WOJCIECH ANIGACZ
Politechnika Opolska
Wydział Budownictwa
Zakład Geotechniki i Geodezji
KAZIMIERZ ĆMIELEWSKI
Akademia Rolnicza we Wrocławiu
Katedra Geodezji i Fotogrametrii
Autokolimacyjna metoda badania warunków osiowych
ustawiania walcarki typu „Sendzimir" ZR
Wyniki pomiarów zjawisk i przedmiotów są podstawowym
źródłem informacji wymaganej dla sterowania procesami technicz-
nymi, gospodarczymi oraz społecznymi. Zwiększające się wyma-
gania jakościowe, stawiane wyrobom uzyskiwanym w różnorod-
nych procesach technologicznych, wpływają na poszukiwanie
takich środków technicznych oraz organizacyjnych, aby w ujęciu
metrologii geodezyjnej uzyskać wynik obserwacji uwolniony od
wpływu błędów systematycznych oraz ze zminimalizowanym
wpływem błędów przypadkowych. Jednym z podstawowych zadań
metrologii geodezyjnej jest określenie rzeczywistych współzależ-
ności geometrycznych elementów danego obiektu inżynierskiego
oraz pozyskiwanie danych z obserwacji dla interpretacji z danymi
zawartymi w dokumentacji projektowej i eksploatacyjnej obiektu.
Rozwinięta i sprawnie funkcjonująca infrastruktura techniczna
ma doniosłe znaczenie dla gospodarki narodowej. Podstawowym
sposobem wytwarzania produktów przemysłowych jest walcowa-
nie, służące uzyskiwaniu taśm metalowych, mających wszech-
stronne zastosowanie w wielu gałęziach gospodarki i techniki.
Typowym przykładem jest stosowanie w obiegu publicznym
monet, które wytwarzane są z blachy o dokładnie ustalonym
składzie chemicznym oraz grubości wynikłej z procesu wal-
cowania. Monety, oprócz nominału określającego wartość, poprzez
swoje wymiary i ciężar stanowią również środek płatniczy w roz-
liczeniach z automatami. Stąd też taśmy metalowe służące do
wytwarzania półproduktu menniczego obwarowane są szczególny-
mi wymaganiami dokładnościowymi obróbki. Wspomniana taśma
metalowa po walcowaniach zgrubnych jest ostatecznie formowana
wymiarowo na specjalnych walcarkach. Przykładem jest walcarka
typu „Sendzimir" ZR23C-25 produkcji amerykańskiej firmy Integ-
rated Industrial I2S Systems, Yalesville, CT USA, składająca się
m.in. z dwudziestu walców roboczych oraz klatki walcowniczej
(rys. 1).
Proces walcowania odbywa się na zimno w klatce walcowniczej,
natomiast walce z dwóch stron klatki służą do podawania i zwijania
Rys. l. Schemat konfiguracji walców roboczych walcarki typu „Sendzimir"
TŁŚJKL i/:*yi;;va
n PO n
: •'-:. ;:, :.-.'.:. •.;•;
12
taśmy. Walcarkę można porównać z wanną o przybliżonych
wymiarach 15 x 1,5 m z walcami i klatką walcowniczą usytuowa-
nymi wewnątrz. Z geometrycznego punktu widzenia najistotniejsze
jest wzajemne usytuowanie osi walców w przestrzeni trójwymiaro-
wej. Osią odniesienia jest oś dolnego walca o najmniejszej średnicy
w klatce walcowniczej. W stosunku do niej osie pozostałych
walców mająbyć do siebie równoległe z dokładnością +41
Tak wysokie wymagania dokładności wzajemnego usytuowania
walców wynikają między innymi z prędkości przesuwu taśmy,
wynoszącej 270 m/min. Przekroczenie dopuszczalnych odchyłek
grozi „ściągnięciem" formowanej taśmy poza walce lub nierówne
nawijanie.
Geodezyjna technika pomiarowa pozwala na zastosowanie wielu
metod [6, 7, 8], które ukierunkowane są na jeden cel, tj. spraw-
dzenie czy dany obiekt lub element inżynierski usytuowany jest
zgodnie z dokumentacją projektową, a następnie - w przypadku
występujących odchyłek - doprowadzenie do stanu projektowego
z dokładnością podaną w stosownych normach PN/ISO. W geode-
zyjnych pracach pomiarowych, wykonywanych z dokładnością
w zakresie od dziesiątych do setnych części milimetra, zwłaszcza
przy obserwacjach skręceń i ustawień elementów obiektów in-
żynierskich wykorzystuje się metodę autokolimacji [l, 2, 4, 5].
W tej metodzie obserwacje wykonuje się z zastosowaniem wiązki
równoległych promieni świetlnych. Sposób ten pozwala na okreś-
lenie niedużych odchyleń położenia elementu ustawianego lub
kontrolowanego względem dowolnie usytuowanej prostej odniesie-
nia. W metodzie tej do przeprowadzenia obserwacji stosuje się
zestaw pomiarowy, składający się z autokolimatora i wysokiej
jakości zwierciadła (płaskość). Autokolimatorem może być każda
luneta instrumentu geodezyjnego, jeżeli możliwe jest oświetlenie
krzyża kresek i dokonywanie obserwacji optycznych. Wahania
wartości błędu średniego pomiaru kierunku w metodzie auto-
kolimacyjnej mają postać złożoną, uwarunkowaną następującymi
determinantami:
- cechy osobowe obserwato-
ra, a w szczególności:
- predyspozycje optyczne oka
obserwatora uzależnione od czyn-
ników fizjologicznych,
- właściwej oceny momentu
uzyskania pokrycia powracające-
go krzyża nitek z nitkami krzyża
kresek instrumentu,
- parametry zestawu pomia-
rowego, uzależnione od:
- krzywizny (niedostatecznej
płaskości) zastosowanego pła-
skiego zwierciadła oraz od ja-
kości jego mikrostruktury i ro-
dzaju napylenia warstwy odbija-
jącej,
 - rodzaju, jakości i wielkości obrazu powracającego do in-
strumentu wraz ze wzrostem odległości między zwierciadłem
a lunetą instrumentu,
- powiększenia okularu instrumentu pomiarowego,
- średnicy apertury obiektywu lunety autokolimacyjnej,
- parametry środowiska obserwacyjnego, a zwłaszcza:
- zapylenie powietrza,
— niejednorodność optyczna atmosfery i zmieniająca się jej
gęstość,
- zbyt silne oświetlenie przestrzeni obserwacyjnej na drodze
pomiędzy zwierciadłem a lunetą instrumentu,
- ewentualne drgania dynamiczne badanego obiektu.
W geodezyjnych pomiarach maszyn i urządzeń mechanicznych
istotnym elementem niezależnym od zastosowanej metody pomia-
ru jest zasygnalizowanie elementu lub podzespołu obiektu w jedno-
znaczny sposób. Typowy osprzęt pomiarowy - efektywnie wyko-
rzystywany w wielu pracach geodezyjnych - w przypadku wspo-
mnianych pomiarów o podwyższonej dokładności jest nieprzydat-
ny. Wynika to między innymi z rozmiarów sygnałów, tarcz i innych
przyrządów celowniczych, a także ze sposobów ich ustawiania na
punktach podlegających pomiarom. Omawiana problematyka na-
biera szczególnego znaczenia na obiektach inżynierskich, charak-
teryzujących się: ograniczoną przestrzenią obserwacyjną, niedo-
statecznym oświetleniem oraz skomplikowanym technologicznie
powiązaniem elementów obiektu - zwłaszcza, gdy dominującą
cechą kształtu elementów mierzonych jest powierzchnia drugiego
stopnia.
Budowa i parametry sygnalizatora wałów walcarki
W pomiarach o podwyższonej dokładności najbardziej efektyw-
nymi celami sygnalizacyjnymi są przyrządy, bądź urządzenia
celownicze oparte o zasadę przyłożenia stykowego do mierzonego
elementu. Występuje wówczas możliwość eliminacji wielu błędów
instrumentalnych, wynikających z konstrukcji przyrządu lub urzą-
dzenia celowniczego, a wpływających na niejednoznaczność poło-
żenia sygnalizowanego punktu, bądź elementu pomiarowego.
W pomiarach wykonywanych teodolitem, bądź tachimetrem elekt-
ronicznym występuje niewielki błąd przypadkowy, zwany błędem
celu, wynikający z niepokrywania się kierunku osi celowej z danym
znakiem lub kształtem celu. Wielkość błędu celu uzależniona jest
od następujących czynników: czułości oka obserwatora, paramet-
rów optycznych i konstrukcyjnych lunety, rodzaju znaku lub
kształtu celu, środowiska pomiarowego. Dla celów pomiarów wa-
łów walcarki opracowano pion celowniczy [3], którego budowę
i zasadę działania przedstawiono na rysunku 2. W pionie celowni-
czym jeden koniec metalowej nici umocowany jest na obwiedni
Wał waicarid
Widok w polu
widzenia lunety
Itajjżnitek
Rys. 2. Widok pionu celowniczego sygnalizującego mierzony walec
walca za pomocą magnesu, a drugi do zanurzonego w pojemniku
z cieczą obciążnika, wyposażonego na tworzącej w ażurowe płytki.
Nić metalową stanowi drucik chromonikieMnowy o średnicy 0,04 mm.
Waga obciążnika, wynosząca w przybliżeniu 25 g, została tak
dobrana, aby w trakcie sygnalizacji nie nastąpiło zerwanie drucika.
Ażurowe płytki ukształtowano pod względem rozmiaru i kształtu
tak, aby zminimalizować w krótkim okresie czasu ruchy własne
pionu i uzyskać stabilność pozycji sygnalizacyjnej.
Pozytywnymi cechami przedstawionego pionu celowniczego
jest możliwość uzyskania dla niedużych długości celowych przy-
bliżonego zrównania grubości obserwowanego celu z grubością
krzyża nitek instrumentu. Ma to szczególne znaczenie przy pomia-
rach kątowych o podwyższonej dokładności i obserwacjach wzro-
kowych w aspekcie reakcji oka na zjawisko koincydencji i bisekcji.
Dla weryfikacji założeń konstrukcyjno-projektowych oraz dokład-
nościowych pionu celowniczego wykonano cykl obserwacji testo-
wych na prototypowym modelu. Jako instrument testujący użyto
tachimetr elektroniczny firmy Leica TC1800, charakteryzujący się
standardowym błędem pomiaru kierunku równym l" « 3CC. Bada-
nia przeprowadzono na laboratoryjnej bazie pomiarowej, założonej
w korytarzu przyziemia Katedry Geodezji i Fotogrametrii Akade-
mii Rolniczej we Wrocławiu. Celem badań i doświadczeń było:
wyznaczenie błędu średniego kierunku dla zmiennej odległości
tachimetru TC1800 od modelu prototypu pionu (Dj = 2,000 m,
D2 = 4,000 m, D3 = 6,000 m). Po ustawieniu na końcach od-
cinka testowego instrumentu TC1800 oraz modelu prototypu
pionu dokonano dziesięciokrotnych nacelowań krzyżem nitek
na pion celowniczy. Przed dokonaniem odczytu kierunku pozio-
mego za pomocą leniwek ruchu poziomego dokładnie naprowadza-
no kreskę pionową krzyża nitek lunety na metalową nić modelu
pionu.
Zaobserwowane wartości błędów średnich kierunków dla kolej-
nych odległości testowych D1; D2, D3 wraz z obliczonymi średnimi
błędami liniowymi zestawiono w tabl.
Tabl. Zestawienie uzyskanych błędów średnich kierunku oraz błędów
liniowych w funkcji odległości
Odległość [m] Di=2,000 D2=4,000 D3=6,000
Błąd średni kierunku [™] 1,7 2,2 3,1
Błąd średni liniowy [mm] 0,0053 0,0138 0,0292
Podczas pomiarów testujących dla celowych powyżej 10 m za-
uważono znaczny spadek dokładności pomiaru kierunku, wynika-
jący z niejednoznaczności identyfikacji obrazu celu.
Pomiary realizacyjne walcarki typu „Sendzimir" w pła-
szczyźnie poziomej
Prace realizacyjne na obiekcie przeprowadzono w dwóch płasz-
czyznach. W płaszczyźnie pionowej zastosowano metodę niwelacji
o podwyższonej dokładności precyzyjnej (rys. 3), natomiast w pła-
szczyźnie poziomej - metodę autokolimacyjną oraz sygnalizację
pionami celowniczymi.
W czasie badań w płaszczyźnie poziomej zastosowano na-
stępujący geodezyjny sprzęt pomiarowy: tachimetr TC 2002
Leica-Heerbrugg, wyposażony w okular autokolimacyjny oraz
w przesuwną spodarkę (rys. 4) oraz zestaw luster autokolimacyj-
nych (Leica, Zeiss) z pryzmatem autokolimacyjnym GAP-1 przed-
stawionym na rysunku 5.
Istotę pomiaru warunków geometrycznych walcarki z wykorzys-
taniem sygnalizacji punktów pomiarowych pionami celowniczymi
przedstawiono na rys. 6.
13
 Pomiar rozpoczęto od stanowiska nr l, które obrano tak, aby
znajdowało się na przedłużeniu osi walca 4. Następnie usytuowano
pryzmat w położeniu I i II tak, aby uzyskać efekt autokolimacji
wiązek przy możliwie dokładnym odłożeniu kąta prostego. Po
ustawieniu pryzmatu GAP-1 w położeniu I przestawiano tachimetr
na kolejne stanowiska pomiarowe. Na każdym stanowisku uzys-
kiwano efekt autokolimacji z pryzmatem GAP-1 i odkładano od tej
linii kąt prosty. Od tak usytuowanej osi celowej wyznaczano
odchylenia osi poszczególnych walców od równoległości w stosun-
ku do osi walca nr 4.
Na rys. 7 przedstawiono poglądowo usytuowanie geodezyjnego
sprzętu pomiarowego wraz z pionem celowniczym sygnalizującym
położenie walca. Natomiast na rys. 8 przedstawiono sygnalizację
pionami celowniczymi walca w trakcie pomiarów na obiekcie.
Na podstawie wielokrotnych obserwacji uzyskana dokładność
pomiaru równoległości osi walców wyniosła +0,01mm, co znacz-
nie przewyższyło oczekiwania projektanta i inwestora, a wykonaw-
com dało pewność poprawności zrealizowania założeń projek-
towych.
Rys. 3. Widok szklanej łatki kres- Rys. 4. Tachimetr TC 2002 z okula-
kowej w ustawieniu pomiarowym rem autokolimacyjnym oraz prze-
na walcu w trakcie wykonywanych suwną spodarką w ustawieniu po- Podsumowanie i wnioski końcowe
obserwacji wysokościowych miarowym na obiekcie
Stosowana w pomiarach geodezyjnych o podwyższonej dokład-
ności metoda autokolimacyjna do pomiarów odchyleń kątowych
elementów maszyn, liniowości prowadnic, określania wzajemnego
położenia w przestrzeni osi wałów itp. pozwala na osiągnięcie
najwyższych dokładności pomiarowych w realnych przestrzeniach
obserwacyjnych.
Przedstawiona metoda pomiarów z oprzyrządowaniem dodat-
kowym, zastosowana przy geodezyjnych pracach realizacyjnych na
walcarce typu „Sendzimir" ZR23C-25, pozwoliły na sprecyzowa-
nie następujących wniosków i uwag:
- wyniki pomiarów uwarunkowane są dokładnością efektu
autokolimacyjnego (wyrazistość uzyskanego powracającego obra-
zu krzyża nitek),
- metoda ta wymaga odpowiednich kwalifikacji i umiejętnej
obsługi,
- odpowiednie oświetlenie (niezbyt intensywne) obiektu po-
zwala na uzyskanie lepszego efektu nawiązania autokolimacyj-
nego,
Rys. 5. Pryz- - piony celownicze w postaci nici metalowej o średnicy 0,04 mm
mat autokoli- pozwoliły na przybliżone zrównanie grubości obserwowanego celu
macyjny GAP- w polu widzenia lunety z grubością krzyża nitek,
1 na stanowis-
- obserwacje wspomnianych pionów celowniczych prowadzone
ku w trakcie
pomiarów na były przy wykorzystaniu reakcji oka obserwatora na zjawisko
obiekcie koincydencji i bisekcji, co dla wymiarów stosowanych pionów
pozwoliło na osiągnięcie
maksymalnych dokładno-
Walcarka Walce Komora Wałee Piony ści pomiarów kierunku dla
Seadzunk podające walcownicza teasoinełiyczttc celownicze
zastosowanego instrumen-
ZR23C-25
tu TC 2002,
- zastosowanie tłumie-
nia ruchów pionu celow-
niczego za pomocą obcią-
żnika z płytkami ażuro-
wymi pozwala na efk-
tywne zmniejszenie ru-
chów oscylacyjnych pio-
nu. Dla pionu o długości
1,5 metra czas pełnej stabi-
lizacji położenia wynosi
15 sęk.
Rys. 6. Schemat pomiaru usytuowania osi walców walcarki w płaszczyźnie poziomej

Widok nici
w koincydencji
ł krayżetn nitek
Wał walcarki Umety instrumentu
Nić metalowa
($ - 0,04 mm)
Małówka
Źródło światła
Ofeeiążnik
2 ażurowymi
płytkami
Pojemnik
•j.
Rys. 7. Usytuowanie sprzętu pomia-
rowego podczas wykonywania czyn-
ności obserwacyjnych na stanowisku
Rys. 8. Widok poglądowy pionów celowniczych, sygnalizujących walec
w trakcie obserwacji geodezyjnych
- wymiar nici metalowej pionu (średnica 0,04 mm) daje ponadto
możliwość istotnego ograniczenia oddziaływań ruchów mas po-
wietrznych na stabilność położenia pionu,
- zastosowanie autokolimacyjnej metody pomiaru równoległo-
ści umożliwiło uzyskanie dokładności pomiaru wyznaczenia usytu-
owania wzajemnego osi walców w granicach + 0,01 mm,
- pryzmat autokolimacyjny GAP-1 daje stosunkowo dużą swo-
bodę w usytuowaniu stanowisk pomiarowych, a tym samym na
przyśpieszenie procesu pomiarowego.
Wysokie dokładności pomiaru osiągnięte przez autorów na
obiekcie oprócz zastosowanej metody były wynikiem m.in. sprzy-
Widok pełnego efektu
autókofimacyjncgo
Pryzmat
autokoiimacyjny
GAP-1
Tachymetr
ddktroaiczay
TC 2002 '
jąjących warunków obserwacyjnych, takich jak: braku hałasu,
drgań oraz właściwego oświetlenia przestrzeni obserwacyjnej
i panującej jednorodnej temperatury powietrza w trakcie obser-
wacji. Wyniki pomiarów zostały zweryfikowane podczas rozruchu
próbnego walcarki, gdzie uzyskano dokładność walcowania blachy
na poziomie + 5 ^m.
LITERATURA
[1] A n i g a c z W . : Autokolimacyjna metoda ustawienia prowadnic wypa-
larki. XIV Konferencja Katedr i Zakładów Geodezji na wydziałach
niegeodezyjnych, Mielno 19-21 września 1999, s. 393-396
[ 2 ] A n i g a c z W., Ć m i e l e w s k i K.: Autokolimacyjna metoda
ustawiania walcarki, XVI Konferencja Katedr i Zakładów Geodezji na
wydziałach niegeodezyjnych, Zielona Góra-Łagów, 2001, s. 9-13
[3] A n i g a c z W., Ć m i e l e w s k i K.: Pion celowniczy. Zgłoszenie
p/ojektu wynalazku do UP RP nr P-353379, 2002
[4] Ć m i e l e w s k i K.: Laboratoryjne badania doświadczalne paramet-
rów dokładnościowych autokolimatora firmy Carl Zeiss, Jena. Zeszyty
Naukowe Akademii Rolniczej we Wrocławiu nr 416, Geodezja i urzą-
dzenia rolne. Wrocław 2001, s. 27-31
[5] Geodezja inżynieryjna t. l, Praca zbiorowa. PPWK, Warszawa-Wroc-
ław 1989
[6] G o c a ł J.: Metody i instrumenty geodezyjne w precyzyjnych pomia-
rach maszyn i urządzeń mechanicznych. Wydawnictwo AGH, Kraków
1993
[7] G o c a ł J., Żak M.: Prace geodezyjne w budownictwie maszyno-
wym. Skrypt uczelniany nr 965. AGH Kraków 1985
[8] Z a c a r i n n y j A. W.: Awtomatizacija wysokotocznych inżener-
nogeodeziczeskich izmerenij. Moskwa 1976
Artykuł recenzowany.
15