NİKA AYAKLANMASI1

Avni KANTAN

Constantinapolis şehrinde pek çok ayaklanma olmuşsa da, bunlardan en çok

kayıp verileni Nika isyanıdır. Şehrin çok büyük kısmı zarar görmüş, bir kısmı da
tamamen yok olmuştur. İsyan sebeplerini değerlendiren S.S.C.B. Bilimler Akademisi
üyesi M.V. Levtchenko ‘Byzance des origines à 1453’ isimli eserinde isyanın
ayaklanmacılar açısından analizini yaparken başarısızlığın en büyük nedeni olarak
yaşlı General Narses’in maviler ve yeşiller arasında doğru zamanda yaptığı iki grubu
bölmeye amaçlayan para dağıtma çalışması olduğunu ifade eder. Gerçekten de iki
grubun sosyal yapısına bakıldığında mavilerin bolluk içinde yaşadığı, en azından
imparator olmadan önce Iustinianus tarafından koruyup kollandıkları, (bazılarına
göre imparatorluğunun ilk yıllarında da mavileri kolluyordu) ceza almayacaklarına
güvenerek özellikle yeşillere karşı türlü eziyetler ettikleri bilinmektedir.
Ayaklanmanın maviler tarafında ise sözünü ettiğimiz soylu ve paralı kesim değil,
köylü kesimi bulunmaktaydı. Bu nedenle gerek maviler ve gerekse yeşiller açısından
paranın işe yaraması olasıdır. Adaletin para karşılığı şekillenmesi, haksız ve zorbaca
alınan vergiler ve hukukun mavilerden yana işlemesi şehirdeki gerginliğin sebepleri
arasındaydı. Diğer taraftan 529 yılında ünlü Atina Okulu kapatıldı, mallarına el
konuldu. İlkçağ felsefesinin son temsilcileri İran’a sürgüne gönderildi. Devlet
yönetimi açısından hoşgörüsüzlüğün, zorbalığın ve adaletsizliğin üst seviyede
yaşandığı bu dönem toplumun önemli bir bölümünü kızdırmış olmalıydı.

Makalenin sonuna ayaklanmanın seyrini önemli ölçüde yansıttığını

düşündüğümüz J.N. Bury’nin “The Nika Riot” isimli çalışmasının sonundaki günlük
tabloyu gerekli düzenlemeleri yaparak eklemeyi faydalı bulduk. Ayrıca bu konuda yer
yer Theophanis’in Chronographia isim eserinden de yararlandık.

Iustinianos’un imparatorluk dönemi araştırılırken, hukuka yaptığı büyük

katkılar yanında, yolsuzluklar ve usulsüzlüklerden bahsetmemek mümkün değildir.
Özellikle Praefectus praetorio2 Kappadokyalı Ioannes ve saray hâkimi Tribonianos 3
hoşnutsuzluğun en büyük kaynağı4 olarak görülmekteydi.

Bizans kentlerindeki demes denilen hipodrom grupları, araba yarışlarının ve

diğer popüler eğlence türlerinin örgütlü taraftarlarıydı 5. Tahta yeni çıkan
imparatorlar hipodromda kendileri için özel ayrılmış olan Kathisma denen locaya
çıkarak hakla selamlaşırlardı. VI. yüzyılda en etkili taraftar grupları, Ortodokslardan
oluşan, Kalkedon Konsili kararlarını savunan Kalkedonlular olarak da bilinen Maviler

1
Στάση του Νίκα
2
Praefectus praetorio: Doğrudan imparatora bağlı şehrin yönetiminden sorumlu görevli.
3
Procopius kendisi için para için yasa çıkartıp yasa yürürlükten kaldırır demektedir. Procopius, History
of the wars, I., xxiv, 16.
4
Norwıch Julıus, John, Bizans I , Erken Dönem, (Ms 323-802), 164, Norwıch, Byzantium I, The Early
Centuries, 183.
5
Mıtchell, Stephen, Geç Roma İmparatorluğu Tarihi M.S. 284-641, 203-204.
(Venetoi) ve Monofizit taraftarı olan Yeşillerdi (Prasinoi). Anastasios 6 zamanında,
Monofizit imparatorun desteklediği Yeşillere karşı bir isyan patlak vermişti 7. Iistinus
ve yeğeni Iustinianos da hipodromda mavilerin başlattığı bu isyan neticesinde
imparator olmuşlardı. Burada Iustinianus devrinin tarihçisi olan Procopius’un söz
konusu gruplar hakkındaki sözleri oldukça ilginçtir. Ona göre ne insani ne de dini
hiçbir kurala dikkat etmeyen taraftar çeteleri olarak anılırlardı 8. Yaşanan büyük
tahribatlar neticesinde Anastasios tahttan feragat etmeyi kabul etmiş ve böylece
Iustinus ve Iustinianos'un imparatorluk tahtına çıkmalarıyla birlikte Ortodoksluk ve
maviler kesin bir zafer elde etmişlerdi.

Procopius’un iddiasının aksine hipodrom çevresinde örgütlenen bu grupların

din ve siyaset üzerindeki etkileri gayet açıktır. Nitekim 532’deki ayaklanmanın nedeni
büyük oranda Iustinianus’un mavileri himaye etmekten vazgeçerek, aslında iki
grubun da siyaset üzerindeki vesayetini ortadan kaldırma konusundaki
mücadelesinin kaçınılmaz bir sonucu olarak ortaya çıkmıştı. Maviler üst, yeşiller alt
sınıfların9 oluşturduğu gruplardı. Her iki gruba karşı verilen ağır cezalar ve
İmparatorun gittikçe sertleşen müdahaleleri ve baskı, toplumda korkunç bir patlama
yaşanmasına neden oldu.

10 Ocak 532 tarihinde maviler ve yeşiller hipodromdaki yarışlardan sonra

anlaşmazlığa düşüp, kavgaya tutuştular. Bunun üzerine düzenin sağlanması için
birlikler gönderildi. Kentin praefectusu10 Eustathius’un emriyle isyancıların bir kısmı11
tutuklandı. Yapılan soruşturmada olaylara karışan bazı kişilere cinayet işlemek
suçundan idam kararı verildi12. Bu kişilerin tamamı asıldı, içlerinden 5’i öldü, diğerleri
tesadüfen hayatta kaldılar. Bu kişileri keşişler bir kiliseye götürdü. Görevlilerin
ısrarlarına rağmen, kilisedeki keşişler onları teslim etmediler. Tesadüf eseri,
kurtulanlardan birisi mavi diğeri yeşil taraftandı, dolayısıyla iki hizip ilk kez kendilerini
ortak bir amaç içinde buldular13.

Bu olaydan bir kaç gün sonra 13 Ocak 532’de yeni oyunlar için hipodromda
buluşuldu. Yeşil ve Mavilerin liderlerinden bir kısmı Iustinianos’a gidip arkadaşlarının
serbest bırakılması için istekte bulundular. İmparator bu isteğe herhangi bir cevap
vermedi. İmparatorun işaretiyle oyunlar başladı. Kimin mağlup kimin galip olacağı
artık önemsizdi. Gruplar artık bir birleriyle değil, imparatorla rakiptiler. Oyunlar

6
Flavius Anastasius (Φλάβιος Ἀναστάσιος) (d. 430-431 - ö.518) Bizans İmparatoru.
7
Vasiliev, A.A., Bizans İmparatorluğu Tarihi, 187-188. Vasiliev, A.A., The History of the Byzantine
Empire Vol I., 154-155.
8
Procopius, Bello Persico Iustiniani, I,5-6.
9
Vasiliev, age, 188.
10
Vali.
11
Bu sayı Mıtchell, Stephen’e göre 7 kişidir. Mitchell,age , 204. Ancak, olayın büyüklüğü ve katılan kişi
sayısını düşünüldüğünde tutuklanan kişiler değil, ceza alan kişiler olduğu konusundaki yorum daha
tutarlıdır.
12
Bury, J. B. History of the Later Roman Empire, (395-800 A.D.)Vol. II., 40.
13
Norwıch, age, 165.
boyunca hipodromdaki herkes bir ağızdan İmparatora hakaretler ediyor,
bağırıyorlardı14... “Nika15”

Kalabalık Praefectus praetorio, praefectus16 ve Tribonianos’un görevden

alınmasını istiyordu. Iustinianos, şaşırtıcı bir şekilde imparatorluğun en önemli iki
adamı olan Praefectus praetorio Kappadokyalı Ioannes ve saray hakimi Tribonianos’u
görevden almayı kabul ettiyse de isyanı durdurmaya yetmedi. Anlaşıldığı kadarıyla
kalabalık, elindeki gücün İmparatora daha fazlasını yaptırabileceğini düşünüyordu.
Bunun üzerine İmparator, Magister Militum17 Belisarius’a müdahale için emir verdi.
Askerler pek çok kişiyi öldürdü. İmparator Iustinianos’un hipodromu terk etmesinin
ardından isyancılar, önce valinin konutuna giderek orayı ateşe verdiler. Ardından
hapishanedeki tutsakları serbest bıraktılar. Yol üzerindeki kamu binalarını tahrip
ettiler.

Senato binası, Zeukippos hamamı, Aya İrini ve Ayasofya dahil her yer yakılıp
yıkılmıştı18. Mese19 Yolu alevler içinde kalmış, harabeye dönmüştü. Anastasius I.’un
torunlarından biri20 imparator ilan edilerek hipodromda imparatorlara mahsus
erguvani elbise (purpur) giydirildi 21. Iustinianus Trakya’dan takviye askeri birlikler
çağırdı22. Pazar günü tekrar isyancıların önüne çıkıp isyancı liderler için af sözü verdi
ancak kalabalık Anastasius I.’un torunlarının imparator olması konusunda ısrarlıydı.
Belisarius ve takviye kuvvet olarak gelen Mundus birlikleri askerlerini isyancıların
üzerine sürerek şimdiye kadar görülmemiş sayıda kişinin ölümüne sebep oldular. Bu
sayı kaynaklarda farklılık gösterse de, 30-35.000 kişinin öldürüldüğü sanılmaktadır.

Iustinianus, hipodromdaki vahşi hayvanların bakıcısı olan babası, dansöz

annesi ve Procopius’tan öğrendiğimiz kadarıyla marjinal bir yaşam tarzı23 olan
(evlenmeden önce) Theodora’yla gelenekleri umursamadan evlendi.

14
Bu tezahüratlardan bir tanesi Ostragorsky’nin ‘alışılmamış bir şekilde’ şeklinde aktardığı ‘çok
yaşasın fakirlerin dostu yeşiller ve maviler’ Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, 67. Ostrogorsky,
History of the Byzantine State ,72., Ayrıca Malalae, Ionnıs, Chronographıa, 474.
15
Zafer, fethetmek, galip, yen gibi anlamlara gelmektedir. Bazı yazarlara göre bu kelime ‘belki
kazanırsın’ anlamında kullanılmıştır. Böylece isyancılar aslında İmparatora ‘nah kazanırsın’ demek
istenmektedirler. Dikici, Radi, Theodora, 210. Bu anlam her hangi başka bir kaynakta geçmemektedir.
Dil açısından da bu şekilde anlam vermek mümkün gözükmemektedir.
16
Praefectus praetorio: Doğrudan imparatora bağlı şehrin yönetiminden sorumlu görevli.
17
Bugünkü karşılığı Genel Kurmay Başkanı olan unvan. Bizans İmparatorluğunda bu unvanı
imparatorlar genellikle kendileri kullanırdı.
18
Çıkan yangınlar hakkındaki elimizdeki tek kaynak Chronicon Paschale ‘dir.
19
Bu günkü adıyla Dival Yolu Caddesi. O dönem bu cadde Mahmutpaşa’dan başlayıp Laleli’ye kadar
devam ederdi.
20
Hypatius- Pompeius veya ikisi birden. Kaynaklarda bu durum tartışmalıdır. Ancak kaynakların
çoğunda Hypatius’un teklifi kabul ettiği belirtilmiştir.
21
Ostragorsky, age, 67.
22
Mıtchell, age, 205.
23
Procipius Theodora’yı eleştirme işini abartarak kendisinin fahişelikle dahi iştigal ettiğini ifade
etmektedir. Bu konu araştırmamızın dışında kaldığı için ilgili bölümleri buraya almadık, ancak okurken
dahi insanın yüzünü kızartacak bu ifadeleri merak edenlerin Secret History, IX,10-12. bölümüne
bakması yeterlidir.
 Asıl adı Flavius Petrus Sabbatius’tu. Kendinden önceki imparator olan
Anastasius zamanında saray muhafızlarının komutanı olan yeni imparator Iustius onu
evlat edinmişti. Artık adı Iustinianus’tu. İnatçı, anlayışsız ve şiddet kullanmaktan
çekinmeyen24 biriydi. 521 yılında comes domesticorum 25, patricius ve consul26 oldu.
Ardından Iustinus’la birlikte eş-imparator olarak yükseldi.

Kendinden önceki İmparatorlar Diocletianus, II. Theodosius ve sonraki

dönemlere ait novellae kararnamelerinin derlemesi sayılabilecek Codex Iustisianus’u
bir yıldan biraz uzun bir sürede tamamlandı. Daha sonra ülkenin önde gelen
hukukçularına projenin başında saray hukukçusu Tribonianus olduğu halde kamu
hukuku (diegreta)’yı hazırlattı. Aynı ekip 534 yılında Codex Iustinianus’u gözden
geçirerek revize etti.

İmparatorluğu boyunca sınırların gelişmesi, kaybedilen yerlerin geri alınması,

dini ve hukuki konularda yaptığı ıslahat hareketleri gibi birçok konuya bakıldığında
Iustinianus’un başarılı bir imparatorluk dönemi geçirdiğinden bahsedilebilirse de
halkın özellikle ağır vergiler ve acımasız müdahalelerden oldukça şikâyetçi olduğu da
bilinmektedir. Hipodromda taraftar gruplarının kendi aralarında çıkan kavganın bir
anda İmparatorluk karşıtı isyana dönüşmesi herhalde isyancı liderlere af çıkartma
sözüyle ilgisi bulunduğu sonucuna varılabilir. İmparatorun hipodroma gelip elindeki
İncil nüshasını tutarak isyancı liderler ve grubu affedeceğine yemin etmesi,
isyancıların elindeki gücün daha fazlasını yapmaya muktedir olduğunu düşündürmüş
olmalıdır ki, İmparatorluk makamına başka birini getirme cüretini gösterebilmişlerdir.
Ancak, acımasızlığı ile ünlü İmparator elindeki gücü orantı gözetmeden kullanmaktan
çekinmemiştir.

19 Ocak günü İmparatorluk muhafızları hızla Hypatius ve diğer bazı liderleri

ele geçirip idam ettiler. Tutuklamalar bir süre daha devam etti ve İmparator bu
esnada birçok mülke el koyma fırsatı buldu. Hipodromdaki yarışlar şaşırtıcı olmayan
bir şekilde askıya alındı ve 5 yıl kadar devam edilemedi.

24
Gregory, E, Tımoty, A History of Byzantion, 127
25
İmparatorun en yakınındaki hazır ordunun komutanı.
26
Malalae, Chron ., XVII, 422.
Kronoloji27
11 Ocak Pazar: Iustinianos ve yeşiller arasında Hipodromda tartışma çıktı. Vali
tarafından bir çok kişi idam edildi. Bir mavi ve bir yeşil taraftar idamdan kurtulup St.
Laurintius manastırına sığındı. İmparatorluk askeri manastırın etrafını sardı.

13 Ocak Salı: Hipodromda Ides28 yarışları yapıldı. Mavi ve yeşillerin birleşmesi

anlamına gelen Prasinovenetoi beyannamesi görüşüldü. Asiler St. Laurintius 29
manastırında tutulan 2 taraftarın serbest bırakılmasını talep ettiler. Validen olumlu
bir yanıt alamayınca sabaha kadar isyan havası sürdü. İlk yangınlar muhtemelen bu
gece başladı.

14 Ocak Çarşamba: Mahkûmların serbest bırakılması talebiyle başlayan isyan baskıcı

yönetime karşı bir başkaldırıya dönüştü. İsyancılar Kappadokyalı Ioannes,
Tribonianos ve vali Eudaimon’u suçluyordu. Iustinianus teslim bayrağını çekmişti.
İsmi geçenleri görevden alarak yerlerine başkalarını atadı 30. Ancak isyancıları
durdurmaya yetmedi. Iustinianus’un tahttan inmesini talep ettiler.

15 Ocak Perşembe: Belisarios hareket halinde olan Gotların üzerine yürüdü ve bir çok
kişi askerleri tarafından öldürüldü. Çatışmalar caddelere yayıldı.

16 Ocak Cuma: İsyancılar Chalke kapısını, Schola, muhafız ve özel birliklerin

kışlalarını, Ayasofya ve Augustaiton senato binasını yaktılar. Iulianus limanına ve
Probus mabedine gittiler.31

17 Ocak Cumartesi: Çatışmalar devam etti. Aya İrini, Sampson Hastanesi, St.
Sphoraksios, Symmachus mabedi tamamen yandı. Yangınlar güney ve güneybatıya
ilerledi.

18 Ocak Pazar: Gün ağarmadan Iustinianus hipodromda görüldü. Elinde İncil olduğu
halde halka mahkûmların affedilmesi talebini reddetmenin yanlış olduğunu söyledi
ve talebi derhal yerine getireceğine dair söz verdi. Iustinianus hipodromdan ayrılınca
locaya Hypatius’u çıkarttılar ve imparator ilan ettiler. Yeşillerden oluşan yaklaşık 200
kişilik silahlı bir grup sarayına girip İmparatorluk kıyafetlerini ve tacını almak

27
Bury, J. B., The Nika Riot., The Journal of Hellenic Studies, Vol. 17 (1897), s. 118-119, Chronicon Paschale.
Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae içinde., Gilbert, L'hippodrome de Constantinople ; jeux, peuple et
politique., Janin, Raymond Les églises et monastères de Constantinople byzantine. İsimli eserlerden yararlanılarak
oluşturulmuştur.
28
Her ayın ortasına verilen isim.
29
Manastır hakkında ayrıntılı bilgi için, Raymond Janin, Les églises et monastères de Constantinople
byzantine s.301-304.
30
Ioannes’in yerine Krateros’un oğlu patricius Phokas, Tribonianos’un yerine patricius Basilides ve
Eudaimon’un yerine de Theodora’nın kardeşi Triyphon’u atamıştır. Gilbert, L'hippodrome de
Constantinople ; jeux, peuple et politique.s.159.
31
Gilbert, age, 159.
istediler32. Hipodromda yaklaşık 30-35.000 kişinin ölümüyle olan katliam yaşandı.
İsyan son erdi.

19 Ocak Pazartesi: Gün bitmeden Hypatius ve Pompieus idam edildi.

32
Gilbert, age., 160.
KAYNAKÇA

Bury, J. B., History of the Later Roman Empire (395-800 A.D.)Vol. II., London, 1889.
_______,The Nika Riot., The Journal of Hellenic Studies, Vol. 17 (1897), pp. 92-119
Chronicon Paschale. Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae. 1832.
Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonnae., 1828
Dagron, Gilbert, L'hippodrome de Constantinople ; jeux, peuple et politique,
Gallimard, Paris, 2011.
Dikici, Radi, Theodora,Remzi Kitabevi, 2009, 1. baskı.
Gregory, E, Tımoty, A History of Byzantion. Blackwell Publishing. 2005
Janin, Raymond Les églises et monastères de Constantinople byzantine. Paris, 1964.
Levtchenko , M.V. ‘Byzance des origines à 1453. Paris. 1949.
Malalae, Ionnıs, Chronographıa, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae içerisinde.
Mıtchell, Stephen, Geç Roma İmparatorluğu Tarihi M.S. 284-641, TTK., 2016
1952, 2. baskı.
Norwıch Julıus, John, Bizans I , Erken Dönem, (Ms 323-802), Kabalcı, 2012 1.baskı
Byzantium I, The Early Centuries. Penguin Books, 1988.
Procopıı of Caeserea, Bello Persico Iustiniani, Ts.
________,History of the wars, William Heinemann, London,
Ostrogorsky, Georg, History of the Byzantine State. Oxford, 1968.
________,Bizans Devleti Tarihi, TTK, 2015, 8. Baskı
Theophanis, Chronographia. Ed. de Boor, Leipzig. 1875.
Vasiliev, Alexander Alexandrovich, Bizans İmparatorluğu Tarihi, Alfa, 2016, 1.baskı.
________,The History of the Byzantine Empire Vol I., The University of Wisconsin,