Świat fizyki

Podręcznik dla szkół ponadgimnazjalnych

zakres podstawowy

pod redakcją Marii Fiałkowskiej

Kraków 2 0 1 2

ZamKor
Autorzy
Maria Fiałkowska - rozdziały 1 i 3, Jerzy M. Kreiner - rozdziały 2 i 5,
Marek Godlewski i Szymon Godlewski - rozdział 4, Marek Godlewski, Krzysztof Kozak,
Jadwiga Mazur - aneks

Redakcja merytoryczna
Maria Fiałkowska, Barbara Sagnowska

Wirtualne obserwacje z programem Stellarium (www.fizyka.zamkor.pl)

Waldemar Ogłoza, Adam Blokesz

Redakcja językowa
Agnieszka Kochanowska-Sabljak, Magdalena Puda-Blokesz

Rysunki
Katarzyna Mentel

Projekt układu typograficznego

Michał Kędryna

Redakcja techniczna
Michał Kędryna, Stanisław Sagnowski

„Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właś­

ciwego do spraw oświaty i wychowania i wpisany do wykazu pod­
ręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania
fizyki, na podstawie opinii rzeczoznawców: dr. Bogusława Móla,
mgr. Waldemara Reńdy, dr Henryki Kaczorowskiej.
Zakres kształcenia: podstawowy.
Etap edukacyjny: IV.
Typ szkoły: szkoły ponadgimnazjalne.
Rok dopuszczenia 2011.”
Numer ewidencyjny w wykazie (numer dopuszczenia): 394/2011

® © Copyright by ZamKor P. Sagnowski i Wspólnicy sp. j.

ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków
tel. 12 623 25 20
ZamKor faks126232524
e-mail: zamkor@zamkor.pl
www.zamkor.pl

ISBN 978-83-60793-75-6

Druk i oprawa
P.W. STABIL, tel. 12 410 28 20, 21
 Spis treści

1. Graw itacja................................................................................................7
1.1. Trochę historii, czyli o odkryciach Kopernika, Keplera i o geniuszu
Newtona............................................................................................ 8
1.2. O Newtonie i prawie powszechnej grawitacji................................. 13
1.3. Spadanie ciał jako skutek oddziaływań grawitacyjnych................19
1.4. O ruchu po okręgu i jego przyczynie............................................... 28
1.5. Siła grawitacji jako siła dośrodkowa. III prawo Keplera.
Ruchy satelitów ...............................................................................44
1.6. Co to znaczy, że ciało jest w stanie nieważkości?..........................58
Sprawdź swoją w ie d zę ...........................................................................64

2. A stronom ia............................................................................................69
2.1. Jak zmierzono odległości do Księżyca, planet i gwiazd?................70
2.2. Księżyc - nasz naturalny satelita................................................... 79
2.3. Świat planet.....................................................................................87
Sprawdź swoją w ie d zę ...........................................................................98

3. Fizyka ato m o w a ..................................................................................101

3.1. Zjawisko fotoelektryczne zewnętrzne........................................... 102
3.2. O promieniowaniu ciał, widmach ciągłych i „wizytówkach”
pierwiastków, czyli ich widmach liniowych................................... 113
3.3. Model Bohra budowy atomu w odoru........................................... 126
Sprawdź swoją w ie d zę .........................................................................144

4. Fizyka ją d ro w a ....................................................................................149
4.1. Odkrycie promieniotwórczości. Promieniowanie jądrowe i jego
r właściwości.....................................................................................150
4.2. Oddziaływanie promieniowania jonizującego z materią. Działanie
promieniowania na organizmy żywe............................................. 157
4.3. Doświadczenie Rutherforda. Budowa jądra atomowego............168
 4.4. Prawo rozpadu promieniotwórczego. Metoda datowania
izotopowego.................................................................................. 175
4.5. Energia wiązania. Reakcja rozszczepienia................................... 190
4.6. Bomba atomowa, energetyka jądrowa......................................... 201
4.7. Reakcje jądrowe, Słońce i bomba wodorowa............................... 214
Sprawdź swoją w ie d zę .........................................................................224

5. Świat g a la k ty k ....................................................................................229
5.1. Nasza Galaktyka...........................................................................230
5.2. Inne galaktyki................................................................................ 235
5.3. Prawo Hubble’a .............................................................................239
5.4. Teoria Wielkiego W ybuchu...........................................................242
Sprawdź swoją w ie d zę .........................................................................245

Aneks..........................................................................................................247

Odpowiedzi do zadań rachunkowych......................................................253

Skorowidz..................................................................................................261
Zawsze tak było, że właśnie te rzeczy,
których nie rozumiemy, i zjawiska,
których nie potrafimy wyjaśnić,
wiodły nas ku odkrywaniu nowych
tajemnic natury.

George 0. Abell
Spis tematów:
1.1. Trochę historii, czyli o odkryciach Kopernika,
Keplera i geniuszu Newtona
1.2.0 Newtonie i prawie powszechnej grawitacji
1.3. Spadanie ciał jako skutek oddziaływań
grawitacyjnych
1.4.0 ruchu po okręgu i jego przyczynie
1.5. Siła grawitacji jako siła dośrodkowa.
III prawo Keplera. Ruchy satelitów
1.6. Co to znaczy, że ciało jest w stanie nieważkości?

ROZDZIAŁ 1

Grawitacja
1.1. Trochę historii,
czyli o odkryciach Kopernika,
Keplera i o geniuszu Newtona
Po zapoznaniu się z treścią tego paragrafu potrafisz:

■ Przedstawić główne założenia heliocentrycznej teorii Kopernika.

■ Podać treść I i II prawa Keplera.
■ Opisać ruchy planet Układu Słonecznego.
■ Uzasadnić, dlaczego hipoteza Newtona o jedności Wszechświata umożli­
wiła wyjaśnienie przyczyn ruchów planet.

O tym, że Ziemia i inne planety Układu Słonecznego obiegają Słońce, wiedzą dziś
wszyscy. Wielkie dzieło Mikołaja Kopernika O obrotach, wydane drukiem w 1543
roku pod tytułem O obrotach sfer niebieskich {De R evolutionibus O rbium Co-
elestium), zasadniczo zmieniłc^poglądy na budowę Wszechświata.

a*

NICOLAI CO
PERN1CI TOR1NEN81S

w poariiJgKor trat.kgc.fmtrt.

i k f*m*.

Noombggrtpod loh. Parafom,

Rys. 1.1 Rys. 1.2

Portret Mikołaja Kopernika Strona tytułowa

namalowany przez nieznanego artystę De Revolutionibus
około 1585 r. Obraz znajduje się
w Muzeum Okręgowym w Toruniu
Przez około 1400 lat poprzedzających tzw. rewolucję kopernikańską panowała
niepodzielnie geocentryczna teoria Ptolemeusza. Zgodnie z nią sądzono, że nieru­
choma Ziemia jest centrum świata i zajmuje w nim wyjątkowe, uprzywilejowane
miejsce. W okół niej poruszają się po okręgach Słońce, Księżyc i gwiazdy a po bar­
dziej skomplikowanych torach - planety (rys. 1.3).

rMwr mmnrtr > ^

j rwmiitnJj ipS *»y. iV-« -

*%
-
«•' *** ----HrrtjWn
Mfew
- ..
n.-,---- , —
'tu pHfl fo itrr rr**Lu*r-r ’"•l.ln t r r r j
M~<‘ ?•” »im tit 'v>o—4 <^Mrł£'in r **** «»*&.
M im * n w tfłty ¿HnAri Im**! ^ryiU f
<rr>i y wMT - ^ »W f*ow Y/J

Rys. 1.4

Układ geocentryczny Układ heliocentryczny Kopernika

Jednak w m iarę upływ u czasu stw ierdzano coraz większe rozbieżności m iędzy
w ynikam i obserwacji astronomicznych a przewidywaniami teorii geocentrycznej.
M im o skomplikowanych poprawek wprowadzanych do tej teorii coraz trudniej
było wyjaśniać za jej pom ocą obserwowane ruchy planet.
Kluczem do zrozumienia mechaniki nieba stała się teoria heliocentryczna naszego
nieprzeciętnego rodaka - Mikołaja Kopernika.
W myśl tej teorii Ziemia (wraz z obiegającym ją Księżycem) i inne planety krążą
wokół Słońca po torach, których kształt jest zbliżony do okręgów (rys. 1.4).
Ponadto Ziemia obraca się wokół własnej osi, a konsekwencją tego ruchu obroto­
wego jest następstwo dnia i nocy.
Poglądy Kopernika powoli zyskiwały coraz szersze grono zwolenników.
Należał do nich Galileusz, słynny włoski fizyk, astronom i filozof. Obserwacje nie­
ba, które prowadził przez własnoręcznie skonstruowaną lunetę, zaowocowały od­

V
kryciem (w 1610 roku) czterech księżyców Jowisza. Analiza ich ruchu utwierdziła
uczonego w przekonaniu o słuszności teorii Kopernika.
Współczesny Galileuszowi niemiecki astronom - Johannes Kepler, na podstawie
wyników wieloletnich obserwacji astronomicznych sformułował prawa rządzące
ruchem planet.
W dziele pt. Now a astronom ia, wydanym w 1609 roku, podał treść dwóch praw.
Dzięki Keplerowi wiemy, że planety obiegają Słońce po elipsach.
Mówi o tym I prawo Keplera:

Orbita każdej planety jest elipsą. Słońce znajduje się w jednym

z jej ognisk, wspólnym dla wszystkich planet.

Podczas ruchu po eliptycznym torze (rys. 1.5) zmienia się odległość planety od Słoń­
ca i jej szybkość.

Gdy planeta znajduje się najdalej od Słońca, jej prędkość ma najmniejszą wartość.
Natomiast najbliżej Słońca planeta porusza się najszybciej.
Tę właściwość ruchu planet opisuje II prawo Keplera:

Promień wodzący planety (czyli odcinek łączący planetę ze Słoń­

cem) zakreśla w jednakowych odstępach czasu figury o takich
samych polach powierzchni (rys. 1.6).
Kopernik i Kepler opisywali ruchy ciał niebieskich, ale nie analizowali przyczyn
tych ruchów. Z dwóch istotnych pytań:
■ lak poruszają się planety?
■ Dlaczego planety poruszają się po krzywoliniowych torach?
odpowiadali tylko na pierwsze.
Sądzili (błędnie), zgodnie z panującym wówczas powszechnie przekonaniem, że
inne prawa przyrody rządzą zjawiskami fizycznymi na Ziemi, a inne ruchem planet
i gwiazd.
D opiero geniuszowi angielskiego m atem a­
tyka i fizyka Isaaca N ew tona1 zawdzięczamy
niezmiernie ważną hipotezę o jedności świata,
w którym obowiązują jednakowe prawa przy­
rody. Takie same oddziaływania są odpowie­
dzialne za zachowanie ciał nie tylko na Ziemi,
ale i we Wszechświecie. Zatem prawa fizyki
sform ułow ane dla otaczających nas przed­
m iotów m ożna stosować również do planet
i gwiazd, obiektów, których nie możemy bez­
pośrednio badać w doświadczeniach.
Rys. 1.7
Dziś wiemy, że Newton m iał rację. Oddziały­
Portret Newtona namalowany
wania grawitacyjne powodują nie tylko spada­ przez G. Knellera w 1689 r.
nie ciał na powierzchnię Ziemi, ale także ruch
Księżyca wokół Ziemi czy planet wokół Słońca.
W pełni zasłużony podziw dla niezwykłego umysłu Newtona wyraził współczesny
m u angielski poeta Alexander Pope słowami:

„Natura i prawa natury skryte były w nocnej ciemności,

Bóg rzekł, niech będzie Newton: i wszystko stało się światłem”2.

1N a stro n ie interneto w ej fizyka.zam kor.pl w P o rtalu U cznia znajdziesz zak ła d k ę W ykaz im io n i n azw isk fizyków
w raz z o d m ia n ą i po p raw n ą w ym ow ą.

2T łu m a c z e n ie tek stu e p itafiu m um ieszczo n eg o n a gro b ie N e w to n a w o p actw ie w estm in stersk im .

Podsumowanie
■ Według heliocentrycznej teorii Mikołaja Kopernika, ogłoszonej w 1543
roku, Ziemia (wraz z obiegającym ją Księżycem) i inne planety krążą wokół
Słońca po torach, których kształt jest zbliżony do okręgów.
■ Niemiecki astronom Johannes Kepler odkrył prawa rządzące ruchem pla­
net, analizując wyniki wieloletnich obserwacji astronomicznych. W dziele
wydanym w 1609 roku podał treść dwóch praw, z których wynika, że:
- planety obiegają Słońce po elipsach, a Słońce znajduje się w jednym
z ognisk elipsy (wspólnym dla wszystkich planet);
- podczas ruchu planet po eliptycznym torze zmienia się ich odległość
od Słońca i szybkość; gdy planeta znajduje się najdalej od Słońca, jej
szybkość jest najmniejsza, a gdy najbliżej - największa.
■ Kopernik i Kepler opisywali ruchy ciał niebieskich, ale nie analizowali przy­
czyn tych ruchów.
■ Isaac Newton sformułował hipotezę o jedności świata, zgodnie z którą
prawa opisujące oddziaływania ciał na Ziemi można stosować do opisu
ruchu planet.

Zadania___________________________________
1. W liście cło angielskiego przyrodnika Roberta H ookea (w lutym 1676
roku) Newton napisał: „Jeśli widzę dalej, to tylko dlatego, że stoję na ra­
mionach olbrzymów”. Wyjaśnij sens tego zdania.
2. Zapoznaj się z życiorysem Mikołaja Kopernika. Czy uważasz, że można
go nazwać człowiekiem renesansu? Uzasadnij swój pogląd.
1.2. O Newtonie i prawie
powszechnej grawitacji
Po zapoznaniu się z treścią tego paragrafu potrafisz:

■ Podać treść prawa grawitacji.

■ Zapisać i zinterpretować wzór przedstawiający wartość sity grawitacji.
■ Obliczyć wartość sity grawitacyjnego przyciągania dwóch jednorodnych
kul.
■ Wyjaśnić, dlaczego dostrzegamy skutki przyciągania przez Ziemię ota­
czających nas przedmiotów, a nie obserwujemy skutków ich wzajemnego
oddziaływania grawitacyjnego.

Ciekawostka__________________________________________________________
W maju 2010 roku podczas lotu wahadłowca Atlantis na M iędzynarodową Stację Kosmiczną
jeden z astronautów zabrał na orbitę portret Newtona i kawałek drewna z jabłoni, która rosła
w ogrodzie domu uczonego (rys. 1.8).

| • j m f i j 11 i « | i h 111 m j ' 1

j, :c'xnjH
fil *t Cl ¿t u CU 9 B i t C i l • i
■M nn im ll*m in 'u li nlmit I I ' ' f I In Iilu uli II li i I !..»(«. LaJuHJmitt—ln J —J (

> Ihe Royal Socielyl i

Rys. i.8 Fragment tej 350-letniej jabłoni, rosnącej do dzisiaj

w Woolsthorpe Manor, miejscu urodzenia Isaaca
Newtona, poleciał w kosmos

Prawdopodobnie jabłko spadające z tej jabłoni uświadomiło Newtonowi, że spadanie przedm io­
tów i ruch Księżyca wokół Ziemi powoduje ta sama siła - siła grawitacji. To spostrzeżenie stało
się ponoć podstawą sformułowania prawa powszechnego ciążenia. Kosmiczną podróż cennej dla
Anglików pamiątki po Newtonie zaplanowano dla uczczenia jubileuszu 350 lecia Royal Society3,
czyli Towarzystwa Królewskiego w Londynie.

3Zajrzyj n a pl.w ikipedia.org. P rzeczytaj więcej o p ierw szy m n a świecie to w arzy stw ie n au kow ym .
Oddziaływania grawitacyjne są w przyrodzie zjawiskiem powszechnym.
Siłami grawitacji (siłami powszechnego ciążenia) przyciągają się wzajemnie wszyst­
kie ciała - od najmniejszych składników m aterii po największe ciała niebieskie.
W dziele zatytułowanym M a tem a tyczn e p o d sta w y filo zo fii p rzyro d y (rys. 1.9),
opublikowanym w 1687 roku, N ew ton sform ułow ał prawo pow szechnej gra­
witacji.

Rys. 1.9

Strona tytułowa dzieła Newtona

Matematyczne podstawy filozofii przyrody

Treść tego prawa można wyrazić następująco:

Każde dwa ciała przyciągają się wzajemnie siłami grawitacji.

m2

F =F
Rys. 1.10

Wartość siły grawitacji, którą przyciągają się dwie jednorodne

kule (lub ciała, które można uważać za punkty materialne), jest
wprost proporcjonalna do iloczynu ich mas i odwrotnie propor­
cjonalna do kwadratu odległości między ich środkami.
 r2

gdzie m1 i m2 to masy ciał, a r - odległość między środkami ciał

(rys. 1.10).

Jak interpretować powyższą zależność?

Rozważymy to na przykładzie.

Przykład 1.1
Kule o m asach m } i m , przyciągają się wzajemnie siłami grawitacji
o wartości F (rys. 1.11).

Rys. 1.11

a) Jak zmieni się wartość siły grawitacji, jeśli kulę I zastąpimy kulą

o masie 2 m v a kulę II kulą o masie —m 2»nie zmieniając odle

głości m iędzy środkami kul?

2m
F

f2 = f2

rys. 1.12

Jeśli odległość m iędzy kulam i nie zmieniła się, to o zmianie wartości

siły grawitacji decyduje tylko zmiana iloczynu mas kul.
 W pierwszej sytuacji iloczyn mas kul był równy m ■m,, a w drugiej
3
2ml • — m2 — 3m,m2, więc zwiększył się 3 razy Zatem wartość siły gra­

witacji, wprost proporcjonalna do iloczynu mas ciał, wzrosła trzy­

krotnie (rys. 1.12).
b) Jak zmieni się wartość siły grawitacji, jeśli odległość między kula­
m i o m asach m i m 2zwiększy się dwukrotnie?

f 3 = Fi
Rys. 1.13

Jeśli odległość między środkam i kul wzrośnie dwa razy (z r do 2r), to jej
kwadrat wzrośnie cztery razy, bo (2r)1 = 4r . Masy ciał nie zmieniły się,
więc wartość siły grawitacji, odwrotnie proporcjonalna do kwadratu
odległości m iędzy środkami ciał, zmaleje cztery razy (rys. 1.13).

Podsumowując powyższe rozważania, możemy stwierdzić, że:

1. Jeśli odległość m iędzy ciałam i nie zm ienia się, to wartość siły grawitacji,
wprost proporcjonalna do iloczynu mas ciał, tyle razy wzrasta (lub ma­
leje), ile razy wzrasta (lub maleje) ten iloczyn.
2. (eśli masy cial nie zmieniają się, to wartość siły grawitacji, odwrotnie pro­
porcjonalna do kwadratu odległości m iędzy środkam i ciał, tyle razy
wzrasta (lub maleje), ile razy maleje (lub wzrasta) kwadrat tej odległości.
W spółczynnikiem proporcjonalności występującym w prawie grawitacji jest stała
grawitacji G = 6,67 • 10'11 N m 2/kg2. Zatem w artość siły grawitacji w yrażam y
wzorem:
Aby uzmysłowić sobie sens fizyczny stałej grawitacji, obliczymy wartość siły, którą
przyciągałyby się dwie kule o masie m — 1 kg każda. Środki tych kul znajdują się
w odległości r = lm .

Gm.m, u N m 2 (lkg)
F — -----H - = 6,67-10-11— ^ --------^ - = 6,67-10” N
r kg- (1 m )2

W artość siły przyciągania tych kul jest równa liczbowo stałej grawitacji.
To siła o niewyobrażalnie małej wartości!
Sprawdź samodzielnie, że kule o masie 10 tysięcy kilogram ów każda, znajdujące
się w odległości jednego kilometra, oddziaływałyby grawitacyjnie siłą o wartości
F = 6,67- 10“9N.
Z powyższych obliczeń wynikają bardzo ważne wnioski.
Otaczające nas przedm ioty oddziałują na siebie tak małymi siłami grawitacji, że nie
obserwujemy skutków tych oddziaływań.
W idzimy natom iast skutki grawitacyjnych oddziaływań ciał z Ziemią, której
masa jest co najmniej tryliardy (1021) razy większa od mas ciał znajdujących się wo­
kół nas.
Zatem rozważając oddziaływania ciał na Ziemi lub w jej pobliżu, nie uwzględniamy
sił grawitacyjnego przyciągania tych ciał m iędzy sobą. Bierzemy pod uwagę tylko
ich oddziaływania z Ziemią.

Podsumowanie______________ _____________ _
■ Sitami grawitacji przyciągają się wzajemnie wszystkie ciała - od najmniej­
szych składników materii po największe ciała niebieskie.
■ Wartość siły grawitacji, którą przyciągają się dwie jednorodne kule (lub
ciała, które można uważać za punkty materialne), jest wprost propor­
cjonalna do iloczynu ich mas i odwrotnie proporcjonalna do kwadratu
odległości między ich środkami:

C m 1m 2
F=

gdzie m1 i m2 to masy ciał, r - odległość między ich środkami,

a G = 6, 67-10-11 Nm2/kg2 - stała grawitacji.
■ Ze względu na bardzo małą wartość liczbową stałej grawitacji otacza­
jące nas przedmioty oddziałują na siebie tak niewielkimi siłami grawita­
cji, że nie obserwujemy skutków tych oddziaływań. Widzimy natomiast
skutki oddziaływań grawitacyjnych tych ciał z Ziemią, ponieważ jej masa
(6 • 1024 kg) jest ogromna w porównaniu z masą ciał znajdujących się
wokół nas.
■ Opisując oddziaływania ciał na Ziemi lub w jej pobliżu, bierzemy pod
uwagę tylko oddziaływania grawitacyjne tych ciał z Ziemią, a pomijamy
grawitacyjne przyciąganie'ciał między sobą.

Zadania___________________________________
1. Na rysunku 1.14 zaznaczono siłę grawitacji Ą, którą m ała kula przyciąga
dużą kulę. Dorysuj siłę grawitacji, którą duża kula działa na małą.

Rys. 1.14

2. O dpow iedz na pytanie: W jakiej odległości od środka Ziemi o p ro ­

m ieniu R wartość siły grawitacji działającej na ciało o masie 1 kg jest
9-krotnie mniejsza od wartości siły działającej na to ciało na powierzchni
Ziemi?
3. Oblicz, ile razy mniejsza jest wartość siły grawitacji działającej na ciało
umieszczone w odległości równej czterem prom ieniom Ziemi (licząc od
jej powierzchni) od wartości siły grawitacji działającej na to ciało na p o ­
wierzchni Ziemi.
4. Oblicz w artość siły grawitacji, którą przyciągają się wzajem nie Zie­
m ia i Księżyc. Przyjmij, że: m asa Ziemi M z = 6 • 1024 kg, m asa Księ­
życa M k = 7,35 • 1022 kg, odległość m iędzy środkam i Ziemi i Księżyca
r = 384 000 km, G - 6,67 ■1 0 11 N m 2/kg2.
1.3. Spadanie ciał jako skutek
oddziaływań grawitacyjnych
Po zapoznaniu się z treścią tego paragrafu potrafisz:

■ Przedstawić poglądy Arystotelesa na ruch ciał i ich spadanie.

■ Przedstawić wynikający z eksperymentów Galileusza wniosek dotyczący
spadania ciał.
■ Wykazać, że spadanie swobodne z niewielkich wysokości to ruch jedno­
stajnie przyspieszony z przyspieszeniem grawitacyjnym.
■ Obliczyć wartość przyspieszenia grawitacyjnego.
■ Wyjaśnić, dlaczego czasy spadania swobodnego (z takiej samej wysokości)
ciał o różnych masach są jednakowe.

Jeden z najw ybitniejszych staro ży tn y ch filozofów - A rystoteles ze Stagiry

(384-322 r. p.n.e.), zajmował się zagadnieniem ruchu ciał. Dzielił ruchy na natu­
ralne i wymuszone, a ciała na ciężkie i lekkie. Do naturalnych zaliczał ruchy ciał
niebieskich oraz ruchy dzięki którym ciała uzyskiwały swoje naturalne położenie.
Dla ciał ciężkich naturalnym położeniem jest powierzchnia Ziemi, więc ciała te spa­
dają na nią. Natomiast ciała lekkie, jak np. dym z ogniska czy para wodna, unoszą
się w górę, bo tam jest ich naturalne miejsce. W dziele O niebie Arystoteles pisał:
„Większa ilość ognia porusza się zawsze prędzej ku górze niż mniejsza jego ilość,
zupełnie jak większa ilość złota lub ołowiu porusza się szybciej ku dołowi niż ilość
mniejsza. Tak samo m a się rzecz z każdym innym ciałem ciężkim ”. Arystoteles
błędnie twierdził, że „czasy spadania ciał (z takiej samej wysokości) są odwrotnie
proporcjonalne do ich ciężarów”, tzn. ciało dwa razy cięższe spadnie w dwa razy
krótszym czasie niż ciało lżejsze. Trudno dziś jednoznacznie stwierdzić, dlaczego
wielki myśliciel tak bardzo się mylił. W iadomo, że nie wykonywał eksperymentów
fizycznych i formułował twierdzenia jedynie na podstawie obserwacji i rozum o­
wania.
Poglądy Arystotelesa uważano za słuszne przez prawie dwa tysiące lat, aż do czasów
Galileusza (1564-1642), pierwszego uczonego, który rozum iał rolę doświadczenia
w badaniu zjawisk przyrody W yniki jego eksperymentów zaprzeczyły poglądom
Arystotelesa.

U zupełnienie_______________________________________________________________________
Dowiedz się, dlaczego Galileusz jest uważany za ojca fizyki doświadczalnej.
Galileusz planował i wielokrotnie powtarzał eksperymenty. Uzyskane wyniki i wypływające
z nich wnioski służyły m u do planowania kolejnych doświadczeń i formułowania hipotez. Uwa­
żał, że potwierdzeniem słuszności rozumowań ia jest zgodność przewidywań z doświadczeniem.
Jako pierwszy uczony stosował metodę badań obowiązującą dziś w naukach przyrodniczych,
a polegającą na doświadczalnym weryfikowaniu teorii naukowej.

Legenda głosi, że Galileusz badał spadanie kul ka­

rabinowych i arm atnich z Krzywej Wieży w Pizie
(rys. 1.15). Wykazał doświadczalnie, że czasy spa­
dania ciał, których kształt, niewielkie rozm iary
i duża gęstość pozwalały pom inąć opór powietrza,
były jednakowe niezależnie od ich mas.
W szkolnej pracowni fizycznej możesz obserwo­
wać spadanie ciał w rurze próżniowej i stw ier­
dzić doświadczalnie, że czasy spadania w próż­
ni np. metalowej i plastikowej kulki, piórka lub
skrawka papieru są jednakowe.
Jeśli siła grawitacji jest jedyną siłą działającą na
Rys. 1.15
spadające ciało, którem u nie nadano prędkości Galileusz zrzucający kule
początkowej, mówimy, że ciało to spada sw o­ z Krzywej Wieży w Pizie
(fotomontaż ilustrujący
bodnie. eksperyment)

Wszystkie ciała spadają swobodnie z takiej samej wysokości

w takim samym czasie.

Spadaniem swobodnym nazywamy też ruch niewielkich, ale dość ciężkich ciał spa­
dających w powietrzu z niezbyt dużych wysokości, ponieważ siły oporu działające
na takie ciała są bardzo małe i można je pominąć.
V

1 Doświadczenie 1.1

1 Cel:
Sprawdzenie, czy czas spadania ciała, którem u nadam y prędkość p o ­
ziomą, jest równy czasowi spadania ciała upuszczonego z takiej samej
wysokości.
Potrzebne przedmioty:
Linijka i dwie dwuzłotowe monety.
Kolejne czynności:
1. Jedną m onetę połóż tuż
przy krawędzi stołu, a d ru ­
gą na linijce umieszczonej
na stole tak jak na rysun­
ku 1.16.
2. Szybkim ruchem przesuń
linijkę w stronę wskazaną Rys. 1.16

przez strzałkę.
Obserwacje:
1. M oneta leżąca na linijce ześlizguje się z niej i spada swobodnie.
2. M oneta leżąca na stole, pchnięta przez linijkę, uzyskuje w chwili
początkowej prędkość o kierunku poziomym.
Wynik:
Obie m onety równocześnie uderzają o podłogę.
Wniosek:
Czas spadania ciała, któremu nadano prędkość o kierunku poziomym,
jest równy czasowi spadania swobodnego z takiej samej wysokości.
Jakim ruchem poruszają się ciała spadające swobodnie?

O rodzaju ruchu decyduje (zgodnie z II zasadą dynamiki) siła wypadkowa wszyst­

kich sił działających na ciało. Przypomnijm y treść II zasady dynam iki Newtona:

Jeśli siły działające na ciało o masie m nie równoważą się (czyli

siła wypadkowa jest różna od zera), to ciało porusza się z przy­
spieszeniem a wprost proporcjonalnym do siły wypadkowej Fw:

3~FW

Współczynnik proporcjonalności jest równy odwrotności masy

ciała.

W zó r 1.1

Jeśli ciało spada swobodnie, to jedyną działającą na nie siłą

jest siła grawitacji (rys. 1.17). Siła grawitacji nadaje ciału przy­
spieszenie, które nazywamy przyspieszeniem grawitacyj­
nym i oznaczamy literą g .
W artość tego przyspieszenia obliczamy, podstaw iając do
wzoru (1.1) w miejsce F wartość siły grawitacji, czyli w yra­
Rys. 1.17
GM m
żenie
T
W tym wyrażeniu m jest m asą spadającego swobodnie ciała, M - m asą ciała, na
którego powierzchnię spada ciało o masie m, a r - odległością m iędzy środkam i
tych ciał.
Zatem:

Wzó r 1.2

Zauważ, że wartość przyspieszenia grawitacyjnego:

- nie zależy od masy ciała poruszającego się z tym przyspieszeniem;
- zależy odwrotnie proporcjonalnie od kw adratu odległości pom iędzy środ-
karni rozważanych ciał. Z tej zależności wynika, że ciało spadające z bar­
dzo dużej wysokości porusza się ruchem niejednostajnie przyspieszonym.
 W sytuacji przedstawionej na rysunku 1.18 wartość przyspieszenia gi aw i
tacyjnego w punkcie A jest cztery razy mniejsza niż w punkcie B

2r
r

<■
B A

§b = lA

Rys. 1.18

Na co dzień m am y do czynienia ze spadaniem cial na Ziemię z niewielkich wysoko­

ści nad jej powierzchnią. Możemy wtedy przyjąć (z bardzo dobrym przybliżeniem),
że odległość r jest równa promieniowi Ziemi (Ry).
W artość siły grawitacji działającej na spadające swobodnie ciało i wartość jego przy­
spieszenia uważamy w takim przypadku za stałe.
Zatem spadanie swobodne z niewielkich wysokości nad Ziemią jest ruchem jed­
nostajnie przyspieszonym z przyspieszeniem grawitacyjnym Ziemi.
W artość tego przyspieszenia (zgodnie ze wzorem 1.2):

GMZ
je m i

Podkreślmy jeszcze raz, że wartość przyspieszenia grawitacyjnego nie zależy od

masy ciała poruszającego się z tym przyspieszeniem.
Zrozum iałe są zatem wyniki doświadczeń Galileusza i obserwacji spadania ciał
w rurze próżniowej.
Obliczymy wartość liczbową przyspieszenia grawitacyjnego Zienn w pobliżu jej
powierzchni.
Po podstaw ieniu wartości liczbowych: G = 6,67 • 1 0 " N m 2/kg2, Aiz = 6 ■1024 kg,
R ? = 6,37 • 106 m, otrzymujemy:

Taką samą wartość ma dobrze ci znane przyspieszenie ziemskie. Oznaczam y je

zwyczajowo literą g bez wskaźnika.
Przykład 1.2
Ze skalnego nawisu znajdującego się na wysokości 80 m nad podło­
żem oderw ało się kilka małych kam ieni (rys. 1.19). Obliczymy czas,
po którym każdy z kam ie­
ni uderzy o podłoże.
K am ienie spadają z n ie­
w ielkiej w ysokości, ich
rozm iary nie są duże, więc
m ożem y p o m in ą ć siły
o poru pow ietrza i uznać,
że kam ienie spadają swo­
bodnie. Zatem czas ruchu
Rys. 1.19
każdego z nich do chwili
uderzenia o podłoże będzie taki sam. Początkowa szybkość kam ie­
ni była równa zeru, więc drogę, którą przebędą ruchem jednostajnie
przyspieszonym z przyspieszeniem ziemskim, przedstawimy wzorem:

<r
5—

Stąd, po przekształceniu:

Podstawiamy s = 80 m i g — 10 m /s2 i otrzymujemy:

160
t — J ---- s = 4 s
V 10

Każdy kam ień uderzy o podłoże po upływie 4 sekund od chwili roz­

poczęcia ruchu.
W artość przyspieszenia grawitacyjnego, z którym ciała spadają z niewielkich wyso­
kości na powierzchnię planet (lub ich księżyców), możemy obliczyć, korzystając ze
wzoru (1.2). Po podstawieniu w miejsce r promienia planety otrzymujemy:

W zó r 1.3

Przykład 1.3
Obliczym y w artość przyspieszenia grawitacyjnego w pobliżu p o ­
wierzchni Marsa.
Masa tej planety M Marsa = 6,4 • 1023kg, a jej promień -RMarsa = 3,4 • 106m.
Korzystamy ze wzoru 1.3, zgodnie z którym:

Po podstawieniu liczbowych wartości danych otrzymujemy:

W artość przyspieszenia grawitacyjnego w pobliżu powierzchni Marsa

jest w przybliżeniu równa 3,7 m/s2.

Siłę grawitacji działającą na

ciała w pobliżu Ziemi nazy­
wam y często (niezbyt ści­
śle)4 siłą ciężkości ( Fc) lub
ciężarem ciała (rys. 1.20).
W artość tej siły w yrażam y
wzorem:
F = mg Rys. 1.20

4 R uch o b rotow y Z iem i pow oduje, że siły te n ieco się różnią.

Sprawdź samodzielnie, że na ciało o masie 1 kg znajdujące się na powierzchni Ziemi
lub w jej pobliżu działa siła grawitacji o wartości równej około 10 N.
Analogicznie m ożna obliczyć wartości sił grawitacji działających na ciało o masie
1 kg w pobliżu innych planet, Słońca lub na powierzchni Księżyca (tabela 1.1).

Księżyc 1,6 N
Słońce 280,0 N
Mars 3,7 N
Jowisz 25,0 N
Saturn 9,0 N
Tabela 1.1

W artość przyspieszenia informuje, jaką wartość ma wypadkowa siła działająca na

ciało o masie 1 kg. W artości sił podane w tabeli 1.1 są więc liczbowo równe w arto­
ściom odpowiednich przyspieszeń grawitacyjnych.

Podsumowanie________________________________ 1
■ Galileusz b ył pierw szym uczonym, k tó ry rozum iał rolę doświadczenia
w badaniu zjawisk p rzyro d y i w yko n yw a ł eksperym enty fizyczne. W yka­
zał, że ciała, dla których można pominąć opór powietrza, spadają z takiej
samej wysokości w jednakow ym czasie niezależnie od ich mas.

■ Spadanie swobodne to ruch ciała, na które działa ty lk o siła graw itacji

i którem u nie nadano prędkości początkowej.

■ W próżni w szystkie ciała, na które działa ty lk o siła grawitacji, spadają

z takiej samej wysokości w takim samym czasie.

■ Ruch ciał spadających w pow ietrzu z niezbyt dużych wysokości uważamy

za spadanie swobodne, jeśli siły oporu działające na te ciała są bardzo
małe i można je pominąć.

■ Przyspieszenie, które nadaje ciału siła grawitacji, nazyw am y przyspiesze­

niem graw itacyjnym .
■ W pobliżu powierzchni Ziemi lub innych planet i ich księżyców przyspie­
szenie grawitacyjne ma (w przybliżeniu stałą) wartość wyrażoną wzorem:

CM
g~ R2

gdzie M jest masą ciata, w pobliżu którego obliczam y w artość przyspie-.

szenia grawitacyjnego, a R promieniem tego ciata.

■ Przyspieszenie graw itacyjne nie zależy od masy ciała poruszającego się

z tym przyspieszeniem.

■ Spadanie swobodne z niew ielkich wysokości je st ruchem jednostajnie

przyspieszonym z przyspieszeniem graw itacyjnym g i z prędkością po­
czątkową o wartości równej zeru.

■ Siłę graw itacji4 działającą na ciała w pobliżu Ziemi nazyw am y siłą ciężko­
ści lub ciężarem ciała. Wartość tej siły w yrażam y wzorem F = mg.

Zadania________________________________________
1. Korzystając z danych umieszczonych w tabeli 1.1, oblicz wartości sił gra­
witacji, które działałyby na ciebie na Księżycu, Marsie i Saturnie.
2. Na podstawie podanych w tabeli 1.2 informacji o m eteorytach, które
spadły na Księżyc, Ziemię i inne planety, oraz danych z tabeli 1.1 ustal
miejsce lądowania każdego z meteorytów.

Numer meteorytu Masa (kg) Przybliżona wartość

ciężaru (N)

1 50 185
2 10 98
3 5 125
4 25 40
Tabela 1.2

3. Oblicz wartość przyspieszenia grawitacyjnego na Księżycu oraz czas, po

którym uderzyłoby o jego powierzchnię ciało spadające swobodnie z wy­
sokości h = 3,2 m.
 1.4. O ruchu po okręgu
i jego przyczynie
Po zapoznaniu się z treścią tego paragrafu potrafisz:

■ Opisać ruch jednostajny po okręgu i wskazać jego przyczynę.

■ Opisać zależność w artości sity dośrodkow ej od masy i szybkości ciata

poruszającego się po okręgu oraz od promienia okręgu.

■ Podać p rzykła d y sit petniących rolę siły dośrodkowej.

■ Obliczać wartość sity dośrodkowej i przyspieszenia dośrodkowego.

Większość ruchów spotykanych w przyrodzie to ruchy krzywoliniowe. Szczegól­

nym przypadkiem ruchu krzywoliniowego jest ruch po okręgu. Po takim torze po­
rusza się np. każdy element wagonika Diabelskiego M łyna (rys. 1.21) lub krzesełka
karuzeli w lunaparku, bębna pralki automatycznej podczas wirowania czy skrzydła
wentylatora (rys. 1.22).

Rys. 1.21 Rys. 1.22

Diabelski M tyn w Wiedniu

Po torze, którego kształt jest bardzo zbliżony do okręgu, porusza się też środek
Ziemi w jej ruchu wokół Słońca, czy środek Księżyca obiegającego Ziemię.
 orawital
Ruch obrotow y Ziemi wokół osi powoduje,
że każdy z nas, nie zawsze zdając sobie z tego
sprawę, wiruje wraz z Ziemią w zawrotnym
tempie, np. w Polsce z szybkością ok. 300 m/s
(rys. 1.23), a na równiku prawie 500 m/s!
Ruch po okręgu, w którym szybkość jest
stała, nazywamy ruchem jednostajnym po
okręgu.
Rys. 1.23

Szybkość to inaczej wartość prędkości. Prędkość (podobnie jak np. siła) jest wekto­
rową wielkością fizyczną. Oprócz wartości ma kierunek, zwrot i punkt przyłożenia.
Te cechy wektora przedstawiono na rysunkach 1.24 i 1.25.

punkt przyłożenia wektora v kierunek wektora V

W ruchu prostoliniowym prędkość ma taki sam kierunek przez cały czas trw ania
ruchu. Jeśli ruch prostoliniowy jest ruchem jednostajnym, to nie zmienia się żadna
cecha wektora prędkości. M ó­
punkt
wimy, że w ruchu jednostajnym
prędkość jest stała w czasie.
N atom iast w ruchu jednostaj­
nym po okręgu zmienia się kie­
runek prędkości, więc pręd­
kość zmienia się w czasie, choć
jej wartość (szybkość) jest taka
sam a przez cały czas trw ania
Rys. 1.25
ruchu.
Jaka jest przyczyna zmiany prędkości w ruchu po okręgu?

Rozważmy trzy sytuacje.

Doświadczenie 1.2
Cel:
Badanie przyczyny ruchu kulki po okręgu.
Potrzebne przedmioty:
Mała kulka (lub inny niewielki przedm iot w kształcie kuli) i szklanka
lub miseczka.
Kolejne czynności:
Kulkę połóż na stole i przykryj szklanką tak, jak na rysunku 1.26.
Poruszając szklanką, wpraw kulkę w ruch po okręgu tak, by poruszała
się po wewnętrznym obwodzie szklanki.
Po chwili podnieś szklankę szybkim ruchem , obserwując uważnie
ruch kulki.

Obserwacje:
Kulka poruszała się po okręgu tak długo, jak długo „zmuszało” ją do
tego oddziaływanie ze ścianką szklanki. Gdy oddziaływanie ustało,
 kulka poruszała się po prostej stycznej do okręgu w tym miejscu,
w którym znajdowała się w chwili podniesienia szklanki (rys. 1.27).

Rys. 1.27

Wniosek:
Ścianka szklanki działała na kulkę siłą zakrzywiającą tor jej ruchu.
Na rysunku 1.28 przedstaw iono siły wzajem nego oddziaływ ania
ścianki i kulki w pewnej chwili ruchu po okręgu.

Kulka działała na ściankę (w miejscu, w którym się stykały) siłą na­

cisku Ą. Zgodnie z III zasadą dynam iki szklanka działała na kulkę
siłą F2 o takiej samej wartości, takim samym kierunku, zwróconą do
środka okręgu.
Zauważ, że siła F2 była jedyną niezrównoważoną siłą działającą na
kulkę, gdyż ciężar kulki równoważyła siła sprężystości podłoża.
 Stojąc przy bocznej ścianie autobusu, który porusza się na zakręcie po
luku okręgu, możesz wyraźnie odczuć, że twoje ciało jest przyciskane
do ściany (rys. 1.29). Działasz więc na nią siłą nacisku, a ściana (zgod­
nie z III zasadą dynamiki) działa na ciebie siłą o takiej samej wartości,
takim samym kierunku i przeciwnym zwrocie (rys. 1.30). To właśnie
działanie tej siły powoduje, że (wraz z autobusem) poruszasz się po
okręgu.
Tak więc siła reakcji ściany pojazdu na wywierany przez ciebie nacisk
zmienia odpowiednio kierunek twojej prędkości.

Zauważ, że obserwując ruch kulki po okręgu (doświadczenie 1.2), jesteś obserwa­

torem w układzie odniesienia związanym z Ziemią.
Jeśli jesteś pasażerem autobusu, to dla obserw atora stojącego np. przy szosie
(rys. 1.29), czyli związanego z Ziemią, twój ruch wraz z autobusem jest ruchem po
łuku okręgu.
Nie poruszasz się natom iast względem pasażera stojącego w autobusie obok ciebie!
 Przykład 1.5
M ałą kulkę zawieszoną na nitce możesz łatwo wprawić w ruch po
okręgu w płaszczyźnie poziomej tak, jak na rysunku 1.31. Jeśli jednak
wypuścisz nitkę z ręki lub nastąpi zerwanie nitki, to bezpośrednio
po tym kulka będzie poruszała się tak, jakby była rzucona poziomo
z prędkością V w tym miejscu, w którym znajdowała się w chwili wy­
puszczenia nitki lub jej zerwania (rys. 1.32).

Rys. 1.31 Rys. 1.32

Jak wyjaśnić to zjawisko? O ruchu ciała decyduje siła wypadkow a

wszystkich sił działających na to ciało. Na kulkę działają dwie siły: siła
ciężkości F i siła pochodząca od nitki Fs .
To właśnie ich wypadkowa działająca
wzdłuż prom ienia okręgu i zwróco­
na do jego środka „zmuszała” kul­
kę do zm iany kierunku prędkości
(rys. 1.33). Gdyby siła ta przestała
działać, kulka nie mogłaby kontynu­ Rys. 1.33

ować ruchu po okręgu.

Na podstawie powyższych rozważań m ożemy stwierdzić, że:

Ciało porusza się po okręgu, gdy działa na nie siła prostopadła

do prędkości, zwrócona w każdej chwili do środka okręgu. Taką
siłę nazywam y siłą dośrodkową.
W omówionych przykładach ruch kulki był ruchem po okręgu dla obserwator;
związanego z Ziemią. Również dla obserwatora w takim układzie odniesienia rucl
pasażera autobusu był ruchem po łuku okręgu (przykład 1.4).
Zatem:

W u kła dzie odniesienia zw iązanym

z Ziemią warunkiem ruchu po okręgu
jest działanie na ciało siły dośrodkowej.

Zwróć uwagę, że siła dośrodkowa zmienia tylko

kierunek prędkości ciała poruszającego się po
okręgu. W artość prędkości (szybkość) nie ulega
zmianie (rys. 1.34).
Rys. 1.34

Om ówim y teraz kolejne przykłady, w których różne siły odgrywają rolę siły do­
środkowej.

Przykład 1.6
Przed zakrętami przy wielu szosach lub ulicach możesz zauważyć znak
drogowy ostrzegający kierowców przed poślizgiem na mokrej lub za­
śnieżonej jezdni (rys. 1.35).
Kierowca, w idząc taki znak,
powinien dostosować szybkość
pojazdu do stanu nawierzchni.
Dlaczego?
W arunkiem bezpiecznego m i­
nięcia łuku zakrętu jest działa­
nie na pojazd siły dośrodkowej.
Rys. 1.35
Na poziom ym zakręcie rolę tej Znak drogow y - niebezpieczeństwo
siły odgrywa siła tarcia opon kól poślizgu

sam ochodu o jezdnię. Na mo-

krej lub zaśnieżonej jezdni wartość siły tarcia jest znacznie mniejsza
niż na jezdni suchej. Jeśli będzie ona zbyt mała, nie zdoła zakrzywić
toru sam ochodu i utrzym ać go w ruchu po łuku okręgu.
 Przykład 1.7
Jak wiesz, atomy wszystkich pierwiastków są zbudowane z jądra o ła­
dunku dodatnim i poruszających się wokół niego elektronów. Jednym
z pierwszych modeli jądrowych był model atom u wodoru (składające­
go się z jednego protonu i jednego elektronu) zaproponowany przez
duńskiego fizyka Nielsa Bohra. Zgodnie z tym m odelem elektron
porusza się ruchem jednostajnym po
okręgu wokół jądra - protonu.
Rolę siły dośrodkowej odgrywa w tym
przypadku siła elektrostatyczna (siła
C oulom ba), k tórą p ro to n przyciąga
elektron (rys. 1.36). Jest to przykład siły
dośrodkowej o naturze elektrycznej. Rys-1-36

Przykład 1.8
Tor, po którym Księżyc krąży wokół Księżyc
Ziemi, m ożem y z bardzo dobrym
4
s F
przybliżeniem uważać za okrąg. Siłą « g
dośrodkow ą utrzym ującą Księżyc
\ Ziemia /
w ruchu po okręgu jest siła grawitacji
(rys. 1.37). W tym przypadku m ówi­
'' ^
Rys. 1.37
my o grawitacyjnej naturze siły do­
środkowej.

Siłę dośrodkową oznaczamy zazwyczaj Fr , a jej wartość wyrażam y wzorem:

W zór 1.4

gdzie m jest masą ciała, v - szybkością, z którą ciało porusza się po okręgu, a r - pro­
mieniem tego okręgu.
Jak wartość sity dośrodkowej zależy od masy ciała poruszającego
się po okręgu, jego szybkości i promienia okręgu?

Na to pytanie odpowiem y rozważając poniższe przykłady

Przykład 1.9
Po poziomym kołowym torze o promieniu r jadą z jednakową szyb­
kością v dwa samochody: osobowy o masie m i ciężarowy o masie 4m

Na samochód osobowy działa siła o wartości Fl = ------ , a na samo-

r
4m v 2
chód ciężarowy siła o wartości F2 = --------= 4 f , .
r

Rys. 1.38

Na samochód o masie 4 razy większej działa siła dośrodkowa o war­

tości 4 razy większej.
Jeśli dwa ciała o różnych masach poruszają się z taką samą szybkością po okręgach
o jednakowych promieniach, to wartości działających na nie sił dośrodkowych speł-
F tn
niają związek: — = —- .
Fi
Zatem:

Wartość sity dośrodkowej jest w prost proporcjonalna do masy

ciata poruszającego się ruchem jednostajnym po okręgu.

Przykład 1.10
Po poziom ym kołowym torze o prom ieniu r jadą dwa sam ochody
o jednakowych masach m. Szybkość pierwszego sam ochodu jest rów­
n a j , a drugiego v 2 = 3v (rys. 1.39).

Rys. 1.39

v 1= 3 v l

mv2
Na pierwszy samochód działa siła o wartości F1= ----- , a na drugi

m (3vY 9m v 2
F2 = --------= ----------- = 9Fl .
r r
Na samochód jadący z 3 razy większą szybkością działa siła dośrod­
kowa o wartości 9 razy większej.
Jeśli dwa ciała o takich samych masach poruszają się z różnymi szybkościami po
okręgach o jednakowych promieniach, to wartości działających na nie sił dośrod-
F v2
kowych spełniają związek: — = — .
F2 v 2
Zatem:

Wartość siły dośrodkowej jest w prost proporcjonalna do kw a­

dratu szybkości ciała poruszającego się ruchem jednostajnym
po okręgu.

Przykład 1.11
Dwa samochody o jednakowych masach poruszają się z jednakowymi
szybkościami po poziomych kołowych torach o promieniach równych
odpowiednio r i 2 r (rys. 1.40).

m v2
Na pierwszy samochód działa siła o wartości fj = ------ , a na drugi
2 r
mv F,
F2 = ------ = — •
2 2r 2
Na samochód poruszający się po okręgu o promieniu 2 razy większym
działa siła dośrodkowa o wartości 2 razy mniejszej.
Jeśli dwa ciała o jednakowych masach poruszają się z taką samą szybkością po okrę­
gach o różnych promieniach, to wartości działających na nie sił dośrodkowych speł-
F T
niają związek: — = — .
Fi n
Zatem:

Wartość siły dośrodkowej jest odw rotnie proporcjonalna do pro­

mienia okręgu.

Jak w yrazić w artość s iły dośrodkowej przez okres ruchu po

okręgu lub częstotliwość?

Wzór (1.4) przedstawiający wartość siły dośrodkowej możemy zapisać w innej p o ­

staci.
Skorzystamy w tym celu ze związku szybkości (v) z okresem (T) ruchu po okręgu
oraz ze związku okresu i częstotliwości (v). Te dwa pojęcia są ci już znane.
Przypom nim y ich sens fizyczny i definicje, formułując je dla ruchu po okręgu.
Okres T informuje, w jakim czasie ciało poruszające się po okręgu przebędzie jeden
pełny okrąg. Natomiast częstotliwość v informuje, ile pełnych okręgów (lub jaką
część okręgu) przebywa ciało w jednostce czasu.
Jeśli t oznacza czas, w którym ciało przebyło n okręgów, to wzory definiujące okres
i częstotliwość będą m iały postać:

m t n
T=— i v=—
n t
Z powyższych definicji wynika związek m iędzy okresem i częstotliwością:

T=— lub v=—

v T
Zastanówmy się teraz, jak wyrazić szybkość ciała poruszającego się po okręgu ru ­
chem jednostajnym przez okres ruchu lub częstotliwość.
W każdym ruchu jednostajnym szybkość obliczamy jako iloraz drogi s przebytej
przez ciało w czasie t i tego czasu:
5
V= ~
t
W ruchu jednostajnym po okręgu droga przebyta w czasie t — T jest równa długość
okręgu, czyli s = 2 i t r , więc:
2 jt r
v= lub v — 2jtrv
T
Uwzględniając powyższe związki, możemy wartość siły dośrodkowej wyrazić wzc
rami:
1 4 j t 2r 2 4 j i 2mr
F —m - = m ---- ;---= ------ ;--- (1.5
VT r T~r T2
lub

m ( 2 jrrv )2 m ( 4 j i 2r 2v 2)
= 4 j i 2m v 2r ( 1.6

Przykład 1.12
Kulka o masie m porusza się po okręgu o prom ieniu r, zakreślając
pełny okrąg w czasie T. Obliczymy, jak zmieni się wartość siły d o ­
środkowej, która działa na kulkę, jeśli prom ień okręgu zwiększymy
dwukrotnie, nie zmieniając okresu ruchu.
W pierwszej sytuacji na kulkę działa siła dośrodkowa o wartości:
4 Jt2mr

Po zwiększeniu promienia okręgu wartość siły będzie równa:

4 jr2w 2 r 8 jr2m r

Aby stwierdzić, jak zm ieni się wartość siły dośrodkowej, obliczymy

iloraz F, i F^
F2 _ 8Ji2m r 4 j i 2m r _ 8jc2m r T2 _
Ę T2 ' F2 ~~T2 4 j t 2m r ~ 2

Jeśli okres ruchu po okręgu nie zmienił się, a prom ień okręgu wzrósł
dwukrotnie, to wartość siły dośrodkowej również wzrosła dwukrotnie.
 .

Znasz już treść II zasady dynam iki i wiesz, że jeśli na ciało działa niezrównoważona
siła, to ciało porusza się z przyspieszeniem o kierunku i zwrocie zgodnym z kierun­
kiem i zwrotem tej siły, a wartość przyspieszenia wyrażam y wzorem:
F
m

Zatem w ruchu po okręgu ze stałą szybkością V wy­

stępuje przyspieszenie o wartości
mv
v
m m r

zwrócone w każdej chwili ruchu do środka okręgu,

czyli tak jak działająca siła.
Przyspieszenie to nazywamy przyspieszeniem dośrodkowym (rys. 1.41).

Podsumowanie_____________________________
Ruch po okręgu, w któ rym wartość prędkości (szybkość) jest stała, nazy­
wam y ruchem jednostajnym po okręgu.

W układzie odniesienia związanym z Ziemią warunkiem ruchu po okręgu

jest działanie na ciało siły dośrodkowej.

Cechy s iły dośrodkowej Fr:

- kierunek - prostopadły do prędkości ciała poruszającego się po okręgu,

- zw ro t - do środka okręgu,
, c m v2
- wartość Fr = —

(gdzie m je st masą ciała, v - szybkością, z którą ciało porusza się po

okręgu, a r promieniem okręgu).

Szybkość ciała w ruchu po okręgu można w yrazić przez okres ruchu (7)
lub częstotliwość (v):

2 jt r
v = lub v = 2j t r v
T
■ Rolę sity dośrodkowej odgryw ają w przyrodzie różne siły, np. sita gra
tacji, siła elektryczna, sita tarcia.

■ Jeśli na ciało poruszające się po okręgu działa kilka sił, rolę siły dośrt
kowej odgryw a ich wypadkowa.

■ Siła dośrodkowa nadaje ciału poruszającemu się po okręgu przyspieszer

dośrodkowe, którego kierunek i zw ro t są zgodne z kierunkiem i zwr
tem siły dośrodkowej. Wartość przyspieszenia dośrodkowego w yrażar
wzorem:

Zadania_______________________________________
1. Maksymalna siła, którą sucha jezdnia może działać na samochód o masi
1000 kg poruszający się po łuku poziomego zakrętu o promieniu 100 rr
ma wartość 4000 N.
a) Oblicz największą szybkość, z którą ten samochód może bezpieczni«
pokonać zakręt.
b) Ustal, czy sam ochód o dwa razy większej masie (i takich samych
oponach) może bezpiecznie jechać na tym zakręcie z szybkością ob­
liczoną w poprzednim punkcie zadania. Jeśli nie, oblicz największą
bezpieczną szybkość dla tego samochodu.
c) Wyjaśnij, dlaczego bezpieczna szybkość, z którą sam ochód może
przebyć zakręt w czasie deszczu lub śnieżycy, jest mniejsza niż bez­
pieczna szybkość w słoneczny dzień, gdy jezdnia jest sucha.
2. Oblicz wartość siły dośrodkowej, którą jezdnia musi działać na sam o­
chód o masie 1000 kg, aby bezpiecznie pokonał poziomy zakręt stano­
wiący łuk okręgu o promieniu 100 m, jadąc z szybkością 54 km/h.
3. Korzystając z II zasady dynam iki i wzorów (1.5) i (1.6), sprawdź, że war-
4 jz ~ r
tość przyspieszenia dośrodkowego można wyrazić wzorami: ar =
i a = 4jt2v 2r.
Na końcach nitki (przeciągniętej przez rurkę i otworek w śliskiej płytce),
zaczepiono małe przedm ioty o masach m i m,. Poruszając odpowied­
nio rurką, wprawiono ciało o masie m w ruch po okręgu o prom ieniu r
(rys. 1.42).

Rys. 1.42

a) Narysuj wszystkie siły działające na ciało poruszające się po okręgu

i wskaż siłę dośrodkową.
b) Intensywniej poruszając rurką, powodujemy wzrost szybkości cia­
ła o masie m y Czy wartość siły dośrodkowej działającej na to ciało
zmieni się, gdy wzrośnie jego szybkość? Uzasadnij odpowiedź.
c) Ciało o masie oblepiono plasteliną. Następnie ciało o masie m
wprawiono w ruch po okręgu o prom ieniu r takim samym, jak na
początku doświadczenia. Czy szybkość ciała będzie w tym przypad­
ku równa u? Uzasadnij odpowiedź.
 1.5. Siła grawitacji jako siła
dośrodkowa.
III prawo Keplera.
Ruchy satelitów
Po zapoznaniu się z treścią tego paragrafu potrafisz:

■ Podać treść III prawa Keplera i stosować je w zadaniach.

■ Opisywać ruch sztucznych satelitów.

■ Posługiwać się pojęciem satelity geostacjonarnego.

■ Obliczyć szybkość satelity na orbicie o zadanym promieniu oraz promier

o rb ity satelity geostacjonarnego.

■ Posługiwać się pojęciem pierwszej prędkości kosmicznej i obliczyć je

wartość.

Wiesz już, że tor, po którym Ziemia obiega Słońce, możemy z bardzo dobrym przy­
bliżeniem uważać za okrąg, a siłą dośrodkową utrzymującą Ziemię w tym ruchu
jest siła grawitacji.
Oddziaływania grawitacyjne są odpowiedzialne za ruch wszystkich planet Układu
Słonecznego. Opis ich ruchu po torze w kształcie elipsy jest jednak znacznie bardziej
skomplikowany niż opis ruchu po okręgu.
W celu uproszczenia rozważań będziemy więc przyjmować, że:
- planety (i ich księżyce) poruszają się po okręgach,
- promienie okręgów są równe średniej odległości planet od Słońca (lub księ­
życów od planet).
Przyjmując takie założenia, nie popełniam y dużego błędu, gdyż eliptyczne tory
większości planet niewiele różnią się od okręgów (tabela 1.3).
 Merkury 0,3871 0,2551
Wenus 0,7233 0,7127
Ziemia 1,0000 0,9671
Mars 1,5237 1,3461
Jowisz 5,2026 4,7270
Saturn 9,5548 8,5431
Uran 19,218 17,468
Neptun 30,110 29,638
Tabela 1.3

1 AU (1 j.a.) - to jedna jednostka astronomiczna: 1 A U ~ 150 m in km

Ponadto, opisując obiegowy ruch planety (lub jej księżyca), będziemy brać pod uwa­
gę tylko jej oddziaływanie grawitacyjne ze Słońcem (lub planety z jej księżycem),
z pominięciem oddziaływania z innym i ciałami niebieskimi.

III prawo Keplera

W paragrafie 1.1 sformułowaliśmy I i II prawo Keplera. Teraz poznasz trzecie prawo
ruchu planet, które podaje związek m iędzy okresem T obiegu planety i jej średnią
odległością r od Słońca.
III prawo Keplera mówi, że:

Iloraz kw adratu okresu obiegu planety i trzeciej potęgi jej śred­

niej odległości od Słońca jest jednakow y dla wszystkich planet
Układu Słonecznego:
T2
jj = const

Kepler sformułował prawa ruchu planet na podstawie danych uzyskanych w wy­

niku wieloletnich obserwacji. M ożemy więc powiedzieć, że odkrycie tych praw
nastąpiło na drodze doświadczalnej.
Prawo powszechnej grawitacji Newtona i sformułowane przez niego zasady dyn
m iki umożliwiają wyprowadzenie III prawa Keplera drogą rozumowania dedu!
cyjnego.
Siła grawitacji, którą Słońce o masie M s
przyciąga planetę o masie m p poruszającą planel
się po okręgu o prom ieniu r z szybkością v,
odgrywa rolę siły dośrodkowej (rys. 1.43).
Zatem:

Fg raw itacji = Fd o śro d k o w a

G M s,m pn _ m phv 2
r2 r

GM Rys. 1.4:
^ = v2 (1.7)

Związek szybkości planety z okresem jej ruchu obiegowego ma postać:

2 jzt
v =-
T
2jtr
Korzystając z tego związku, wstawiamy w miejsce v do wzoru (1.7) wyrażenie
T
i otrzymujemy:
2 2
GM S _ 4ji~r
r T2

Przekształcamy powyższe równanie do postaci:

4 jtV
r =-
GM ,

skąd (po podzieleniu obu stron równania przez r 3) uzyskujemy:

W yrażenie po prawej stronie wzoru (1.8) m a taką samą wartość liczbową dla
wszystkich planet krążących wokół Słońca, więc:

Ajz2
-------= const Wzór 1.9
GM S

Zatem wzór (1.8) możemy zapisać w postaci

W zór 1.10

Oznacza to, że dla każdej planety Układu Słonecznego iloraz kwadratu okresu jej
ruchu obiegowego i trzeciej potęgi średniej odległości od Słońca jest taki sam.
Tak więc znając np. średnią odległość Ziemi od Słońca (150 m in km) i okres jej
obiegu (jeden rok), możemy łatwo obliczyć średnią odległość dowolnej planety od
>łońca, jeśli wiemy, jaki jest okres jej obiegu.
Dla dwóch dowolnie wybranych planet Układu Słonecznego spełniony jest związek:

III prawo Keplera m ożna stosować

nie tylko do opisu ruchu planet
U kładu Słonecznego, ale też do
każdego układu satelitów krą­
żących wokół tego samego ciała
(np. księżyców tej samej planety).
Księżyc to jedyny natu raln y sa­
telita Ziemi. Oprócz niego wokół
naszej planety krąży na różnych
w ysokościach wiele sztucznych
satelitów służących różnym celom
(rys. 1.44).
ERS2 - sztuczny satelita Ziemi
Ruchy satelitów

Jaką prędkość trzeba nadać satelicie, aby poruszał się wokół Ziemi po orbicie o p r
m ieniu r? O d czego i jak zależy wartość tej prędkości?
Aby odpowiedzieć na te pytania, skorzystamy z faktu, że siłą dośrodkową utrz
mującą satelitę w ruchu po okręgu jest siła grawitacji.
Zatem:

Fd o śro d k o w a = Fgraw itacji

mv~ GMzm

skąd:

W zó r 1.1

Z powyższego w zoru wynika, że szybkość satelity jest tym mniejsza, im większ

jest prom ień jego orbity. Dokładniej mówiąc, jest odw rotnie proporcjonalna di
pierwiastka kwadratowego z prom ienia orbity. Oznacza to, że np. na orbicie o czte
rokrotnie większym prom ieniu szybkość satelity jest dw ukrotnie mniejsza.

Jeśli satelita okrąża Ziemię tuż nad jej powierzchnią, to prom ień jego orbity jes
w przybliżeniu równy promieniowi Ziemi: r ~ R y.
W takim przypadku wartość prędkości satelity oznaczamy symbolem v i wyra
zamy wzorem:

W zó r 1.13

Po podstawieniu wartości liczbowych G = 6,67 • 10 11 N m 2/kg2, M y = 6 • 1024kg,

R y = 6,37 • 106 m, otrzymujemy w przybliżeniu:

, m km
v { = 7 ,9 -1 0 — = 7,9 —
s s

Jest to wartość tzw. pierwszej prędkości kosmicznej dla Ziemi.

 Pierwsza prędkość kosmiczna (dla Ziemi) to prędkość o kierunku
poziomym , którą trzeba nadać ciału, aby okrążało Ziemię tuż
nad jej powierzchnią (patrz rys. 1.46a).

Newton rozważał problem ruchu wokół Ziemi ciał

wystrzeliwanych poziom o z działa znajdującego
się na wierzchołku wymyślonej góry o wysokości
1233 km. Tory ich ruchu przedstawia szkic (rys. 1.45)
znajdujący się w M atem atycznych podstawach f i ­
lozofii przyrody.
Rys. 1.45

D ośw iadczenie sym ulowane

Jeśli masz dostęp do Internetu, otwórz stronę fizyka.zamkor.pl, a na­
stępnie Zam Kor Laboratorium i w Symulacjach zjawisk i doświad­
czeń otwórz Programy kom puterow e dla szkół ponadgim nazjal-
nych. Znajdziesz wśród nich program Góra Newtona. (Jeśli nie masz
dostępu do Internetu, poproś o skopiowanie symulacji na płytę CD/
DVD).
Przeczytaj uwagi zamieszczone nad program em i, postępując zgod­
nie z nimi, zaobserwuj tory ruchu pocisku wystrzeliwanego z działa
z prędkościami początkowymi o różnych wartościach.
W yniki obserwacji zanotuj w tabelce:

Wartości prędkości Kształt toru pocisku Uwagi

nadanej pociskowi

1 " 1
1 | ~ 1
W trzeciej rubryce możesz przedstawić opisowo uwagi na tem at toru
pocisku, np.: krótki fragment paraboli, elipsa niewiele różniąca się od
okręgu lub bardzo spłaszczona elipsa itp.
Sformułuj sam odzielnie wnioski wynikające z symulowanego d o ­
świadczenia i porównaj je z wnioskami przedstawionymi poniżej.
Z symulacji doświadczenia wynika, że pocisk:
- spada na Ziemię, jeśli jego szybkość początkowa jest mniejsza od warto,
pierwszej prędkości kosmicznej równej w przybliżeniu 7,9 km/s;
- okrąża Ziemię po orbicie kołowej, gdy nadana mu prędkość jest styc
na do tej orbity, a jej wartość jest równa pierwszej prędkości kosmiczr
(rys. 1.46a);
- porusza się po elipsie, jeśli wystrzelono go z szybkością większą od oko
7,9 km/s, ale mniejszą od 11,2 km /s (rys. 1.46b);
- „ucieka” od Ziemi po nadaniu m u szybkości 11,2 km/s (rys. 1.46c). Prędko
o takiej wartości nazywamy drugą prędkością kosmiczną.

u, = 7,9 km/s v = 9 km/s v n = 11,2 km/s

Rys. 1.46

Ze względu na obecność atmosfery (hamującej ruch) satelita nie może krążyć n;

wysokości h mniejszej niż 160 km nad Ziemią. Jego szybkość v obliczamy więc z<
wzoru:
\ GMZ
v=
Rz + h

Szybkość ta jest nieco mniejsza niż 7,9 km/s.

W artość pierwszej prędkości kosmicznej dla innych planet obliczamy podobnie
jak dla Ziemi.
3Ści Przykad 1.13
Obliczymy wartość pierwszej prędkości kosmicznej dla Marsa.
rcz- Jego masa M = 6,42 ■1023 k g , a średni promień R = 3,4 • 106m.
:nej Siłą dośrodkową utrzym ującą satelitę o masie m krążącego tuż nad
powierzchnią M arsa (po okręgu o prom ieniu r ~ R ) jest siła grawitacji.
oło Zatem:

Fd o śro d k o w a = Fgraw itacji

ość
m v2 Gm
R R2
skąd po przekształceniu:

v —.

Podstawiamy dane liczbowe. Obliczymy najpierw liczbową wartość

ułam ka pod pierwiastkiem:

6,67-10"" 6,42-1023 kg
GM kg2 8 , m2
----- = ------------------ 7----------------- = 12,6-10 - r -

R 3,4-0 m s2

Zatem:
i 7m , m km
v = a/12,6-10 — = 3,6-103 — = 3,6----
s s s
na
ze W artość pierwszej prędkości kosmicznej dla Marsa jest w przybliżeniu
równa 3,6 km/s.
O satelitach geostacjonarnych

W telekom unikacji, m eteorologii czy

lefonii satelitarnej korzysta się z satelitc
geostacjonarnych. Satelita geostacjonć
ny krąży po orbicie leżącej w płaszczy
nie równika tak, że okres jego obiegu jt
równy okresowi ruchu obrotowego Zien
czyli jednej dobie. Zatem satelita geostacj
narny „wisi” stale nad tym samym punkte
na równiku (rys. 1.47)
Dzięki tem u anteny telewizji satelitarn
odbierające sygnały ze specjalnego satelii
geostacjonarnego mogą być ustawione r
stałe w określonym kierunku (rys. 1.48
W Polsce zwraca się je na południe i oc
chylą lekko w górę.

Rys. 1.47

Orbitę, po której porusza się

satelita geostacjonarny nazy­
wamy orbitą geostacjonar­
ną. Prom ień tej orbity m o­
żemy obliczyć, korzystając Rys. 1.41

Każda z anten je st ustawiona w kierunku innego satelity

z w yprow adzonego wcze­ geostacjonarnego
śniej w zoru przedstaw iają­
cego szybkość satelity na orbicie o prom ieniu r:

GM ,
W zó r 1.14
 53

oraz związku między szybkością ciała poruszającego się po okręgu o prom ieniu r
i okresem tego ruchu:

2 ji r
v=- Wzór 1.15
T

Porównując prawe strony wzorów (1.14) i (1.15), otrzymujemy równanie:

GM7 2j tr
T
Przekształcamy je do postaci:

3 _ GM z r
Aj i 1
>kąd:

V 4yr

Po podstawieniu liczbowych wartości: G = 6,67 • 10 11N m 2/kg2, M z = 6 • 1024kg,

Rz = 6,37 • 106 m, T — 1 doba = 24 h = 86 400 s, otrzym ujemy r = 42 200 km.
Satelita geostacjonarny, krążąc po orbicie o prom ieniu równym około 42 200 km
(rys. 1.49), „wisi” nad wybranym punktem na równiku na wysokości:

h = r - R z = 42 200 km - 6370 km = 35 830 km

Rys. 1.49
Uzupełnienie
Dowiedz się, co to są śmieci kosmiczne.
Zagadnienia ochrony środowiska naturalnego dotyczą nie tylko powierzchni Ziemi i atmos
ale również przestrzeni kosmicznej. Od chwili wystrzelenia pierwszego sztucznego satelity Z
(4 października 1957 roku) na orbitach wokółziemskich umieszczono łącznie ponad 5 tys
różnych satelitów, z których ponad 2,5 tysiąca nadal obiega Ziemię. Wśród nich około 60
satelity czynne, pozostałe zaś zakończyły już swoją misję lub aparatura na ich pokładach ul
awarii. Oprócz satelitów Ziemię obiega także ponad 1500 ostatnich członów rakiet wynosząc
satelity na orbitę. Każdego roku na różnych orbitach umieszcza się kolejne 80-100 satelitó\
Ponadto, nad naszymi głowami, na wysokości od kilkuset do około 36 tysięcy km obiegają
mięm.in.:
- odrzucone fragmenty wyposażenia satelitów i rakiet w liczbie co najmniej tysiąca sztuk
- elementy pozostałe z rozpadu co najmniej 150 nieczynnych satelitów;
- śmieci wyrzucane przez załogowe stacje kosmiczne, w tym około 200 worków śmieci i
rzuconych ze stacji kosmicznej MIR;
- około 400 milionów igieł, które rozrzucono w 1963 roku jako element eksperymentu te
komunikacyjnego;
- materiały radioaktywne, będące pozostałością po niewielkich reaktorach atomowych ins
lowanych na ponad 50 satelitach;
- resztki paliw rakiet kosmicznych, a także resztki płynu chłodzącego z reaktorów atomowy
w formie prawie 70 tysięcy sodowo-potasowych kuleczek o średnicy równej około 1 cm;
- odpryski farby, spaliny, drobne opiłki metali powstałe przy zderzeniach z fragmentami m
terii kosmicznej, o średnicy mniejszej niż 0,1 mm.
Ocenia się, że Ziemię obiega łącznie około 100 tysięcy obiektów o rozmiarach od 1-10 cm or;
10-100 milionów drobnych obiektów o średnicach 1-10 mm. Łączna masa wszystkich ci,
w Kosmosie wytworzonych przez człowieka jest oceniana na ponad 5 tysięcy ton, przy czym ic
największe zagęszczenia znajdują się na wysokościach: 850 km, 1000 km, 1500 km, 20 000 ki
oraz 36 000 km. Wszystkie wymienione obiekty noszą nazwę śmieci kosmicznych (ang. spac
debris).
Na rysunku 1.50 przedstawiono otrzym any komputerowo obraz obiektów krążących wokć
Ziemi. Około 95% z nich to śmieci kosmiczne.
 Śmieci te są praktycznie niezniszczalne, gdyż będąc poza atmosferą, niemal nie podlegają korozji
ani rozkładowi biologicznemu. Jedynie obiekty obiegające Ziemię na stosunkowo niewielkiej
wysokości 500-1500 km napotykają na bardzo mały opór najwyższych warstw atmosfery, przez
co ich ruch następuje po bardzo wolno zacieśniającej się spirali. Po kilku lub nawet kilkudzie­
sięciu latach obiekt taki wpada do gęstszych warstw atmosfery, gdzie ulega częściowemu lub
całkowitemu spaleniu.
Jedynym procesem powodującym bardzo niewielką korozję satelitów obiegających Ziemię na
wysokości powyżej 2000 km są zderzenia z cząstkami tzw. wiatru słonecznego lub z drobnymi
fragmentami materii międzyplanetarnej. Proces ten jednak zachodzi bardzo powoli, więc nie­
czynne satelity mogą obiegać Ziemię przez setki lub tysiące lat.
Wzrastająca gwałtownie z każdym rokiem liczba śmieci kosmicznych stanowi coraz większe
zagrożenie dla kolejnych lotów kosmicznych i działających już satelitów. Odnotowano bowiem
zderzenia, w wyniku których doszło do uszkodzenia aparatury satelitarnej.
W najbliższych latach przewiduje się opracowanie międzynarodowych regulacji prawnych,
które nakładałyby na organizacje kosmiczne obowiązek unicestwiania nieczynnych satelitów,
na przykład poprzez sprowadzenie ich na Ziemię lub spalenie w atmosferze. Rozważane są rów­
nież metody laserowe, polegające na niszczeniu niepożądanego obiektu za pomocą promieni
lasera. Brak energicznych działań w kierunku zmniejszenia liczby śmieci kosmicznych może
za 50-100 lat bardzo ograniczyć lub wręcz uniemożliwić wystrzeliwanie kolejnych satelitów
i sond kosmicznych.
Więcej informacji na temat śmieci kosmicznych można znaleźć np. na stronie http://orbitalde-
bris.jsc.nasa.gov.
Autorem ciekawostki jest Jerzy M. Kreiner.

Podsumowanie_________________________________
■ ill prawo Keplera mówi, że:

iloraz kwadratu okresu obiegu planety I trzeciej potęgi jej średniej odległo­
ści od Słońca jest jednakow y dla wszystkich planet Układu Słonecznego.

T2
-Js = const

HI prawo Keplera można stosować zarówno do opisu ruchu planet Układu

Słonecznego, jak I do każdego układu satelitów krążących w o kó ł tego
samego ciała (np. księżyców tej samej planety).

■ Siła oddziaływ ania grawitacyjnego satelity z ciałem, w okół którego krąży,

jest siłą dośrodkową utrzym ującą satelitę w ruchu po okręgu.
■ Szybkość satelity krążącego po orbicie o promieniu r wokół ciała o masie

■ Pierwsza prędkość kosmiczna (dla Ziemi) to prędkość o kierunku poz

mym, któ rą trzeba nadać ciału, aby o krą ża ło Ziem ię tuż nad jej ę
wierzchnią.

■ Ze względu na obecność atm osfery satelita nie może krążyć na wysoko:

h mniejszej niż 160 km nad Ziemią. Jego szybkość v obliczam y więc
wzoru:

Jest ona nieco mniejsza niż 7,9 km/s.

■ Satelita geostacjonarny krąży po orbicie leżącej w płaszczyźnie równll

tak, że okres jego obiegu jest rów ny okresowi ruchu obrotowego Ziem,

Zadania
1. Korzystając z danych zamieszczonych w tabeli 1.3, naszkicuj tory plan
Układu Słonecznego. Przyjmij 10 cm za 1 AU dla pierwszych trzech pl;
net, a 1 cm dla pozostałych. Ustal, które planety poruszają się po torac
najbardziej zbliżonych kształtem do okręgu.
2. Z akładając, że Z iem ia obiega Słońce po o kręgu o pro m ien i
r = 150 m in km w czasie 365 dni, oblicz szybkość jej ruchu obiegoweg*
W ynik wyraź w km/s.
3. Dwa naturalne satelity Marsa to Deimos i Phobos5. Deimos obiega Mars
w czasie prawie cztery razy dłuższym niż Phobos. Nie wykonując obli
czeń, odpowiedz na pytanie: Który z tych satelitów obiega planetę p<
orbicie o większym promieniu?
Uzasadnij odpowiedź, korzystając z III prawa Keplera.

5D eim o s (czyt. D ejm os) to z gr. ‘trw o g a’, a P h o b o s (czyt. Fobos) - ‘stra c h ’.
4. Cztery księżyce Jowisza odkryte przez Galileusza w styczniu 1610 roku to
Io, Europa, Ganimedes i Kallisto. Okresy ich obiegu wyrażone w dniach
są (po zaokrągleniu do pierwszego miejsca po przecinku) odpowiednio
równe: 1,8; 3,6; 7,2 i 16,7.
a) Przy założeniu, że orbity księżyców są okręgami, naszkicuj je, zacho­
wując proporcje promieni orbit.
b) Oblicz (w przybliżeniu) iloraz wartości sił dośrodkowych, którym i
Jowisz działa na Io i Europę. Przyjmij, że masa Io jest dwa razy więk­
sza od masy Europy.
5. Oblicz wartość pierwszej prędkości kosmicznej dla Księżyca. Przyjmij,
że jego masa jest 81 razy m niejsza od masy Ziemi, a prom ień 3,7 razy
mniejszy od jej promienia.
6. Na podstawie samodzielnie zgromadzonych materiałów przygotuj pre­
zentację na temat sztucznych satelitów Ziemi lub lotów kosmicznych.
7* W yprowadź wzór na promień orbity geostacjonarnej, korzystając z trze­
ciego prawa Keplera.
1.6. Co to znaczy, że ciało
jest w stanie nieważkości?
Po zapoznaniu się z treścią tego paragrafu potrafisz:

■ Wyjaśnić, na czym polega stan nieważkości.

■ Podać p rzykła d y występowania stanu nieważkości.

■ Zademonstrować stan nieważkości.

O d pierwszego lotu człowieka w Kosmos m inęło ponad pół wieku. Nie wzbudź
ją już sensacji starty i lądowania prom ów kosmicznych, przekazy telewizyjne
stacji orbitalnych czy filmy pokazujące astronautów unoszących się sw obodnie'
w nętrzu statku kosmicznego lub (znajdujących się również w stanie nieważkość
pasażerów samolotu lecącego tzw. lotem parabolicznym (rys. 1.51).

Rys. 1.51

W stanie nieważkości

Aby zmienić swoje położenie, muszą oni odpychać się od ścian lub innych trwał
zamocowanych elementów pojazdu.
Zastanówmy się teraz, co to znaczy, że ciało jest w stanie nieważkości i w jakich wa-
-unkach ten stan występuje. Zaczniemy od przeanalizowania prostego przykładu.

Przykład 1.14
Na podłodze nieruchomej windy leży skrzynia o masie m.
Skrzynia spoczywa względem windy, więc (zgodnie z I zasadą dyna­
m iki Newtona) działające na nią siły równoważą się wzajemnie. Te siły
to: siła ciężkości (ciężar) o wartości F — m g i siła sprężystości podłogi
(reakcja na nacisk skrzyni) o wartości F (rys. 1.52a).

Rys. 1.52

Przyłożone do skrzyni równoważące się siły mają taki sam kierunek,

przeciwne zwroty i jednakowe wartości, co zapisujemy w postaci:

F = F lub F -F = 0

Załóżmy, że w inda (a wraz z nią skrzynia) porusza się w dół z niewiel­

kim przyspieszeniem o wartości a.
Na skrzynię nadal działają dwie siły (ciężkości i sprężystości), ale ich
wypadkowa nie może być teraz równa zeru, skoro nadaje skrzyni przy-
 spieszenie. Ciężar skrzyni nie zm ienił się, więc na skutek przyspie­
szonego ruchu windy musiała zmniejszyć się wartość siły sprężystości
(rys. 1.52b). Oznaczymy ją symbolem F \ Zgodnie z II zasadą dynamiki

Fw = FC —F
S
’ i Fw — m a
Z a tem :
Fc - F s ’ = ma

skąd:
F ’= F - m a = m g -m a w z 6 r i .u

Siła sprężystości działająca na skrzynię jest reakcją na siłę nacisku F

którą skrzynia działa na podłogę windy.
Z III zasady dynam iki wynika, że wartości tych sił są jednakowe:

F n — Fs ’ Wzór 1.17

Zatem w windzie jadącej z przyspieszeniem w dół skrzynia naciska

na podłogę siłą o mniejszej wartości niż w nieruchomej windzie. Ze
wzoru (1.16) wynika, że wartość siły nacisku jest tym mniejsza, im
większe jest przyspieszenie windy.
Gdyby w inda spadała swobodnie (z przyspieszeniem o wartości g),
skrzynia w ogóle nie naciskałaby na podłogę! Jeśli skrzynia byłaby
ustawiona na wadze, to waga wskazywałaby zero!
Korzystając ze wzorów (1.16) i (1.17), możemy napisać, że:

F ’= m g - m g — 0

W takim przypadku skrzynia byłaby w stanie nieważkości.

— mmmm

Czy stan nieważkości m ożna zaobserwować w życiu codziennym? Tak.

Możesz się o tym przekonać, wykonując dwa proste doświadczenia.
Doświadczenie 1.3
Cel:
Obserwacja ciała w stanie nieważkości.
Potrzebne przedmioty:
Plastikowa butelka z niew ielkim i otw orkam i na różnych w ysoko­
ściach, taśm a klejąca.
Kolejne czynności:
Zaklej otworki taśmą i napełnij butelkę wodą.
Trzymaj butelkę na wysokości około 1 m nad napełnioną wodą wanną
lub dużą, głęboką miską, odklej taśmę i upuść butelkę.
Zaobserwuj, czy woda wylewa się przez otworki podczas spadania
butelki.
Obserwacje:
Po odklejeniu taśmy z trzymanej w ręce butelki woda wylewa się przez
otworki.
Podczas swobodnego spadania butelki woda się nie wylewa.
Wniosek:
Z faktu, że woda nie wylewa się przez otworki podczas spadania bu­
telki, wynika, że woda nie wywiera nacisku na dno i ścianki butelki.
Znajduje się więc w stanie nieważkości.

Doświadczenie 1.4
Cel:
Obserwacja ciała w stanie nieważkości.
Potrzebne przedmioty:
Kilka kluczy zawieszonych na kółeczku.
Kolejne czynności:
Chwyć pęk kluczy za kółeczko. Zaobserwuj ułożenie kluczy i sporządź
przedstawiający je schematyczny rysunek.
 Poproś kogoś, by co najmniej dw ukrotnie upuścił te same klucze z wy­
sokości kilku metrów (np. z balkonu lub okna na pierwszym piętrze).
Uważnie obserwuj ułożenie spadających kluczy i sporządź przedsta­
wiające je schematyczne rysunki.
Obserwacje:
Klucze w pęku trzym anym za kółeczko ułożone są pionowo.
Klucze w spadającym pęku układają się w dowolny sposób, różnie
w różnych próbach.
Wniosek:
Spadające swobodnie klucze są w stanie nieważkości.

Podsum owując rozważania przeprowadzone w przykładzie 1.14 i wnioski z d

świadczeń 1.3 i 1.4, możemy stwierdzić, że:

Stan nieważkości polega na braku w ystępow ania wzajemnego

nacisku m iędzy ciałami tw orzącym i układ (np. skrzynią i p o d ło ­
gą spadającej swobodnie windy, spadającą swobodnie butelką
i znajdującą się w niej wodą).

Wyjaśnijmy jeszcze przypadek występowania stanu nieważkości w statku kosmk

nym. Rakieta nośna wynosi pojazd kosmiczny na orbitę. Po odrzuceniu ostatnie
członu rakiety pojazd porusza się bez napędu, swobodnie. Jedyną siłą działają
wówczas na pojazd oraz ludzi i przedm ioty w jego w nętrzu jest siła grawitacji (s
przyciągania ziemskiego), która wystarcza tylko do zakrzywienia torów ich r u d
Nie naciskają one na siebie wzajemnie, więc są w stanie nieważkości.
Podsumowanie

■ Stan nieważkości polega na braku w ystępow ania wzajemnego nacisku

m iędzy ciałami tw orzącym i układ (np. skrzynią i podłogą spadającej sw o­
bodnie windy).

■ N stanie nieważkości znajdują się np.:

- ciała w statku kosmicznym poruszającym się swobodnie (bez napędu),

- spadające swobodnie układy stykających się ze sobą ciał.

• Jedyną siłą działającą na ciała w stanie nieważkości jest siła grawitacji.

Zadania
1. Często można usłyszeć błędne wypowiedzi na temat stanu nieważkości.
Ich autorzy twierdzą, że stan nieważkości występuje np. w statku ko­
smicznym poruszającym się po orbicie (kilkaset kilometrów nad Zie­
mią!), gdyż na ciała nie działa tam siła ciężkości. Przygotuj wypowiedź,
w której wykażesz, że takie stwierdzenie jest fałszywe.

giej) umieść kartkę papieru tak jak |

L - leżą na stole, nys.i.s3

- spadają swobodnie.
Wyjaśnij, dlaczego w drugim przypadku bardzo łatwo można wysunąć
kartkę.
3. Odszukaj w Internecie lub w innych źródłach informacje na temat wpły­
wu stanu nieważkości na organizm człowieka. Przygotuj krótką w ypo­
wiedź na ten temat.
Sprawdź swoją wiedzę
1. Na rysunku 1.54 przedstawiono
tor jednej z planet Układu Sło­
necznego. Podczas ruchu od A
do P wartość prędkości planety:
a) nie zmienia się,
(J^w zrasta,
c) maleje,
d) maleje podczas ruchu od A
Rys. 1.!
do B, a następnie wzrasta.
2. W przybliżeniu można przyjąć, że masa Saturna jest 95 razy większa o
m asyZiemi, a jego odległość od Słońca 9,5 razy większa. Słońce i Satur
oddziałują siłą grawitacji o wartości:
a) około 100 razy większej niż Słońce i Ziemia,
b) około 100 razy mniejszej niż Słońce i Ziemia,
d około 10 razy większej niż Słońce i Ziemia,
(, d)Jirawie takiej samej jak Słońce i Ziemia.
3. Twój ciężar na Księżycu byłby prawie 6 razy mniejszy niż na Ziemi. Jei
upuścisz piłeczkę tenisową trzym aną w dłoni wyprostowanej, uniesion
pionowo do góry ręki, to czas spadania piłeczki na Ziemi będzie:
a) około 6 razy krótszy niż byłby na Księżycu,
b) około 6 razy dłuższy niż byłby na Księżycu,
c) około 2,5 razy dłuższy niż byłby na Księżycu,
d) 'około 2,5 razy krótszy niż byłby na Księżycu.
4. W artość przyspieszenia grawitacyjnego w pobliżu powierzchni plan
zależy wyłącznie od:
a) masy planety,
b) promienia planety,
([d, masy i promienia planety,
d) masy planety, jej promienia i od okresu ruchu obiegowego planet’
Poniższy tekst odnosi się do zadań 5-7.
Na kulkę poruszającą się po okręgu o prom ieniu r = 0,5 m z szybkością v — 2 m/s
działa siła dośrodkowa o wartości F = 0,2 N (rys. 1.55).

Rys. 1.55

5. Jeśli kulka poruszałaby się po tym samym okręgu z dwa razy większą
szybkością v (rys. 1.56), to działająca na nią siła dośrodkowa miałaby
wartość: ^
a) 0,1 N b) 0,2 N c)0 ,4 N Cd))o,8N

Rys. 1.56

pv Gdyby kulka poruszała się z szybkością v po okręgu o dwa razy m niej­

szym prom ieniu (rys. 1.57), to działająca na nią siła dośrodkowa miałaby
wartość:
a) 0,1 N b) 0,2 N f ^ ,4 N d )0 ,8 N

Rys. 1.57

7. Częstotliwość ruchu kulki (w przypadkach przedstawionych na rysun­

kach 1.55-1.57) byłaby:
I a) taka sama w każdym z trzech rozważanych przypadków;
%'F' *'■
m
‘Je'*’
m
■yt

v > ;-
-w
 : * r - j y

'/b^iaka sama w drugim i trzecim przypadku, a w pierwszym dwa

mniejsza;
c) taka sama w drugim i trzecim przypadku, a w pierwszym dwa
większa;
d) największa w pierwszym, dwa razy mniejsza w drugim , a cztery
mniejsza w trzecim przypadku.
8. Obserwator stojący obok obracającej się karuzeli krzesełkowej popi
nie stwierdził, że siłą dośrodkową utrzym ującą krzesełko w ruchi
okręgu jest:
a) siła ciężkości, którą Ziemia działa na krzesełko;
b) siła, którą lina działa na krzesełko;
c) siła, którą krzesełko działa na linę;
wypadkowa siły ciężkości i siły, którą lina działa na krzesełko.
9. Małe pudełko o masie m = 50 g położono na poziomej tarczy w odlet
ści r = 0,1 m od jej środka (rys. 1.58). Gdy tarcza obracała się z częstc
wością v = 1 Hz, pudełko wirowało razem z tarczą, a po m inim aln
nawet zwiększeniu częstotliwości spadało z tarczy. Z opisanego doświ,
czenia wynika, że siła tarcia niezbędna do utrzym ania pudełka w ruc
po okręgu miała wartość:
( a | równą około 0,2 N,
d) znacznie większą niż 0,2 N,
c) znacznie mniejszą niż 0,2 N,
d) równą 0 N.

Rys. 1.58
10. W artość pierwszej prędkości kosmicznej dla Księżyca jest w przybliżeniu
równa 1,7 km/s. Satelita okrążający Księżyc na niewielkiej wysokości nad
jego powierzchnią ma prędkość o kierunku poziomym i wartości:
a) znacznie większej niż 1,7 km/s,
b) znacznie mniejszej niż 1,7 km/s,
c) nieznacznie mniejszej niż 1,7 km/s,
(d))zależnej od masy satelity.
11. Nieprawdą jest, że satelita geostacjonarny porusza się:
a) w płaszczyźnie równika Ziemi,
b) po okręgu o prom ieniu równym około 42 200 km,
Q z szybkością równą około 3 km/s,
d) z szybkością równą około 7,9 km/s.
12. Satelita geostacjonarny „wisi” nad w ybranym punktem na równiku.
Z tego faktu wynika, że:
a) satelita porusza się z taką samą szybkością v jak wybrany punkt na
równiku,
b) szybkość satelity jest równa około 7,9 km/s,
((c^akres obiegu satelity jest równy okresowi obrotu Ziemi,
d) satelita obiega Ziemię tuż nad um ow ną granicą atm osfery z prze­
strzenią kosmiczną.
13. Ciało znajduje się w stanie nieważkości:
a) jeśli nie działa na nie siła ciężkości,
b) gdy działająca na ciało siła ciężkości jest zrównoważona przez jakąś
inną siłę,
(c)j^dy ciało spada swobodnie,
d) w startującej pionowo rakiecie.
14. Na sprężynie siłomierza wisi kulka o masie 50 g. Gdyby siłomierz upusz­
czono na wysokości kilku m etrów nad podłogą, to podczas spadania
wskazywałby: ^ —s.
a )0 , 7 N b ) 0 ,5 N c )0 ,4 N (r d)D N
 Spis tematów:
2.1. Jak zm ierzono odległości do Księżyca,
planet i gwiazd?

2.2. Księżyc - nasz naturalny satelita

2.3. Świat planet

a ROZDZIAŁ 2

Astronomia
2.1. Jak zmierzono odległości
do Księżyca, planet i gwiazd?
Po zapoznaniu się z treścią tego paragrafu potrafisz:

■ Opisać sposoby pomiaru odległości do Księżyca i planet.

■ Opisać sposób pomiaru odległości do najbliższej gwiazdy.
■ Podać jednostki odległości używane przez astronomów.

Paralaksa

Jak daleko od nas znajdują się widoczny na niebie Księżyc oraz jasno świecące pla
ty: Wenus, Mars, Jowisz i Saturn? Jak odległe jest Słońce? Jak daleko jest do gwia
Odpowiedzi na te pytania próbowali znaleźć uczeni już w czasach starożytny
jednak wyniki ich dociekań były obarczone bardzo dużymi błędami wynikający
z m ało dokładnych m etod obserwacji.

Ciekawostka______________________________________________________________
Już w III w. p.n.e. Arystarch z Samos (310-ok. 250 p.n.e.) oceniał, że Księżyc znajduje się w o
głości 9,5 razy większej od średnicy Ziemi, a odległość do Słońca jest 180 razy większa od średi
Ziemi. Według Ptolemeusza (100-168 n.e.) odległość Księżyca od Ziemi miałaby być 29,5 1
większa od średnicy Ziemi, a Słońca 605 razy większa od średnicy naszej planety. (W rze<
wistości odległość Księżyca od Ziemi jest 30,2 razy większa od jej średnicy, a odległość Sło
ponad 11000 razy większa od średnicy Ziemi).

Współcześnie problem wyznaczania odległości we Wszechświecie należy do jt

nych z najważniejszych zadań astronomii.

Obserwacja 2.1
W wyciągniętej ręce trzymaj pionowo długopis i popatrz na odległe
przedm ioty na przemian lewym i prawym okiem (rys. 2.1). Zależnie od
 tego, którym okiem patrzysz, widzisz koniec długopisu na tle różnych,
bardzo odległych przedmiotów.

Rys. 2.1

Kąt paralaksy

Kąt o wierzchołku przy końcu długopisu i o ram ionach przechodzą­

cych przez oczy obserwatora nosi nazwę kąta paralaksy i jest ozna­
me- czany grecką literą 71 (tego tradycyjnego oznaczenia nie należy mylić
izd? z liczbą 71 — 3,14...). Gdy długopis zbliżysz do oka na mniejszą odle­
}xh, głość (np. 25 cm), kąt ten będzie większy
ymń Wniosek:
Im bliżej oczu znajduje się długopis, tym większy jest kąt paralaksy. Kąt
ten zależy również od odległości między źrenicami oczu obserwatora.

)dle-
Inicy
razy
Zjawisko paralaksy m ożna wykorzystać przy pom iarze odległości do trudno do-
czy- '■.epnego obiektu, na przykład do drzewa znajdującego się na przeciwległym brzegu
)ńca rzeki (rys. 2.2).

;d-

Rys. 2.2
O bserwator m ierzy kąt paralaksy 71, czyli kąt pom iędzy kierunkiem do drzewa
z punktu A oraz kierunkiem do drzewa z punktu B, znając odległość AB, tzw. bazę.
Jeśli odcinek poprowadzony z punktu B do drzewa w punkcie C jest prostopadły do
linii łączącej punkty A i B, to pom iędzy boka­
mi i kątam i trójkąta ABC istnieje następujący
związek (rys. 2.3):
' b
tg n = -
x

skąd
b
x = -----
tg 71
W niosek z powyższych rozw ażań jest nastę- A
pujący: Rys. 2.3

Ze zmiany położenia obserwatora w ynika pozorna zmiana po­

łożenia obserwowanego obiektu względem dalszych obiektów.
Zjawisko to nazyw am y paralaksą.

Odległość Księżyca

Opisana powyżej m etoda może być zastosowana do obliczenia odległości z Ziemi

do Księżyca oraz do najbliższych planet. Bazą w tych pomiarach jest odcinek łączący
dwa punkty na Ziemi odległe od siebie o kilka tysięcy kilometrów. Jeżeli w tej samej
chwili obserwujem y Księżyc z dwóch różnych miejsc, widzim y go na tle innych
gwiazd, przez co m ożem y w yzna­
czyć kąt paralaksy 71. Znając odle­
głość m iędzy miejscami obserw a­
cji, obliczymy odległość Księżyca
od Ziemi. Istotę pom iaru ilustruje
rys. 2.4. Jeśli przyjmiemy, że bazą
jest odcinek rów ny prom ieniow i
Ziemi, to m ów im y o paralaksie
geocentrycznej.
 Przykład 2.1
Obliczymy, w jakiej odległości od Ziemi znajduje się Księżyc, jeśli
zmierzony kąt paralaksy geocentrycznej Jt = 0°57’. Przyjmujemy, że
promień równikowy Ziemi R = 6378 km.
Z rysunku 2.4 wynika, że:

,\\\
R 6378 km
w d ■= 384 400 km
t\ tg TT 0,01659
/
/N
A-i

~ spółczesne powszechnie stosowane m etody pom iaru odległości Księżyca pole-

aaią na niezwykle dokładnym pom iarze czasu, który upłynął od chwili wysłania
v stronę Księżyca promienia lasera (rys. 2.5) do chwili, gdy ten prom ień po odbiciu
od specjalnych odbłyśników ustawionych na Księżycu (rys. 2.6) powrócił na Ziemię,
i ilka odbłyśników na powierzchni Księżyca ustawili astronauci amerykańscy w la­
tach 1969-1972 (program Apollo), inne zostały tam umieszczone przez rosyjskie
automatyczne sondy księżycowe. W metodzie tej dokładność pom iaru odległości
rom iędzy źródłem promienia laserowego i odbłyśnikiem na Księżycu wynosi 2 cm!

Rys. 2.5 Rys. 2.6

Promień lasera w ystany z Goddard Spaceflight Jeden z odbłyśników laserowych

Center in Creenbelt (stan M aryland, USA) ustawionych na Księżycu przez
astronautów amerykańskiej misji
A p o llo l4
Tak precyzyjny pom iar jest możliwy dzięki zastosowaniu zegarów atomowych, ki
re mierzą czas z dokładnością sięgającą jednej stumiliardowej (1 0 ") sekundy.
Przy wyznaczaniu odległości do bliskich planet (np. Wenus) stosuje się równi
metody radarowe. Polegają one na pom iarze czasu, który upływa od chwili wysłar
fali radiowej w stronę planety do chwili odbioru odbitego sygnału.

Paralaksa heliocentryczna (roczna)

M etoda paralaksy geocentrycznej nie m a zastosowania w odniesieniu do gwiazi

gdyż baza na Ziemi, którą jest odcinek o długości kilku tysięcy kilometrów, jest zb;
mała. Z tego powodu przy wyznaczaniu
kąta paralaksy bliskiej gw iazdy jako
bazę przyjmuje się średni prom ień o r­
bity Ziemi w ruchu wokół Słońca, a m e­
todę w yznaczania odległości nazywa
się m etodą paralaksy heliocentrycznej.
W m etodzie tej wyznacza się kierunek
do bliskiej gwiazdy w odstępie sześciu
miesięcy, gdy nasza planeta znajduje się
po przeciwnych stronach Słońca (np. A
i C na rys. 2.7). Na tle bardziej odległych
gwiazd bliższa gwiazda zmieni położe­
nie. W ciągu roku gwiazda zakreśla na
niebie niewielką elipsę będącą odzwier­
ciedleniem ruchu obiegowego Ziemi wo­
kół Słońca (rys. 2.7).
Próby odkrycia zmian w położeniu gwiazd
podjął w II połowie XVI wieku duński
Rys. 2.7
astronom Tycho Brahe (1546-1601), jed­
nak jego obserwacje nie dały pozytyw ­
nych rezultatów. To zniechęciło uczonego do teorii heliocentrycznej Kopernika.
Dopiero w 1838 roku, a więc niemal 300 lat po jej ogłoszeniu, po raz pierwszy zmie­
rzono kąt paralaksy gwiazdy oznaczonej num erem 61 w gwiazdozbiorze Łabędzia.
W ynosił on zaledwie 0,4 sekundy łuku. Nic więc dziwnego, że tak niewielkiego
&ata Tycho Brahe nie m ógł zmierzyć, lego pom iary były około 100 razy mniej
dokładne.

Uzupełnienie____________________________________________________________________
Dowiedz się, co to są minuty i sekundy łuku.
Powszechnie stosowaną miarą kąta są stopnie (°). Jeden stopień zawiera 60 m in u t łu k u
(1° = 60’), a każda minuta łuku zawiera 60 sek u n d łu k u (1’ = 60”), przy czym nie należy mylić
m inut luku z minutami czasu, oznaczanymi skrótem „min”, i z sekundami czasu, oznaczanymi
literą „s”. Przykładowo, rekord świata w biegu na 1500 metrów wynosi 3 m in 26 s (3 minuty
26 sekund czasu), natomiast średnica kątowa tarczy Księżyca wynosi 31’ (31 m inut łuku).
Jedna sekunda łuku jest niezwykle małym kątem. Oko człowieka może rozróżnić dwa szczegóły
(np. dwa odległe źródła światła) dopiero wtedy, gdy kąt między nim i jest większy niż jedna
m inuta łuku (1’), czyli 60 sekund łuku (60”). Jeśli w nocy, z bardzo dużej odległości obserwu­
jemy zbliżający się samochód osobowy, to dwa światła reflektorów dostrzeżemy nieuzbrojo­
nym okiem jako oddzielne dopiero wtedy, kiedy auto będzie nie dalej niż ok. 3,8 km. Aby kąt
pomiędzy światłami reflektorów wynosił jedną sekundę łuku, pojazd musiałby znajdować się
w odległości niemal 230 km!

Z prowadzonych współcześnie pomiarów wynika, że najbliższą nam gwiazdą jest

Proxima Centauri. Zakreśla ona na niebie elipsę, której wielka półoś wynosi 0,77 se­
kundy łuku (pamiętajmy, że na niebie odległości pom iędzy obserwowanymi cia-
im i niebieskimi wyrażamy w jednostkach kąta). W najbliższym otoczeniu Słońca
znajduje się zaledwie 30 gwiazd, dla których kąt paralaksy heliocentrycznej jest
większy od 25 sekund luku.

O jednostkach odległości stosowanych w astronomii

W życiu codziennym, a także w fizyce, najczęściej używane jednostki długości

:o metr i kilometr. Są one jednak zbyt małe przy określaniu odległości do planet,
gwiazd i galaktyk, więc w badaniach ciał niebieskich wprowadzono dodatkowe
ednostki długości.
Drzy określaniu odległości do planet i innych obiektów U kładu Słonecznego
najczęściej stosuje się jedną jednostkę astronom iczną (1 j.a. lub 1 AU), jest ona
definiowana jako długość wielkiej półosi elipsy, po której Ziemia obiega Słońce
(rys. 2.8) lub jako średnia arytm etyczna najmniejszej (w peryhelium ) i najwięk­
szej (w aphelium) odległości Ziemi od Słońca. Jedna jednostka astronomiczna jest
równa w przybliżeniu 149 600 000 km. W yrażona w jednostkach astronom icz­
nych średnia odległość Merkurego od Słońca wynosi 0,39 j.a., zaś najdalsza planeta
- N eptun, obiega Słońce w odległości ok. 30,1 j.a.

1 j.a. = 149 600 000 km = 150 000 000 km

PERYHELIUM -H APHELIUM

Rys. 2.8

Odległości do gwiazd wyraża się najczęściej w latach świetlnych, przy czym:

Jeden rok świetlny jest to odległość, którą przebywa św iatło

(biegnące z szybkością 300 000 km/s) w ciągu jednego roku.

W spom niana już gwiazda Proxim a C entauri znajduje się w odległości 4,24 lat
świetlnych od Ziemi, co oznacza, że docierające do nas w tej chwili światło zo­
stało wyprom ieniowane z Proximy C entauri ponad cztery lata temu. Z odległości
4,24 lat świetlnych jedna jednostka astronom iczna byłaby widoczna pod kątem
0,77 sekundy łuku.
Ciekawostka
Proxima Centauri (odkryta w 1915 roku) należy do gwiazdozbioru Centaura. Z Europy Środkowej
nie może być dostrzeżona, gdyż znajduje się blisko południowego bieguna nieba. Proxima Cen­
tauri to niewielka gwiazda. Jej masa stanowi zaledwie 0,123 masy Słońca, a promień 0,145 pro­
mienia słonecznego. Czerwona barwa gwiazdy świadczy o relatywnie niskiej tem peraturze jej
powierzchni. Wynosi ona zaledwie 3000 kelwinów (temperaturę powierzchni Słońca ocenia się
na 6000 K). Gwiazdę można dostrzec dopiero za pomocą silnej lornetki lub lunety, gdyż świeci
100 razy słabiej niż najsłabsze gwiazdy widoczne nieuzbrojonym okiem w bezksiężycową noc.
Dotychczas nie odkryto żadnej planety obiegającej tę gwiazdę.

Podsumowanie_________________________________
■ Odległość do Księżyca i bliskich planet można wyznaczyć, mierząc kąt
paralaksy geocentrycznej. Bazą w tych pomiarach jest promień Ziemi.
■ Odległość do bliskich gwiazd można wyznaczyć, mierząc kąt paralaksy
heliocentrycznej. Bazą w tych pomiarach jest średni promień o rb ity Ziemi
.vokół Słońca.
■ jednostką odległości w Układzie Planetarnym jest jednostka astronom icz­
na (1 AU) równa około 150 m ilionów km (jest to średnia arytm etyczna
z najmniejszej i największej odległości Ziemi od Słońca).
■ Odległości gwiazd w yrażam y w latach świetlnych.

Zadania________________________________________
1. Oblicz odległość, w której należy umieścić:
a) pręt o długości 1 metra, aby był widoczny pod kątem jednej sekundy
luku;
b) m onetę pięciozłotową (o średnicy 24 mm), aby była widoczna pod
kątem jednej m inuty luku.
2. Przyjmując, że odległość pom iędzy aparaturą laserową na Ziemi i odbły­
śnikiem na Księżycu wynosi d = 384 400 km, oblicz, ile czasu upływa od
chwili wysłania prom ienia lasera do chwili dotarcia odbitego promienia
do Ziemi.
Oblicz, ile razy odległość od Ziemi do gwiazdy Proxim a Centauri jest
większa od odległości Ziemi od Słońca.
Oblicz, jak długo (gdyby to w ogóle było możliwe) leciałby samolot pasa­
żerski ze stałą szybkością v = 900 km/h:
a) do Księżyca,
b) do M arsa (55 milionów km od Ziemi),
c) do Neptuna (29 j.a.),
d) do Proximy Centauri.
Uzupełnij poniższą tabelę.

Nazwa Średnia odległość od Ziemi

kilom etry jednostki lata świetlne

astronomiczne

Księżyc 384 400

Słońce 1
Proxima Centauri 4,24

Jeśli chcesz wiedzieć więcej o stosowanych w astronom ii m etodach

pom iaru odległości, przeczytaj artykuł pt.: Jak i dlaczego. M ilim e try
z Księżyca opublikowany w num erze 6/2010 „Świata N auki” (str. 88).

Wejdź na stronę internetową fizyka.zamkor.pl/wirtualne_obserwacje,

obejrzyj animację P om iar odległości do Księżyca - paralaksa geocen-
tryczna i wykonaj polecenia zawarte w karcie pracy.
2.2. Księżyc
a - nasz naturalny satelita
zapoznaniu się z treścią tego paragrafu potrafisz:

■ ¡Wyjaśnić, dlaczego zmienia się wygląd obserwowanego Księżyca.

■ Wyjaśnić, jak dochodzi do zaćmień Słońca i Księżyca.

-=zy Księżyca

Księżyc wzbudzał zainteresowanie ludzi już od najdawniejszych czasów. Był źró-

ilem licznych wierzeń, a także m iarą czasu. Niekiedy jest on widoczny od zmierz-
d n do świtu. Zdarzają się też takie noce, w czasie których w ogóle nie m ożna go do-
srzec. Zmienia nie tylko swój wygląd, ale również wędruje na niebie wśród gwiazd.
I_'i-eżyc to jedyne ciało niebieskie, na którym stanął człowiek. Jako pierwszy na Księ-
iscu postawił nogę Neil Armstrong, podróżujący statkiem kosmicznym Apollo 11.
4 .;ało to miejsce 20 lipca 1969 roku. Na falach radiowych dotarły wtedy do Ziemi
- ■ a astronauty: „That’s one small step for a man, one giant leap for m ankind” („To
TLiły krok dla człowieka, lecz olbrzymi skok dla ludzkości”). W latach 1969-1972 po
• - eżycu spacerowało łącznie 12 astronautów, którzy przy wieźli na Ziemię blisko
-100 kg próbek gruntu księżycowego.
Wiemy, że Księżyc nie zawsze jest widoczny na niebie, gdyż podobnie jak Słońce
::ne ciała niebieskie wschodzi i po kilku (kilkunastu) godzinach zachodzi. Ten
ruch Księżyca jest odzwierciedleniem ruchu obrotowego Ziemi (ruch wokół wła­
snej osi).
-dybyśmy jednak szczegółowo przeanalizowali położenie Księżyca na tle gwiazd,
okazałoby się, że w ciągu godziny przesuwa się on na niebie mniej więcej o szero­
kość swojej tarczy (średnica tarczy Księżyca wynosi 1/2 stopnia), a w ciągu doby
o kąt około 13 stopni. To sprawia, że każdego kolejnego wieczoru Księżyc zachodzi
w przybliżeniu o niecałą godzinę później.
 80

r Obserwując Księżyc, stwierdzamy, że zmienia się jego wygląd. Początkowo kształt

tarczy przypom ina cienki sierp, który z każdym dniem staje się coraz grubszy, aż do
chwili, w której będzie widoczna cała tarcza naszego naturalnego satelity (rys. 2.9).

_ 1 » » > )

<J\
%

vj
00
9 5 4
J
•w 11 10 3
J
• 2

£ 13 1
Wschód Południe Zachód

Rys. 2.9

Ta zmiana wyglądu tarczy Księżyca wynika między innym i z faktu, że nie świeci
on własnym światłem. Jest widoczny dzięki temu, że oświetla go Słońce. W zależ­
ności od wzajemnego położenia Ziemi, Słońca i Księżyca możemy dostrzec różne
fragm enty jego oświetlonej powierzchni, pamiętając, że w cieniu zawsze pozostaje
połowa globu księżycowego. Te zm iany wyglądu tarczy Księżyca, wynikające z róż­
nego oświetlenia przez Słońce, nazywamy fazami (rys. 2.10).

Rys. 2.10
jdv Księżyc znajduje się pom iędzy Ziemią i Słońcem, nie m ożem y go dostrzec,
aivż Słońce oświetla niewidoczną z Ziemi część powierzchni Księżyca. M ówim y
k Księżyc jest w nowiu. Po upływie około tygodnia, gdy kąt pom iędzy kierunkam i
z Ziemi do Słońca i z Ziemi do Księżyca wynosi 90°, możemy obserwować poło-
%e z oświetlonej półkuli Księżyca, natom iast reszta jego tarczy pozostaje w cieniu.
'S'.vietlona część tarczy przypom ina literę D. Tę fazę nazywamy pierwszą kwadrą.
19 upływie kolejnego tygodnia m ożna obserwować całą tarczę Księżyca oświetloną
rriez Słońce. Księżyc znajduje się z przeciwnej strony Ziemi niż Słońce. Ta faza to
r^-łnia. Po upływie dalszego tygodnia kierunki z Ziemi do Słońca i Księżyca tworzą
Lit 270° i podobnie jak w pierwszej kwadrze możemy dostrzec tylko połowę oświe-
3 nej przez Słońce półkuli Księżyca. W idoczna tarcza przypom ina literę C. Tę fazę
sizvwamy ostatnią kwadrą. Po upływie kolejnego tygodnia Księżyc ponownie
maidzie się blisko linii łączącej Ziemię i Słońce, czyli będzie w nowiu. Pełny cykl faz
Księżyca (od nowiu do nowiu) trw a 29,5 dnia i nosi nazwę miesiąca synodycznego.

Ciekawostka________________________________________________________________
Odstęp czasu upływający pomiędzy kolejnymi nowiami (miesiąc synodyczny) był podstawą
tzw. kalendarza księżycowego używanego m.in. w starożytnym Izraelu. W kalendarzu tym każdy
miesiąc rozpoczynał się w dniu nowiu Księżyca. W 325 r. n.e. na soborze w Nicei (obecna nazwa:
Iznik w Turcji) ustalono, że Wielkanoc będzie obchodzona w pierwszą niedzielę po wiosennej
pełni Księżyca. Przez wiosenną pełnię rozumie się pierwszą pełnię, która wypadnie na wiosnę,
tzn. 21 marca lub później. Najwcześniej można więc obchodzić Wielkanoc już 22 marca (gdy
pełnia wypadnie 21 marca i będzie to sobota), najpóźniej zaś 25 kwietnia (jeśli pełnia poprzedza­
jąca pełnię wiosenną wypadła 20 marca, a więc wiosenna będzie dopiero 18 kwietnia i nastąpi
to w niedzielę, to Wielkanoc wypadnie w kolejną niedzielę, czyli 25 kwietnia). W XXI wieku tak
późne świętowanie Wielkanocy przypadnie tylko w roku 2038.

_3ćmienia Słońca

; : zpatrując ruch Księżyca wokół Ziemi (rys. 2.10), widzimy, że co 29,5 dnia Księżyc
ir.Jiduje się na linii łączącej Ziemię i Słońce, a zatem powinien on zakryć tarczę
- neczną. Wiemy jednak, że tak się nie dzieje. Najczęściej przyjmujemy, że orbita
Księżyca wokół Ziemi oraz orbita Ziemi wokół Słońca leżą w tej samej płaszczyź­
nie (w naszym przypadku w płaszczyźnie rysunku). W rzeczywistości płaszczyzna,
w której Księżyc obiega Ziemię, jest nachylona pod kątem około 5° do płaszczyzny
obiegu Ziemi wokół Słońca, zwanej płaszczyzną ekliptyki1 (rys. 2.11). Z tego po­
wodu najczęściej podczas nowiu Księżyc znajduje się na niebie poniżej lub powyżej
Słońca.

Księżyc

Rys. 2.11

jednak może się zdarzyć, że Słońce, Księżyc i Ziemia znajdą się niemal dokładnie na
jednej linii i wówczas Księżyc przysłoni Słońce. Zjawisko takie nosi nazwę zaćm ie­
nia Słońca (rys. 2.12). Jego istota polega na tym, że koniec stożka cienia Księżyca
pada na Ziemię i jeśli znajdziemy się w tym miejscu, zaobserwujemy całkowite za­
ćmienie Słońca. Ze względu na dużą odległość Księżyca od Ziemi średnica stożka
cienia Księżyca w pobliżu Ziemi jest niewielka i wynosi co najwyżej ok. 270 km.
Całkowite zaćmienia Słońca w danym miejscu zdarzają się więc niesłychanie rzad­
ko. Przykładowo, najbliższe całkowite zaćmienie Słońca będzie widoczne w Polsce
dopiero w 2135 roku. Znacznie częściej obserwujemy częściowe zaćmienie Słońca,
gdy Księżyc przysłania tylko fragment tarczy słonecznej. Tego typu zjawisko można
zobaczyć w danym miejscu na Ziemi co kilka lat.

<DO) stożek cienia Księżyca

S§ .....B B B B S S i...........
H I ■
E 1
°o
Q_

Ziemia

Rys. 2.12

1Z greckiego e kleip sis - ‘zaćm ien ie’.

zyzny le ^ a w o s tk a _____________________________________________________________________
Całkowite zaćmienia Słońca zawsze wzbudzały paniczny lęk, gdyż obawiano się, że znikające
!° p o ­
Słońce na zawsze może przestać świecić. Opisuje to Bolesław Prus w powieści Faraon (tom II,
wyżej
rozdział 26):
„I stała się rzecz okropna: w miarę jak głos mówił, słońce traciło blask. A wraz z ostatnim słowem
zrobiło się ciemno jak w nocy. Na niebie zaiskrzyły się gwiazdy, a zamiast słońca stał czarny krąg
otoczony obrączką płomieni (...)”.
Bolesław Prus m iał okazję obserwować całkowite zaćmienie Słońca rankiem 19 sierpnia
1887 roku w Mławie. Zjawisko to zrobiło na autorze Faraona tak duże wrażenie, że opis zaćmie­
nia zamieścił w powieści napisanej kilka lat później. Jakkolwiek jest mało prawdopodobne, aby
kapłani egipscy potrafili z tak dużą dokładnością przewidzieć chwilę całkowitego zaćmienia
Słońca, to powyższy fragment dzieła literackiego wiernie opisuje przebieg zjawiska i strach, jaki
mogło ono wywołać wśród ludzi.

2.11

lEzmienia Księżyca
ie na
mie-
N ieco inny charakter mają zaćmienia Księżyca. W tym przypadku nie dochodzi
życa
h wiem do zakrycia go przez inne ciało niebieskie. Księżyc zanurza się w cień Zie-
eza-
przez co staje się niemal niewidoczny. Zaćmienia Księżyca zawsze następują
)żka
w relni i musi być spełniony podobny w arunek jak przy zaćmieniach Słońca: Słori-
km.
__ Ziemia i Księżyc mają być niem al na jednej linii, aby tor Księżyca przeciął cień
zad-
Zkm i (rys. 2.13).
ilsce
ńca,
iżna

Rys. 2.13

.12
84

W czasie całkowitego zaćmienia Księżyca najczęściej nadal widzim y jego tarczę,

która przybiera ciemnoczerwoną lub brunatną barwę (rys. 2.14). Obserwator, który
znajdowałby się w tym czasie na Księżycu,
dostrzegłby całkowite zaćm ienie Słońca
przez Ziemię. W oświetlonej „od ty łu ”
przez Słońce atm osferze ziemskiej na­
stępuje załam anie i rozproszenie światła,
dlatego obserwator na Księżycu widział­
by naszą planetę otoczoną jasno świecącą
aureolą. To świecenie jest na tyle duże, że
Rys. 2.14
oświetla powierzchnię Księżyca, przez co
Całkowite zaćmienie Księżyca
może być ona dostrzeżona z Ziemi. 4 marca 2007 r.

O ile całkowite zaćmienia Słońca mogą być

obserwowane z bardzo wąskiego pasa powierzchni Ziemi, to zaćmienia Księży- j

ca są widoczne niemal z całej półkuli, dlatego wydają się być zjawiskami znacznie
częstszymi. Gdy jednak rozpatruje się częstość występowania zaćmień na całej kuli
ziemskiej, to okazuje się, że średnio na każde trzy zjawiska zaćmienia Słońca przy­
padają dwa zaćmienia Księżyca.
Zaćm ienia Księżyca były z uwagą obserwowane przez starożytnych uczonych.
W idoczny na księżycowej tarczy kolisty kształt cienia naszej planety stanowił dla
niektórych dowód kulistości Ziemi (rys. 2.15).

Rys. 2.15

Cień Ziemi
Podsumowanie
■ Księżyc w ykazuje fa z y gdyż w skutek jego obiegu w o kó ł Ziemi Słonce
oświetla różne fragm enty powierzchni Księżyca.
■ Do zaćmienia Słońca może dojść tylko w czasie pełni. Równocześnie Księ­
życ musi być blisko płaszczyzny, w której Ziemia obiega Słońce.
■ Do zaćmienia Księżyca może dojść ty lk o w czasie pełni. Równocześnie
Księżyc musi być blisko płaszczyzny ekliptyki.

Zadania________________________________________
1. Odpowiedz na pytania:
a) Do jakiej fazy Księżyca nawiązuje Adam Mickiewicz w wierszu R a ­
nek i wieczór?
Czy możliwa jest przedstawiona w wierszu sytuacja?
„Słońce błyszczy na wschodzie w chm ur ognistych wianku,
A na zachodzie księżyc blade lice mroczy (...)

W wieczór przyszedłem nowym bawić się widokiem;

W raca księżyc, twarz jego pełna i rum iana (...)”
b) Ile czasu upłynęło od rozbicia namiotów, o którym czytamy we frag­
mencie poem atu Juliusza Słowackiego Ojciec za dżum ionych ?
„Trzy razy księżyc odm ienił się złoty,
lak na tym piasku rozbiłem nam ioty”.
2. W literaturze przy opisie Księżyca stosuje się wiele różnych nazw i m e­
tafor. Na przykład Adam Mickiewicz w Sonetach krym skich nazywa
go „srebrnym królem nocy”. W ym ień inne synonim y nazwy Księżyc,
a także spróbuj odnaleźć w literaturze określenia, które go dotyczą.
3. Wyjaśnij znaczenie następujących wyrażeń i zwrotów:
księżycowy krajobraz, wygląda jak Księżyc w pełni, daleko jak stąd do
Księżyca, spaść z Księżyca.
Czy znasz jeszcze inne wyrażenia lub przysłowia związane z Księżycem?
Opisz w arunki, które muszą zaistnieć na Księżycu, aby m ożna było ob­
serwować z niego całkowite zaćmienie Słońca.
Opisz, jak wygląda zaćmienie Słońca przez Ziemię obserwowane z Księ­
życa.
Masa Księżyca jest 81 razy mniejsza od masy Ziemi, a prom ień Księżyca
jest 3,66 razy mniejszy od prom ienia naszej planety. Oblicz swój ciężar
na Księżycu.
Wskazówka: Napisz iloraz wartości sił grawitacji na Księżycu (i7 ) i na
Ziemi (Fz).
Wejdź na stronę internetową fizyka.zamkor.pl/wirtualne_obserwacje,
obejrzyj animację Fazy Księżyca (np. obserwacja z Z iem i i innej p la ­
nety) i wykonaj polecenia zawarte w karcie pracy.

W ejdź na stronę internetową fizyka.zamkor.pl/wirtualne_obserwacje,

obejrzyj anim ację Z aćm ienie Słońca (obserwacja ze Słońca, Z ie m i)
i wykonaj polecenia zawarte w karcie pracy.

Wejdź na stronę internetową fizyka.zamkor.pl/wirtualne_obserwacje,

obejrzyj animację Zaćm ienie Księżyca (obserwacja ze Słońca, Ziem i,
Księżyca) i wykonaj polecenia zawarte w karcie pracy.

Wejdź na stronę internetową fizyka.zamkor.pl/wirtualne_obserwacje,

obejrzyj animację Fazy W enus, M erkurego i wykonaj polecenia zawarte
w karcie pracy.
2.3. Świat planet
zapoznaniu się z treścią tego paragrafu potrafisz:

■ Wyjaśnić, dlaczego planety widziane z Ziemi przesuwają się na tle gwiazd.

■ Wymienić o b ie kty wchodzące w skład Układu Słonecznego.

Izse rw ow an y ruch planet na tle gwiazd

u z w starożytności ludzie zauważyli, że nawet w bardzo długich okresach wza-

p a n e położenia gwiazd nie ulegały zmianom. To utwierdzało ich w przekonaniu
# Niezmienności wyglądu gwiaździstego nieba. Zaobserwowano również, że oprócz
'¿rdzo wielu „stałych” gwiazd, pięć obiektów przypominających gwiazdy zmienia
e dołożenie na niebie względem innych. Obiekty te otrzym ały nazwę gwiazd
łbdzących, czyli planet2. N adano im imiona mitologicznych bogów: M erkurego,
Wenus, Marsa, Jowisza i Saturna.
Obserwowany na niebie ruch planet okazał się bardzo skomplikowany. Na ogół pla-
aetv poruszały się na tle gwiazd z zachodu na wschód, ale co kilka lub kilkanaście
mesięcy jak gdyby zatrzymywały się, po czym kierunek ich ruchu zmieniał się na
rrzeciwny względem dotychczasowego. Po kilku tygodniach „zawracały” i ponow­
i e poruszały się wśród gwiazd w pierwotnym kierunku, tj. z zachodu na wschód.
PrzYkładem takiego zjawiska może być obraz przedstawiający położenia M arsa na
ic gwiazd w 2003 roku (rys. 2.16).

Rys. 2.16

2Z g reckiego p la n e te s - ‘w ęd ru jący ’.
Kolejne zdjęcia wykonywano kam erą cyfrową w odstępach 6 dni od czerwca do
listopada, a następnie m etodą komputerową nałożono na siebie. Na fotografii wy­
raźnie widać, że w tym czasie Mars zakreślił wśród gwiazd charakterystyczną pętlę.
Próby wyjaśnienia obserwowanego ruchu planet na tle gwiazd podejm ow ano
już w czasach starożytnych. Największy rozgłos uzyskała teoria geocentryczna,
opracowana przez aleksandryjskiego uczonego Klaudiusza Ptolemeusza, żyjącego
w II w. n.e. W myśl tej teorii nieruchoma Ziemia znajduje się w środku całego świata.
W okół Ziemi po okręgach poruszają się Księżyc, Słońce i planety. W celu objaśnie­
nia pętli zakreślanych przez planety
Ptolemeusz przyjął, że wokół Ziemi
porusza się środek mniejszego okrę­
gu zwanego epicyklem, a po nim
dopiero planeta. Teoria ta jednak
niebyt dobrze tłumaczyła faktyczny
ruch planet, toteż wprowadzano do­
datkowe epicykle. Ponadto przyjęto,
że Ziemia nie znajduje się w środ­
ku okręgu, po którym porusza się
środek epicyklu, ale nieco z boku
(rys. 2.17).
Teoria geocentryczna Ptolemeusza była powszechnie uznawana aż do XVI wieku.
Zauważono jednak, że z biegiem lat odstępstwa obserwowanego na niebie ruchu
planet od przewidywanego w teorii są coraz większe.
Przełomem w zrozum ieniu istoty ruchu planet było opublikowanie w 1543 roku
dzieła De R evolutionibus (O obrotach), w którym Mikołaj Kopernik (1473-1543)
przedstawił teorię heliocentryczną. Jej podstawą było założenie, że wszystkie pla­
nety obiegają Słońce po okręgach, a kulista Ziemia, oprócz ruchu obiegowego, do­
konuje również obrotu wokół własnej osi, czego wynikiem są następujące po sobie
dni i noce. O to co pisze Kopernik:
„A w środku wszystkich m a swą siedzibę Słońce. Czyż bowiem w tej najpiękniejszej
świątyni moglibyśmy umieścić ten znicz w innym, albo lepszym miejscu niż w tym,
z którego on może wszystko równocześnie oświetlać? Wszakże nie bez słuszności
nazywają go niektórzy latarnią świata, inni rozum em jego, jeszcze inni władcą. (...)
 więc zaprawdę Słońce, jakby na tronie królewskim zasiadając, kieruje rodziną
3anet, krzątającą się dokoła”.
D e Revolutionibus, Księga pierwsza, rozdział XI, tłum . M. Brożek]

Ciekawostka_____________________________________________________________
Niestety nie wiemy, jak naprawdę wyglądał Mikołaj Kopernik. Ogólnie znany portret (patrz
rys. 1.1), będący własnością Muzeum Okręgowego w Toruniu, został namalowany przez nie­
znanego malarza około 1585 roku (a więc 40 łat po śmierci Kopernika) jako kopia innego ory­
ginalnego portretu.

K nria Kopernika w prosty sposób objaśnia zakreślane przez planety pętle. Wynika-
Mone z faktu, że planety, obiegając Słońce, poruszają się (w tę samą stronę) z różny-
m szybkościami, przy czym im bliżej Słońca porusza się planeta, tym jej szybkość
es: większa. Dzięki tem u Ziemia co pewien czas „wyprzedza” na przykład M arsa
r a d u ją c e g o się dalej od Słońca. W chwili w yprzedzania M ars pozostaje w tyle,
obserwujemy jako „cofanie się” planety w jej ruchu wśród gwiazd. Świadkami
podobnej sytuacji jesteśmy wtedy, gdy wyprzedzam y sam ochodem inny pojazd
r*:ruszający się w tę samą stronę3(rys. 2.18). „Cofa się” on dla osób jadących w szyb-
•e-rm aucie.

Rys. 2.18

W yprzedzanie jadącego samochodu

3O bserw ow ane p ę tle p lan e t (por. rys. 2.16) m ogą m ieć ró żn e k ształty. W y n ik a to z faktu, że o rb ity p lan e t nie są
o kręgam i (jak sądził K o p ern ik ), ale elipsam i, co o d k ry ł Jo h a n n es Kepler. P o n ad to , o rb ity p lan e t nie leżą d o k ła d ­
nie w tej sam ej płaszczyźnie (płaszczyźnie ekliptyki). P łaszczyzny o rb it są n ieco n achylone w zględem płaszczyz­
ny, w której Z iem ia obiega Słońce. N ajw iększe nachylenie (7°) m a o rb ita M e rk u reg o (por. tab. 2.1).
 Bardziej szczegółowe wyjaśnie­
nie zakreślanej przez planetę
p ę tli3 (w tym przypadku Marsa)
przedstawia rys. 2.19, na którym
liczbami 1-11 schematycznie za­
znaczono położenia Ziemi i M ar­
sa na początku każdego miesią­
ca. Linia łącząca Ziemię i Marsa
w kolejnych położeniach 1-11
wskazuje, gdzie na sferze niebie­
skiej będzie w idoczna planeta.
Obserwow any z szybciej p o ru ­
Rys. 2.19

Objaśnienie pętli zakreślanej przez Marsa

szającej się Ziemi M ars będzie
(schemat) „cofał się” w swoim ruchu wśród
gwiazd.

Odkrycia kolejnych planet i informacje o nich

Zgodnie z teorią heliocentryczną Ziemia również należy do planet obiegających

Słońce. W połowie XVI wieku znanych było sześć planet.
Kolejną planetę - Urana, odkrył przypadkowo brytyjski astronom W illiam Her-
schel w 1781 roku. U ran obiega Słońce w odległości 19 jednostek astronomicznych,
a okres tego obiegu jest równy 84 lata. Odkrycie to zmieniło poglądy na budowę
Układu Słonecznego, gdyż okazało się, że jego rozm iary są co najmniej dw ukrotnie
większe niż dotychczas przyjmowano.
Odkrycie kolejnej planety - N eptuna nastąpiło w 1846 roku. Chociaż planetę jako
pierwszy dostrzegł na niebie niem iecki astronom Johann Galie, to jego odkry­
cie było możliwe dzięki obliczeniom francuskiego uczonego U rbana Leverriera.
Przeanalizował on szczegółowo ruch Urana i wysunął hipotezę, że obserwowane
nieregularności w jego ruchu są spowodowane oddziaływaniem grawitacyjnym
innej, nieznanej planety, nazwanej później Neptunem . Jak się okazało, planeta ta
obiega Słońce w odległości około 30 razy większej niż Ziemia.
aśnie- V i M erkurym, który znajduje się najbliżej
ianetę "tccca, praktycznie nie m a atmosfery. Po-
darsa) Wierzchnia M erkurego pokryta jest kratera-
tórym - tak jak powierzchnia naszego Księżyca,
lie za- świeci tam na czarnym niebie, a jego
i Mar- n rjz a jest prawie 3 razy większa niż widocz-
liesią- 1 2 2 Ziemi.
vlarsa
fh n e ta W enus znana jest pod dwiema na-
1-11
n a m i : Gwiazdy Wieczornej, którą m ożna
iebie-
¿ostrzec po zachodzie Słońca, lub Jutrzenki Merkury
ineta.
»■ocznej przed wschodem. Z powierzch-
:>oru-
tej planety nigdy nie widać Słońca ani
ędzie
jw u z d , gdyż niebo pokrywają gęste chmu-
v’śród
r r częściowo składające się z kropelek kwasu
«rkow ego. Przy samej powierzchni panują
r:ekielne” w arunki: tem peratura wynosi
■ibo^C (zwróć uwagę, że w znacznie niższych
•¡ertperaturach topi się np. cyna: 232°C lub
dów: 327°C), a ciśnienie sięga 90 atmosfer4,
cych
—.ii jest takie, jak na głębokości 900 metrów
pod powierzchnią ziemskiego oceanu.
łych, 1 krajobrazie M arsa dominują pustynie, ale
Iowę ai-strzeżono również kratery i olbrzymie ka-
>tnie aiony, ukształtowane w odległych epokach
rrzez płynącą wodę i lawę. Niebo na Marsie
jako ma barwę bladopomarańczową, a jego rzad-
kry- fca atmosfera składa się głównie z dwutlenku
iera. węgla. Tem peratura przy powierzchni wy-
rane nosi od -90°C do -30°C, tylko wyjątkowo
lym dochodząc do 0°C. Na Marsie jak dotąd nie
a ta znaleziono żadnych śladów życia.

4 1 atm osfera = 1013 h P a

 Jowisz jest największą planetą Układu Sło­
necznego. Ma średnicę 11 razy większą od
średnicy Ziemi, a masę 318 razy większą
od masy naszej planety. Otacza go atm os­
fera o grubości 1000 km , składająca się
głównie z w odoru i helu. Jowisz nie ma
twardej powierzchni jak Ziemia.

Saturna wśród innych planet w yróżnia

wspaniały pierścień, który nie jest ciałem
sztyw nym , ale składa się z niezliczonej
ilości drobnych kam ieni i skał obiegają­
cych niezależnie planetę. Sam Saturn pod
względem budow y przypom ina Jowisza.
Jest jednak nieco mniejszy.

Oś obrotu Urana leży niemal poziomo, co

sprawia, że obiega on Słońce jak tocząca się
beczka. Gdybyśmy się znaleźli w rejonach
bliskich bieguna Urana, to lato trwałoby
tam około 42 lat ziemskich, przy czym cały
czas nie zachodziłoby Słońce. Następnie
Saturn przez 42 ziemskie lata byłaby noc.

N eptun, podobnie jak Jowisz i Saturn,

należy do planet olbrzymów. Słońce oglą­
dane z tej planety będzie jedynie bardzo
jasno świecącym punktem . N eptun jest
(jak dotąd) najdalszym obiektem, do któ­
rego po 12 latach lotu zbliżyła się sonda ko­
smiczna Voyager II i przekazała wysokiej
jakości obrazy tej planety.

W 1930 roku w Stanach Zjednoczonych

Clyde T om baugh o d k ry ł poza orbitą
N eptuna kolejny obiekt - Plutona. Gdy na
Trzełomie XX i XXI wieku odkryto kolej-
rt dała niebieskie obiegające Słońce poza
■rbitą N eptuna, M iędzynarodow a Unia
Astronomiczna (organizacja zrzeszająca
profesjonalnych astronom ów ) określiła
nr2lK)6 roku, że dane ciało niebieskie może
wstać zaliczone do planet, jeśli:
- obiega gwiazdę (w naszym przy­
padku: Słońce),
- nie jest satelitą (księżycem) innego
ciała,
- ma wystarczająco dużą masę, aby
przybrać kształt kulisty,
- jest na tyle duże, aby wskutek oddziaływania grawitacyjnego oczyścić swoje
otoczenie z innych ciał, tzn. wchłonąć inne pobliskie ciała lub je rozproszyć.
Z g o n ie z przyjętymi ustaleniami Słońce jest obiegane przez osiem planet: Merkure-
j h j l ta enus, Ziemię, Marsa, Jowisza, Saturna, Urana oraz Neptuna. Pluton nie spełnia
SKii! niego z wymienionych warunków, więc nie został zaliczony do planet. Jest jedną
■ta r . planet karłowatych. Podstawowe dane o planetach zawiera tabela 2.1.

Nazwa Średnia Okres Nachylenie Okres obrotu Promień Masa

'Sanety odległość obiegu płaszczyzny (na rów niku rów nikow y (masa
od Słońca (lata) orb ity plan ety) (prom ień Ziem i = 1)
(odległość względem Ziem i = 1)
Z iem ia - ekliptyki
-Słońce = 1) (stopnie)

Merkury 0,39 0,241 7,0 58,6 doby 0,38 0,055

Wenus 0,72 0,615 3,4 243 doby 0,95 0,815
(obrót wsteczny)

Ziemia 1,00 1,000 0,0 23 h 56 min 1,00 1,00

Mars 1,52 1,881 1,8 24 h 37 min 0,53 0,107
Jowisz 5,20 11,86 1,3 9 h 55 min 11,2 317,9
Saturn 9,55 29,46 2,5 10 h 39 min 9,45 95,2
uran 19,2 84,01 0,8 17 h 14 min 4,01 14,5
'«eptun 30,1 164,8 1,8 16 h 07 min 3,88 17,2
Tabela 2.1
Ciekawostka
Nie tylko na Księżycu, ale również
na Merkurym, Wenus, Marsie i in­
nych mniejszych ciałach Układu
Planetarnego stwierdzono istnie­
nie tzw. kraterów uderzeniowych
powstałych wskutek kolizji z in­
nym i ciałami niebieskimi. Nazwy
kraterów najczęściej pochodzą od
nazwisk wybitnych uczonych, pi­
sarzy i artystów. Nie brak wśród
nich również nazwisk wybitnych
Polaków. Swoje kratery na Księ­
życu mają m .in. Jan Heweliusz,
M ikołaj Kopernik, M aria Skło-
dowska-Curie; na Merkurym: Fry­ Rys. 2.20

deryk Chopin i Adam Mickiewicz; Krater Kopernik (Copernicus) na Księżycu

na Wenus: M aria Konopnicka; na sfotografow any przez astronautów misji
Apollo 12
Marsie: Mikołaj Kopernik i Maria
Skłodowska-Curie.
Pełny wykaz nazw obiektów na ciałach Układu Planetarnego możesz znaleźć na przykład na
stronie W ikipedii (w języku angielskim):
http://en.wikipedia.org/wiki/Geological_features_of_the_solar_system

Budowa Układu Słonecznego

Oprócz Słońca i ośmiu planet w skład Układu Słonecznego wchodzą:

- planety karłowate (m.in. Pluton);
- księżyce (naturalne satelity) obiegające planety, a także pierścienie materii
otaczające niektóre z nich;
- planetoidy, czyli skaliste ciała o średnicach większych od umownej granicy
10 m, z których większość obiega Słońce po orbitach znajdujących się p o ­
m iędzy M arsem i Jowiszem;
- meteoroidy - niewielkie ciała o średnicach mniejszych od umownej gra­
nicy 10 m;
- komety, których centralna część tworząca skalisto-lodowe jądro ma śred­
nicę od kilkuset m etrów do kilkudziesięciu kilometrów;
- bardzo drobne pyły i gazy tworzące materię międzyplanetarną.
B c i orbitą Neptuna, w odległości 30-50 jednostek astronomicznych, Słońce jest
■faegane przez wiele drobniejszych ciał, z których największe są podobne do Płu-
i c i Tworzą one tzw. pas Kuipera (nazwa pochodzi od nazwiska uczonego, który
pacwkłział ich istnienie). Cały Układ Słoneczny jest otoczony na kształt kokonu
p —1 rozległą chm urę drobnych ciał lodowo-skalistych, tzw. obłok Oorta o pro-
u g r " ] około 100 000 jednostek astronomicznych.
■iększość docierających w pobliże Słońca komet najprawdopodobniej pochodzi
^■Bpomnianego obłoku O orta oraz pasa Kuipera. Lodowo-skalista bryła materii
a ecrzewa się w miarę zbliżania do Słońca. To sprawia, że wydzielające się gazy two-
■ frtoczk ę zwaną głową. Podczas dalszego zbliżania się część gazów jest odrzucana
* s r :a e przeciwną do Słońca, co obserwujemy jako warkocz komety.
Dto najsłynniejszych kom et należy kom eta Halleya. Jej nazwa m a przypom inać
d a n e g o uczonego Edm onda Halleya, który jako pierwszy odkrył okresowość
tej komety. Udowodnił tym samym, że oprócz komet, które tylko jeden raz
d ftz a ją się do Słońca i na zawsze oddalają się od niego, istnieją również kom ety
J fe si;a c e Słońce podobnie jak planetoidy. Kometa Halleya obiega Słońce po bar-
n e «^dłużonej elipsie w ciągu 76 lat.

3 rim ro s tk a ______________________
Kometa Halleya bywa czasami
utożsamiana z biblijną Gwiazdą
Betlejemską. Jednak obliczenia
wskazują, że zbliżenie tej kome­
ty do Słońca (i Ziemi) nastąpiło
w 12 r. p.n.e., podczas gdy ewan­
geliczne wydarzenia w Betlejem
miały miejsce w 7 lub 6 r. p.n.e.
Jeden z pierwszych wizerunków
komety Halleya (jako Gwiazdy
Betlejemskiej) został przedsta­
wiony na fresku Giotta - nad
daszkiem stajenki (rys. 2.21).
K om eta ta była w idoczna
w 1301 roku.
Rys. 2.21

Fresk Pokłon Trzech K róli namalowany przez

Giotta dl Bondone w latach 1 3 0 4 -1 3 0 6
w Kaplicy Scrovegnich w Padwie
Często zdarza się, że do atmosfery ziemskiej wpada drobne ciało (meteoroid).
wisko to nazywane jest meteorem, a popularnie - spadającą gwiazdą. Jeśli taka
wielka bryła materii o średnicy od kilku m ilim etrów do kilku centymetrów wj
nie do atmosfery, to wskutek tarcia znacznie się rozgrzeje (nawet do temperal
kilku tysięcy stopni) i spowoduje krótkotrw ałe świecenie atmosfery wzdłuż 1
swego lotu. Gdy jednak bryła materii jest większa, nie ulegnie spaleniu w górr
warstwach atmosfery, ale uderzy w Ziemię. Taką bryłę nazywamy meteoryter

Rys. 2.22

Krater m eteorytow y Barringera w Arizonie

W bardzo rzadkich przypadkach, przelatując na wysokości nie większej niż k

kilometrów, m eteor może być dostrzeżony jako bolid, czyli „kula ognista” ro
śniająca krajobraz w ciągu kilku (kilkunastu) sekund w sposób nieco zbliżon)
ogni sztucznych.

Podsumowanie________________________________
■ Obserwowane pętle zakreślane na niebie przez planety, są w ynikiem r
nych szybkości (względem Ziemi) planet obiegających Słońce.
Zadania
1. Oblicz, jaki procent masy Słońca stanowi masa wszystkich planet Układu
Słonecznego.
2. Zachowując odpowiednią skalę, narysuj w formie kół wszystkie planety.
Przyjmij, że średnica Ziemi jest równa 1 cm.
3. Odszukaj informacje na temat, jakim i dziedzinami żyda i działalności
człowieka opiekowali się bogowie: Merkury, Wenus, Mars, Jowisz, Saturn
i Neptun.

4. Wejdź na stronę internetową fizyka.zamkor.pl/wirtualne_obserwacje,

obejrzyj anim ację Ruch p la n e t na tle g w ia zd (obserwacja z Ziem i),
w ytłum aczenie rysunku 2.20 (obserwacja z innego obiektu niż Z ie­
mia) i wykonaj polecenia zawarte w karcie pracy.

5. W ejdź na stronę internetową fizyka.zamkor.pl/wirtualne_obserwacje,

obejrzyj animację Budow a U kładu Słonecznego (np. obserwacje z Plu­
tona C/2006P1, orbity planet, księżyce) i wykonaj polecenia zawarte
w karcie pracy.

6. Wejdź na stronę internetową fizyka.zamkor.pl/wirtualne_obserwacje,

obejrzyj animację Przejście M erkurego p r z e z tarczę Słońca i wykonaj
polecenia zawarte w karcie pracy.

7. Wejdź na stronę internetową fizyka.zamkor.pl/wirtualne_obserwacje,

obejrzyj animację III prawo Keplera i wykonaj polecenia zawarte w kar-
Sprawdź swoją wiedzę
1. Mierząc kąt paralaksy geocentrycznej, za bazę przyjmuje się:
a) jeden metr,
b) jeden kilometr,
c) promień Ziemi,
d) średnicę Ziemi.
2. Mierząc kąt paralaksy heliocentrycznej, za bazę przyjmuje się:
a) jeden kilometr,
b) promień Ziemi,
c) jedną jednostkę astronomiczną,
d) jeden rok świetlny.
3. Odstęp czasu, jaki upłynął od chwili, gdy docierające do nas światło opu­
ściło Proximę Centauri, wynosi:
a) 1,3 sekundy,
b) 8 m in 20 s,
b) 0,77 doby,
d) 4,3 roku.
4. Jedna jednostka astronomiczna jest równa:
a) średnicy Ziemi,
b) średniej odległości Ziemia-Księżyc,
c) średniej odległości Ziemia-Słońce,
d) średniej odległości Ziem ia-Proxim a Centauri.
5. Światło przebywa drogę równą jednej jednostce astronomicznej w ciągu:
a) ok. 2/4 sekundy,
b) ok. 500 sekund,
c) ok. jednej doby,
d) ok. jednego roku.
6. Jeden rok świetlny jest:
a) większy od jednej jednostki astronomicznej,
b) równy jednej jednostce astronomicznej,
c) mniejszy od jednej jednostki astronomicznej,
d) używaną w astronom ii jednostką czasu.
7. Kąt paralaksy heliocentrycznej Proximy C entauri jest:
a) większy od kąta paralaksy geocentrycznej,
b) równy kątowi paralaksy geocentrycznej,
c) mniejszy od kąta paralaksy geocentrycznej.
S. Fazy Księżyca następują w kolejności:
a) pierwsza kwadra - ostatnia kwadra - nów - pełnia,
b) pełnia - ostatnia kwadra - nów - pierwsza kwadra,
c) ostatnia kwadra - pełnia - pierwsza kwadra - nów,
d) nów - ostatnia kwadra - pierwsza kwadra - pełnia.
9. Aby nastąpiło całkowite zaćmienie Księżyca, Księżyc musi być:
a) w nowiu i blisko płaszczyzny ekliptyki,
b) w pełni i blisko płaszczyzny ekliptyki,
c) w nowiu i daleko od płaszczyzny ekliptyki,
d) w pełni i daleko od płaszczyzny ekliptyki.
10. Aby nastąpiło całkowite zaćmienie Słońca, Księżyc musi być:
a) w nowiu i blisko płaszczyzny ekliptyki,
b) w pełni i blisko płaszczyzny ekliptyki,
c) w nowiu i daleko od płaszczyzny ekliptyki,
d) w pełni i daleko od płaszczyzny ekliptyki.
11. Po orbitach o promieniach krótszych niż promień orbity Jowisza obiegają
Słońce:
a) M erkury i Uran,
b) W enus i Mars,
c) Ziemia i Neptun,
d) M ars i Uran.
 Spis tematów:
3.1. Zjawisko fotoelektryczne zewnętrzne
3.2.0 promieniowaniu ciał, yvidmach ciągłych
i „wizytówkach” pierwiastków,
czyli ich widmafh liryowych
A 'ę i
3.3. Model Bohra budowy atomu wodoru

ROZDZIAŁ 3

atomowa
3.1. Zjawisko fotoelektryczne
zewnętrzne
Po zapoznaniu się z treścią tego paragrafu potrafisz:

■ Opisać zjawisko fotoelektryczne.

■ Opisać budowę, zasadę działania i zastosowanie fotokom órki.
■ Przedstawić w yniki doświadczeń świadczących o kw antow ym charakterze I
oddziaływ ania światła z materią.
■ Opisać św iatło jako wiązkę fotonów.
■ Objaśnić w zór Einsteina.
■ Wyjaśnić, co to znaczy, że św iatło ma naturę dualną.

Zjawisko fotoelektryczne zewnętrzne, zwane inaczej efektem fotoelektrycznym, 1

polega na emisji elektronów z powierzchni m etalu pod wpływem padającego na I
metal prom ieniow ania elek- 1
tromagnetycznego. Emitowa- I
ne elektrony nazywamy foto- I
elektronami. W przypadku I
niektórych metali (np. rubid, I
cez) zjawisko to obserw uje I
się, gdy na m etal pada świa- I
tło widzialne; w przypadku I
innych (np. cynk) wywołuje I
Rys. 3.1 je prom ieniow anie ultrafio- I
letowe. Efekt fotoelektryczny przedstawiono schematycznie na rysunku 3.1.
Przykładem zastosowania zjawiska fotoelektrycznego w praktyce jest komórka I
fotoelektryczna, nazywana w skrócie fotokomórką.
Fotokomórki od ponad 80 lat odgrywają olbrzymią rolę nie tylko w nauce, ale także I
w różnych dziedzinach życia. Stosuje się je w technice (film, telewizja), w wielu ga­
łęziach przemysłu: elektronicznym (np. do wykrywania niewielkich obiektów lub ]
błędów w druku, do liczenia elementów układów scalonych), spożywczym (np. do I
 103

i daty przydatności produktów do spożycia), farmaceutycznym (np. do kon-

ipoziomu leku w pojemniku), maszynowym (np. do kontroli kształtu elemen-
zyn), a także w sporcie (np. do m ierzenia czasu w biegach sprinterskich)
codziennym (np. w czujnikach termostatów, w systemach alarmowych,
^¡■tem atycznie otwieranych drzwiach).
* e s zbudowana fotokomórka i jaka jest zasada jej działania?
ześnie stosowane fotokomórki to głównie urządzenia półprzewodnikowe,
st tradycyjna fotokomórka jest próżniową bańką szklaną, w której znajdują
■elektrody - ujemna katoda zwana
lą i dodatnia anoda.
- n s d e stanowi napylona na wewnętrz-
>cianie b a ń k i w arstw a m etalu alka­
c h inajczęściej cezu), z którego pod
*em prom ieniow ania są em itow ane
® Ppr./nv A noda jest drutem w topionym
■■padowę bańki (rys. 3.2).
Ł ą c z e n i e napięcia m iędzy katodę i anodę fotokomórki, gdy na fotokatodę nie
| bk rromieniowanie, nie powoduje przepływu prądu. W panującej w bańce próżni
& H a nośników ładunku elektrycznego, więc obwód jest otw arty (rys. 3.3).

I b oświetleniu fotokatody następuje emisja elektronów z jej powierzchni. Opusz­

c z a n e katodę elektrony poruszają się w stronę dodatniej anody pod wpływem
icej na nie wypadkowej siły elektrycznej. Gdy dotrą do anody, obwód zostaje
lięty i płynie w nim prąd elektryczny (rys. 3.4).
Badając zjawisko fotoelektryczne, fizycy szukali odpowiedzi na dwa pytania:
■ O d czego zależy liczba elektronów emitowanych z katody?
■ O d czego zależy ich energia?

Zaskakujące w yniki badania zjawiska fotoelektrycznego

Stwierdzono doświadczalnie, że:

■ liczba fotoelektronów emitowanych w jednostce czasu zależy od natężenia
promieniowania padającego na fotokatodę,
■ energia kinetyczna fotoelektronów zależy od częstotliwości prom ienio­
wania wywołującego efekt fotoelektryczny,
■ energia kinetyczna fotoelektronów nie zależy od natężenia promienio- i
wania padającego na fotokatodę.

W yniki eksperymentów stanowiły dla fizyków duże zaskoczenie.

Niezrozumiała była przede wszystkim niezależność energii kinetycznej emitowa­
nych z metalu elektronów od natężenia promieniowania powodującego ten efekt.
Zjawisko fotoelektryczne odkryto pod koniec XIX wieku. Znane wówczas prawa
fizyki (nazywanej dziś fizyką klasyczną) nie pozwalały na wytłumaczenie tego zja­
wiska i wyjaśnienie wszystkich stwierdzonych doświadczalnie faktów.
Do rozwiązania problemu przyczynił się pomysł
niemieckiego fizyka Maxa Plancka (rys. 3.5).
W pracach, które przedstaw ił w 1900 roku,
wprowadził pojęcie kwantu, czyli porcji ener­
gii, i sformułował hipotezę, że promieniowanie
elektrom agnetyczne przenosi energię kwan­
tami.
Energia pojedynczego kwantu jest proporcjo­
nalna do częstotliw ości (v) prom ieniowania
i wyraża się wzorem:

E = hv
Rys. 3.5

Max Planck (18 5 8 -1 94 7 ) gdzie h ~ 6,63 • 10 34 J • sjest stałą, którą nazywa­

my stałą Plancka.
l i ¥0J? roku Albert Einstein (rys. 3.6), korzystając z hipotezy Plancka, podał proste
m jenie zjawiska fotoelektrycznego. W 1922 roku otrzymał za to Nagrodę Nobla.

ja E nstein w yjaśnił zjawisko fotoelektryczne?

■¡■stein przyjął założenie, że światło jest

m jm łi fotonów (kwantów) o masie rów-
me: ncru i energii E = hv, poruszających się

m p n o ii z szybkością światła c = 3 ■108m/s.

C iiz c z n ie przedstawiam y foton o energii
h*taŁ jak na rysunku 3.7.
■lawK-de założenia, że światło jest wiązką

hv

Rys. 3.7
Rys. 3.6

pozwoliło potraktować oddziały- A lb e rt Einstein (18 7 9 -1 95 5 )

m a n t pojedynczych fotonów z poszczegól-

■mr elektronami metalu w efekcie fotoelektrycznym tak, jak oddziaływanie dwóch
Hlenaiących się sprężystych kulek.
EB rn ie światła za wiązkę fotonów i wyobrażenie sobie, że każdy z nich zderza
É ga lednvm elektronem, pozwala łatwo zrozumieć, dlaczego liczba emitowanych
S n c cKtronów zależy od natężenia światła wywołującego efekt fotoelektryczny.
Z! '_ :. oniu światła decyduje liczba fotonów wysyłanych przez źródło w jednost-
* czasu. Zatem im większe jest natężenie światła, tym więcej fotonów pada na
IfeM: katodę w jednostce czasu, powodując wybicie z jej powierzchni większej liczby
3B fionó\v, ponieważ każdy foton wybija z metalu jeden elektron.
■to _ ■ dnienia elektronu z powierzchni metalu potrzebna jest energia W, inna dla
HÉdego metalu, nazywana pracą wyjścia. Dostarczyć jej może elektronowi tylko
a ih :on, którego energia hv jest równa pracy wyjścia lub większa od niej, czyli:

hv> W

flatf'rv o mniejszej energii nie spowodują emisji elektronów.

106

Jeśli energia fotonu jest większa od pracy wyjścia, to foton nie tylko wybije elek­
tron z metalu, ale też nada mu energię kinetyczną. Możemy ją obliczyć, korzystając
z prawa zachowania energii:

energia fotonu = praca + energia kinetyczna fotoelektronu

wyjścia

hv = W + E, W zór 3.1

Z tego równania:

Ek = h v - W W zó r 3.2

Jeśli energia fotonu jest równa pracy wyjścia, to foton wywoła efekt fotoelektryczny,
wybijając elektron z metalu, ale nie nada mu energii kinetycznej.
Częstotliwość promieniowania złożonego z fotonów o takiej energii nazywamy czę-1
stotliwością graniczną i oznaczamy zwykle v iy Zatem warunek wywołania efektu
fotoelektrycznego dla metalu o pracy wyjścia W ma postać:

h v Q= W

skąd:
Wzór 3.3

Równanie (3.2) pozwala wytłumaczyć stwierdzoną doświadczalnie zależność ener­

gii kinetycznej najszybszych elektronów od częstotliwości promieniowania wy wo- ]
łującego zjawisko fotoelektryczne.
Przedstawiono ją na rys. 3.7 dla dwóch różnych metali.
W ykres I sporządzono dla m etalu
o pracy wyjścia W , dla którego czę-
.. . w;
stothwosc graniczna v01 = — , a wy- i
h
kres II wykonano dla m etalu o pracy 1
wyjścia W,, dla którego częstotliwość

graniczna v 0, = —— .
Rys. 3.7
h
Ije elek- tresów wynika, że im większa jest częstotliwość promieniowania powodują-
'ystając mawisko fbtoelektryczne dla danego metalu, tym większą energię kinetyczną
_zvskują najszybsze elektrony.

ronu nkład 3.1

Wyjaśnimy, dlaczego światło widzialne wywołuje zjawisko fotoelek-
Wzór 3.1
tiyezne dla cezu, a nie wywołuje tego efektu dla cynku.
Abv nastąpiła emisja elektronów z metalu, energia padających na metal
:onów musi być co najmniej równa pracy wyjścia:
W zór 3.2
hv — W

■yczny. Najmniejsza częstotliwość światła powodującego efekt fótoelektryczny

d k metalu o pracy wyjścia W to:

lyczę- W i
efektu V° = T

-raca wyjścia dla cezu W = 3,42 ■10~19J, więc:

W 3,42-10"19J
= = ------------ -----= 0,52 • 10 Hz
0 h 6,63-10- J-s
Wzór 3.3

>a latło widzialne to fale o częstotliwościach od około 7,5 • 1014 Hz do

około 3,75 • 1014 Hz (czyli o długościach od około 4 • 10 m do około
ener-
rywo- 8-10-7m).
Zatem najmniejsza częstotliwość promieniowania elektromagnetycz­
nego, które może powodować emisję elektronów z powierzchni cezu,
zawiera się w przedziale częstotliwości odpowiadających światłu w i­
etalu
i czę- dzialnemu.
Natomiast dla cynku praca wyjścia W ku = 6,92 • 10 19J, co odpowia­
i wy-
da granicznej częstotliwości
?racy
W . 6,92-10~19 J
wość ._ = ------------ ------ « j 0 9 . 1015 Hz
0 h 6,63-10 J-s
 Częstotliwość ta jest większa od największej częstotliwości fal światła
widzialnego, więc nie może ono spowodować efektu fotoelektrycznego
w przypadku cynku.
Długość fali prom ieniow ania o częstotliwości v'0 obliczymy, korzy­
stając ze związku:
o m
3-108 —
A = — = ---------- rr^— = 2,75-10-7 m
v'0 1,09-10 Hz

Taką długość ma promieniowanie ultrafioletowe, które wywołuje em i­

sję elektronów z powierzchni cynku.

Zjawisko fotoelektryczne było jednym ze zjawisk, których wyjaśnienie wymagało

innego niż wcześniej spojrzenia na światło i potraktowania go w tym zjawisku nie
jak falę elektromagnetyczną, ale jak wiązkę fotonów. We wcześniej obserwowanych
i badanych zjawiskach nie było to konieczne: światło ujawniało w nich takie wła­
ściwości, jak dobrze znane fizykom fale mechaniczne. Fakt, że światło zachowuje
się w jednych zjawiskach jak fala, a w innych (np. w zjawisku fbtoełektrycznym)
jak wiązka fotonów (maleńkich korpuskuł, kwantów), spowodował przvjęcie przez
fizyków założenia o dwoistej, czyli dualnej naturze światła. Mówimy, że światło
ma naturę korpuskularno-falową lub kwantowo-falową.
Dalsze badania promieniowania elektromagnetycznego prow adzono w XX wieku,
w którym rozwinął się nowy dział fizyki - fizyka kwantowa. Dzięki niej wiemy że
światło w każdym zjawisku może być opisane jako wiązka fotonow. lesli fotonów
tych jest bardzo dużo, ich oddziaływanie z materią można opisać, traktując światło
jak falę elektromagnetyczną.
: : j sumowanie
■ I e y . sko fotoelektryczne zewnętrzne polega na emisji elektronów z po­
wierzchni metalu pod w p ły w e m padającego na metal prom ieniow ania
M p tro m a g n e ty c z n e g o .
« p T . - '3 d e m zastosowania zjawiska foto e lektryczne g o w praktyce jest
s fr r i- o m ó r k a .
• B fd y c y jn a fotokom órka to próżniowa bańka szklana z dwiema eletro-
ear ujemną fotokatodą i dodatnią anodą. Fotokatodą jest (napylona na
llte « n e trz n e j ścianie bańki) warstw a metalu alkalicznego.
^ H fc ó fc z e ś n ie często zastępuje się tradycyjne fotokom órki urządzeniami
p c o ^ e wod n i ko w y m i.
■ frxz^co m o rki stosuje się w nauce, technice, w różnych gałęziach przemy-
S ii£ w sporcie i w życiu codziennym.
• B a c ą sc zjawisko fotoelektryczne, stwierdzono, że:
czba foto e lektron ó w em itowanych w jednostce czasu zależy od na-
I gżenia promieniowania padającego na fotokatodę,
- energia kinetyczna fo to e le ktro n ó w zależy od częstotliwości prom ie-
n owania wyw ołującego efekt fotoelektryczny,
- i'e r g ia kinetyczna foto e lektron ó w nie zależy od natężenia prom ienio-
ii' 2 nia padającego na fotokatodę.
J p - r Y .a fizyki, znane pod koniec XIX wieku, nie pozw alały na w ytłu m a -
§ -= - 0 zjawiska fotoeletrycznego i wyjaśnienie wszystkich stwierdzonych
■ B w ia dcza ln ie faktów.
■§JI 1300 roku Max Planck w p ro w a d ził pojęcie kwantu („porcji" energii)
i sformułował hipotezę, że prom ieniowanie elektrom agnetyczne przenosi
energię kwantami.
• ■ 1905 roku A lb ert Einstein, zakładając, że św iatło jest wiązką fotonów,
■ n ta ł wyjaśnienie zjawiska fotoelektrycznego, które opisał równaniem:
hv = W + Ek
energia fotonu = praca wyjścia + energia kinetyczna fotoelektronu
■ Masa fo to n u je st równa zeru, a energia E = hv. Fotony poruszają się
w próżni z szybkością światła c = 3 ■108 m/s.
W spółczynnik h = 6,63 ■10~34 J ■s nazyw am y stałą Plancka.
■ Mówimy, że św iatło ma naturę dualną, korpuskularno-falową (kwan-
towo-falową), ponieważ w niektórych zjawiskach zachowuje się jak fala,
a w innych (np. w zjawisku fotoelektrycznym ) jak wiązka fotonów.

Zadania________________________________________
1. Odpowiedz na pytania i uzasadnij odpowiedzi.
■ Czy energia fotonu prom ieniow ania widzialnego zależy od barw y
światła?
■ Jeśli tak, to:
- jaką barwę ma światło złożone z fotonów o największej energii?
- jaką barwę ma światło złożone z fotonów o najmniejszej energii?
2. Wyjaśnij, dlaczego w miarę oddala- z
nia punktow ego źródła światła od
katody (rys. 3.8) w obwodzie foto­
kom órki płynie coraz słabszy prąd.
3. Oblicz największą długość fali wy­
wołującej zjawisko fotoelektryczne
w płytce srebra, dla którego praca
wyjścia jest równa 7,52 • 10 19J.
4. Najmniejsza energia potrzebna do wybicia jednego elektronu z metalowej
płytki jest równa 4,8 • 10~19 J. Załóżmy, że w pewnej chwili na płytkę pada
3000 fotonów o energii 9,6 ■10'19 J i 6000 fotonów o energii 1,6 ■10~19 J.
Podaj m aksym alną liczbę elektronów, które mogły zostać wybite z tej
płytki.
5. Na fotokatodę wykonaną z niklu pada promieniowanie o częstotliwości
v = 3,25 • 1015 Hz. Oblicz m aksym alną energię kinetyczną elektronów
wyemitowanych przez tę fotokatodę. Praca wyjścia dla niklu jest równa
8,01 •10 19 (.
6. Soczewka oka osłonięta jest tęczówką, w której
znajduje się źrenica - okrągły otwór o zm ien­
nej średnicy (rys. 3.9).
Rys. 3.9

Jeśli na soczewkę oka pada zbyt dużo światła,

to źrenica zwęża się, a jeśli zbyt m ało - rozszerza się. Układ przedstawio­
ny na rysunku 3.10 jest modelem źrenicy.

Układ zawiera fotokomórkę F i elektromagnes E. Opisz działanie układu.

7. Termostat to urządzenie umożliwiające utrzym anie stałej tem peratu-
ry. Wyjaśnij zasadę działania term ostatu umieszczonego w akw arium
(rys. 3.11).

źródło światła term om etr fotokomórka

lub prom ieniowania
ultrafioletowego

-=T=-
elektromagnes

%/

i ' • blaszka

^ 1
8. Zastosowanie fotokom órki w systemie alarm ow ym zabezpieczającym
mieszkanie przed wtargnięciem intruza przez okno przedstawiono sche­
matycznie na rysunku 3.12.
Urządzeniem alarmowym może być np. dzwonek elektryczny, którego

źródło
romieniowania
elektromagnetycznego

"O ]

urządzenie
alarmowe

Rys. 3.12

schemat przedstawiono na rysunku 3.13.

Zaproponuj taki sposób połączenia dzwonka z obwodem fotokomórki,

O
płytka
żelazna

\m m \u

Rys. 3.13

by przesłonięcie promieniowania padającego na fotokomórkę powodo­

wało włączenie dzwonka. Do dyspozycji masz dodatkowy elektromagnes.
 '« a

fizyka atomow 113

3.2. O promieniowaniu
ciał, widmach ciągłych
i „w izytów kach” pierwiastków,
czyli ich widmach liniowych
Po zapoznaniu się z treścią tego paragrafu potrafisz:

■ Opisać widm o prom ieniowania ciał stałych i cieczy.

■ Opisać widma gazów jednoatom ow ych i par pierwiastków.
■ Opisać szczegółowo widm o atomu wodoru.
■ Wyjaśnić różnice między widmem em isyjnym i absorpcyjnym .
■ Wyjaśnić, na czym polega analiza widmowa.
■ Podać p rzykła d y zastosowania analizy widmowej.

jednym ze sposobów przekazywania energii w przyrodzie jest promieniowanie.

Wszystkie ciała są źródłem promieniowania termicznego. Wysyłają (emitują) do
otoczenia fale elektromagnetyczne, a także pochłaniają (absorbują) je z otoczenia,
częściowo odbijają lub przepuszczają. Jeśli ciało tylko emitowałoby prom ienio­
wanie, jego tem peratura zmniejszałaby się stopniowo aż do zera bezwzględnego,
a jeżeli tylko pochłaniałoby promieniowanie - wzrastałaby. W stanie równowagi
termicznej z otoczeniem ciała wysyłają i równocześnie pochłaniają energię z taką
samą szybkością. Ich tem peratura się nie zmienia.
Czy widzimy promieniowanie termiczne?
Człowiek widzi światło, które jest tylko niewielką „częścią” promieniowania elek­
tromagnetycznego, gdyż oko ludzkie reaguje na fale o długościach zawierających
się w przedziale od około 400 nm do około 800 nm (1 nm = 10“9 m), czyli fale
o częstotliwościach od około 7,5 • 1014 Hz do około 3,75 • 1014 Hz. Koty i niektó­
re węże widzą fale o większych długościach, czyli promieniowanie podczerwone,
a zakres widzenia pszczół jest przesunięty w stronę ultrafioletu - fal o długościach
mniejszych od 400 nm.
Na rysunku 3.14 przedstawiono znane ci już widm o fal elektromagnetycznych.

promienie y nadfiolet podczerwień UKF i telewizja

długie (900-2000 m)
średnie (200-600 m)
krótkie (10-75 m)
Rys. 3.14

Z promieniowaniem, które widzimy, „sąsiaduje” w tym widm ie niewidzialne dla

człowieka promieniowanie podczerwone (podczerwień) i promieniowanie ultra­
fioletowe (nadfiolet).
(eśli nie widzimy promieniowania o długościach fal większych od około 800 nm
i mniejszych od około 400 nm , to jak możemy stwierdzić jego obecność w naszym
otoczeniu?

W jaki sposób możemy „zobaczyć” niewidzialne promieniowanie?

Proste doświadczenie i wynikające z niego wnioski dostarczą nam informacji o pro­

m ieniowaniu podczerwonym.

D ośw iadczenie 3.1

Cel:
Zaobserwowanie zależności barw y światła i intensywności świecenia
metalu od jego temperatury.
Potrzebne przedmioty:
D rucik (np. metalowy rozgięty spinacz) oraz szczypce z izolowanym
cieplnie uchwytem.
 fizvka atomowa 115

Kolejne czynności:
Trzymając drucik szczypcami, ogrzewaj go w płom ieniu palnika ku­
chenki gazowej.
Obserwacje:
Początkowo drucik nagrzewa się, ale nie świeci. Po pewnym czasie
zaczyna świecić, wysyłając światło o ciemnoczerwonej barwie. Barwa
światła zmienia się stopniowo z ciemnoczerwonej przez pom arańczo­
wą do żółtej. Intensywność świecenia wzrasta w m iarę ogrzewania.
W niosek:
Barwa świecącego m etalu zależy od jego temperatury: wraz ze wzro­
stem tem peratury maleje długość fali wysyłanego światła1 i wzrasta
intensywność świecenia.

Skoro świecący drucik po ogrzaniu do wystarczająco dużej tem peratury emitował

światło czerwone, to możemy przypuszczać, że przed rozpoczęciem świecenia wy­
syłał fale o większej długości, czyli promieniowanie podczerwone, (ak to sprawdzić?
Zbliżając dłoń do tzw. grzewczego obszaru kuchennej płyty ceramicznej tuż po jej
włączeniu, czujemy, że z każdą chwilą (podczas nagrzewania się do określonej tem ­
peratury) przekazuje ona do otoczenia coraz więcej ciepła - nasza dłoń wykrywa
w ten sposób promieniowanie podczerwone wysyłane przez przedm iot o tem pe­
raturze wyższej od tem peratury naszego ciała. Po kilkunastu sekundach widzimy
rozgrzaną do czerwoności spiralę.
W w arunkach ograniczonej widoczności promieniowanie podczerwone emitowa­
ne przez ciała pozwala wykryć ich obecność np. dzięki zastosowaniu kamer term o­
wizyjnych (termowizorów).

A jak m ożna wykryć promieniowanie ultrafioletowe?

Promieniowanie ultrafioletowe wykrywa się za pom ocą odpowiednich detektorów,

w których wykorzystuje się właściwości tego promieniowania.

1D o k ładniej m ów iąc: im wyższa jest te m p e ra tu ra ciała, ty m m niejsza jest d łu g o ść fal, k tó re n io są najw ięcej
energii. M ów i o ty m praw o W iena, k tó re p o zn asz w k u rsie rozszerzonym .
Detektor UV przedstawiony na rysunku 3.15 to przezroczysty pojem nik z plasti­
kowymi białymi koralikam i, które zmieniają barwę po oświetleniu ich światłem
słonecznym.

Rys. 3.15 Rys. 3.16

Koraliki uzyskujące po oświetleniu jednakowe barw y umieszczone są w detektorze

symetrycznie (rys. 3.16).
Zm iana barw y następuje pod wpływem promieniowania ultrafioletowego o dłu­
gości fali z zakresu 300-360 nm . Szybkość zm iam barw y oraz iej intensywność
zależą od natężenia padającego na detektor prom ieniowania U Y Proces zmiany
barw y jest odwracalny - gdy na koraliki nie pada promieniowanie UY z podane­
go zakresu, szybko stają się ponownie białe, jeśli detektor znaiduie się w pracowni
fizycznej w twojej szkole, możesz samodzielnie sprawdzić, które źródła światła em i­
tują promieniowanie UV z podanego zakresu długości tali, przez które materiały
(np.: szkło szyby okiennej, szyby samochodowej, szkło okularów przeciwsłonecz­
nych z filtrem UV, kremy z filtrami UV) promieniowanie to przechodzi, a które m a­
teriały je pochłaniają. W tym celu
należy porównać szybkość zmiany
barw y koralików lub jej intensyw­
ność w detektorze, którego jedna
połowa jest ośw ietlona światłem
słonecznym bezpośrednio, a druga
poprzez badany przedm iot, np. fo­
lię częściowo pochłaniającą p ro ­
mieniowanie UY (rys. 3.17).
Jeśli nie dysponujemy detektorem i tak możemy przekonać się o istnieniu prom ie­
niowania ultrafioletowego, doświadczając skutków jego działania - opalenizny.
N aturalnym źródłem promieni ultrafioletowych jest Słońce. Światło słoneczne to
m ieszanina światła o różnych barwach, czyli różnych długościach fal. Możemy się
o tym przekonać, rozszczepiając światło za pom ocą szklanego pryzmatu. Na ekra­
nie umieszczonym za pryzmatem uzyskujemy tęczę barw zwaną widmem ciągłym
światła białego (rys. 3.18).

Rys. 3.18

Po raz pierwszy takie doświadczenie wykonał i opisał Izaak Newton w 1666 roku.
Podobne widm o ciągłe ma światło wysyłane przez rozżarzone ciała stałe (np. wol­
framowe włókno żarówki) i ciecze (np. lawa w ulkaniczna czy tzw. surówka, czyli
ciekłe żelazo).
Zapamiętaj, że:

Ciała stałe i ciecze w bardzo wysokich tem peraturach świecą

światłem białym . W idmo w ysyłanego przez nie promieniowania
jest widmem ciągłym światła białego.

„W izytów ki” pierwiastków - widma liniowe

W idm o promieniowania wysyłanego przez pobudzone do świecenia rozrzedzone

jednoatomowe gazy2(np. neon, argon, hel) lub pary pierwiastków istotnie różni się
od widm a ciągłego.
Podczas wieczornego spaceru ulicami miasta możesz obserwować świecenie gazów
w szklanych rurkach o różnych kształtach umieszczonych nad w itrynam i sklepów
czy też tworzących napisy reklamowe (rys. 3.19-3.21).

2G azy o cząsteczkach jed n o ato m o w y ch b ęd ziem y nazy w ać w sk ró cie gazam i jed n o a to m o w y m i.

 STMS
Rys. 3.19 Rys. 3.20 Rys. 3.21

Po przepuszczeniu przez szczelinę światła wysyłanego przez jednoatomowe gazy

lub pary i po rozszczepieniu go w pryzmacie otrzymujemy różnokolorowe obrazy
szczeliny w postaci pojedynczych prążków na ciemnym tle (rys. 3.22-3.27).

W idmo par rtęci Rys. 3.22

W idmo helu Rys. 3.24

W idmo par żelaza Rys. 3.25

W idmo par złota Rys. 3.27

Prążki te, zwane liniam i widm owym i, odpowiadają falom o ściśle określonych
długościach. Takie widm o nazywamy liniow ym lub dyskretnym.
Zapamiętaj, że:

Pobudzone do świecenia jednoatom owe gazy i pary pierw iast­

ków em itują prom ieniowanie o widm ie liniowym .

Widmo wodoru

Om ówim y teraz szczegółowo widm o gazu o najprostszej budowie - w odoru3.

Już w 1885 roku szwajcarski matematyk i fizyk Johann Jacob Balmer zbadał widmo
wodoru i stwierdził, że można w nim odróżnić pięć linii odpowiadających falom
o różnych długościach (rys. 3.28).

n= 3 6 7

_________ H a h /3 Hy H <5H £

1iO
mN

7000 6000 5000 4000 •1010m

Rys. 3.28

Przewidując, że istnieje między nim i związek, poszukiwał wzoru pozwalającego

obliczyć wyznaczone doświadczalnie długości tych fal. Po wielu latach żmudnych
obliczeń osiągnął sukces, zapisując szukany wzór w postaci:

1 1
~7~ Ru W zó r 3.4
A H

gdzie Rh =1,097-10 — jest stałą zwaną stałą Rydberga, a n liczbą całkowitą

większą od 2.

3W p o b u d z o n y m d o św ie ce n ia w o d o rz e w ię k szo ść d w u a to m o w y c h c z ąste cz e k g a z u ulega ro zd zielen iu na

pojedyncze atom y.
Po podstawieniu n = 3 do wzoru (3.4) otrzymuje się odwrotność długości tali od­
powiadającej linii oznaczonej symbolem H a (rys. 3.28). Kolejnym n odpowiadają
następne linie:

n — 4 - linia H„,
p
n = 5 - linia H y , n = 6 - linia H.o i n — 7 - linia H £

Linie widmowe opisane wzorem (3.4) nazwano serią Balmera.

Dalsze badania widm a atom u wodoru doprowadziły do odkrycia kolejnych linii
serii Balmera odpowiadających niewidzialnej części widm a (nadfiolet) oraz innych
serii: jednej w nadfiolecie, a pozostałych w podczerwieni.

U zupełnienie____________________________________________________________________
Poznaj uogólniony wzór Balmera.
Po odkryciu serii odpowiadających niewidzialnym częściom widma atomu wodoru uogólniono
wzór Balmera tak, by opisywał wszystkie serie.
Wzór ten ma postać:

1 ( 1 1
i “ *” U n2

W miejsce litery k podstawia się dla kolejnych serii 1 ,2 ,3 ,... itd. (k = 1,2,3,...), a w miejsce
litery n liczby o jeden większe od k (n = k + 1, k + 2, k + 3,...). Zatem liczby podstawione
w miejsce litery k numerują serie, a liczby n są numerami linii w danej serii.
Uogólniony wzór Balmera pozwala obliczyć długości fal odpowiadających poszczególnym li­
niom każdej serii.
W nadfiolecie znajdują się wszystkie linie serii Lymana (k = 1), linie serii Balmera (k = 2)
są częściowo w nadfiolecie, częściowo w widzialnej części widma, a w podczerwieni linie serii
Paschena (k — 3), serii Bracketta (k = 4), Pfunda (k = 5), Humphreysa {k = 6) i inne.

Porównując widm a liniowe przedstawione na rysunkach 3.22-3.27, możesz za­

uważyć, że każde z nich jest zespołem linii charakterystycznych dla emitujących
je pierwiastków.
Nie ma dwóch różnych pierwiastków, których widma byłyby jednakowe.
W idm o jest „wizytówką” pozwalającą jednoznacznie zidentyfikować pierwiastek.
Dzięki temu można badać skład chemiczny nawet niewielkich próbek substancji,
dokonując precyzyjnych pomiarów długości fal odpowiadających poszczególnym
liniom widma emitowanego przez tę substancję w stanie lotnym i analizując otrzy­
mane wyniki. Takie pom iary i interpretację ich wyników nazywamy analizą wid­
mową (spektralną).
Do obserwacji i badania widm służą spektroskopy (rys. 3.29) i spektrometry.

Rys. 3.29

Spektroskopy

Badanym gazem lub parą pierwiastka wypełnia się szklaną rurkę z wbudowanymi
na jej końcach elektrodami. Połączenie ich ze źródłem odpowiednio dużego napię­
cia powoduje przepływ prądu przez gaz i pobudzenie go do świecenia.
W ysyłane światło rozszczepia się w pryzmacie stanowiącym istotną część spek­
troskopu i spektrom etru. Następnie porównuje się otrzym ane widm o z widm am i
znanych pierwiastków.

Widma emisyjne i absorpcyjne

W idm a prom ieniow ania wysyłanego (emitowanego) przez ciała pobudzone do

świecenia nazywam y widm am i emisyjnymi. W idm a te nie są jedynym rodza­
jem widm dostarczających informacji o promieniujących ciałach. Doświadczalnie
stwierdzono, że gazy jednoatomowe i pary pierwiastków pochłaniają, czyli absor­
bują fale o długościach identycznych z długościami fal, które emitują, gdy są p o ­
budzone do świecenia.
W idm a, które powstają w w yniku zaabsorbowania z prom ieniow ania o widm ie
ciągłym fal o długościach charakterystycznych dla danego pierwiastka, nazywa­
my widmami absorpcyjnymi. Na rysunku 3.30 przedstawiono widm o emisyjne
i absorpcyjne helu.
 Emisyjne (I) i absorpcyjne (II) w idm o helu

Natomiast rysunek 3.31 schematycznie ilustruje powstawanie emisyjnego widm a

ciągłego oraz emisyjnego i absorpcyjnego widm a tego samego, jednoatomowego
gazu.

Źródło Pryzmat Rodzaj

światła spektroskopu widma

mi - I
w id m o ciągłe em isyjne
żarów ka

>
pobudzony
d o św iecenia
gaz je d n o a to m o w y

I gaz w id m o a b so rp c y jn e
żaró w k a je d n o a to m o w y g a z u je d n o a to m o w e g o

Rys. 3.31

Już na początku XIX wieku zaobserwowano w widm ie ciągłym promieniowania

Słońca ciemne linie zwane liniam i Fraunhofera (rys. 3.32).
 fizvka atomowa 123

Rys. 3.32

Analiza spektralna światła słonecznego przyniosła wielką niespodziankę: oprócz

linii odpowiadających znanym pierwiastkom (np. wodorowi, tlenowi, sodowi, wap­
niowi i żelazu) znaleziono linie niepasujące do żadnego z nich. Fizycy wywniosko­
wali słusznie, że jest to dowód istnienia nieznanego dotąd pierwiastka. O d imienia
greckiego boga Słońca Heliosa nazwali go helem. Fleł odkryto na Ziemi dopiero
prawie trzydzieści lat później.
Analiza widmowa jest stosowana w badaniach naukowych głównie w fizyce, che­
mii, astronomii, medycynie i ekologii. Badanie widm absorpcyjnych stanowi cen­
ne uzupełnienie informacji dostarczanych przez w idm a emisyjne. W astronom ii
i astrofizyce analiza spektralna pozwala badać skład chemiczny atmosfery gwiazd
i innych świecących obiektów. Dostarcza też informacji mających podstawowe zna­
czenie w klasyfikowaniu gwiazd i ustalaniu dróg ich ewolucji.
Pod koniec XIX i na początku XX wieku fizycy wiedzieli, że świecące ciała stałe i cie­
cze wysyłają promieniowanie o widmie ciągłym, a pobudzone do świecenia gazy
jednoatomowe i pary pierwiastków emitują promieniowanie o widmie liniowym.
Nie znając budowy atomu i nie wiedząc jeszcze o istnieniu jądra atomowego, nie
potrafili jednak wyjaśnić, dlaczego atomy nie wysyłają fal o wszystkich długo­
ściach i dlaczego ich widm a są liniowe. Poszukiwanie rozw iązania problem u
trwało prawie 30 lat.
Podsumowanie
■ W szystkie ciała są źródłem promieniowania termicznego.
■ Ciała stałe i ciecze w bardzo wysokich temperaturach świecą światłem bia­
łym . Widmo w ysyłanego przez nie promieniowania jest widmem ciągłym.
■ Jednoatomowe gazy i pary pierw iastków em itują widm o liniowe.
Każda linia widma odpowiada fali o ściśle określonej długości.
■ Widmo liniowe jest zespołem linii charakterystycznych dla emitującego je
pierwiastka. Nie ma dwóch różnych pierwiastków, których widma b y ły b y
jednakowe.
■ Linie widm owe tw o rzą serie.
■ W widzialnej części widma wodoru można odróżnić pięć linii serii Balmera,
które odpowiadają falom o długościach X opisanych wzorem Balmera:

W ty m wzorze RH = 1 ,0 9 7 -107 l/ m jest tzw. stałą Rydberga, a n liczbą

całkow itą równą odpow iednio dla kolejnych linii: 3, 4, 5, 6 i 7.
■ Niewidzialną część widma atomu wodoru tw o rzą linie serii Balmera odpo­
wiadające falom o długościach opisanych wzorem Balmera dla całkowitych
n > 7 (w nadfiolecie) oraz innych serii: jednej w nadfiolecie, a pozostałych
w podczerwieni.
■ Ze względu na sposób powstawania widm dzielim y je na emisyjne i ab­
sorpcyjne.
■ Widma em isyjne to widma prom ieniow ania w ysyłanego (emitowanego)
przez ciała pobudzone do świecenia.
■ Widma absorpcyjne powstają w w yniku pochłonięcia (zaabsorbowania)
z promieniowania o widmie ciągłym fal o długościach charakterystycznych
dla danego pierwiastka.
■ Gazy jednoatom ow e i pary pierw iastków pochłaniają fale o długościach
identycznych z długościami fal, które emitują, gdy są pobudzone do św ie­
cenia.
■ Do obserwacji i badania widm służą spektroskopy i spektrom etry.
■ Analiza widm owa polega na dokonyw aniu pom iarów długości fal odpo­
wiadających poszczególnym liniom widma emitowanego przez substancję
w stanie lotnym i na analizie otrzym anych wyników.
■ Analiza widm owa jest stosowana w badaniach naukowych głównie w f i ­
zyce, chemii, astronom ii, astrofizyce, m edycynie i ekologii. Pozwala ba­
dać skład chemiczny np. niewielkich próbek substancji czy też atm osfery
gwiazd i innych świecących obiektów.

Zadania_______________________
1. Na znaczkach pocztowych różnych krajów
przedstawia się nie tylko portrety sławnych
ludzi, arcydzieła malarstwa, rzeźby, zabyt­
ki, faunę i florę, ale także dokum entuje się
Rys. 3.33
ważne odkrycia i wynalazki. Jakie odkrycie
upam iętniono na znaczku zaprezentowa­
nym na rysunku 3.33? Wyjaśnij, dlaczego
na barw nym tle znajdują się ciemne linie.
2. Nazwij w idm a przedstawione na rysunku 3.34. Ustal, czy są to widm a
tego samego pierwiastka. Uzasadnij swoje stwierdzenie.

Rys. 3.34

3. Na pasek przezroczystej folii skopiuj (używając odpowiednio dobranych

kolorystycznie pisaków) widm o emisyjne helu przedstawione na rysun­
ku 3.30. Następnie nałóż folię na zdjęcie absorpcyjnego widm a tego pier­
wiastka. Nazwij otrzym ane w ten sposób widmo. Sformułuj stwierdzenie
dotyczące widm a emisyjnego i absorpcyjnego tego samego pierwiastka.
3.3. Model Bohra
budowy atomu wodoru
Po zapoznaniu się z treścią tego paragrafu potrafisz:

■ Opisać model atomu w odoru i przedstawić podstawowe założenia tego

modelu.
■ Objaśnić w zo ry na promień dozwolonej o rb ity i energię elektronu w ato­
mie wodoru.
■ Wyjaśnić, co to znaczy że promienie o rb it i energia elektronu w atomie
wodoru są skwantowane.
■ Zastosować zasadę zachowania energii do opisu przejść elektronu między
poziomami energetycznym i w atomie wodoru.
■ Wyjaśnić, jak powstaje widm o atomu wodoru.

Dzięki rozwojowi fizyki współczesnej naukowcy mogą dziś nie tylko badać atomy
i cząsteczki oraz oglądać je za pom ocą specjalnych mikroskopów, ale także znajdo­
wać dla nich zastosowanie praktyczne (rys. 3.35).

Rys. 3.35

Najcieńsze na świecie druciki (tzw. nanodruty) złożone

z atom ów złota
Istnienie atom ów (rozum ianych oczy­
wiście inaczej niż teraz) postulow ał już
D em okryt z Abdery, jeden z najwybitniej­
szych starożytnych filozofów greckich. Bu­
dowa atomu pozostawała jednak tajemnicą
aż do początków XX wieku.
Sądzono wówczas, że atomy to elektrycz­
nie obojętne, niewyobrażalnie małe kulki
(o promieniach rzędu 10 10 m), w których
ujem ne elektrony tkw ią jak ro d zy n k i
w cieście o dodatnim , równom iernie roz­
łożonym ładunku (rys. 3.36).
Dopiero w 1911 roku angielski fizyk Ernest Rutherford wykonał doświadczenia,
których zaskakujące w yniki m ożna było wytłumaczyć, przyjmując założenie, że
atom ma jądro atomowe o dodatnim ładunku, bardzo niewielkiej objętości i masie
prawie równej masie całego atomu. Elektrony o łącznym ładunku kompensującym
dodatni ładunek jądra znajdują się w pozostałej objętości atomu.
W uzmysłowieniu sobie proporcji rozmiarów atomu i jądra atomowego może p o ­
móc ci porównanie atomu do kuli o średnicy 100 m, a jądra do kuleczki o średnicy
lm m w jej środku. Zauważ, że średnica jądra jest około 105 razy mniejsza od śred­
nicy atomu, więc objętość jądra jest około 1015 razy mniejsza od objętości atomu!
v / W 1913 roku duński fizyk Niels Bohr, korzystając
\ z w yników doświadczeń Rutherforda, zapropono-
\wał model atomu wodoru. W modelu tym elektron
krąży wokół jądra (protonu) ruchem jednostajnym
po orbicie w kształcie okręgu. Działająca na elektron
siła przyciągania elektrostatycznego (której źródłem
jest jądro atom u) odgryw a rolę siły dośrodkowej
(rys. 3.37).
Tworząc m odel atom u, Bohr przyjął dodatkowe założenia, zwane postulatam i
Bohra, dotyczące orbit elektronu i jego energii.
U zupełnienie____________________________________________________________________
Dowiedz się, dlaczego bez dodatkowych założeń atom zbudowany zgodnie z modelem
Bohra nie mógłby istnieć.
Z praw fizyki klasycznej wynikało, że atom zbudowany z jądra i krążącego wokół niego elektronu
nie powinien istnieć. Świadczyło o tym następujące rozumowanie:
Elektron krążący wokół jądra jest źródłem pola magnetycznego, podobnie jak przewodnik
z prądem. Działająca na elektron siła elektrostatyczna Fei odgrywa rolę siły dośrodkowej Fr
i nadaje elektronowi przyspieszenie dośrodkowe. Prędkość ruchu elektronu zmienia się (ponie­
waż zmienia się jej kierunek), w'ięc pole magnetyczne towarzyszące ruchowi elektronu również
ulega zmianom. Zmienne pole magnetyczne jest źródłem zmiennego pola elektrycznego, które
z kolei wytwarza zmienne pole magnetyczne itd. Zatem atom wysyła falę elektromagnetyczną,
co powoduje, że energia elektronu maleje w sposób ciągły. Obliczono, że po upływie czasu rzędu
10 18s elektron powinien stracić całą energię kinetyczną i spaść na jądro!

O orbitach w atomie wodoru

Pierwszy postulat Bohra ograniczał elektronowi możliwość ruchu w dowolnej od­

ległości od jądra. Zgodnie z tym postulatem:

Elektron może krążyć w atomie tylko po takich orbitach k o ło ­

wych, dla których Iloczyn masy elektronu (m), jego szybkości {v)
I promienia o rb ity (r) jest równy całkowitej wielokrotności stałej
Plancka podzielonej przez 2 j i .
m v r =n-Jr~ wzór 3.5
2 jt

gdzie n = 1, 2, 3,...

Jeśli elektron krąży po orbitach o takich promieniach, to nie traci

energii na promieniowanie.

Uwzględniając w arunek (3.5) i korzystając z faktu, że działająca na elektron siła

przyciągania elektrostatycznego odgrywa rolę siły dośrodkowej, można wyprowa­
dzić wzór przedstawiający promień dozwolonej orbity elektronu.
Zatem z pierwszego postulatu Bohra wynika, że:

Elektron może krążyć w atomie wodoru tylko po dozwolonej

orbicie o ściśle określonym promieniu spełniającym związek:

W zór 3.6
 ____________________________

Litera n w tym wzorze oznacza num er orbity i jest liczbą naturalną, dla kolejnych
orbit równą 1,2,3 itd., co zapisujemy n = 1,2,3,4,.... Natomiast rl jest promieniem
pierwszej (n — 1), najbliższej jądru orbity.
Obliczono, że r « 5,3 ■10 " m. Wielkość tę nazywa się często prom ieniem Bohra
atomu wodoru.
Promienie kolejnych dozwolonych orbit (według wzoru 3.6) są równe:

r, = 22rl = 4r;; r3 - 31rl = 9 rt; rĄ — 42r] — 16 r | itd.

Zatem r 1, : 2r : r 3 • r4, ... = 1 :4 :9 :1 6 ...

Dozwolone orbity o promieniach r , r , r 3 i r4 w modelu atom u wodoru przedsta­
wiono na rysunku 3.38.

O wielkości fizycznej, która może przyjmować tylko niektóre ściśle określone w ar­
tości liczbowe, mówimy, że jest skwantowana.
Tak więc promienie orbit w atomie wodoru są skwantowane.
O energii elektronu w atomie wodoru

Elektron krążący po orbicie oddziałuje elektrostatycznie z jądrem atomu siłą przy­

ciągania. Z tym oddziaływaniem związana jest ujemna energia (potencjalna energia
elektrostatyczna4). Całkowita energia elektronu w atomie wodoru jest zatem sumą
dwóch rodzajów energii:
■ dodatniej energii kinetycznej związanej z ruchem elektronu po orbicie,
■ ujemnej energii związanej z elektrostatycznym przyciąganiem elektronu
z jądrem.
W kład, który ta ujemna energia wnosi do całkowitej energii, powoduje, że całkowita
energia elektronu w atomie wodoru jest ujemna, co oznacza, że elektron w atomie
jest związany.
Całkowita energia elektronu krążącego po dozwolonej orbicie w atomie wodoru
wyraża się wzorem:

Wzór 3.7

gdzie n — 1,2,3... jest num erem orbity, a litera A oznacza stałą dodatnią, wyrażoną
w jednostkach energii.
Ze wzoru (3.7) wynika, że energia elektronu (podobnie jak prom ień orbity) może
przybierać tylko niektóre, ściśle określone wartości. Zatem:

Energia elektronu w atomie wodoru jest skwantowana.

Na danej orbicie energia elektronu jest stała i równa:

na pierwszej orbicie {n = 1) El = - A
1 1
na drugiej orbicie (n = 2) £ 2 = ——rA = ——A

1 1
na trzeciej orbicie (n — 3) Ei = ——^ A = ——A

na czwartej orbicie (n = 4) E4 = — 7 A = ----- A itd.

4

4Jeśli b ędziesz się uczyć fizyki n a pozio m ie rozszerzo n y m , p o zn asz d o k ład n iej ten rodzaj energii.
 fizyka atomowa 131

Zastanówmy się teraz, jak zmienia się energia elektronu, gdy znajduje się on na coraz
bardziej oddalonych od jądra orbitach atomu wodoru.
Porównując liczby ujemne lub ujem ne wielkości fizyczne, m usim y pamiętać, że
większa jest ta, której bezwzględna wartość jest mniejsza. Zatem energie elektronu
spełniają nierówność:

£ . < £ 2< ą < ą < ...

Tak więc im dalej od jądra krąży elektron, tym jego energia jest większa
(rys. 3.39a).

£3

£2

£1

Rys. 3.39

Gdy elektron znajduje się na pierwszej orbicie, atom jest w stanie podstawowym.
Jeśli natomiast elektron porusza się po orbicie leżącej dalej od jądra, atom jest w sta­
nie wzbudzonym. W atomie w stanie wzbudzonym elektron ma większą energię
niż w atomie w stanie podstawowym, więc mówimy, że znajduje się na wyższym
poziomie energetycznym. Poziomy energetyczne przedstawiono na rysunku 3.39b.
Uzupełnienie
Poznaj nową jednostkę energii.
W fizyce atomowej i jądrowej energię wyrażamy zazwyczaj nie w dżulach, lecz w elektronowol-
tach. Jeden elektronowolt oznaczamy skrótowo 1 eV.

1 eV = 1,6- 10~19J

Posługiwanie się tą jednostką energii jest wygodniejsze. Łatwiej na przykład zapamiętać wartość
liczbową stałej A , która występuje we wzorze na energię elektronu w atomie wodoru, wyrażoną
w elektronowoltach niż w dżulach:

A = 13,6 eV A ~ 2 ,2 - 10“181

Wyrażone w elektronowoltach i dżulach energie elektronu na kolejnych dozwolonych orbitach

atomu wodoru (obliczone według wzoru 3.5) są odpowiednio równe:
E t = -1 3 ,6 e V ą ^ - 2 , 2 - 1 0 ' 18!
E2 = —3,4 eV E1 ~ —0,55 ■10-18 J
£ , = —],5eV E\ ~ —0 ,2 4 -10-18 J
E 4 = - 0 ,8 5 eV itd. E4 ~ - 0 ,1 4 • łO“18J itd.

W jaki sposób można wzbudzić atom? Jakie zjawiska

tow arzyszą pow rotow i atomu do stanu podstawowego?

Drugi postulat Bohra mówi, że:

■ Elektron w atomie może przeskoczyć z o rb ity o mniejszym

promieniu na orbitę o większym promieniu, jeśli dostarczy­
my mu odpowiednią porcję energii

■ Przeskokowi elektronu z o rb ity o w iększym prom ieniu na

orbitę o mniejszym promieniu tow arzyszy w ysłanie odpo­
wiedniej porcji energii

Pochłoniętą lub wysłaną przez atom energię podczas przeskoku elektronu między
orbitam i m ożna obliczyć, korzystając z zasady zachowania energii.
Energię pochłoniętą przez atom podczas przeskoku elektronu z orbity k na orbitę n
(n > k) oznaczymy A £ k^ n.
 fizyka ato 133

energia energia elektronu energia elektronu

pochłonięta na orbicie, na którą na orbicie, z której
przez atom przeskoczył przeskoczył

A E,k -> n E,k W zó r 3.8

Energię wysłaną przez atom podczas przeskoku elektronu z orbity n na orbitę k

(n > k) oznaczymy A £ n

energia elektronu energia elektronu

energia wysłana
na orbicie, z której na orbicie, na którą
przez atom
przeskoczył przeskoczył

AE E,k Wzór 3.9

Zauważ, że zarówno energię pochłoniętą, jak i wysłaną przez atom obliczamy, odej­
mując od energii E n elektronu na orbicie leżącej dalej od jądra energię E k elektronu
na orbicie bliższej jądra. Oznaczymy więc różnicę tych energii jednym sym bo­
lem A E n ,k..
Zapisując energie elektronu na M-tej i k -tej orbicie wzorami:

-A E, ——— A

przedstawimy wzory (3.8) i (3.9) w jednej postaci:

( 1 ) —( 1 1 1 1 ii M
= ---- r A —— “ A H— —A —A ----------
\ l k2 ) n k U 2 n2)

Tak więc energię pochłoniętą lub wysłaną przez atom wodoru podczas przeskoku
elektronu między orbitam i oznaczonymi literami k i n { n > k) będziemy obliczać,
stosując wzór:

W zór 3.10
134

Atom pochłania lub w ysyła porcję energii jako foton prom ienio­
wania elektrom agnetycznego o energii hv.

Zatem:
hv = A £ n,k,

Po podstawieniu iloczynu hv w miejsce A £ n do wzoru (3.10) otrzymujemy:

To bardzo ważny wzór. Pozwala nam obliczyć nie tylko energię fotonu (hv), ale
i częstotliwość prom ieniow ania pochłoniętego lub wysłanego przez atom wodo­
ru. Znając częstotliwość, możemy obliczyć długość fali tego prom ieniow ania ze
związku długości fali elektromagnetycznej (rozchodzącej się w próżni z szybkością
c = 3 ■108m/s) z jej częstotliwością:

X — — Wzór 3.12
V

Przykład 3.2
Obliczymy najmniejszą energię, którą trzeba dostarczyć atomowi
wodoru, aby go zjonizować, jeśli atom jest:
a) w stanie podstawowym,
b) w stanie wzbudzonym.
)ak wiesz, elektron jest związany w atomie siłami przyciągania elek­
trostatycznego z jądrem. Aby uwolnić elektron, czyli spowodować, by
stał się elektronem swobodnym, nieoddziałującym z jądrem, trzeba
dostarczyć mu odpowiednią energię.
Energia elektronu na orbicie n wyraża się wzorem (3.7):
 Gdy elektron znajdzie się na orbicie leżącej tak daleko od jądra, że siła
przyciągania będzie równa zeru, atom zostanie zjonizowany. D ostar­
czenie najmniejszej energii (wystarczającej tylko do przeniesienia elek­
tronu nieskończenie daleko od jądra) spowoduje, że całkowita energia
elektronu będzie równa zeru.
a) Elektron w atomie w stanie podstawowym znajduje się na pierw­
szej orbicie, na której ma energię £ ] = —A. Najmniejsza energia
(A£) potrzebna do oswobodzenia elektronu to w tym przypadku:

\ E = 0 - (—A) = A

Energię tę nazywamy energią jonizacji.

b) Aby oswobodzić elektron z atom u w stanie wzbudzonym, trzeba
dostarczyć m u energię:

1 \ 1
A £ = 0 —£„ = 0 - A =—A
\ n2 / n

Energia ta jest tym mniejsza od energii jonizacji, im bardziej wzbudzo­

ny jest atom. Jeśli np. elektron w atomie znajduje się na drugiej orbicie,

to trzeba dostarczyć energię równą —A , jeśli na trzeciej, to —A itd.

Po podstawieniu A ~ 2,2 ■10 1>f[ (lub A = 13,6 eV) otrzym am y liczbo­

we wartości energii potrzebnej do zjonizowania atomu wodoru.

Przykład 3.3*
We wzbudzonym atomie wodoru elektron znajduje się na trzeciej or­
bicie. Obliczymy częstotliwość i długość fali promieniowania wysyła­
nego przez ten atom podczas pow rotu do stanu podstawowego.
Przeskok elektronu na pierwszą orbitę może odbyć się dwoma spo­
sobami:
1. W jednym „etapie”, gdy elektron przeskakuje bezpośrednio z or­
bity trzeciej na pierwszą (rys. 3.40).

2. W dwóch „etapach”, gdy elektron przeskakuje najpierw z o r­

bity trzeciej na drugą, a następnie z orbity drugiej na pierwszą
(rys. 3.41).

Rys. 3.41
Przeskokowi elektronu towarzyszy emisja fotonu o energii:

1 1
hv = A

Korzystając z tego wzoru, obliczymy częstotliwość wysyłanego pro­

mieniowania poprzez podstawienie w każdym przypadku w miejsce
n i k num erów tych orbit, między którym i nastąpił przeskok elektronu.
Zaznaczymy je także przy symbolu częstotliwości, tak jak na rysunkach.
Aby obliczyć długość fali, skorzystamy ze związku jej długości z czę­
stotliwością:
A= -
v

W artości liczbowe potrzebnych stałych to:

A = 2,2 ■1 0 18 J, h = 6,63 ■lO' 34 J • s, c = 3 • 108 m/s.

Ad. 1. W pierwszym przypadku n = 3, k = 1.

Zatem:
i 1 1
h v 3^- ,1 = A 1 —
,2
——
32

skąd:
A J ___ 1 _ )_ 8 A
l2 3 2 J ~ 9h

Podstawiamy liczbowe wartości A oraz h i otrzymujemy:

8-2,2-(T18J
= --------------- 77-----~ 0,29 • 10lb Hz
31 9 -6 ,6 3 -10-34 J-s

Odpow iadająca tej częstotliwości długość fali wyprom ieniowanej

przez atom, to:
« ni
3*10 —
c
A,_,
l3-»l _= ~~ = -----------S-r — 1,03* O“7 m
0,29-10lb -
s
Ad. 2. W tym przypadku obliczymy najpierw częstotliwość n >2 i dłu­
gość A fali promieniowania wysyłanego przez atom przy przeskoku
elektronu z orbity trzeciej na drugą.
Dla n = 3 i k = 2:

. 1 1 x <1 1\ 5A
^V 3 - 2 22 32 = A
4 9 36 sM
Podstawiamy liczbowe wartości A oraz h i otrzymujemy:

5 *2,2-10-18 J
:0,5-10 Hz
36-6,63-10 -34 J-s

m
3-10
: 6 ,0 - 10 _7m
0,5 -1015 -

Teraz znajdziemy częstotliwość v i długość X fali promieniowania

wysyłanego przez atom przy przeskoku elektronu z orbity drugiej na
pierwszą.
Dla n = 2 i k = 1:
3A
skąd v2_[ =
1 4] 4 4h

Podstawiamy liczbowe wartości A oraz h i otrzymujemy:

3-2,2-0~18T
: 2,5 *1015 Hz
4 -6 ,6 3 -10"34 J-s

m
3*10
A2_ i —■ s ~ 1,20- 10_7m
„ 1
2 ,5 - 1 0 ° -
s

Obliczone w zadaniu długości fal zaznaczono orientacyjnie na skali

umieszczonej pod zdjęciem ciągłego widm a światła (rys. 3.42).
 /■ka atomowa 139

n a d f i o l e t

l' t ' 1 I ' I ’ 1I ' I ' I I ' I ' 1 I ' I ' 1I ‘ I '
| podczerwień

1 i 1 i 1 i | ' i 1 1 | 1 1 ' 1 | 1 1 ' 1 1 1 1 1 | ' 1 ' 1 | ' i ' i | l" P i | ■ i tt

1 -- O T 2 -1 0 -7 3-1 o -7 4 -1 0 ' 7 5 -1 0 ~ 7 6 -1 0 7 7 -1 0 ~ 7 8 -1 0~ 7 m

= 1,2 0 - 1 0 ' 7 1 3, 2 = 6 -1 0 “ 7

¿3 = 1,0 3 - 1 0 7

Rys. 3.42

Widzimy, że tylko podczas przeskoku elektronu z trzeciej orbity na

drugą atom wodoru wyemitował foton prom ieniow ania o częstotli­
wości (i długości fali) w zakresie widzialnej części widma. Przesko­
kom na orbitę pierwszą odpowiada emisja fotonów promieniowania
ultrafioletowego.

Model Bohra a liniowe widm o atomu wodoru

Na podstawie m odelu Bohra m ożna wyjaśnić, dlaczego widm o atomu wodoru jest
widmem liniowym. W pobudzonym do świecenia gazie znajdują się atomy w stanie
wzbudzonym. Podczas pow rotu atomów do stanu podstawowego następuje emisja
fotonów o ściśle określonej energii. Promieniowanie towarzyszące przeskokom
elektronów w tych atomach z dalszych orbit na orbity znajdujące się bliżej jądra
ma więc ściśle określoną częstotliwość i długość fali. W idm o takiego prom ienio­
wania jest liniowe. Każdej linii w widmie odpowiada wyemitowanie przez atomy
pierwiastka fotonów o ściśle określonej energii.
Linie widmowe tworzą serie. Linie danej serii odpowiadają przeskokom elektronów
w atomach z dalszych orbit na bliższe jądru orbity o takim samym promieniu (czy­
li takim samym numerze). Na rysunku 3.43 przedstawiono przykładowo: pięć linii
serii Lymana, cztery linie serii Balmera i trzy linie serii Paschena; nie zachowano
(ze względów technicznych) proporcji m iędzy prom ieniam i orbit. Na rysunku 3.44
te same serie narysowano inaczej: poziome linie to kolejne poziomy energetyczne
atomu wodoru. Pod nim i przedstawiono linie widmowe odpowiadające przesko­
kom elektronu na orbity 1,2 i 3.
 n=6
W = f

s í

n= 1 i
Uzupełnienie
P ozn aj u o g ó ln io n y w z ó r B alm era.
Korzystając ze wzorów (3.11) i (3.12), otrzymujemy wynikający z modelu Bohra związek między
długością fali promieniowania emitowanego przez atom wodoru a num eram i orbit, między
którymi nastąpił przeskok elektronu:

1 - A [ 1 _ 1
Wzór 3.13
X h c \ k 2 n1

Ą
Po podstawieniu wartości liczbowej ułam ka — ~ 1,09 • 107 — oraz k = 2 i kolejno w miej-
hc m
sce n liczb 3 ,4 ,5 ,6 ,7 otrzymujemy długości fal równe długościom zmierzonym przez Balmera.
Analogicznie można obliczyć długości fal odpowiadających liniom w każdej serii.

W yniki eksperymentów, w których zmierzono długości fal wysyłanych przez pobu­

dzone do świecenia atomy wodoru, zgadzają się z wynikam i obliczeń wykonanych
na podstawie wzorów wynikających z modelu Bohra.
Model Bohra pozw olił więc wyjaśnić ważne fakty doświadczalne:
■ wysyłanie przez atomy promieniowania elektromagnetycznego o liniowym
widmie,
■ powstawanie serii widmowych.

Podsumowanie_________________________________
■ Z doświadczeń angielskiego fizyka Ernesta Rutherforda (przeprow adzo­
nych w 1911 roku) w ynikało, że:
- atom y mają jądra atomowe o dodatnim ładunku, niewielkiej objętości
i masie prawie równej masie całego atomu;
- ele ktron y o łącznym ładunku kompensującym dodatni ładunek jądra
znajdują się w pozostałej objętości atomu;
- średnica jądra jest około 105 razy mniejsza od średnicy atomu.
■ W 1913 roku duński fiz y k Niels Bohr zaproponował model atomu wodoru.
■ W modelu atomu wodoru Bohra:
- elektron może krążyć w atomie w odoru ty lk o po dozwolonej orbicie
o ściśle określonym, skwantowanym promieniu:
rn = n 2r 1

gdzie n= 1,2, 3,4..., a r 1 = 5,3 • 10 11 m jest promieniem pierwszej orbity;

142

- energia elektronu jest skwantowana i w yraża się wzorem:

gdzie n = 1 , 2 , 3 ... jest numerem orbity, a A = 2,2 • 10-18 J;

- elektron w atomie może przeskoczyć z o rb ity o mniejszym promieniu
na o rb itę o w iększym prom ieniu, jeśli pochłonie odpow iednią porcję
energii;
- przeskokowi elektronu z o rb ity o większym promieniu na orbitę o mniej­
szym promieniu tow arzyszy w ysłanie odpowiedniej porcji energii;
- atom pochłania lub w ysyła porcję energii jako foton prom ieniowania
elektrom agnetycznego o energii:

gdzie n i k oznaczają num ery orbit, między któ rym i następuje przeskok
elektronu (n > k).
Model Bohra pozw olił wyjaśnić, dlaczego widm o promieniowania wodoru
(i innych pierwiastków ) jest liniowe.
Widmo promieniowania wodoru jest liniowe, ponieważ podczas pow rotu
atom ów ze stanu wzbudzonego do podstawowego następuje emisja fo to ­
nów o ściśle określonej energii. W ysyłane prom ieniowanie ma więc ściśle
określone częstotliwości i długości fali.
Każdej linii w widm ie dowolnego pierwiastka odpowiada w yem itow anie
przez atom y tego pierwiastka foto n ów o ściśle określonej energii.
Linie widm owe tw o rzą serie. Linie danej serii odpowiadają przeskokom
elektronów w atomach z dalszych o rb it na bliższe jądru o rb ity o takim
samym promieniu (takim samym numerze).
Zadania
1. Odpowiedz na pytania:
a) Czy elektron w atomie wodoru może znajdować się w dowolnej od­
ległości od jądra atomowego?
b) Czy energia elektronu może być dowolna?
c) Dlaczego atomy nie wysyłają promieniowania o widmie ciągłym?
Uzasadnij odpowiedzi.
2. Energia elektronu na pierwszej orbicie atomu wodoru E ~ -2,2 ■10 18 J
(-13,6 eV). Oblicz energię:
a) emitowaną przez atom wodoru przy przejściu elektronu z orbity trze­
ciej na drugą,
b) pochłanianą przez atom wodoru przy przeskoku elektronu z orbity
drugiej na czwartą.
Energię wyraź w dżulach (lub elektronowoltach).
3. Najmniejsza energia potrzebna do zjonizowania atom u wodoru w sta­
nie podstawowym jest równa około 2,2 • 10 1SJ. Atom wodoru w stanie
podstawowym oświetlono jednobarw nym światłem żółtym o częstotli­
wości v = 5 • 101:’ Hz. Wykonaj odpowiednie obliczenia i odpowiedz na
pytanie: Czy atom został zjonizowany?
Sprawdź swoją wiedzę
Wybierz popraw ną odpowiedź.
1. Zjawisko fotoelektryczne zewnętrzne polega na emisji elektronów z m e­
talu:
a) wyłącznie pod wpływem światła widzialnego,
b) wyłącznie pod wpływem promieniowania ultrafioletowego,
c) wyłącznie pod wpływem promieniowania podczerwonego,
d) pod wpływem promieniowania elektromagnetycznego.
2. Badając zjawisko fotoelektryczne, stwierdzono, źe:
a) energia fotoelektronów zależy od częstotliwości, a ich liczba od natę­
żenia promieniowania wywołującego to zjawisko;
b) energia fotoelektronów zależy od natężenia, a ich liczba od częstotli­
wości promieniowania powodującego to zjawisko;
c) praca wyjścia nie zależy od rodzaju metalu;
d) praca wyjścia zależy od natężenia i częstotliwości promieniowania
padającego na metal.
3. Z poniższych stwierdzeń wybierz wszystkie prawdziwe:
I. M ax Planck wprowadził pojęcie kw antu i sformułował hipotezę,
w myśl której promieniowanie elektromagnetyczne przenosi ener­
gię kwantami.
II. Albert Einstein, przyjmując założenie, że światło jest wiązką foto­
nów, opisał efekt fotoelektryczny równaniem h v - W + Ek.
III. M asa fotonu jest równa zeru, a jego energię wyrażam y wzorem
E = hv.
IV. Fotony poruszają się zawsze z szybkością światła.
Prawdziwe są stwierdzenia:
a) tylko I i II,
b) tylko I, II i III,
c) tylko III i IV,
d) wszystkie.
Rozwiązując zadania 4 i 5, skorzystaj z tabeli 3.1, w której podano liczbowe wartości
prac wyjścia dla pięciu wybranych metali.

Metal Praca wyjścia (10 19 J) j

cez 3,42
lit 5,28
srebro 7,52
nikiel 8,01
platyna 8,85
Tabela 3.1

4. Dla dwóch metali przedstawiono na wykresie (rys. 3.45) zależność energii

kinetycznej najszybszych elektronów od częstotliwości promieniowania
wywołującego zjawisko fotoelektryczne.

Metale, dla których sporządzono wykresy, to:

a) I - srebro, II - platyna;
b) I - nikiel, II - srebro;
c) I - platyna, II - nikiel;
d) I - cez, II - srebro.
5. Energia kinetyczna najszybszych elektronów emitow anych z płytki
metalu, na którą pada prom ieniow anie ultrafioletowe o częstotliwości
1,21 ■1015 Hz, jest równa około 0,50 • 10~19 J. Płytkę wykonano:
a) z cezu, b) z litu,
c) ze srebra, d) z platyny.
6 . Promieniowanie, którego widm o przedstaw iono na rysunku 3.46, wy­
syłają:
a) ciała stałe i ciecze w tem peraturze pokojowej,
b) gazy szlachetne,
c) wszystkie gazy,
d) ciała stałe i ciecze w tak wysokich tem peraturach, że świecą światłem
białym.

400 nm 500 nm 600 nm 700 nm

Rys. 3.46

7. W idm o przedstawione na rysunku 3.47 jest:

a) widm em absorpcyjnym pary pierwiastka lub gazu jednoatomowego,
b) liniowym widm em emisyjnym,
c) widm em prom ieniow ania wysyłanego przez włókno świecącej ża­
rówki,
d) widm em absorpcyjnym pary wodnej.

Rys. 3.47

8 . W idm o emisyjne wodoru składa się z linii odpowiadających prom ienio­

waniu:
a) wyłącznie w zakresie widzialnym,
b) wyłącznie w zakresie widzialnym i nadfiolecie,
c) wyłącznie w zakresie widzialnym i podczerwieni,
d) w zakresie widzialnym, nadfiolecie i podczerwieni.
9. Z poniższych stwierdzeń wybierz wszystkie prawdziwe:
I. W idm o liniowe pozwala jednoznacznie zidentyfikować pierwiastek,
ponieważ nie ma dwóch różnych pierwiastków, których widm a by­
łyby jednakowe.
 II. Ciem ne linie w w idm ie ciągłym prom ieniow ania Słońca to linie
Fraunhofera.
III. Analiza widmowa umożliwia badanie składu chemicznego atm os­
fery gwiazd.
IV. Spektroskopy i spektrom etry służą wyłącznie do obserwacji i bada­
nia widm absorpcyjnych.
Prawdziwe są stwierdzenia:
a) tylko I, b) tylko I i II,
c) tylko I, II i III, d) wszystkie.

10. W modelu atomu wodoru Bohra elektron może krążyć po orbitach o ści­
śle określonych promieniach. Promienie czterech pierwszych dozwolo­
nych orbit spełniają związek:
a) r , : r 2 : r 3 : r4 = 1 :2 : 3 :4
b) r , : r 2 : r 3 : r4 = 1: 3 : 5 : 7
c)' r,1 : r 2, : r 3, : r,4 = 1 : 4 : 9 : 16
d)7 r 1 : r2 : r3 : r4 = 1: 5 :1 0 : 15
11. Energia jonizacji atom u w odoru A ~ 2,2 10“22 J. Najmniejsza energia
potrzebna do zjonizowania wzbudzonego atom u wodoru, w którym
elektron znajduje się na trzeciej orbicie, jest równa:

a) A b) —A
4

c) —A d) — A
9 16

12. W atomie wodoru w stanie podstawowym energia elektronu E — —A.

3
Jeśli atom ten pochłonie foton o energii —A , to elektron przeskoczy na
orbitę:
a) drugą, b) trzecią,
c) czwartą, d) piątą.
Spis tematów:
4.1. Odkrycie prom ieniotwórczości.
Prom ieniow anie jąd ro w e i jego właściwości

4.2. O dd ziaływ anie prom ieniow ania jonizującego

z m aterią. D ziałanie prom ieniowania
na organizm y ży w e

4.3. Doświadczenie R utherforda.

Budowa jądra atom owego

4.4. Prawo rozpadu prom ieniotw órczego.

M etoda datow ania izotopowego

4.5. Energia w iązania. Reakcja rozszczepienia

4.6. Bomba atom ow a, energ etyka jądrow a

4.7. Reakcje jądrow e, Słońce i bomba w odorow a

¡At- i/. yka

jądrowa
4.1. Odkrycie promieniotwórczości.
Promieniowanie jądrowe i jego
właściwości
Po zapoznaniu się z treścią tego paragrafu potrafisz:

■ Przedstawić podstawowe fa k ty dotyczące odkrycia prom ieniowania ją ­

drowego.

■ W ym ienić rodzaje promieniowania jądrowego.

■ W ym ienić podstawowe właściwości promieniowania jądrowego a, ¡3, y.

W 1896 roku francuski fizyk H enri Becquerel od­

krył, że związki uranu samorzutnie, bez działania
na nie jakiegokolw iek czynnika zew nętrznego
wysyłają prom ieniow anie, które zaczernia kliszę
fotograficzną1. Dalsze badania pokazały, że pro ­
m ieniow anie to nie tylko zaczernia światłoczułe
klisze, ale również jonizuje powietrze (powoduje
odryw anie elektronów od atomów lub cząsteczek).
Promieniowanie o takich właściwościach nazwano
promieniowaniem jonizującym, a zjawisko sam o­
Rys. 4.1

Henri Becquerel rzutnej emisji takiego prom ieniowania - prom ie­

(18 5 2 -1 90 8 ) niotwórczością.

Ciekawostka_________________________________________________________________
Zjawisko promieniotwórczości zostało przez Becquerela odkryte przypadkowo. Badał on wła­
ściwości odkrytych przez Roentgena promieni X (zwanych obecnie promieniami Roentgena).
Sprawdzał aktualną wówczas hipotezę, że emisja promieni X jest związana z fosforescencją
polegającą na świeceniu niektórych substancji po ich uprzednim naświetleniu (na przykład

1 M a te ria ł św ia tło czu ły u ż y w an y w fotografii; szk lan a p ły tk a lu b przezro czy sta folia plastikow a p o k ry ta w arstw ą
św iatłoczułą, k tó ra w procesie c h em iczn y m zw an y m w y w o łan iem , w m iejscach, n a k tó re p a d a ło św iatło, staje się
czarna, a w pozo stały ch m iejscach przezroczysta.
 f iJ /U . V ~U . ¿ > .*. - wskazówki budzika, znaki pokazujące drogę ewakuacyjną).
/V -V * * s > . C~y t . C—‘r - .
M-4 C '< *•'£> Ä — i -
Becquerel naśw ietlał św iatłem słonecznym próbki różnych
m inerałów (między innym i sole uranu), a następnie zawijał
je w ciemności w klisze światłoczułe, które po pewnym czasie
wywoływał i sprawdzał, czy uległy zaczernieniu. Pewnego dnia,
z powodu niepogody, nie zdążył naświetlić światłem słonecznym
próbki rudy uranowej. Próbkę, wraz z kliszą zawiniętą w czarny,
nieprzezroczysty papier, włożył do szuflady. Po kilku dniach, gdy
wywołał kliszę, okazało się, że uległa zaczernieniu w miejscach,
Rys. 4.2
w których stykała się z próbką rudy (rys. 4.2). Światło nie mogło
Klisza, na której H. Becquerel
przejść przez czarny papier, więc jedynym wytłumaczeniem za­
zaobserwował zaczernienie
czernienia kliszy było emitowanie przez rudę uranu nieznanego
rodzaju promieniowania, które przenika przez papier.

Zjawisko prom ieniotw órczości zostało

przez fizyków uznane za niezbyt ciekawe.
Nie wiadomo, jak potoczyłaby się historia
fizyki, gdyby M aria Skłodowska-Curie nie
zdecydowała się podjąć zaproponowanych
przez Becquerela badań tego zjawiska.
Kontynuowała je wraz z mężem - Piotrem
Curie. Po czterech latach żm udnej pracy
wspólnie doszli do wniosku, że zjawisko
promieniotwórczości związane jest z wła­
ściwościami pierwiastków, a nie związków
chem icznych, jak początkow o sądzono.
Pierw iastki te nazw ali pierw iastkam i Rys. 4.3

prom ieniotw órczym i. Badanie prom ie­ Maria Skłodowska-Curie i Piotr Curie
w pracowni badawczej
niotw órczości rudy uranowej pozwoliło
im stwierdzić, że takie prom ieniow anie
emitowane jest nie tylko przez uran, ale również tor i aktyn. Doprowadziło ich to
także do odkrycia dwóch nowych promieniotwórczych pierwiastków - polonu,
a następnie radu.
Za badania nad zjawiskiem promieniotwórczości M aria Skłodowska-Curie wraz
z Piotrem Curie oraz H enri Becquerelem otrzym ali w 1903 roku Nagrodę Nobla
z fizyki. Po raz drugi M aria Skłodowska została uhonorow ana N agrodą Nobla
w 1911 roku - tym razem z chemii za wydzielenie czystego radu.
 Obecnie wiemy, że w skorupie ziem­
skiej znajduje się około 60 różnych
pierwiastków promieniotwórczych.
Promieniowanie, które emitują, sta­
le na nas oddziałuje. Jednym z pier­
w ia stk ó w p ro m ie n io tw ó rc z y c h
występujących w skałach jest uran.
Średnio w jednym kilogram ie skał

Rys. 4.4
jest około 3 mg uranu. Rysunek 4.4
przedstaw ia kam ień o masie około
1 kg i drucik o masie 3 mg.

Ciekawostka_________________________________________________________________
W jednym metrze sześciennym wody morskiej jest około 3 mg uranu. Promieniotwórczość wody
morskiej pochodzi jednak głównie nie od uranu, a od znajdującego się w niej potasu * K . Woda
pitna, szczególnie pochodząca ze studni, zawiera promieniotwórczy radon, zaś powietrze, którym
oddychamy - promieniotwórczy izotop węgla 146C . Nasze ciała również są promieniotwórcze,
gdyż znajdują się w nich różne promieniotwórcze pierwiastki, głównie węgiel l46C oraz potas
“ K. W każdym kilogramie naszego ciała w ciągu jednej sekundy około 50 atomów potasu wy­
syła promieniowanie jonizujące. Jesteśmy więc stale otoczeni promieniowaniem.

Jednym z urządzeń pozwalających wykryć i mierzyć promieniowanie jonizujące jest

licznik Geigera-Mullera (w skrócie licznik G-M). Gdy promieniowanie jonizujące
pada na licznik G-M, wydaje on trzaski lub piski - tym częściej, im większe jest
natężenie promieniowania jonizującego w jego otoczeniu.

Dośw iadczenie 4.1

Cel:
W ykrywanie promieniowania jonizującego za pom ocą licznika G-M.
K onieczne przedm ioty:
Licznik G-M, stare, zielone szklane ko­
rale (rys. 4.5), wyprodukowana kilka lat
tem u siatka żarowa palnika turystycz­
nej lam py gazowej (rys. 4.6), inne wy­
brane przez uczniów przedmioty. Rys. 4.5
 Kolejne czynności:
W łącz licznik i kolejno zbliżaj do
niego przygotowane przedmioty.
Słuchaj częstości trzasków wysyła­
nych przez licznik.
O dsuń wszystkie przedm ioty od
licznika i powtórz obserwacje.
Wynik: Rys46
Po zbliżeniu do licznika niektórych spośród przygotowanych przed­
m iotów (np. korali lub siatki do lampy) trzaski słyszymy o wiele częś­
ciej niż po ich oddaleniu.
Wnioski:
1. Niektóre przedm ioty są źródłam i promieniowania jonizującego.
2. Szklane paciorki są źródłem słabego promieniowania jonizujące­
go, ponieważ dawniej szkło barw iono na zielono związkami za­
wierającymi uran. D o niedawna siatki palników lamp gazowych
produkowano z m ateriału zawierającego niewielkie ilości prom ie­
niotwórczego toru, dlatego i one stanowią źródło słabego prom ie­
niowania jonizującego. Obecnie siatki coraz częściej produkuje się
z materiałów niezawierających toru.
3. Fakt, że licznik wydaje trzaski również wtedy, gdy w pobliżu nie
ma żadnych przedmiotów, oznacza, że w naszym otoczeniu stale
jest obecne promieniowanie jonizujące.

Ciekawostka_________________________________________________________________
Około 65% toru wyprodukowanego w 1952 roku w USA użyto do wytwarzania siatek do lamp
gazowych, leszcze w 2000 roku blisko połowa z 50 milionów siatek tam wyprodukowanych za­
wierała tor. Obecnie zam iast tego pierwiastka stosuje się itr. Lampy z takim i siatkami świecą
jednak około 20% słabiej.
W w yniku badań stwierdzono, że promieniowanie emitowane przez pierwiastki
promieniotwórcze m ożna podzielić na trzy rodzaje. Nazwano je początkowymi
literami alfabetu greckiego: a (alfa), fi (beta) i y (gamma). Każdy rodzaj prom ienio­
wania m a inne właściwości. Wiązka promieniowania a w polu elektrycznym ulega
odchyleniu w kierunku płytki naelektryzowanej ujemnie, a wiązka promieniowa­
nia/? w kierunku naelektryzowanej dodatnio. Promieniowanie y w polu elektrycz­
nym nie ulega odchyleniu (rys. 4.7).

1 Y
a % I
^ M i

H +

Rys. 4.7 Rys. 4.8

Podobnie dzieje się, gdy wiązki promieniowania a, fi i y biegną w kierunku pro­

stopadłym do linii pola magnetycznego. Promieniowanie y nie ulega odchyleniu,
natom iast wiązki promieniowania a i fi odchylają się w strony przeciwne (rys. 4.8).
Z doświadczeń tych wynika, że prom ienie a mają ładunek dodatni, promienie fi
ujemny, a promienie / są elektrycznie obojętne.
Późniejsze badania wykazały, że:
■ prom ieniowanie a to strum ień dodatnio naładowanych czą­
stek identycznych z jądram i helu; masa cząstki a jest równa
masie jądra helu, a dodatni ładunek jest rów ny podwójnem u
ładunkowi elementarnemu;
■ prom ieniowanie f i to strum ień elektronów;
■ prom ieniow anie y to prom ieniow anie elektrom agnetyczne
o bardzo małej (< 10-10 m) długości fali, czyli strum ień fo to ­
nów o dużej energii (nazywanych również kwantami gamma).

Odkrycie zjawiska promieniotwórczości m iało duże znaczenie dla rozwoju wie­

dzy o budowie materii. Zjawisko promieniotwórczości świadczy o tym, że w ato­
mie mogą zachodzić inne zmiany niż znane w owym czasie wzbudzenia związa­
ne z elektronami (patrz rozdział 3). Okazało się bowiem, że promieniowanie a, ¡3
oraz y jest emitowane z jądra atomowego. Promieniowanie to nazywamy pro­
mieniowaniem jądrowym.

Uzupełnienie________________________________________________________________
Przeczyta) o promieniowaniu X.
Promieniowaniem jonizującym jest także, znane już przed odkryciem zjawiska promieniotwór­
czości, promieniowanie X (Roentgena). Podobnie jak promieniowanie a , f i i y przenika ono
przez ciała nieprzezroczyste dla światła oraz jonizuje powietrze. Nie ulega również odchyleniu
w polu elektrycznym oraz magnetycznym (tak jak promieniowanie y). Nazwa X, którą nadał
temu promieniowaniu jego odkrywca - W ilhelm Roentgen, miała podkreślić, że jego istota
nie jest znana. Obecnie wiemy, że jest to promieniowanie elektromagnetyczne o bardzo dużej
częstotliwości, większej niż częstotliwość promieniowania ultrafioletowego, ale mniejszej niż
promieniowania y. Promieniowanie Roentgena powstaje w otaczających jądro atomowe powło­
kach elektronowych, a nie w jądrze, więc nie jest promieniowaniem jądrowym.

Podsumowanie_________________________________
■ Za badania zjawiska prom ieniotwórczości Maria Sktodowska-Curie i Piotr
Curie oraz Henri Becquerel otrzym ali w 1903 roku Nagrodę Nobla z fizyki.

■ Maria Sktodowska-Curie i Piotr Curie o d kryli dwa pierw iastki prom ienio­
twórcze: polon i rad.

■ Za wydzielenie czystego radu Maria Sktodowska-Curie została uhonoro­

wana w 1911 roku Nagrodą Nobla z chemii.

■ W yodrębniono trz y rodzaje prom ieniow ania jonizującego em itowanego

przez jądra pierw iastków prom ieniotwórczych: prom ieniowanie a , ß \ y .

■ Promieniowanie a to strum ień dodatnio naładowanych cząstek identycz­

nych z jądram i helu, masa cząstki alfa jest równa masie jądra helu, a do ­
datni ładunek jest rów ny podwójnem u ładunkowi elementarnemu.

■ Promieniowanie ß to strum ień ujemnie naładowanych cząstek, któ rym i

są elektrony.

■ Promieniowanie y to promieniowanie elektrom agnetyczne o bardzo małej

długości fali, czyli strum ień foto n ów o dużej energii.
Zadania
1. Odpowiedz na pytania:
■ Jakie promieniowanie nazywamy promieniowaniem jonizującym?
■ Czy promieniowanie y ulega odchyleniu w polu elektrycznym i magne­
tycznym?
■ Jaki ładunek elektryczny mają cząstki promieniowania a , a jaki cząst­
ki tworzące promieniowanie /3?
2. Wyjaśnij, o czym świadczą trzaski, które wydaje licznik Geigera-Miillera
nawet wtedy, gdy w pobliżu nie ma żadnego przedm iotu, który uważali­
byśmy za źródło promieniowania jonizującego.
4.2. Oddziaływanie promieniowania
jonizującego z materią.
Działanie promieniowania
na organizmy żywe
Po zapoznaniu się z treścią tego paragrafu potrafisz:

■ Wyjaśnić w p ły w promieniowania jądrowego na materię oraz na organizmy

żywe.

■ Wyjaśnić, co to jest dawka promieniowania, i podać jej jednostki.

■ Podać sposoby ograniczenia działania prom ieniow ania jonizującego na

organizm y żywe.

Prom ieniow anie przechodzące przez m aterię

oddziałuje z jej cząsteczkami i atom am i, p o ­
wodując odrywanie elektronów, czyli jonizację.
Cząstki a,/3 i kwanty y zostawiają więc wzdłuż
toru swego lotu niewidoczne ślady, które może­
my zobaczyć, stosując specjalne przyrządy, np.
komorę mgłową2. Rysunek 4.9 przedstawia śla­
dy, które pozostawiły cząstki prom ieniow ania
jonizującego w takiej komorze.
D o zjonizow ania atom u lub cząsteczki jest
potrzebna energia. Przelatujące przez m aterię
Rys. 4.9 cząstki prom ieniow ania jądrowego, jonizując
Jedno z pierw szych zdjęć śladów
atom y ośrodka, tracą więc stopniow o swoją
cząstek prom ieniowania jo n i­
zującego w komorze mgłowej, energię kinetyczną. C z ą stk i« wytwarzają jony
wykonane w 1911 roku przez jej
konstruktora, angielskiego fizyka wzdłuż swego toru lotu najgęściej, znacznie rza­
C.T.R. Wilsona.
dziej cząstki /?, a najrzadziej kwanty y. Cząstki

2Jest to szczelne na c zy n ie w y p e łn io n e p a rą nasyconą. W z d łu ż to ru p rzelo tu c ząstk i jo n izu jącej p rzez k o m o rę p o ­

w stają jony, n a któ ry c h następ u je sk ra p la n ie p a ry Pow stałe w te n sp o só b k ro p le cieczy tw o rzą c h a rak tery sty czn e
ślady, k tó re m ogą być obserw o w an e lu b fotografow ane.
a tracą więc energię najszybciej. Spośród trzech rodzajów promieniowania a, ß ,
y o jednakowej energii zasięg cząstek a jest najmniejszy. W powietrzu cząstki a
przelatują zaledwie kilka centymetrów. Są pochłaniane nawet przez pojedynczą
kartkę papieru. Nie mogą przeniknąć przez skórę do wnętrza organizmu. Znacznie
wolniej tracą energię cząstki ß, więc ich zasięg jest większy od zasięgu cząstek« o ta­
kiej samej energii. W powietrzu wynosi on średnio kilka metrów. C ząstkiß mogą
przeniknąć przez kilka
źród ło kartek papieru lub cien­
prom ieniow ania
ką deseczkę. Najwolniej
tracą energię kw anty
3 :a,tß, y ß,7 y. Ich zasięg w m aterii
jest największy - są naj­
papier drew no ołó w bardziej przenikliw e.
Rys. 4.10
Przechodzą przez k il­
kunastocentym etrow ą warstwę wody, a nawet przez grubą blachę. Osłonę przed
promieniowaniem y mogą stanowić dopiero grube ściany betonowe lub kilkuna­
stocentymetrowa warstwa ołowiu (rys. 4.10).
Zasięg cząsteka , ß lub kw antow y w materii zależy od ich początkowej energii ki­
netycznej. Mówiąc o promieniowaniu jonizującym, podajemy więc nie tylko rodzaj
promieniowania, z którym mamy do czynienia, ale także energię kinetyczną cząstek
tego promieniowania.
Jednostką energii używaną w fizyce jądrowej jest elektronowolt (1 eV).

1 eV to energia kinetyczna, którą uzyskałoby ciało posiadające

ładunek elektryczny rów ny ładunkowi elementarnemu, porusza­
jąc się pom iędzy elektrodam i (od jednej ele ktrod y do drugiej),
między którym i napięcie wynosi 1 V.

Jest to niewielka energia, zatem w fizyce jądrowej najczęściej stosowane są jej

w ielokrotności - kiloelektronow olt (1 keV = 103 eV) oraz megaelektronowolt
(1 MeV = 106eV).
1 MeV = 1,602 • 10 '3 J a więc 1 J = 0,624 • 1013 MeV
Na przykład, jeśli napięcie m iędzy elektrodam i wynosi 1 MV, to elektron (przela­
tujący od elektrody ujemnej do dodatniej) uzyska energię 1 MeV, a energia cząstki
a (lecącej od elektrody dodatniej do ujemnej) wzrośnie o 2 MeV.
Uzupełnienie________________________________________________________________
Dowiedz się więcej o promieniowaniu jądrowym.
Energie cząstek alfa pochodzących z różnych źródeł naturalnych nie przekraczają 12 MeV, a war­
tości najczęściej spotykane to 4 - 6 MeV. Cząstki alfa o takiej energii mogą przebyć w powietrzu
około 7 cm, a w aluminium około 0,04 mm. W wodzie, papierze czy tkance ludzkiej cząstki a
utracą całą energię kinetyczną, przebywając drogę równą około 0,1 m m , więc nie przenikną
przez kartkę papieru, a naskórek chroni nas przed wtargnięciem cząstek a do wnętrza orga­
nizmu.
Maksymalne energie cząstek ze źródeł naturalnych sięgają 14 MeV, energie średnie nie prze­
kraczają jednak 0,8 MeV. Zasięg cząstek o energii 0,8 MeV w powietrzu wynosi około 2 m,
a w stali tylko 0,5 mm. Natomiast zasięg cząstek /? o energii 5 MeV jest już znacznie większy
i wynosi w powietrzu 20 m, a w stali 0,5 cm.
Znacznie bardziej przenikliwe są kwanty gamma. Płytka z ołowiu o grubości około 1 cm po­
chłania zaledwie połowę promieniowaniay o energii 1 MeV. Taką płytkę z ołowiu może zastąpić
10 cm wody lub 4 cm betonu. Do zatrzymania niemal wszystkich kw antow y (99,98%) o energii
1 MeV jest potrzebna płytka ołowiu o grubości 10 cm, 40-centymetrowa warstwa betonu lub
100 cm wody.

Promieniowanie jonizujące, przechodząc przez jakiś obiekt, jest w nim pochłaniane

- przekazuje m u swoją energię. M iarą prom ieniow ania jonizującego pochłonię­
tego przez 1 kg m aterii jest daw ka pochłonięta. Jednostka dawki pochłoniętej to
grej (Gy).

Dawka pochłonięta wynosi jeden grej, gdy 1 kg materii pochła­

nia prom ieniowanie o energii 1 J.

Dawkę pochłoniętą m ożna wyrażać również w jednostkach pochodnych: mi-

łigrejach (1 mGy = 10 3 Gy), m ikrogrejach (1 ¡uGy = 10 6 Gy) lub nanogrejach
(1 nGy = 10~9 Gy).
Im większa jest dawka pochłonięta, tym większe zmiany powoduje w materii prze­
chodzące przez nią promieniowanie jonizujące.

Uzupełnienie________________________________________________________________
Poznaj jednostkę mocy dawki.
Promieniowanie jądrowe przekazuje energię ciału, przez które przechodzi. Zależy ona od natęże­
nia promieniowania oraz od tego, jak długo dane ciało było poddane działaniu promieniowania.
Z tego powodu np. w komunikatach o sytuacji radiacyjnej w kraju często używa się innej jed­
nostki - nGy/h (nanogrej na godzinę). Jest to jednostka wielkości zwanej mocą dawki i określa
energię pochłanianą (przez ciało, przez które przechodzi promieniowanie jonizujące) w jed­
nostce czasu. Moc dawki promieniowania tła, czyli promieniowania stale obecnego w naszym
otoczeniu, wynosi w różnych rejonach Polski od 50 do 125 nGy/h.
Promieniowanie jonizujące wpływa nie tylko na materię nieożywioną, ale również
na organizmy żywe. Przechodząc przez komórki, powoduje jonizację cząsteczek,
zm ianę ich struktury lub rozerwanie wiązań. Mogą powstawać nowe cząsteczki
szkodliwe dla procesów życiowych. Uszkodzenie cząsteczek DNA prowadzi często
do zaburzeń w podziałach komórek, funkcjonowaniu komórek potomnych i w efek­
cie do choroby nowotworowej.
Koncentracja uszkodzeń (liczba uszkodzeń w jednostce objętości) zależy między
innym i od rodzaju promieniowania i jego energii. Uszkodzenia o największej kon­
centracji są powodowane przez cząstki a. Nie przenikają one przez naskórek, więc
zagrożenie dla zdrowia stanowią tylko te, które dostały się do płuc wraz z wdycha­
nym powietrzem albo dymem tytoniowym lub do wnętrza organizmu z pożywie­
niem. Cząstki beta i kwanty gam m a powodują uszkodzenia o mniejszej koncentra­
cji, ale wnikają głęboko do organizmu. Wrażliwość komórek różnych organów na
promieniowanie jonizujące nie jest jednakowa. Do oceny skutków biologicznych
działania promieniowania jonizującego na organizmy żywe, a w szczególności na
organizm człowieka, nie wystarcza więc informacja o dawce pochłoniętej. M iarą
skutków biologicznych napromieniowania, uwzględniającą rodzaj promieniowania
oraz rodzaj tkanki, jest dawka skuteczna. Jednostka dawki skutecznej to siwert (Sv).
Powszechnie stosuje się mniejsze jednostki: milisiwerty (1 mSv = 10-3 Sv) i m ikro-
siwerty (1 /uSv = 10 ft Sv), gdyż siwert jest dużą jednostką. Równomierne naprom ie­
niowanie całego ciała człowieka dawką powyżej 1 Sv może prowadzić do śmierci.
Rysunek 4.11 podaje dawkę w siwertach, po której 50% osobników danego gatunku
um iera w ciągu 30 dni.

Rys. 4.11
Uzupełnienie________________________________________________________________
Dowiedz się, do czego służą dozymetry.
Wiele osób, w związku z wykonywaną pracą, jest narażonych na zwiększone działanie pro­
mieniowania jonizującego. Jako przykład można podać pracowników elektrowni jądrowych
i niektórych ośrodków badawczych, osoby obsługujące aparaty rentgenowskie do prześwietlania
pacjentów, lekarzy stosujących promieniowanie jonizujące w diagnostyce i terapii chorób. By
nie narażać zdrowia tych ludzi, trzeba mierzyć dawkę promieniowania, którą pochłonął ich
organizm. Do pom iaru służą niewielkie urządzenia zwane dawkomierzami lub dozymetrami.
Osoby, które ze względu na wykonywany zawód są narażone na działanie promieniowania jo­
nizującego, powinny mieć dozymetry stale przy sobie.
Istnieje wiele rodzajów dozymetrów. Najprostszym z nich jest kawałek specjalnej kliszy (po­
dobnej do kliszy fotograficznej) umieszczony w światłoszczelnym opakowaniu. Zaczernienie
kliszy jest tym większe, im większą dawkę pochłonął dozymetr, a więc i osoba, która miała go
przy sobie. Dozymetry te coraz częściej są zastępowane przez dozymetry termoluminescencyj­
ne (rys. 4.12) ze względu na ich niewielką cenę, łatwość użycia oraz możliwość wielokrotnego
wykorzystania.

Rys. 4.12

Mają one postać niewielkiej tabletki wykonanej z termoluminoforu - materiału, który podgrza­
ny słabo świeci, jeśli uprzednio był poddany działaniu promieniowania jonizującego. Mierząc to
świecenie, można określić dawkę promieniowania pochłoniętą przez dozymetr i obliczyć dawkę
pochłoniętą przez osobę, która miała go przy sobie.

M ieszkaniec Polski otrzym uje średnio w ciągu roku z naturalnych źródeł p ro ­

mieniowania dawkę około 2,5 mSv, zaś ze źródeł sztucznych, głównie używanych
w medycynie, około 0,9 mSv. Dawka pochodząca ze źródeł naturalnych w poszcze­
gólnych rejonach Polski jest różna. Na rysunku 4.13 pokazano wartość mocy daw­
ki (czyli dawki pochłoniętej przez ciało w jednostce czasu) promieniowania y dla
różnych obszarów kraju.
 Rys. 4.13

Promieniowanie jonizujące jest nieodłącznym elementem środowiska, w którym

żyjemy. Dochodzi do nas z gleby, powietrza, wody, a także przestrzeni kosmicznej.
Przed tym ostatnim chroni nas atmosfera ziemska, więc na poziomie m orza jest
ono niewielkie, ale już przelot samolotem na wysokości 10 tys. m etrów na trasie
W arszawa-Nowy Jork i z powrotem powoduje, że pasażerowie i załoga pochłaniają
dawkę promieniowania porównywalną do dawki pochłoniętej podczas prześwie­
tlenia płuc. Jest to szczególnie istotne dla załóg samolotów latających na dużych
wysokościach.

U zupełnienie------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Przykładowe roczne dawki pochodzące od promieniowania kosmiczego (m Sv):
poziom morza (średnio) 270
lądy (średnio) 380
Mexico City (2240 m n.p.m.) ok. 800
Quito (2840 m n.p.m.) ok. 1100
La Paz (3900 m n.p.m.) ok. 2000
W pływ prom ieniow ania na organizm człowieka od dawna budził zainteresowa­
nie. Stosunkowo wcześnie odkryto, że duże dawki promieniowania są szkodliwe
i mogą prowadzić nawet do śmierci. Nie wiadomo jednak na pewno, jaki wpływ
mają małe dawki, np. rzędu kilku mSv. Przypuszcza się, że powodowane przez nie
zmiany organizm może skompensować, uruchamiając wewnątrzkomórkowe pro­
cesy naprawy.
Biorąc to pod uwagę, opracow ano podstawowe zasady ochrony radiologicznej
(ochrony przed prom ieniow aniem jonizującym). Jedna z nich mówi, że dawki
otrzym ywane przez ludzi powinny być tak małe, jak jest to racjonalnie3 możliwe
do osiągnięcia.
Należy więc:
■ przebywać jak najkrócej w pobliżu źródeł prom ieniowania
jonizującego, ponieważ dawka promieniowania jest propor­
cjonalna do czasu jego działania na organizm;
■ przebywać jak najdalej od źródeł promieniowania jonizujące­
go, gdyż im dalej od źródła, tym promieniowanie jest słabsze;
■ stosować osłony osłabiające promieniowanie.

Miejsca, w których może być silniejsze prom ieniow anie jonizujące, oznacza się
specjalnymi znakami. Na rysunku 4.14 przedstawiono międzynarodowe symbole
źródeł promieniotwórczych oraz miejsc ich stosowania i przechowywania.

Rys. 4.14

Doświadczenie 4.2
Cel:
Badanie pochłaniania prom ieniow ania jonizującego przez różne
materiały.

3„R acjonalnie” oznacza, iż w pew n y ch sy tu acjach d aw kę p o c h ło n ię tą , choć ju ż jest niew ielka, m o żn a by jeszcze
zm niejszyć, ale w ym ag ało b y to n iero zsąd n ie du ży ch nakładów .
Potrzebne przedmioty:
LicznikG-M, źródło prom ieniow ania«, np. szkło uranowe lub zawie­
rająca tor siatka z palnika turystycznej lampy gazowej, kartka papieru,
kawałek tektury, cienka deseczka, folia aluminiowa.
Kolejne czynności:
1. Ustaw źródło promieniowania a w odległości około 1 cm od de­
tektora G-M.
2. Pomiędzy detektor a źródło wsuwaj kolejno: kartkę papieru, ka­
wałek tektury cienką deseczkę, folię aluminiową.
3. Obserwuj zm ianę liczby cząstek rejestrowanych przez licznik
w jednostce czasu.
4. Zapisz wyniki obserwacji i sformułuj wnioski.
Doświadczenie możesz powtórzyć pod nadzorem nauczyciela, uży­
wając szkolnego źródła promieniowania /? luby.

Doświadczenie 4.3
Cel:
Badanie zależności natężenia promieniowania od odległości od źródła
(w powietrzu).
Potrzebne przedmioty:
Licznik G-M, źródło prom ieniowania a , np. szkło ołowiowe lub za­
wierająca tor siatka z palnika turystycznej lampy gazowej.
Kolejne czynności:
1. Włącz licznik i odczytaj liczbę cząstek rejestrowanych w czasie
l minuty, gdy w pobliżu nie ma źródła promieniowania (jeśli uży­
wasz licznika, który tylko akustycznie sygnalizuje zarejestrowane
cząstki, policz sygnały akustyczne). Jest to tzw. tło promieniowa­
nia - cząstki dochodzące do licznika z przestrzeni kosmicznej,
wysokich warstw atmosfery, z gleby z materiałów, z których jest
wykonany budynek itd.
 2. Zbliż do licznika źródło promieniowania i odczytaj liczbę cząstek
rejestrowanych w czasie 1 minuty.
3. Oddalaj źródło od licznika i zaobserwuj, w jakiej odległości od
źródła liczba rejestrowanych cząstek będzie w przybliżeniu równa
tłu promieniowania.
4. Zapisz wyniki obserwacji i sformułuj wnioski.
Doświadczenie możesz powtórzyć pod nadzorem nauczyciela, uży­
wając szkolnego źródła prom ieniow ania^ lub y.
Uwaga: W tak wykonywanym doświadczeniu zmiana liczby rejestro­
wanych cząstek związana jest nie tylko ze zm ianą odległości źródła
promieniowania od licznika G -M , ale również z pochłanianiem pro­
m ieniowania w warstwie powietrza o różnej grubości.

Podsumowanie_________________________________
■ Promieniowanie jonizujące, przechodząc przez materię, oddziałuje z jej
cząsteczkami i atomami. Powoduje odryw anie elektronów, czyli jonizację.

■ Najmniej przenikliwe jest pro m ie niow an ie «, bardziej przenikliwe prom ie­

niowanie ¡3, a najbardziej prom ieniowanie y.

■ Miarą promieniowania jonizującego pochłoniętego przez 1 kg materii jest

dawka pochłonięta. Jednostka dawki pochłoniętej to grej (Gy).

■ Miarą skutków biologicznych naprom ieniowania uwzględniającą rodzaj

promieniowania oraz rodzaj tkanki jest dawka skuteczna. Jednostka dawki
skutecznej to siw ert (Sv).

■ Dawki otrzym yw ane ze źródeł naturalnych są różne w różnych rejonach

geograficznych.

■ Mieszkaniec Polski o trzym uje statystycznie w ciągu roku z naturalnych

źró d e ł prom ieniow ania dawkę o koło 2,5 mSv, a dodatkow o ze źró d eł
sztucznych, głównie używanych w medycynie, około 0,9 mSv.

■ Dawki o trzym yw ane przez ludzi pow inny być tak małe, jak jest to (racjo­
nalnie) możliwe do osiągnięcia.
■ Należy przebyw ać jak najkrócej w pobliżu źró d eł prom ieniow ania, jak
najdalej od tych źródeł oraz stosować osłony osłabiające promieniowanie.

Zadania________________________________________
1. Masa cząstki a jest około 7300 razy większa od masy cząstki /?. Oblicz,
ile razy mniejsza jest szybkość cząstki« od szybkości c z ą s tk ije ś li obie
mają taką samą energię kinetyczną, a ich szybkości są znacznie mniejsze
od szybkości światła.
2. W yobraź sobie, że w pomieszczeniu, w którym przebywasz, znajdują się
trzy źródła promieniotwórcze. Pierwsze emituje cząstki a, drugie - ¡3,
a trzecie - promieniowanie y. Wszystkie rodzaje promieniowania mają
taką samą energię. Z pomieszczenia możesz usunąć tylko dwa spośród
wymienionych źródeł. Które usuniesz? Odpowiedź uzasadnij.
3. W wielu pomieszczeniach montowane są, jako elementy instalacji prze­
ciwpożarowej, czujniki dymu. W ewnątrz niektórych, w metalowej osło­
nie, umieszcza się izotop ameryku, który jest źródłem «-prom ieniotw ór­
czym. Czy prom ieniow anie a emitowane przez źródła znajdujące się
w zamontowanym pod sufitem czujniku dymu może być niebezpieczne
dla przebywających w pobliżu ludzi? Odpowiedź uzasadnij.
4. Podaj wartość liczbową dawki pochłoniętej przez:
a) ciało o masie 1 kg, które pochłonęło prom ieniow anie jonizujące
o energii 2 J;
b) ciało o masie 2 kg, które pochłonęło prom ieniow anie jonizujące
o energii 1 J.
5. W artość dawki pochłoniętej przez pracownika o masie 70 kg obsługują­
cego urządzenie zawierające źródło promieniotwórcze wyniosła 5 mGy.
Oblicz energię promieniowania jonizującego pochłoniętego przez jego
ciało.
6. Niektóre stare zegarki mają świecące w ciemności wskazówki i cyfry na
cyferblacie. Dzieje się tak, gdyż do farby, którą są pokryte, dodawano pier­
wiastki emitujące promieniowanie a (np. 2^‘Am). Odpowiedz na pytania:
 a) Czy cząstki a emitowane przez farbę oddziałują na organizm czło­
wieka noszącego taki zegarek?
b) Co zaobserwowano by po zbliżeniu takiego zegarka do licznika
G-M? jaki wniosek można byłoby wysnuć z tej obserwacji?
7. Podaj przykłady organizmów najbardziej i najmniej odpornych na dzia­
łanie promieniowania jonizującego.
8. Każdego dnia jesteśmy narażeni na działanie promieniowania jądrowe­
go. Uważa się, że w ciągu roku nie pow inniśm y pochłonąć więcej niż
5 m Svtego promieniowania. W poniższej tabeli podano wartości dawki
pochłanianej promieniowania pochodzącego ze źródeł, z którym i styka­
my się w różnych sytuacjach życiowych (uwzględniono promieniowanie
jądrowe oraz promieniowanie Roentgena).

Źródło promieniowania/sytuacja Średnia dawka (¿¿SY/rok) |

promieniowanie kosmiczne 400

kineskopy telewizorów i monitorów 20 (przy założeniu, że

komputerowych starego typu przebywamy przed telewizorem/
monitorem 1 godzinę dziennie)

materiały budowlane 70

palenie tytoniu 13 000

nawozy sztuczne w żywności 50

kuchenki gazowe na gaz ziemny 400

prześwietlenie klatki piersiowej 60 (dawka jednorazowa)

prześwietlenie przewodu 2500 (dawka jednorazowa)

pokarmowego

badanie izotopowe tarczycy 5900 (dawka jednorazowa)

Tabela 4.1

Sprawdź, czy ty lub ktoś z twojej rodziny nie przekroczył w ostatnim roku
dawki 5 mSv.
W ymień inne niż podane w tabeli źródła promieniowania jonizującego,
jeśli ty lub ktoś z twojej rodziny zetknął się nimi.
4.3.Doświadczenie Rutherforda.
Budowa jądra atomowego
Po zapoznaniu się z treścią tego paragrafu potrafisz:

■ Opisać doświadczenie Rutherforda i omówić jego znaczenie.

■ Wyjaśnić pojęcia: pierwiastek, jądro atomowe, izotop, proton, neutron.

■ Przedstawić budowę jądra atomowego.

* Podać skład jądra atomowego na podstawie liczby masowej i atomowej.

Pytanie, z czego jest zbudow ana m ateria, to jedno

z fundam entalnych pytań fizyki, na które do dzisiaj nie
znamy zadowalającej odpowiedzi. W czasach starożyt­
nych grecki filozof D em okryt przedstawił pogląd, że
cała materia jest zbudowana z bardzo małych, niepo­
dzielnych elementów - atomów (grec. atom os - nie­
podzielny’). Obecnie w iem y że m ateria rzeczywiście
zbudowana jest z atomów, choć oczywiście pojęcie to
rozumiemy dziś inaczej niż wczasach Dem okryta. Na
Ernest Rutherford początku XX wieku, dzięki pracom fizyków, między
innym i H enri Becąuerela oraz Piotra Curie i M arii
Skłodowskiej-Curie, okazało się, że atomy są podziel-
ne. Niezwykle istotne dla rozwoju wiedzy o budowie atom u było doświadczenie
wykonane w 1911 roku przez Ernesta Rutherforda.
Polegało ono na bom bardowaniu bardzo cienkiej złotej folii (o grubości około jed­
nej tysięcznej m ilim etra, co odpowiada mniej więcej czterystu warstwom atomów
złota) strum ieniem cząstek«, których źródłem był polon (rys. 4.16).
Cząstki a wysyłane przez źródło promieniotwórcze, po przejściu przez kolimatory
(płytki ołowiane z otworami), padały na tarczę wykonaną ze złotej folii, a następnie
uderzały w ekran znajdujący się wokół tarczy.
 169

k o lim a to r y
z o ło w iu

d e te k to r ź ró d ło
(s c y n ty la to r ZnS) czą ste k a

Rys. 4.16

Miejsce uderzenia zależało od tego, o jaki kąt odchylał się tor lotu cząstki. Ekran był
pokryty siarczkiem cynku. Uderzające w ekran cząstki a wywoływały scyntylacje
- bardzo słabe błyski światła, które m ożna było obserwować i liczyć4. Większość
cząstek a przelatywała przez folię prawie bez zmiany kierunku, tak jakby folia ze
złota była dla nich pustą przestrzenią. Część cząstek a była jednak rozpraszana.
Około jedna cząstka na tysiąc ulegała odchyleniu o kąt większy niż 10°, ale zaob­
serwowano także cząstki, które odchylały się o kąt większy niż 90°, oraz takie, które
zostały odrzucone wstecz, jak gdyby napotkały jakąś masywną przeszkodę. Było to
sprzeczne z założeniam i znanego wówczas modelu atom u Thomsona (tzw. ciasta
z rodzynkami).

Doświadczenie 4.4
Cel:
W ykonanie symulacji doświadczenia Rutherforda.
Kolejne czynności:
■ Wykonaj z m odeliny okrągłe „wzgórze”, takie jak pokazane na
rysunku 4.17 (do dośw iadczenia m ożesz wykorzystać zestaw
nr 96 dostępny w ofercie ZamKoru).

4M ożesz sa m odzielnie zaobserw ow ać scyntylacje w y w o łan e u d e rz e n iam i c z ą s te k « w e k ra n p o k ry ty siarczkiem

cy n k u . Skorzystaj ze sp in tary sk o p u - p rzy rz ą d u opisan eg o w parag rafie 4.8.
 Rys. 4.17

■ Ustaw „wzgórze” na dużym arkuszu papieru z narysowanymi liniami.

■ W kierunku wzgórza symulującego atom złota puszczaj kulki
szklane lub metalowe o średnicy około 1 cm. W doświadczeniu
będą one cząstkam i alfa. Siła, którą wzgórze działa na kulkę, sy­
muluje siłę działającą na cząstkę alfa padającą na atom złota.
■ Obserwuj, jak tory toczących się kulek zależą od tego, czy kulka
toczy się w kierunku zbocza czy wierzchołka wzgórza. Które kulki
zawrócą? Tory których kulek ulegają niewielkiemu zakrzywieniu?
■ Na papierze naszkicuj tory kulek.

Na podstawie w yniku doświadczenia odpowiedz na pytanie:

Których cząstek będzie więcej - takich, które przeszły przez folię złotą,
czy takich, które uległy odbiciu wstecz?

Na rysunku 4.18 zaprezentowano schemat rozpraszania cząstek « na folii złotej.

Rysunek 4.18a przedstawia tory cząstek « przelatujących w różnej odległości od
jądra atomowego, zaś rysunek 4.18b tory cząstek« padających na folię ze złota. Na
żółto zaznaczono atomy, a na czerwono jądra atomowe (nie są zachowane proporcje
rozmiarów).
Analiza rozproszenia cząstek alfa doprowadziła Rutherforda do wniosku, że atom
ma dodatnio naładowane jądro, w którym skupia się prawie cała masa atomu. Dziś
wiemy, że średnica jądra jest 105 (sto tysięcy) razy mniejsza od średnicy całego ato­
mu i wynosi około 1(T15 m. Wokół jądra, na wzór orbit planetarnych, poruszają się
elektrony. Gdyby powiększyć atom do rozmiarów boiska piłkarskiego, to leżące na
środku boiska jądro miałoby wielkość kulki o średnicy około 1 mm.
 alfa cząstka alfa

« atom

jądro

Rys. 4.18

Taki model budowy atomu, zaproponowany w 1911 roku przez Ernesta Rutherfor­
da, n a z y w a m y modelem planetarnym.
Skoro atom jest podzielny, to może niepodzielne jest jądro atomowe? Dalsze ekspe­
rym enty wykonane przez Ernesta Rutherforda pokazały, że również ono ma swoją
strukturę. W skład jądra wchodzą protony - dodatnio naładowane cząstki o masie
około 1840 razy większej od masy elektronu. Rutherford przypuszczał, że oprócz
protonów w jądrach atomowych znajdują się jeszcze cząstki o masie podobnej do
masy protonu, ale elektrycznie obojętne. Potwierdzenie przypuszczeń Rutherforda
przyniosło doświadczalne odkrycie takich cząstek w 1932 roku przez angielskie­
go fizyka Jamesa Chadwicka. Nazwano je neutronami. Protony i neutrony noszą
wspólną nazwę nukleonów (ang. nucleus - ‘jądro atomowe’).
W tabeli 4.2 podano ładunki i masy nukleonów.

Cząstka Ładunek Masa

(ładunek elementarny) (kg)
proton +1 1.672621637(83) • 10'27
neutron 0 1,67492728(29) ■ 10 27
Tabela 4.2

Liczba p rotonów w jądrze jest dla każdego pierw iastka inna

i równa liczbie elektronów w atomie. Decyduje ona o chemicz­
nych właściwościach atomu. Nazywamy ją liczbą atomową lub
porządkową (oznaczamy literą Z ), gdyż jest równa numerowi
danego pierwiastka w układzie okresowym .

i
Atomy każdego pierwiastka mogą występować w postaci kilku odm ian różniących
się między sobą liczbą neutronów w jądrze. O dm iany te nazywamy izotopam i5.

Liczba wszystkich nukleonów tw orzących jądro to liczba ma­

sowa A, gdyż zawiera ona inform ację o masie atomu, która
w przybliżeniu je st równa iloczynow i liczby masowej i masy
jednego nukleonu.

Liczbę neutronów w jądrze obliczamy, odejmując od liczby A wszystkich nukle­

onów w jądrze liczbę Z protonów. W artości liczbowe Z oraz A podajem y wraz
z symbolem pierwiastka, co zapisujemy ¿X . Symbol atom u helu, którego jądro
jest zbudowane z czterech nukleonów: dwóch protonów i dwóch neutronów (Z = 2,
A = 4), zapisujemy ^He (tak jak cząstka a , którą niekiedy oznaczamy \a ).
Najprostszą budowę ma jądro wodoru. Jądro najczęściej występującego izotopu
wodoru to po prostu proton, co zapisujemy ¡H . Oprócz wspom nianego izotopu
\ H znane są jeszcze dwa: deuter zawierający w jądrze jeden proton i jeden neutron
JH (oznaczany czasem ¡ D j o r a z tr y t ¡H (inneoznaczenie \ T ). D e u te ru itry tu
w występującym naturalnie na Ziemi wodorze jest bardzo mało: 1 atom deuteru
przypada na 6000 atom ów wodoru, a jeden atom trytu na 1017 atom ów wodoru.
Przykładem jądra o znacznie bardziej skomplikowanej budow ie jest jądro izo­
topu u ran u 2^ U . Zawiera ono 92 protony i aż 143 neutrony.
Co sprawia, że składniki jądra są utrzymywane razem ibardzo blisko siebie? Pamię­
tasz, że rozm iary jąder atomowych są rzędu 10 15m. Źródłem wiązania nukleonów
nie mogą być oddziaływania elektrostatyczne, gdyż pom iędzy naładowanymi do­
datnio protonam i występuje wzajemne odpychanie, a elektrycznie obojętne neu­
trony w ogóle elektrostatycznie nie oddziałują. Za utrzym anie jądra w całości nie
może też być odpowiedzialne przyciąganie grawitacyjne. Jest ono bowiem około
36 rzędów wielkości słabsze od elektrostatycznego. Oznacza to, że siła odpychania
elektrostatycznego dwóch protonów jest aż 1036 razy większa od ich wzajemnego
przyciągania grawitacyjnego, łądro składające się z oddziałujących jedynie elektro­
statycznie i grawitacyjnie nukleonów natychm iast by się rozpadło.
Za utrzym anie jądra atomowego w całości muszą więc być odpowiedzialne jakieś
inne siły przyciągania działające pomiędzy nukleonam i i pozwalające zrównoważyć
odpychanie natury elektrostatycznej. Siły te nazwano silami jądrowymi.

5Fizycy nazyw ają izo to p am i ta k ż e o d m ia n y p ierw iastk ó w złożonych z tak ic h a to m ó w lub ją d ra tych atom ów.
Uzupełnienie
Dowiedz się więcej o oddziaływaniach jądrowych.
Charakterystyczną cechą sił jądrowych jest ich bardzo krótki zasięg, porównywalny z rozmia­
rami jąder atomowych. Siła oddziaływania dwóch nukleonów' maleje niemal do zera już przy
ich oddaleniu na odległość kilku femtometrów (1 fm = 1CT15m). Jednak w zakresie mniejszych
odległości oddziaływania te są bardzo silne, ponad 100-krotnie silniejsze od elektrostatycznych.
Doświadczalnie stwierdzono, że siły jądrowe „nie rozróżniają” nukleonów: dwa protony lub dwa
neutrony oddziałują takim i samymi siłami jądrowymi. Oznacza to, że siły jądrowe nie są zależne
od ładunku elektrycznego. Oddziaływania jądrowe (nazywane także oddziaływaniami silnymi)
należą, obok elektromagnetycznych, grawitacyjnych i tzw. słabych (których nie będziemy oma­
wiać), do czterech podstawowych (fundamentalnych) rodzajów oddziaływań występujących
w przyrodzie.

Podsumowanie_________________________________
■ Atom ma dodatnio naładowane jądro, w któ rym jest skupiona prawie cata
masa atomu.

■ Średnica jądra jest około 105 razy mniejsza od średnicy atomu.

■ Istnienie jądra atomowego w ykazał doświadczalnie Ernest Rutherford.

■ Jądro atomowe jest zbudowane z nukleonów, którym i są protony i neu­

trony.

■ O liczbie nukleonów w jądrze inform uje liczba masowa A

■ Liczba protonów w jądrze jest równa liczbie elektronów w atomie. De­

cyduje ona o właściwościach chemicznych atomu i jest nazywana liczbą
atom ową lub porządkową Z.

■ Liczbę neutronów w jądrze obliczamy, odejmując od liczby A nukleonów

liczbę Z protonów.

■ Pierwiastki w ystępują zazwyczaj w kilku odmianach zwanych izotopami.

Jądra wszystkich izotopów danego pierwiastka zawierają ty le samo p ro ­
tonów, a różnią się liczbą neutronów.

■ Za utrzym anie jądra atomowego w całości są odpowiedzialne niezależne

od ładunku s iły jądrowe.

■ Zasięg sił ją d row ych je st bardzo m ały; już p rzy oddaleniu dwóch nu­
kleonów na odległość kilku fem tom etrów siła przyciągania między nimi
maleje niemal do zera.
Zadania
1. Odpowiedz na pytania:
■ Ile protonów i ile neutronów znajduje się w jądrze trytu, a ile w jądrze
izotopu potasu i" K?
■ Który pierwiastek ma jądro o najprostszej budowie?
■ Który pierwiastek ma jądro o takiej samej budowie jak cząstka a?
■ Ile protonów i ile neutronów znajduje się w jądrze węgla ^C , a ile
w jądrze izotopu węgla 14C? Ile elektronów znajduje się w atom ie
węgla n6C, a ile w atomie węgla u6C?
2. Wykonaj symulację doświadczenia Rutherforda, korzystając z apletu do­
stępnego w serwisie internetowym ZamKoru.
Obserwuj, które cząstki lecą na wprost, tory których cząstek ulegają nie­
wielkiemu zakrzywieniu, których dużemu zakrzywieniu, a które cząstki
lecą wstecz. Których cząstek będzie więcej: takich, które przeszły przez
folię złota, czy takich, które uległy odbiciu wstecz?
3. Dośw iadczenie Rutherforda potw ierdza istnienie jąder atomowych.
Przeprowadź rozum owanie, które pokaże, że wytłum aczenie w yniku
doświadczenia Rutherforda jest możliwe tylko przy założeniu, że prawie
cała masa atomów jest skupiona w jądrach atomowych o średnicy sto
tysięcy razy mniejszej od średnicy atomu.
4. Średniowieczni alchemicy próbowali zmienić powszechnie występujące
metale w złoto, poddając je różnym reakcjom chemicznym. Wyjaśnij,
dlaczego wszystkie te próby były nieskuteczne.
5. Do jądra pewnego pierwiastka dodano:
a) jeden proton,
b) jeden neutron.
Czy w każdym z tych przypadków jest to nadal jądro tego samego pier­
wiastka? Czy powłoki elektronowe atom u tworzy w obu przypadkach
taka sama liczba elektronów?
4.4. Prawo rozpadu
promieniotwórczego.
Metoda datowania izotopowego
Po zapoznaniu się z treścią tego paragrafu potrafisz:

■ Opisać rozpady alfa, beta i sposób powstawania prom ieniowania gamma.

■ Posługiwać się pojęciem czasu połowicznego rozpadu.

■ Narysować wykres zależności od czasu liczby jąder, które uległy rozpadowi.

■ Wyjaśnić zasadę datowania substancji na podstawie jej składu izotopowego.

Rozpad prom ieniotw órczy

Emisja prom ieniowania a , ¡3 lub y jest zjawiskiem mającym źródło w jądrze ato­
mowym. W yemitowanie z jądra cząstki a lub ¡3 zm ienia jego skład (tzn. liczbę
protonów i neutronów), powodując przem ianę w inne jądro. Takie spontaniczne
przem iany jąder nazywamy rozpadem prom ieniotwórczym , a nietrwałe jądra,
które tym przem ianom ulegają - jądrami niestabilnymi, łądra trwałe, które sa­
morzutnie nie podlegają przem ianom , to jądra stabilne.
Gdy jądro atomowe o liczbie masowej A i liczbie atomowej Z wysyła na zewnątrz
cząstkę a , powstaje z niego jądro innego pierwiastka, które zawiera o 4 nukleony
(dwa protony i dwa neutrony) mniej. Proces ten nazywamy rozpadem alfa.
Oznaczając jądro początkowe przez X, a jądro końcowe przez Y, możemy rozpad
alfa zapisać następująco:
zAx - * A
z : 42r + 42a

Przykładem rozpadu alfa są przem iany jądra radu ^ Ra w jądro radonu 2^Rn.

2ftsRa 2gńRn+ \a
orazam eryku “ Am w neptun ” , Np.

alfa

■A
241
95
Am -* ” 7N p + \a

Schemat tego rozpadu przedstawiono

na rysunku 4.19.
241 , 237
Drugi rodzaj rozpadu promień iotwór- Am Np
czego to rozpad beta, podczas którego Rys 419
z jądra jest emitowana cząstka/?, czyli
elektron. Jak wiesz, jądro atomowe składa się wyłącznie z protonów i neutronów.
Skąd więc biorą się emitowane z jądra elektrony? O tóż jeden ze znajdujących się
w jądrze neutronów ulega przem ianie w proton i elektron6.

Proton zostaje w jądrze, a elektron jest wyrzucany na zewnątrz jądra. Liczba proto­
nów w jądrze zwiększa się w ten sposób o jeden, natomiast 1iczba neutronów zmniej -
sza o jeden. Nie zmienia się jednak całkowita liczba nukleonów w jądrze. Zm iana
liczby protonów powoduje, że w rozpadzie beta jądro atomowe X ulega przemianie
w jądro Y innego pierwiastka. Rozpad beta możemy zapisać następująco:

A
Z

Przykładem rozpadu beta jest przem iana izotopu ołowiu Pb w izotop bizm utu
214
83
Bi (rys. 4.20).

214 214
82
Pb -* 83

Rozpad beta izotopu ołowiu ng42 Pb

nazywamy rozpadem beta m inus,
gdyż z jądra jest emitowana ujem­
nie naładowana cząstka fi. O takim
rozpadzie beta m ów im y w tym
Rys. 4.20
podręczniku.

6 Podczas tej p rze m ia n y em ito w an e jest ró w n ież a n ty n e u trin o elektronow e. Jest to cząstk a b a rd z o słabo o d d z ia ­
łująca z m aterią.
Uzupełnienie
Dowiedz się o rozpadzie beta plus.

Istnieje również rzadziej spotykany rozpad beta plus, podczas którego z jąder są emitowane
dodatnio naładowane pozytony - cząstki, które różnią się od elektronów tylko znakiem ła­
dunku. Pozytony są antycząstkami elektronów. Powstają one w wyniku przemiany jednego ze
znajdujących się w jądrze protonów w neutron.

¡P-Jn+y/i

Podczas rozpadu beta plus z jąder emitowane jest również neutrino elektronowe.

Jądra powstające w wyniku rozpadu a lub f3 mają często nadm iar energii - m ówi­
m y że są w stanie wzbudzonym (podobnie jak atomy, które mogą znajdować się
w stanie wzbudzonym). Energię tę szybko wypromieniowują w postaci prom ienio­
wania gam m a i przechodzą do stanu podstawowego.

Przykład 4.1
W w yniku rozpadu beta izotopu kobaltu “ Co powstają jądra niklu
2“ Ni, które są w stanie wzbudzonym. Pozbywają się one nadm iaru
energii, emitując dwa kwanty gamma o energiach 1,17 MeV i 1,33 MeV.

“ C o -» “ Ni*+_"/? a następnie “ Ni* “ Ni + y { + y .

W powyższym zapisie gwiazdka przy symbolu chemicznym niklu NP

oznacza jądro wzbudzone.

Aktyw ność promieniotwórcza

W każdej substancji (ciele) zawierającej atomy izotopu promieniotwórczego docho­

dzi do rozpadu jąder tego izotopu. Substancja wysyła więc promieniowanie jądrowe,
czyli jest źródłem promieniowania. Taką substancję nazywamy źródłem promie­
niotwórczym. Wielkością fizyczną informującą, ile rozpadów zachodzi w źródle
w jednostce czasu, jest aktywność promieniotwórcza A tego źródła.
Aby ją obliczyć, trzeba podzielić liczbę rozpadów następujących w pewnym czasie
przez ten czas. Jeśli w źródle prom ieniotwórczym znajdowało się w danej chwili
początkowej (i(| = 0) N njąder pewnego izotopu promieniotwórczego, a po upływie
czasu t od chwili początkowej jąder tych było N, to zmianę A N liczby jąder, która
nastąpiła w źródle w czasie A t = t - t Q, wyrażam y wzorem A N = N - N Q. Zauważ,
że A N jest ujemne, bo N < N . Zatem liczbę rozpadów (dodatnią!), które nastąpiły
w czasie Ai, zapisujemy jako |A N \. Aktywność promieniotwórczą wyrażam y więc
wzorem:
AN\
At

Jednostką aktywności jest 1 bekerel(l Bq).

A ktyw ność źródła jest równa jednemu bekerelowi, jeśli w źró ­

dle zachodzi jedna przemiana prom ieniotwórcza w czasie jednej
sekundy.

lßq-lßSÄ

Aktywność źródła jest proporcjonalna do zawartości izotopu promieniotwórczego

- im więcej jąder mogących ulegać rozpadowi znajduje się w źródle, tym większa
jest jego aktywność. Zależy ona również od rodzaju izotopu promieniotwórczego
w źródle.
Większość substancji, z którym i m amy do czynienia na co dzień, zawiera naturalne
izotopy promieniotwórcze. Jednak jest ich tak mało, że aktywność tych substancji
m ożna pom inąć. Na przykład 100 g w odorotlenku potasu KOH m a aktyw ność
około 2 kßq, pochodzącą od izotopu potasu “ K ulegającego rozpadowi beta.

Uzupełnienie------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Dowiedz się więcej o substancjach promieniotwórczych.

Działalność człowieka powoduje podwyższenie poziomu promieniowania w środowisku. W Pol­

sce w następstwie spalania ok. 150 m in ton węgla kamiennego rocznie do środowiska trafia
ok. 150 ton promieniotwórczego uranu i 300 ton promieniotwórczego toru, głównie w postaci
popiołów, których aktywność może przekraczać nawet 2000 Bq/kg.
W tabeli 4.3 podano średnie aktywności różnych substancji.
 Materiał, obiekt Aktywność (Bq) Źródło promieniowania
Uwagi

woda pitna, 1 cm3 0 ,4 -4 0 222Rn i produkty jego

przemiany
powietrze Ok. 5 0 222Rn
w pomieszczeniach
mieszkalnych, 1 m3, Polska
40(^ U Q
żywność tzw. sucha, 1 kg 1 0 0 -1 0 0 0

nawozy fosforowe Ok. 5000 238U

(superfosfat), 1 kg
ciato człowieka, 70 kg Ok. 7 0 0 0 40K 14C
ruda uranowa, 1 kg, ok. 500 000 238U

0,3% zawartości 238U

paliwo w typowym ok. 1020 przy mocy
reaktorze atomowym elektrycznej 1 GW
wybuch bomby ok. 10« wybuch równoważny
wodorowej wybuchowi 1 miliona
ton trotylu
Tabela 4.3

Prawo rozpadu prom ieniotwórczego

Załóżmy, że w pewnej chwili (będziemy uważali ją za chwilę zero) próbka zawie­

ra dużą liczbę N Qidentycznych jąder promieniotwórczych. Urucham iam y stoper
i m ierzymy czas, po którym w próbce pozostanie ich połowa, czyli N J 2. W tym
czasie połowa z początkowej liczby N 0jąder uległa rozpadowi. Oznaczmy ten czas
przez Tj .. Jeśli będziemy kontynuować pomiar, to stwierdzimy, że po kolejnym
czasie T rozpadowi uległa połowa z pozostałych N Q/2 jąder, czyli w próbce zostało
N J 4 początkowej liczby jąder, zaś po trzech czasach T , będzie ich N J 8 itd. Zależ­
ność liczby jąder promieniotwórczych danego izotopu znajdujących się w próbce
od czasu przedstawiono na wykresie N{t) (rys. 4.21).

Czas, po któ rym z początkowej liczby jąder prom ieniotwórczych

zostanie połowa, nazywam y czasem połowicznego rozpadu.

Czas połowicznego rozpadu jest inny dla każdego izotopu i może wynosić od try­
lionowych części sekundy do m iliardów lat.
W tabeli 4.4 podano czasy połowicznego rozpadu dla wybranych izotopów różnych
pierwiastków.

Izotop Czas połowicznego

rozpadu
14C 5730 lat
226Ra 1600 lat
SiORb 19,4 lat
60Co 5,27 lat
210Po 138 dni
131| 8 dni
222Rn 3,82 dnia
218Po 3,05 min
214Ro 0,164 ms
8Be 1 0 18s
Tabela 4.4

Zależność liczby jąder danego izotopu promieniotwórczego znajdujących się w sub­

stancji promieniotwórczej od czasu odkrył w 1899 roku Ernest Rutherford. M ate­
matycznie można przedstawić tę zależność równaniem zwanym prawem rozpadu
promieniotwórczego.

Wzór 4.1

gdzie N jest liczbą jąder promieniotwórczych w chwili początkowej, N - liczbą

jąder promieniotwórczych, które pozostały w próbce po upływie czasu t od chwili
początkowej, T - czasem połowicznego rozpadu.
Prawo rozpadu w postaci wykresu przedstawiono na rysunku 4.21.
 Rys. 4.21

Uzupełnienie.
Stała rozpadu promieniotwórczego
Jeśli w substancji promieniotwórczej znajdowało się w chwili początkowej N jąder izotopu
promieniotwórczego, a po upływie czasu i jąder tych było N, to
|AN| = |N -N 0|
jest liczbą jąder, które w czasie A t uległy rozpadowi.
\AN\
Ułamek to liczba jąder rozpadających się w jednostce czasu. Stwierdzono doświadczal-

\AN\
nie, że — N jest proporcjonalna do liczby N jąder danego izotopu promieniotwórczego

zawartych w próbce:
Ia n I Ia n I ,
i----- 1_ N i----- 1= x n
At At

Występującą w powyższym wzorze stałą A nazywamy s ta łą r o z p a d u p r o m ie n io tw ó r c z e ­

go. Jest to wielkość charakterystyczna dla danego izotopu promieniotwórczego, która informuje,
jaka część początkowej liczby jąder rozpada się w ciągu 1 sekundy.
Z powyższego równania, posługując się odpowiednim aparatem matematycznym, wyprowa­
dzamy prawo rozpadu promieniotwórczego (4.1).
Można wykazać, że dla każdego pierwiastka między czasem połowicznego rozpadu T i stałą
rozpadu X istnieje związek:

A T - 0 ,6 9 3
Tak samo jak liczba jąder substancji promieniotwórczej zmienia się jej aktywność.

Po czasie T aktyw ność maleje do połowy aktyw ności początkowej A (]. Im więc
krótszy jest czas połowicznego rozpadu jakiegoś izotopu, tym szybciej maleje ak­
tywność próbki zawierającej ten izotop (bo szybciej maleje liczba jąder, które nie
uległy jeszcze rozpadowi).

Uzupełnienie------------------------------------------------------------------------------------------------------
Statystyczny charakter rozpadu promieniotwórczego
Proces rozpadu promieniotwórczego możemy porównać do rzutu kostką do gry. Jeśli weźmiemy
dużo jednakowych kostek i rzucimy jednocześnie, to około 1/6 z nich powinna wskazać np. je­
dynkę (jeśli rzucimy 600 kostek, to dla około 100 kostek otrzymamy jedynkę). Jeśli weźmiemy
jednak tylko jedną kostkę, to nie jesteśmy w stanie przewidzieć, ile razy m usimy rzucić, by
otrzymać jedynkę. Tak samo zachowują się jądra promieniotwórcze. Nie potrafimy przewidzieć,
kiedy i które jądro ulegnie rozpadowi. Jeśli mamy próbkę złożoną z bardzo wielu jednakowych
jąder promieniotwórczych, możemy z dobrym przybliżeniem określić, jak będzie się zmieniała
ich liczba z upływem czasu.

Przeprowadzenie symulacji rozpadu promieniotwórczego.

Potrzebne przedmioty:
400 jednakowych kostek wykonanych na przykład z listewki, gąbki
itp. o krawędziach około 10-20 m m i mających jedną ze ścianek p o ­
malowaną na inny kolor niż pozostałe (możesz użyć kostek z zestawu
nr 100 z oferty ZamKoru).
Kolejne czynności:
■ Wszystkie kostki rzuć tak, jak rzuca się kostki do gry.
■ Kostki, które upadły pom alowaną ścianką do góry, symbolizują
jądra, które uległy rozpadowi. Policz je i odłóż.
■ Pozostałe kostki rzuć ponownie.
■ Zakładaj ąc, że rzuty wykonywane były co minutę, wykonaj wykres
przedstawiający zależność liczby jąder, które nie uległy rozpadowi,
od czasu.
 ■ Określ czas, po którym została połowa początkowej liczby jąder,
czyli czas połowicznego rozpadu.
■ Doświadczenie powtórz dla np. czterystu m onet jednogroszo-
wych, które będą symbolizowały jądra promieniotwórcze innego
izotopu.
■ W rzuć m onety do kubka i rzuć tak, jak kostki do gry.
■ Odłóż te, które upadły orzełkiem do góry. Symbolizują one jądra,
które uległy rozpadowi.
■ Doświadczenie kontynuuj podobnie jak w przypadku kostek.
■ W ynik przedstaw na wykresie wykonanym w poprzedniej części
doświadczenia.
■ Porównaj okresy połowicznego rozpadu dla tych dwóch izotopów
(kostek i monet). Wyjaśnij, dlaczego są różne.

Przykład 4.2
Czas T połowicznego rozpadu kobaltu “ Co wynosi 5 lat. Pewna prób­
ka zawiera 0,04 g tego izotopu. Obliczmy jego masę m w próbce po
10 latach.
W czasie pierwszych 5 lat rozpadowi ulegnie połowa początkowej licz­
by jąder “ Co, co odpowiada połowie masy próbki. Taka sama liczba
jąder “ Co pozostanie w próbce, więc masa kobaltu “ Co po upływie
5 lat będzie równa W czasie kolejnych 5 lat rozpadowi ulegnie
połowa liczby jąder, które zostały w próbce po pierwszych 5 latach.
Zatem masa jąder, które ulegną rozpadowi w czasie następnych

j
5 lat, będzie wynosiła - 1- m = - m . Oznacza to, że w próbce po 10 la­
tach pozostanie
1 1 1
m = m — m ---- m = — m = 0,01e
2 4 4
izotopu “ Co.
Przykład 4.3
Na skutek awarii reaktora w Czarnobylu do atm osfery dostały się
promieniotwórcze izotopy jodu ’^ I o czasie połowicznego rozpadu
T = 8 dób oraz cezu '^ C e o czasie połowicznego rozpadu T, = 30 lat.
D nia 28 kwietnia 1986 roku w Warszawie aktywność jodu przy po-
Bq
wierzchni ęruntu wynosiła 100—- (przed awaria pierwiastek ten był
m
niewykrywalny). Tego samego dnia aktywność cezu osiągnęła wartość

3,3 —y i była 80 000 razy większa niż przed awarią.

m

a) Obliczmy aktywność jodu w 2012 roku, czyli 26 lat po awarii.

365 d n i-26
-1 2 0 0 7 :
8

Aktywność jodu pochodzącego z awarii reaktora w Czarnobylu jest

obecnie praktycznie równa zeru (niewykrywalna).

b) Oszacujmy czas t, po upływie którego aktywność A cezu wróci do

stanu sprzed awarii Afl.

A
— = 80 000 * 216
t

więc 2T ~ 216, a stąd otrzymujemy:

t — 16-30 lat ~ 500 lat

Musi upłynąć aż 500 lat, by aktywność cezu pochodzącego z awarii

reaktora w Czarnobylu wróciła do wartości sprzed awarii.
Uzupełnienie
O aktywności promieniotwórczej ciał.
Aktywność różnych ciał określamy, podając ich aktywność całkowitą (wyrażoną w Bq) lub
aktywność przypadającą na jednostkę masy lub objętości (wyrażoną w Bq/kg lub Bq/m3). Na
przykład, jeśli całkowita aktywność ciała człowieka o masie 70 kg wynosi ok. 7000 Bq, to jest
to równoważne aktywności 100 Bq/kg.
Średnia aktywność R n w powietrzu przy gruncie wynosi ok. 4,4 Bq/m3, ale w parterowych
zabudowaniach i piwnicach może przekraczać 200 Bq/m3.

Datowania substancji na podstawie składu izotopowego

Jak już wiesz, wszystkie pierw iastki są m ieszaninam i izotopów. Jądra atom ów
wszystkich izotopów7danego pierwiastka zawierają taką samą liczbę protonów.
Izotopy danego pierwiastka różnią się m iędzy sobą liczbą neutronów w jądrach.
Te różnice w budowie jąder powodują, że nie wszystkie izotopy danego pierwiastka
są stabilne. Niektóre ulegają rozpadowi promieniotwórczemu. Badanie zawartości
stabilnych i niestabilnych izotopów wybranych pierwiastków w różnych przedm io­
tach, skałach, m eteorytach itp. m ożna wykorzystać do określenia ich wieku. Jest to
tzw. datowanie substancji na podstawie ich składu izotopowego.
Zasadę datowania omówimy na przykładzie określania wieku materiałów pocho­
dzenia organicznego (np. szczątków roślin lub zwierząt) poprzez wyznaczenie skła­
du izotopowego zawartego w nich węgla. Niemal cały węgiel składa się z dwóch
izotopów stabilnych: zwęgla n6C (ok. 98,9%) oraz z węgla (ok. 1,1%). W przyro­
dzie występuje także w bardzo niewielkiej ilości (ok. 1,2 ■10 10%) promieniotwórczy
izotop węgla'gC. Zawartość względna 'g C / 12C jest równa zatem 1,2- 10 l2. Węgiel
l46C powstaje w górnych warstwach atmosfery ziemskiej wskutek działania prom ie­
niowania kosmicznego. To nietrwały izotop o czasie połowicznego rozpadu w yno­
szącym 5730 lat. Wszystkie izotopy węgla są absorbowane przez żyjące na Ziemi
organizmy (np. w procesie oddychania) aż do ich śmierci, kiedy ustaje przem iana
materii i absorpcja węgla z otoczenia. O d tej chwili zawartość węgla ’gC w szcząt­
kach organizmów, np. włóknach lnu, kościach zwierząt, kawałkach drewna - nie
zmienia się. Zmniejsza się natomiast zawartość izotopu u6C , który ulega rozpadowi
(np. po 5730 latach jego zawartość zmniejsza się o połowę). Aby określić wiek bada­
nej próbki, wyznacza się zawartość względną węgla 'g C /g C i porównuje z pier­
wotną zawartością wynoszącą 1,2 • 10“12. Jeśli np. zawartość względna 'g C /'g C
w próbce wynosi 0,6 • 10'12, czyli jest dw ukrotnie mniejsza od zawartości x\ C / n6C
w chwili śmierci organizmu, to wiemy, że od śmierci upłynął czas równy jednem u
okresowi połowicznego rozpadu węgla '¿C . Badana próbka ma więc 5730 lat.
Stosując metodę datowania za pom ocą węgla “ C , m ożem y określić wiek m ate­
riałów pochodzenia organicznego aż do 50 tys. lat wstecz. Wystarczą bardzo małe
próbki badanych materiałów (o masie rzędu miligrama), więc m ożna uznać tę me­
todę za taką, która nie niszczy próbek. Datowanie za pom ocą węgla U
6C stosuje się
w geologii, biologii, historii i wielu innych dziedzinach nauki. Powyższą m etodą
wyznaczono na przykład wiek znalezionego w lodowcu alpejskim szkieletu czło­
wieka sprzed, jak się okazało, 4550 lat.

Ciekawostka-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Metodą datowania za pomocą węgla 1\ C wyznaczono także wiek Całunu Turyńskiego. Pomiary
wykonano w trzech ośrodkach: na uniwersytecie w Tucson/Arizona, uniwersytecie w Oxfordzie
oraz Politechnice Federalnej w Zurychu. Otrzymano następujące wyniki:
Tucson: 646 ± 31 lat,
Oxford: 750 ± 30 lat,
Zurich: 676 ± 24 lata.
Średni wiek Całunu Turyńskiego wy­
nosi więc 689 ± 16 lat, co odpowiada
pochodzeniu z lat 1262-1384 (z praw­
dopodobieństwem 95%).
Rezultat ten wzbudził wiele kontro­
wersji. Czy na pewno nie popełniono
błędu? U podstaw metody datowania
izotopowego '¿ C leży założenie, że
zawartość węgla w badanym obiekcie
nie zmieniła się od jego powstania.
Rys. 4.22
Całun Turyński był narażony na wiele
Akcelerator cząstek, k tó ry sta n ow ił jeden
sytuacji, które mogły mieć wpływ na z elem entów aparatury pom iarowej
zawartość węgla, między innymi po­ służącej do wyznaczenia wieku Całunu
żar katedry w Chambery w 1532 roku Turyńskiego

(gdzie był przechowywany). Duże

ilości sadzy i dwutlenku węgla mogły wtedy zmienić zawartość węgla w Całunie i wpłynąć na
rezultat badań. Do wyników datowania izotopowego nie należy więc podchodzić bezkrytycznie.
Uzupełnienie
Dowiedz się więcej o datow aniu substancji.
Współcześnie do datowania wykorzystuje się nie tylko w ęgiel1\ C , ale także długo żyjące izoto­
py innych pierwiastków: berylu “ Be (czas połowicznego rozpadu 1 500 000 lat), glinu ¡3A l
(716000lat),chloru “ C l (301000lat),wapnia ^JC a (103000lat),jodu ‘f 3I (15700000lat).
Do datowania jeszcze starszych obiektów, np. skał na Ziemi, Księżycu lub meteorytów, stosuje
się również uran. Izotopy uranu 2^ U i 2“ U w wyniku wielu przemian promieniotwórczych
przekształcają się w stabilne izotopy ołowiu: IO
g2P b i 2“ P b . Występujące w przyrodzie, a więc
i w badanych obiektach, izotopy ołowiu ^ P b i ^ P b były kiedyś uranem . Na podstawie
zawartości tych izotopów oraz szybkości ich tworzenia z uranu można obliczyć wiek próbek pod­
danych badaniu. Tą metodą oszacowano np. wiek skał księżycowych na około 4,5 miliarda lat.
Metodą często stosowaną do określania wieku skał pochodzenia wulkanicznego, a więc pośred­
nio do badania aktywności wulkanów, jest metoda potasowo-argonowa (K-Ar). Zawarty w ska­
łach potas * K na skutek rozpadu promieniotwórczego (okres połowicznego rozpadu wynosi
1,277 • 109lat) przekształca się w izotop argonu 18Ar, który zostaje uwięziony wewnątrz skały,
m imo że jest gazem. Podczas wybuchu wulkanu dochodzi do podgrzania (roztopienia) skały
i uwolnienia argonu. A więc w skałach bezpośrednio po ich p o w sta n iu w w y n ik u z a sty g n ię c ia
lawy wulkanicznej nie ma argonu. Badając zawartość potasu ™K oraz argonu |f, At" w tych
skałach, można określić, ile czasu upłynęło od ich uformowania.
Metodą tą określono na przykład wiek Ziemi na około 4,5 • 109lat.

Podsumowanie_________________________________
■ Spontaniczną przemianę jądra atomowego nazywam y rozpadem prom ie­
niotw órczym .

■ Jądra, które sam orzutnie ulegają rozpadowi prom ieniotwórczem u, nazy­

wamy jądram i niestabilnymi.

■ Jądra trw ałe, niepodlegające sam orzutnie rozpadowi prom ieniotw órcze­
mu, nazywam y jądram i stabilnymi.

■ Rozpadem a nazyw am y emisję przez jądro cząstki a złozonej z dwóch

protonów i dwóch neutronów.

■ Rozpadem ¡3 nazywam y emisję przez jądro cząstki ¡3 - elektronu pow stałe­

go w w yniku zachodzącej w jądrze przemiany neutronu w proton (rozpad
beta minus).

■ Jądro wzbudzone w yprom ieniow uje nadmiar energii w postaci prom ie­
niowania y.
■ A ktyw nością nazyw am y liczbę rozpadów prom ieniotw órczych zachodzą­
cych w próbce w jednostce czasu. Jednostką aktyw ności jest 1 Bq. Źródło
ma aktyw ność 1 Bq, jeżeli w ciągu jednej sekundy dochodzi w nim do
jednego rozpadu prom ieniotwórczego.

■ Czas, po k tó rym potowa jąder danego izotopu prom ieniotw órczego za­
w artych w próbce ulegnie rozpadowi, nazyw am y czasem połowicznego
rozpadu.

■ Zależność od czasu liczby jąder prom ieniotwórczych danego izotopu (znaj­

dujących się w próbce) nazywam y prawem rozpadu promieniotwórczego.

■ Na podstawie składu Izotopowego substancji (np. określenia, jaką część za­

wartego w substancji węgla stanowi prom ieniotw órczy izotop “ C ) można
określić jej wiek.

Zadania________________________________________
Z adanie obowiązkowe
Osiągnięcia fizyki jądrowej są wykorzystywane w rolnictwie, medycy­
nie, ochronie środowiska, górnictwie, geologii, archeologii itd. Znajdź
informacje na temat wybranego zastosowania i przygotuj się do dyskusji
klasowej o zastosowaniach promieniowania jonizującego. Wykorzystaj
artykuł W ybrane zastosow ania prom ieniow ania jonizującego z ser­
wisu: www.zamkor.pl (Portal ucznia -> Ciekawe artykuły).

1. Rozważ, czy jest możliwe, aby po następujących kolejno rozpadach a ,

¡3 i y z pierwotnego jądra atomowego powstało jądro tego samego pier­
wiastka chemicznego.
2. Oblicz liczbę masową A i liczbę atomową Z izotopu pierwiastka, któ­
ry powstał w w yniku rozpadu a izotopu radonu 22^ R n. Odpowiedz na
pytania: Jaki to pierwiastek? Ile protonów i ile neutronów znajduje się
w jądrze powstałego izotopu? Ile elektronów zawiera atom powstałego
pierwiastka?
3. Wykonaj symulację rozpadu promieniotwórczego, korzystając z apletu
R ozpad prom ieniotw órczy z serwisu internetowego ZamKoru.
4. W wyniku rozpadu fi pewnego pierwiastka powstał izotop bizmutu 2|il, Bi.
Podaj nazwę tego pierwiastka oraz liczbę protonów i neutronów w jego
jądrze.
5. W czujnikach przeciwpożarowych (wykrywających dym lub płomień)
często stosowany jest izotop ameryku “ Am. Poszukaj informacji o cza­
sie połowicznego rozpadu tego izotopu i oceń, czy m a on wpływ na okres
użytkowania takich czujników.
6. Jedną z m etod badania funkcjonow ania tarczycy jest scyntygrafia.
W badaniu tym stosuje się izotop jodu '^ I o czasie połowicznego roz­
padu równym 8 dób. Oblicz czas, po upływie którego aktywność poda­
nego pacjentowi preparatu zawierającego ™ I będzie 8 razy mniejsza niż
w chwili podania.
7. Archeolodzy prowadzący wykopaliska natrafili na prehistoryczne na­
rzędzia drewniane. W celu zbadania ich wieku zastosowali m etodę dato­
wania za pom ocą węgla u6C. Pom iary wykazały, że względna zawartość
izotopu 'gC jest czterokrotnie niższa niż w obecnie wytwarzanych ele­
m entach drewnianych. Ustal wiek znalezionych narzędzi.
8. Podczas wykopalisk znaleziono zachowane fragm enty skamieniałego
lasu - pnie drzew sprzed tysięcy lat. Badanie wykazało, że względna za­
wartość węgla '\ C p \ C wynosi 0,15-10 12. Ustal, ile lat tem u rósł ten las.
9. W chwili śmierci w organizmie zwierzęcia znajdowało się 8 //g prom ie­
niotwórczego izotopu węgla u6C .
a) Sporządź wykres zależności masy izotopu węgla u6C pozostałego
w szczątkach zwierzęcia od czasu. Przyjmij odpowiednią skalę na
osi czasu.
b) Odpowiedz na pytania:
■ Po jakim czasie od śmierci zwierzęcia w jego szczątkach pozostanie
0,25 jug izotopu węgla u6C ?
■ Czy na podstawie zawartości izotopu węgla ‘JC w szczątkach zwie­
rzęcia możemy określić, kiedy ono żyło, jeśli zginęło przed milionem
lat? Czas połowicznego rozpadu węgla u6 C jest równy około 5730 lat.
4.5. Energia wiązania.
Reakcja rozszczepienia
Po zapoznaniu się z treścią tego paragrafu potrafisz:

■ Objaśnić pojęcia: energia spoczynkowa, d e fic y t masy, energia wiązania.

■ Obliczyć te wielkości dla różnych pierwiastków.

■ Opisać reakcję rozszczepienia uranu 29325U.

■ Podać w arunki zajścia reakcji łańcuchowej.

Wydawać by się mogło, że znając m asy protonu i neutronu, m ożem y obliczyć

m asę jądra dowolnego atom u jako sum ę mas nukleonów wchodzących w skład
jądra.
Tymczasem okazuje się, że dla wszystkich pierwiastków masa jądra atomowego m
jest mniejsza od sumy mas protonów Z • m i mas neutronów ( A - Z ) ■m n, z których
jest zbudowane.

m < Z • m + (A — Z) ■m
I P n
Różnicę pom iędzy sum ą mas nukleonów, z których składa się jądro atomowe,
a masą tego jądra nazywamy deficytem m asy i oznaczamy Am.

Am — Z - m + (A — Z) • m - m
P v n )

Zastanówmy się, co jest przyczyną występowania deficytu masy. W yobraźmy sobie,

że chcemy rozdzielić jądro o masie m. na spoczywające w pewnym oddaleniu od sie­
bie nieoddziałujące wzajemnie protony i neutrony. Aby to zrobić, musimy wykonać
pracę, pokonując jądrowe siły wzajemnego przyciągania nukleonów (analogicznie
do sytuacji, gdy chcemy rozdzielić przyciągające się magnesy albo wyrwać z atomu
elektron przyciągany elektrostatycznie przez jądro lub podnieść ciało). W ykonana
praca musi zamienić się w jakąś formę energii. Ale w jaką?
Odpowiedzi dostarcza nam teoria względności Alberta Einsteina. Zgodnie z nią
każde ciało o masie m m a energię:

E0 — m c2 Wzó r 4.2

gdzie m oznacza masę ciała, E - związaną z tą masą energię, a c - szybkość światła

w próżni. Energia E () to energia spoczynkowa. Związek (4.2) nazywany jest często
równoważnością masy i energii.
Załóżmy, że jądro, które rozdzielamy, składa się z dwóch nukleonów. Przed rozdzie­
leniem na składniki ma ono energię spoczynkową E = m.c2. Po rozdzieleniu jądra
otrzymujemy dwa nieoddziałujące ze sobą nukleony o energiach spoczynkowych
Em = m (c2 i EQ2 = m^c2. Nukleony w jądrze przyciągają się wzajemnie, więc by je
rozdzielić, należy wykonać dodatnią pracę. Z zasady zachowania energii wynika, że:

E + praca wykonana podczas rozdzielania nukleonów = E gi 4- E Q7

czyli

m.c2 + praca wykonana podczas rozdzielania nukleonów = m lc2 + m ,c2

Zatem

m.c2 < m,c2 + m x 2

I 1 2
czyli

m.) < m,1 + m,2

Suma mas nukleonów jest większa od masy jądra z nich zbudowanego o

Am = m,1 + m 2 — m j

Różnica mas Am pom nożona przez kwadrat szybkości światła jest równa pracy,
którą należało wykonać, aby rozdzielić jądro atomowe na pojedyncze nukleony,
czyli energii, którą trzeba było dostarczyć jądru. Energię tę nazywamy energią wią­
zania jądra.

E w = Am • c2

Dostarczona energia, równoważna deficytowi masy jądra, zamienia się w energię

spoczynkową rozdzielonych nukleonów.
Co się stanie, gdy postąpimy odwrotnie - połączymy pojedyncze nukleony, tworząc
jądro atomowe? Masa jądra jest mniejsza od sumy mas nukleonów o Am , więc
odpowiadająca temu deficytowi masy energia E — A m c 1, równa energii wiązania
jądra, zostanie przekazana na zewnątrz (i spowoduje na przykład wzrost tem pera­
tury otoczenia).

Masy atom ów w yra ża m y posługując się jednostką masy atomo­

wej, którą oznaczamy literą u. Jest ona równa 1/12 masy atomu
węgla ^ C . Stąd
1 u « 1,66 ■ 1 0 27 kg

W fizyce jądrowej, zamiast mas nukleonów i jąder atomowych, podajemy bardzo

często wartości liczbowe ich energii spoczynkowych wyrażone w elektronowrol-
tach (eV) lub ich wielokrotnościach: kiloelektronowoltach (keV) lub megaelektro-
nowoltach (MeV).
Korzystając z równania E() — m c2, obliczmy energię równoważną jednostce masy
atomowej u.

E o = u - ć = 1,66 • łO-27 kg ■(2,998 • 10s m/s )2 = 14,92 ■10 11J

Ponieważ 1 J = 0,624 • 1013MeV, więc

E() = 14,92 • 10 “ • 0,624 • 1013 MeV ~ 931 MeV

Energia rów now ażna jednostce m asy atomowej u jest rów na w przybliżeniu
931 MeV.

Przykład 4.4
Obliczmy energię wiązania jądra atomu helu \ H e . lądro to składa się
z 2 protonów i 2 neutronów. Masa protonu m p = 1,0073 u, a masa
neutronu m = 1,0087 u. Suma mas składników atomu jest więc równa:

2m + 2 m = 2 ■1,0073 u + 2 ■1,0087 u = 4,032 u

p n

Masa jądra atomu tH e wynosi 4,0015 u. Zatem niedobór masy jądra

atomu helu:
Am = 4,032 u - 4,0015 u = 0,0305 u

a energia wiązania:

E = 0,0305 • 931 MeV ~ 28,4 MeV

W
Im większa jest m asa jądra atomowego, tym większa jest jego energia wiązania
Ew. O trwałości jądra decyduje jednak nie jego całkowita energia wiązania £ w, lecz
energia wiązania przypadająca na jeden nukleon: £ w/ A . Im większa jest bowiem
energia wiązania przypadająca na jeden nukleon, tym trudniej go oderwać od jądra.
Z wykresu na rysunku 4.23 można odczytać energie wiązania na nukleon dla jąder
składających się z różnej liczby nukleonów. Zaznaczono na nim energie wiązania
tylko dla wybranych jąder. Dla pozostałych układają się one w pobliżu czerwonej
linii.

Rys. 4.23

Widzimy, że energie wiązania na jeden nukleon są różne dla jąder różnych pier­
wiastków. Dla najlżejszych pierwiastków energia ta szybko rośnie. Następnie dla
jąder zbudowanych z około 30 do 150 nukleonów utrzym uje się na poziom ie
8 -9 MeV. Największą energię wiązania na jeden nukleon m a jądro żelaza ( ^ F e ).
Dla jąder cięższych wraz ze wzrostem liczby nukleonów w jądrze energia wiązania
na nukleon ponownie się zmniejsza, m.in. wskutek wzrostu odpychania elektrosta­
tycznego pom iędzy coraz większą liczbą protonów.

Reakcja rozszczepienia

Przem ianę jądra atomowego, w wyniku której rozpada się ono na mniejsze frag­
menty (lżejsze jądra), nazywamy reakcją rozszczepienia. Procesowi temu towarzyszy
na ogół emisja neutronów oraz promieniowania elektromagnetycznego w postaci
kwantowy. Jądra mogą ulegać rozpadowi samoistnie (rozszczepienie spontanicz­
ne), jednak takie reakcje są niezwykle rzadkie i zachodzą tylko dla bardzo ciężkich
jąder. Większe znaczenie mają reakcje, w których rozpad jądra jest spowodowany
zderzeniem z innym i jądram i lub cząstkami, zazwyczaj neutronami.
Średnia energia w iązania przypadająca na jeden nukleon dla jąder pierwiastków
zawierających od 30 do 150 nukleonów jest większa niż dla pierwiastków cięższych.
Jeśli więc ciężkie jądro (o liczbie masowej większej niż 150) ulegnie rozszczepieniu
na dwa lżejsze fragmenty, to suma ich mas będzie mniejsza od m asy jądra począt­
kowego.
Rozważmy poniższe doświadczenie myślowe (fizycy używają takiej nazwy na do­
świadczenia, których nie m ożna wykonać).

D ośw iadczenie myślowe

Wyobraź sobie, że dysponujesz jądrem uranu 2^ U . Aby rozdzielić je na
nieoddzialujące ze sobą nukleony, musisz wykonać pracę równą ener­
gii wiązania E tego jądra. M ożna ją obliczyć, m nożąc liczbę nukle­
onów przez energię wiązania przypadającą na jeden nukleon odczy­
taną z wykresu zależności E / A od A przedstawionego na rysunku 4.23.
Dla rozważanego jądra uranu liczba nukleonów wynosi 238, a energia
wiązania jednego nukleonu w jądrze jest równa ok. 7,5 MeV. Zatem:

E w « 238 ■7,5 MeV = 1785 MeV

Po dostarczeniu jądru uranu takiej energii „iozłożysz” je na 238 nieod-

działujących ze sobą nukleonów: 92 protony i 146 neutronów (rys. 4 24).

A 0 0 °o 9 £ c & 0

i9-,Qo a o wó
O O O q Q

su w P okßP 0
o R ° c£ o 9 p o 99o
9

O p O OO Q ® pO
Qq q B °'o
i
dostarczenie ją d ro uranu 238
około 1785 MeV zaw ierające nieod dzia łujących
energii 238 nukleonów nukleonów
Rys. 4.24
Podczas łączenia ich w jądro uranu wydzieli się tyle samo energii, czyli
E W = 1785 MeV.
Zastanów się teraz, czy utworzenie z 238 nukleonów dwóch jednako­
wych jąder, z których każde zawierałoby 119 nukleonów (46 protonów
i 73 neutrony), spowodowałoby wydzielenie się takiej samej energii.
Z wykresu zależności E J A od A można odczytać, że energia wiązania
przypadająca na jeden nukleon w jądrze zawierającym 119 nukleonów
jest równa 8,5 MeV. Podczas tworzenia jednego takiego jądra wydzieli
się więc energia:

Ewl 119 • 8,5 MeV = 1111,5 MeV

a utworzenie dwóch jednakowych jąder spowoduje uwolnienie energii:

E — 2Ewl ~ 2023 MeV

o, &P0°o o
So®Q 0°Q n
o.
„ o o8 o o ^ o

%oSo%o o
238 dwa jed na kow e jądra w yd zie le n ie
nieod dzia łujących po 119 nukleonów o ko ło 2 0 2 3 MeV
nukleonów każde energii
Rys. 4.25

Tak więc nadw yżka energii wyemitowanej w procesie tw orzenia

dwóch jąder (rys. 4.25) nad energią potrzebną do „rozłożenia” jądra
uranu na nukleony (rys. 4.24) wynosi:

A E = 2Ew l, - E w
~ 2023 MeV - 1785 MeV = 238 MeV

Tak więc w procesie rozszczepienia jądra uranu na dwa jednakowe

jądra wydzieliłoby się około 238 MeV energii (rys. 4.26).
 ją d ro uranu dwa jed na kow e jądra w y d z ie le n ie
zaw ierające po 119 nukleonów o ko ło 238 MeV
238 n ukleonów każde energii
Rys. 4.26

Przeprowadzając analogiczne rozumowanie dotyczące rozszczepienia

dowolnego ciężkiego jądra (o liczbie masowej A > 150) o masie m na
dwa jądra lżejsze o niewiele różniących się m asach m | i m 2, m ożna
wykazać, że:
m > m i + m,
Energię wydzieloną w takim procesie najłatwiej obliczyć jako energię
równoważną deficytowa masy A m .
E = A m ■c 2 — [m — ( m] + m j \ c 2
Im większa będzie różnica między masą m jądra, które ulega rozszcze­
pieniu, a sum ą mas {mt + m j produktów rozszczepienia, tym więcej
energii wydzieli się podczas reakcji rozszczepienia.

Energia równoważna deficytowa m asy jest unoszona w postaci energii kinetycznej

powstałych jąder atomowych, neutronów oraz energii kwantów gam m a i powoduje
wzrost tem peratury otoczenia.
W w yniku rozszczepieniu jądra uranu 2^ U uzyskuje się ponad 200 MeV energii.
Jest to olbrzym ia energia w porów naniu z energią wydzielaną podczas spalania
gazu, węgla czy benzyny. W procesie spalania podczas utlenienia jednej cząsteczki
jest wydzielana energia kilku elektronowoltów, a więc miliony razy mniejsza. Na-
suwa się więc myśl o możliwości wykorzystania reakcji rozszczepienia na potrzeby
energetyki, zwłaszcza w dobie poszukiwań alternatywnych źródeł energii. Kontro­
lowane reakcje rozszczepienia znalazły zastosowanie w elektrowniach jądrowych,
o których będzie mowa w następnym paragrafie. Natom iast bardzo gwałtownie
rozwijające się, niepodlegające kontroli reakcje rozszczepiania zachodzą w bom ­
bach atomowych.
Przyjrzyjmy się uważniej reakcji rozszczepienia uranu U . Pierwszą obserwację
takiej reakcji przeprowadzili na przełomie 1938 i 1939 roku chemicy niemieccy O tto
H ahn i Fritz Strassmann, a wyjaśniła ją teoretycznie Lise M eitner7, po raz pierwszy
używając term inu „rozszczepienie jądra atomowego”. Reakcja rozszczepienia może
być wywołana uderzeniem neutronu w jądro uranu. W efekcie neutron jest pochła­
niany, a następnie jądro uranu rozpada się na dwa jądra o zbliżonych masach oraz są
emitowane neutrony i promieniowanie elektromagnetyczne w postaci kwantów y.
W swoich doświadczeniach H ahn obserwował pojawianie się jąder baru ( 1^ B a )
jako produktów rozszczepienia jąder uranu. Rozszczepienie prowadzić może do p o ­
wstawania także jąder innych pierwiastków, których suma liczb atomowych wynosi
92 (zgodnie z zasadą zachowania ładunku). Mogą to być np. jądra cezu i rubidu.
Reakcję rozszczepienia jąder uranu wywołaną uderzeniem neutronu i prowadzącą
do powstania jąder kryptonu i baru oraz emisji trzech neutronów i dwóch kwantów
gam m a zapisujemy następująco:

ón + 2^ U -» ^K r + 'jgBa + 3 ^n + 2y

W reakcji rozszczepienia jąder uranu są emitowane neutrony, które mogą powodo­

wać rozszczepienie kolejnych jąder tego pierwiastka. Jeśli średnio tylko jeden neu­
tron emitowany w procesie rozszczepienia doprowadzi do rozszczepienia kolejnego
jądra, to liczba neutronów oraz rozszczepianych jąder będzie stała. Jeśli natomiast
średnio więcej niż je den neutron emitowany w procesie rozszczepienia doprowadzi
do rozpadu kolejnego jądra, to liczba neutronów oraz rozszczepianych jąder będzie
szybko rosła. Taki proces nazywam y reakcją łańcuchową*. Jeśli przyjmiemy, że

7B adania reakcji w yw o łan ej b o m b ard o w a n ie m n e u tro n a m i ją d e r u ra n u p ro w ad zili w B erlinie O tto H a h n , Lise

M eitn er i Fritz S tra ssm a n n . Lise M eitn er zm u szo n a z o stała w 1938 ro k u d o ucieczki z N iem iec, a b a d a n ia k o n ­
tynuow ali O. H a h n i F. S trassm an n , k tó rz y zaobserw ow ali pojaw ienie się w tej reakcji jąd e r b a ru . W łaściw ą
in terpretację o trz y m an y c h p rzez nich w y n ik ó w - pojaw ienie się ją d e r b a ru ja k o rez u lta tu rozszczepienia jąd e r
u r a n u - p o d ała, w spóln ie z O tto F rischem , p racu jąca w ty m czasie w Szwecji Lise M eitner.

8M ożliw ość w y stępow an ia reakcji łańcuchow ej p rzew id ział fizyk p o c h o d z en ia w ęgierskiego Leo Szilard.
Pierw szą reakcję łańcu ch o w ą p rzep ro w ad ził w 1942 ro k u E n rico Ferm i.
Aby rozwinęła się reakcja łańcuchowa, emitowane neutrony m uszą wywoływać
następne reakcje rozszczepienia. Na przykład neutrony emitowane w w yniku roz­
szczepienia uranu “ U muszą napotykać kolejne jądra uranu ^ U , by mogły wy­
wołać ich rozszczepienie. W naturalnych rudach uranu zawierających różne jego
izotopy reakcja łańcuchowa nie zachodzi, gdyż znajduje się w nich zbyt m ało uranu
U (około 0,7%). Większość atomów uranu stanowią atomy U. Pochłaniają one
neutrony pochodzące z rozszczepienia uranu "f2U, ale nie ulegają rozszczepieniu.
By stworzyć w arunki umożliwiające zajście reakcji łańcuchowej, należy zwiększyć
w uranie naturalnym zawartość uranu 2^ U . W tym celu stosuje się proces, który
nazywamy wzbogacaniem uranu. U ran o zwiększonej zawartości izotopu 2^ U to
uran wzbogacony.

Pierw szym w arunkiem zajścia reakcji łańcuchow ej je st więc

wystarczająco duża zawartość ulegających rozszczepieniu jąder
(izotopu) w próbce.

Ale nawet gdyby próbka zawierała tylko jądra uranu 2^ U, może nie dojść do reakcji
łańcuchowej. Jeśli próbka będzie zbyt mała, większość neutronów wyleci z niej,
zanim napotka kolejne jądro uranu U. Istnieje więc m inim alna masa próbki,
w której może zajść reakcja łańcuchowa. Masę taką nazywamy masą krytyczną.

Reakcja łańcuchowa jest możliwa ty lk o w próbce, której masa

jest większa od masy krytycznej.

Podsumowanie_________________________________
■ Deficytem masy jądra atomowego nazywam y różnicę pomiędzy sumą mas
nukleonów wchodzących w skład jądra i masą jądra.

■ Każde ciało o masie m ma energię spoczynkową E0 = m c 2.

■ Energia wiązania Ewjądra atomowego to energia, którą należy dostarczyć,

aby rozdzielić jądro na nieoddziałujące nukleony: Ew = A m c 2, gdzie a m
jest deficytem masy jądra.

■ Masy atom ów w yrażam y najczęściej w jednostkach masy atom owej u;

1 u to masa równa 1/12 masy jądra izotopu U6C .

■ 0 trw a ło ści jądra atomowego decyduje energia wiązania przypadająca

na jeden nukleon.

■ Przemianę jądra atomowego, w w yniku której rozpada się ono na lżejsze

jądra, nazyw am y reakcją rozszczepienia.

■ Reakcji rozszczepienia tow arzyszy wydzielenie ogromnej energii, w w ięk­

szości unoszonej w postaci energii kinetycznej produktów rozszczepienia.

■ Masą krytyczn ą nazyw am y najmniejszą masę pierwiastka, w której może

zachodzić reakcja łańcuchowa.
■ Masą krytyczn ą nazywam y najmniejszą masę pierwiastka, w której może
zachodzić reakcja łańcuchowa.

Zadania________________________________________
1. Oblicz energię w iązania jądra deuteru, wiedząc, że m asa protonu
m p = 1,0073 u, masa neutronu m n — 1,0087 u, zaś masa jądra deuteru
m d = 2,0136 u.
2. Zjawisko występowania deficytu masy jest związane nie tylko z oddziały­
waniem jądrowym, ale także z oddziaływaniami np. elektrostatycznymi,
grawitacyjnymi.
Oblicz deficyt m asy będący efektem utw orzenia cząsteczki w odo­
ru z dwóch atom ów w odoru. Energia w iązania cząsteczki w odoru
E = 4,52 eV. Porównaj obliczony deficyt masy z masą protonu. Czy ob­
liczając masę cząsteczki jako sumę mas atomów składowych i pomijając
deficyt masy, popełniam y duży błąd?
3. Odpowiedz na pytania.
■ Czy kształt próbki o masie większej niż masa krytyczna wpływa na
możliwość zajścia reakcji łańcuchowej?
■ Czy jest m ożliwa sam orzutna reakcja rozszczepienia jąder żelaza
4.6. Bomba atomowa,
energetyka jądrowa
Po zapoznaniu się z treścią tego paragrafu potrafisz:

■ Opisać budowę i zasadę działania bom by atomowej.

■ Opisać budowę i zasadę działania reaktora jądrowego.

■ Opisać działanie elektrow ni atomowej.

■ W ym ienić korzyści i zagrożenia płynące z energetyki jądrowej.

W krótce po odkryciu rozszczepienia jąder uranu uzmysłowiono sobie, że reakcje

łańcuchowe mogą być źródłem energii. Początek prac nad wykorzystaniem energii
uwalnianej w procesach rozszczepienia przypadł na okres bezpośrednio poprze­
dzający wybuch II wojny światowej. Z tego względu najwięcej uwagi poświęcono
początkowo zastosowaniom m ilitarnym - konstrukcji broni jądrowej.

Bomba atomowa

Zastanówmy się, co by się stało, gdyby udało nam się wytworzyć na tyle dużą kulę
zbudowaną z uranu U, że większość neutronów uwalnianych w kolejnych rozsz­
czepieniach, jeszcze przed wydostaniem się z niej, zderzyłaby się z atom am i uranu,
doprowadzając do następnych rozszczepień. Tak się stanie, jeżeli masa kuli prze­
kroczy masę krytyczną. Reakcja łańcuchowa rozwija się wtedy lawinowo, w sposób
niekontrolowany. Rozszczepienie ogromnej liczby jąder uranu w bardzo krótkim
czasie powoduje wydzielenie takiej energii jak podczas wybuchu setek tysięcy ton
trotylu (w w yniku wybuchu 1 tony trotylu wydziela się około 4,2 • 109 J energii).

Uzupełnienie________________________________________________________________
Jak charakteryzuje się „moc” bomby atomowej?
Bomby atomowe charakteryzuje się, podając masę trotylu potrzebnego do wywołania równo­
ważnego wybuchu. Określenie „bomba o mocy 100 kiloton” oznacza, że wybuch bomby jest
równoważny wybuchowi 100 000 ton trotylu (zwróć uwagę na zwyczajowe, choć z punktu
 widzenia fizyki niepoprawne, używanie w takiej sytuacji słowa moc). Bomba zrzucona w sierp­
niu 1945 roku na Hiroszimę miała moc 15 kiloton (kt).
Objętość zawartego w niej uranu 2“ U była porównywalna z objętością kuli do gry w kręgle.
Do przewiezienia 15 tys. ton trotylu potrzeba 1500 ciężarówek, każda o ładowności 10 ton.

W rzeczywistości energia wyzwalana podczas rozwijania się reakcji łańcuchowej

szybko doprowadziłaby do rozpadu kuli uranowej na wiele części, które byłyby
za małe do podtrzym ania reakcji. W rezultacie rozszczepieniu uległaby tylko nie­
wielka część uranu i energia uzyskana podczas wybuchu nie byłaby duża. Bombę
trzeba więc tak skonstruować, by jak największa ilość m ateriału uległa rozszczepie­
niu w niekontrolowanej, gwałtownej reakcji łańcuchowej, zanim bom ba rozpadnie
się na fragmenty, a jednocześnie tak, by m ożna było ją bezpiecznie przechowywać
i przewozić.

Rys. 4.28

Wybuch bom by Grabie o mocy 15 kt w 1953 r.

na poligonie w stanie Nevada (USA)

M ateriał rozszczepialny zawarty w bom bie ( 2^ U lub 2^ P u ) jest podzielony na

kilka oddalonych od siebie fragmentów. Masa każdej z tych części jest mniejsza od
masy krytycznej, więc nie może się w nich rozwinąć reakcja łańcuchowa. Zabez­
piecza to przed przedwczesnym, niezamierzonym wybuchem bom by i umożliwia
jej przechowywanie oraz transport. Obok fragmentów zbudowanych z materiału
rozszczepialnego, tworzącego tzw. ładunek nuklearny, w bombie znajduje się rów­
nież konwencjonalny ładunek wybuchowy (np. trotyl), który pełni rolę zapalnika.
Jego detonacja prowadzi do szybkiego ściśnięcia i połączenia ze sobą fragmentów
ładunku nuklearnego, a w konsekwencji do przekroczenia masy krytycznej, co
umożliwia zajście reakcji łańcuchowej i wybuch bomby.

Uzupełnienie________________________________________________________________
0 konstrukcji bomb atomowych.

W praktyce stosuje się dwa rodzaje konstrukcji bomb atomowych. Konstrukcja pierwszego
rodzaju to tzw. konstrukcja działa przedstawiona schematycznie na rysunku 4.29a. Bomba
składa się z dwóch oddalonych od siebie fragmentów zbudowanych z m ateriału rozszczepial­
nego (1), którym jest wysoko wzbogacony uran (o zawartości ponad 90% izotopu "g, U ) oraz
konwencjonalnego ładunku wybuchowego (trotylu) pełniącego rolę zapalnika (2). Masy obu
części uranowych są mniejsze niż masa krytyczna i dlatego nie może w nich rozwinąć się reakcja
łańcuchowa. Detonacja zapalnika prowadzi do wystrzelenia jednego z fragmentów ładunku nu­
klearnego w kierunku drugiego (stąd pochodzi nazwa - konstrukcja działa). Następuje połącze­
nie ładunków uranowych, co prowadzi do przekroczenia masy krytycznej i eksplozji jądrowej.

Rys. 4.29

Podstawą budowy drugiego rodzaju bomby (rys. 4.29b) jest konstrukcja implozyjna. Ładunek
nuklearny składający się z wielu fragmentów (1) zbudowanych z plutonu ( 2i^ P u ), z których każ­
dy ma masę mniejszą od masy krytycznej, tworzy tzw. rdzeń umieszczony w otoczce z konwen­
cjonalnego ładunku wybuchowego (2) stanowiącego zapalnik. Detonacja otoczki prowadzi do
gwałtownego wzrostu ciśnienia wywieranego na rdzeń plutonowy, jego ściśnięcia i połączenia
fragmentów ze sobą (stąd wywodzi się nazwa konstrukcji impłozyjnej). Następuje przekroczenie
masy krytycznej i wybuch jądrowy. Bomba taka zapewnia większą energię wybuchu i jest lepiej
zabezpieczona przed niezamierzoną eksplozją niż bomba o konstrukcji działa, ale jej zbudowanie
nie należy do łatwych.

M aksym alna energia wydzielana podczas eksplozji bom by atomowej jest jednak
ograniczona, gdyż ilość m ateriału nuklearnego, który ulega rozszczepieniu, zanim
bom ba rozpadnie się na fragmenty, nie może być dowolnie duża. Szacuje się, że
energia w ybuchu najpotężniejszych bom b atomowych odpow iada wybuchowi
m aksymalnie około 500 000 ton trotylu.

Uzupełnienie
Pierw sze bom by atom ow e
Pierwszy próbny wybuch bom by ato­
mowej przeprowadzono w USA w lipcu
1945 roku. Miesiąc później dwie bomby
atomowe zostały użyte przeciwko Japonii.
Bomba Little Boy zrzucona na japońskie
miasto Hiroszima była bombą uranową.
Druga, nazwana FatMan. której wybuch
nastąpił nad m iastem Nagasaki, zawie­
rała pluton. Bomby te były jedynym i
bombami atomowymi wykorzystanymi
w konfliktach zbrojnych. Doprowadzi­
ły one do bezpośredniej śmierci około
dw ustu tysięcy ludzi. Pośrednie skutki
wybuchu w postaci zapadalności ludzi na
różne choroby spowodowane działaniem
promieniowania jonizującego odczuwano
przez wiele lat. Na rysunku 4.30 został
przedstawiony schemat bomby Lit tle Boy.
Obecnie kilkanaście tysięcy bomb i gło­
wic nuklearnych do rakiet posiadają
łącznie: USA, Rosja, W ielka Brvtania, Rys. 4.30

Francja, Chmy, Indie, Pakistan i Korea A - ładunek konwencjonalny, którego

Północna oraz prawdopodobnie Izrael.
W wyniku różnych wypadków przypusz­
czalnie 51 bomb i głowic nuklearnych zo­
stało zgubionych w głębinach morskich.
wybuch pow odow ał wystrzelenie cy lin ­
dra B zrobionego z uranu. Nasuwał się
on na walec uranow y C.
Masa pouczonych części B i C przekra­
czała masę krytyczną uranu 23952u.

Energetyka jądrowa

Bezpośrednio po zakończeniu TTwojny światowej rozpoczęto prace nad możliwo­

ściami cywilnego zastosowania kontrolowanych reakcji jądrowych. W efekcie tego
w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku powstały pierwsze elektrownie jądrowe.
Elektrownie jądrowe, podobnie jak elektrownie węglowe, należą do tzw. elektrowni
cieplnych, w których energia elektryczna jest wytwarzana w turbinach napędzanych
parą wodną. Różnica polega na sposobie wytwarzania pary pod wysokim ciśnie­
niem, wprawiającej w ruch łopatki turbin. W elektrowniach jądrowych w miejsce
klasycznego kotła opalanego np. węglem zastosowano reaktor jądrowy.

Reaktor jądrow y

W reaktorach jądrowych jako paliwo najczęściej jest stosowany uran. Znajduje się
on wewnątrz reaktora w postaci prętów paliwowych, w których zachodzi kontro­
lowana reakcja łańcuchowa. Liczba i wielkość prętów paliwowych zależą od mocy
reaktora. W przeciętnym reaktorze jest ich kilkaset.
Z uwagi na zbyt małą, niepozwalającą na podtrzym anie reakcji łańcuchowej zawar­
tość rozszczepialnego ™ U (około 0,7%) w naturalnych rudach uranu w procesie
przygotowania paliwa jądrowego wzbogaca się uran, zwiększając w nim zawartość
2,j2 U do około 3-5%. Wystarcza to do wywołania samopodtrzymującej się, kontro­
lowanej reakcji łańcuchowej.
W procesach rozszczepienia jąder 2^ U zachodzących w reaktorze są emitowane
neutrony, które mają dużą energię kinetyczną. Prawdopodobieństwo wywołania
kolejnej reakcji rozszczepienia przez takie neutrony jest niewielkie. Znacznie więk­
sze jest dla neutronów o małej energii (zwanych neutronam i termicznymi, gdyż ich
energia jest porównywalna z energią cząsteczek gazu w tem peraturze pokojowej).
Pomiędzy prętam i paliwowymi umieszcza się wiec substancję zwaną m oderato­
rem, której zadanie polega na spowolnieniu szybkich neutronów (zmniejszeniu ich
energii kinetycznej). W najbardziej rozpowszechnionych typach reaktorów m ode­
ratorem jest woda, która jednocześnie chłodzi reaktor. M oderatorem może być też
np. grafit lub beryl. Liczbę neutronów wywołujących rozszczepienia kontroluje się
za pom ocą prętów sterujących, które zawierają substancje dobrze pochłaniające
neutrony (np. kadm lub bor) i są wsuwane pom iędzy pręty paliwowe. Dodatkowo
nad prętami paliwowymi umieszcza się pręty bezpieczeństwa. W sytuacji grożącej
przegrzaniem reaktora są one wpuszczane pom iędzy pręty paliwowe, pochłaniają
neutrony i reakcja łańcuchowa zostaje przerwana.
Cały reaktor jest obudowany m asyw ną osłoną stalowo-betonową zapobiegającą
wydostawaniu się na zewnątrz promieniowania oraz radioaktywnych produktów
reakcji rozszczepienia.
Jądra powstające w w yniku reakcji rozszczepienia mają dużą energię kinetyczną.
Przekazując ją otoczeniu, powodują wzrost tem peratury wewnątrz reaktora. Pręty
sterujące umożliwiają regulację liczby zachodzących reakcji rozszczepień, a więc
i ilości wydzielanej w reaktorze energii. Energię tę odprowadza z reaktora sub­
stancja chłodząca, którą w ponad 80% elektrowni jądrowych na świecie jest woda.
W większości elektrowni obieg wody (pary wodnej) mającej bezpośredni kontakt
z reaktorem jest obiegiem zam kniętym , co w przypadku awarii i przedostania się
substancji radioaktywnych z paliwa jądrowego do wody zapobiega wydostaniu się
ich na zewnątrz. W w ym ienniku ciepła woda ta przekazuje energię wodzie z obiegu
wtórnego, która wrze i jako para jest kierowana do turbiny napędzającej generator
(rys. 4.31).

Rys. 4.32

Elektrownia jądrowa. Widoczne budynki reaktorów

oraz pióropusze pary nad chłodniam i kom inow ym i
Zużyte paliwo jądrowe zawiera wiele silnie radioaktywnych składników. Przecho­
wuje się je w specjalny sposób, by nie dopuścić do skażenia otoczenia. Najpierw
przez kilka lat paliwo jest chłodzone w basenach wodnych9 (rys. 4.33), a następnie
zatapia się je w specjalnych pastylkach szklanych i zamyka w pojemnikach pochła­
niających promieniowanie.

Tak przygotowane odpady przechowuje się na przykład w komorach głęboko pod

powierzchnią Ziemi. Obecnie coraz częściej zużyte pręty paliwowe są przetwarza­
ne w procesach recyklingu, podczas których odzyskuje się duże ilości m ateriału
ponownie wykorzystywanego do produkcji paliwa jądrowego.

Ciekawostka_________________________________________________________________
Około 2 miliardów lat temu istniał na Ziemi naturalny reaktor jądrowy. Znajdował się w Oklo
w Afryce na obszarze obecnego Gabonu. Ukształtowanie terenu powodowało, że ruda uranu
wypełniająca nisze o soczewkowatym kształcie była zalewana wodą deszczową, która pełniła
rolę moderatora. Umożliwiało to zachodzenie reakcji łańcuchowej. W czasie gdy reaktor był ak­
tywny, woda nagrzewała się, zmieniała w parę wodną i wydostawała na zewnątrz złoża uranu.
Wtedy reakcja łańcuchowa zanikała i reaktor się „wyłączał”. Następny cykl rozpoczynał się, gdy
po opadach znowu zgromadziła się odpowiednia ilość wody. Reaktor działał przez około 150
tysięcy lat. Przez ten czas reakcji rozszczepienia uległo, jak szacują naukowcy, około 6 ton uranu
2fz U. Średnia moc tego reaktora nie przekraczała 100 kW.

9 W 2011 roku trzęsienie ziem i i fala tsu n a m i zniszczyły u k ład ch ło d z e n ia tak ieg o b asen u znajdującego się n a
terenie japońskiej e lektro w n i F u k u sh im a, co stało się p o w ażn y m p ro b lem em d la słu ż b ratu n k o w y c h starających
się nie dopuścić d o ra d io a k ty w n e g o sk ażen ia o b szaró w w o k ó ł elektrow ni.
Ciekawostka
Pierwszy reaktor atomowy został
zbudowany w 1942 roku w Chica­
go przez zespół fizyków kierowany
przez Enrico Fermiego w ramach
projektu M a n h a tta n (rys. 4.34).
Nazywany był wtedy stosem ato­
mowym (po raz pierwszy term inu
„reaktor jądrow y” użyto w 1952
roku). Znajdował się w sali pod
trybunam i stadionu Uniwersyte­
tu w Chicago. Uran (36,5 ton tlen­
ku uranu i 5,6 tony metalicznego
uranu) byl umieszczony pomię Rys. 4 .34
dzy grafitowym i cegłami, które
tw orzyły kopiec o szerokości ok.
7,5 m etra i wysokości ok. 6 metrów składający się z 350 ton grafitu. Kontrolowanie reakcji łań­
cuchowej odbywało się poprzez wysuwanie i wsuwanie kadmowych prętów w kanały znajdujące
się w graficie.
Reaktor miał dwa systemy bezpieczeństwa. Funkcję jednego z nich pełnił człowiek zaopatrzony
w siekierę. W razie niebezpieczeństwa przecinał sznur, na którym wisiały pręty kadmowe. Te
opadały do kanałów w grafitowych cegłach, kadm pochłaniał neutrony i reakcja łańcuchowa
mogła być zatrzymana. Drugim systemem bezpieczeństwa była grupa ludzi stojących na rusz­
towaniu na szczycie kopca grafitu. Zaopatrzeni w wiadra z wodnym roztworem soli kadmu w sy­
tuacji awaryjnej mogli go wylać na stos. Taki roztwór silnie pochłania neutrony, prowadząc do
zatrzymania reakcji łańcuchowej.
Reaktor miał moc 0,5 W i tylko raz (12 grudnia 1942) jego chwilową moc oceniono na 200 W.

Uzupełnienie________________________________________________________________
Czy elektrownie jądrowe są niebezpieczne?

Wykorzystanie elektrowni jądrowych jako źródła energii budzi ciągle szereg obaw. Są one
w głównej mierze efektami awarii w 1986 roku elektrowni jądrowej w Czarnobylu w dawnym
Związku Radzieckim. Zahamowała ona na wiele lat budowę elektrowni jądrowych w wielu kra­
jach, w niektórych (jaknp. we Włoszech) zamknięto już działające. Obecnie ponownie obserwuje
się wzrost zainteresowania elektrowniami jądrowymi. W fazie budowy jest kilkadziesiąt reak­
torów na całym świecie, planuje się budowę kolejnych. Warto podkreślić, że awaria podobna do
tej, która wydarzyła się w Czarnobylu, nie może mieć miejsca w elektrowniach konstruowanych
jedynie dla cywilnych potrzeb. Zagrożenie niosą elektrownie, których reaktory są wykorzysty­
wane również w celach militarnych. Podczas pracy reaktora w prętach uranowych dochodzi
do powstawania plutonu. Jednak aby mógł on być wykorzystany w produkcji broni jądrowej,
paliwo jądrowe musi być w ym ieniane co kilkadziesiąt dni. Z tego powodu konstrukcja „mi­
litarnych” elektrowni różni się od tych służących jedynie celom cywilnej energetyki. W tych
ostatnich wym iana prętów paliwowych następuje co kilka lat i pociąga za sobą konieczność
czasowego wyłączenia elektrowni. Elektrownia w Czarnobylu należała do typu „militarnego”.
 Takich elektrowni, jak w Czarnobylu nie zbudowano nigdzie poza granicami Związku Radziec­
kiego. W reaktorach tej elektrowni moderatorem był grafit, natomiast czynnikiem chłodzącym
woda. Konstrukcja taka jest niebezpieczna, gdyż awaria układu chłodzenia może prowadzić do
przegrzania reaktora i zapalenia się prętów grafitowych. Skutkiem jest pożar elektrowni grożący
wydostaniem się silnie radioaktywnych zanieczyszczeń do atmosfery i rozprzestrzenieniem
ich na szeroką skalę. Stało się tak w Czarnobylu w wyniku błędu pracowników obsługujących
reaktor. Podobna sytuacja nie może się zdarzyć w elektrowniach, w których woda chłodząca jest
równocześnie moderatorem. Nadmierne podgrzanie reaktora i wyparowanie wody prowadzi do
przerwania reakcji łańcuchowej, gdyż para wodna nie pełni roli moderatora. Warto zaznaczyć, że
nawet tak poważna awaria jak w Czarnobylu nie doprowadziłaby do radioaktywnego skażenia
na dużą skalę, gdyby reaktor był wyposażony w dostatecznie grubą osłonę żelbetową, której
w radzieckiej konstrukcji brakowało. O bezpieczeństwie cywilnych elektrowni świadczy druga
z poważnych awarii, jaka miała miejsce w Three Miles Island w USA w 1979 roku. W wyniku
przegrzania reaktora doszło tam do stopienia rdzenia reaktora, ale prawidłowo skonstruowana
osłona zapobiegła radioaktywnemu skażeniu środowiska.

Sporo obaw budzi obecność radioaktyw nych substancji w elektrowniach jądro­

wych. Podczas normalnej pracy prawidłowo skonstruowane i wybudowane elek­
trownie jądrowe nie powodują radioaktywnego skażenia otoczenia. Okazuje się na­
wet, że promieniowanie wokół elektrowni węglowych pochodzące z wyrzucanych
do atmosfery pyłów (zawierają one pewne ilości naturalnych substancji prom ienio­
twórczych) może być większe od promieniowania wokół nowoczesnej elektrowni
jądrowej. W arto przy tym pamiętać, że elektrownie jądrowe nie powodują emisji
do atmosfery toksycznych związków, takich jak tlenki węgla, siarki i azotu, wytwa­
rzanych w olbrzymich ilościach w konwencjonalnych elektrowniach węglowych.
Najbardziej narażony na wpływ prom ieniowania jonizującego jest personel elek­
trow ni pracujący wewnątrz bloków reaktorów. Dawka promieniowania pochłania­
nego przez osoby obsługujące reaktory jest porównywalna z dawką otrzym ywaną
przez pilotów samolotów pasażerskich podczas lotów na dużych wysokościach.
Elektrownie jądrowe konstruuje się tak, by zm inim alizować ryzyko wystąpienia
skażenia radioaktywnego w przypadku awarii. Temu celowi służą zarówno czynne
systemy bezpieczeństwa (np. wymuszone pom pam i awaryjne chłodzenie reaktora,
wpuszczane do reaktora pręty bezpieczeństwa przerywające reakcję łańcuchową),
jak i systemy bierne, niewymagające zasilania ani ingerencji personelu (pręty bez­
pieczeństwa wpadające do reaktora pod wpływem siły grawitacji, żelbetowe obu­
dowy bezpieczeństwa, chłodzenie reaktora, w którym obieg wody wymusza siła
grawitacji itp.). Nie jest jednak możliwe pełne zabezpieczenie przed wszystkimi
rodzajami katastrof.
Uzupełnienie
O awariach elektrowni jądrowych.
Największe zagrożenie niosą ze sobą katastrofy naturalne, takie jak: trzęsienia ziemi, fale tsu­
nami, pożary, a także ataki terrorystyczne. W 2011 roku miała miejsce bardzo poważna awaria
elektrowni jądrowej Fukushima w Japonii w następstwie fali tsunam i wywołanej silnym trzę­
sieniem ziemi. W jej efekcie doszło do częściowego skażenia środowiska, jednak o zdecydo­
wanie mniejszym zasięgu i skali niż w przypadku awarii w Czarnobylu. W arto wspomnieć,
że elektrownia Fukushima należała do stosunkowo starych elektrowni. Obecnie budowane są
wyposażone w znacznie skuteczniejsze mechanizmy zabezpieczające.

Wiele osób obawia się elektrowni jądrowych, utożsamiając reaktory z bom bam i
atomowymi. Niemożliwy jest wybuch reaktora analogiczny do wybuchu bom by
atom owej . W zastosowaniach militarnych wykorzystuje się uran wzbogacony w po­
nad 90 procentach, natom iast w elektrowniach zawartość U nie przekracza 5%
i nie jest wystarczająca do rozwinięcia lawinowej reakcji łańcuchowej powodującej
niekontrolowany wybuch.

Francja
Słowacja
Belgia
Ukraina
W ęgry
Armenia
Szwecja
Szwajcaria
Słowenia
C zechy
B u łg a ria
Korea Pd.
Japonia
Finlandia
Niemcy
hiszpania
USA
Rumunia
Rosja
W. Brytania
Kanada
Argentyna
RPA
Meksyk
Holandia
Brazylia
Indie
Pakistan
Chiny
100
Rys. 4.35

Udział energii jądrowej (EJ) w produkcji energii elektrycznej (%) w różnych krajach w 2010 r.
Obecnie na świecie około 14% energii elektrycznej pochodzi z 441 czynnych re­
aktorów jądrowych pracujących w 29 państwach (dane z sierpnia 2010). Reaktory
jądrowe mają największy udział w produkcji energii w państwach wysoko rozwi­
niętych. Udział elektrowni jądrowych w produkcji energii w Azji, Afryce i Ameryce
Południowej jest znacznie m niejszy choć w Azji obecnie buduje się wiele reaktorów.
Największa bariera w rozbudowie sieci elektrowni jądrowych to wysokie nakła­
dy inwestycyjne na budowę, wyszkolenie personelu, konieczność zabezpieczenia
i składowania odpadów.
Reaktory jądrowe są używane nie tylko do produkcji energii elektrycznej, ale rów­
nież np. jako napęd łodzi podwodnych i statków, co pozwala im pływać przez wie­
le miesięcy bez konieczności tankowania. Zapasy paliwa jądrowego w reaktorze
wystarczają na znacznie dłużej niż olej napędowy zgrom adzony w zbiornikach
statków napędzanych konwencjonalnymi silnikami. Ponadto wiele reaktorów ma
charakter badawczy Reaktory jądrowe są również używane do zasilania odsalarek
wody morskiej.

Podsumowanie_________________________________
- Źródłem energii wybuchu bom by atomowej są reakcje rozszczepienia za­
w artego w niej uranu lub plutonu ( 29325U lub 2|®Pu).

■ M ateriał rozszczepialny w ystępujący w bombie jest podzielony na kilka

oddalonych od siebie fragm entów. Masa każdej z tych części jest mniejsza
od masy krytycznej.

■ Detonacja zawartego w bombie klasycznego m ateriału wybuchowego pro­

wadzi do szybkiego ściśnięcia i połączenia ze sobą fragm entów ładunku
nuklearnego, a w konsekwencji do przekroczenia masy krytyczn e j, co
umożliwia niekontrolow aną reakcję łańcuchową i wybuch bomby.

■ W elektrowniach jądrow ych energia elektryczna jest w ytw arzana w tu rb i­

nach napędzanych parą wodną podobnie jak w klasycznych elektrowniach,
np. węglowych.

■ W elektrow niach jądrow ych jako źródło energii, w miejsce klasycznego

kotła opalanego np. węglem, stosuje się reaktor jądrow y.
■ Źródtem energii w reaktorze jest kontrolowana reakcja łańcuchowa roz­
szczepienia ciężkich jąder (najczęściej uranu 29325U).

■ Uran znajduje się w ew nątrz reaktora w postaci prętów paliwowych.

■ Reakcję łańcuchową w reaktorze umożliwia moderator.spowalniający neu­

trony. Jest nim najczęściej woda.

■ Ilość energii w ytw arzanej w reaktorze ją d row ym można regulować po­

przez kontrolę liczby zachodzących procesów rozszczepienia. Służą do
tego kadmowe p rę ty kontrolne pochłaniające neutrony.

■ Podczas normalnej pracy praw idłow o skonstruowane i wybudowane elek­

trow nie jądrow e nie powodują radioaktyw nego skażenia otoczenia.

■ Niem ożliw y jest w ybuch reaktora analogiczny do wybuchu bom by ato­

mowej.

■ Elektrownie jądrow e konstruuje się tak, by zminimalizować ryzyko w y ­

stąpienia skażenia radioaktyw nego w przypadku awarii. Nie jest jednak
możliwe pełne zabezpieczenie przed w szystkim i rodzajami katastrof.

■ Duży problem zw iązany z eksploatacją ele ktrow n i ją d row ych stwarza

przechowywani© zużytego paliwa jądrowego, które zawiera wiele silnie
radioaktyw nych składników.

Zadania________________________________________
1. Odpowiedz na pytania:
■ Jaka jest zasadnicza różnica między elektrownią jądrową a klasyczną
elektrownią węglową?
■ Do czego służą pręty sterujące w reaktorze jądrowym?
■ Dlaczego w reaktorze jądrowym znajduje się moderator?
2. Aby lepiej poznać działanie reaktora w elektrowni, zostań na chwilę
operatorem kierującym jego pracą. W tym celu uruchom znajdujący się
w serwisie internetowym Zam Koru aplet symulujący pracę reaktora.
3. Jednym z epizodów II wojny światowej była tzw. bitwa o ciężką wodę.
Poszukaj informacji na ten tem at i przygotuj odpowiedzi na pytania:
■ Jaki związek m a ten epizod z fizyką jądrową.
 ■ Czy w ynik tej „bitwy” miał wpływ na dalsze losy II wojny światowej?
4. W ymień najważniejsze korzyści oraz problemy wynikające z zastąpienia
elektrowni klasycznych przez elektrownie jądrowe.
5. a) Oblicz masę rozszczepialnego ^ U , który ulega rozpadowi w ciągu
miesiąca pracy elektrowni jądrowej o m ocy 4000 M W i sprawności
40%. Załóż, że w procesie rozpadu jednego jądra uranu otrzymuje się
200 MeV energii, a masa jądra wynosi 235 u.
b) Oblicz, ile wagonów węgla trzeba dostarczyć dziennie do elektrowni
węglowej o identycznej mocy i sprawności. Ciepło spalania węgla wy­
nosi 33 MJ/kg, a przeciętny wagon mieści 50 ton węgla.
Wskazówka: Sprawność elektrowni 40% oznacza, że 40% energii uzy­
skanej z paliwa (np. z rozszczepienia uranu lub spalania węgla) zostaje
w elektrowni zamienione na energię elektryczną.
6. D o chłodzenia tu rb in y w elektrow ni jądrowej o m ocy 2000 M W
i sprawności 40% używa się wody o tem peraturze 20°C pobieranej z po­
bliskiej rzeki, która zapewnia przepływ 50 000 l/s. Ciepło właściwe wody
wynosi 4200 — ?— , a jej gęstość 1000 kg/m 3. Oblicz tem peraturę wody
k g ' °C
wypuszczanej z powrotem do rzeki,
Skorzystaj ze wskazówki do zadania 5.
7. Poszukaj informacji o zastosowaniach reaktorów jądrowych i omów te,
które uznasz za najciekawsze.
8. Przygotuj się do dyskusji na temat: C zy należy rozw ijać energetykę
ją d ro w ą ?
9. Poszukaj informacji o awariach w elektrowni Three Miles Island oraz
w elektrowni w Czarnobylu. Om ów podobieństwa i różnice tych dwóch
awarii.
4.7. Reakcje jądrowe,
Słońce i bomba wodorowa
Po zapoznaniu się z treścią tego paragrafu potrafisz:

■ W ym ienić i objaśnić różne rodzaje reakcji jądrow ych.

■ Zastosować zasady zachowania: liczby nukleonów, ładunku elektrycznego

oraz energii w reakcjach jądrow ych.

■ Opisać proces fuzji (syntezy) lekkich jąder na przykładzie cyklu pp.

Reakcje jądrowe

Odkrycie, że jądra atomowe mogą ulegać przem ianom , oraz pierwsze badania tych
p rzem ian i ich opis zawdzięczam y Ernestow i R utherfordow i i M arii Skłodowskiej-
-Curie. Przem iany jąder atomowych prowadzące do powstania innych izotopów
a także jąder innych pierwiastków nazywamy reakcjami jądrowymi.
Do reakcji jądrowych zaliczamy znane ci już reakcje rozpadu. Przykładem rozpadu
alfa jest przem iana jądra radu Ra w jądro radonu Rn :

“ R a->^R n + >

a rozpadu beta - przem iana izotopu ołowiu 2^ Pb w izotop bizm utu 2H B i:

”4Pb->+_;/3
Inny rodzaj reakcji jądrowych to reakcje rozszczepienia jąder. Przykładem może
być reakcja rozszczepienia jądra uranu wywołana uderzeniem neutronu, prowa­
dząca do powstania jąder kryptonu i baru oraz emisji trzech neutronów i dwóch
kwantowy:
Przebieg reakcji jądrowych zapisujemy tak, że po lewej stronie podajemy składniki
reakcji (w powyższej reakcji jest to neutron J, n oraz jądro uranu ^ U), a po prawej
produkty reakcji (w powyższej reakcji jest to jądro kryptonu 346Kr Ją d ro baru '^B a
oraz trzy neutrony J, n i dwa kwanty y).
We wszystkich znanych reakcjach jądrowych całkowita liczba nukleonów nie ulega
zmianie. Jest to zasada zachowania liczby nukleonów.

Suma liczb masowych w szystkich ją d e r i cząstek biorących

udział w reakcji jest równa sumie liczb masowych produktów .

Sprawdźmy, że w reakcji (4.3) jest spełniona zasada zachowania liczby nukleonów.

Zapisane po lewej stronie równania składniki reakcji to jeden swobodny neutron
i jądro uranu składające się z 235 nukleonów, więc w sumie w reakcji bierze udział
1 + 235 = 236 nukleonów. Produktam i reakcji zapisanymi po prawej stronie rów­
nania (zawierającymi nukleony lub będące nukleonami) są: jądro kryptonu złożone
z 94 nukleonów, jądro baru zawierające 139 nukleonów i 3 neutrony swobodne.
Łączna liczba nukleonów po reakcji to 94 + 139 + 3, czyli także 236 nukleonów.
Zasada zachowania liczby nukleonów jest więc spełniona.
W reakcjach jądrowych spełniona jest również zasada zachowania ładunku.

Łączny ładunek składników biorących udział w reakcji jest ró w ­

ny łącznemu ładunkowi produktów reakcji.

Sprawdźmy, że m a to miejsce w reakcji rozszczepienia uranu. O ładunku składni­

ków i produktów reakcji decyduje liczba protonów, gdyż neutrony są elektryczne
obojętne. Ładunek protonu to ładunek elem entarny e, więc liczba protonów jest
równa liczbie ładunków elementarnych.
Ładunek składników reakcji rozszczepienia uranu zapisanych po lewej stronie rów­
nania to ładunek 92 protonów znajdujących się w jądrze uranu. Ładunek produktów
reakcji to suma ładunków 36 protonów zawartych w jądrze kryptonu i 56 w jądrze
baru, czyli także ładunek 92 protonów.
W reakcjach jądrowych obowiązuje także zasada zachowania energii. Suma energii
spoczynkowych i kinetycznych reagujących składników jest równa sumie energii
spoczynkowych i kinetycznych produktów reakcji.
Stosując tę zasadę, m ożna np. obliczyć energię kinetyczną £ kp produktów reakcji
rozpadu alfa Ra -* 2^ R n + \a .

Ra
■c 2 = m„Rn ■c 1 + m a ■c 2 + E.kp

Stąd otrzymujemy:

E,kp = m Ra
D ■c 2 — m„R n ■c 2 — m a • c 2

Jeżeli w reakcji są emitowane kwanty promieniowania y, to w bilansie energetycz­

nym należy uwzględnić również ich energię. Przykładowo dla reakcji rozszczepie­
nia uranu (wzór 4.3) m usim y wziąć pod uwagę energię dwóch kwantów gam m a
emitowanych w w yniku tej reakcji.
Zasady zachowania liczby nukleonów i ładunku pozwalają nam przewidywać wy­
nik reakcji jądrowych.

Przykład 4.5
Jądro sodu JfNa ulega rozpadowi beta. Odpow iedzm y na pytanie,
jaki izotop pow staje w tej reakcji.

fiNa-z
AX + _ ^

Stosujemy zasadę zachowania ładunku:

11 = Z + (—1) skąd Z = 12

Zatem liczba atomowa powstającego jądra Z = 12, co oznacza, że jest

to jądro jednego z izotopów magnezu.
Stosujemy zasadę zachowania liczby nukleonów.

24 = A + 0 skąd A = 24

Otrzym ujem y jądro o liczbie masowej 24 i atomowej 12. Jest to jądro

12 M g.
Rozważana przem iana to:
Na-> ¡^Mg + _i/J
Reakcje jądrowe występują powszechnie w przyrodzie. Są między innym i źródłem
energii gwiazd. Mogą być również wywołane sztucznie przez człowieka. Pierwszą
wym uszoną reakcję jądrową przeprowadził w 1919 roku Ernest Rutherford. Bom­
bardował on azot cząstkami a i stwierdził pojawienie się jąder tlenu i jąder wodoru
(protonów), choć początkowo w aparaturze ich nie było. Pojawiły się w wyniku
następującej reakcji:
ijN + ^ ijo + ip

Reakcje jądrowe są wykorzystywane w nauce i technice, Bombardując tarcze zło­

żone z różnych pierwiastków strum ieniem cząstek uzyskiwanym w reaktorach ato­
mowych lub akceleratorach (urządzeniach do przyspieszania czystek), wywołuje się
reakcje jądrowe. Pozwalają nam one poznawać kolejne tajemnice natury lub produ­
kować izotopy używane w różnych urządzeniach technicznych lub w medycynie.

Reakcje term ojądrowe

W poprzednim paragrafie om ówiono możliwości kontrolowanego (elektrownia

jądrowa) i niekontrolowanego (bomba atomowa) uwalniania energii w procesach
rozszczepienia ciężkich jąder. Z wykresu przedstawionego na rysunku 4.23 w yni­
ka, że podobnie jak dla ciężkich jąder, również dla najlżejszych energia wiązania
przypadająca na nukleon jest mniejsza niż dla jąder pośrednich. Źródłem energii
mogą więc być także procesy fuzji (łączenia) jąder lekkich. Jednak aby doprowa­
dzić do połączenia lekkich jąder, trzeba je do siebie zbliżyć. Jądra działają na siebie
siłami odpychania elektrostatycznego, które rosną wraz ze zbliżaniem się jąder do
siebie. Dopiero w odległości rzędu 10~15 m zaczynają działać jądrowe siły przycią­
gania łączące nukleony w jądro. Aby jądra mogły się zbliżyć do siebie na tak małą.
odległość, muszą mieć bardzo dużą energię kinetyczną. Taką energię mają cząstki
m aterii o bardzo wysokiej tem peraturze, jak np. we w nętrzu gwiazd. W gwiaz­
dach reakcje fuzji lekkich jąder zachodzą nieustannie. Do przeprowadzenia fuzji
jądrowej potrzebne jest więc bardzo wysokie ciśnienie i tem peratura rzędu m ilio­
nów stopni. Reakcje fuzji zachodzące w takich w arunkach nazywamy reakcjami
termojądrowymi.
Reakcje w gwiazdach

We w nętrzu gwiazd (również Słońca), gdzie tem peratura osiąga wartość m ilio­
nów kelwinów dochodzi do oderwania chm ur elektronowych od jąder. Zderzenia
szybko poruszających się jąder atomowych prowadzą do reakcji termojądrowych.
We wnętrzu małych gwiazd, o masach zbliżonych do masy Słońca, największą rolę
odgrywają procesy zachodzące pom iędzy szybko poruszającymi się protonam i (ją­
dram i wodoru). Tworzą one tzw. cykl proton-proton - cykl p p 10. Zilustrowano go
na rysunku 4.36.

Rys. 4.36

W w yniku przebiegu reakcji syntezy z czterech jąder wodoru (czterech protonów)

tworzy się jądro \ He i zostaje wydzielona energia 28,4 MeV równoważna deficytowi
masy jądra \ He. Szacuje się, że ilość lekkich jąder w Słońcu wystarczy na podtrzy­
m anie reakcji termojądrowych przez czas rzędu 1010lat.
W naszym Słońcu syntezie ulega w każdej sekundzie 657 m ilionów ton wodoru,
z którego powstaje 653 m ilionów ton helu. Deficytowi masy \ He wynoszącemu
4 m iliony ton jest równoważna energia promieniowania, dzięki której Słońce świeci.

10Aby d o k ła d n ie przean alizo w ać cykl pp, przeczytaj u z u p e łn ie n ie n a stro n ie 219.

Uzupełnienie------------------------------------------------------------------------------------------------------
Poznaj dokładniej procesy zachodzące w gwiazdach.
Opisane procesy cyklu pp zachodzące wewnątrz gwiazd i będące źródłem ich energii przebiegają

w kilku etapach. Reakcje prowadzące do syntezy jądra *He przedstawione są poniżej:

|H + ¡H -» ^H + +° /? + v J H + |H - » !łłe + y 3He + 3H e-* "He + 2 ¡H

Cząstka + “/? to pozyton, v jest neutrinem elektronowym - cząstką elementarną, która bardzo
słabo oddziałuje z innymi cząstkami.
W gwiazdach większych od Słońca, w których wnętrzu panują wyższe temperatury, największą
rolę odgrywają reakcje zachodzące z udziałem węgla, tlenu i azotu. Tworzą one tzw. cykl CNO
przedstawiony na rysunku 4.37.
Cykl CNO:

a) 126C + | H ^ l37Nł + y b) l37Nł - ^ 13C4- +"y? + v c) 13C + ¡H -* l47N + y

d ) 147N + | H - > + y C) i O * - ,57 N +r f) “ N + ¡ H ^ « C + j H e

i H

\
‘Hea a)

/ ’

' " V - 12C '-Ą t* b)

\
\ 1
V

.,*c 14n
c)

Ęt
gS jB

T \
*H

Rys. 4.37
 Efektem przebiegu pełnego cyklu jest wytworzenie jądra *He oraz ponowne powstanie jądra
1 \ C, co oznacza, że cykl CNO to cykl zamknięty, a węgiel nie ulega zużyciu i może ponownie brać
udział w reakcjach termojądrowych. W cyklu CNO węgiel '\C pełni rolę katalizatora umożliwia­
jącego zajście reakcji syntezy jądra 4 He z czterech protonów, podobnie jak w cyklu pp. W wyniku
tej reakcji zostaje także wydzielona energia 28,4 MeV równoważna w przybliżeniu deficytowi
masy jądra \ He .

Energia wydzielana w procesach syntezy prowadzi do ogrzewania wnętrza gwiaz­

dy i pozwala na podtrzym anie przebiegu procesów reakcji termojądrowych. Część
energii jest emitowana na zewnątrz gwiazd w postaci prom ieniow ania i dociera
np. do Ziemi.

Bomba wodorowa (termojądrowa)

Sztucznie wywoływane reakcje termojądrowe zachodzą podczas wybuchu bomb

termojądrowych (wodorowych). W bom bach tych olbrzymia energia jest wyzwa­
lana podczas gw ałtow nie zachodzącej fuzji,
czyli łączenia lekkich jąder, takich jak wodór
(stąd nazwa bom ba wodorowa). Bomby term o­
jądrowe należą do dwustopniowych bom b nu­
klearnych. Budowę takiej bom by przedstawia
rysunek 4.38. Do inicjowania reakcji term o ­
jądrowych wykorzystuje się zapalniki będące
w istocie bom bam i atom owym i. W w yniku
eksplozji ładunku I stopnia (ładunek konwen­
cjonalny la i uranow y lb) dochodzi do gwał­
townego w zrostu ciśnienia w yw ieranego na
ładunek II stopnia (wodorowy 2) i zwiększenia Rys. 4.38

tem peratury do milionów stopni. Umożliwia to

rozpoczęcie procesu łączenia jąder izotopów wodoru w jądra helu *EIe i prowadzi
do wybuchu termojądrowego ładunku II stopnia. W jego wyniku są wyzwalane
olbrzymie ilości energii, podobnie jak podczas reakcji zachodzących w gwiazdach.
Bomby termojądrowe mogą mieć, w przeciwieństwie do bom b atomowych, prak­
tycznie nieograniczoną moc, co czyni z nich jedno z najbardziej śmiercionośnych
narzędzi zagłady.
Obecnie sześć państw jest w posiadaniu broni termojądrowej: USA, Rosja, Francja,
Wielka Brytania, Chiny, Indie.

Uzupełnienie________________________________________________________________
Porównanie energii uwalnianej w reakcjach syntezy i rozszczepienia

Porównajmy ilość energii uwalnianej podczas wybuchu bomby atomowej i bomby wodorowej.
Reakcja fuzji jąder wodoru daje około 28,4 MeV (na jedno wytworzone jądro helu). Rozszcze­
pienie jednego jądra uranu wyzwala około 200 MeV. Jednak biorąc pod uwagę masę jąder (jądro
helu ma około 50 razy mniejszą masę), możemy zauważyć, że energia wyzwalana na jednostkę
masy ładunku nuklearnego jest w przypadku wybuchu termojądrowego znacznie większa niż
podczas wybuchu bomby atomowej. Oznacza to, że podczas wybuchu bomby termojądrowej
wyzwala się znacznie więcej energii niż przy wybuchu bomby atomowej o porównywalnej masie.

Przeprowadzenie kontrolowanej reakcji fuzji lekkich jąder jest o wiele trudniejsze

niż kontrolowanej reakcji rozszczepienia. Z tego powodu reakcje syntezy zostały do­
tychczas praktycznie wykorzystane jedynie w przemyśle zbrojeniowym w konstrukcji
bom b termojądrowych. O d wielu lat prowadzi się badania nad możliwościami wyko­
rzystania energii powstającej w reakcjach syntezy w energetyce, gdyż w procesach syn­
tezy, w przeciwieństwie do reakcji rozszczepienia ciężkich jąder w reaktorach, powsta­
je znacznie mniej promieniotwórczych jąder, które mogą być groźne dla człowieka.

Przykład 4.6 {
Obliczmy masę m węgla, który należałoby spalić, aby uzyskać energię
równą energii wydzielonej podczas powstania 1 kg helu j H e w wy­
niku fuzji jąder wodoru JH . W ytworzeniu jednego jądra helu towa­
rzyszy wydzielenie około 28,4 MeV energii. Masa jednego jądra \ He
jest równa około 6,64 • 10 27 kg. Zatem w 1 kg helu znajduje się około
1,51 • 1026 jąder tego pierwiastka. W ytworzeniu 1 kg helu towarzyszy
więc wydzielenie około 6,5 • 1014 J energii. Ciepło spalania węgla wy­
nosi około 33 ■106 J/kg. Masa węgla, który trzeba spalić, by uzyskać
energię 6,5 ■1014J, jest równa:

6,5-.1014J 8l
m = ----------- p - 0 , 2 - 1 0 8 kg = 2 0 0 0 0 1
33-106
kg
 Podsumowanie
■ Przemiany jądra atomowego, w w yniku których mogą powstać jego izo­
top y oraz jądra innych pierwiastków, nazyw am y reakcjami jądrow ym i.

■ We wszystkich reakcjach jądrow ych obowiązuje zasada zachowania liczby

nukleonów, ładunku elektrycznego oraz energii.

■ Reakcje term ojądrow e to reakcje fuzji lekkich jąder zachodzące w tem pe­
raturze rzędu m ilionów stopni i przy bardzo dużym ciśnieniu.

■ G łównym źródłem energii w gwiazdach są procesy fuzji jąder wodoru,

w w yniku których powstają jądra helu jH e . W gwiazdach wielkości Słoń­
ca kluczową rolę odg ryw a ją procesy zachodzące pom iędzy protonam i
(cykl pp).

■ Bomba term ojądrow a jest dw ustopniow ą bombą nuklearną, w której rolę

zapalnika pełni bomba atomowa, doprowadzająca do w zrostu ciśnienia
i tem pe ra tury w ew nątrz ładunku term ojądrowego i inicjacji reakcji fuzji
lekkich jąder, w w yniku której są w yzwalane olbrzym ie ilości energii.

■ Energia wyzwalana w procesie eksplozji bom by term ojądrow ej jest prak­

tycznie nieograniczona.

■ Od wielu lat są prowadzone prace nad pokojowym wykorzystaniem reakcji

term ojądrow ych jako źródła energii. Dotychczas nie udało się zbudować
stabilnie pracujących generatorów energii w ykorzystujących fuzję lekkich
jąder. Największą trudność stanowi utrzym yw anie warunków niezbędnych
do zajścia reakcji, czyli bardzo w ysokich tem peratur i ciśnień.

Zadania________________________________________
1. Jądro '55 Cs ulega rozpadowi beta. Korzystając z zasady zachowania licz­
by nukleonów oraz zasady zachowania ładunku, odpowiedz na pytanie:
jakie jądro otrzymujemy w w yniku tej reakcji?
2. Sprawdź, że zasady zachowania liczby nukleonów i ładunku są spełnione
w następujących reakcjach:

2“ Pa 2^ A c + \a

r
 214
82

3. W niektórych czujnikach przeciwpożarowych znajduje się izotop ame-

ryku A m , który jest alfa promieniotwórczy. Korzystając z zasady za­
chowania liczby nukleonów i ładunku, podaj, jaki pierwiastek powstaje
w w yniku rozpadu alfa ameryku ^ A m , oraz uzupełnij zapis tej reakcji:

2,J; A m - > ..................+ \a

4. Reakcja rozszczepienia u ranu m oże prowadzić do powstania innych

produktów niż krypton i bar. Korzystając z zasady zachowania ładunku
1liczby nukleonów, uzupełnij poniższy zapis reakcji;

292U + on 3f;Sr + 2 ;,n + ..............

5. W w yniku reakcji rozpadu pierwiastków promieniotwórczych bardzo

często powstają izotopy które również są nietrwałe. Tworzą one tzw. sze­
regi promieniotwórcze, jednym z nich jest podany niżej szereg rozpo­
czynający się od uranu 2yi U, Korzystając z zasad zachow ania liczby n u­
kleonów i ładunku, uzupełnij przedstawione poniżej reakcje rozpadów
prowadzące do powstania stabilnego izotopu ołowiu 2^ P b .

f 2V - » 23g4flT h + 42a 2go T h -»>.......... + _°fi

............*92 U -*■ ZgoTh + \ct

290Th ..................................................................... - ^ > + 2«

“ R n - “ Po + ; a “ P o - ™ P b + .........

™ P b - “ Bi + ......... 283Bi -*■.......... + . \ f i

............ + ^ 2S P b - 2> + ............

37 3 -^ 2 1 0 x 1 , O n 210 20 6 D L ,
5 Bl -* 84P O + - lP 84 82 ....................

“ "Pb
I jest stabilny

6. W ymień najistotniejsze różnice między bom bą atomową i termojądrową.

Sprawdź swoją wiedzę
1. Promieniowanie jonizujące materię to:
a) tylko promieniowanie jądrowe,
b) promieniowanie jądrowe i rentgenowskie,
c) tylko promieniowanie y,
d) tylko promieniowanie y i X.
2. Każdemu rodzajowi promieniowania jądrowego (a, /?, y) przyporządkuj
odpowiednie właściwości (A-F).
A. cząstki o ładunku ujemnym
B. cząstki o ładunku dodatnim
C. cząstki o masie równej masie jądra helu
D. fale elektromagnetyczne
E. strum ień fotonów o dużej energii
F. strum ień elektronów

□ aD b D c D d D e D f

H D a D bD c D d D e D f

y □ aD b Dc D d D e D f

3. Spośród trzech rodzajów promieniowania jądrowego o jednakowej ener-

gii w tym samym ośrodku
a) najmniejszy zasięg mają cząstki a , największy - promieniowanie y,
b) najmniejszy zasięg mają cząstki /3;
c) najmniejszy zasięg ma promieniowanie y, a największy - cząstki ct\
d) najmniejszy zasięg m a promieniowanie y, a największy - cząstki ¡3.
4. Prom ieniow anie jonizujące przechodzące przez m aterię jest przez nią
pochłaniane. Dawka pochłonięta wynosi 1 grej, gdy:
a) 1 g m aterii pochłania promieniowanie o energii 1 eV,
b) 1 kg m aterii pochłania promieniowanie o energii 1 eV,
c) 1 g materii pochłania promieniowanie o energii 1 J,
d) 1 kg materii pochłania promieniowanie o energii 1 J.
5. Biologiczne skutki napromieniowania zależne od rodzaju promieniowa­
nia i rodzaju napromieniowanej tkanki mierzymy w:
a) grejach, b) siwertach,
c) bekerelach, d) elektronowoltach.
6. Liczby neutronów w jądrach izotopów ^ R a , 12C , “ S i, 2^ U
we właściwej kolejności podano w punkcie:
a) 143,16,6,138 b) 6,16,143,138
c) 138,6,16,143 d) 138, 16,143,6
7. Nukleony to wspólna nazwa:
a) protonów, neutronów i elektronów;
b) protonów i elektronów;
c) neutronów i elektronów;
d) p rotonów i neutronów .
8. Jądra atomów nie rozpadają się na poszczególne nukleony dzięki działa­
niu sił:
a) grawitacyjnego przyciągania,
b) o naturze elektrycznej,
c) jądrowych,
d) o n atu rze m agnetycznej.
9. Jądro promieniotwórczego radu ^ Ra uległo rozpadowi i zmieniło się
w jądro radonu R n , emitując:
a) cząstki a i/?, b) tylko cząstkę a ,
c) tylko cząstkę /?, d) tylko promieniowanie y.
10. Masa jądra promieniotwórczego ołowiu 2^ P b , które uległo przemianie
fi, zamieniając się w jądro bizm utu ^ Bi:
a) wzrosła,
b) nie zmieniła się,
c) zmalała,
d) wzrosła lub zmalała zależnie od warunków, w których nastąpiła prze­
miana.

fi'
226

11. Aktywność źródła promieniotwórczego m ierzymy w:

a) bekerelach, b) grejach,
c) siwertach, d) dżulach.
12. Czas połowicznego rozpadu kobaltu ^ C o jest równy 5 lat. Jeśli obecnie
próbka zawiera 0,01 g tego izotopu, to 10 lat tem u zawierała go:
a) 0,04 g b) 0,03 g
c) 0,02 g d) 0,01 g
13. Po 15 dniach z początkowej liczby N 0jąder promieniotwórczych pozo­
stało N J 8. Czas połowicznego rozpadu tych jąder jest równy:
a) 8 dni, b) 15 dni,
c) 5 dni, d) 2 dni.
14. A ktyw ność pewnej próbki pierwiastka prom ieniotwórczego zmalała
czterokrotnie w ciągu 8 m inut. Czas połowicznego rozpadu tego pier­
wiastka jest równy:
a) 4 minuty, b) 8 m inut,
c) 2 minuty, d) 1 minutę.
15. Energia wiązania jądra to energia:
a) w yrażająca się w zorem = m c 2;
b) którą należy dostarczyć, aby rozdzielić jądro atomowe na pojedyncze
nieoddziałujące nukleony;
c) wydzielająca się podczas reakcji łańcuchowej;
d) kinetyczna produktów reakcji rozpadu.
16. W fizyce jądrowej masy atomów wyrażam y w jednostkach masy atom o­
wej u. N iepopraw ne jest stwierdzenie.
a) 1 u odpowiada energii spoczynkowej 931 MeV.
b) 1 u = 1 eV
c) 1 u jest równa 1/12 masy atomu węgla 12C.
d) 1 u « 1,66 • IO 27 kg
17. Przy wytwarzaniu 1 g jąder helu 4He z protonów i neutronów została
wyemitowana energia 6,8 • 1011J. Suma mas protonów i neutronów przed
połączeniem w jądra helu wynosiła:
a) 1,67 g b) l g
c) 1,008 g d) 0,1008 g
18. W reakcji jądrowej ’ Be + ,H e -* '26C + X symbol X oznacza:
a) proton, b) elektron,
c) cząstkę a , d) neutron.
19. W jądro azotu 'lN uderza cząstka a . W w yniku reakcji jądrowej p o ­
wstaje nowe jądro oraz proton. Równanie tej reakcji ma postać:

a) 147n + 2w 78o + ; p

b) N + \cn -* '^ 0 + 2 ¡p

c) ^ N + f c - ^ O

d) 14N + \ cl -* 'gO + ¡p
20* W reakcji termojądrowej z połączenia dwóch jąder ’ He powstaje jądro
\ He i zostają wyemitowane:
a) 2 neutrony b) 2 protony,
c) 2 kwanty y, d) 2 elektrony.
Spis tematów;
5.1. Nasza G alaktyka

5.2. Inne g alaktyki

5.3. Prawo Hubble’a

5.4. Teoria W ielkiego Wybuchu

ROZDZIAŁ 5
5.1. Nasza Galaktyka
Po zapoznaniu się z treścią tego rozdziału potrafisz:

■ Opisać budowę naszej Galaktyki.

■ Podać wiek Układu Słonecznego.

O bserw acja 5.1

Do przeprowadzenia tej obserwacji musisz wybrać miejsce znacznie
oddalone od miejskich świateł, z którego będzie widoczne całe niebo.
Miejsca takiego najlepiej poszukać poza miastem w czasie sierpniowych
wakacji lub zimowych ferii szkolnych. Obserwację należy przeprowadzić
przy bezchmurnej pogodzie w bezksiężycową noc, gdy tło nieba jest bar­
dzo ciemne. Kiedy wzrok przyzwyczai się do ciemności (co następuje po
około 15 minutach), dostrzeżesz, że przez całe niebo przebiega jaśniejszy
pas zwany Drogą Mleczną. Ten mglisty pas to w rzeczywistości bardzo
wiele słabo świecących gwiazd, jeśli dysponujesz lornetką, popatrz przez
nią na najjaśniejsze miejsca w Drodze Mlecznej.

Podobnej obserw acji po raz pierwszy dokonał

w 1610 roku Galileusz. Ze zdum ieniem stwierdził,
że korzystając z nawet niewielkiej lunetki, m ożna
zobaczyć na niebie niezwykle dużo gwiazd, szcze­
gólnie w pobliżu Drogi Mlecznej. Z dala od niej
liczba gwiazd w polu widzenia lunetki jest zdecy­
dowanie mniejsza.
W spółczesne badania astronom iczne dowiodły,
że gwiazdy, z których każda jest podobna do na­
szego Słońca, nie są rozmieszczone w przestrzeni
przypadkowo, lecz powiązane grawitacyjnie two-
Rys. 5.i rZą olbrzymie układy zwane galaktykam i. Kształt
typowej galaktyki przypom ina dysk używany
w zawodach sportowych (rys. 5.1) lub złączone
ze sobą brzegami dwa płytkie talerze. Układ
Słoneczny znajduje się wewnątrz tego zbioro­
wiska gwiazd. Jeśli kierujem y wzrok wzdłuż
prostej leżącej w płaszczyźnie galaktycznego
dysku, to dostrzegamy coraz więcej i coraz bar­
dziej odległych gwiazd, które zlewają się w jasną
poświatę. Gdy natomiast patrzymy w kierunku
prostopadłym do płaszczyzny galaktycznego
dysku, to za bliżej znajdującymi się gwiazdami
widzimy rejony poza naszą Galaktyką (rys. 5.2).
Sytuację tę m ożna porów nać do wędrówki
przez las. Patrząc przed siebie, widzimy drzewa
i krzewy znajdujące się coraz dalej, które w pewnym momencie tworzą zielone tło.
Gdy nasz wzrok skierujemy w górę, poprzez gałęzie możemy dostrzec niebieskie
(lub zachmurzone) niebo.

Ciekawostka-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Nazwa „galaktyka” pochodzi od greckiego słowa galaktikos, tzn. mleczny’. Według mitologii
greckiej widoczna na niebie Droga Mleczna powstała z rozlanego mleka Hery, którym bogini
karmiła małego Herkulesa.

Ze współczesnych obserwacji astronom icznych wynika, że średnica naszej G a­

laktyki to w przybliżeniu 100 000 lat świetlnych. Średnia grubość galaktycznego
dysku wynosi około 1000 lat świetlnych, przy czym największe zgrubienie znajduje
się w jego centralnej części. W skład G alaktyki w chodzi 2 0 0 -4 0 0 m iliardów
(2 -1011—4 • 10") gwiazd powiązanych siłami grawitacji, a także obłoki tzw. m ate­
rii międzygwiazdowej składającej się z gazów (głównie wodoru) i pyłów. Gwiazdy
i materia międzygwiazdowa nie są rozmieszczone równomiernie, lecz tworzą za­
gęszczenia zwane ramionam i spiralnymi. W centrum Galaktyki najprawdopo­
dobniej znajduje się czarna dziura o masie ocenianej na co najmniej 2 miliony mas
Słońca. Rejony bliskie środka Galaktyki są widoczne we fragmencie Drogi Mlecznej
w gwiazdozbiorze Strzelca, który z terenów naszego kraju m ożna dostrzec późnym
wieczorem w sierpniu, nisko nad południow ą częścią widnokręgu.
Uzupełnienie
O drugiej prędkości kosmicznej i czarnych dziurach.
Aby ciało bezpowrotnie uleciało w przestrzeń międzyplanetarną, musimy mu nadać szybkość
zwaną drugą szybkością kosmiczną. Jej wartość wynosi dla Ziemi około 11,2 km/s, a dla Księżyca
2,4 km/s. 0 wartości prędkości, którą należy nadać ciału, aby na zawsze oderwało się od planety
lub gwiazdy, decydują masa tej planety (gwiazdy) oraz jej promień:

2 GM

We wzorze tym v u oznacza wartość drugiej prędkości kosmicznej (tzw. szybkość ucieczki),
G - stałą grawitacji, M - masę planety lub gwiazdy, R - jej promień.
Zdarza się, że masa gwiazdy jest bardzo duża, a jej promień bardzo mały. Wtedy szybkość
ucieczki będzie niezwykle duża, może nawet osiągnąć szybkość światła. Wówczas nie tylko
żadne ciało nie wyrwie się z tego obiektu, ale i światło nie będzie go mogło opuścić. Taki obiekt
nazywamy czarną dziurą. Ktoś, kto znalazłby się w jej pobliżu, nie przekazałby stamtąd żad­
nej informacji, bo nawet błysk światła nie wyrwałby się z jej pola grawitacyjnego. Oczywiście
czarnej dziury nie da się zobaczyć, ale ponieważ oddziałuje ona grawitacyjnie, więc domyślamy
się jej istnienia drogą pośrednią. Aby nasze Słońce przekształcić w czarną dziurę, trzeba byłoby
je zmniejszyć tak, aby miało średnicę 6 km, co jest oczywiście niemożliwe. Jądra niektórych
gwiazd o bardzo dużych masach mogą jednak w końcu stać się czarnymi dziurami.

Słońce wraz z Układem Planetarnym znajduje się w odległości około 27 tys. lat
świetlnych od środka Galaktyki (rys. 5.3).
Powszechnie przyjmuje się, że powstało ono wraz z Układem Planetarnym z jedne­
go z obłoków materii międzygwiazdowej, licznie występujących w naszej Galaktyce
około 6,4 m iliardów lat temu. W skład tych obłoków wchodzą przede wszystkim
gazy (głównie w odór i hel) oraz niewielkie ilości pyłów. Być może w w yniku im ­
pulsu pochodzącego od wybuchu niezbyt odległej gwiazdy z bezkształtnego pier­
wotnie obłoku m aterii wyłonił się kulisty twór zwany protogwiazdą. W skutek sił
grawitacyjnych protogwiazda kurczyła się nadal, aż w jej w nętrzu zapanowała na
tyle wysoka tem peratura i wysokie ciśnienie, że zostały zainicjowane reakcje ter­
mojądrowe prowadzące do połączenia jąder wodoru w jądra helu (synteza helu). Re­
akcje te sprawiły, że protogwiazda (w naszym przypadku Słońce) stała się gwiazdą
i wydajnym źródłem energii.
W końcowych etapach powstawania Słońca z pozostałości obłoku m aterii m ię­
dzygwiazdowej utworzyły się planety. Początkowo było bardzo wiele mniejszych
i większych ciał, które uderzały w siebie (ślady tych uderzeń możemy obserwować na
powierzchni Księżyca w postaci kraterów), jednak z biegiem czasu większość z tych
ciał albo spadła na istniejące planety, albo rozproszyła się w przestrzeni międzypla­
netarnej. Jedynie niewielka część pierwotnej materii obłoku międzygwiazdowego
dotrw ała do dziś w formie m eteoroidów i znajdowanych na powierzchni Ziemi
meteorytów.
Określenie wieku meteorytów, a także wieku próbek gruntu księżycowego przywie­
zionych przez astronautów amerykańskich i rosyjskie automatyczne sondy księży­
cowe było możliwe dzięki m etodzie datowania izotopowego (patrz paragraf 4.3).
W astronom ii pow szechnie stosuje się rubidow o-strontow ą m etodę datow a­
nia. Bada się zjawisko rozpadu izotopu rubidu 87Rb, w w yniku którego powstaje
stront 87Sr o czasie połowicznego rozpadu, który wynosi Tm = 49 m iliardów lat.
Wiek niektórych m eteorytów wyznaczony tą m etodą szacuje się na 4,6 miliardów
lat. W yznaczony w podobny sposób wiek skał księżycowych okazał się nieznacznie
krótszy (4,5 m ld lat), co potwierdza fakt, że nasz naturalny satelita powstał nieco
później niż Ziemia jako „odprysk” po uderzeniu w nią dużego ciała niebieskiego,
zapewne większego od Marsa. Wiek najstarszych skał ziemskich ocenia się na około
4 miliardów lat, czyli niewiele mniej niż wiek meteorytów. Należy jednak pamiętać,
że obiekty jeszcze starsze zostały zniszczone przez zachodzące procesy geologiczne.
Podsumowanie
W yznaczony metodą datowania izotopowego wiek Układu Słonecznego
wynosi ok. 4,6 m iliardów lat.
Ze współczesnych obserwacji astronomicznych wynika, że średnica naszej
Galaktyki ma w przybliżeniu 100 0 00 lat świetlnych.
Średnia grubość galaktycznego dysku w ynosi około 1000 lat świetlnych,
przy czym największe zgrubienie znajduje się w jego centralnej części.
W skład G alaktyki wchodzi 2 0 0 -4 0 0 m iliardów (2- 10n - 4 - 1 0 11) gwiazd
powiązanych siłami grawitacji.
5.2. Inne galaktyki
Po zapoznaniu się z treścią tego rozdziału potrafisz:

■ Podać przybliżoną liczbę galaktyk dostępnych naszym obserwacjom.

■ Podać przybliżoną liczbę gwiazd w galaktyce.

Nasza Galaktyka, którą widzimy od środka, jest tylko jedną z bardzo w idu galaktyk
obserwowanych we Wszechświecie.

O bserw acja 5.2

Obserwację należy przeprowadzić w miejscu oddalonym od świateł,
przy ciemnym niebie, w bezksiężycowy późny wieczór (około godzi­
ny 21-22), w październiku lub listopadzie. Odszukaj na niebie gwiaz­
dozbiór Kasjopei i położony w pobliżu (nieco niżej) gwiazdozbiór
Androm edy. Zam ieszczona obok m apka (rys. 5.4) może okazać się
pomocna.

Rys. 5.4

Gdy wzrok przyzwyczai się do ciemności, pom iędzy gwiazdozbiorem

A ndrom edy i Kasjopei dostrzeżesz niewielką, słabo świecącą plamkę,
która otrzym ała nazwę Wielkiej Mgławicy w Andromedzie.
 - w s Dawniej sądzono, że widoczna w gwiazdo-
Sswfiń.'.'!" z b i o r z e Ai j j gf r omcck s ł a b o s\ \ i e c ą c a p l a m
^ k a jest o b ł o k i e m m a t e r i i m i ę d z \ g w i a z d o

q g i£ $ / - wej. d l a t e g o n a / w a n o ją W i e l k ą M g l a u icą.

* * iS S S S i8 B U r z e c z y w i s t o ś c i jest t o g a l a k t y k a p o
S p iX . .i.-*-' d o b n a p o d w z g l e d e m r o z m i a r o w i liezbv

" ''t J g S f f l B K g w i a / d d o n a s / e j ( i a l a k t \ ki, c z y l i D r o g i

SB£2 & '- M l e e / n e j . ( i a Ia k t \ k a \ 131 ( r \ s . 3.3) t o naj

Źi^Sui * "i ~ > " dal ej p o ł o ż o n y o b i e k t . k t ó r y m o ż e d o s t r z e c

2 B p S « M ^ < -' «I h N H H c z ł o w i e k n i e u z b r o j o n v m o k i e m , lej o d l e
jy' g l o s ę w \ n o s i 2 . 3 I m i l i o n o w lat s w i e t l m c h .

ZfĄfflRS c o o / n a c / a . ż e sw l a t l o d o c i c r a i a c c o b e c n i e

i* # ' 'i (K* tC| g a k i k t \ k i z o s t a ł o w \ e m it ow a n e

przez znajdujące się w niej gwiazdy ponad
dwa miliony lat temu!
Galaktyki widoczne na fotografiach nieba są różnie usytuowane. Niektóre z nich
widzimy „z góry” i dostrzegamy, że (podobnie jak w naszej Galaktyce) gw iazdy są
skupione w ram ionach spiralnych (rys. 5.6).

Rys. 5.6
Inne galaktyki widać pod pewnym kątem (jak na przykład galaktykę M31 w gwiaz­
dozbiorze Andromedy). Niektóre galaktyki są widoczne „z boku” (rys. 5.7), co do­
wodzi, że ich grubość w porów naniu ze średnicą jest niewielka.

F ot. M a r tin B aessgen

Rys. 5.7

Ciekawostka_________________________________________________________________
Obecnie uważa się, że widoczna przez największe teleskopy materia w postaci planet, gwiazd,
gromad gwiazd, materii międzygwiazdowej, galaktyk itd. stanowi zaledwie ok. 5% całej materii
i energii wypełniającej Wszechświat, przy czym gwiazdy zawierają zaledwie ok. 0,5% całkowitej
materii i energii. Przypuszcza się, że około 25% materii i energii przypada na tzw. ciemną mate­
rię, o której istnieniu wnioskuje się tylko z pośrednich obserwacji, a aż 70% łącznie rozpatrywanej
materii i energii stanowi tzw. ciemna energia.

Liczba galaktyk w dostępnej naszym obserwacjom części Wszechświata wynosi

co najmniej 170 miliardów, a więc jest porów nyw alna z liczbą gwiazd w naszej
Galaktyce. Biorąc pod uwagę, że każda z galaktyk składa się z około 100 m iliar­
dów gwiazd, możemy obliczyć, że łączna liczba gwiazd we Wszechświecie wynosi
co najmniej 1022 (dziesięć tysięcy trylionów). Jest to niewyobrażalnie duża liczba.
Najdalsze galaktyki (rys. 5.8) zaobserwowano w odległości około 10 miliardów lat
świetlnych, czyli 4000 razy dalej niż galaktyka M31 w Androm edzie. Odległość
pom iędzy sąsiednimi galaktykami wynosi przeciętnie od kilkuset tysięcy do kilku
m ilionów lat świetlnych.

Rys. 5.8

Galaktyki skupiają się w grupy liczące kilkadziesiąt galaktyk oraz grom ady obej­
mujące co najmniej kilka tysięcy galaktyk.
5.3. Prawo Hubble'a
Po zapoznaniu się z treścią tego rozdziału potrafisz:

■ Podać wiek Wszechświata.

W 1929 roku amerykański uczony Edwin Hubble (czytaj: Habl) dokonał jednego
z największych odkryć astronomicznych XX wieku. Prowadząc obserwacje widm
galaktyk, stwierdził, że im dalej od nas znajduje się jakaś galaktyka, z tym większą
oddala się szybkością. Jeśli szybkość oddalania się galaktyki oznaczymy sym bo­
lem v , a jej odległość od obserwatora symbolem r, to praw o H ubble a możemy
zapisać wzorem:

vr —H r

gdzie H jest tzw. stałą H ubblea (H = 2,30 • 10~18s_1). Odległość r w yrażam y w kilo­
metrach, a szybkość w kilometrach na sekundę.
Z prawa H ubblea wynika, że jeśli obserwujem y dwie galaktyki, z których jedna
jest np. trzykrotnie dalej niż druga, to dalsza galaktyka m a szybkość „ucieczki”
trzykrotnie większą niż bliższa. W arto zwrócić uwagę, że nie ma tu znaczenia, na
której z galaktyk znajduje się hipotetyczny obserwator. Każdy z nich stwierdziłby, że
pozostałe galaktyki oddalają się względem niego. Innym i słowy, żadna z galaktyk,
w tym również nasza Galaktyka, nie jest wyróżniona. Zmierzone szybkości „uciecz­
ki” najdalszych obserwowanych galaktyk są niewyobrażalnie duże, gdyż sięgają 96%
szybkości światła, czyli 288 000 km/s.
Opisane prawem Hubblea odkrycie „ucieczki” galaktyk doprowadziło uczonych do
wniosku, że obserwowane w skali kosmicznej zjawisko jest wynikiem rozszerzania
się trójwymiarowej przestrzeni, w której się znajdujemy. Dla zrozumienia tego efek­
tu wykonaj następujące doświadczenie.
 D ośw iadczenie 5.1
Nadmuchaj zwykły balonik mniej więcej do połowy, a następnie za­
znacz pisakiem cztery punkty na jednej linii w ten sposób, aby pom ię­
dzy kolejnymi punktam i była taka sama odległość ok. 1 cm (rys. 5.9).
Następnie dodmuchaj balonik i zmierz odległości pom iędzy kolejny­
m i zaznaczonymi już punktam i.

Rys. 5.9

Przekonasz się, że odległości pom iędzy punktam i w zrosły tak samo

(na przykład dwukrotnie), natom iast im dalej znajdował się każdy ko­
lejny punkt od pierwszego, tym bardziej się od niego oddalił. Zwróć
uwagę, że nie ma znaczenia, który z punktów wybierzemy jako punkt
początkowy. W m iarę nadm uchiwania balonika wszystkie pozostałe
punkty b ęd ą się oddalać od w ybranego p u n k tu .

Oddalanie się od siebie punktów na dwuw ym iarow ej rozszerzającej się powierzch­

ni balonika jest analogiczne do „ucieczki” galaktyk w trójw ym iarow ej przestrzeni
Wszechświata. Dla nas, jako istot trójwymiarowych, rozszerzanie się przestrzeni
jest trudne do wyobrażenia, więc dla zrozum ienia tego efektu posługujemy się m o­
delem powierzchni dwuwymiarowego balonika. Obserwowany efekt „ucieczki”
galaktyk nie jest więc wynikiem ich olbrzymich szybkości rozumianych w trady­
cyjnym sensie (jak na przykład duże szybkości rakiet kosmicznych), ale stanowi
rezultat rozszerzania się przestrzeni całego trójwymiarowego Wszechświata. Efekt
ten jest niezwykle m ały w skali Układu Słonecznego lub nawet naszej Galaktyki,
ale ma bardzo istotne znaczenie w skali całego Wszechświata.
Jeśli założymy, że opisana przez prawo H ubblea „ucieczka” galaktyk trwała w trak­
cie ostatnich kilkunastu m iliardów lat, to należy przypuszczać, że w odległej prze­
szłości rozm iary całego Wszechświata były bardzo małe. Weźmy pod uwagę jakąś
galaktykę, która obecnie znajduje się w odległości r, a jej aktualna szybkość „uciecz­
k i” wynosi v .
Gdyby szybkości oddalania się galaktyk nie zmieniały się w czasie, to galaktyka ta
przebyłaby odległość r w czasie Tw wyrażonym wzorem:

Tw = --- Wzór 5.1

Vr

Z prawa H ubblea wiemy, że

Vr = Hr

W1?c r i
t' ~ h

Odwrotność stałej Hubblea byłaby równa czasowi Tw , który nazywamy umownym

wiekiem Wszechświata.
Po podstawieniu wartości liczbowej stałej H ubblea otrzymujemy:

Tw = 1,37 • 1010lat

czyli około 14 miliardów lat, jako przybliżony czas istnienia Wszechświata,

5.4. Teoria Wielkiego Wybuchu
Po zapoznaniu się z treścią tego rozdziału potrafisz:

■ Opisać teorię Wielkiego Wybuchu.

O dkryty przez Edwina H ubblea fakt „ucieczki” galaktyk jest jednym z argum en­
tów przemawiających za poprawnością teorii Wielkiego W ybuchu (ang. Big Bang),
która opisuje dotychczasową ewolucję Wszechświata. Zgodnie z tą teorią Wszech­
świat powstał w w yniku gigantycznej eksplozji, która nastąpiła 13,7 miliardów lat
temu. Słowo „eksplozja” nie oddaje istoty sprawy, gdyż powstanie Wszechświata nie
polegało na jego gwałtownym rozszerzaniu się w pustej przestrzeni, lecz dotyczyło
rozszerzania się (ekspansji) samej przestrzeni.
O naturze Wielkiego W ybuchu i o w arunkach panujących w chw ili „zero” nic nie
wiadomo. Tym bardziej trudno cokolwiek powiedzieć o przyczynie Wielkiego Wy­
buchu. To zagadnienie jest m.in. przedm iotem dyskusji uczonych zajmujących się
filozofią przyrody. Nie ma również podstaw, aby rozważać, co było przed W ielkim
Wybuchem, gdyż według niektórych teorii nie istniał wtedy czas, przestrzeń i m a­
teria.
Współczesna kosmologia (nauka zajmująca się Wszechświatem jako całością), ko­
rzystając z osiągnięć astrofizyki, fizyki cząstek elementarnych i fizyki teoretycznej,
potrafi opisać ekstremalny stan materii po upływie zaledwie 5 • 10~44 sekundy od
powstania Wszechświata (według znanego nam pojęcia czasu). Temperatura materii
w tym stanie wynosiła 1032 (100 bilionów trylionów) kelwinów, a gęstość 1096kg/m 3.
Takiej tem peratury i gęstości nie można odtworzyć w żadnym laboratorium.
Zaledwie kilkanaście m inut po powstaniu Wszechświata gęstość materii i jej tem pe­
ratura były zbliżone do tych panujących w środku Słońca. W ówczesnym Wszech-
świecie zaistniały na olbrzymią skalę w arunki sprzyjające syntezie helu. W yniki ob­
serwacji wskazują, że hel stanowi aż 24% widocznej materii Wszechświata. Obecnie
pierwiastek ten powstaje we wnętrzu gwiazd jako w ynik reakcji termojądrowych,
jednak nawet przez kilkanaście miliardów lat wszystkie gwiazdy we Wszechświecie
nie mogły go utworzyć w tak dużej ilości, którą obserwujemy. Ten nadmiar helu
jest jednym z istotnych dowodów poprawności teorii Wielkiego Wybuchu.
Bardzo m łody Wszechświat gwałtownie się rozszerzał, a jego tem peratura m ala­
ła. Około 380 000 lat po pow staniu Wszechświata obniżyła się ona do ok. 3 000
kelwinów. Zaczęły się tworzyć stabilne atomy w odoru i helu, które skupiały się
w obłoki będące tworzywem dla powstających później gwiazd. Gęstość materii na
tyle zmalała, że promieniowanie mogło się od niej oddzielić i zaczęło się rozprze­
strzeniać we Wszechświecie. Istnienie tego promieniowania, które zgodnie z teorią
Wielkiego W ybuchu pow inno wypełniać cały Wszechświat, przewidzieli w 1948
roku George Gamow i Ralph Alpher, zaś odkrycia dokonali w 1964 A rno Penzias i
Robert W ilson (za co w roku 1978 otrzym ali Nagrodę Nobla). Promieniowanie to,
zwane prom ieniowaniem reliktowym i będące pozostałością po W ielkim W y­
buchu, dociera do Ziemi ze wszystkich kierunków. Jego długości odpowiadają za-
kresowi m ikrofal i dalekiej podczerwieni, tzn. promieniowaniu, które wysyłałoby
ciało o tem peraturze zaledwie 2,73 stopnia powyżej bezwzględnego zera (2,73 K).
W trakcie kilkunastu miliardów lat promieniowanie reliktowe wskutek ekspansji
Wszechświata „schłodziło się’ do obecnie obserwowanej temperatury.
Ze współczesnych badań naukowych wynika, że tem po rozszerzania się Wszech­
świata rośnie12. Powodować to może tzw. ciemna energia, o której wiemy tylko tyle,
że wywołuje elekt przeciwny do przyciągania grawitacyjnego. Należy się spodzie­
wać, że wyniki badań prowadzonych przez orbitalne obserwatoria astronomiczne
pozwolą na lepsze zrozumienie istoty ciemnej energii.

Podsumowanie_________________________________
■ Wszechświat pow stał około 13,7 m iliardów lat temu w w yniku gigantycz­
nej eksplozji zwanej Wielkim Wybuchem.
■ Potwierdzeniem teorii Wielkiego Wybuchu są:
- o dkryta przez Edwina Hubble’a „ucieczka” galaktyk,
- dochodzące do nas ze wszystkich stron prom ieniowanie reliktowe,
- nadmiar helu we Wszechświecie.

12 W 2011 r o k u S a u l P e rlm u tte r, B ria n P. S c h m id t i A d a m G . R iess o trz y m a li N a g ro d ę N o b la z a to o d k ry cie.

Zadania
1. Oblicz czas, którego potrzebowałaby rakieta, aby dotrzeć do centrum
naszej Galaktyki. Przyjmij, że rakieta porusza się ze stałą szybkością
16,7 km/s.
2. W pewnym modelu przyjęto, że średnica naszej Galaktyki d = 600 km
(tzn. tyle, ile w przybliżeniu odległość pom iędzy wschodnią i zachodnią
granicą Polski). Oblicz, ile będzie wynosić w tym modelu odległość Zie­
mia-Słońce.
3. Oblicz, w jakiej odległości znajduje się galaktyka, której szybkość „uciecz­
ki” wynosi 10% szybkości światła.
4. Oblicz, ile wynosiłby wiek Wszechświata, gdyby wartość stałej H ubblea
była większa o 10%.
Sprawdź swoją wiedzę
1. Układ Słoneczny powstał:
a) ok. 100 000 lat temu, b) ok. 4,6 m ilionów lat temu,
c) ok. 4,6 m iliardów lat temu, d) ok. 13,7 miliardów lat temu.
2. IJczba gwiazd w naszej Galaktyce wynosi:
a) ok. 100 tysięcy, b) ok. 100 milionów,
c) ok. 4 miliardów 600 milionów, d) ponad 200 miliardów.
3. Zaobserwowano, że pewna galaktyka oddala się od nas z szybkością
3600 km/s. Znajdująca się dw ukrotnie dalej galaktyka będzie się oddalać
z szybkością:
a) 1800 km/s,
b) taką samą jak bliższa galaktyka,
c) 7200 km/s,
d) 36 000 km/s.
4. W edług współczesnych ocen Wszechświat powstał:
a) ok. 4,6 m ilionów lat tem u, b) ok. 4,6 m iliardów lat tem u,
c) ok. 13,7 milionów lat temu, d) ok. 13,7 miliardów lat temu.
5. Wpisz do krzyżówki odpowiednie wyrazy. Odczytaj otrzym ane hasło.
W yjaśnij, co ono oznacza.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

1. Podejmował w XVI w. próby odkrycia zm ian w położeniu gwiazd.

2. Na przykład 14C.
Odkrywca Neptuna.
Duży meteoroid przelatujący nisko nad Ziemią.
Gwiazdozbiór, w którym znajduje się najdalszy obiekt widoczny go­
łym okiem.
Między ostatnią i pierwszą kwadrą.
Droga Mleczna.
Aneks
 Radon - główne źródło
promieniowania jonizującego
w naszym otoczeniu
M arek Godlewski, Krzysztof Kozak, Jadwiga M azur

Promieniowanie jonizujące stanowi istotny i, co bardzo ważne, niemożliwy do wy­

eliminowania składnik środowiska, w którym żyjemy. Każdy z nas jest poddany
na co dzień jego działaniu. Dawka promieniowania jonizującego, którą otrzym u­
jem y pochodzi ze źródeł występujących w przyrodzie w sposób naturalny (pro­
m ieniow anie kosmiczne, prom ieniow anie od naturalnych izotopów zawartych
w skorupie ziemskiej i w naszym ciele) oraz ze źródeł związanych z działalnością
człowieka (z przemysłu, rozwijającej się diagnostyki i terapii medycznej oraz opadu
promieniotwórczego - osadzających się na powierzchni Ziemi izotopów prom ie­
niotwórczych uwolnionych do atmosfery głównie w wyniku próbnych testów broni
jądrowej, a także podczas awarii obiektów jądrowych, np. elektrowni jądrowych).
W otrzymywanej sumarycznej dawce rocznej, która dla mieszkańców Polski wy­
nosi około 3 mSv, aż około 54% zewnętrzne kosmiczne

wiąże się z radonem (rys. Al). żywność

W arto więc poznać jego źródła, radioterapia^

4%

wpływ na nasz organizm, a tak­

wewnętrzne
że wyznaczyć jego stężenie w 11%
inne
miejscach, w których najczęściej 1% medycyna X
11%
przebywamy.
Rys. Al

Skąd bierze się radon w naszym otoczeniu?

Praktycznie we wszystkich m inerałach i glebach znajdują się uran i tor. W w yni­
ku szeregu rozpadów promieniotwórczych izotopów tych pierwiastków powstają
izotopy radu.
Z uranu 235U powstaje izotop 223Ra, z uranu 238U - izotop 226Ra, a przem iany toru
232Th prowadzą do powstania izotopu 224Ra. Rad, pierwiastek odkryty przez Marię
Skłodowską-Curie i Piotra Curie, to metal. Pozostaje więc w skałach i glebie. Jest
jednak pierwiastkiem nietrwałym - w wyniku rozpadu alfa z wymienionych izo­
topów radu powstają izotopy radonu: 219Rn, 222Rn, 220Rn. Radon jest gazem szlachet­
nym i poprzez szczeliny może się wydostać z gleby i skał. Izotopy radonu również
nie są trwałe. W w yniku rozpadu alfa przechodzą w izotopy polonu, który jest cia­
łem stałym. Czasy połowicznego rozpadu izotopów 219Rn i 220Rn są bardzo krótkie:
4 s i około 54 s. W większości izotopy te ulegają więc rozpadowi jeszcze w glebie lub
skałach. Tylko izotop 222Rn wydostaje się na zewnątrz, gdyż jego czas połowicznego
rozpadu jest dłuższy - wynosi 3,8 dnia.
Radon 222Rn rozpada się, tworząc szereg krótkożyciowych pochodnych: 218Po, 214Pb,
214Bi, 214Po.

Zawartość radonu w glebie może być duża - jego stężenie1może sięgać tysięcy beke-
reli na m etr sześcienny (przypomnijmy, że aktywność równa 1 Bq to 1 rozpad pro­
mieniotwórczy w ciągu 1 sekundy). Po przedostaniu się radonu z gleby do atmosfery
bardzo szybko następuje jego rozrzedzenie - znaczny spadek stężenia. Ilość radonu
wydostającego się do atmosfery nie jest stała i zależy od warunków atmosferycznych
(m.in. ciśnienia atmosferycznego, siły i kierunku wiatru, wilgotności, temperatury,
obecności pokryw y śnieżnej). Średnie stężenie radonu w powietrzu atmosferycz­
nym na terenie Polski wynosi około 10 Bq/m3. Nie jest jednak identyczne na terenie
całego kraju, gdyż ilość radonu wydostającego się do atm osfery zależy także od
rodzaju gleby oraz składu i budowy podłoża.

1W fizyce jądrow ej stężenie izo to p u o zn acza a k ty w n o ść izo to p u zaw artego w jed n o stc e objętości i jest p o d aw an a
w B q /m \
250

Radon w budynkach
Budowa dom u wymaga przebicia powierzchni gleby (fundam ent) i dotarcia do
głębszych warstw, gdzie stężenie radonu jest znacznie większe niż w atmosferze.
W pływ na nie ma zawartość uranu oraz radu, z którego radon powstaje. Średnie
zawartości tych izotopów przedstawia poniższa tabela.

Rodzaj skały Uran (g/t) 226Ra (Bq/kg) I

piaski 0,45 1-27

gliny 1,8 77-124,1
wapienie 2,2 27,8
granity 3 59,2
bazalty 1 11,4
fosforyty 100-200 (max 650) 490

Stężenie radonu wewnątrz budynku (a więc i jego aktywność) zależy zatem od

rodzaju podłoża, na którym stoi budow la. Szczególnie ważna jest struktura geo­
logiczna terenu, np. uskoki tektoniczne i szczeliny. Stanowią one doskonałe drogi
przedostawania się gazowego radonu z głębszych warstw ku powierzchni. Duże
znaczenie ma także przepuszczalność gleby.
Radon może wnikać do wnętrza budynków m.in. przez pęknięcia i szczeliny wy-
lewki betonowej, luki i szpary konstrukcyjne, pęknięcia w ścianach i nieszczelno­
ści wokół ru r kanalizacyjnych i gazowych. Na stężenie radonu w pomieszczeniach
wpływa zarówno wentylacja naturalna, jak i wymuszona. W ietrzenie pomieszczeń
powoduje radykalny spadek stężenia radonu. Na wyższych kondygnacjach maleje
ilość radonu docierającego z podłoża, a większe znaczenie ma radon uwalniany
z materiałów stanowiących budulec ścian i stropów budynku oraz rodzaj pokrycia
ścian i podłóg.
Radon to gaz niewidoczny, bez zapachu i smaku, dlatego jego obecność jest dla
nas niezauważalna. Stężenie radonu w budynkach mieszkalnych może wynosić od
kilkunastu do ponad 600 Bq/m3. Występują jednak na świecie rejony, gdzie stężenie
radonu w budynkach jest rzędu tysięcy Bq/m3.
Radon a zdrowie
Radon, jako gaz szlachetny, nie wpływa bezpośrednio na nasz organizm. Rozpada
się, z emisją cząstki alfa, na krótkożyciowe pochodne (izotopy polonu: 218Po i 214Po
oraz ołów 210Pb), które następnie wnikają wraz z wdychanym powietrzem do układu
oddechowego. Gdy tam już trafią, ulegają rozpadowi alfa i beta. Pochodne radonu
nie osadzają się jednolicie w drogach oddechowych. Najwięcej trafia do górnych
części układu lub nabłonka płucnego, skąd są zazwyczaj usuwane w ciągu kilku
godzin. Jedynie część dostaje się do pęcherzyków płucnych. Tam mogą pozostawać
miesiące lub lata. Długi czas przebywania pochodnych radonu w pęcherzykach
płucnych powoduje, że płuca są najbardziej narażone na ich działanie.
Może to stanowić zagrożenie dla naszego zdrowia. Badania statystyczne wykazały,
że częste przebywanie w pomieszczeniach o wysokim stężeniu radonu powoduje
(na szczęście nieduży) wzrost ryzyka zachorowania na nowotwory płuc. O wiele
bardziej niebezpieczna dla zdrowia ludzkiego bywa... nieostrożna jazda sam ocho­
dem. Należy jednak podkreślić, że ryzyko zachorowania na chorobę nowotworową
płuc z powodu przebywania w pomieszczeniach o du ży m stężeniu rad o n u m oże
znacznie wzrosnąć, jeśli działają również inne czynniki rakotwórcze, a w szczegól­
ności dym tytoniowy.
Tam, gdzie pojawia się zagrożenie związane z występowaniem radonu, warto (i trze­
ba) je minimalizować, tym bardziej, że w przypadku radonu jest to stosunkowo
proste. Należy bowiem uszczelnić fundam enty budynków, stworzyć możliwość uj­
ścia radonu spod budynków wprost do atmosfery oraz zapewnić dobrą wentylację
pomieszczeń. Dobrze jest więc znać stężenie radonu w pomieszczeniach, w których
często przebywamy.

Pomiar stężenia radonu

Istnieje wiele m etod pom iaru stężenia radonu. Opiszemy najprostszą - za pom ocą
jednego z kilku rodzajów detektorów śladowych. Detektor ten składa się z plasti­
kowej osłony w kształcie np. walca ze szczeliną (tzw. kom ory dyfuzyjnej), wewnątrz
której jest umieszczona folia wykonana ze specjalnego rodzaju plastiku.
Detektor ustawia się na dwa, trzy miesiące w pomieszczeniu, w którym jest doko­
nywany pomiar. Cząstki alfa emitowane przez radon wnikający poprzez szczelinę
do środka osłony powodują rozrywanie łańcuchów polimerowych (cząsteczek) pla­
stiku, z którego jest wykonana folia. Po wykonaniu
pom iaru folię wyjmujemy z osłony i wytrawiam y
w NaOH. Zasada sodowa rozpuszcza folię tylko
w miejscach, w których została ona uszkodzona
przez cząstki alfa (pochodzące z rozpadu radonu).
Powstają ślady po przejściu cząstek alfa przez folię -
stąd też nazwa tego typu detektorów. Ślady te m oż­
Rys. A2
na zobaczyć za pom ocą mikroskopu. Dwa de tekto ry z zestawu
Analiza mikroskopowego obrazu powierzchni de­ doświadczalnego przygotow a­
nego przez ZamKor wspólnie
tektora pozwala na wyznaczenie liczby tych śladów z Instytutem Fizyki Jądrowej
PAN w Krakowie.
przypadających na jednostkę pow ierzchni folii,
a następnie na obliczenie stężenia radonu w danym
miejscu.
Stężenie radonu w pomieszczeniach może się zmie­
niać. Na przykład nocą, gdy pomieszczenie jest za­
mknięte, może być większe, a w dzień, gdy często je
wietrzymy, zmniejsza się. Opisaną powyżej m etodą
mierzy się średnie stężenie radonu, jakie było w p o ­
Rys. A3
mieszczeniu w okresie pom iaru (2-3 miesiące). Detektor otw arty, na w ew nętrz­
P o m iary stężenia nej stronie wieczka jest w idocz­
— V na fo lia plastikowa z numerem
0
rad o n u w ykonuje seryjnym .
0 0 m iędzy innym i La­
0
0 boratorium Ekspertyz Radiometrycznych Instytu­
0 0 ©
0 tu Fizyki Jądrowej PAN w Krakowie. Pomiar można
(
również zrobić samodzielnie, wykorzystując zestaw
■a.

0 A
doświadczalny przygotowany przez Zam Kor i In­
o

Rys. A4 stytut Fizyki Jądrowej PAN w Krakowie. Dokładny

Ślady widoczne na powierzchni
fo lii po jej w ytraw ie niu (zdjęcie
opis zestawu oraz wykonania pom iaru znajdują się
wykonane za pomocą m ikro ­ w serwisie internetowym radon.zamkor.pl.
skopu) pozostawione przez
cząstki alfa em itowane przez
radon
Odpowiedzi
do zadań rachunkowych
 -i • -i •

254 o n n o w i e n

1. Grawitacja
Strona Nr zadania Odpowiedź

18 2 3R

18 3 25 razy mniejsza

18 4 F - 1,99- 1020N
g

27 3 gK= 1,6 m/s2, i = 2s

42 la v m a x =20 m/s

42 2 Fr =2250 N

56 2 v ~ 29,9 km/s

57 4b ^ EU *5

57 5 uIK« 1,7 km/s

Sprawdź swoją wiedzę (str. 64-67)

N r p y ta n ia ■ 2 3 4 5 6 7
O d p o w ie d ź d d c d c b

N r p y ta n ia 8 9 10 11 12 13 14
O d p o w ie d ź d a c d c c d

2. Astronomia
Strona Nr zadania Odpowiedź

77 1 a) x ~ 206,3 km; b)y = 82,5m

77 2 7 = 2,56 s
 Strona Nr zadania Odpowiedź

78 3 268 000 razy większa

78 4 a) Tk « 17 dni 19 godzin
b) TM= 2546 dni = 6,97 lat
c ) T n = 4 820 000 godzin ~ 200 800 dni = 550 lat

d) Tpc = 4,46 • 1010godzin = 1,86 • 109d ni « 5,09 ■106lat

78 Średnia odległość od Ziemi

Nazwa

kilom etry jednostki lata świetlne

astronomiczne

Księżyc 384 400 0,00257 O k. 4,06 ■IO '8

Słońce 149 600 000 1 ok. 1,58 ■IO"5
Proxima
4,014 • 1013 268 000 4,24
Centauri

85 1 b) Należy się domyślać, że bohater poematu trzykrotnie

dostrzegał pełny cykl taz Księżyca, czyli upłynęło 3 • 29,5
doby.

85 2 Srebrny Glob, Miesiąc, Miesiączek (ludowe), Książę Nocy,

Słońce Umarłych (Słowacki)

86 6 Fk = 0,165 • Fz

97 1 ^ - 0 , 1 3 4 %MS

Sprawdź swoją wiedzę (str. 98-99)

Nr pytania 1 2 3 4 5 10 11

Odpowiedź c c d c b a c b b a b
3. Fizyka atomowa
Strona Nr zadania Odpowiedź

110 3 Xmax ~ 2,64 • 10"7 m

110 4 n max = 3000

110 5 E,kmax = 13,54 -10 19 J7

143 2 a)7 Er o t o n u * 0,31 • 10"18 J7 (Ef

v r o to n u
~ 1,9 eV)7
b)7 E,r o t o n u * 0,41 • 10-18 7J {E.
v ro to n u
« 2,55 eV)7

143 3 E.to t o n u « 3,32 • lO"18 7J; tak

Sprawdź swoją wiedzę (str. 144-147)

Nr pytania 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Odpowiedź d a b d c d b b c c c a

4. Fizyka jądrowa
Strona Nr zadania Odpowiedź

166 1 Szybkość cząstki a jest około 85,4 razy mniejsza od szybkości

cząstki ¡3.

166 4 a) 2 Gy; b) 0,5 Gy

166 5 E = 350 mj

188 2 A = 218; Z = 84; polon; 84 protony i 134 neutrony,

84 elektrony

189 4 A = 214; Z = 82; ołów; 82 protony i 132 neutrony

 Strona Nr zadania Odpowiedź

189 7 ok. 11 460 lat

189 8 ok. 17 190 lat

189 9 b) 28 650 lat

200 1 A Ew ~ 2,2 MeV

200 2 Am = 8 ■1 0 -,6 kg = 4,8 • 10~9 m p

213 5 a) »iunn = 316 kg; b) ok. 524 wagony

213 twody
, » 34,3°C

222
jądro baru Ba

Sprawdź swoją wiedzę (str. 224-227)

Nr pytania ! 2 3 4

Odpowiedź a (M i n A F ); y (D, E) a d

Nr pytania 5 6 7 8 9 10 11 12

Odpowiedź b c d c b c a a

Nr pytania 13 14 15 16 17 18 19 20

Odpowiedź c a b b c d a b

5. Świat galaktyk
Strona Nr zadania Odpowiedź

244 1 t ~ 4 ,8 6 • 10s lat (ok. 500 milionów lat)

244 2 x ~ 9 ,4 8 1 • 10~s km = 0 ,0 9 5 mm
 Strona Nr zadania Odpowiedź

244 3 r = 1,30 • 1022 km (ok. 1,4 miliarda lat świetlnych)

244 4 TW ~ 1,25-1010lat

Sprawdź swoją wiedzę (str. 245)

Nr pytania 1 2 3 4 5

Odpowiedź c d c d Big Bang