Professional Documents
Culture Documents
Amrica1 PDF
Amrica1 PDF
Amrica1 PDF
أ
-بةشىَ ئيَكىَ :زاراظىَ ئةنفاىلَ ،ميَذوويا وىَ
تةوةرىَ ئيَكىَ :زاراظىَ ئةنفاىلَ
-1رةنطة ضةمك ثيَناسا ئةنفاىلَ ذاليىَ زمانى وزاراظةى تا ظى دةمىَ نوكة ثرتيا خةلك تشتةكىَ نةديار
دبيت .وناظةروكا وىَ و وثةراسيونةكا ئةشكةرا نةبيت .و بطرة هةر وةختةكى ئةف ثةيظة عةرةبا
ب شيَوةيةكىَ نةباش و نةزةالل بةحس كربيت وئةو دميةنىَ وان دةهان هزاران مروظيَن كورد ييَت
بىَ تاوان بينة بةرضاظ و ثروسةيا يةكا داريَذراو و نةخشةيةك بوو كيَشا بيت ذاليىَ رذيَما عرياقىَ
ظة بل ضةند قوناغيَن جوجا جودا ثاشى دىَ بةحس كةين(.)1
()2
ئةنفال ذاليىَ زمانى ظة كويا (نةفةل) ب مانا (غةنيمة) دةست كةفتيَن
-2دةمىَ ش ةر وتاالنكرنىَ دا بدةستىَ شةر كةران دكةظت ذاليىَ زاراظى ظة رامانةكا زيَدة دةست كةفت
دطةهينت ئةوذى ئةو مال وسامانةية ئةوان ب شةرى ذكافر و مشركا تيَن .ودظى بارى دا بووضونيَن
ئيسالمى بوو ضةنكىَ (ئةنفال) ئةوة.
رامان ئةو بوو بوسرمانيَت شةركةر ئةو مالة دةست كةفت ،وئةنفال ب تيَطةهىَ ئيسالما ثريوز ئةو
مالة ئةوىَ موسلمانان ب هيَز وشةرى ذ موشركان و بت ثةرستان دستينن(.)3
* ئةنفال ل نافىَ سورةتا هةشتىَ ية ذ قورعانا ثريوز وثرتيا ئاياتيَن وىَ بةحسىَ شةرى وجيهادىَ يىَ
كرى دذى موشركا وكافرا وقورةيشييَن بىَ باوةر دكةت و((خودايىَ)) مةزن دةستثيَكا سورةتيَدا
دبيَذت (( ويسألونك عن األنفال قل األنفال هلل والرسول فاتقوا اهلل وأصلحوا ذات بينكم وأطيعوا اهلل
ورسوله إن كنتم مؤمنني)) ( :)4رامان دةربارةى ئةنفال دىَ ثسيارا وة كني مةبةست (ثيَغةمبةر) (س)
بيَذت ئةنفال يا خودىَ ية وثيَغة مبةر ترسا خوَدىَ دا كاريَت باش بكةن ناظبةرا خودا وملكىَ خودىَ
وثيَغةمبةرا بن ئةطةر هني باوةردار بن .هةر دظىَ سورةتيَدا خودايىَ مةزن بةحسىَ ضةوانيا
دابةشكرنا دةست كةفتنان دكةت ئةو موسلمانيَت شةريدا دطةل بىَ باوةران وسةنةم ثةرستان دةست
-1خليل بن امحد الفراهيدي ،كتاب املني ،طبعة الثانية ،موسسة دار اهلجرة1990 ،م ،ج ،8ص.325
-2حممد مجال الدين القامسي ،حماسن التاويل ،دار الكتب العلمية ،بريوت1997 ،م ،ج ،5ص .253
-3سورة االنفال االية ()1
-4سورة االنفال االية ()41
1
دكةظت ودبيَذت (( وأعلم وا أمنا غنمتم من شيء فإن هلل مخسه وللرسول ولذي القربى واليتامى
( )1
رامان بزانني ئةو دةس كةفتيَن دشةراندا دةست وة دكةظن ثيضنجةك واملساكني وابن السبيل))
يانكو بةشةك بوَ خودىَ وثيَغةمبةر وخزم وكةسوكار ويتيم وهةذاران وضوار بةشيَن دى سةر
شةركةران دابةشكةن .ديارة ئةطةرىَ هاتنا خارا ظىَ سورةتىَ بها دانا خودىَ وثيَغةمبةرى ب مةسةال
وةستيانىَ وهةروةسا ب شيَوةيةكى زانستى بابةتى شى بكن.
ميَذوويا قركردنا مروَظان ويا دهيضتة نافكرن ب ئةنفال نة تشتةكىَ ل ظى سةردةمى دةركةفتية،
بةلكو هةر ل دةركةفتنا كوَمةليَن مروَظان ،خرابى وقركردنا مروَظان يا دةركةفتى ،ئةطةر ئةم ل
ميَذوويىَ بزظرين دىَ طةلةك منوونةيان لسةر ظىَ ضةندىَ بينني.
ل ساال() 612ب.ز بابلى وميديان قةساخبانةيةك ل باذيَرىَ نةينةوا بوَ ئاشوريان ضيَكر وهذمارةكا
مةزن ذوان كوشت و باذيَرىَ نةينةوا خراب وتاالنكر ،هةتا هوسا وان باذيَرىَ نةينةوا خرابكر ل
دةمىَ سةركردةيىَ يونانى زةيزةفون ل ساليَن ()335 -427ب.ز ،ل ويَريَدا دبوريت كو ثشتى 27ساالن
ل سةر خرابكرنا باذيَرىَ نةينةوا ب دةستىَ بابليان وميديان ،بوَ سةركردةيىَ يونانى زةيزةفونى
ديارنابيت كو روَذةكىَ ئةظ باذيَرة يىَ ئاظاكرى بوو(.)2
هةروةسا ل ساال ()586ب.ز نةبوخوز نةسرى مةلكىَ بابليان ميَرنشينا ئيسرائيل ذنافرب وخرابكر
وهذمارةكا جوهيان ئيَخسري كرن وئينانة باذيَرىَ ئور(.)3
-1بسام العسلي ،احلرب واحلضارة ،املوسسة العربية للدراسات النشر ،بريوت ،ص.138
-2حممد سليم غزورى ،جرمية ابادة اجلنس البشري ،مطبعة التوفيق ،عمان ،1980 ،ص.10-9
-3ابو يزيد املتبث ،تطور الفكر السياسي ،االسنكدرية ،1970 ،ص .51
2
ثشتى ظىَ ضةندىَ ئيمرباتورىَ رومانى (قلرثانوس)ى ل ساال ()284ز هذمارةكا مةزن ذ قبتييَن مسرىَ
كوشت وسيَدارةدان ،ذبةر ظىض ضةندىَ قبتى دبيَذن ظىَ ساىلَ ساال شةهيدان(.)1
ل ئةظا بوريدا دياربوو قركرنا مللةتان ذ زةمانىَ كةظن وةرة يا هةى وهةتا نوكةذى ئةظ ضةندة
بةردةوامة ول ميَذوويا نويدا قركرنا ئةرمةنان ل سةر دةستىَ عومسانيادا يا ضيَبووى ،بوَ منوونة
دناظبةرا ساليَن ()1895 -1894ز عومسانيان كوشنت وتاالنكرن بسةرىَ ئةرمةنان ئينان و( )159طونديَن
وان خرابكرن و()13هزار ذى ذوان كوشنت وماىلَ وان تاالنكرن وذئةطةرىَ ظىَ كوشتنىَ ( )50هزار زاروَك
مامة ئيَتيم(.)2
ل دةمىَ شةرىَ جيهانى ئيَكىَ دا جارةكا دى مللةتىَ ئةرمةن توشى قركرنةكا دى بوون ل سةر دةستىَ
عومسانيان ،ل بهارا ساال 1915زاينى بوَ ماوىَ سالةكىَ عومسانى ل سةر كوشنت وتاالنكرنا ئةرمةنان
بةردةوام بوون وهذمارةكا مةزن ذ ئةرمةنان بةرةف روسيا ومسرىض رةظني ول دوماهيىَ نيَزيك ()1
مليون ئةرمةن هاتن كوشنت(.)3
هةروةسا ل 13ئةيلةال ساال 1922ز موستةفا كةمال ئةتاتوركى ل ثيَش ضاظيَن دةولةتيَن هةظثةميان
( )100هزار يونانى ل ئةزمري كوشنت ،دطةل ظىَ ضةندىَ ذى دةولةتيضن هةظثةميان بيَدةنط بوون
لسةر كريارا وى(.)4
هةروةسا ئاريان ذى بسةر كردايةتيا هيَتلةرى ل جةنطىَ دووىَ جيهانيدا طةلةك كوشتيارةك مةزن
بسةرىَ جوهيان ئينان ونيَزيكى ( )500سةربازطةهـ ضيَكرن ذبوَ دروستكرنا ذناظربنا مروَظان
وخةلكيضن مةدةنى تيَدا دكةشنت وئيَك ذوان سةربازطةهان بناظىَ (ئةوشزظيتض )Aushswitz
بوو ،هذمارةكا مةزن ذ خةلكىَ هةذار وئيَخسريَن شةرى دظىَ سةربازطةهيَدا ييضن هاتني كوشنت،
-1كةمال ئةمحةد ،كوردست ان لة سالةى نى شةرى يةكةمى جيهان ،ضاثخانةى كورى زانيارى كوردي ،بةغداد ،1975 ،الثةر
109-107
-2كةمال مةزهةر ئةمحةد ،هةمان ذيَدةر ،الثةر .115-114
-3وليد محدي ،الكورد يف الوثائق الربيطانية ،لندن1992 ،م ،ص.30
-4عبدالوهاب حومد ،االجرام الدولي ،مطبوعات جامعة الكويت ،1978 ،ص.219-218
3
هةتا ب طازا ذةهراوى خةلك دكةشنت ،هةتا وى رادةى فةرمانراوىَ وىَ سةربازطةهىَ دانثيَدانىَ دكةت
كو ( )2.5مليون مروَظ ييَن كوشتني ونيَزيكى نيظ مليون مروَظ ذى ذ برسا ييَن كوشتني(.)1
هةروةسا ل دةمىَ نازى ضووين دناظ ئاخا فرةنسادا طةلةك طونديَن وان قركرن و خراب كرن وحزبا
بةعس ذى ئةظ ضةندة دطةل طونديَن كوردان كرن ل ساليَن هةشتياندا ،ئةو مروَظ ومللةتيَن ب
دةستىَ حزبا نازى هاتني كوشنت دطةهنة ( )21مليون مروَظ ،نازيان ( )7مليوَن خةلكىَ ثولونى كوشنت
و ( )6مليوَن روسى كوشنت و( )1مليون و( )300هزار يوطسالفى كوشنت و( )400هزار فرةنسى كوشنت
و( )150هزار هولةندى كوشنت و( )100هزار يونانى كوشنت و( )90هزار ضيكوسلوفاكى كوشنت و()70
هزار بةجليكى كوشنت و( )13هزار كةس ل لوكسومبورط كوشنت و( )10هزار نةروجيى كوشنت و ()10
هزار دانيماركى كوشنت ،ذبلى كو هذمارةكا مةزن ذ جوهيان ييَن كوشتني ،كو هندةك دبيَذن ()6
مليون جوهى ييَن كوشتني(.)2
منوونةييَن قركرنا مللةتان دزوَرن وئةم نةشيَن دظىَ ظةكولينىَ دا هةميان دياربكةين ،بةلكو ئةوا
جهىَ ئاماذة كرنىَ ية كو قركرن وذناظربنا طةلةك مللةتان ونةتةوةيان يا هاتى كرن زدميَذوويىَ دا.
4
ثشكا دوويَ
قؤناغني ئةنفاليَ ل كوردستانيَ ۲۳شوباتىَ – 6ئةيلوىَ ۱۹۸۸
-1حكومةتا عيَراقىَ ئةف ئؤثةراسيونة ل دةظةريَن دوال جاظايةتي د ناف كوراتيا ضياييَن ثاريَزطةها
سليَماني ل سنووريَ قةزا و ناحييَن دوكان ،بنطرد ،ضوارتا ،قةالضوالن ،سةرضنار و سورداش ،كو
ئةف دةفةرة شاه دةماريَن ئيَكةتيَ نيَشتيَمانيَ كوردستان بوو ،هيَرشا خؤ دةست ثيَكر ،بارةطةهئ
سةركردايةتيا ئيكةتيَ ل طونديَ بضوكيَ (ياخسةمةر) بوو و ئيَزطيَ راديوييَ و نةخوشخانة ل طونديَ
(بةرطةلو) و بارةطةهئ مةلبةنديَ ۲ل (سةرطةلو) بوو) بةريَ دةستثيَكرنا هريشي بؤ سةر فئ
دةفةريَ ،حكومةتا عيَراقيَ هيَزيَن كومكرن ،دشةفةكا سار وباران خةلكىَ طوندة ذ دةنطيَ توث و
راجيما هشياربوون ،وبروذ هيَرشكرنىَ بضةكىَ كيَميايي ،اليةنيَن كوردى شيان خةلكىَ دةربازى سةر
سنوريَن ئريانىَ بكةن ،بةىلَ ئةو خيَزانيَن ماين دستىَ حكومةتا عيَراقىَ دا هةمى كوشنت( )1دةمىَ
هيَرشا وان دةمذميَر 2سثيَدىَ بوو .هيَزيَن حكومةتيَ ئةوين بةشداريَ ديف نوثةراسيونيدا كرى ب
سةركردايةتيا ليوا روكن سولتان هاشم ئةمحةد و د ثيَكهاتيبوون ذ:هزيَن جةحفةليَ نشتيَمانيَ ئيك،
هيزين بةدر ،هزين قةعقاع ،هيزين موعتةسم و فةوجني جاشان ،فرقا ثيَادةيا ۳۸كو يَا نافدار بو
ب هيزا (عومةريَ كوريَ عةبدولعةزيز ) ،فرقا ئاىل يا يا نافدار بو ب هيزا (حمةمةد قاسم) ،فرقا
ثيادة ۸يا نافدار بو ب هيزا (موسةنا) ،فرقا ثيادا ۲يا نافدار ب هيزا (خاليدىَ كوريَ وةليدي)،
فرقا .))2(۳۳
-2بةلطةنامةيني حكومةتا عيَراقي هوسا دياردكةن كو هيزين وان هةموو شيوازةك دذي ثيَشمةرطةي
ب كاردئينان و زيدةباري ب كارئينانا ضةكىَ كيَميايي و توثبارانكرنا زؤر طران ،ديسان ئاطر بةردا
-1عةىل تةتةر نريوةيي ،سياسةتي حكومةتيَ عيَراق لةكوردستان لةسايةتى بةلطةنامة فةرمييةكاندا،۱۹۹۱ – ۱۹۷۰
بةرطي يةكةم ،بةرطى دووةم ،سةنتةرى ظةكولينيَن كورديَ و ثاراستنا بةلطةنامان زانكويَا دهوك ،دهوك ،۲۰۱۰ ،ل - 102
.103
-2هةمان ذيَدةر.
5
طوندين دةظةريَ( ،)1ذ بةر كو وةسا دانا بوو ئةطةر د يف هريشيَدا سةركةفتنىَ بينن ،هوسا ب ساناهيَ
د َى شني ل قوناغيَن و دةفةريَن ديَرتدا سةركةفتنئ ئيَنن( ،)2لةورا
-4حكومةتا عيَراقيَ هةموو ريَيةك طرتنةبةر بؤ نةهيالنا كورديَن دةرظةريَ دةستهةالتا خؤ
ذاليةكيفة هيَرش دبرنةسةر باذيَرك و طونديَن كوردستانيَ ،ذ اليَةكيَ ديظة د بةردةوامبوون ل سةر
ي ئاداريَ
نةهيالنا هةر بزاظةكا ذاليىَ كوردافة بةرامبةر هةر بزاظ وضاالكيةكا .ل روذا َ ۲۱
دهيَتةكرن ،ب تايبةت ذاليىَ قوتابييَن زانكويَظة ،كو ل بةرة دظيَ روذيَدا خوثيَشاندانا بكةن ،لةورا
ثيَدظيية زيَرةظانيا وان بهيَتةكرن( .)6ديسان عةرةبكرنا باذيَريَن كوردي ذ خاليَن دييَن سةرةكي ييَن
نةهيالنا كوردا بووينة ،ب تايَبةت باذيَريَ كةركووكيَ.
-1عةىل تةتةر نريوةيي ،بزاظى رزطارخيوازي نةتةوةيي كورد لةكوردستاني عيَراق لةسالةكاني جةنطي عيَراق -ئيَران دا
)۱۹۸۸ - 1۹۸۰دةزطاى سثرييَز ،دهوك2008 ،ز ،الثةر.18
-2يوسف دزةيى ،ئةنفال كارةسات ،ئةجنام ورةهةندةكانى ،هةولَيَر2001 ،ز ،الثةر.18
-3لةتيف فاتح فةرةج ،جينوسايد وكالبوونةوة ،سليَمانى2004 ،ز ،الثةر.95
-4هةمان ذيَدةر.
-5عةىل تةتةر نريوةيي ،سياسةتي حكومةتيَ عيَراق لةكوردستان ،الثةر .92
-6هةمان ذيَدةر.
6
سةرى وذيَرى سنطر ،ميَواالكة ،طاثليلون ،باخل ،طويَزيلى ،هةلةدن ،سيَكانيان ،ضاالخ ،قومةرغان،
كويَرةكانيَ ،سيَدةر و والخ لوو) كةفتنةبةر هريشني سوثاييَ عيَراقيَ.
حكومةتيَ روذ ب روذيَ هيَرشيَن خو توندتر ىل دكرن و هةواييَ دةفةريَ ذيَ ب ضةكيَ كيَميايي
طةلةك ذةهراويَ ببوو،
-6هةواييَ ئازادكرنا هةلةبضة ،ورةيا ثيَشمةرطيَن دوال جافايةتي بةرز بكةت ،لةشكريَ عيَراقيَ ل
يف
ي ئادارا ۱۹۸۸ول دةمذميَر 11:30سثيَديَ ئيَك ذ مةزنرتيَن تاوانان بةرانبةر مروفايةتييَ د َ
َ 16
سةردةميَدا ئةجنامدا ب ضةكيَ كيَميايي هيَرش كرة سةر باذيَرىَ هةلةبضة ،د ئةجنامدا نزيَكيَ 5000
كةسان طيانيَ خو ذدةست دا و ب هزاران ذي بريَنداربوون .
-7هريشيَن سوثاي عيَراقيَ بيي بيَهنظةدان روذ ب روذيَ توندتر دبوون .دةميَ بةرطري نامومكني
بووي ،ثيَشمةرطةي ب باشرت زاني كو دةفةرى ضول بكةت و بارةطةهيَن خو بةرةف (سونيَ،
ي ئادارا ۱۹۸۸ب ريَيا ئيزطىَ
قامسةرةش و زةىل) ب ظةطوهيَزيت .مةكتةبا سياسيا ئيَكةتي روذا َ ۱۸
دةنطيَ طةىلَ كوردستان بةيانةك بةالفكر ب ضوولكرنا دةفةرين دوال جافايةتي و ظةكيَشانا هيَزيَن
وان بو ثاشداتر .دظىَ بةيانيَدا بظفي جوريَ زيَانني يف ئؤثةراسيؤنى باسكربوون :كوشتنا زيدةتر ذ
۸۰۰۰ضةكداران ذ هيَزيَن عيَراقيَ ،ذ وانا ذيَ 400ئةفسةر وب دهةان فةرماندين فةوج و سريان.
ب ديلطرتنا 150ي كةسان ذ جاش و سةربازان .برينداركرنا زيَدةتر ذ 10000كةسان .هةروةسا
تيَكشكاندنا ب دةهان تانك و زريثوش و ب دةستكةفتنا سةدان ثارضيَن ضةكىَ سفك.
بةشىَ دووىَ :قوناغيَن ئةنفاىلَ ل كوردستانىَ ل 23ى شوباتىَ – 6ى ئةيلوىلَ ساال1988
بةري دةستثيَكرنا هيَرشيَ بو سةر ظىَ دةظةريَ حكومةتا عيَراقيَ هيَزةكا زور ل دةفةرىَ كومظةكر،
ل دةفةرا (زةرايةن ،بةخشي ،داري قةالن و سةر بةحركة) .هةروةسا ل جادا زةرايةن – دةربةندخيان
حكومةتا عيَراقيَ حةز دكر مفاي ذ كاودانيَن دةرووني ييَ هيَزيَن خو و هزيَن ثيَشمةرطةي
وةربطريت و دريَذيَىَ ب وان سةركةفتنان بدةت ئةوين د ئةنفاال ئيَكيَدا ب دةستفةئيناين و
نةخشةكىَ دارشيتَ و هيَزيَن ثيَديفَ بو جيَبةجيَكرنا يف ثةالماريَ ديار و ئامادةكربوون( .)1هيَزيَن
هاتينة ئامادةكرن بو جبهئينانا يف ئوثةراسيونىَ د ثيَكهاتيَبوون ذ ( )۲۷فرقيَن لةشكةري و فةوجيَن
جاشا ل ذيَر سةركردايةتيا ليوا روكن (ئةياد خةليل زةكى) ،ئةفة و ب ثالثشيت يا هيَزا ئةمساني و
تانك و دوو كةتيبني توثا ()135( ،)175ملم .هيَزيَن حكومةتا عرياقيَ ب ظي رةنطي ول دةمذميَر 6آ
ئيَفاري يا ۲۲ي ئادارا ۱۹۸۸دةظةر كيميا بارانكر و نيَزيكي 40موشةكان ليَدان ،د ئةجنامدا نيَزيكي
۷۸كةسان بوونة قورباني و زيَدةتر ذ ۱۱4كةسان برينداربوون .هةروةسا دهةمان دةمدا طونديَن
(تةكية بةلةك جار) و دهةمان شةظدا طوندىَ (دوكاني قةرةداغ) ب توثان كيميا بارانكرن و ضةندين
هةوالتيان طيانيَ خو ذ دةستدا ،هةروةسا طونديَ (ضاف ران) نزيك قةرةداغ بو ماويَ سيَ روذان ب
بومبيَن كيميايي و ب ريَيا فروكةيان بومبة بارانكرن .ل روذا دووىَ هيَرشا زةمينى بو سةر دةظةريَن
د ناظبةرا قةرةداغ و دةربةندخيان دهةمان دةمدا ب هةليكوثتةران بوردوومان كرن و خةلكى ظان
طوندان نةضاربوون طونديَن خو هيَالن و بو اليىَ سليَمانيَ برةظن(.)2
ثاشي حكومةتا عيَراقيَ ئاطةهداريا طشت يةكةييَن سةربازييَن خو كر كو خةلكيَ بطرن ،ب ترومبيَالن
رةوانةي بارةطايىَ هيَزا تةنطافيا 4ل سليَمانييَ كرن ثشتى ظةكوليينَ ناظيَن وان نظيسني و ناسنامةو
كةل و ثةليَن ب بها ذىَ وةرطرتن ،طةنج هةمى برن ونةزظراندن ذطونديَ (سريكو) ۹۰كةس 4 ،كةس
ذ طونديَ (تةكية) 4 ،كةس ذ طونديَ (بةلةك جار) ۲ ،كةس خةلكىَ (بريداي) ۳ ،ذ (كوشك)۲ ،
۸
ذ(دوالنا ذيري) ۳ ،ذ (ديوانة) ۹ ،كةس ذ (ميتسة ضويَر) و 5۰كةس ذي خةلكيَ (ضةميَ مسور)،
( )1
بةرزةكرن و ب شيَوةيَةكيَ طشيتَ ۸۰طونديَن قةرةداغ تووشي ظىَ ئةنفاليَ بوون سوثاييَ عيَراقيَ
ي ئادارا ۱۹۸۸مةزنرتين ثةالمار ذهةموو اليةكيَفة برةسةر دةظةرا قةرةداغ و ضةند
ل َ ۲۹
دةمذميَرةكا شةر د ناظبةرا وان و ثيَشمةرطةيدا دروست بوو ،هيَرشا فروكةيان و توثبارانكرن هندا
دذوار بوو كو ئاكنجييَن طونديَن دةظةرى ناضاربوون ماليَن خو ب جه هيَالن و بةرةف باكووريَ
قةرةداغ و كومةلطةهيَن نزيك سليمانييَ رةظني.
ئةنفاال دووىَ ل 1ي نيسانيَ ۱۹۸۸ب دووماهي هات و هيَزيَن ثيَشمةرطةي تووشي شكةستنىَ
بوون؛ ضونكي هيَزيَن ثيَشمةرطةي هةر ئةو هيَزبوون ئةويَن دذي ئوثةراسيونا ئةنفاال ئيَكيَ دا
بةشدا بووين(.)2
حكومةتا عيَراقيَ زور ب درندانة بةرببوو طيانيَ خةلك َى ئاكنجي َي ل دةفةران هوزيَن زةنطةنةو
جةباري ضونكة دةفةرا وان جهةكيَ سرتاتيذي و طرنط بوو بؤ شؤرشا كوردي و هيَزا ثيَشمةرطةي
ذظىَ دةظةريَ زؤر ضاالكيَ ئةجنامددان و ئةف دةظةرة ن َيزيك باذيَرىَ كةركووكيَ بوون( ،)3ل دويَف
ئامارةكىَ ل دةظةرا جةبارى 539كةس ئةنفال كريَنة .ول طونديَن (قريضةي طول) ۱۰۰مال بون
سوثاي عيَراقيَ خةلك كومفةكرن و ثاشيَ زةالم و ذن و زارك ذيَك جوداكرن و ب ترومبيلني ذ
جوريَ ئيفا فةطوهاسنت ذن و زارو و ثري رةوانةى كةمثان كرن و ميَر ذي بةرزةكرن ،ودةظةرا زةنطةنة
ذ سةرجةميَ 339ماال 795 ،كةس ئةنفال كريَن) .حكومةتى ل 10ى نيسانيَ طونديَ (ضوار شاخ) ذي
داطريكر.
۹
طونديَ (زينانة) ذ هيَرشيَن سوثاي عيَراقيَ رزطار نةبوو ،خةلكى طونديَ هةموو رابوون و طوند
بةردان ،هندةكا ل (ملة سورة) خو تةسليمي حكومةتيَ كرن ،ثاشي ئةو خةلكة برنة(ئورةتوو)،
وثاشي برنة(توث زاوا) ،ل ويرىَ سةرباز هاتن زةالم ذوان جودا كرن و ذن و زارك كرنةد ئيك هؤلظة،
نيَزيكي 5شةظان ئةو مانة ل ويَرىَ و بارودوخىَ وان زوريَ نةخوش بوو ،ثاشي برنة (دوبز) بو ماوى
6هةيظان هيالنة د (بةندخيانا دوبز) ظة ،ب سةرو بةرةكيَ زوريَ خراب كو زارك ذ برساندا مرن.
ثشتى ويَرانكرنا طةلةك طوندا ل ظان جةظةرا وكوشتنا طةلةك زةالمان ومرنا طةلةك زاروكان ذ برسا
حكومةتا عيَراقىَ طوندى (فةقى مستةفا) دووماهيَ طوند بوو ل ۲۰نيسانيَ هاتة ويرانكرن ،هيَزيَن
حكومةتيَ ب سةر طوندئ وان داطرت وخةلكىَ طوندى برنة (قاالوة) ،هةفتيةكىَ هيَالنة ل ويرىَ
برسيَ و تيَهين ،ثاشيَ برنة(توث زاوا) شةفةكيَ مانةل ويَريَ ،ذن و ميَر ذيَكجوداكرن و سثيَديَ زوو
سياري زيالن كرن و برنة (نوطرة سةملان) و بو ماوى 6هةيظان هيَالنة ل ويَرىَ.
1۰
11
بةشىَ دووىَ :قوناغيَن ئةنفاىلَ ل كوردستانىَ
-ذ تةق تةق بةرةف قةرنا و كينك ،قةسروك ،طرد خةبةر ،كانيَ هةجنري وئيرباهيم ئاغا(.)1
-ذتةق تةق بوو خمةرةس ،مةال زياد ،دةم زي ،طومشني ،قزلو.
-ذ كومةلطةها طوثالة كو دكةظيتة سةر ريا سليَماني ل دوال بازيان بوو سةروضاو ،كانييبَ،
طةورةديَ.
-ذ قةزا دوكان بةرةف كةلكة مساق ،كانيَ سور ،عكيسة ،يوطد ،كانييب ل دةشتا كؤية(.)2
-1جاسم حممد حممد علي ،ئةنفاىل طةرميان ليَكولينةوةيةك لة هوكارةكانى زوريى يىَ سةر شوينكردنى خةلكى طةرميان،
سليمانى ،2002 ،الثةر .56
-2هةمان ذيَدةر.
12
-ذ كويَسنجق بةرةف بناريَ حاجي قةال ،داوود ئاوا.
ب يف رةنطي لةشكةريَ عرياقيَ ،ثةالمارا فان دةظةرا دان و ضةكيَ كيَميايي هيَرش كرنة سةر خةلكىَ
سظ َيل ،بةرامبةر دا ثيَشمةرطةي ل دةظةريَن دي هةرضةندة زانني كو نةشيَن بةرامبةر ضةكيَ
كيَميايي بةرطرييَ بكةن .وان ذى ضةكىَ كيميايى بكار دئينا لسةر خةلكىَ سظيَل داكو وريا
ثيشمةرطةى بيَتة خار.
ي طوالنيَ دةستثيَكر،
ئةظىَ ئةنفاليَ بو كيَميا بارانكرنا طونديَ (طوثتةثة) ،ل دةمذمري 5:40ئيَفارى ل َ 3
دةمىَ خةلكىَ ظى طوندي خو بو فتارا رةمةزانيَ ئامادةدكر ،و فروكيَن جةنطى ب حةفت بومبان
ي ذىَ دهات كو بوو ئةطةرئ
هاظيَنت وديكيَلةكا سثي هات ،بيَهن بةالفبوو وةكو بيَهنا سيَظ َي و سري َ
مرنا دةهان كةسان دئةجنامدا 154كةس بوونة قورباني.
هةروةسا طوجنىَ (خةرةبة) ل 4ى طوالنىَ كةفتة بةر هيَرشيَ ئةظ طوندة نيَزيكى 50ماالن بوو،
هندةك ذوان خيَزانان قةستا رةظينىَ كر بةىلَ ل دةشتىَ حكمةتا عرياقىَ طرتن هةرضةندة هيضزيَن
ثيَشمةرطةى ل ضيايىَ (تةكةلتو) بةرهنطارى زور هاتة كرن بةىلَ حكمةتا عرياقىَ ب توندى وب
ضةكىَ كيَميايى ضيا بوردومانكر /هيَزيَن ثيَشمةرطةى نةضاربني خو ظةكيَشان(.)1
ه َيزيَن حكومةتىَ ثشتى روذهةالتا تةق تةق ب ئيَكجاري ويَرانكري ،و ثاشي بةرةف شوان ضوون كو
76طوند ب خوظة دطرتن ،ل 5ي طوالنا ۱۹۸۸ه َيزيَن عرياقيَ ب سةر طوندىَ (دةلو) طرت كو
نيَزيَكيَ ۸۰خيَزان تيَدا دذيان ،ثشتى بةرطريةكا دذوار ذاليىَ ميَريَن ظى طوندى ظة ۲۸كةس هاتنة
طرتن و ۱۰كةس ذي هاتنة كوشنت دظان هيَرشاندا.
-1ميدل ئيَست ووض ،عيَراق وتاوانى جينوسايد شاماوى ئةنفال دذى كورد ،و :مجال مريزا ،برلني2000 ،ز ،الثةر.249
13
ل طوندىَ (دةرمانا) و (قةرةسامل يىَ ذيَرى) (ئةسكةندةر بةط) (كليا ،بوكرد ،قيزلو ،كانة هةجنري)
دئةجنامىَ طشتى دا نيَزيكى 2855كةس وةك ديل هاتن طرتن 250طوند هاتن سوتن و سةركردايةتيا
فةيلةقا (7 )1ى طوالنىَ / 1988ب سوتنا طوندان ئارماجنا ئةنفاال ضارىَ بي(.)1
-1ميدل ئيَست ووض ،عيَراق وتاوانى جينوسايد شاماوى ئةنفال دذى كورد ،و :مجال مريزا ،برلني2000 ،ز ،الثةر.249
14
-ذ هيزوب بةرةف قاقا و طردي طوران(.)1
دةمىَ ظان ئوثةراسيونا بو ظان دةظةرا بةرطريا ثيَشمةرطةي بو ماوىَ ( )3هةيظا ظةكيشا و ئةطةر
جةنطيَ ئريان َى و عرياقيَ ب دوماهى نةهاتبا ،زور ب زةمحةت بوو كو حكومةتا عرياقىَ لسةر هيَزيَن
ثيَشمةرطةي سةر كةفتبا.
هيَرشيَن حكومةتا عرياقيَ ل ناظةراستا هةيظا طوالنا ۱۹۸۸طةهشتنة دوال باليسان و ثةالمارا
دةظةريَ دا ،وخةلكيَن دةوروبةريَ طونديَن خو جبهـ هيَالن ودظىَ ثةالماريَدا ظةطوهاسنت و كوشتنا ب
كومةال بووية طرنطيا سوثاي َي عيَراقيَ نيَزيكى 17ذ زةالمان و 19ذى ذن هاتنة كوشنت .وتةرمىَ 33
كةسا ب كومى هاتنة ظةشارتن .هةروةسا كيَميا بارنكرنا طونديَن (بلىَ يا ذيرى) سىَ زارةك هاتن
كوشنت ول طوندىَ (نازةنني) ذى ()2كةس بونة قوربانى وطونديَن (سويرة وئاكوبان) كو مةزنرتين
طوند ييَن ل دةظةرىَ ل طةل رةشة يانةذى كةفتنة بةر هيَرشا كيَميايى .و هةروةسا باذيَرىَ (ديانا
ورةواندوز) ذى كةفتنة بةر هيَرشيَن كيَميايى .رةواندوز بتنىَ 87زاروك وذن طرتن و 11خانى ذى
سوتن .وديان ناحيا حريرى ذى 47كةس طرتن وبىَ سةروشني كرن .وثشتى ئةنفاال ثيَنجىَ بدوماهيك
هاتى نةخشة بو ئةنفاال شةشىَ هاتنة دةيناتن وئامادةكارى بو هاتنة كرن.
ىلَ ئةف ئةنفاال شةشىَ بوَ ماوةيةكى هاتة راوةستاندن ذ ئةطةرىَ فشارا ثيَشمةرطةى ،دةمىَ خةلك
ضووين لسةر سنووريَن ئريانىَ وحكومةت بظىَ ثالنىَ ئاطةهدار بى رابى ب فروكيَن جةنطى هيَرش
كرن ،سةر طونديَن (بناوى وشارسنة ،خةتى ،دةراس ،بالوكاوة ،باليسان ،نازةنني) وطةلةكيَن دى ب
بوجسيَن كيميايى توث بارانكى .بوو ئةطةرىَ كوشتنا 227كةسان و 91زاروك – 42ثريةذن 94 ،كةنج.
حكومةتا عرياقىَ بو ماوىَ ئةنفاال ثيَنجىَ وشةش دحةفتييَدا زيَدةتر ذ 52طوندا ل ناحييَن خةليفان
ورةواندوز وخوشناو ويَرانكرن سةرجةم خيَزانيَن وان -2602خيَزان بني ،هةروةسا -24قوتاخبانة،
52مزطةفت خرابكرن ،ئةظة وذبلى سوتن وتاالنكرنا تةرش وتةواىل كوشنت وبرينداركرن ستنا مالو
سامانىَ خةلكيَن وان طوندا ذ ئةطةرىَ كيَميا بارانكرنىَ بوَ سةر ظان طوندان بظى شيَوةى ئةنفاال
-1ميدل ئيَست ووض ،عيَراق وتاوانى جينوسايد شاماوى ئةنفال دذى كورد ،و :مجال مريزا ،برلني2000 ،ز ،الثةر.149
15
ثيَنجىَ وشةشىَ وحةفتىَ ذى ل 26ى تةباخىَ 1988بدوماهيك هات وئةظ دةظةرة بتوندترين شيَوة
ودرندةترين خار ذ اليىَ حكومةتا عرياقىَ ظة هاتنة كرن(.)1
* بةشىَ دووىَ :قوناغيَن ئةنفاىلَ ل كوردستانىَ 23ى شوباتىَ6 -ى ئةيلوىلَ ساال 1988
-تةوةرىَ هةشتىَ :ئةنفاال شةشىَ 25ئاب6 -ئةيلول 1988
ئةظ ئةنفالة ل دةظةريَن بادينان دئيَنة هذمارتن (خامت االنفال)
16
هيَزيَن حكومةتىَ بوَ ضاظ ترساندنىَ ل 24تةباخىَ 1988طوندىَ (سثيندارىَ) ل ضياى طارةى ب
بومبيَن بىَ هوشىَ توث بارانكرن ( )2زاروك كوشنت وةكى طوندى بةرةف سنورى توركيا رةظني.
نةخشىَ حكومةتىَ دا هاتية بو ويَرانكرنا ( )400 -300طونديَن ظان دةظةرا(.)1
حكومةتا عرياقىَ ئوثةراسيونةك ل ( )25تةباخىَ ليَدانا موشةكيَن كيَميايى بو سةر (طةلسيىَ زيَوة)
ل دةظةرا نريوة ئةجنامدا 3ثيَشمةرطة كوشنت و 4برينداركرن بتنىَ ثاريَزطةها دهوكيَ وطونديَن وىَ
وةك تويكا ،بليَجانيَ ،بابرييَ ،طةرةطوهىَ ،وةرميَليَ ،ئيكماىلَ ،هيسيَ ،ئاسهيَ ،بانكا ئةرزا ،برجيينَ،
كةفريَ ،طوهةرزيَ ،بيَمناش ،سياريَ شيَرانة ،وطةلةكيَن دى دماوىَ دةمذميَر 6:30 -6:00نيَزيكى
سةدان هزاران زوالم وذن بونة قوربانى .ل 25تةباخىَ طوندىَ (بةركةظرىَ ،وةرميَلىَ ،بليَجانىَ ،رب
ض بانيىَ) ب فروكان كيَميا بارانكرن .وزوربةيا خةلكى ظان طوندا بو سةر سنورىَ توركيا رةظني.
ولديف نةخشةى دارشتى فةيلةق ( )5بو دةظةرا زاخو باتيفا وهةتا مانطيَشكىَ و رةتال ( )6بوَ
داطريكرنا (بةروشكا ذيرى وذورى) بظىَ ضةندىَ خةلك رةظى بوَ دةظةرا بةرواريا بةىلَ ريَك نةبى
حكومةتىَ طرتبى خةلك نةضاربى ديسا زظرى حكومةتىَ ل 28ى تةباخىَ طوند طرتن ذن وميَر ذيَك
جوداكرن زةالم ثرت ذ 70دانة اليةكى وهةمى ريَزكرن وميالزمةكىَ هةمى تةث بارانكرن(.)2
ثشتى توثيَن كيَميايى لظان طوند وناحيان خةلك نةضاربى بضن سةر سنورىَ توركيا بةىلَ جةندرميَن
توركيا نةهيَالن دةربازى ناف ئاخا توركيا بنب هةتا فةرمان بو دهيَت وخةلك طةلةك دمينن ل سةر
سنورى و حكومةتا عرياقىَ نيَزيك بى بةىلَ خةلك ذ ترسا خو هاظيَت ناظ ئاخا توركيا وكونرتول ذ
دةست توركيا دةركةت هةمى برن كةمثاظة دناملكةيةكا ب ناظىَ فةيلةق ( )5ئةوا هاتيب راسثاردن
بو ئةنفاال بادينان دبيَذت كو زيانيَن كورد بظى رةنطى بني 580كوشتى وهذمارا بريندارا وطرتيا
( )5531زةالم وذن 4361و 11013زاروك .سةرجةمى هةميا 20905كةس وثشتى بظى شيَوةيىَ درندانة
ئةنفاال بادينان يا كو تيَتة نياسني (خامت االنفال) بدوماهيك هات ل 25ئاب – 6ئةيلوىلَ(.)3
17
بةشىَ سيىَ :كاريطةريا ئةنفال َي لسةر كوردان
تةوةرىَ ئيَكىَ :ذرووييَ كؤمةاليةتيظة
كاريطةريا ئةنفاىلَ بوو ئةطةر َى هةلوةشينا ثشكةك ذ كومةلطةها كوردي ،و كولتوور و دابو و نةريتيَن
كوردى كريداية ب سانسور ئاينى ظة وئايني رول خو دبينيت بىَ ئةنفاىلَ سةرجةم ئةف بنةمايَن
( )1
كومةاليةتى شيَالن وخيَزان بوو هيَلةكا زور خراب برظة ودذيانا خةلكى طةلةك دذوار وسةخت بوو
ريَذةكا زور يا سةرثةرشتى كرنىَ يا خيَزانىَ سةرمليَن بابى بوو وريَذةكا كيَم لسةر مليَن دةيكىَ بوو
بةىلَ بةىلَ دةيكىَ دمال دا كار هةبوون بةىلَ ثشتى ئةنفال هاتى ئةجنامدان زةالميَن كورد هاتنب
كوشنت ودةربةدةر كرن .ئةطةر زةالم نةهاتبا كوشنت ذى يان زيندان كرن يان كيَم ئةندام بوو
ذئةطةرىَ ضةكىَ كيَمييى يىَ دذوار لةورا هةمى ئةركيَن ئابورى وكومةاليةتى بةرو ظاذى زظرين بو
سةر مليَن ذنكىَ زيَدةبارى ئةركىَ مال ئةركيَن ديذى ييَن زةالمى ذاليىَ ئابورى وكومةاليةتى هةمى
كةفتنة سةر مليَت ذنكىَ وذيارا وان زور بزةمحةت كةفت(.)2
هةروةسا ذن نةضار دبيت بضيت كارى ودةمىَ كارى زن دةردكةظيت زيَدةبارى زيان ب زاروكا دكةت
زيان ب ذنكىَ خبو ذى دكةت ضونكة ذن توشى طريو طرظتيَن جورة حور دبى مينا كاريَن وسكسى
ذاليىَ خودانيَن كارى ظة وذبلى ظىَ ضةندىَ كو ذن نةضارى ظان كار بكةت داكو نانى بو زاروكيَن خو
ثةيدا بكةت ونةمينن برسى هةروةسا ذبلي ظىَ ضةندىَ ذن توشى شةرو ئاذاوان ذى دبى ذاليىَ
خودانيَن كارى ظة ذبةر كيَميا موضةى(.)3
ئيَطومان ئوثةراسيونا ئةنفاليَ كاريَطةريا خو هةبوو ل سةر هةموو ضني و تويَذيَن كومةلطةهىَ
هةبوون .زورترين نةخوشيَ و دةردةسةريَ ب بةركةفنت ،ئو ذن بو ماال بابىَ ظةدطةريا( )4ثيَتظية
ديَذةيةكىَ بةرضاظ بكني ذقوربانيَن ذن وزةالمان ييَن بوينة قوربانييَن ئةنفاىلَ ( )78094ذ زةالمان
زنيَت و47ان ئةنفال بووينة و ( )%88ذ ذنا زةالميَن وان ئةنفال بووينة.
هةروةسا نةجيبا يووسف دبيَذيَت ض كار نةماينةوان نةكرين وةكو زةالمان دضوونة كريَكاري َي و
ملمالنىَ يا زةالمان كرية بو كارى بو هندى بشني زاروك َين خو خودان بكةن ،و هةر كارةكيَ هةبا
زيَدةتر تاقةتا وىَ دكر وةك كاريَ درينا طةمنيَ و كوجني و نوكان بو هندىَ كو نانىَ روذىَ يىَ زاروكيَن
خو ثةيدا بكةن.
ME.Wئاماذةب ويَ ضةندىَ داية ئةو ذن َين ل ئةنفاالن هاتينة طرتن دةمىَ هاتني جودا كرن
ذزةالمان توشى طةلةك جوريَن ئازاردانىَ لةشى وسفكاتى بووينة وسةربازيَن عيَاقى دةست دريَذى
كرية سةر ناميسا وان(.)2
ME.Wئامازة بوىَ ضةندىَ ذى كرية كو كضيَن كورد دةمىَ سةربازيَن عيَراقىَ دةست دريَذى كرية
سةر ناميسا وان وبزورى ل وىَ كضىَ هاتية كرن وثاشى ب ضةقووىَ هاتية كوشنت بةلطة هةنة هةتا
بكاتبيَن ميَذوويىَ هاتنة توماركرن(.)3
سةرةراى هندىَ وكاريَن مة بةحس ىلَ كرى كارةكىَ ديذي ئةوذى كو سةربازيَن حكومةتا عيَراقىَ ذن
وكضيَن كوردا فروتنة دةولةتيَن عةرةبى كو مينا كويلة هاتبوونة فروتن ،وزور بةلطة هةنة كو
ئةفسةريَن عيَراقىَ كضيَن كورد فروتينة دةولةتيَن عةرةبى بتايبةت دةولةتيَن كةنداظى(.)4
-1ضافثيكةفنت د طةل هةديا سليمان ۲۰۱۱ ،دهوك .ل ساال ۱۹۰۰ل طوندئ وةرةخةل ل دةظةرا نيَروةو ثيكان ذ
دايكبووية ،ذ ئةجناميَ توثةراسيونني ئةنفاىل حةفت كةس ذ خيزانا ويَ ب بةر فان توثةراسيَونا كةفنت و هاتنة
ئةنفالكرن.
-2حممد رةئوف :هةمان ذيَدةر ،الثةر .106
-3هةمان ذيَدةر.
-4ضافثيكةفنت دطةل نةجيبا يووسف ،۲۰۱۱ ،كفريَ .ل ساال ۱۹۳۹ل طوندئ بةلةكةي َي مةزن ذ دايكبووية ،طوندى
وانذيَ ئيك ذ وان طوندان بوو ب لبةر ئةنفاالن كةفيتَ و د ئةجنامدا زةالم و كور و براييَن وى هاتينة ئةنفالكرن و ب
تينَ ئةو و دوو كض مابوون ،ذيانةكا ثري رةزالةت برية سةري تا ئةو زارويني وي يني ماين ب خودان كرين.
1۹
هةر وةسا نةخويندةواري ئيك ذ ديارديَن ئةجناميَ ئوثةراسيونيَن ئةنفاىلَ بى ذ ئةجناميَ وان هةذاريَ
و طهورينا جهي ئاكنجي بني(.)1
هةروةسا بارودوخيَ ئابووريَ و كومةاليَةتيَ نةشيان خواندنا خو ببةنة سةرى دا كو بشيَن هاريكاريا
خيَزانيَن خو بكةن بشيَن ذيانا خو بنب سةرى هةروةسا ئةو كةسيَن هاتني طرتن وزيندان كرن ثسوال
خارنىَ ذىَ وةردطرت وناسناميَن وان ذى ذىَ بىَ بةهر بوون(.)2
ئةنفال بوو ئةطةريَ طهوريَنا دابونةريتيَن كومةاليَةتيَ و تيَكشكاندنا كولتووريَ رةسةنيَ كورد هواري
و هةلوةشاندنا دابونةريتيَن وان وةك طهورينا جل و بةرطان ،رىَ ورةمسيَن جةذنيَ ،جؤريَن دةهوةتان
ي ئاخفتينَ(.)3
و سرتان طوتينَ ،شيَواز َ
ئةنفاىلَ طةلةك نةخوشى بسةرىَ كوردا ئينان وةك دابونةريت وبسةدان شاعري وبةيت بيَذ وضيَروك
بيَذ كوشنت ومةقام بيَذ وئةنفاىلَ زيانةكا مةزن طةهاندة فلكلور وئةدةبا كوردان(.)4
هةر وةسا ذبلى ظىَ ضةندىَ هةمى ذى تيَك دانا جهيَن ثريوزيَن كوردا وةك قةبرستان وجهيَن ميَرزوىَ
ئيَك ئيَك ييَن ئةنفاىلَ بووة.
2۰
ئاكنجييَن كوردستانىَ ل بةرى ئةنفاىلَ ريَذا ( )%81ذبارىَ ئابورى وان خوش بوو وهةر ئيَك هذمارةكا
زور يا ثةزان هةبوون( )1ىلَ ذ ئةجنامىَ ئةنفاىلَ هةموو كوشنت يان تاالن كرن(.)2
هةروةسا ئاريشةك دى هةبى ل دةمىَ ورد وطايانظة ضونكة بةهرا ثرت ثروسيَن ئةنفاىلَ بو سةر
طونديَن كوردستانىَ بوو ،طونديا زور شارةزاى دكشتوكاىل دا هةبوو و زور يا بزةمحةت بوو كارةكىَ
دى بكةن(.)3
كاظل كرنا طونديَن كوردستانىَ ب تنىَ كاريطةرى ل سةر بارىَ ئابورىَ كوردستانىَ كر ،بةلكو ل سةر
ئابورىَ عرياقىَ ب خوذى كر ،بةشةكىَ زورىَ كارطةهيَن عرياقىَ ثشت بةست ل سةر خافيَن
كوردستانىَ دبةست ،وئةظ كارطةهة هةمى كةرةستيَن وان كيَم بوون يان كةرةستة نةبني وذكار
كةفتنا ونرخ زور طران لسةر وان راوةستان(.)4
بىَ طومان طونديَن كوردستانىَ نيَزيكى 200طوندا كارىَ ضاندنىَ وضاندنا تووتنىَ ئارازاى هةبوو
ئةظةذى ل ساال 1980ول ظان طوندا نيَزيكى 60.000كةسان كار دكر كارىَ ضاندنىَ و تووتنىَ دكر
وبةرهةمىَ وان دساىلَ دا 900هزار تةن بوون ىلَ ذ ئةطةرىَ تيَكدانا طوندان ساال 1988بةرهةمىَ
كوردستانىَ زور كيَم بوو طةهشتة 1800تةنان دريَذا %81ئةظ ريَذة هات خوارىَ بةرامبةر ساال .)5(1988
هةروةسا بةرهةمىَ طةمنى ل كوردستانىَ %70ذبةرهةمىَ طةمنىَ عرياقىَ ثيَك دئينا ،وئةظ بةرهةمة
ثيَدظييضن ئاكنجييَن عرياقىَ ئامادةدكر ،وذيَدةرةكىَ سةرةكى بوو بو ئاكنجييَن عرياقىَ .وهةروةسا
ثشتى ئةنفاىلَ كارطةها لةظةنيَت شةكرىَ ذدةرظة بينن وب نرخةكىَ طران لسةر سةكنني(.)6
اليةنةكىَ دى يىَ الوازكرنا ئابوورى تيَكدانا كةرتىَ طةشت وطوزارى ،مينا ويَرانكرنا شينواريَن ديَرين
بطرة ذ ثةيكةران ،شكةفتان ،وسةيرانطةهان ،وجهيضن طةشت وطوزارى ذيَدةرةكىَ زورىَ طرنطىَ
21
ئابوورية ،وحكومةتا عرياقىَ ب ويَرانكرنا طوند وباذيَريَن كوردستانىَ زور جهيَن طةشتوطوزارى ذى
تيَكداينة(.)1
دزةكولينةكا مةيدانيدا دياركرية بةرى ئوثةراسيونا ئةنفاىلَ ريَذا ( )%96.2ذن ،كض ماىلَ بوون وذدةرظة
ض كار نةدكر ( ) %2.8كارى جوتيارى وكشتوكاىل دكر وةك هةظكار كرن دخيَزانىَ دا هةروةسا ريَذا
( )%1ل داموو دةزطةهيَن حكومى وخزمةتطوزارى فةرمانبةربوون( )2ىلَ ثشتى ئوثةراسيونا ئةنفاىلَ
طوهورين بسةر ظان ريَذا هات ( )%44.9ذن وكض ناف ماىلَ ض كارا ناكةن )%13.6( ،دكاريَن ئازاد دا
كاردكةن وريَذا ( )%10.4قوتابينة ( )%8.1ثيَشمةرطةنة ( )%7.5دكاريَن حكوميدا كاردكةن ( )%1.2و
( )%0.4دكاريَن كشتوكاىل دا وخودانكرنا ئاذةالن(.)3
ئاريشةك دى ذ ئةجنامىَ ئةنفاىلَ ئةوبى كاظلكرنا طوند وباذيَريَن كوردستانىَ تووشى ئابوورىَ
كوردستانىَ وعرياقىَ بوينة بيَكارية ،كو هذمارةكا زورا ذ كريَكاريَن كوردستانىَ وعرياقىَ تووشبووينة.
ئةنفاىلَ كاودانيَت زور نةخوش ييَت ئابورى لديظ خو هيَالن هةتا وى رادةى تا دةمةكىَ دريَذ ريَذا
( )%25.3ذظان خيَزانا ذاليىَ ريَكخراويَن مروظى ظة ييَن نافخويى دبيانى ظة هاريكارى دطةلدا دهاتة
كرن(.)4
22
بةرنطاربوونا هةر كريارةكىَ كينا ب طوىلَ برينداربوون ،ئازار وئةشكةجنادان ،دةستدريَذيا سكسى،
مرنا دةملدةست كةسةكىَ خوشتظى ونيَزيك نامينيت ،و ل دةمىَ نةخوشيا دةروونى نةهيَتة
ضارةسةركرن خودانىَ وىَ تووشى ضةندين فشاريَن دةرونييَن ديرت دبيت ،بو كيَمكرنا ظىَ نةخوشيىَ
ريَيا ضاريا كاريطةر نابينيت ونةخوشييَت دةرونى دىَ ل دةف ظى كةسى زور بن(.)1
دماوىَ ئوثةراسيونيَن ئةنفاالندا ،تيَكدان وسوتنا مال وسامانىَ خةلكىَ كوردستانىَ ،كوشنت
وئةنفالكرنا كةس وكاريَن وخوشتظيان ثيَش ضاظيَن وان ،ثشتى مانا بةهرا ثرتيا وان ل
(بةندخيانةييَن نوطرة لسةملان ،دوبز وسةاليىَ) بو ماوىَ ضةند هةيظان و ب برسى وترسىَ ظة وةكر
ئةنفالكرى دبارةكىَ دةروونىَ ولةشيىَ طةلةك توند دا بذين وتوشى جورةها نةخوشيان بنن ،مينا(.)2
خةموكى:
كو زوربةيا رزطاربووييَن ئةنفاالن ذ ئةجنامىَ وان بارودوخيَن تايبةتيَن ل دةمىَ ثروسيََسا ئةنفاىلَ
ودبةندخيانةييَن حكومةتا عرياقيَظة ديتني ،هةموو طاظان دخوموكييَدا دذين(.)3
دلة راوكىَ:
دظةكولينةكيَدا دياربووية كو ريَذا ( )%26.98ذ ذنيَن خيَزانيَن كةس وكاريَن ئةنفالكريان توشى ظىَ
نةخوشيىَ بووينة.
ترس:
دظةكولينةكيَدا دياربووية كو ريَذا ( ) %26ذ ذنيَن كةس وكاريَن ئةنفالكريا توشى ترسىَ بووينة،
هةروةسا ( )%32.77ذ طةجنان دبيَذن هةمو دةما ترس ل دةف مة هةية كو ئةظ روودانيَن ئةنفاالن
جارةكا دى دووبارة بنةظة ،ديسان ( ) %25.74دبيَذن هةرطاظا مة ضاظ ب طةلةك مروظان دكةظيت ئةم
دترسني ،هةروةسا بتنىَ ئوثةراسيونيَت ئةنفاىلَ ذى كةسو كاريَن ئةنفالكريان ب تايبةت ذن ،ذيانا
23
وىَ بةردةوام دمةترسيىَ داية وئةظة ذى بيَطومان ذ نةوةيةكىَ بوض نةوةيةكىَ دى دهيَتة
ظوطوهاسنت(.)1
ذبريظةضوون:
ريَذا ( )%7.44ذ ذن وكةس وكاريَن ئةنفالكريان تووشى ظىَ نةخوشيىَ ببون وشيَوازىكىَ خرابكر بوو
سةربارىَ خيَزانىَ ودةروونيىَ كةس وكاريَن ئةنفالكريان(.)2
ذبريكرن:
ذوان نةخوشييَن هذمارةكا كةس وكاريَن ئةنفالكريان تووشبوويينَ ذبريكرن بووية ،ريَذا ( )%15.17ذ
ذنا ذ كةس وكاريَن ئةنفالكريان توشى ذبريضوونىَ بوون.
ثشتى ظةكولينةكىَ دن اظ كةس وكاريَن ئةنفالكريان زوربةيا وان دبيَذن ل دةمىَ وان طوهـ ل ثةيظا
ئةنفال دبيت هةست ب (توورة بوون ،خةمبارى ،طريان ،خةموكى وتةنيايى....تاد) دكةن ،ل ظيَرىَ
ل ديظ روىلَ جياوازىَ ذن وزةالمى وكومةلطةها كورديدا دىَ بينني بارىَ تورةبوون وكةربىَ زورتر ب
سةر زةالمان دا زال دبيت ودبيتة ئةطةرىَ دروستبوونا هةستىَ حةزكرنىَ ب تولظةكرنىَ ذ
ئةجنامدةريَن ئةنفاىلَ( .)3دظةكولينةكا دى دا هاتية دياركرن ريَذا ( )%35.74ذطةجنان دبيَذن هزريَن
تولظةكرنىَ لدةف مة ثةيدابووينة ذ ئةجنامدةريَن ظىَ تاوانىَ .ريَذا ( )%22.34دبيَذن بةهرا ثرتا دةمى
ئةم تورةينة(.)4
24
عرياقىَ دظيا موركا كوردايةتيىَ ل دةظةريَن كوردستانىَ هيَدى هيَدة نةهيَلن ،تا دئةجنامدا هةبوونا
ميللةتةكىَ بناظىَ كورد ول سةر ظىَ ئاخىَ نةمينيت ول جهيَ وان عةرةب وكلتورىَ وان زالبيت(.)1
هةروةسا نةهيَالنا كوردان بو هندىَ بوو بةالنسا طةشةكرنىَ وزيَدةبوونا ئاكنجيا دعرياقيَدا زيَدةتر
الى زوربةيا عةرةبا ب خوظة بطريت(.)2
حكومةتا عرياقىَ زور هةولدان دكرن كو سروشتىَ هةريَما كوردستانىَ بطوهوريت ذ روويىَ ئاكنجيان
ظة هذمارا كوردان كيَم بكت ،ضونكة ئةطةر ئةم ذ روويىَ دميوكرافيظة بةرىَ خو بدةينة ريَذا
ئاكنجيان دكوردستانيَدا ل ديف وان سةر ذميَريَن دعرياقيَدا هاتينة كرن ،دىَ بينى ريَذا دايك بوونىَ
ثرتة ل هةريَما كوردستانىَ ثرت ذ يا ناظةراستا باشورىَ عرياقىَ(.)3
هةروةسا ريَذا مرنىَ ذى دهةريَما كوردستانيَدا كيَم ترى ذ يا ناظةراستا باشورىَ عرياقىَ ئةف
ضةندةذى دزظريت بو هندىَ طور هةبوونا ضيا هةبوونا ئاظا ثاقذ وهةوايةكىَ ثاقذ وكيَم نةخوشيا
ذبةر ظان ئةطةران ريَذا ئاكنجييَن هةريَما كوردستانىَ ثرت ىلَ هاتن وحكومةتا عرياقىَ بري لظىَ ثالنىَ
كر داكو ذمارا كوردان كيَم بكت .و ئوثةراسيونا ئةنفاىلَ بوو كيَم كرنا ريَذا كوردان ب طشتى وتةخا
طةجنان بتايبةتى(.)4
-ظةطوهاستنا كوردان:
حكومةتا عرياقىَ بو كيَمكرنا ريَذا ئاكنجييَن كوردا ل هةريَما كوردستانيَدا تايبةت باذيَرىَ كوركووكىَ
هةر زى دةست ب ظةطوهاستنا كوردان كر ،بةلطةنامة قةرمى ئاماذىَ بوىَ ضةندىَ دن .هذمارةكا زور
يا كوردان ل مةلبةندىَ كةركوك ،دةظةريَن شيَروانة ،قةرة حسةن وقادر كةرةم .هةردوو ثاريَزطةهيَن
25
هةوليَر وسليَمانى ظةطوهاسنت( ،)1هذمارا خيَزانيَن هاتني ظةطوهاسنت ل طونديَن سةر كةركوكىَ ظة
دطةهشتنة 27726خيَزانيَن جوتيار وهةر خيَزانةك ذظان كيَمى 5زاروكا هةبوون.
ئينان وئاكنجيكرنا عةرةبان :حكومةتا عرياقىَ بو دةظةريَن كوردى كو عةرةبان ىلَ ئاكنجى بكن
طةلةك ثيَنطاظ هاظيَنت وجورةها ءئاسانكارى ثيَشكيَشى وان خيَزانيَن عةرةب وةك زةظى بو جوتيارا
و زةرباطةهيَن نيَزيكى جهىَ ئاكنجى كرنا وان(.)2
ئةظةذى ل دةمىَ دةستهةالتا عرياقىَ لذيَر فشارا ظةطوهاستنىَ ودةربةدةركنىَ هندةك خيَزانيَن كورد
نةضاركرن كو رةطةزناما خو يا نةتةوايةتى بطهورن ذ كوردى بو عةرةبى .ئةظةذى لذيَر ناظىَ راست
كرنا نةتةوايةتى دئةجنامدا ضةند خيَزانيَن كوردى ناسناما خو طوهارت بو عةرةبى .و ثةنا برنا
كوردان بو ظى كارى ئةوبى دا كو خو ذ ضةوساندنا دةست هةالتداريَن عرياقىَ رزطاربكةت .وهةمان
مافىَ خاندنىَ هةبني هةروةسا ض جاران ب ضاظىَ يةكسانيىَ بةرىَ خو نةدان كوردان(.)3
26
ليستا ذيَدةرا
-1قورئانا ثريوز
-2ثةرتووك
.1ابو يزيد املتبث ،تطور الفكر السياسي ،االسنكدرية.1970 ،
.2بسام العسلي ،احلرب واحلضارة ،املوسسة العربية للدراسات النشر ،بريوت.1995 ،
.3جاسم حممد حممد علي ،ئةنفاىل طةرميان ليَكولينةوةيةك لة هوكارةكانى زوريى يىَ سةر
شوينكردنى خةلكى طةرميان ،سليمانى.2002 ،
.4خليل بن امحد الفراهيدي ،كتاب املني ،طبعة الثانية ،موسسة دار اهلجرة1990 ،م.
.5زمان عةبدة ،مةرطةساتى ئةنفال ،هةوليَر2010 ،ز.
.6ساالر مةمحود :ئةنفال ودادطا ،سليمانى.2007 ،
.7سةدرةدين حميَدين كةلورى ،يادةوةرييةكانى كضة كورديَكى ئةنفالكراو ،ج ،3سليمانى،2005 ،
ل.52-39،44
.8عبدالوهاب حومد ،االجرام الدولي ،مطبوعات جامعة الكويت.
.9عةدالةت عومةر ساحل ،ئةنفال وئافرةتى كورد ،هةوليَر.2002 ،
.10عةىل تةتةر نريوةيي ،سياسةتي حكومةتيَ عيَراق لةكوردستان لةسايةتى بةلطةنامة
فةرمييةكاندا ،۱۹۹۱ – ۱۹۷۰بةرطي يةكةم ،بةرطى دووةم ،سةنتةرى ظةكولينيَن كورديَ
و ثاراستنا بةلطةنامان زانكويَا دهوك ،دهوك.۲۰۱۰ ،
.11عةىل تةتةر نريوةيي ،بزاظى رزطارخيوازي نةتةوةيي كورد لةكوردستاني عيَراق لةسالةكاني
جةنطي عيَراق -ئيَران دا )۱۹۸۸ - 1۹۸۰دةزطاى سثرييَز ،دهوك.2008 ،
.12كةمال ئةمحةد ،كوردستان لة سالةى نى شةرى يةكةمى جيهان ،ضاثخانةى كورى زانيارى
كوردي ،بةغداد.1975 ،
.13لةتيف فاتح فةرةج ،ذيَدةرىَ بةرىَ.
.14حممد مجال الدين القامسي ،حماسن التاويل ،دار الكتب العلمية ،بريوت.1997 ،
.15حممد رئوف ،ئةنفال ورةهةندة سوسيولوجيكان ،سليمانى1998 ،ز.
27
.16حممد سةنطاوى ،بريةوةريةكانى سةنطاوى ،سليمانى2004 ،ز.
.17حممد سليم غزورى ،جرمية ابادة اجلنس البشري ،مطبعة التوفيق ،عمان.1980 ،
.18ميدل ئيَست ووض ،عيَراق وتاوانى جينوسايد شاماوى ئةنفال دذى كورد ،و :مجال مريزا،
برلني2000 ،ز ،الثةر.149
.19هةردى عةىل ،ترا ذيدياى مةطر جينوسايد – بةعسا -ئةنفال ،طوظارى ،روشنطةرى ،ذمارة (-7
،)8زستان وبةهار2000 ،ز.
.20وليد محدي ،الكورد يف الوثائق الربيطانية ،لندن1992 ،م.
.21يوسف دزةيى ،ئةنفال كارةسات ،ئةجنام ورةهةندةكانى ،هةو َليَر2001 ،ز.
-3ضافثيَكةفنت
.1ضافثيكةفنت د طةل هةديا سليمان ۲۰۱۱ ،دهوك .ل ساال ۱۹۰۰ل طوندئ وةرةخةل ل
دةظةرا نيَروةو ثيكان ذ دايكبووية ،ذ ئةجناميَ توثةراسيونني ئةنفاىل حةفت كةس ذ خيزانا
ويَ ب بةر فان توثةراسيَونا كةفنت و هاتنة ئةنفالكرن.
.2ضافثيكةفنت دطةل نةجيبا يووسف ،۲۰۱۱ ،كفريَ .ل ساال ۱۹۳۹ل طوندئ بةلةكةييَ
مةزن ذ دايكبووية ،طوندى وانذيَ ئيك ذ وان طوندان بوو ب لبةر ئةنفاالن كةفيتَ و د ئةجنامدا
زةالم و كور و براييَن وى هاتينة ئةنفالكرن و ب تينَ ئةو و دوو كض مابوون ،ذيانةكا ثري
رةزالةت برية سةري تا ئةو زارويني وي يني ماين ب خودان كرين.
2۸