Μίλτος Σαχτούρης, Το Ψωμί

Ἕνα τεράστιο καρβέλι, μιὰ πελώρια φραντζόλα ζεστὸ ψωμί,

εἶχε πέσει στὸ δρόμο ἀπὸ τὸν οὐρανό,
ἕνα παιδὶ μὲ πράσινο κοντὸ βρακάκι καὶ μὲ μαχαίρι
ἔκοβε καὶ μοίραζε στὸν κόσμο γύρω,
ὅμως καὶ μία μικρή, ἕνας μικρὸς ἄσπρος ἄγγελος.
κι αὐτὴ μ᾿ ἕνα μαχαίρι ἔκοβε καὶ μοίραζε
κομμάτια γνήσιο ο ὐ ρ α ν ὸ
κι ὅλοι τώρα τρέχαν σ᾿ αὐτή, λίγοι πηγαῖναν στὸ ψωμί,
ὅλοι τρέχανε στὸν μικρὸν ἄγγελο ποὺ μοίραζε οὐρανό!
Ἂς μὴν τὸ κρύβουμε.

Διψᾶμε γιὰ οὐρανό.

Η σαχτουρική ποίηση απορρίπτοντας την παραδοσιακή γραφή υιοθετεί εικόνες της

καθημερινής πραγματικότητας υπερτονίζοντας το παράλογο, το υπερρεαλιστικό
στοιχείο, ως παραίσθηση.
Χαρακτηριστικό της σαχτουρικής ποίησης είναι η εικονοπλασιστική δύναμη και η
χρήση συμβόλων. Η χρήση συμβόλων που προέρχονται από τη φύση και την τεχνική,
τους ανθρώπους, τα ζώα και τις μηχανές. Δίνονται παραμορφωμένα σε ένα σκηνικό
χάους, φρίκης, απόγνωσης και βουβής διαμαρτυρίας. Ποίηση εικονιστική, εικαστικά
στοιχεία στην ποίησή του (μορφικά θυμίζει την κυβιστική ζωγραφική: σχήματα
παραμορφωμένα, δυνατά χρώματα, αιφνιδιαστικοί συνδυασμοί). Χρησιμοποίει ευρέως
χρώματα με μία λιτότητα, κρυπτικότητα και αντιλυρισμό.
Η γλώσσα του είναι απλή, ελλειπτική, λιτή, τραγική, σκυνθρωπή και σοβαρή.
Λεξιλόγιο λιτό, συνήθως έναρθρο προσηγορικό ουσιαστικό στον τίτλο του ποιήματος.
Ο ποιητής τους είναι αγέλαστος, πονεμένος, αηδιασμένος, έντρομος, κατεχόμενος από
οράματα εφιαλτικά, λόγω των τραγικών βιωμάτων του, και γι αυτό ακριβώς νοσταλγός
ενός χώρου υψηλότερου και καθαρότερου.
Ο ουρανός σταθερό στοιχείο στο Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό κόσμο.
Εκφράζει την ανάγκη του ποιητή να ξεφύγει από τη μίζερη υλική πραγματικότητα. Ας
μην ξεχνάμε ότι ο ποιητής μεγάλωσε μέσα σε συνθήκες πολέμου και προσφυγιάς (όπως
ήταν όλος ο ελληνικός Κ΄ αιώνας). Έζησε σε ταραγμένες εποχές οι οποίες
διαμόρφωσαν καθοριστικά την ποιητική του. Έτσι, κάνουμε λόγο για ποίηση που
εκφράζει κοινωνικά αδιέξοδα, τραυματισμένη συνείδηση και πνευματική
αποτελμάτωση. Είναι πικρή, σκληρή, με μία δυσδιάκριτη ελπίδα για το μέλλον.

Το ποίημα αποτελείται από δύο αντιθετικές εικόνες· τα κυρίαρχα μοτίβα είναι το

ψωμί με τον ουρανό και το αγόρι με το κορίτσι. Ο ίδιος ο ποιητής στέκεται σε δεύτερο
πλάνο. Έτσι δημιουργείται μια ανάλαφρη εικονική σύνθεση με πολλά υπερρεαλιστικά
στοιχεία που σχετίζονται με το μοίρασμα του ουρανού και το μοίρασμα του ψωμιού. Οι
δύο σκηνές είναι ευδιάκριτες, καθώς στέκουν διαδοχικά η μία μετά την άλλη. Ωστόσο,
παρατηρείται μία κλιμακωτή αντίθεση που εκφράζεται με την αραίωση της λέξης
ουρανός, ενώ αξίζει να τονιστεί η επιθυμία που εκφράζεται στον τελευταίο στίχο και
εντείνει την αντίθεση των δύο εικόνων, καθώς μοιάζει άσχετη και ξένη προς το
υπόλοιπο περιεχόμενο.
Ο ουρανός εκπροσωπεί το χώρο των ιδεών του ποιητή, το χώρο της αγνότητας και
της αθωότητας που αναζητά, τον πνευματικό χώρο στον οποίο κινείται ο ποιητής ·
εκπροσωπεί το χώρο που στρέφεται ο άνθρωπος, για να ανασάνει, να προσευχηθεί, να
αναζητήσει βοήθεια, άρα συμβολίζει και την ελπίδα, το ιδανικό, τη λύτρωση · αν η γη
μας παραπέμπει σε μια αντιπνευματική και απάνθρωπη πραγματικότητα, ο ουρανός
αντιθετικά και συμβολικά αντιπροσωπεύει τη φυγή από αυτήν, την απόδραση στο χώρο
της Ομορφιάς. Δεν πρόκειται μόνο για το ατομικό όραμα του Σαχτούρη, αλλά
πρόκειται για ένα συλλογικό όραμα, έναν συλλογικό πόθο: αυτόν της ανάγκης για έναν
φωτεινότερο κόσμο.
Κυρίαρχα στην υπερρεαλιστική ποίηση είναι τα σύμβολα και τα εξωλογικά
στοιχεία. Τέτοια εξωλογικά στοιχεία, που παρουσιάζονται συνειρμικά (σε τέτοιους
συνειρμούς στηρίζεται ο υπερρεαλισμός) είναι το μοίρασμα του ουρανού και η
επιθυμία του ποιητή για ουρανό και όχι για ψωμί. Το ίδιο το κοριτσάκι αποτελεί
εξωλογικό στοιχείο. Με τα υπερρεαλιστικά αυτά στοιχεία ο ποιητής προσδίδει μια άλλη
εκφραστικότητα στην ποίησή του. Προσπαθεί μέσα από την απλή γλώσσα του να μας
ωθήσει σε μία επιφανειακή ανάγνωση και σταδιακά να ανακαλύψουμε τη συμβολική
του διάσταση. Ακόμα και οι πιο κοινές λέξεις χάνουν την σταθερή σημασία τους και
αποκτούν άλλα νοήματα. Έτσι, δημιουργείται ένα ιδιαίτερα σύνθετο ποίημα με
αλλεπάλληλες εικόνες και πολλαπλές αντιθέσεις (χρωματισμών, φύλων, αντικειμένων
και αναλόγου αριθμού συμβόλων και μηνυμάτων).
Στην πρώτη εικόνα το ψωμί συμβολίζει τα υλικά αγαθά του κόσμου μας· έτσι, το
ποίημα αποκτά άλλη βάση, συμβολική. Ο ποιητής συνειρμικά συνδέει το μάννα της
Παλαιάς Διαθήκης με το ψωμί. Το ψωμί αντιπροσωπεύει όλα εκείνα τα αγαθά στα
οποία ο άνθρωπος της σύγχρονης κοινωνίας έχει στηρίξει την ευτυχία του και
προσπαθεί με κάθε τρόπο να τα αποκτήσει, φτάνοντας σε έναν άκρατο
υπερκαταναλωτισμό. Ωστόσο, συχνά στερείται τα βασικά αγαθά, όπως το ψωμί και
πεινάει. Παράλληλα, το ψωμί συμβολίζει την υπερκατανάλωση των δυτικών
κοινωνιών, όταν σε ορισμένες περιοχές της υφηλίου πληθυσμοί λιμοκτονούν.
Χαρακτηριστική πάντως είναι η εκφραστική του λιτότητα, καθώς δεν
χρησιμοποιούνται επίθετα, αλλά τα νοήματα του ποιητή σε ελεύθερο στίχο, χωρίς
μέτρο ή ομοιοκαταληξία αποδίδονται με τα βασικά μέρη του λόγου (ρήματα,
ουσιαστικά και επιρρηματικοί προσδιορισμοί). Μόνο τα επίθετα τεράστιο, πελώρια,
ζεστό χρησιμοποιούνται για να επιτείνουν την υπερκατανάλωση ου σύγχρονου κόσμου.
Τα επίθετα μικρός και κοντός σε συνδυασμό με το υποκοριστικό βρακάκι έρχονται σε
αντίθεση με το πελώριο ψωμί και τον ουρανό.
Και η δεύτερη εικόνα είναι υπερρεαλιστική. Οι δύο εικόνες δεν μοιάζουν να
διαδραματίζονται συγχρόνως. Ο γνήσιος ουρανός συμβολίζει κάτι ανώτερο από το
ψωμί· την ίδια αντίθεση εκφράζει και ο μικρός λευκός άγγελος που αντιτίθεται στο
πρασινοντυμένο αγόρι· ο ουρανός είναι τα πνευματικά αγαθά. Έτσι, η αντίθεση που ως
τώρα ήταν εικονική, τώρα περνάει σε επίπεδο συμβόλων και ανατίθενται πια τα υλικά
αγαθά και η υπερκατανάλωση με τα πνευματικά αγαθά και την ίδια την ποίηση. Η
εξαφάνιση του αγοριού δηλώνει και την εξαφάνιση των υλικών αναγκών των
ανθρώπων, επειδή κυριαρχούν οι πνευματικές ανάγκες που δηλώνεται με έμφαση με
την παρουσία του κοριτσιού σαν ένα πνευματικό ον, που δεν είναι πια μικρή , αλλά
άγγελος.
Τα δύο παιδιά στέκουν αντίθετα όχι μόνο για το φύλο τους, αλλά και για τα
χρώματα των ρούχων τους. Συμβολίζουν τις ίδιες τις ανθρώπινες ανάγκες για υλικά
αγαθά (πείνα) και για πνευματικά αγαθά (φιλομάθεια, αισθησιασμός). Τα χρώματα δε
συμβολίζουν την πρώτη ύλη από τα ποία είναι τα αγαθά φτιαγμένα· το πράσινο είναι η
γη και το λευκό είναι το πνεύμα· και τα δύο αποτελούν εκφραστικά μέσα.
Στον τελευταίο στίχο που απομονώνεται από το υπόλοιπο ποίημα εκφραστικά και
νοηματικά παρουσιάζεται η ίδια η επιθυμία του ποιητή για τα πνευματικά αγαθά και
την ανάγκη που έχει ο σημερινός κόσμος να πλουτιστεί πνευματικά καθώς πεινάει
χαμένος μέσα στην κατανάλωση και την βιολογική πείνα. Το πρόσωπο αλλάζει και
συμπεριλαμβάνει όλο τον κόσμο. Δεν θέλει να δείξει ότι ο κόσμος δεν έχει πια ανάγκες
υλικές, αλλά τονίζει ότι δήθεν δεν χρειάζεται το ψωμί γιατί τάχα χόρτασε και τρέχει
μόνο για το πνεύμα του. .