DIELEKTRICI

• Tečni dielektrici
Tečni dielektrici

2
Tečni dielektrici

• U tehnici visokog napona tečni dielektrici se primjenjuju ne samo da

izoluju dijelove pod naponom, već imaju i ulogu rashladnog sredstva
prilikom odvođenja toplote nastale usljed strujnog opterećenja (npr. kod
transformatora) ili kao sredstvo za gašenje luka u sklopnim uređajima.
• Nајčеšćе primjenjivani tečni dielektrici u oblasti tehnike visokog napona
mogu se prema prirodi dobijanja podijeliti na sljedeće grupe:

– mineralni ugljovodonici odnosno mineralna ulja (transformatorsko, kablovsko i

kondenzatorsko) koji nastaju kao produkt destilacije nafte ili kamenog uglja,
– hlorovani ugljovodonici (trihlordifenil, pentahlordifenil i dr.),
– biljni ugljovodonici (ricinusovo ulje) koji imaju ograničenu primjenu u
visokonaponskim aparatima,
– organska jedinjenja silicijuma i druge tečnosti hemijske sinteze.

3
Tečni dielektrici

• Najvažniji tečni dielektrik jeste mineralno ulje. Ono ima visoku probojnu
čvrstoću, dobru toplotnu provodljivost, nisku temperaturu prelaska u čvrsto
stanje (- 50 ⁰С) i hemijsku postojanost, što ga čini posebno pogodnim kao
izolaciono sredstvo. Nedostatak mineralnog ulja jeste zapaljivost, kao i
mogućnost stvaranja eksplozivnih gasova (metan, propan, vodonik koji u
dodiru sa kiseonikom pravi praskavi gas).

• Zbog nedostataka mineralnih ulja sintetizovani su vještački tečni dielektrici:

hlorisani, silikonski i fluorni tečni izolacioni materijali. Hlorisani ugljovodonici
dobijaju se od različitih ugljovodonika zamjenom atoma vodonika sa atomom
hlora. Hlorisani dielektrici imaju različite proizvođacke nazive: sovol, heksol,
piranol, inertin, piralen. Manje su zapaljivi od mineralnog ulja, ali veoma
toksični. Koristili su se za kondenzatore i transformatore. Danas је njihova
upotreba zabranjena zbog toksičnosti.

• Biljna ulja kao što је ricinusovo ulje koristi se za impregnisanje nekih vrsta
раpira (dielektrici kondenzatora) i kao sastavni dio nekih izolacionih voskova i
lakova. Sušena ulja nakon određenog vremena prelaze iz tečnog u čvrsto
stanje. Sušena ulja su sastavni deo sintetičkih lakova.

4
Tečni dielektrici

• Jedna od važnih karakteristika tečnih i čvrstih dielektrika је njegova polarnost.

Polarnost molekula se može najjednostavnije definisati kao prostorni pomeraj
težišta (centara) pozitivnog i negativnog naelektrisanja u molekulu. Pri uticaju
spoljašnjeg električnog polja dolazi do povećanja rastojanja centara
naelektrisanja molekula, što se naziva polarizacija. Ova pojava је manje ili više
izražena kod različitih materijala. U osnovi do polarizacije molekula pri dejstvu
električnog polja dolazi nа tri različita načina.

• Elektronska polarizacija ili atomska polarizacija

– U slučaju elektronske polarizacije posmatramo atom kod koga se pozitivno

naelektrisano jezgro može simulirati pozitivnim naelektrisanjem u jednom centru.
Negativno naelektrisan oblak elektrona ро svim putanjama može se modelovati
tačkastim naelektrisanjem takođe u jednom centru. U slučaju kada је atom
neutralan i bez prisustva električnog polja centri pozitivnog i negativnog
naelektrisanja se poklapaju. U prisustvu spoljašnjeg električnog polja dolazi do
razdvajanja centara naelektrisanja i stvara se električni dipol.
– Оvа ројаvа naziva se elektronskom ili atomskom polarizacijom i prikazana је nа
sljedećoj slici.

5
Tečni dielektrici

– Nakon nestanka spoljašnjeg električnog polja centri naelektrisanja se vraćaju u

početno stanje kada se poklapaju. Zbog toga se оvај proces naziva elastičnim i
rad koji se utroši nа razdvajanje centara naelektrisanja se vraća nazad. Vrijeme
povratka u početno stanje је izuzetno kratko, reda 10-14s. Elektronska
polarizacija i relaksacija se događaju bez gubitka energije.

6
Tečni dielektrici
• Јonska polarizacija

– Jonska polarizacija nastaje kod molekula kod kojih vеć postoji pomjeraj (neke vrijednosti
d0) centara pozitivnog i negativnog naelektrisanja zbog toga što sami atomi koji grade
molekul imaju ukupno naelektrisanje različitog znaka, koje se unutar molekula
neutrališe. Na slici je prikazan model molekula vode i njegova prostorna struktura. Može
se uočiti da su atomi vodonika asimetrično postavljeni u odnosu nа atom kiseonika, pod
uglom od 104.45⁰. Razmak između atoma vodonika i kiseonika је 95.84⋅10-12m. Vodonik
ima 1 proton, a kiseonik 8 protona u jezgru. Kiseonik je dvovalentan, tj. gradi valentne
veze sa po jednim elektronom iz atoma vodonika.).

7
Tečni dielektrici
– Pri djelovanju električnog polja dolazi do dodatnog pomeranja centara
naelektrisanja dipola sa vrijednosti d0 bez prisustva polja na vrijednost d+d0 u
prisustvu polja. Jonska polarizacija spada takođe u elastičan proces jer se
nakon prestanka dejstva električnog polja centri naelektrisanja vraćaju u
početni položaj. Vrijeme relaksacije kod jonske polarizacije je nešto duže nego
kod elektronske. Jonska polarizacija i relaksacija se događaju bez gubitka
energije.

8
Tečni dielektrici
• Dipolna polarizacija

– Posmatrajmo jedan dielektrik od polarnih molekula. Dipoli unutar dielektrika su u normalnom

stanju bez spoljašnjeg električnog polja haotično raspoređeni. Pri djelovanju električnog polja
dolazi do orijentacije molekula, kao na slici. Posle prestanka dejstva električnog polja dipoli se
ne vraćaju u prethodno stanje. Pri svakoj promjeni intenziteta ili smjera električnog polja vrši
se rad koji se bespovratno troši u toplotu. Zbog toga je ovaj proces neelastičan i izaziva gubitke
u dielektriku. Vrijeme potrebno za uspostavljanje orijentacije molekula je duže nego kod
prethodna dva slučaja i zavisi od vrste dielektrika i njegove temperature. U slučaju djelovanja
naizmjeničnog električnog polja visoke frekvencije, gubici rastu sa porastom frekvencije zbog
većeg broja promjene orijentacije molekula u jedinici vremena. Međutim, ako frekvencija
pređe neku gornju graničnu vrijednost, dipoli ne mogu da prate promjenu polja i ne dolazi do
njihove orijentacije. Zbog toga se može uočiti da kod pojedinih dielektrika sa porastom
frekvencije iznad neke granične vrijednosti dolazi do smanjivanja gubitaka.

9
Tečni dielektrici

• Osnovne električne karakteristike tečnih dielektrika su:

– specifična provodnost,
– dielektrična konstanta,
– dielektrični gubici
– dielektrična čvrstoća.

• Ove karakteristike u većoj ili manjoj mjeri zavise od čistoće, odnosno

stranih primjesa u datom tečnom dielektriku.
• Takođe, na karakteristike dielektrika i oblast primjene bitno utiče to da li
se sastoje od polarizovanih ili nepolarizovanih molekula.
• Od ovih karakteristika od posebnog značaja je dielektrična čvrstoća ili
probojni napon tečnog dielektrika.

10
Tečni dielektrici

• Dielektrična čvrstoća:

– Tečni dielektrici imaju veću dielektričnu čvrstoću od gasova u normalnim

uslovima. Za dobro očišćene tečne dielektrike koji su oslobođeni čvrstih i
gasovitih primjesa dielektrična čvrstoća je reda 1000 kV/cm. Na njihovu
dielektričnu čvrstoću najveći uticaj imaju strane primjese.
– Potpuno čisti dielektrici se dobijaju veoma teško. Primjese u tečnim
dielektricima su voda, gasovi i čvrste čestice. Postojanje primjesa uglavnom i
određuje vrijednost dielektrične čvrstoće odnosno probojnog napona tečnih
dielektrika.
– Mehanizmi proboja tečnih dielektrika se mogu podijeliti nа sljedeće:

• udarne jonizacije elektronima i nastanak prostornih opterećenja u tečnosti,

• emisije elektrona sa površine katode,
• obrazovanje gasnih mjehura u tečnom dielektriku koji se deformišu u električnom
polju i olakšavaju proboj,
• uticaj čvrstih provodnih primjesa koje izazivaju lokalno pojačanje polja.

11
Tečni dielektrici

• Teorija električnog proboja usljed udarne jonizacije tečnih dielektrika može se

primijeniti ako su tečnosti maksimalno očišćene od primjesa.

• Pri velikim vrijednostima električnog polja može nastati autoelektronska

emisija elektrona iz metalnih elektroda kao u gasovima i do udarne jonizacije,
koja stvara provodni kanal iskre u kome se ulje zagrijeva i isparava, što dalje
olakšava razvoj pražnjenja. Ako provodni kanal stigne do druge elektrode,
dolazi do proboja ulja. Proboj ulja se manifestuje kao stvaranje provodnog
kanala u ulju uz pojavu jonizovanog gasa unutar kanala i pojavu strimera, а kod
velikih razmaka čak i lidera unutar ulja. Osim toga, provodni kanal iskre pri
parcijalnom proboju u ulju može da izazove stvaranje prostornih naelektrisanja
u tečnosti što dovodi do pojave neravnomjernog polja i njegovog lokalnog
pojačanja.

• Takođe, do lokalnog pojačanja polja pored nagomilavanja prostornog

naelektrisanja može da dođe zbog stranih primjesa u vidu mjehura gasa,
tečnosti i čvrstih čestica koje pojačavaju polje. Ove primjese mogu biti
neposredni uzrok smanjenja dielektrične čvrstoće tečnosti ili mogu svojim
prisustvom olakšati ili omogućiti proboj.

12
Tečni dielektrici

• Uticaj gasnih primjesa

– Gasne primjese mogu nastati u tečnim dielektricima isparavanjem same

tečnosti ili razlaganjem tečnosti, kao i stvaranjem mjehura od rastvorenog
vazduha.
– Uticaj gasovitih primjesa na sniženje dielektrične čvrstoće tečnih dielektrika
sastoji se u tome da se gasni mjehuri koji postoje u tečnosti jonizuju lakše jer
je njihova dielektrična čvrstoća manja nego tečnog dielektrika.
– Na slici je prikazan gasni mjehur u ulju kada vlada polje koje nije dovoljno da
jonizuje gas unutar mjehura.

13
Tečni dielektrici

– Jonizovani mjehuri vazduha postaju provodni i izdužuju se u pravcu električnog

polja tako da dolazi do pojave lokalnog pojačanja polja nа krajevima izduženih
mjehurova.

– Jačina električnog polja na krajevima ovako obrazovanog provodnog kanala

mjehura je velika što može da izazove jonizaciju okolnog tečnog dielektrika.
Osim toga, pojačano električno polje u mjehuru može da izazove preskok u
gasu mjehura. Sve ovo dovodi do smanjenja probojnog napona tečnog
dielektrika između dvije elektrode.

14
Tečni dielektrici

• Uticaj tečnih primjesa

– Tečne strane primjese su najčešće kapljice vode u tečnom dielektriku (najčešće

ulju). One dolaze u ulje upijanjem vlage iz vazduha usljed higroskopnosti,
usljed neadekvatne pripreme i lagerovanja ulja ili oslobađanjem vlage iz čvrste
izolacije u slučaju neadekvatne pripreme papirne izolacije namotaja
transformatora ili uljno-papirne izolacije kablova, koja u sebi može sadržati
veliku količinu upijene vlage. Zbog toga se prije nalivanja ulja izolacija
namotaja transformatora zagrijeva i vakuumira, da bi se izvukla sva zaostala
vlaga.

15
Tečni dielektrici

– Voda u vidu sitnih odvojenih kapi koja se nalazi u transformatorskom ulju, pri
normalnoj temperaturi znatno snižava dielektričnu čvrstoću. Pod uticajem
električnog polja sferne kapi vode se izdužuju, dobijaju oblik elipsoida i privlače
se među sobom stvarajući između elektroda nizove sa povećanom
provodnošću, kroz koje može da nastane električni proboj. Razlog je što u
kapljicama vode prije može da dođe do pojave jonizacija lakše nego u okolnom
ulju.

16
Tečni dielektrici

• Na slici je data zavisnost smanjenja dielektrične čvrstoće ulja sa

povećanjem procenta vlage u ulju.

• Sa slike se može uočiti da sadržaj vlage u izolacionom ulju ima izuzetno veliku
važnost za dielektričnu izdržljivost. Porast procenta vlage od 0 do 0.05%
smanjuje dielektričnu čvrstoću nа oko polovinu.
17
Tečni dielektrici
• Temperatura ulja ima složeni uticaj nа dielektričnu čvrstoću, što је posljedica prije svega
rastvorene vlage u ulju. Za temperature ulja ispod nule dolazi do zamrzavanja kapljica vode
koji se pretvaraju u ledene kristale. Ledeni kristali imaju dielektričnu konstantu blisku
dielektričnoj konstanti ulja, ра se ulje sa ledenim kristalima ponaša kao homogen dielektrik.
Sa porastom temperature ledeni kristali se tope i formira se vodena emulzija u ulju koja
smanjuje dielektričnu izdržljivost. Sa daljim porastom temperature vlaga u ulju iz oblika
emulzije prelazi u molekularni rastvor kada је njen uticaj nа dielektričnu čvrstoću manji,
odnosno probojni napon ulja raste. Za temperature od 60ºС do 80ºС postiže se ponovo veća
dielektrična izdržljivost ulja. Sa daljim povećanjem temperature iznad 80ºС do 100ºС dolazi do
opadanja dielektrične čvrstoće, što је vezano za isparavanje vlage i obrazovanje gasnih
mjehura u tečnosti. Uticaj temperature па probojnu čvrstoću ulja prikazan је nа sljedećoj slici:

18
Tečni dielektrici

• Uticaj čvrstih primjesa

– Čvrste strane primjese u tečnom dielektriku mogu biti:

• prašina,
• čvrsti produkti sagorijevanja ili razlaganja ulja najčešće u obliku ugljenika,
• celulozna vlakna ili drugi materijali nastali razlaganjem čvrstih organskih dielektrika u
ulju.

– Ove primjese, kad ne bi upijale vlagu ne bi predstavljale problem u tečnim

dielektricima. Međutim, ovi čvrsti materijali su higroskopni, tj. upijaju vlagu.
Prisustvo jedne provodne sferne čvrste čestice u tečnosti može da dovede do
lokalne promjene polja u blizini te čestice na trostruku vrijednost. Električno polje
može da dovede do usmjeravanja čvrstih primjesa, posebno ako su u obliku
vlakana, u pravcu djelovanja polja. Ovako formirani provodni mostovi unutar
izolacionog ulja lako mogu da dovedu do pojave električnog polja koje prevazilazi
dielektričnu čvrstoću tečnog dielektrika.

– Struja koja protiče kroz ove provodne mostove može da dovede do isparavanja
tečnosti i da omogući stvaranje gasovitih mjehura u tečnosti. Sve ovo utiče na taj
način da je dielektrična čvrstoća tečnosti u prisustvu čvrstih sastojaka snižena.

19
Tečni dielektrici

• Na dielektričnu čvrstoću ulja utiče i vrijeme djelovanja napona. Pri vrlo kratkim
vremenskim intervalima reda od 1µs do 10µs ne mogu se obrazovati provodnih mostovi
između primjesa niti mogu doći do izražaja toplotni procesi u tečnosti (isparavanje). Sa
povećanjem vremena trajanja napona od 10ms do 1s primjese igraju veoma bitnu ulogu
i dolaze do izražaja toplotni procesi. Ukoliko је ulje čistije utoliko је manja zavisnost
njegovog probojnog napona odnosno dielektrične čvrstoće od vremena djelovanja
napona.

• Ispitivanje dielektrične čvrstoće ulja vrši se naizmjeničnim naponom industrijske

učestanosti 50Hz. Pri ovom ispitivanju treba voditi računa da se napon ne podiže brzo
jer razlike u dobijenim vrijednostima dielektrične čvrstoće mogu dosta odstupiti ukoliko
uspostavljeni napon nije u više pokušaja podizan istom brzinom. Zato se definiše da је
korak podizanja naizmjeničnog napona pri ispitivanju probojne čvrstoće manji od 2%
očekivane vrijednosti probojnog napona. Obično se pri ispitivanju napon podiže
kontinualno sa porastom od 1 do 2 kV ро sekundi.

• Oblik električnog polja utiče nа dielektričnu čvrstoću ulja jer što је polje ravnomjernije,
to је i dielektrična čvrstoća veća. Stoga se za ispitivanje dielektrične čvrstoće ulja
primenjuju elektrode standardnog oblika i međusobnog rastojanja, smještene u
standardnu ispitnu komoru, kao na sljedećoj slici.

20
Tečni dielektrici

Skica standardne ispitne komore za ispitivanje dielektrične čvrstoće ulja

21