1

Univerzitet u Bihaću

Pedagoški fakultet

Bosanski jezik i književnost

Roman i njegova struktura

prof.dr.Amira Dervišević Student:Damir Kasić

Bihać:maj 2012.god.
2

Sadržaj:

1. Porijeklo romana.............................. ................................................ 3

2. Klasifikacija romana injegova evolucija .............................................5
3. Strktura romana................... .............................................................8
4. Romaneskne forme u promišljanju G.Lukacsa ................................10
5. Unutrašnja forma romana ................................................................14
6. Definicije romana..............................................................................17
7. Nešto o zlatnom dobu romana na južnoslavenskom prostoru.........20
8. Zaključak ...........................................................................................22
9. Literatura i izvori................................................................................23

1.Roman i njegove karakteristike

3

Porijeklo romana

Roman je jedno od najpopularnijih proznih djela,a spada u novije književne vrste.Prema

nekoj općoj definiciji roman je prozna književna vrsta koja opisuje i prati život glavnog
junaka,ali i ostalih junaka odnosno aktanata sa kojim glavni junak dolazi u bilo kakav kontakt
svojim aktivnostima.Zanimljivo je mnijenje iznio njemački književnik i filozof Novalis s kraja
17. Stoljeća kazavši da je roman život u obliku knjige što je s tačke gledišta današnjeg
posmatranja i tačno jer roman se tiče ljudskog života.Dakle,roman kao prozna vrsta koja
prati život čovjeka dobila je naziv po romanskom jeziku na kojem je ovaj i pisan,a taj jezik je
bio takoreći pučki jezik – narodni – koji je bio u opziciji naspram onog puritanskoj latinskog
jezika.No,Hegel naziva roman „savremenom građanskom epopejom“,te je na taj način
roman doveden u izravnu vezu sa junačkim epovima,tačnije rečeno sa periodom Antičke
književnosti.U tom periodu,zapravo epohi književnosti i njezina razvoja,teoretičari
književnosti su tražili porijeklo romana i njegovu preteču.S jedne strane bili su upravu,a s
druge nisu.Ako uzmemo misao da je roman postojao u Antici morat ćemo se složiti s tom
konstatacijom jer je to književna činjenica.Tadašnji Grci su pisali prozna djela koja su imala
više od pedeset pa i više stranica – a da bi se roman mogao žanrovski odrediti morao bi tekst
imati stotinu i više stranica a takvih je bilo - stoga roman je po brojnosti i strukturi u
tadašnjog Grčkoj postojao,no nije još bio imenovan niti žanrovski određen.Prema tome ta ja
konstatacija tačna – roman je prividno postojao u staroj Grčkoj – no druga konstatacija da se
roman može odrediti žanrovski u Antici te da su njegove preteče antičke epopeje i junački
epovi ipak nije tačna.To se uviđa preko nekoliko književnih činjenica.Roman je još iod svojeg
postanka vezan za knjigu,čitanje i to individualno čutanje,dočim je ep stvaran i pjevan za
kolektiv.Dakle ep se sluša,roman se čita.Roman ima realan svijet ili djelomično realan,dok ep
je prožet i građen od uzvišenog svijeta,uzvišenih junaka i njihovih fantastičnih
postupaka.Likovi romana su normalni ljudi koji nisu uzdignuti kao u epu jer oni su izloženi
potpunoj karakterizaciji koja se dotiče njihove vanjštine,ali i unutrašnjosti.Bez obzira o kome
je riječ u romanu mi ćemo saznati i znati koje su njegove vrline,a koje mane.U epu takve
karakterizacije i opisa nema – glavni junaci su veliki ljudi koji imaju nadnaravne osobine koje
obični smrtnici nemaju te kada čitamo o takvima,čitat ćemo samo o njihovim vrlinama,ne o
manama jer su one samo istaknute.Još jedna upečatljiva razlika kod opzicije ep-roman
ogleda se također kod likova,dakle aktanti/likovi romana su dinamični i promjenjljivi,bore se
za surovi opstanak,gaje nadu u ostvarenje cilja,iznalaze razne načine da bi došli do
istog,stoga njihovo prisustvo nije od samog početka zadano,kao u epu i njegovim junacima
koji su tu da se bore i brane čast na raznim megdanim i bitkama,dok jedina veća sličnost
između epa i romana jeste obimnost teksta – E.M. Forster je tvrdio da je svako djelo preko
50.000 riječi roman,pa se i zbog toga povezivalo ove dvije umjetničke vrste.Ovo su razlike –
uz jednu veću sličnost -koje potvrđuju činjenicu da roman ne vodi porijeklo od Grčkih
epova.No,postoji jedna bitna zanimljivost koju je uočio u dvadesetom stoljeću. Georg Lukacs
– mađarski književni teoretičar – da postoje prijelazni epski oblici,dakle iz epa u roman.Takav
je na primjer Dantevoa „Božanstvena komedija“ koja prati život jedna glavnog
junaka,Dantea,kako se bori da bi ostvario svoje ciljeve,a i ostali junaci su trude i žele da
4

ostvare svoj ciljani čin – na primjer kažnjenici pakla mole Dantea da se moli za njih da bi bili
izbavljeni.Također,Dante nema nekih nadčovječanskih osobina (osim što je uzdignut u
Pakao,Čistilište i Raj),on je običan smrtnik,za razliku od drugih epskih junaka koji su
stubokom drugačiji no obični smrtnici.Isto vrlo bitan fakat jeste taj da Danteova sudbina,kao
junaka epa,ne uslovljava sudbinu zajednice,a doživljaj njegovog junaka je simboličko
jedinstvo ljudske sudbine uopće.Pa svezi ovog Lukacs kaže;“Dante je jedini veliki primjer
jasne pobjede arhiktekture nad organikom;zato on čini historijsko-filozofski prelaz od čiste
epopeje ka romanu.On još ima savršenu imanentnu nedistanciranost i zatvorenost istinske
epopeje,ali su njegovi likovi već individuumi koji se svjesno i energično protivstavljaju zbilji
koja ih zatvara,postajući u tom otporu istinski likovi“.1No,ako je ukazano da današnji roman
nije imao žanrovsko određenje – niti imenovanje – u Antici,a niti je ep bio njegova
preteča,treba ukazati na značaj slijedećeg period,perioda helenizma.U u ovom stadiju
književnog razvoja,dobu helenske književnosti,pisali su se tzv. erotikoni koji su bili
sutremljeni na živod dva glavna junaka – djeovojka i momak – te koji bivaju razdvojeni zbog
nekih životnih neprilika,da bi se tek smrću ponovo spojili.Znači,u ovim spisima
proznohelenske književnosti teoretičari su vidjeli porijeklo romana jer ista djela su
ustremljena na život glavnih junaka,njihovu karakterizaciju,opise njihovih žiovota,a
cijelokpuno djelo je bilo prožeto emocijama.Dakle,ovde bi se moglo govoriti o faktu da je
roman nastao iz ovih proznih tekstova no ta misao nije prihvaćeno iz razloga što je od ovog
razdoblja pa do pojave prvog pravog romana prošlo preko 1300 godina.Nakon ovog
razdoblja dolazimo do srednjovjekovne književnost koja je bila izrazito religijskog,odnosno
crkvenog karaktera,pa su de facto i takva djela stvarana.No postojao i manji broj koji nisu bili
zasnovana na crkevnim temama,a takvi su viteški srednjovjekovni roman – oni prate život
viteških junaka,kraljeva i prinčeva na njihovim pohodima,bitkama i megdanima,radi obrane
časti svojih voljenih žena,te obrane kršćanske religije.Ovakva književna djela su predstavljala
glavnu proznu vrstu srednjovjekovlja,pa su stoga i bila najviše čitana,dapače
pubila/recipijenti su bila zaluđeni njima.Ovi srednjovjekovni romani su bitni iz još jednog
razloga jer su nagiovjestili procvat književnosti,te njezin izlazak iz mraka crkvenog i religijskog
stvaranje,zapravo to je bila naznaka renesanse.Dakle prvi pravi roman jeste Don Quijote
Migule de Cervantesa iz 15. Stoljeća.No,ipak,realno gledajući i ovaj je roman nije nastato
takoreći samo od sebe i ni iz čega već je kreiran na osnovu onih ranije napisanih,dakle
viteških romana.Servantes se ugledao na viteške romane te ih parodira;njihove
likove,čitatelje,pa i romane same.Smatrao je da ta „zaluđenost“ mora prestati,pa i otuda
njegova inspiracije za parodiranje i izrugivanje istih.Servantes – odnosno Don Kihot – jeste
kritikovao i tzv. „novu komediju“ Lopea de la Vege kazavši o istoimenim djelima da su to „sve
same budalaštine i stvari koje nemaju ni glave ni repa“.Također,vrlo bitno za reći je to da se
u Servantesovom romanu nalaze prvi elementi fantastičnosti koji će kasnije biti osnova
mnogih modernističkih i postomedrnističkih romana.Naravno,postoji i velika sličnost viteških
romana i Don Kihota i to u labavoj epizodičkoj kompziciji,sa nizom slabo povezanih zgoda,a
isto tako je preuzeo i njegovu narativnu strkturu.“Međutim,on je na više nego jedan način

1
Lukacs,Georg,Teorija romana,Sarajevo,Veselin Masleša,1968.
5

uspijevao učvrstiti strukturu svoga romana,i to koliko mnoštvom ponavljanih leit-motiva,koji

na simboličkom planu povezuju zgode i nezgode Don Quoijotea i njegovog perjanika Sancha
Panse,toliko i jedinstvenim pogledom na taj svijet u kojem se oni kreću i koji,zahvaljujući
tome,postaje izraz jedne cjelovite i koherentne vizije“: 2Dakle,ovdje vidimo misao Z.Lešića koja
utvrđuje fakat da je Servantesov roman prvi pravi roman te prvi roman koji je žanrovski
određen i utvrđen.

2.Klasifikacija romana i njegova evolucija

Roman kao prozno djelo se može žanrovski klasificirati na više vrsta,a klasifikacija se može
izvršiti prema tematici,stavu autora i općim tonom romana,te prema čimbenicima integracije
svih elemenata.Dakle,pretečama romana je bilo potrebno dugo da bi bilo shvaćene kao
roman,odnosno da bi bile žanrovski određene i jednostavno imenovane dotičnim
imenom,no kada se je došlo do žanrovskog određenja isti se počinjao sistemtaski razvijati
prolazeći kroz svoj sopstveni tip evolucije – od romana koji se ugledao na srednjovejekovne
romane pa sve do postmodernog koji je kombinacija svega do sada poznatog iz književnosti.
No,kako se roman sve više razvijao kroz historiju tako je dolazilo i do žanrovskih
razgraničenja,a samim time i do njegovih žanrova,odnosno podjele na iste.Nakon pojave
Servantesove knjige jednim laganim ritmom su se pojavljivali i drugi romani,pa su u
Francuskoj tokom 17. Stoljeća napisana dva romana od strane ženskih autora – razlog je taj
jer su tada romani uglavnom čitani od strane ženske publike.Ipak osamnaesti vijek je bio
prekretnica jer se tada javlja djelo Daniela Defoea „Robinson Crusoe“.To djelo je
nagovijestilo različite mogućnosti romana,kako tematske orijentacije tako i njegovog
strukturiranja.U romanu „Robinson Crusoe“ se prati život jednog junaka,dakle sva je pažnja
usmjerena na njega,njegov život nakon brodoloma;preživljavanje,borba,htijenje,bol
isl.Znamo da svaki roman ima svoju „centralnu figuru“,a to se dobro vidi i u Defoovom
djelu.Također,pripovijedanje u prvom licu – ich forma – je nakon ovoga romana korištena u
kontinuitetu,pa je uz er formu postala jedan od temeljnih načina književnog
pripovijedanja.Drugi roman ovog književnik (Moll Flanders) je vrlo bitan iz razlog jer isti
utvrdio tzv. „pikarski roman“,a to je takva vrsta romana koja prati jednu problematičnu
osobu,u teškoj životnoj situaciji,koja čini sve da bi došla do željenog cilja i izašla iz
problema,pa čak čini nemoralne radnje,druži se sa kriminalnim osobama te i sama postaje
kriminalna.Dakle,jedan u potpunosti problematičan život je u pitanju.To je bit pikarskih
romana.Alegorijsko-satirični roman je slijedeći koje ću spomenuti,a u isti je zasnovan na
realno-irealnim putovanjima njegovog glavnog junaka (npr. Guliverova putovanja) gdje
glavni junaka prolazi kroz razna područje prevazilazeći raznolike prepreke i probleme,a
osnovno obilježje ovog tipa romana jeste da je glavnik junak i unutrašnji pripovjedač pa se
sva odgovornost za faktor istinitosti priče prebacuje na lika,odnosno junaka.No,imamo i
kombinaciju ova dva tipa romana pa tada govorimo zanimljivoj avanturističkoj priči gdje

2
Lešić,Zdenko,Teorija književnost,Sarajevo Publishing,Sarajevo,2005.
6

junak prolazi razne životne prepreke te u jednom životnom trenu shvata da ovaj život koji
živi nije bit njegova života nego već postoji nešto bolje za sve ljude.Do toga zaključka dolazi
nakon mnogobrojnih stradanja i stečenog iskustva.Epistolarni roman jeste romanska vrsta u
obliku pisama putem kojih junak iznosi svoje misli,refleksije,čežnju,patnju isl.Ovakav tip
romana ima dosta emocija,a za primjer možemo navesti Geteovog „Vertera“.Sentimentalni
roman je preteča modernih ljubavnih priča i romana u kojima se iznose patnje dvoje
zaljubljenih koje su vrlo potresne pa često izazivaju kod recipijenata i suze.Ovaj roman je
nagovijestio val romantičarske osjećajnosti pa su ovi romani bili ponajviše zastupljeni u
romantizmu.Edukativni roman je takva prozna vrsta koja prati odrastanje svojeg
junaka.Dakle interes ovoga romana je jedna mladalačka ličnost koja odrasta i stiječe životno
iskustvo i tek kada dovoljno odraste postaje potpuna i kompletna ličnost.Gotski roman je
prvotna vrsta horor romana koja je zasnovana na jezivoj i mračnoj atmosferi.Ovaj roman ima
poseban gotski ambijent.Jedan od najpoznatiji pisaca ove vrste je E.A.Po.Do sada nabrojane
vrste romana su imale povijesnog uticaja na žanrovsko razgraničenje istih,pa su zbog toga
ponaosob i spomenute,no treba se vratiti prvotnim klasifikacijama i navesti ih koji tipovi se u
koje svrstavaju.Ako govorimo o klasifikaciji romana prema tematici tada ćemo u tu grupu
ubrojati npr. slijedeće;pikarski,društveni,pikarski,gotski,kriminalistički,pustolovni...Drugi je
način klasifikacije vezan za stav autor i opći ton romana pa u takve ubrajamo
slijedeće;tendenciozne,satiričke,didaktičke,humoristične,sentimentalne i sl. romane.I treća
osnovna podjela je na osnovu čimbenika integracije svih elemenata - o čemu je govorio
Wolfgang Kayser – a imam tri vrste;roman zbivanja,roman lika,roman prostora.

 Roman zbivanja – Kod ovog tipa romana bitan je faktor dinamičnost,dakle to zbivanje
i pokretljivost koje čine fabulu.U takvom romanu zbivanje ujedinjuje sve opisano šta
roman obrađuje.To zbivanje je naravno zasnovano na fabuli koja može biti –
formalno gledajući – hronološka i uzrčno-posljedična.Da bi lakše shvatili ovaj tip
fabule uzet ćemo za primjer Foresterovu rečenicu koja objašnjava istu:Kralj je umro,a
zatim je umrla kraljica.Dakle,sve je uvjetovano hronološkim slijedom i fabula se tako
odvija.Uzročno-posljedična fabula je zasnovana kako i sam naziv kaže na uzroku i
posljedici,tj. uzrok koji dovodi do posljedice.I ovaj tip fabule se može objasniti
također Foresterovom rečenicom:Kralj je umro,a od tuge je umrla i kraljice.Ovdje
vidimo da ova rečenica ima i uzrok i svoju posljedicu.Osim segmenta fabule za ovu
ovu vrstu romana i ostale romana treba ponešto reći i o zapletu.E.M.Forster se bavio
ovim problemom te je objasnio razliku između pojmova „ 3story“ i „plot“,a ova dva
pojma podrazumijevaju uspostavljeni odnos između glavnih zbivanja u priči,a to se
kod nas tumači pojmom „zaplet“.Dakle,zaplet predstavlja ulančavanje događaja u
romanu ili drami gdje svaki novi događaj traži da se produži ili završi u slijedećem.
 Roman prostora – U ovakvoj vrsti romana je bitan prostor u kojoj se fabula istog
odvija,dapače prostor i čini fabulu.No,naravno da su svi ovi faktori
(zbivanje,likovi,prostor) sastavni dijelovi svakog romana,no sada govorimo o
karakterističnim vrstama gdje se neki od ovih faktora,tj. segmenta više ističu pa smo
3
Forster,Edward,Aspekti romana,Orpheus,Zagreb,2002.
7

od njih i dobili ova tri tipa romana.Prostor je bitan faktor romana jer se sve zbiva u
nekom prostoru i okruženju.Tako možemo govoriti o svim prostranstvima i mjestima
iz čovjekovog života koji su zastupljeni u romanu pa na primjer;o
pejzažima,ektserijerima,urbanim prostorima,ruralnim,pa onda o raznim objektima u
kojim čovjek provdi svoj život u privatnosti i na poslu itd. ).Dakle,nema romana bez
prostora,pa je taj prostor – uz mjesto – jedan od šest segmenata koji čine priču,pa je
zbog toga M.Bahtin uveo onaj poznati termin „kronotip“ za mjesto i vrijeme.Kronotip
čini ambijent jednog romana,a daje smisao njegovom svijetu.Prostor možemo
definrati,kao mjesto u kojem se likovi romana kreću i dolaze u međusobne kontakte.
 Roman likova – Kod ovakvog romana jedan ili više glavnih junaka dominiraju
strukturom romana – junaci koji su međusobno povezani.To je fakat ovog tipa
romana,no i svaki drugi roman ima svoje likove bez kojih ne može funkcionisati te
tako zbivanja u romanu imaju ulogu izgradnje ličnosti,a ličnosti odnosno junaci čine
strukturu romana.Likovi mogu biti raznoliki – a isto su jedan od onih šest segmenata
koji svaka priča mora imati – a najformalnija je podjela na;dinamične i
statične.Dinamični likovi mijenjaju svoje osobine kako radnja romana prolazi,dok ovi
drugi,statični,ostaju isti,oni se ne mijenjaju – ako su bili recimo loši na početku,takvi
će biti i na kraju.Likovi ili aktanti – aktanti su jer izvršavaju funkciju u romanu ili
priči,nekada su objekt,a nekada subjekt – su u opziciji jedan prema drugom,a imamo i
aktantske parove (svi su romani zasnovani na parovima,tj. svaki lik ima nekog svojeg
para).Uglavnom,treba reći da su likovi su fiktivne ličnosti i kao takve ih moramo
posmatrati (mada i ne moraju biti,npr. historijski roman).

Osim već spomenutih podjela na tipove romana,pa i žanrove,imamo poznatu kompozicijsku

klasifikaciju romana na;

 roman paralelne kompozicije,u ovom romanu se prati život dvaju glavnih

junaka,paralelno,te se njihovi životi – a time i fabule – međusobno
isprepliće,odnosno miješa.
 roman stepenaste kompzicije,ovaj roman prati život jednog glavnog junaka,a strktura
romana je zasnovana na stepenasto povezanim motivima.Svaki roman može činiti
posebnu priču za sebe,no ovdje su sukcesivno povezani.
 roman prstenaste kompozicije,je zasnovan na jednoj temeljnoj pripovijetci koja se
prožima kroz cijelokupnu fabulu(ka npr. knjiga „Put oko svijeta za 80 dana“ u kojoj se
proteže opklada kroz cijelo djelo d će putovanje biti izvodljivo za toliko dana).
8

3.Struktura romana

Strktura roman je zasnovana na vremenskoj dimenziji kao i svako drugo književno

djelo.Dakle,roman ima svoje vrijeme – sekunde,sata,godine – no to vrijeme ipak nije
identično našem „stvarnom“.Razlog je taj da je to isto vrijeme podložno modifikacijama pod
uticajem narativa.Narativ,tj. pripovijedanje u romanu – pa i u drugim književnim djelima – je
uzvišenije no fabula i njezino vrijeme jer narativ kontrolira isto,a i zaustavlja istu.To
modifikovanje fabule i njezina vremena ostvaruje se raznim
elipsama,pauzama,rezimeima,prizorima,prolepsama,analepsama isl.Dakle,ako narator želi da
objasni nešto iz prošlosti vezano za nekog lika iz romana,on će zaustaviti tok fabule,pa i
vrijeme,tako narativ kontroliše fabularno kretanje.Zbog toga moramo razlikovati fabulu –
kao zbivanja romana – i narativne strukture – kao konkretne obrade istog.Upečtaljivija je
razlika,a svodi se na isto,razlika između fabule i sižea koju su uveli ruski formalisti.Druga vrlo
bitna stavka romana jeste motiv kao najmanja tematska jedinica romanske strukture.Još su
ruski formalisti dokazali da se roman moža raščlaniti na namanje strukturne jedinice,dakle
motive.U jednom su se složili svi književni teoretičari – roman je sačinjen od slijeda različitih
motiva koji čine njegovu strukturu.Oko priče o motivima i njihovom nastanku ne možemo,a
da ne govorimo o ruskim formalistima,pa kasnije i strukturalistima.To su književno-teorijski
pravci koji su uveli motive u književnost,a kasnije ih i stubokom učvrstili.Osim motiva oni su
razlikovali još jednu strukturnu jedinicu – motivaciju.Motivacije je upravo ona pobuda koja
„tjera“ aktante da čine i ispunjavaju svoju funkciju.Motivacije se može klasificirati na tri
dijela:1. realistička motivacija,dakle ona koja je zasnovana na realnom, 2. kompozicijska
otivacija,zasnovana na puritizmu,u njeoj ne smije biti suvišnih motiva, 3.umjetnička
motivacija,ista sadrži načelo umjetničkog dojma.Poznat je primjer stihova iz poezije Maka
Dizdara za motive koje je naveo Milivoj Solar u svojoj „Teoriji književnosti“,a isti glasi;

Stah,

Boga moleć,

I zla ne misleć

Ovden ubi me grom.

9

U ovoj Makovoj pjesmi sa bosanskih stećaka imamo jednostavan primjer

motiva;1.zaustavljanje, 2. molitva Bogu u teškom trenutku, 3. Odsutnost grijeha, 4. Smrt od
groma4

No,od velikog su značaja promišljanja ruskih formalista na čelu sa Viktorom Šklovskim koji su
podijelili motive na dvije grupe;a) vezani motivi su oni koji povezuju fabularna zbivanja i
kretanja b) slobodni motivi su oni koji nisu bitini toliko za samu fabulu ali jesu za narativ,a tu
spadaju tzv. odstupanja od same fabule putem;opisa
eksterijera,interijera,ličnosti,retrospekcije,refleksije ličnosti isl.

Drugu grupu motiva čine slijedeći;a) dinamički motivi su oni koji mijenjau situaciji
dinamizmom.To su prije svega postupci junaka i posljedice na njegov čin.b) statički motivi su
oni koji su uglavnom opsinog karaktera te tako opisuju mjesto,vrijeme,ličnost...Znači,ovo je
podjela formalist,a istu su preuzteli strukturalisti na čelu sa Ralndom Barthesom te istu
modifikovali.Oni su razlikovali dvije skupine motiva;integracione i distribucione.Prvi su bili
uglavnom opisnog karaktera (kao statički i slobodni) te su upućivali na
nešto,dakle;mjesto,aktanta,vrijeme...Drugi su imali karakter dinamičkih i vezanih motiva,pa
oni raspoređeni u tekstu uspostavljaju međusobnu korelaciju događaja koji čine fabulu
romana i povezuju ih u uzročno-posljedični niz.

Romaneskne forme u promišljanjima G.Lukacsa

O apstraktnom idealizmu

Duša je bitan faktora za Gyorgya Lukacsa kod koje je došlo do podjelbe na dvije sfere;duša je
ili uža ili šira nego vanjski svijet koji joj je dat kao pozornica i supstrat njenih čina.Uzrok
ovoga te želje za avanturom te nedostatku transcendentalnosti leži u samoj rastrojenosti
svijeta i kolektiva.Prema riječima Lukacsa 5demonizam sužavanja duše je demonizam
apstraktnog idealizma.Dakle to sužavanje duše vodi ka nekoj vrsti dealizma,zapravo pokušaju
istog,no to stremljenje zaboravlja na svako odstojanje između ideala i ideje,između
univerzalnog duha i psihe.Dakle,problematika koja određuje heroja za kojeg je
karaktersitično gore navedeno sastoji se u tome da se odustajanja žive kao zbiljnosti.Ahil ili

4
Solar,Milivoj,Teorija književnosti,Školaska knjiga,Zagreb,1994.
5
Lukacs,Georg,Teorija romana,Sarajevo,Veselin Masleša,1968
10

Odisej,Dante ili Arjuna znaju – njih vode bogovi – da ovo vođenje može izostati i da bi oni bez
takve pomoći ostali bez snage pred nadmoćnim neprijateljem.Zato je sačuvan adekvatan
odnos između objektivnog i subjektivnog svijeta.No,čim ovo instikntivno osjećanje odstojanja
nedostaje,odnos subjektivnog svijeta prema objektivnom postaje paradoksalan,stoga duša
mora ostati uzdignuta u ovakvim slučajevima,dakle epskim slučajevima.No,ako je duša lišena
jedne unutrašnje problematike duše,tada se preobražava u čistu aktivnost.Takav aktant ima
život prožet nizom aktivnosti.Takvom aktantu nedostaje svaka vrsta kontemplacije,svaka
sklonost i mogućnost za djelovanje koje je usmjereno prema unutra.Iz ovoga proizilazi to,da
bi lik,odnosno aktant,bio umjetnički i životno normalan mora sve ovo atomizirati te postati
fleksibilan.Takav je lik Don Kihota – prožet božanstkim supstancijama i ludošću.Kako je tvrdio
Lukacs,Servantes na kreaciji takvog lika „mora zahvaliti ne samo genijalnom taktu nego i
historijsko-filozofskom trenutku u kojemu je nastalo njegovo djelo“Svima je poznata da je
istoimeni roman nastao kao metatekst i parodija ustrremljena ka srednjovjekovnim viteškim
romanima gdje ih je Servantes ismijavao.Servantes je postupio prema istim ne samo na čisto
književan način nego i esejistički.No,srednjovjekovni roman je izgubio stubokom svoje
korijene u transcendentalnom bitku,i forme, koje više nisu mogle da proizvode ništa
imanentno,stoga su one morale zakrljžati – prema mnijenju Lukacsa.Ovakvu sudbinu koju je
doživio viteški roman,doživjela je i epska literatura.No,Lukacs bez obzira na to,ne pobija
značaj srednjovjekovnog romana koji se ogleda u razvoju samo romanske forme i
književnosti.Također,on spominje i tzv. prelazne forme poput Danteovog epa „Božanstvena
komedija“ koje predstavlja koherentan čin i romana i epa.Takav primjer „prelaznog epa“ je
rijedak slučaj – navodim Dantea – no ostali pjesnici i pisci,koji su se ugledali na Dantea,nisu
bili na tom umjetničkom nivou,prema tvrdnji Lukacsa,oni su više,strukturalno
gledajući,stvarali romane no epopeje.Takvi su romani imali sličnosti sa bajkama jer
transcendencija u njima nije zatečena,dakle nije imanentna.Lukacs govorio i o „svemoćnosti“
romana koje mora biti prisutna,no mora se voditi računa kako se ista
upotrebljava.Svemoćnost je drugačija u epovima jer ukazuje na svemoć bogova nad
ljudima,a u romanima je druga situacija,radi toga se mora voditi računa koliko te svemoći
ima u samom djelu.Lukacsa zaključuje – što se tiče viteških romana – da viteški romani,protiv
kojih je nastao „Don Kihot“ kao polemika i parodija,izgubili su svoj transcendentalni odnos,i
iščeznućem ovog smisla – osim,ako,kao kod Ariosta,čutav svijet nije postao ironična lijepa
čista igra – moralo je iz iz tajanstvenih i vilinskih površina postati nešto površno,pa se tako
11

izrodio Servantesov roman kao subjektivno jasniji i fanatično podržavan bitak.Dakle ovaj
roman pripada onom vremenu u kojemu Bog hrišćanstva počinje da napušta svijet,gdje
čovjek postaje usamljen i može naći smisao i supstanciju jedino u duši,koja nigdje ne nalazi
zavičaj.Dakle,duša izrasta do nečuvene veličine vodeći bjesomučnu,na izgled besciljnu borbu
protiv rastućih sila.To je doba oslobođenog demonizma,doba velike pometenosti vrijednosti
pri još postojećem vrijednosnom sistemu.I Servantes je,kao uvjereni hrišćanin,stvorio sebi
predodžbu,ustvari pogodio je njezinu bit i bitnost:da je načistiji heroizam morao postati
groteska,a najčvršća vjera ludilo kada su putevi ka njegovom transcendentalnom zavičaju
postali neprohodni.Iz ovog mnijenja se moža izvući prost i jasan zaključak da se tu radi o
prvoj velikoj borbi untrašnjosti protiv prozaične podlosti vanjskog života,a to je i jedina bitka
u kojoj je unutrašnjosti uspjelo da neokaljano izađe iz te borbe.Don Kihot je sa strane
Lukacsa jasno protumačen:objektivacija svoga tipa,prožimanje poezije i ironije,uzvišenosti i
groteske,božanskog i monomanije sa posebnom duhovnošću unutar svoje bitnosti.Ako su
ovu bitnost duhovne strukture preuzeli neki noviji romani siurno da ona nije odgovarala istim
jer je istat unikatna za dotični roman.Tako su romani avanture,koji su jednostavno preuzeli
njegovu umjetničku formu,pstali upravo tako bez ideja kao njegovi neposredni
prethodnici,viteški romani.Dakle i oni su izgubili jednu plodnu transcendentalnu napetost –
bez obzira da le je ona nadomještena socijalnom napetošću,avantursitičkom,tj. dinamičkom
ili bilo kojom drugom,nije bitno,jer je transcendencija izgubljena.Iz tih je razloga i apstraktni
idealizam izgubio svaki odnos prema životu,a razlog tog gubitka predstavlja gubitak sfere
bitnosti.Iz tih je razloga H.Kleist tumačio da je nužno bilo za ondašnji svijet,da psihologija
heroja postane čista individualna psihologija,a epska forma novelistička.Tu mora doći do u
samom umjetničkom uobličavanju do iščeznuća duboko uzajamno prožimanje uzvišenog i
groteksnog da bi napravilo mjesta listo uzvišenom.No,ovo nije bilo u potpunosti ostvarivo jer
bi likovi dolazili do takvih veličina,zapravo bi oni bili tako veliki te bi s tom veličinom graničili
sa prisilnom komikom.Tada dolazi do ukidanje upravo one „uzvišenosti“,a likovi su smiješne
figure – prema tumačenju G.Lukacsa.Zato recimo Marquis Posa,kao najautentičniji potomak
Don Kihota,živi stubokom u drugoj formi nego njegov praotac,iako su na očigled tako
slični,sa onakim načinom promišljanja,nemaju ništa šta ih povezuje.Postoji jedna važna
tvrtdnja u Lukacsovom promišljanju gdje on mnije da groteksno oblikovani ljudi su uniženi ili
do bezazlene komike ili do sužavanja njihove duše,njena ekskluzivna koncentracija na jednu
tačku postojanja,koja nema više ništa zajedničko sa svijetom ideja,mora da ih dovede do
12

čisto demonskog,dapače,da od njih napravi na jedan određen humoristični

način,predstavnike jednog principa zla ili čistog odsustva ideja.Također,ova negativnost ima
svoju protuslovnu stranu pozitivuma,a ona se ogleda u „objektivaciji“ buržoaske pristojnosti
– na veliku nesreću medrnog humorističnog romana.Prema mišljenju Lukacsa ovaj pozitivum
je mogao razbiti imanenciju smisla i romanesknu formu.No,Servantes je sa svojim djelom
uspio uraditi suprotno,on je zapravo uspostavio imanencijudovodeći u jedinstvo uzvišeno i
humor,dakle,sužavanje duše i odnos imanencije naspram transcendencije.Zato Lukacsa tvrdi
da su Dickensonovi romani,koji obiluju humorističnim likovima,otkrivaju na tako piltki i
malograđanski način,a također smo de facto iz istih razloga u nemogućnosti Gogoljevim
likovima naći pozitivističku protutežu jer je recimo lik Čičkova tako sretan i plodan,a s druge
strane i „negativan“.Zbog toga su takvi romani Gogolja doživjeli tzv. „poravnanje“ iz
slijedećih razloga:bez njega njegov roman nije mogao dostići nikakav epski
objektivitet,nikakvu epsku zbiljnost,nužno ostajući subjektivni aspekt,satira ili
pamflet.Spoljašnji svijet je,što iz logike proizilazi,postao iskljućivo konvencionalan te se sve
tako odigrava samo unutar ove sfere:pozitivno kao i poreknuto,humoristično kao i
poetično.Demensko-humoristične prirode je samo hiperboliziranje i izobličavanje izvjesnih
strana konvencija ili ostaje njihovo imanentno i zato na isti način konvencionalno poricanje,ili
borba.Balzac je,za razliku od spomenutih,pošao suprotnim pravcem,prema čisto epskoj
imanenciji.Za njega j značajan subjektivno-psihološki demonizam.On je princip svakog bitnog
ljudskog ponašanja koje se objektiviralo u epskim činima.Njegov neprimjereni odnos prema
objektivnom svijetu je poroastao do izuzetnog intenziteta,pa je izazvalo jedan imanentni
protivudar:vanjski svijet je potpuno ljudski i u bitnom naseljen ljudima koji pokazuju sličnu
duhovnu strukturu – iako sa različitim smijerovima i sadržajima.Tim činom,ova demonska
neprimjerenost postaje činom zbilje :nastaje onaj čudesan beskonačan i nepregledan metež
isprepletenosti sudbina i usamljenih duša što čini jedinstvenost ove vrste romana.Ovom
paradoksalnom homogenošću građe spašava se imanencija iste.Opasnost jedne
apstraktne,loše beskonačnosti prevaziđena je velikom nevolističkom koncentracijom
događaja,nepatvorenim epskim značajem koje je na taj način postignuto.Tako je u „Ljudskoj
komediji“ ovaj čin bio uspješan,iako za svaku priču posebno u istoimenom djelu.Ova haotika
– prisutna u „Ljudskoj komediji“ - koja čini totalitet svijeta jeste demonska iracionalnost,a
sadržajna isupunjenost ovoga jedinstva jeste ispunjenost autentične velike epske
poezije,dakle,totalitet svijeta – kako je tvrdio Lukacs.Svim dosadašnjim pokušajima
13

oblikovanjima,o kojima je govorio Lukacs,zejednički je statički karakter psihologije,sužavanje

duše je dato nepromjenjljivo kao apstraktna apriornost.No ovakvu „koncepciju“ duše nije
prihvatio roman realizma,dapače,samo je jedan roman taj čin preuzeo – „Pontpidonov „Hans
u sreći“.To je bio pokušaj da se ovakvo duševno kreatanje uzme kao centralno.Na taj
način,transcendencija je vazana uz subjekt,a demonska tendencija duše se potpuno odvaja
od svega što ne odgovara ovoj apriornosti.Dok su u „Don Kihotu“ unutrašnja sigurnost heroja
i neprimjereni stav svijeta prema njoj bili osnova svih pustolovina,tako da je demonsko
dobilo pozitivnu i pokretačku ulogu,ovde je jedinstvo skriveno između osnove i
cilja,neslaganje duše i zbilje biva zagonetno i,prividno,potpuno iracionalno,jer se demonsko
sužavanje duše ispoljava samo negativno,nužnošću da napusti svaku tekovinu.Dok je tamo
dovršenje životnog ciklusa bilo samo ponavljanje iste pustolovine i njeno samoproširenje
dotle da je postala svesadržavajući centar totaliteta,ovde kretanje života slijedijednoznačan
određen smijer:on teži čistoći duše,koa je jednostavno došla sebi,koju su njene pustolovine
naučile da samo ona sama može da odgovori,zatvarajući se u samu sebe,svojem najdubljem
instinktu.Zato se Pontopidonova ironija sadrži u tome što on dozvoljava da njegov heroj
pobjeđuje,ali da ga demonska sila prisiljava da sve stečeno preozna kao bezbrijedno i
neautentično,tako da ga nama,čim ga dosegne,napusti.Dok znamenita napetost potiče iz
toga što se tek na kraju može otkriti smisao ovog negativnog demonizma,koji svom
cjelokupnom životu posvećuje,uz postignutu rezignaciju heroja,retrospektivnu jasnoću
imanencije smisla.Dakle,iz ovoga će Lukacsa zaključiti da junaci ili junak kao da bi željeli ostati
isti i statični,te da bi kao takvi (nepkretni u sebi),posmatrali prolaženje događaja,kao da bi se
sve djelovanje sastojalo u tome da se skinu velovi koji su tu dušu skrivali,Dinamički karakter
psihologije otkriven je kao puki privid dinamike,a ono je dakle dinamičnost - kod
Pontopidona omogućila putovanje kroz pokretan i živi životni totalitet,stoga,ovo je djelo
apstiniralo od puke psihologije,prema priječima Gyiergya Lukacsa.

4.Unutrašnja forma romana

14

Roman mora imati svoj totalitet – totalitet svoje svijeta – a totalitet i potpunost moraju
davati konstitutivnost.Dakle,tu se radi o putovanje kroz cjelinu napetošću bogato,dobro
vođeno i bezopasno putovanje,a ne samo ono u kojem se tumara za ciljem.U romana se
totalitet sistematizira apstraktno,a upravo ovaj apstraktni sistem je posljednji temelj na
kojemu se sve podiže,ali u datoj oblikovanoj zbilji postaje vidljiva samo njegova udaljenost
od konkretnog života kao konvencionalnog objektivnog i kao prenapregnuta unutrašnjost
subjektivnog svijeta.Tako je apstraktno postojanje proizvoda koji počivaju na fakticitetu i
moći postojanja.Postoji notorna opasnost koju prouzrokuje apstraktnost,a ona se ogledau na
primjer u transcendiranju u lirsko ili dramsko,ili recimo,sažimanje totaliteta u granice idile
isl.Takva opasnost se uklanja jedino ako se krhkost,nedovršenost i ukazivanje izvan sebe
svijeta postavio svjesno i konsekventno kao posljednja zbilja. 6“Svaka umjetnička forma je
definirana metafizičkom disonancijom života,koju ova prihvata i oblikuje kao temelj jednog u
sebi dovršenog totaliteta.Roman je forma zrele muževnostiu protivstvau spram normativne
infantilnosti epopeje“.Dakle,budući da je roman forma zrele muževnosti,to bi značilo da je
objektivno gledajući,zaključnost njegovog svijeta nešto nesvršeno,a subjektivno doživljeno –
rezignacija.Dvostruka je opasnost koja uvjetuje ovo oblikovanja,a ogleda se u
slijedećem:opasnost je u tome što se pojavljuje surovost ili krhkost svijeta ukidajući
imanenciju smisla koju zahtijeva forma i preobražavajući rezignaciju u mučno očajanje,ili što
suviše, u snažnu čežnju,da bi znala razriješiti nesklad u formi,dovodi do nepromišljenog
zaključka koji rastvara formu u disparatnoj heterogenosti jer krhkost može biti otkrivena,ali
ne i ukinuta.Kako god gledamo djelo je apstraktno.U odnosu na život,umjetnost uvijek ide
uprkos;stvaranje formi je najdublja potvrda postojanja nesklada koji se može zamisliti.Roman
se prema mnijenju Lukacsa pojavljuje kao posebna forma u protivstvau spram drugim
rodovima.Roman je,prema tom istom mnijenju,najčešće ugrožavana forma,dakle,roman je
pun problematike.Uz to,za roman su normativna nedovršenost i problematika jedna
historijski nepatvorena forma i što,kao znak njegovog legitimiteta,dostiže njen
supstratmpravo stanje savremenog duha,nego i zato što njegova priroda samo sadržajno
isključuje zatvorenost.Kao forma ona predstavlja jednu nestalnu ravnotežu,ali sigurnu
između postojanja i bitka uzdiže se do normativnog bitka postojanja.Stoga,ovakakav kakav
jest,roman nalaže još strožiju i nepogriješivu umjetničku zakonitost,a tu se ponajviše radi o
zakonima takta i ukusa.Oni za roman imaju veliko konstitutivno značenje,a jedino je
6
Lukacs,Georg,Teorija romana,Sarajevo,Veselin Masleša,1968
15

pomnoću njih subjektivitet totaliteta romana u stanju da se održi u ravnoteži,da se postavi

kao normativna objektivnost i tako prevlada apstraktnost,opasnost ove forme.Ponajviše
opasnost za roman leži u tome da umjesto postojećeg totaliteta bude oblikovan njegov
subjektivni aspekt.Prvi teoretičari romana,estetičari ranog romantizma,,nazvali su
samospoznaju,a tim i samoukidanje subjektivitetat,ironijom.Kao formalan segment
romaneskne forme ona znači unutrašnje podvajanje normativnog pjesničkog subjekta ba
subjektivitet kao unutrašnjost koja stoji nasuprot kompleksima moći i nastoji da prožme
strani svijet sadržaja svojom čežnjom,a na takav način dolazimo do poznate opozicije
subjekt-objekt u romanesknoj formi.Ta dvojnost,subjekt-objekt konstrukcije, je dopustiva,ali
u u uzajmanoj uvjetovanosti se održava jedinstvo,zapravo jedinstven svijet.Ovo jedinstvo je
čisto formalno:ludost i neprijateljstvo unutrašnjih i vanjskih svjetova nisu ukinuti,nego samo
spoznati kao nužni i subjekt ove spoznaje ke na isti način epmpirijski.Ova je irtonija zapravo
samokorektura krhkosti,krug nesporazuma i i poricanja – gdje je sve viđeno sa više strane –
te ono što nosi vrijednost i ništavnost,kao zakržljavanje i cvjetanje isl.Zbog ovog i ovakvog
relativno samostalni dijelovi postaju samostalniji i tako savršeniji,nego dijelovi epopeje,no
naravno da se isti dijelovi moraju prilagoditi cjelini da je nebi razrušili.Drukčije no u epopeji
oni moraju imati strogo kompoziciono-arhitektobsko značenje,bilo kao kontrastno
osvjetljavanje problema kao u novelama o Don Kihotu,bilo kao preludijsko postavljanje
skrivenih,ali za kraj odlučujućih motiva.Dočim,vanjska je forma romana bitno
biografska.Lebdenje između jednog pojmovnog sistema može se objektivirati samo u
hotimičnoj ograničenosti biografije.I za doba konstitutivnih sistema uzorno značenje
pojedinačnog života nije nikada više nego jedan promjer – da se predstavi kao nosilac,a ne
kao supstrat vrijednosti.U biografskoj formi posjeduje pojedinac oblikovni individuum.U
biografskoj formi nastaje smirenje dvije životne težnje one koja je neozbiljna te one koja se
može smiriti.No,što se tiče samog svijeta,ona je taj koji individuu okružuje te utemeljuje
njegov unutrašnji svijet.Također,oopasnost,o kojoj se već pisalo,može nastati kada svijet
izgubi povezanost s idejama,tada ideje postaju subjektivne duševne činjenice – ideali.Roman
bi,na sve do sada spomenuto,prema romantičarima,trebao biti sjedinjenje lirike i
misli.Roman kao književna forma ima taj fakat koji drži sve na okupu,tj. zajedno,a radi se o
sistemu regulativnih ideja koje konstituiraju totalitet.A pod unutrašnjom formom
podrazumijemavmo – kako je rekao Lukacs – putovanje problematičnog individuuma do
samog sebe,dakle,iz nejasnostika jasnosti,ka samospoznaji.Čovjek pokuava dostići taj
16

smisao,u potrazi je za istim,pa je to i sve što mu život može pružiti.Također,Lukacsa je

govorio i o problemu diskontinuirane bezzgraničnosti građe romana – uz kontinuiranu
bezrganičnost epopoeje – te zaključio da se taj problem može prevazići jedino biografskom
formom,zapravo ova forma ukida tu bezgraničnost odnosno lošu beskonačnost,pa tako
besmisleni događaji poprimaju jedinstveno raščlanjenje dovođenjem u odnos svakog
pojedinog elementa sa centralnim likom i s problematikom života koji slikovito predočava
životni put.Uz to,valja napomenuti,da početak i kraj romanesknog svijeta su određeni
započinjanjem i završetkom procesa koji ispunjava sadržaj romana,postajući tako jedna
značenjska međa jednog ograničenog puta.Za kraj valja navesti jedno bitno mišljenje Lukacsa
te još jedan zakključak koji se da izvući iz rada Gyorgya Lukacsa,a radi se o biografskom
oblikovanju,dakle, biografsko oblikovanje(biografska forma), označava životni tok prave
životnosti od prvih trenutaka u životu do smrtnog časa junaka.“Roman,kao jedna književna
forma,posebna književna forma,obuhvata bitno svog totaliteta između početka i kraja,uzdiže
time indivuduum na beskrajnu visinu onog koji je stvorio čitav svijet svojim
doživaljajem,održavajući stvoreno u ravnoteži;na visini na koju epski individuum nikada ne
može dostignuti...“7

5.Definicije romana

Roman kao posebna književna forma koja je sveobuhvatna,prilagodljiva i strukturalno

elastična nema ustaljenu definicju nego mnogo njih,zapravo,svaki autor,pisac ili teoretičar
7
Lukacs,Georg,Teorija romana,Sarajevo,Veselin Masleša,1968
17

daju neko svoje viđenje no bitno je da nukleus tih mišljenja jeste sličan,a ponegdje i
jedinstven.Ne treba ni spominjati koliko ja značaj imati razvijen roman i nadarene te
fleksibilne pisce iz prostog razloga što je roman dokaz kultorološkog dostignuća nekog
naroda,ali – također,vrlo bitno – predstavlja dokaznost dostignuća jedne književnosti,a ta
dokaznost se ponajviše uviđa u samim romanima.No,ako govorimo o zlatnom periodu našeg
južnoslavenskog romano,moramo spomenuti razdoblje između 1945 – 1955. Iz razloga što se
tada štampaju romani poput „Na drini ćuprija“,“Gospođica“ od Ive Andrića,pa onda drugi dio
toga razdoblja od 1950. Do 1955. Godine kada se izdavaju Davičova „Pesma“ ili recimo
roman „Daj nam danas“ od Radomira Konstantinovića između ostalih – to navodim kao
spomen na „zlatno doba“ južnoslavesnkog romana i na poletnost istog.Dakle,kada sam već
dao natuknice o značaju romanu ukazat ću i na najvažnije definicije istog.

„8Konačna reč – to je ona širina i svestranost dokumentacije o čoveku.o vremenu,o društvu :

to je roman.On je konstruktivna snaga književnosti;po njemu se određuje stepen njenog
uspona i razvoja.“

Ovo je jedna od mnogih definicija romana,a već sam napomenuo da je svaka druga po
nečemu različita,ali i pnečemu slična prethodnoj,dakle,koliko kritičara i romanopisacatoliko i
definicija romana:vrijednost i prednost romana(kao i literature u umjetnosti uopće),u tome je
što je njegov smisao i suštinu nemoguće sasvim iscrpstigranicama jedne definicije,pa skoro ni
u čitavim studijama,a to je dokaz vitalnosti istog koji – od „Trimalhionove gozbe“ Tita
Petronija Arbitra preko Servantesa,Balzaka i Dostojevskog do Prusta,Mana i Džojsa – kroz
razne krize i lutanja- nije izgubio atraktivnostni etičko-humanističko značenje.Dalje ćemo ići
hronološki sa definicijama poznatih pisaca i teoretičara.

„Roman je historija društva slikanog u akciji“.(Balzak)

„Pod romanomse do današnjeg dana podrazumijeva jedno tkivo zamišljenih i ništavnih

događaja,čije čitanje bilo opasno po dobar ukus i pristojno vladanje...“D.Didro

„Danas kada se roman širi i raste,kadpočinje bivati ozbiljan,strastan i živ objekt književne
situacije i društvene ankete,kad postaje,zahvaljujući analizi i psihološkom
istraživanju,moralna savremena historijka;danas kad je roman nametnuo sebi izučavanje i
zadatake nauke on može prisvajati njenu slobodu i iskrenost“.(brača Gonkur)

„Jedan roman bit će tim viši i plemenitiji ukoliko više prikazuje unutrašnji a manje spoljašnji
život,i ovaj će odnos,kao karakteristično obilježje,pratiti sve nijanse romana...Čak i romani
Valtera Skota imaju u sebi znatno više unutrašnjeg no spoljašnjeg života...u hrđavim
romanima,međutim,spoljašnji život postoji radi samog sebe.Umjetnost se sastoji u tome da
se,sa što manje spoljašnjeg života unutrašnji što moćnije pokrene: jer unutrašnji život je
zapravo predmet našeg interesovanja.(A.Šopenhauer)

8
Bandić,Miloš,Vreme romana,Prosveta,Beograd,1958.
18

„Roman je subjektivna epopeja u kojoj pisac sebi dozvoljava da svijet obrađuje na svoj
način.Pitanje je,dakle,samo ima li on neki način,ostalo dolazi samo po sebi“.(Gete)

„...Roman i pripovjetka ,čak i kad se u njima prikazuje najobičnija i najprostija životna,

proza,mogu predstavljati krajnje granice umjetnosti,najvišeg stvaralaštva: u njoj se talent
osjeća neograničeno slobodnim(V.G.Bjelinski)

„Roman koji zauzima tako važno mjesto pored pjesme i historije,uvršten je u rod čiji domen
zaista nema granica.Kao i mnoga vanbračna djeca,to je srećom razmaženo dijete kome sve
polazi za rukom.On ne podnosi druge nezgode i ne zna za druge opasnosti osim svoje
neskrajne slobode“.(Š.Bodler)

„Roman je priroda posmatrana kroz temparament“.(A.Dode)

„...Veliki romansijer mora imati osjećanje stvarnosti i svoj lični način izražavanja.Završit ću
jednom izjavom;u romanu,u izučavanju čovjeka,ja bezuslovno osuđujem svako opisivanje
koje nije... slike sredine koje određuje i dopunjuje čovjeka“.(E.Zola)

„...Genijalni pisac romana oživljava ono što je mogućno,on ne oživljava ono što je
stvarno“.“Ali veliki roman,roman-priroda(...) to je život,hoću da kažem da je to nešto što se
mijenja u nešto trajno“.(A.Tibode)

„...roman koji niko neće oklijevati da bez daljnjega stavi u isti red sa najvišim proizvodim
pjesničkog duha“.(T.Man)

„Roman je književna vrsta bez tradicije forme koja bi obavezivala.To ima dobrih i loših
strana.Elastičan je kao guma.Može da se prilagodi svakoj materiji i svakoj epohi...On je
postao masovni artikl“.(E.R.Kurcius)

„Nameće se pitanje: da li je jedinstvo spoljenjeg i unutrašnjeg svijeta ili raskid između ta dva
svijeta društveni osnov umjetničke veličine,sveobuhvatne snage romana; da li moderan
roman dostiže kulminaciju u Židu,Prustu i Džojsu,ili je još mnogo ranije - u Balzaku i Tolstoju
– došao do idejnog umjetničkog vrhunca ,kome se danas približavaju samo malobrojni veliki
umjetnici,borci protiv struje,kao što je Tomas Man“.(Đ.Lukač)

Roman mora biti avantura,tako da ovaj koji se daje na taj pothvat snosi sav rizik,uključivši
rizik da zaluta,ili da putem primjeti da su stvari drukčije nego što je mislio te da na koncu
povjeruje u ono što mu se u početku činilo nemogućim.Ako umjetnost romana živi kudikamo
više od stalne brige oko istine,makar nam ta istina bila protivna,makar nam bila
smrtonosna,jer spomenuta umjetnost nije u službi ničega i nikoga“.(L.Giju)

„Drukčije rečeno,savremeni romanopisac ima imaginativnu moć shvatanja početka ,ali ne i

kraja .“E.Myuir)

„Roman je književna vrsta koja ne smije da teži za sjajnim spoljnjim savršenstvom

stila...“(L.Triling)
19

„Roman je rekonstrukcija karaktera i događaja.On još jednom priča ono što se dogodilo i
pokazuje kako se razvio proces postanka,rasta,razvoja u jednoj ljudskoj sudbini.On povezuje
unutrašnji život sa spoljnjim događajima“.Dž.Farel)

„Roman jkao umjetnička forma je (...) moderan potomak epike“.(R.Velek)

„Roman je naš postao onakav kakvi smo mi.Pesimizam,zlovolja i nezadovoljstvo sa svijetom

osjećaju se na svakom listu njegovom“.(B.Popović)

„Roman se pretvara u neku novu vrstu novog eposa koji neće biti stari klasični epos(...),već
jedan tip modernog eposa (...),u kome se svakako neće davati samo isječci spoljašnjeg života
ljudi,ni samo isječci njihovog unutrašnjeg života,već će biti epopeja ljudske djelatnosti“.
(D.Matić)

To su,kao što se i da pročitati,neka od najinteresantniji mnijenja o

romanu,zapravo,njegovom definisanju.Valja napomenuti da je recimo da je Miloš
Bandić,književni teoretičar,tumačio da je i roman pjesničko djelo – što i ima logike.Dakle,tu
se radi o poetskoj viziji,pjesničkom viđenju čovjeka i života,neljudi i neživota;pjesničko je
djelo ne po broju kitnjastih,lepršavih,zašećerenih lirskih rečenica,fraza i ludorija,nego po
dubini i snazi strasti,pjesničke strasti koja i najbanalnijim činjenicama i podacima života
treba da pruži nenametljivu i prisnu ozarenost poezije.
9
„Roman prije svega mora da sadrži i zadrži u sebi čistinu,oporost i otpornost,upornost
života i ljudskog življenja i snalaženja u haosu svakidašnjih iskušenja,napasti,tegoba i
nedaća“.

6.Nešto o zlatnom dobu romana na južnoslavenskom prostoru

Južnoslavenski prostor je realno gledajući u 19. Stoljeću zaostajao za evropskim

romanesknim stvaranjem 50 godina,no taj se nedostatak smanjio nakon drugog svjetskog
rata velikim umjetničkim pozitivnim praskom – tada cvate stvarateljstvo
Daviča,Krleže,Andrića i Crnjanskog.U razdoblju od 1945 – 1952 objavljuju se bitni romani koji
unapređuju naš romaneskni umjetnički izražaj.Tu se posebno misli na djelo „Pesma“ – roman
Oskara Daviča,našeg moderniste,koji je obradio u svojem romanu tematiku ratnog
Beograda,ali na jedan poseban modernistički način i njemu pripada uloga jednog od
najvažniji umjetnika koji su osavremenili naš roman i prozu uopće te napisali pvi žanrovsko-
utvrđen građanski roman.Dakle,šta su trebali naši pisci toga vremena učiniti da bi dostigli ili
se približili evropskim ? Prije svega,što je i logično,trebalo je modernizovati umjetnost,a

9
Bandić,Miloš,Vreme romana,Prosveta,Beograd,1958
20

nasušno smo trebali i veliko književno djelo.Sve smo to dobili u već spomenutim piscima,a
djelo „Pjesma“ je izrazito modernističko djelo kojem ću posvetiti par redaka.No,budući da
govorimo o klasiku,zapravo domaćem klasiku,navest ću jedan citat Hajnriha Mana koji mnije
o Velikom romanu:“Veliki su romani uvijek i bez izuzetka bili povišeni,daleko su premašivali
mjeru i zakone stvarnosti.Mišljenje je i osjećanje ljudi u njima bilo je žešće i odlučnije,sudbina
silnija,i stvari i događaji su nastajali jači u zraku koji je ujedno bio lakši i sijao uzbudljivije“.

Dakle,to je mnijenje H.Mana o Velikom romanu,no valja napomenuti,da bi roman bio velik u
moderno doba – tačnije rečeno u post moderni – on se mora ograditi od bilo kakvih
šablona,banalnosti,prigodnih čari jalovog i površno zabavnog i atraktivnog pripovjedanja –
dati da progovori ono najintimnije i najdublje u čovjeku,oni skriveni
impulsi,čežnja,priviđenja,.sudari,ona druga realnost u nama koja nimalo nije neralnija i
slabija od ove koja nas okružuje.“Moderni roman je uglavnom odgovorio tim zadacima,toj
nužnosti; pesnička intuicija u proboju kroz unutrašnji život čoveka i psihološka analiza onoga
što je instinkt piščev u njemu (u sebi) osetno kao najvažnije, i poetska transpozicija tih
elemenata u književnim izraz – to je jedini put razvoja modernog romana 10“.Drugi pravac
razvoja modernog romana jeste onaj koji se udaljuje od poetskog izraza jer teži ka svijetu
ideja,no takav vid se napustio u evoluciji romana.Uz navedeno treba spomenuti još neke
osobine modernog romana,a jedna od njih je gubitak klasične fabule,tj. onakve fabule gdje
sve mora biti objašnjeno i ispričanodo u sitnice,do kraja,tako da čitala ne da ni trunke
misaonog napora od sebe; zatim,borba sa vremenom,kroćenje i pobjeđivanje bujice
vremena; i asimilacija poezije i proze,njihova kohernecija i dopunjavanje; vihor pjesničkih
doživljaja i motiva koje stih nebi mogao da apsorbuje i obujmi,ruši i obara brane pjesničke
metrike pretvarajući se u prozu koja će ih potpunije,razgovjetnije i cjelishodnije izraziti.Nota
bene – mi ovo sve imamo u romanu Oskara Daviča.Taj roman bio je pokušaj (uspješno
dokrajčen) da se srede i stalože one ogromne erupcijeemocija koje su,isuviše
jakesilne,neshvatljive,prodorne,odbacile kape i kalupe versifikatorskih uslovnosti, i prelile se
u prozu: on ima prevashodno poetski karakter.U romanu je obrađena politička tema,a ona bi
postala i njegova politička teza,da ista nije rastvorena emocijama i njome prožeta,pa je tako
emocionalna snaga u dubini teksta emocionalna snaga ostala dominantna.Svaki roman
ideja,općenito gledano,predstavlja opasnost,zamku za pisca,to je zapravo akutan problem
kojeg sam pisac mora riješiti.Uglavnom ,te ideje mora neko da nosi,zastupta,izgovarabori se
za njih,ako pisac hoće da umjetničko djelo,a ne recimo sociološko-politički traktat – treba da
ih izražavaju ličnosti.Davičo se izvrgao toj opasnosti i samo njegova
bogata,prodigiozna,razigrana pjesnička fantazija uspjela je da zabravi i preplavi –političko-
kontemplativne verbalne ekskurzije i egzibicije.U ovom sklopu stvari,najvažniji je podatak da
je ovaj roman moćna sinteza misaonih i emotivnih komponenata književnog djela,i da time
prihvata i sjedinjuje tendencije i struje savremenog modernog romana.Iz tih je razloga Miloš
Bandić rekao da je ovo „delo bez uzora i prethodnika“.Dakle,prema njegovim zaključcima
ovaj roman predstavlja nove poglede u rodoslovu južnoslevanskog modernog romana,a
osnivači tog rodoslova jesu Crnjanski i Krleža.Pa tako na primjer,dok su „Seobe“ Miloša
10
Bandić,Miloš,Vreme romana,Prosveta,Beograd,1958
21

Crnjanskog poetska vizija neobično dramatične i sugestivne snage,dotle je Krležin roman

„Povratak Filipa Latinovića“,pored mnogih i dragocjenih poetskih detalja,nosio obilježje i
racionalne i realističke (tipično krležijanske) fiksacije životnih prilika i problema na našim
prostorima poslije Prvog svjetskog rata.Davičov roman je došao u pravo vrijeme,upravo u
onom trenu kada su kod nas (misli se na južnoslavenski prostor) razgovori o potrebi
ispitivanja i traženja neistraženog u literaturi postepeno postajali
fraziranje,teoretsko,teretno nadmetanje riječima,deklaracijama,programima.I tek je
„Pesma“ ta priželjkivanja novog i druga razna predviđanja ostvarila na djelu.Tako smo dobili
prvi roman iz gradskog života,roman o društvu pritisnutom krvničkom okupacijom.

7.Zaključak
22

Vidljivo je iz navedenog teksta da je roman svestrana komponenta,zapravo on je

konglomerat ljudskih tvari,ljudskog života i pojava,no stubokom fabularno-povezana
književna forma.Dakle,u romanu,kojeg god žanra bio,koliko god imao vanjštine i
unutrašnjosti,uvijek je konačna riječ,o čovjeku,vremenu,prostoru,društvu...A kao takav je
konstruktivna snaga književnosti na čijim se plećima ista zasniva – njezin nazadak ili probitak
– također,kao takav je preslika stanja umjetnosti nekoga razdoblja.Roman će uvijek dati
odgovor koliko li je nečija književnost zrela i uopće da li je zrela.Sjetimo se samo zlatnih
poslijeratnih godina južnoslavenskog romana – tada se rađaju djela poput
„Pesme“,“Gospođice“ i još neki drugi naši klasici.Upravo takvi klasici su bili potrebni da se
naša književnost (opa. misli se na zejdničku) oživi i revitalizira do onog omjera što manjeg
zaostatka za drugim modernim evropskim književnostima – u tome se i uspjelo,a roman je
bio prevaga.Dakle,kao što svjetska književnost( a i naša) mora biti zahvalna De Servantesu –
a i Antici – mi moramo cijeniti taj period „zlatnih poslijeratnih godina“ naše književnosti,kada
je došlo do modernizacije,kada smo konačno imali prave romane koji su mogli parirati
modernističkim evropskim djelima,tj. romanima, i to je zapravo ona činjenica od koje se ne
smije bježati.Naravno,osim lokalnog značaja,za naše prostore,a što je i logično,roman je
imao velikog,enormno-pozitivnog uticaja i na svjetsku književnost u procesu njene
modernizacije,naravno,a i evolucije njezine svestranosti.

8.Literatura i izvori
23

 Bandić,Miloš,Vreme romana,Prosveta,Beograd,1958
 Forster,Edward,Aspekti romana,Orpheus,Zagreb,2002
 Lešić,Zdenko,Teorija književnost,Sarajevo Publishing,Sarajevo,2005

 Lukacs,Georg,Teorija romana,Sarajevo,Veselin Masleša,1968

 Solar,Milivoj,Teorija književnosti,Školaska knjiga,Zagreb,1994