Nakli Sikh Prabodh PDF

You might also like

Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 74

Nakali Sikh Prabodh

Bebh f;
f;ZZy gqp'X by
Panth Ratan Prof. Ditt Singh Ji Giani
Lahore

Publication
Gurmat Vichar Kendar
Seona Road, Patiala

ezto nihs f;zx


b/ye L 20$77, oDihs Bro, ih-pbke
f;T[Bk o'v, gfNnkbk
g³E osB c'B L 0175-2359328
w'pkH L 98151-56818, 95018-77116
gq'a fdZs f;zx ih frnkBh, bkj"o e-mail : sdkajitsingh@yahoo.co.in
www : gurmatvichar.info
www : gurmatvichar.org

gfjbh tko L i{B 2013 (500 ekgh)

;zgkde L
eztonihs f;zx

b/÷o NkJhg ;?fNzr L


eZeV ezfgT{No, gfNnkbk
95969-30588, 98158-50558

fgq³No÷ L
v?c'fvb÷ fgq³No÷, c?eNoh J/ohnk, gfNnkbk
gqekô e
r[owfs ftuko e/Ado, f;T[Bk oo'v,
v, gfNnkbk
ehws L 100/- o[gJ/
sseok
l nozfGe p/Bsh
l Bebh f;Zy gqp'X
l fjzd{nK dk jkb
l w[;bwkBK dk jkb
l Jh;kJhnK dk jkb
l f;ZyK dk jkb
l d;w r[o{ ns/ õkb;k g³E
;wogD l n;bh f;Zy dk gqô B
l Bebh f;Zy dk T[Zso
Ò ;{opho puB e/ pbhÓÓ, fiBQK r[o{ fgnkfonK B/
l Bebh f;Zy d/ nkuko' fpjko goaaa
r[o{ gokfJD j' e/ Bkw ifgnk, tzv Sfenk,
l Bebh f;Zy dk ubkDk
Bkw pkDh B{z ihtB nkXko pDk e/ xkbDk
l n;bh f;Zy dk Bebh Bz{ p[bkT[Dk
xkbh ns/ g³ E e ;/ t k Bkb iBw ;ø b k ehsk
l Bebh õkb;/ dk GNeDk
l f;Zyh dk puB/ dk T[gkfJ
l eth dh gqkoEBk

(iii) (iv)
fJ; d/ Bkb jh ;qhwkB ;zs nso f;zx ns/ GkJh oDXho f;zx ih
tor/ sgZ;th wjkg[oôK B/ n;bh f;Zy dk wkvb g/ô eo e/ f;Zyh B{z
j[bkok fdZsk. Bkb jh uhc ykb;k dhtkB B/ f;ZyK ftu'A nBgVQsk d{o
noz f Ge ô p d eoB bJh irQk-irQk ykb;k ;e{b ns/ ekbi y'bQ/.
;G s'A tZvh eqKshekoh i' f;zx ;Gk d/ bfjo d/ nkT[D Bkb nkJh
dopko ykb;k d/ n³ro/K÷ d/ nXhB nk ikD ekoD ykb;k g³E B{z T[j neEBh: W. gq'ø?;o r[ow[y f;zx ns/ frnkBh fdZs f;zx ih fJ; d/
Xkofwe, ;wkfie ns/ nkofEe gZy'A tZvk XZek bZrk. g³Ee J/esk y/o{z-y/ o{j/otK ;B.
o{z j' rJh, xZN frDsh ftu j'D eoe/ ;XkoB nBgVQ g/Av{ spe/ d/ f;ZyK frnkBh fdZs f;zx ih B/ ebw Bkb, fg³v-fg³v ik e/ ;N/i s/ p'b
ftu pqkjwDh oj[-ohsK got/ô eo rJhnK ns/ tZv/ xokfDnK d/ ;odko e/ ns/ Xkowe pfj;K yk; eoe/ nkohnK ;wki d/ pkBh ;kX{ fdnkBzd
nkgDhnK ikrhoK ns/ ikfJdkdK B{z ekfJw oZyD bJh g{oB s"o s/ n³ro/ Bkb i' ykb;k g³E dh ;ot ;o/N ô k dk vzek tikfJnk. T[; Bkb g³E
÷K d/ nXhB j' rJ/. fto'Xh skesK B{z GkiVK g? rJhnK ns/ g³Ee c[btkVh fco joh Goh
ö[bkwh dh gfjbh ;N/i s/ pzdk wip{oB jkewK dh ö[bkwh ep{bdk fdZ;D bZr gJh.
W, fco nkgD/ fto;/ s'A d{o j' e/ jkew tor d/ Xkofwe f;XKs iK oj[- ;q'wDh nekbh db okjhA pDh ôq'wDh r[od[nkok gqpzXe ew/Nh ftu
ohs dh y{phnK s'A gqGkts j[zdk W ns/ nõho ftu nkgDh p'bh, ;fGnkuko f;nk;sh gZy Gko{ j'D eo e/ ns/ ;jh sohe/ Bkb f;Zyh gquko Bk j'D
ns/ Xow u'A pdp{ wfj;{; eoe/ jkew tor dk fjZ;k pDBk ;thekodk W. ekoB j[D fco f;ZyK ftu T[j ;G e[ohshnK nk rJhnK jB i' f;zx ;Gk
fJe gk;/ nkohnk ;wkihnK dk g³E fto'Xh gquko, d{;o/ gk;/ fJ;bkw bfjo d/ w[ZY ftu ;B. tZv/-tZv/ nkbhôkB r[od[nko/ pD rJ/ go ô[ZX
dk y'J/ j'J/ tZeko B{z ekfJw oZyD d/ T[gokb/, sh;o/ ;oekoh ;jkfJsk Bkb nkuoD tkb/ gqukoe nb'g j' rJ/.
Jh;kJh fwôBoh gqukoeK (fwôBoh) d/ :'iBkpZX jzGb/ B/ nkw f;ZyK B{z x'o ykb;k ;e{b ns/ ekbi sK pj[s jB go id ftfdnkoEhnK d/
fBokôk ftu gk fdZsk. jkbks fJE'A se ftrV rJ/ fe eJhA tZv/ f;y u/jo/-w'jo/ d/yd/ jK sK fBokôk j[zdh W. feT[Afe gVQkT[D tkb/ nkg f;Zyh
xokD/ Jh;kJh pD rJ/ ns/ fJe ;odko B/ dopko ;kfjp dhnK gqeowk ;fgoN s'A e'o/ f;Zyh ftu gqgZe BjhA. pbfe nB/eK ;e{bK ekbiK ftu
ftu nkgDk fBih pz[rk Jh;kJh fwôBohnK B{z gquko bJh d/ fdZsk ns/ Bk;se, ekwo/vh N'bk ftfdne ;z;EktK s/ ekp÷ W.
fwôB ;e{b ftu gVQB tkb// uko f;Zy pZu/ Jh;kJh pDB B{z fsnko j' rJ/. fJ; bJh frnkBh fdZs f;zx ih sK BjhA nk ;ed/ go n;hA T[BQK dh
nfijh jkbs ftu g³E d/ tkbh dh feqgk j'Jh fJZe s'A fJZe uVQdk fbyh g[;se B Ò ebh f;Zy gqp'XÓ okjhA gkmeK dh ;KM frnkBh fdZs f;zx
;/tkdko g³E ftu g?dk j'fJnk. fJe gk;/ GkJh ekBQ f;zzx ih BkGk, GkJh ih Bkb g[nk oj/ jK. fJj g[;se fiBh frnkBh ih t/b/ ;koEe ;h T[BQhA
tho f;zx ih tor/ wjkB ftdtkBk B/ ebw Bkb ;/tk ehsh. d{;o/ gk;/ jh fJ; dh b'V nZi th W. coe f;oc fJBK W fe T[; t/b/ ekwo/vh
GkJh eow f;zx fj;N'ohnb ns/ vkeNo rzvk f;zx tor/ fJfsjk;ekoK B/ Bk;seh N'bk got/ô BjhA ehsk ;h ns/ ôkfJd g³E bJh ;G s'A jkBhekoe
f;Zy ;fgoN g?dk eoB bJh fJfsjk;e fto;k gqrN ehsk. fJBQK ftdtkBK y[bQ/ dkVQ/ tkb/, T[Zgo dh feogkBK gkT[D tkb/ T[j ny"sh fwôBoh jB i'
dhnK g[;seK gVQe/ jh ykb;kJh ;ot T[Zusk d/ frnkB Bkb ykb;kJh X[o n³do'A ekwo/vh ;'u d/ XkoBh jB. fJBQK pko/ n;hA nkgDhnK feskpK
r"ot gkmeK B{z gqkgs j[zdk W. ;
Ò G d[;N My wkok@ ns/ ekwo/vh f;ZyK d/ e"se (d' Gkr) ftu y[ZbQ e/
(v) (vi)
uouk ehsh W.
frnkBh fds f;zx ih B/ fJ; g[;se ftu n;bh f;Zy ns/ Bebh
r[owfs ftuko e/Ado dh ;/tk dk t/otk
f;Zy d/ gkso f;oi e/ ns/ pfj; eok e/ ykb;k g³E dk fBnkokgD gorN fgSb/ seohpB frnkoK ;kbK s'A f;Zy Xow d/ fJfsjk;, f;Zyh
ehsk j?. fJ; d/ Bkb jh f;Zyh f;XKs ns/ oj[-ohsK ns/ f;Zyh ofjs B{z f;XKs, r[o ôpd thuko ns/ ubzs w;fbnK pko/ S'N/ S'N/ Nq?eN fby e/
;BksBh gqg ³ oktK s'A fBy/Ve/ T[swsk gorN ehsh j?. fJ; feskp B{z n;hA Xkowe i'V w/fbnK s/ G/Nk ofjs tzv/ ik oj/ jB . fJBQK N?qeNK dh frDsh
GkJh ekBQ f;zx BkGk dh ;" ;kb gfjbK ofus g[;se j Ò w fjzd{ BjhAÓ dk j[D 98 sZe g[Zi rJh j? . oDihs f;zx Bro ftZu d' Xkofwe n;EkBK s/
S'Nk o{g efj ;ed/ jK. fJ; s'A fJbktk fJ; g[;se s'A g³Ee T[ZBsh bJh ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh d/ gkm dh ;zfEnk dh ;/tk uZb ojh j? . fJ; s'A
frnkBh fds f;zx ih d/ fjod/ ftu sVg, g³Ee fgnko ns/ fpjpbsk d/ fJbktk ;e{bh pZfunK B{z ehosB ns/ rsek th f;ykfJnk ik fojk j? .
Gh doôB j[zd/ jB. pZfunK B/ fJjBK ftfônK d/ w[ekpfbnK ftZu T[u gZXoh fJBkw gqkgs
gfjbK fJj g[;se 1974 ftu ;qh r[o{ f;zx ;Gk ôskpdh d/ ew/Nh, ehs/ jB . f;Zyh gquko ns/ f;Zy fto'Xh gquko B{z mZb gkT[D bJh j/m
fbyhnK g[;seK ns/ feskpu/ th gqekfôs ehs/ jB .
s/ik f;zx ;w[d³ oh jkb n³fwqs;o tZb'A Skgh rJh ;h. j[D n;hA fJ; Bk:kp
1a Ò;G d[ôN My wkokÓÓ r[opyô f;zx ekbk ncrkBk dhnK fbysK dk
g[;se B{z SgD dk wkD jk;b eo oj/ jK. T[whd W gkme id fJ;
T[Zso .
g[;se B{z gVQ e/ f;Zyh f;XKs ns/ f;Zy fto;/ Bkb i[VB bJh T[sôkfjs
2a ;qh d;w rqzE ;kfjp dk fJfsjk;e ns/ nfXnkswe gZyÓÓ .
j' e/ pkDh, pkD/ d/ XkoBh j' e/ g³Ee c[btkVh n³r pDB ftu øõo wfj;{;
3a e
Ò kwo/vh f;ZyK d/ e"seÓÓ fJzdo f;zx xZrk ns/ ;[yftzdo f;zx (;Gok
eoBr/.
dhnK fbysK dk T[Zso) (Gkr gfjbk)
dk;
4a ekwo/vh f;ZyK d/ e"se (Gkr d{ik)
ezto nihs f;zx
5a Ò;qh d;w rqzE ;kfjp gqôB'sohÓÓ .
r[owfs thuko e/Ado 6a ;Ò fsr[o pkMj[ r[o Bjh e'JhÓÓ okXk ;[nkwh, fBozekoh ns/ e{fenK
oDihs Bro f;T[Bk o'v, gfNnkbk. pko/ .
98151-56818, 95018-77116 7a rÒ zi/ j ô hdKÓÓ i'rh nbQk :ko yK dh eftsk n"y/ nZyoK d/ noEK ;w/s.
8a frnkBh fdZs f;zx dk ;kX{ d:kBzd Bkb ;ztkd .
9a g
Ò E ³ eo{rk c?;bkÓÓ
10a pkp/ dh pödkd c/oh (nZyhA d/yh jZv phsh)
11a s/ ;zs Gb/ r[of;y j? (;tL ;qa dbhg f;zx ShBk 1898-1992)
12a nfpBkôh bhbQk (nwoheB b/fyek o{E wKNr[woh dh g[;se)
13a r[owfs ;/XK (Gkr 1)
14a r[owfs ;/XK (Gkr 2)
15a r[owfs ;/XK (Gkr 3)
16a r[owfs ;/XK (Gkr 4)
(vii) (viii)
:Ek-M{m ejK i/ pudk W.
;Zu nky/ GKpV wZudk W..
fdb d[jK rZbK s/ iudk W.
ý ;fsr[ o gq ; kfd.. iu iu e/ fijtk efjzdh W.
w{³j nkJh pks B ofjzdh W.. 10..
10..
Bebh f;Zy gqp'X d'jok
d'jok sKs/ ejK ;[BkfJ w?A ;G f;Zyh dk jkb.
sB wB XB ;opz; jh dhBk fi; go tko. Gkt/A Bebh f;Zy ;" eZYB w?B{z rkb.. 11 ..
11..
jkfJ fs;h np g³E B/ r[o e' fd:' ft;ko.. 1.. u" g Jh
r[owfs e' nkdo Bjh n³BwZs'A e/ dk;. njA pDh np Bebh f;Zyh. jw ngBh nkyB ;" fgZyh.
ej' Gbk fJ; eow s/ feT[A j' ekoi ok; .. 2.. Bkw r[o{ ek eok pjkBk. S'v Xow ;G fd:' fBdkBk.
r[o{ rqzE e[S efjs W :j eo j?A e[S n"o. d;w r[ o { T[ g d/ ô ft;ko/ . wBws wfjz ;G eos r[ ÷ k o/ .
ej' ni/jk ykb;k feT[A gkt/ r[o m"o.. 3.. ej' irs wfjz feT[A fEo ofj W. i' r[o puBK M{m/ efj W.
ejBh ;{os f;zx eh ojBh rhdV d/y. np Bebh f;yh eh rkEk. ;[B' ykb;k wB e/ ;kEk.
r[ o nkrÝ k eo Gz r fJB jo bhB/ fBi b/ y .. 4..
r[o{ pBkJ/ n"o E/ fJj pB p?m/ n"o.
tkose
pB/ G{zv :j r'poh r[o ehB/ E/ G"o.. 5.. w/o/ g:ko/ gkme' i' e[S w?A fJ; g'Eh ftZu fbfynk W ;' e'Jh
r[o B/ ykb; g³E e/ fJj ehB/ E/ jz;. feZ;k ejkDh :k fe;/ soQK fdb d/ goukt/ dh eEk BjhA W, gqs ³ { fJ;
:j e[ohs dkdo Gy/A pB eo pr[bk pz; .. 6.. ftu T[jBK nfeqsxDK g[oôK dk toBD W, fiBQK B/ ngB/ d;w r[o{
fi; dh õ k so nkyDk w? B { z fgnk ÷ o { o . ih d/ tv/-tv/ T[gekoK B{z G[bk fdZsk W i' T[BQK B/ ngB/ xo, XB,
wB ftu J/ g o vo fojk ws g? ikfJ ø s { o .. 7.. wkb, g:ko/ g[Zsq ns/ ;oho B{z Gh J/BQK go e[opkB eo e/ ehs/ ;h, ns/
go p[Zb/Q dh pks fJj eo e/ w?A j[B :kd. T[; dk pdbk nZi eZb d/ f;Zy fJj d/Ad/ jB fe T[BQK d/ n;bh Xkofwe
r[ o no ;Zu/ g³ E g? eodk jK ø o :kd.. 8.. T[gd/ôK dh Beb eod/ jBl fJ;h tk;s/ fJ; g'Eh dk BkT[A ÒBebh f;Zy
u" g Jh gqp'XÓ oZfynk Wl noEks Bebh f;ZyK gqfs T[gd/ô. fJBQK nfeqsxDK
p[ Z b/ Q ô k j ejh J/ j ekø h . B{z w?A GkJh r[odk; ih dh fJ; gT[Vh dk ;oNhføe/N* fdzdk jK i' T[BQK
i' w/ o h jkbs go ekø h .. B/ nfeqsxDK g[oyK go nkyh W L
i/ p'bK sK wB vo ykt?. *B/e Bkwh dh rtkjh.
uZ[g fojk Gh w{b B ikt?.. 9.. 2
gT[ V h :k GbkJh d/ Bkb fJsBk e'Jh ;zpzX BjhA oZydk ;h e/tb ngBh
wd ftu foXk gkfJ e? e[s/ dk wk;[. fJ;sqh dh gqhfs dk ;kok ;kXB ;h ns/ J/j ntZô: eoBk ukjhdk ;h
Xfonk wkD; y'goh fs;[ w³dh tk;[. feT[Afe nZi eZb Gh i/ e'Jh õ[d w[õsko j't/ sK fJj' ezw eo/ i' ;qh okw
os[ Gfonk egVk efo eiD[ sk;[. uzdq ih B/ ehsk ;hl ns/ i/ õ[d-w[õsko Bk j't/ sK ÷o{o W fe ndkbs
Yfe b? ubh u{jVh efo G'r fpbk;[ . ftu ik e/ pdbk bt/. fJ; s/ J/j ;kø f;ZX W fe ;qh okw uzdq ih dk
nkfy ;[DkJ/ g[fSnk bkj/ ft;tk;[. ;kok :sB ngB/ ;[y bJh ;h, T[; E'A j'o fe;/ dk e[M Gh BjhA ;"odk
Bdoh gt? nfeosxD[ ws[ j'fJ ftDk;[..©.. ;h.
(tka Gka r[a-35$9 ) eJh e[ b'e ;qh okw uzdq ih ns/ oktD dh bVkJh ftu nkgBh
GkJh ;kfjp dk fJj eEB fJBQK Bebh f;Zy :k Bebh ykb;k okfJ fJj Gh fdzd/ jB fe oktD iks dk pqkjwB no tZvk Gkoh g³vs
go mhe 2 s"o go xNdk W, ns/ fJj Bebh euxoV ykb;k ni/jk ;h, n?E'A se fe oktD dk t/d Gkô ;ko/ Gkôk Bkb'A gqf;ZX W. fJ; s/
jh d[oGkr nky:k ikt/ sK e'Jh d'ô BjhA W. J/j f;ZX j[zdk W fe T[j tZvk ftd`kB ns/ t/dK dk r:ksk ;h. d{;ok
fjzd{, w[;bwkB ns/ Jh;kJh J/BQK fszBK e"wK B{z i' nekb g[oy B/ T[j fôt ih dk Grs ;h fi; s/ T[; dk ofunk j':k fôt n;s'so
Gkr bk:k W ns/ fJj tZvhnK-tZvhnK e"wK pDhnK j'JhnK jB, fJj gVQB s/ T[; dh ftZd:k ns/ p[ZXh Bz{ ikB ;ehdk W i' e?;k uso ;h.
dk J/j' ekoD W fe Uj nkgD/ tZfvnK noEks r[oK d/ T[gekoK B{z T[j fjzd{ Xow ftZu n?;k jh g{ok ;h i?;/ fe nZi eZb d/ ô?th b'r jB.
BjhA G[bkT[AdhnK Gkt/A Uj e/j/ jh e:'A B j'D, fi; s/ gfjb/ n;hA sh;ok T[j gb[;s foyh dk g[Zso ;h n"o pqjwk ih dk g'sk ;h
fJBQK dk E'VQk-E'VQk jkb fbyd/ jK. fi; s/ T[;dk fgSbk õkBdkB Gh S'Nk :k ewhBk BjhA ;h.
u"Ek T[; dh ;{ophosk dh no oki s/i dh rtkjh okwkfJD d/
fjzd{nK dk jkb
ojh W i' T[;B/ fJzdo i?;/ tZv/-tZv/ okfinK B{z nkgB/ nXhB eo
1-d/y' ;qh okw uzdq ih wjkoki i' okik d;oE d/ g[Zsq ;/ Uj fJZe
SZfvnk ;h. fJ;h gqeko T[; d/ j'w :Zr nkfd ftjko n?;/ jh ;/ i?;/
xo d/ MrV/-wso/Jh d/ d[Zy s/ pBtk; B{z G/i/ rJ/ ;/. ;hsk ih i' T[BQK
t/d d/ nB[;kohnK d/ jz[d/ jB. gqs ³ { ni/j/ r[DK tkb/ okik B/ ;hsk B{z
dh gfspqsk ;[gsBh ;h i' ngB/ Xow gkbB bJh T[BQK d/ Bkb ubh
u[oke/ b? nKdk i' nZS/ g[oyK dk ezw BjhA ;h. fJ;/ tk;s/ T[; B{z wB[Zy-
rJh ;h fi; B{z oktD jzekoh B/ Sb Bkb xo fbnk e/ e?d oZfynk.
g[D/ dh jZd'A eZY e/ b'eK B/ okeô gdth d/ fdZsh gozs{ ftuko e/ d/yhJ/
T[; go ;qh okw uzdq ih B/ ngBh fJ;sqh dh gqhfs ns/ d[ôN g[oô d/ g³i/
sK fJ; ftu oktD dk ngokX fJsBk BjhA W fisBk fe b'eK B/ T[;
ftu'A eZYB d/ y:kb Bkb ;[rqht nkfde okfinK B{z ngBhnK G[iK d/
go bk e/ Gzfvnk Wl feT[Afe T[; B/ J/j e[eow i'' ehsk ;h ;' nkgDh
pb fdyk e/ pkbh B{z wko ns/ tZvk Gkoh db ;ki e/ bzek go ik e/
G?D d/ BeNh j'B/ go eo'X ftZu nk eoe/ ehsk ;h i?;k fe okwkfJD
Xktk ehsk ns/ bVkJh ehsh n'o oktD B{z wko e/ ngBh ;[gsBh B{z
ftu fby:k W fe i Ò d okwuzdq ih pB ftu rJ/ sd oktD dh G?D
xo nKdk. J/j ;koh okwk:D dh ;zy/g eEk dk sksgoi W fi; s/
fi; dk BkT[A ;{gByK ;h T[BQK d/ o{g B{z d/y e/ G[Zb rJh ;h, i' T[BQK d/
f;XKs J/j fBebdk W fe ;qh okw uzdq ih dk izr fjzd[;skB d/ bkG
3 4
nkswk B{z fpGuko eoB tb g/qodh ;h. gfjb/ sK okwuzdq ih B/ T[; B{z p{Nk y'fdnk j'fJnk jz[dk W. fJsB/ go jh pZ; BjhA pbfe T[BQK B{z
pj[s ;wMkfJnk gozs{ id T[j B ;wMh ;r'A eb/ô eoB bZrh sd gqw/ôo dk n"sko nkye/ ;t/o/ T[Zme/ T[BQK dk Bkw b?Ad/ jB ns/ fJôBkB
okwuzdq ih B/ T[; dk BZe tZY e/ BeNh eo fdZsk. eos/ ;w: no nkg; ftZu fwbB ftZSVB d/ ;w: go Gh fJe d{i/ B{z
fJ; pks dh ypo gke/ oktD Bz{ sB'A wB'A nZr bZr rJh ns/ okw-okw nkyd/ jB. oktB fi; B/ ;hsk u[okJh ;h Gkt/A iks dk
fuZs ftZu J/j' ;zebg ehsk fe w?A fisBk fuo T[; sghôo dh fJ;sqh pqkjwD Gh ;h go T[; B{z okeô ns/ d[ôN nkyd/ jB. ;G s/ tX e/
B{z u[oke/ Bk fbnktK sd se w?B{z ykDk ghDk Gh jokw W. fJ; go :kdrko tkbh fJe fJj rZb W fe d[;fjo/ d/ fdBK ftZu T[BQK d/ fJ;
T[;B/ pB ftZu ik e/, ;hsk B{z u[oke/ nkgDh G?D d/ BZe tkbh nZr B{z izr dh g{oh-g{oh Beb eod/ jB fi; ftu ekr÷K d/ oktD pDke/
ôKs ehsk ;h. gozs{ oktD B/ i' e[S ehsk ;' ngBh neb d/ w[skpe ;kVd/ jB ns/ nkgD/ g[Zsq g'so/ GoktK nkfde B{z bzr{o ns/ foZS
mhe ehsk ;h feT[Afe nZi eZb Gh i/ e'Jh fe;/ dh Xh G?D B{z ebzes pDke/ ok÷h j[zd/ jB. fesB/ T[BQK ftu'A okeô Gh pDd/ jB no bVkJh
eo/ Gkt/A T[j p[oh jh e:'A Bk j't/ ÷o{o W fe T[j T[;dk pdbk Uj' eoe/ fdykT[Ad/ jB. ;' d/y' nkgD/ nkg B{z :k nkgfDnK ;zpzXhnK B{z
fijk jh b/t/ i' oktD B/ bhsk ;h. i/ ngB/ ftZu ;woZEk BjhA d/y/rk pKdo, foZS ns/ okeô pDkT[Ad/ ÷ok Gh ôow BjhA eod/ pbfe nkgDh
sK ndkbs ftu ik e/ ÷o{o W fe G?D d/ BZe eZND tkb/ B{z sk÷hoks ô'Gk ;wMd/ jB. d[;fjo/ d/ fdBK fgS'A i/ fe;/ B{z pKdo nkyhJ/ sK Uj
fjzd dh dck d/ g{ip ;÷k d[tkJ/rk. sKs/ fJj izr e/tb nkg; dh bV e/ fJe dhnK uko ;[DkT[Adk W go T[BQK fdBK ftu T[; ;`Kr B{z
f÷Zd dk ;h e'Jh Xow Bkb ;zpzX BjhA oZydk ;h. nkg Xkod/ jB, ns/ nkgB/ w{j ³ 'A nkgB/ nkg B{z pKdo nkyd/ jB ns/
Gkt/A fJ; soQK dh okfJ d/D tkb/ g[oyK B{z n;hA M{m/ BjhA nkyd/, ezB'A ;[Bd/ jB. fJ; dk ekoD e'Jh fjzd{nK dh w{oysk BjhA W, fi;
gozs{ fJsBk ÷o{o nkyKr/ fe okw uzdo ih B/ i' ;b{e Ssqh okik j' soQK eJh e[ b'e fõnkb eod/ jB. n;b ftZu J/j UBQK d/ T[; T[geko
eo ;{gByK Bkb ehsk ;h ;' T[;d/ d[okuko eow dk cb ;h, feT[Afe dh feqsZr:sk dk fuzBQ W i' UBQK d/ fjod/ ftu'A eJh gqeko d/ Gkt j'
T[j fJe Xow fto[ZX ekoi ftZu goftos eokT[Dk ukjz[dh ;h gozs{ e/ fBebdk W. d/y' fjzd{nK B/ ngB/ tZv/ wjkswk d/ T[geko B{z G[bk:k
oktD B/ i' pqkjwB t/d t/sk ns/ okik j' eo T[;dk pdbk fJZe BjhA. fJ;h s/ fjzd{ XzB:tkd d/ :'r jB ns/ irs ftZu fJBQK dh e"w
Xowkswk gfspqsk ;stzsh wjkokDh go eZfYnk ;'Jh T[;dk okeô T[Zsw ;dkT[Adh W.
;[GkT[ ;h. fJ;h õ:kb s/ T[;B{z pkbwhe i?;/ foyhnK B/ pqkjwD ikB gqôB-e:k f;ZyK B/ ngB/ r[o{nK d/ T[gekoK bJh e'Jh fJi/jh
e/ Gh okeô Bkw s/ g[ekfonk W. :kdrko i' T[BQK dh T[dp'Xe j't/, ekfJw ehsk W< i/ W sK dZ;'.
Gkt/A J/j ;kok uos T[BQK d/ nkgD/ ;[y :k ;[gsBh dh gqhsh dk d{ik - ;qh feqôB d/t ih B/ nkgD/ wkw/ ez; B{z, i' UBQK Bkb
cb ;h go sK Gh fjzd{ e"w bZy-bZy XzBtkd d/ :'r W fi;B/ T[;B{z th g³vsK dh rZb go ftôtk; oZye/ fto'X eodk ;h, wko fdZsk. fJ; s/
nkgB/ Gb/ dk ;kXB ;wMe/ G[bk:k BjhA W ns/ pkbe, p[ZYk, itkB, s[;h d/y ;ed/ j' fe UBQK B/ Gkostoô dk :k fjzd{ e"w dk e:k Gbk
fJ;sqh nkfde d/ fdb ftZu J/j ejkDh fJ;soj Beô ehsh j'Jh W ehsk W ftuko e/ d/y' sK e[S BjhA. feT[Afe nZi eZb Gh i/ e'Jh
fe fi; soQK gZEo T[Zs/ e'Jh nZyoK dh fJpkos T[Zeoh j'Jh :k t/b nkgD/ d[ôwB wkw/ B{z wko d/t/ sK U;B{z nkgDk bkG W gozs{ b'eK B{z

5 6
BjhA, ns/ Bk j'Dk ukjhJ/. d{;ok T[BQK dh ;{ophosk dk ;kok jkb id'A ns/ ngB/ e[Nzp dhnK fJ;sqhnK B{z ozvhnK eo e/ o[dB ;[DBk BjhA
n;hA gVQd/ jK sd T[; s/ Gh n³s Bz{ fJj Bshik fBebdk W fe i' e[S ukj[zdkl ns/ Bk fJj rb ukj[zdk jK fe fJj w/o/ kõ BdkB dhnK Xowkswk
nZi eZb fJ; d/; dh fJj d[orsh j' ojh W ;' ;koh ;qh feqôB d/t ih ns/ gfspqsk fJ;sqhnK fJjBK ngB/-ngB/ gshnK d/ woB/ fgZS/
wjkoki d/ gqskg eoe/ j' ojh W fJ;dk ;p{s ;kB{z wjKGkos ftu'A fwb ni'r eowK ftu goftos j' e/ e[b B{z ebze bkT[D ns/ ôzeo toB j'
;edk W. rhsk ftZu Gh T[;dk Bw{Bk fdykfJnk frnk W. UE/ fJ; ikt/l sK s/ w?A nfijh bVkJh B{z wZEk N/edk jK.@
gqeko fby:k W fe e?otK ns/ gKvtK d/ :[ZX ftZu ;qh feqôB d/t ih B/ fJ; ;w: i/ ;qh feqôB d/t ih ø;kd B{z w/NBk ukj[zd/ sK ÷o{o
jh pj[s ;kok fjZ;k fbsk ;h feT[Afe nkg g³iK gKvtK dh tZb j' rJ/ fwN ;edk ;h, feT[Afe g³iK gkvtK ftZu fBok noiB jh ;h i' pVk
;B. nkyd/ jB fe id d'jK gkf;nK d/ db ;i e/ w'ou/ pzBQ e/ nkg' Gkoh ;{opho ns/ Bhsh r:ksk ;h. fJ; s'A fpBk i' okik :[fXôNo ;h
ngBh irQk go yV/ j' rJ/, ns/ jo fJe XB[yXkoh ;{owK ngBh ngBh ;' sK Xowkswk g[oy ns/ GkJhnK d/ fjs ftu fjs oZyD tkbk ;h.
c"i B{z b? e/ oD G{wh B{z wZbe/ yV frnk T[; t/b/ ;qh feqôB d/t ih Gh gq³s{ T[; t/b/ ;r'A feqôB ih B/ noiB B{z T[bNh gZNh gVQkJh ns/ ôKy
noiB d/ oEtkjh j' e/ s/ noiB B{z bVkJh bJh s:ko eoe/ :[ZX G{wh doôB dk wZs ;[BkT[D bZr gJ/ ns/ nky:k fe Òj/ noiB s{z fe;
ftu nk yV/ j'J/. uh÷ d/ wkoB/ s/ vodk W, fi; eoe/ XB[ypkB B{z jZE'A f;ZN p?mk W, i/ s{z
gozs{ id noiB B/ uko/ gk;/ B÷o c/oe/ d/y:k sK fenk d/ydk fJBQK d/ nkswK B{z wkoB'A vodk WA. ;' j/ w/o/ fwZsq nkswk fBZs, nwo
W fe fes/ Ghywfgskwk W no fes/ eoB GkJh W, fes/ d[oi'XB tZvk ns/ nio ntBkôh W i' ô;sq eoe/ S/fdnk BjhA iKdk, ib ftZu
GkJh W n"o feXo/ fXqsokôNo skfJnk W i' e?otK dk pkg W, no fe;/ v[pdk BjhA ns/ nrBh T[; B{z ibk BjhA ;edh, ;' s{z i/ T[; Bz{ wko jh
gk;/ do'Dkukoi ih r[o{ ns/ iks d/ pqkjwD jBl no fe;h irQk go BjhA ;edk sK fe; pks dk vo eodk Wl d{;ok i/ eoe/ s{z ej/A fe w?A
n;Z;skwk do'Dkukoi dk g[Zsq yVk W i' r[o GkJh ns/ pqkjwD Wl fJBQK d/ g³iK sZsK tkb/ ;ohoK B{z wkoKrk ;' fJj sK ;dk jh iVQ
rZb ekjdh T[; t/b/ noiB B/ id uko/ gk;/ ngBk jh gotko d/fynk goDkwh ns/ wo/ j'J/ jB, s?A fJBQK w[ofdnK dk fenk wkoBk Wl fJ;
sd GkJhnK dk w'j fdb d/ ftu i'ô wko nk:k ns/ nZyhA ib Bkb tk;s/ s{z Bôzr j' e/ :[ZX eo, SZsqh dk Xow BjhA W fe izr ftZu nk e/
Go nkJhnK. MN XB[ypkB jE'A ;Z[N fdZsk no nky:k fe w?A izrb ekfJoK tKr o[dB eo/ no ô;sq f;ZN p?m/.@
ftu ik e/ ezd w{b yk e/ r[÷kok eo fbnk eoKrk go ngBh e[b d/ feqôB d/t dk fJj T[gd/ô noiB d/ tk;s/ nfijk j'fJnk fe
Bk; eoB tkbk ezw BjhA eoKrk. T[; gqhsh ns/ NZpo d/ õ:kb B{z fSZe/ go oy e/ nfijh eNk-tZY
fJ; gqeko noiB dhnK nZyK s/ nK;{ trd/ d/y e/ ;qh feqôB ehsh i' ngB/ jh GkJhnK d/ ;hB/ shoK Bkb SkD/ no T[BQK d/ gZN
d/t ih wjkoki p'b/ fe j/ fgnko/ noiB s/ok fJj jkb feT[A j':k W< rdk Bkb GzB/. ngB/ skJ/, uku/ no dkd/ so;k-so;k e/ wko/ ns/
noiB B/ p/Bsh ehsh fe Ò wjkoki w?A id :[ZX G{wh ftu nk e/ Ghw i?;/ pjkdoK B/ ngB/ uku/ d/ g[Zs GoktK dhnK SkshnK B"jK Bkb
d/fynk sK w?B{z uko/ gk;:'A ngB/ uku/, skJ/, GkJh, Gshi/ ns/ r[o{ gkVe/ u[bhnK Bkb bj{ ghsk.
fdykJh fdZs/, fi; eoe/ w?A ngB/ jE'A ngBh e[b d/ ;{ophoK B{z wko e/ s[;hA fJj rb ;'u ;ed/ j' fe fJ; :[ZX eokT[B s/ Gkos toôhnK

7 8
B{z eh bkG gj[zfunK ns/ fjzd{ Xow B{z fJ; s/ fenk gqkgsh j'Jh< ;'u ;ed/ j' fe feZE'A se e"wh :k d/;h GbkJh W<
fco fJ;h soQK e?ot gKvt dk õkBdkB v'p e/ fgZS/ s/ nkgB/ Gkt/A ftuko eoB/ s/ fJ;dk e[M bkG BjhA W go sK Gh J/; d/ô
õkBdkB dk Gh fenk jkb ehskL fJZe ;w/A ;ko/ :kdt fJZem/ j' e/ d/ fjzd{ b'e nkgD/ tZv/ wjkswK d/ n"r[DK B{z Gh ôoXk d/ tZ; j'J/ j'J/
goGk; Bkw/ shoE go nkJ/ no T[; irQk go feqôB d/t ih ns/ r[D o{g gqrN eod/ jBl i?;k fe ok; w³vb ouk e/ pkbeK B{z r'ghnK
pbd/t ih Gh d'B'A Bkb ;/, UZE/ shoE go ik e/ s Ò hoE gkBÓ noEks pDk e/ nkgD/ ;kjwD/ fBos eok e/ gq;zB j[zd/ jB. ;qh feqôB d/t ih d/
ôokp ghDk nozG eo fdZsk. ;ko/ :kdt wd Bkb n³X/ j' e/ nkg; ftZu fJ; gqeko d/ ufoZsq i/ fe;/ B/ f÷nkdk d/yB/ j'B sK ;qh wd Gkrts
nfij/ bV/ i' e'Jh pkeh Bk pfunk n³s B{z pbGZdo Gh wo frnk. fJ; ih d/ d;w ;ezX ftu d/y b/t/ fe fe;-fe; gqeko d/ e"se fby/ jB.
soQK ;ko/ e[Nzp dk n³s eoe/ nkg fJZe izrb ftZu ik ;[Zs/ no UE/ gozs{ nfij/ e"seK s/ Bk sK e'Jh d/;, e"w :k Xow dh jh T[ZBsh W
fJe czXe d/ sho Bkb i' T[; B/ fwor d/ G[b/y/ wkfonk ;h, d/j ns/ Bk e'Jh ;kB{z fJõbkeh ;pe jh fwbdk W. i/ f;Zy:k fwbdh W sK
fsnkr rJ/. J/jh fe n;hA Gh ni/jk jh ezw eo e/ b'eK dk ng:; jk;b eohJ/.
fJ; s/ Gh s[;hA ;'u ;ed/ j' fe :kdt d/ Bk; s/ fJ; Gkostoô fJ; B{z Gkt/A j'o wZsK tkb/ p[o/ Gkt Bkb :k p[o/ sohe/ Bkb
go fenk T[geko j':k< gqrN eoB, n;hA fJ; B{z feqôB d/t ih gqhsh dk T[dÝ"sB :k fjzd{
sh;ok i' T[BQK dk wZyD u[ok e/ ykDk ;h ;' Gh Gkt/A UBQK d/ wjkswk dh feqsZrÝsk dk fBôkB ikDd/ jK. fJ; s/ ;kps j[zdk W fe
ôoho B{z sK g[ôN eoB dk ;kXB ;h go U; ;w: :k nZi eZb d/ ;w: fjzd{ b'r goT[gekoh g[oy dk ni/jk edo eod/ jB i' T[; d/ n"r[DK
d/ b'eK B{z UBQK dh u'oh s/ e'Jh bkG BjhA gj[zudk W fpBK fJ; d/ fe B{z Gh r[D o{g d/yd/ jB s/ UBQK ftu n"r[D Gkt BjhA oZyd/. feqôB
fJj rZb ;[B e/ ;kv/ w[³v/ Gh xo dhnK ns/ pkjo dhnK uh÷K u[okT[D d/t ih d/ T[gd/ô, i' rhsk ftu jB ns/ i' T[BQK dh ;{ophosk W, T[;
bZr ikD ns/ e[stkbh d/ t;hb/ i/jbõkB/ ik e/ ;kB{z ebze bkT[D. go nkgD/ nkg B{z e[opkB eod/ jBl fJ; bJh fjzd{ XzBÝtkd d/ :'rÝ
u"Ek uzdqktb, okXk nkfde gokJhnK fJ;sqhnK Bkb itkB jB.
nt;Ek ftZu gqhsh eoBh. fJ; s/ Gh s[;hA ;'u bt' i' ;kB{z fenk gqôB-s[;hA dZ; ;ed/ j' fe f;Zy e"w B/ nkgD/ d;K r[oK d/ uzr/
f;Zy:k fwbdh W :k w[be ns/ e"w dh GfbnkJh feZE'A se jz[dh W. r[DK dh e'Jh nfijh ôoXk ek:w ehsh j't/<
Gkt/A ;kfjs: d/ g:kfonK B{z ;qh feqôB d/t ns/ ;qh wfs okXK ih d/
nbzeko d/D eoe/ T[BQK d/ g[;seK B{z tvk bkG gj[zfunk W, feUAfe i/
w[;bwkBK dk jkb
fe;/ j'o d/ pkg dkd/ ns/ fe;/ dh Xh G?D pkps fJ; soQK e'Jh fbydk u" g Jh
sK ÷o{o W fe T[j bkfJpb* d/ w[eZdw/ ftu frqcsko j' e/ oki dzv j[D i' d{i/ w[Z;bwkB, ;kps oyd/ j?B JhwkB.
gkT[Adk, gozs{ ;qh feqôB d/t wjkoki d/ Bkw go b'eK B/ pj[s p/gVd fJZe Bph dk gVQd/ ebwK, nktB BjhA d{;o/ SbwK.
rqzE ns/ s;thoK pDk SZvhnK jB. T[BQK d/ d/yB ns/ gVQB s/ s[;hA fs;dk ehsk i'fJ e[okB, fs; go ;ko/ jB e[opkB.
*s"jhB
fs;s/ pkjo g?o B Xod/, ;G ekoi w;b/ go eod/.

9 10
fs; ftu ehs/ i' T[ g d/ ô , :kd eoB Uj p? m jw/ ô . bkrs gsk B fsBe' e'Jh, n³s eko fsBs/ :fj j'Jh.
T[ ; B{ z efjD ebkw õ [ d kJh, nkg; ftu ;G dhBh GkJh. b? eo gZEo jkEB wkjhA, ;G w[od:'A e/ dKs s[VkjhA.
fJZe õ [ d k s/ fJe o;{ b , fJZe e[ o kB dhB dk w{ b . wB wfjz :fj fsB ws/ gekJ/, ihts s/ d[y ;jk B ikJ/.
ebwK fi; B{z ukfJ gVQktB, T[;B{z ngD/ ftu obktD. sKs/ iph dks N[Nt? W?A, jkfJ jkfJ w[y sph ej? j?A.
eoB ni/ j k T[ ; B{ z gZek ;G w÷ p K B{ z d/ t / XZek. geV b/fjz spjh fpB d/oh, gr wfj gktj[ ;zrb p/oh.
ô o k wjz w d dh W i' J h, sKe' Bkfjz fsnkr/ ;' J h. :'A efj eo gkEo eo bhJ/, ;G w[od:'A go tko ;[ ehJ/.
fjzd{ f;Zy fJ;kJh skJhA, ekco efjs ijzBw ikJh. rJ/ s' V s/ dKs ;pkjh, np tkoh j÷ o s eh nkJh.
ejB pfjô s w[ ; bwK ikt/ , d{ ; o d' ÷ y wA? d[ Z y gkt/ . wkok gZEo dKsB ipjh, d'fJ dKs N{N/ w[y spjh.
;z [ B s fJBeh ô o k fgnkoh, gKu fBwk÷ gVQ s ;[ y ekoh. go fsBeh ghVk s/ voe/ , j÷ o s w{ b BjhA wB Xoe/ .
o' ÷ / sh; oky d[ y ;js/ , :jh j[ e w nZbk ek efjs/ . ip fsB d/yk Bfjz e' jZb/, b? gkEo nkr/ e' uZb/.
fco ngB/ jkdh* go ;ko/, fdb' ikB s/ GJ/ fB;ko/**. T[ s j÷ o s B/ wB wfj d/ y k, ekco e' g? frnk G[ b / y k.
sK B/ i' sB go d[y ;j/, sK e' G{b BjhA fJj pj/. sKs Gkr ukbB Gb jJhJ/, w[od:'A w/A Bfjz g? np ojhJ/.
fJZe w?A dZ;K y'bQ ejkDh, ftu jdh;K i'fJ pykDh. u[ge/ T[m eo s[o/ nrkoh, fgyh gjkVh eh fJe rkoh.
Bph w[jzwd ;kfjp i'Jh, bVs ekcoK e/ ;fj ;'Jh. ikfJ X;/ sk wfj fpB d/oh, do go J/e f;bk pv r/oh.
fJZe izr j'fJnk tv Gkoh, ekco db nk:k pbXkoh. J/ e ;Kg sk wfjz E' ekok, d/ y s wkoÝ ' sph c[ z e kok.
x/ o / wfjz j÷ o s nk rJ/ , ekj{ z Uo B Gkis GJ/ . sp j÷ o s B/ jkE T[ m k:' , sk go vz r ;kg B/ bk:' .
ubh s/ ö p/ o fjwh ;z r k, eN eN fro/ pjkdo n³ r k. ekN T[Arbh sp fsB dhBh, u{; Bph B/ w[y ;'A bhBh.
j÷ o s c" i jko sp rJh, e[ S ô j hd e[ S Gkrs GJh. pj[o ;Kg B/ vzr ubk:k, fco fsB s?;/ jkE eok:k.
x/ o / w/ A j÷ o s ip nkJ/ , e' J h g/ ô B sKeh ikJ/ . T[;h n³r[oh e' fsB ekNk, u{g E{e ;'A Xo go ;kNk.
sp w[odB wfj ikeo b/N/, X{o wkfjzsB ;eb bg/N/. pj[s sh;o' vzr ubk:', fs;h n³r[oh go t[j yk:'.
G:' õ k swk spfj bokJh, ;? B w[ j z w d s[ o s GikJh. fs;h gqeko E{e eo vkok, vok ;Kg sp d/y Bekok.
sph :j{dh ekco p'b/, nj' ;[B' jw WA ;G G'b/. p? m k w[ ÷ h j' e o d{ o / , Bkfjz Bph e/ rfJU j÷ { o / .
fi; ekoB jw eoh bokJh, fs;eh ;[ZX B b/tj ekJh. g[B fJe weVh iht Bekok, efjDk efjs fi;/ ir ;kok.
Bjh Gkr eoe/ t[j frnk, fJBQh w[ofdUA w/A W fgnk. fs;B/ sz s ö k o w[ y skBh, w/ ; dJh fiB ;rb fBô k Bh.
sK s/ Y{zv skfj e' bhi/, e?d eo' e? ;{bh dhi/. fJs fJj eEk GJh o; GhBh, ;[B' ekco'A e/jh ehBh.
:fj wB wsk gek eo ;ko/ Y{zYs fcos o?B js:ko/. b?eo y'i wro jh XkJ/, nkfJ rko T{go mfjokJ/.
*okj dZ;D tkbk. ** e[opkB . br/ ftuko eoB wB wkjhA, feX'A rko wfjz j'fJ W BkjhA.

11 12
d/yj[ ikfJ sKfj e/ n³do, pBk dykJh d/s i[ w³do. ;B. s[;hA d/y ;ed/ j' fe Gbk i/ uzd ;Zu w[Zu jh N[ZN iKdk sK T[; dk
ip ikB/ ek ehB s:kok, weVh e' sp ikb fBjkok. gqekô xN j' ikD s/ fgqEh B{z e/jke[ B[e;kB gj[zudkl feT[Afe uzd s/
br/ efjB t[j :jK B nkJ/, iK s/ weVh ikb sBkJ/. fpBK jw/ôk oks ekbh p'bh ns/ vokT[Bh jz[dh no j÷koK n"yXhnK i'
ik ske/ n³do t[j iks/, s" ikb/ ;G jh s[Ntks/. uzdqwK dh feoBK eoe/ o;dkfJe j[zdhnK jB fcZehnK ofjzdhnK. jK
gkS/ fco/ gkbe wfjz ;ko/ , õ k bh xo e' rJ/ fBeko/ . fJ; eokwks s/ u'oK B{z Gkt/A bkG gj[zudk i' n³X/o/ d/ b'Vtzd jB. sK
fsz j s/ j÷ o s xo e' nkJ/ , fsB s/ ngBh ikB pukJ/ . Gh nfij/ fJ;bkw ni/j/ nfeqsxB BjhA jB i' J/BQK pksK B{z :kd
ntX ir wfjz J/ j ejkBh, fbyh skohõ h pks wjkBh. eoe/ UBQK tZv/ T[gekoK B{z G[bk d/D i' T[BQK B/ nkgDh T[Zws tk;s/
d/y' w[;bwkB jB i/s/, :kd eos W fB;fdB s/s/. ehs/ ;B.
ejs dhB jwo/ e/ ekoD, ;j/ Bph B/ sB d[y dkoD. d{;ok fJwkwK dh bVkJh i' T[BQK d/ foôs/dko :÷hd GkJh Bkb
eJh feskpB w?A fby dhnk, i' T[geko Bph B/ ehnk. fJZe fJ;sqh d/ ftnkj fgZS/ j'Jh ;h Uj Gh e'Jh dhBh bVkJh BjhA ;h
g[B fsB e/ i' ekoi nkBk, iK e' n"oB p[o/ pykBk. e/tb Bø;h ykjô dk cb ;h. go sK Gh nfjb fJ;bkw T[; B{z
fsBe/ fsBe/ dhBh gÝ k o/ , fJbjkwh WA w[ y ' A T[ u ko/ . w÷jph o;w d/ pokpo ikD e/ sk÷hJ/ pDke/ ;kb fgZS'A nZm d; fdB
ô'e ns/ o'Dk fgZNDk eod/ jB fi; ftu eJh ;dhnK dh rZb B{z ni/
ejs j[ e w :j j[ s ' õ [ d kJh, BkjhA d' ô Bph ek okJh.
jh eoe/ fdyk d/Ad/ jB ikD' nZi j'Jh W. Gkt/A fJ; rZb B{z pj[s b'e
tkose
p[ok Gh nkyd/ jB go sK Gh n;hA fJsBk ÷o{o ejKr/ fe fJj ;kok
gkdoh w"bth fJwkT[ZdhB ;kfjp s
Ò kohy wjzwdh@ ftu fbyd/ g[oykoE dhB fJ;bkw dh feqsZrÝsk dk fuzBQ W i' nkgfDnK tZfvnK
jB, fe j÷os wjzwd ;kfjp d/ g[Zsq ÷?d B/ id ngBh fJ;sqh ÷?Bp B{z d/ T[geko :k ;ke/ B{z, Gkt/A Uj fe;/ gqeko d/ feT[A Bk j'B, fdb'A BjhA
sbke d/ fdZsk sK j÷os B/ T[; B{z nkg xo ftu gk bhskl noEks G[bkT[Ad/.
T[j nkgDh fJ;sqh eo bhsh fJ; go Gh w[;bwkB nkyd/ jB fe T[BQK gqôB-s[;hA dZ; ;ed/ j' fe f;ZyK B/ Gh ;kfjp÷kfdnK d/ efjo
B{z fJbjkw j'fJnk ;h fe n?;k eo', j÷os B/ õ[dk d/ j[ew Bkb fJj tkb/ ;ke/ dh e'Jh :kdrko pDkJh j't/ :k r[o{ s/r pjkdo ih d/ ;h;
ezw ehsk. ni/jhnK j'o eJh pksK d{i/ b'e nkyd/ jB. fiBQK s/ d/ô dh :kdrko dk Gh e[M fBôkB :k yÝkb ofynk j't/<
:k e"w B{z e'Jh bkG BjhA gj[zudk, fezs{ B[e;kB gj[zudk Wl feT[Afe id
b'e J/j õÝkb eod/ jB fe i/ BphnK d/ J/j jkb j'J/ jB sK ;kvk eh Jh;kJhnK dk jkb
jkb j't/rk< fJ; s/ fJõbke B{z ÷o{o B[e;kB gj[zudk W. fco T[BQK d/
d'fjok
Òw[ji÷/Ó noEks eokwksK Gh ni/jhnK jB fiBQK s/ w[be :k e"w B{z
j[D Jh;kJh g³E dh ;[D' pks wB bkfJ.
;tkfJ B[e;kB d/ j'o e[M bkG BjhA W. i?;k fe nkyd/ jB fe j÷os
;{bh uVQB w;hj dk p?m/ BjhA G[bkfJ.
w[jzwd ;kfjp B/ uzd B{z s'V fdZsk ;h, fi; s/ T[; d/ d' N[eV/ j' rJ/
13 14
u" g Jh ftu fbfynk W fe id T[; B{z gsk bZrk fe w/o/ d[ôwB w?B{z wkoBk
Jh;k Bph g[oy goXkB, fi;B/ fdZs/ ngB/ gokB. ukj[zd/ jB ns/ nZi w?A gefVnk ikDk W sd Uj ;koh oks p/u?B fojk
b' r B wfj eos' T[ g d/ ô k , fsBe/ josk eJh eb/ ô k . s/ ngB/ ;/teK B{z J/j nkyB bZrk fe fenk s[;hA ;[Zs/ gJ/ j'< fJj BjhA
go b'r'A e/ sKeh pkBh, w{b fod/ wfj Bkfjz ;[ykBh. d/yd/ i' w/o/ go e/jh w[;hps nkB tkbh W fi; d/ jZE'A w?A p/jkb jK. c/
iK go pkdô k j j? o ' v *, sKJh efjz d / fJ;/ B S' v . o gjkV go uVQ fr:k s/ d'B'A jZE T[mk T[mke/ gow/ôo nZr/ gqkoEBk
sp j?o'v geV Uj bhnk, ngD/ ;Bw[y mKvk ehnk. ehsk fe j/ fgsk fJ; w"s d/ fgnkb/ B{z w?E'A d{o oZy. go T[; ;wÝ eÝk
brk d/D d[y sK e' Gkoh, i' tj[ ;esk BjhA ;jkoh. j' ;edk ;h fi; s/ fdB uVQd/ jh geVBk rÝk, no fuZbkT[Adk ;{bh
eKNB ek f;o ski oyk:k, ekB/ geV sKfj wotk:k. fdZsk frnk. d/y' J/Xo w[;bwkBK ftZu fJZe wB;{o t/dKsh B/ jZ;
w[ y goik B/ E{ e k sK e/ , p[ o / ô p d Gky/ gq f s tke/ . jZ;e/ ;{bh go uVQfdnK ikB fdZsh no w{j ³ s/ jkfJ se Gh BjhA nkyh
g[B jkEB g?oB e/ wkjhA, Sksh nKyB w/A tv skjhA. ;h no Bk fJj fejk fe w?E'A fJj w"s dk fgnkbk d{o oj/. d{;ok
;{J/ b'j/ e/ rvtkJ/, eo/ wy"b pj[s wB GkJ/. ôw;spo'÷ B/ ngBh g[¼mh yZb w[bskB ftu pkdôkj d/ jE'A b[jke/ G'j
g[B nkyo e' ;{bh Ehnk, fs;B/ sB nogB eo dhnk. Bkb GotkJh go T[; B/ w{j ³ s/ ;h se Gh BjhA ehsh.
d/y' fs;e/ pdb/ ;ko/, efjs Jh;kJh WA S[Neko/. ;qh r[o{ s/ö pjkdo ih B/ ig[ih ;kfjp gVQfdnK gVQfdnK
Gkt-Jh;kJh b'e fJ; pks B{z g'EhnK ftu Sgtk e/ ns/ tZyÝkB ngBk ;h; s/ö Bkb i[dk eok:k go w[y'A Uj se Gh Bk T[ukoh, i?;k
d/ eo e/ ;ko/ ;z;ko d/ g[oôK gqfs gqrN eod/ jB fe :;{ B/ ;kv/ tk;s/ fe d;w r[o{ ih dk eEB W L-
d/j go d[y ;jko/, ns/ ebh;hnK** d/ nkokw bJh s/ ;kv/ gkgK d/ ;kXB j/ f s fJsh fifB eoh.. ;h;[ dh:k go[ ;h B T[ u oh..
Bk; bJh T[; B/ nkgD/ nkg B{z e[opkB ehsk, fJ; tk;s/ Uj ;kv/ Xow j/s ;kek fifB ehnk.. ;h;[ dhnk go[ f;oo[ B dhnk..
r[BkjK dk ***e[økok j'fJnk W sK s/ ;kB{z T[; go JhwkB fbnkT[Dk (pfusq BkNe)
ukjhJ/. fJ; s'A nZr/ jehes okfJ yZsqhnK d/ bVe/ B/ (i' Bk e'Jh ntsko
Gkt/A j'o wsK tkb/ fJ; go eJh gqeko d/ J/sok÷ eod/ jB fe ;h no Bk e'Jh g?r³po ;h ns/ w[;bwkB T[; B{z ÷'o Bkb w[;bwkB
d{;o/ d/ r[BkjK dk e[Zøkok d{ik fe; soQK j' ;edk W, ns/ w;hj pDkT[Dk ukj[zd/ ;B) ngDk f;o bkj"o ftu õkBpjkdo ;{p/ d/ ;kjwD/
fJB;kB Ek, no T[j õ[dk dk p/Nk BjhA j' ;edk feT[Afe õ[dk dh e'Jh fdZsk go Xow Bk SZfvnk. ;' w;hj dk ;{bh uVQBk e'Jh fJBQK wjkswk
fJ;sqh BjhA W ns/ õ[dk ;E{b ;oho tkbk BjhA W. jK fJ; rZb B{z Bkb'A tX e/ tvkJh BjhA oZydk.
w³BÝk iKdk W fe T[j fJe Xqwkswk g[oy ;hl gq³s{ õ[dk :k T[; dk g[Zsq gq³s{ ;kB{z nfij/ M/fVnK Bkb e'Jh ezw BjhA W e/tb J/j' T[gd/ô
j'Dk n;zGt W. tZvh rZb i' T[; d/ ;{bh uVQB/ tkbh W ;' Gh e'Jh :k B;hjs ;kB{z Jh;kJh e"w s/ fwb ;edh W fe fJj e"w nfeqsxD
fjzd[;skB d/ wjkswk iBK s/ tXe/ BjhA gkJh iKdhL eÝ'Afe n³ihb BjhA W fezs{ feqsZrÝ W. fJ; tk;s/ J/jBK d/ frofinK go jo irk
*Herod Bkw pkdôkj **Jh;kJh dhB ***r[BkjK dk pNBk ;{bh dk fBôkB j[zdk W. fesfBnK dh N'gh, e'N, xVh dh ÷zihoh

15 16
nkfdeK go gh fJ;dh fBôkBh gkJh iKdh W. fJ; s'A fJj Gkt fBebdk Bkw oyk:k, J/wBkpkd ftu wbeGkr' s/ Bokdq eokfJnk ns/ gkDhgs
W fe fJ; Jh;kJh e"w B/ nkgD/ wjkswk w;hj d/ T[gekoK B{z G[bk BjhA eoBkb ftu fJpokjhw b'Xh gk; ;Zs wjhB/ e?d oj/ ns/ uZeh gh;h.
fdZsk pbfe jodw :kd oZyD/ d/ tk;s/ T[; d/ fBôkB nkgD/ p;sqK irBBkE, powk, nk;kw, ;zrbkdhg, wZek, wdhBk, ekpb, ezXko
ns/ wekBK B{z bk oZy/ jB. ns/ fsZps nkfd d/;K ftu GqwB eo e/ b'eK B{z nkgB/ ;Zs ws dk
d'fjok T[gd/ô ehsk, i?;k pqjwD iK fjzd{nK B{z fJj T[gd/ô ehsk fe s[;hA
fjzd{ Jh;kJh w[;bwK oyd/ Xow JhwkB. eZu/ ;{s d/ Xkr/ tkb/ iB/T{ B{z fsnkr e/ fJ; ;Zu/ izR{ B{z gfjo' ns/ i'
Xz B Ý - Xz B Ý fJj Xz B jB tZvÝ B go e[ o pkB.. izR{ g[okDk j' e/ N[ZN iKdk W :k d[ôwB s'V fdzd/ jB, mhe BjhA W,
gqôB-eÝk r[o{nK dhnK sebhøK dk e'Jh fBôkB f;Zy e"w B/ Gh :Ek L dfJnk egkj ;³s'y[ ;{s[ is[ r³Yh ;s[ tN[..
nkgD/ gk; oZfynk W< J/ j [ iB/ T { ihn ek jJh s gkv/ xs[ . .Ô
J/j fjzd{, w[;bwkB ns/ Jh;kJh GkJhnK d/ fB;u/ ns/ ftô`k; Bk J/j[ s[N? B wb[ br? Bk J/j[ ib? B ikfJ..
dh pkps i' T[BQK d/ ngB/ tZfvnK wjkswK go W, e[S[e eEB ehsk XzB[ ;[ wkD; BkBek i' rfb ub/ gkfJ .. (n³r 471 471)
W, fi; d/ gVQB/ s/ jo fJe g[oô B{z J/BQK e"wK dh gqhsh dk i' nkgB/ g[ B k L BkfJ w³fBn? gfs T{gi? ;kbkjh ;u[ ;{s[.. Ô
tZfvnK Bkb W, rÝkB j' ;edk W. dorj n³dfo gkJhn? sr[ B s{Nf; g{s.. 3. . Ô (n³r 471 471)
j[D nZr/ f;Zy :k ykb;k g³E dk jkb Gh nkfynk iKdk W. fJ; ôpd s/ ;kø gqshs j[zdk W fe T[BQK B/ õkb;k g³E d/ Xkofwe
izR{ dk fjzd{ e"w B{z eÝk T[gd/ô ehsk W fi; s/ T[BQK dk sksgoi fJ;
f;ZyK dk jkb kõ b;k Xow o{gh ;Zs ws d/ gquko bJh ;k fe gqrN j't/. fco T[BQK B/
d' j ok L f;Zy g³ E dk jkb j[ D , ;[ D ' ÷ o k wB bkfJ.. fJZe nekb g[oy d/ nokXB s/ S[ZN j'o fe;/ iVQ gdkoE dh g{ik eoD
ngB/ d; r[o go nj?, fB;uk fJB fe; GkfJ.. dk T[gd/ô BjhA ehsk i?;k fe T[BQK d/ w[ykofpzd s/ T[uo/ j'J/ p
ô d dZ;d/
u' g Jh jB. :Ek nkfd r[o{ rzqE ;kfjp ih ftu w{osh g{ik gqfs eEB W L
n"o wsB eh pks T[ukoh.. j[B nkJh f;zxB eh tkoh.. ;kb rq k w fpg g{ f i wBktj[ ;[ f eq s [ s[ b ;h wkbk.. Ô
fJB e/ r[o{nB i' T[geko/.. eo/ fJBQ'A go d{y ;jko/.. okw Bkw[ ifg p/Vk pKXj[ dfJnk eoj[ dfJnkbk..
dfJnkbk..11. . Ô
T[Be' fJB B/ BjhA ftukok.. ;'ts fB; fdB g?o g;kok.. ekj/ ebok f;³uj[ iBw[ rtktj[.. Ô
GJ/ feqsxB irs e/ wkjhA.. Xow gqhs fJBe' e[S BkjhA.. ekuh Yjfr fdtkb ekj/ ru[ bktj[ ....11.. ojkT[..
tkose (n³r 1170
1170)
fJ; g³E d/ nkfd eosk ;hq r[o{ BkBe d/t ih wjkoki ;B. g[ B k
T[jBK d/ ihtB ufoZsq gVQB/ s/ gqshs j[zdk W fe T[BQK B/ e/j/-e/j/ eôN xfo BkokfJD[ ;Gk Bkfb .. Ô
;jko e/ J/jBK d/ bkG bJh :sB ehs/. d/y'A T[BQK B/ b'eK e'b'A e[okjh g{ i eo/ oy? Bktkfb.. Ô

17 18
e[³r{ u³BD[ c[b uVkJ/.. Ô s[;K dk gkDh fe; soQK gj[zu/rk< r[o{ d/ fJ; T[gd/ô s/ pj[s fjzd{
g? o h g? g? pj[ s [ wBkJ/ . . Ô GkJhnK d/ ;z;/ d{o j' e/ r[o{ ws B{z n³rheko eoB bJh sÝko j' rJ/.
wkD{nk w³fr w³fr g?B ~?? ykfJ.. Ô J/;/ gqeko id e[oy/sq ftu ;{oi rqfjD B{z rJ/ sK UE/ Gh rqfjD
n³Xh e³wh n³X ;ikfJ.. Ô ;w: wjK-gqôkd uVQk:k fi; ezw B{z fjzd{ b'eK B/ nkgD/ Xow s/ nsh
G[ f ynk d/ f J B wofdnk oy? . . Ô T[bN ;wM e/ r[o{ ih Bkb fJ; ftyÝ go pj[s fppkd ehsk no
n³Xk MrVk n³Xh ;E? .. 1.. (n³r 1240
1240) g³vsK B/ nkfynk fe s?A e[oy/sq i?;/ shoE go rqfjD d/ g[op go i'
J/jBK ôpdK s/ ;kø gkfJnk iKdk W i' f;Zy b'e ;kv/ eEB wk; foZXk W ;' wjK x'o gkg ehsk W ns/ s{z wjK gkgh g[oy WA. fJ; go
ehs/ j'J/ nekb g[oy d/ nokXB s/ S[ZN j'o fe;/ iVQ gdkoE B{z Bk r[o{ ih B/ T[jBK B{z fJ; gqeko dh f;ZyÝk fdsh, :Ek L-
;/tB ns/ iVQ gdkoE w³BD tkfbnK s'A j'o e"wK tKr i[d/ j' ikD. ;b'e wL 1. . Ô
fJ;h gqeko id n;hA T[BQK dh iBw ;kyhnK gVQd/ jK sd T[BQK gfjbK wk;j[ fB³fwnk wk;? n³dfo tk;[..Ô
s/ Gh ;kB{z fJj' T[gd/ô fwbdk W fe r[o{ ih dk n;bh sksgoi fJj ihT[ gkfJ wk;[ w[fj fwfbnk jv[ u³w[ sB[ wk;[.. Ô
Ek fe ;z;ko go ;ko/ c'eN eow Xow jNk e/ fJe ;Zuk o;sk nekb wk;j[ pkjfo efYnk w³wk wk;[ frok;[..Ô
g[oy d/ gkT[B dk dZf;nk ikJ/, i?;k fe fJe ;kõh jod[nko dh W. id w[j[ wk;? ek ihG wk;? eh wk;? n³dfo ;k;[.. Ô
r[o{ ih jod[nko go rJ/, UE/ ik e/ eÝk d/yd/ jB fe w/bk Gfonk tvk j' n k thnkfjnk xfo b? nkfJnk wk;[ . . Ô
j':k W ns/ b'r tZvh ôoXk Bkb jod`ko ftu rzrkib dhnK u[bhnK wk;j[ jh wk;[ T{ g i? wk;j[ ;G' ;ke[ . .Ô
Go-Go ngB/ fgsoK B{z ib d/Ad/ jB. fJ; go r[o{ ih B/ g[ZS:k fe ;fsr[ f o fwfbn? j[ e w[ p[ M hn? sK e' nkt? okf;..Ô
GkJh s[;hA fJj eÝk eod/ j' < fJ; dk T[Zso T[BQK B/ fdsk fe n;hA nkfg S[N/ Bj S{Nhn? BkBe pufB fpDk;[ .. ..11..
ngB/ ;`ortk;h fgsqK B{z ib d/ e/ fsqgs eod/ jK. fJ; rZb B{z ;[D e/ wL 1. . Ô Ô
r[o{ ih ngB/ fg³v eoskog[o tb w[y eoe/ d'B'A jZEK Bkb gkDh f;ziD wk;[ wk;[ efo w{ o y[ MrV/ frnkB[ fXnkB[ Bjh ikD? . . Ô
bZr gJ/. fJ; rZb B{z d/y e/ b'e j?okB j' e/ nkyB bZr/ fe fJj e'Jh eT[ D [ wk;[ eT[ D [ ;kr[ ejkt? fe;[ wfj gkg ;wkD/ . .Ô
dhtkBk W, no g[ZSD bZr/ fe ;zs ih fJj feÝk eod/ j'< r[o{ ih B/ r? A vk wkfo j' w ir ehJ/ d/ t fsnk eh pkD/ . .Ô
T[BQK B{z nkfynk fe ;kvh eoskog[o ftu g?bh phih j'Jh W, T[j gkDh wk;[ S' f v p? f ; Be[ geVfj oksh wkD; ykD/ ..Ô
y[D'A ;[edh iKdh W, T[; B{z f;zid/ jK. fJ; pks go ;ko/ mZmk eoB bZr/ cV[ efo b' e K B' fdybktfj frnkB[ fXnkB[ Bjh ;{ M ? ..Ô
, nkfynk fe GkJh s{z sK G'bk WA i' fJj BjhA ikBdk fe fJsBh d{o s/ BkBe n³X/ f;T[ fenk ejhn? ej? B efjnk p{M? ..Ô
ok f;zfink j'fJnk gkDh fee[o gj[zu/rk. fJ; dk T[Zsq r[o{ ih B/ j; e/ n³Xk ;'fJ fi n³X[ ewkt? fs;[ fod? f; b'uB Bkjh ..Ô
fJj fdsk fe GkJh w/oh g?bh i' J/;/ Xosh go W, UE/ w/ok f;zfink wks fgsk eh oes[ fBg³B/ wSh wk;[ B yKjh ..Ô
j'fJnk gkDh BjhA gj[zudk sK s[jkv/ T[BQK fgsoK B{z i' gob'e ftu jB fJ;sqh g[oy? iK fBf; w/bk UE? w³X[ ewkjh..Ô

19 20
wk;j[ fB³w/ wk;j[ i³w/ jw wk;? e/ GKv/ ..Ô i'r[ B fy³Ek i'r[ B v³v? i'r[ B G;w uVkJhn? .. Ô
frnkB[ fXnkB[ eS[ ;{ M ? Bkjh us[ o [ ejkt? gKv/ ..Ô i'r[ B w[³dh w{³fv w[vkfJn? i'r[ B f;³Ch tkJhn? .. Ô
pkjo ek wk;[ w³dk ;[nkwh xo ek wk;[ u³r/ok ..Ô n³iB wkfj fBo³ifB ojhn? i'r i[rfs fJt gkJhn? .. 1. . Ô
ihn i³s ;fG wk;j[ j'J/ ihfJ bfJnk tk;/ok ..Ô rbh i' r [ B j' J h.. Ô
nGy[ Gyfj Gy[ sfi S'vfj n³X[ r[o{ fiB e/ok ..Ô J/e fdq;fN efo ;w;fo ikD? i'rh ejhn? ;'Jh .. ..11.. ojkT[..
wk;j[ fB³w/ wk;j[ i³w/ jw wk;? e/ GKv/ ..Ô i' r [ B pkjfo wVh w;kDh i' r [ B skVh bkJhn? . . Ô
frnkB[ fXnkB[ eS[ ;{ M ? Bkjh us[ o [ ejkt? gKv/ .. Ô i'r[ B d/f; fd;³sfo Gftn? i'r[ B shofE BkJhn?.. Ô
wk;[ g[ o kDh wk;[ es/ p hH uj[ i[ f r wk;[ ewkDk ..Ô n³iB wkfj fBo³ifB ojhn? i'r i[rfs fJt gkJhn?.. 2..
ifi ekfi thnkfj ;[ j kt? UE? wk;[ ;wkDk ..Ô ;fsr[ o [ G/ N ? sk ;j;k s{ N ? Xkts[ tofi ojkJhn? ..Ô
fJ;sq h g[ o y fBgifj wk;j[ gkfs;kj ;[ b skBK.. Ô fBMo[ Mo? ;ji X[ f B bkr? xo jh gouk gkJhn? ..Ô
i/ UfJ fd;fj Bofe iKd/ sK T[ B Q ek dkB[ B b? D k ..Ô n³iB wkfj fBo³ifB ojhn? i'r i[rfs fJt gkJhn?.. 3. . Ô Ô
d/ A dk Bofe ;[ o fr b? d / d/ y j[ J/ j [ fXCkDk ..Ô BkBe ihtfsnk wfo ojhn? n? ; k i' r [ ewkJhn? Ô
nkfg B p{ M ? b' e p[ M kJ/ gKv/ yok f;nkDk ..Ô tki/ pkMj[ f;³Ch tki? sT[ fBoGT[ gd[ gkJhn? Ô
gKv/ s{ ikD? jh Bkjh feEj[ wk;[ T[g³Bk ..Ô n³iB wkfj fBo³ifB ojhn? i'r i[rfs sT[ gkJhn? .. 4.. ..11..
..88..
s'fJnj[ n³B[ ewkd[ egkjK s'fJnj[ fsqGtD[ r³Bk.. Ô (n³r 730 730)
s' n k nky? jT[ pj[ fpfX jSk s' n ? pj[ s [ fpekok ..Ô c/o ig[ih ;kfjp fty/ eEB W, :Ek L
J/s/ o; S'fv j't? ;³fBnk;h BkBe[ ej? ftukok .. 2.. w[³dk ;zs'y[ ;ow[ gs[ M'bh fXnkB eh eofj fpG{fs..
(n³r 1289
1289) fy³Ek ekb e[nkoh ekfJnk i[rfs vzvk goshfs..

fJ; T[gd/ô Bkb T[BQK d/ T[; nrÝkB tkb/ fynkb B{z, i' nkJh g³Eh ;rb iwksh wfB ihs? ir[ ihs[..
nkd/;[ fs;? nkd/;[..
T[j rqjB Bz{ ;{oi Bkb e/s{ oke; dh bVkJh ;wMe/ T[; dh oZyÝk
bJh :sB eod/ ;B ns/ T[; ;wÝ go wk; nkfde dk ykBk gkg nkfd nBhb nBkfd nBkjfs i[r[ i[r[ J/e' t/;[.. (n³r 66)
ikBd/ ;B, d{o ehsk. J/; ôpd ftu r[o{ ih B/ i'rhnK d/ ebgs i'r dk y³vB eod/
c/o id i'rhnK B{z fwb/ sd UBQK B{z Gh ngD/ ws d/ ;Zu/ i'r dk ;Zu/ i'r dk T[gd/ô ehsk ns/ dZf;nk fe fy³Ek vzvk ns/ G;w brke/
T[gd/ô ehsk ns/ dZf;nk fe s[;hA fJ; gqeko d/ i'rh j't', i?;k fe fcoB/ dk Bkw i'r BjhA W ns/ Bk w{v
³ w{v
³ k e/ f;zCh tikT[D :k skVh
eEB W L bkT[D s/ jh i'r jz[dk W, rZbK Bkb i'r BjhA jz[dk. n³iB i' wkfJnk
;{jh wjbk 1 xo[ 7 W T[; d/ ftZu ofje/ jh fBob/g ofjD/ dk Bkw i'r W. sK s/ s[;h T[;
1> ;fsr[o gq;kfd .. i'r B{z XkoB eo'l ns/ fJ; gqeko dhnK w[d ³ qK M'bh fpG{s B{z Xko' fi;
21 22
d/ XkoB eoB/ s/ s[;kvk nekb g[oy Bkb i'r noEks fwbkg j't/, id s[;hA fJ; ;Zu/ n³fwqs d/ pÝkgkoh j' ikUr/ sd fJ; j'S/ wd B/
ns/ ;Zu/ i'rh efjbkt'. J/; T[gd/ô s/ f;ZX j[zdk W fe r[o{ ih B/ s[jkvk eh ;tkoBk W. fJ; s/ s[;hA d/y ;ed/ j' fe r[o{ ih B/ ;Zuh
i'rhnK B{z Gh nkgD/ T[gd/ô d[tkok J/j' eEB ehsk fe g[okD/ ebgs ôokp dk Gh i'rhnK B{z T[gd/ô ehsk.
i'r B{z SZv e/ s[;hA fJ; ;Zu/ ykb;k Xow d/ i'r B{z XkoB eo' fi; ftZu fco w[;bwkBK B{z Gh r[o{ ih B/ Uj' ;Zs T[gd/ô ehsk i' j'oBK B{z
ezB gVkT[D, fy³Ek gfjoB, M'bh jZE b? e/ do do w³rD dh e'Jh b'V ehsk ;h fe s[;hA gZe/ w[;bwkB sK jh j' ;ed/ j' i/ fJ; soQK dh Bwk÷
BjhA W. fJ;h gqeko id i'rhnK B/ r[o{ ih B{z ôokp ghB bJh nkfynk gV'Qr/ ns/ ni/jh w;hs ns/ w;[Zbk pDkUr/ i?;k fe r[o{ ih dk tke
ns/ fJj eEB ehsk fe fJj n³fwqs W fJ; d/ ghD/ s/ fuZs fJekro j' W L-
e/ pqjw ftZu br iKdk W. sd r[o{ ih B/ fJj BjhA ;wfMnk ;kX{ b'r ;b' e [ wL 1 . . Ô
Xow dk T[gd/ô eod/ jB, fi; s/ w³B b?Bk ukjhJ/, fezs{ T[; go Gh fwjo w;hfs f;de[ w[ ; bk je[ jbkb[ e[ o kD[ . . Ô
r[o{ ih B/ fJj fynkb eoe/ fe fJj pkjo w[yh gdkoEK ftZu bzgN j' ;ow ;[³Bfs ;hb[ o'ik j'j[ w[;bwkD[.. Ô
e/ ngB/ ihtB dk Bk; eo oj/ jB, fJj nkfynk, :Ek L eoDh ekpk ;u[ gho[ ebwk eow fBtki.. Ô
nk;k wjbk 1 s;ph ;k fs;[ Gkt;h BkBe oy? bki .. ..11..
r[ V [ efo frnkB[ fXnkB[ efo Xkt? efo eoDh e;[ gkJhn? . .Ô wL 1 . . Ô
Gkmh GtB[ gq/w ek g'uk fJs[ of; nfwT[ u[nkJhn? ..
..11. . Ô je[ gokfJnk BkBek T[ ; [ ;{ n o T[ ; [ rkfJ.. Ô
pkpk wB[ wstko' Bkw o;[ ght? ;ji o³r ofu ofjnk.. Ô r[ o [ gho[ jkwk sk Go/ ik w[ o dko[ B ykfJ.. Ô
nfjfBf; pBh gq/w fbt bkrh ;pd[ nBkjd rfjnk..
rfjnk..11.. rbh fG;fs B ikJhn? S[ N ? ;u[ ewkfJ.. Ô
ojkT[.. wkoD gkfj jokw wfj j' f J jbkb[ B ikfJ.. Ô
g{ok ;ku[ fgnkbk ;ji/ fs;fj ghnkJ/ ik eT[ Bdfo eo/.. BkBe rbh e{VhJh e{V' gb? gkfJ.. gkfJ..22..
wL 1 . . Ô
n³fwqs ek tkgkoh j't? fenk wfd S{S? GkT[ Xo/.. 2..
g³fi fBtkik tys g³fi g³ik g³i/ BkT[.. Ô
r[o eh ;kyh n³fwqs pkDh ghts jh gotkD[ GfJnk Ô
gfjbk ;u[ jbkb d[ f J shik y? o y[ d kfJ.. Ô
do do;B ek gqhsw[ j't? w[efs p?e[³m? eo? fenk .. 3..
uT[Eh Bhnfs okf; wB[ g³ith f;cfs ;BkfJ.. Ô
f;csh osk ;d p? o krh i{ n ? iBw[ B jko? . . Ô
ej[ BkBe ;[fD GoEfo i'rh yhtk n³fwqs Xko? .. 44.... eoDh ebwk nkfy e? sk w[ ; bwkD[ ;dkfJ.. Ô
(n³r 360
360) BkBe i/s/ e{fVnko e{V? e{Vh gkfJ .. ..33.. (n³r 140
140)
fJ; ôpd ftu r[o{ ih B/ i'rhnK B{z ;Zuh ôokp d/ ghD dk J/; ôpd ftZu r[o{ ih B/ w[;bwkBK B{z õkb;k Xow d/ ;Zu/
T[gd/ô eoe/ ;wMkfJnk fe j/ GkJh i/ s[;hA nfijh ôokp d/ nwbh JhwkBdko w'wB j'D dk T[gd/ô ehsk ns/ dZf;nk fe fJ; gqeko dh
j'BK ukj[zd/ j' sK j't' fi; d/ nr/ w[efs ns/ p?e[zm Gh s[ZS jB, no w;hs ns/ w[;bk pDke/ fJ; gqeko dh Bwk÷ gVQe/ ;Zu/ w[;bwkB j't'.
23 24
fJ; T[gd/ô B{z ;[Be/ T[BQK B/ r[o{ ih nZr/ fJZe Y[Zuo vkjh fe eÝkws fJBQK s/ BÝkok e/tb nekb g[oy tZb'A W ;'Jh ;Zuk W, i?;k fe gkegNB
B{z fjzd{ Boe tZb G/i/ ikBr/ ns/ w[;bwkB ;G d/ ;G pfjôs ftu ftZu r[o{ ih B/ ô/y cohd d/ ;/te B{z T[gd/ô ehsk ;h id T[; B/ fJj
ikBr/ feT[Afe fjzd{ nZr Bkb ibkJ/ iKd/ jB ns/ w[;bwkB epo nkyÝk fe ÒfJe ;kfjp s/ d'JhA jZdhA. e/jVk ;/thA e/jVk odhA@ fi; dk
ftZu dø B kJ/ iKd/ jB, fenkws d/ fdB id' A n÷ o kJhb ø f oô s k r[o{ ih B/ J/j T[Zsq fdZsk fe fÒ je' ;kfjp fje' jd. fje' ;/th d{ik
ngBk oDf;zrk pikJ/rk sd w[;bwkB sK T[;h soQK nkg' nkgB/ od@ fJ; s/ ;kø gqrN jz[dk W fe fjzd{ ns/ w[;bwkB-gBk i' nkdwhnK
ôoho b? e/ T[Zm yVBr/ no õ[dk d/ ;kwQB/ ikBr/ fiBQK dh j÷os d/ fuZsK ftu Xf;nk j'fJnk W ;' oZd j'B/ d/ i'r W ns/ n;b ftZu
w[jzwd ;kfjp f;øko; eoBr/ fi; s/ T[BQK B{z pfjôs fwb/rk d{;o/ fJBQK d'BK s/ fBnkok g³E i' fJZe B{z jh w³BB/ tkbk W ;'Jh ;Zuk W.
fjzd{ i' gfjb/ jh ibe/ ;[nkj j' u[Ze/ jB sd T[BQK d/ o{j õkbh GNed/ r[o{ ih B/ ngB/ fJ; g[oykoE B{z fBok g³ikp :k fjzd[;skB d/
fcoBr/ fiBQK B{z õ[dk Boe ftZu G/i d/t/rk. tk;s/ jh BjhA iksk ;h ns/ Bk fJj fõnkb ehsk ;h, fe ;kv/ ihtB
r[o{ ih B/ T[BQK dh fJ; pks B{z ;[Be/ fJj T[gd/ô ehsk, :Ek L dk bkG fJ;h d/; d/ nkdwh T[mkT[D gozs{ T[BQK B/ nop nkfde d/;K
(tko nk;k) ;b'e wL 1 ftZu ik e/ ngB/ ws dk gouko ehsk no T[; irQk d/ T[BQK b'eK Bz{
;s Xow dk T[gd/ô eoe/ ngB/ ws ftZu fbnkT[B dk g[oykoE ehsk
fwNh w[;bwkB eh g/V? gJh e[fw nko..
w~nko.. no T[BQK go ;kps ehsk fe g[oy dh iks fjzd{ ns/ w[;bwkB BjhA W
xfV GKv/ fJNk ehnK ibdh eo/ g[eko.. fezs{ fJ; dk ;oho g³i sZsK dk pfBnk j'fJnk W ns/ fJ; ftu
ifb ifb o't? pg[Vh MfV MfV gtfj n³frnko.. nkswk fBtk; eodk Wl i?;k fe eEB W fÒ jzd{ ejK i/ wkohn? w[;bwkB
BkBe fifB eos? ekoD[ ehnk ;' ikD? eosko[.. (n³r 466
466) Gh Bkfj. g³u ss ek g[sbk y/b? r?ph wkfj.@
fJ; ôpd ftZu w[;bwkBK bJh fJj f;ZyÝk ehsh fe s[;hA fJj fJBQK T[gd/ôK s/ f;ZX j[zdk W fe T[BQK B/ fJ; ;z;ko d/ ;ko/ fjZ;ÝK
fõnkb Bk eo' fe fi; B{z ibkfJnk iKdk W ;' Boe dk nXekoh j[zdk ftZu T[; e"w d/ g?dk eoB dk phi phfink ;h i' fjzd{ w[;bwkBK d/
W, no døB ehsk j'fJnk pfjôs ftZu iKdk Wl fezs{ fJ; rZb dh G/d s/ fpBK s/ fBokbh j't/. J/BQK T[gd/ôK d/ gqskg eoe/ jh w[;bwkB
fe;/ wB[Zy wkso B{z õpo BjhA W fe nZr/ eh j't/rk. fJj pks Uj ;qh r[o{ BkBe d/t ih B{z ngBk gho w³Bd/ jB. n³s B{z UBQK B/ fJ; g³E
nekb g[oy ikBdk W fi; B/ ;koh f;qôNh B{z ;kfink W, T[; s/ fpBK go J/j goT[geko ehsk i' nkgDh irQk :k nkgD/ Bkw d/ XB dk
i' ikBB dk dkjtk eodk W ;' rZg wkodk W. õ÷kBk g[sqK dk wkb BjhA eo rJ/ gozs{ Uj fJ; d/ô d/ fJe j'o
;qh r[o{ BkBe d/t ih B/ fjzd{ ns/ w[;bwkBK ftZu'A fe;/ Bkb wjkswk B{z, i' UBQK Bkb e'Jh ;zpzX BjhA oZydk ;h fezs{ fJ; ezw d/ i'r
okr ns/ d?`s BjhA ehsk ns/ Bk fJj nkfynk W fe fJBQK ftZu'A ;k fi; dk BkT[A bfjDk ;h, d/ rJ/ ns/ fJj nky rJ/ fe i' n;hA fJj
øbkBk ;Zuk W :k øbkBk M{mk W, feT[Afe Uj ikBd/ ;/ fe fJj d'B'A õkb;k Xow dk phi phfink W s[;K fJ; B{z gkDh d/Dk ns/ oZyÝk
føoe/ nkg; ftZu nrÝkB eoe/ G/d ;wMd/ jB ns/ fJZe d{i/ d/ eoDh, nkfd. r[o{ ih d/ ;ko/ ihtB ufoZsq d/ ftuko eoB/ s/ fJj Gkt
fto'Xh pB/ j'J/ jB. n;b ftZu fJj d'B'A M{m jB ns/ sh;ok g³E i' ;kø fBebdk W fe UBQK B/ fJZe ni/jh e"w d/ g?dk eoB/ dk phi

25 26
phfink ;h i' d[BhnK d/ ;ko/ nkdwhnK :k ;kohnK e"wK ftu'A fJe r[o{ BkBe d/t ih wjkoki B/ g³ikp ftu iBw bhsk ns/ fJ; d/; dh
ni/jh BthA e"w g?dk j' ikt/ fi; dk sksgoi ;z;ko ftZu nekb Gkôk ftu jh ôpd ou/. fJ; tk;s/ e'Jh toDwkbk ÷o{o j'Dh ukjhdh
g[oy d/ ;Zu/ T[gd/ô eoB dk j't/ ns/ fi; d/ n;{b ;[bj e[b ns/ gy³v W fi; go fJj ftuko e/ T[BQK B/ g?Ash nZyoK dh toDwkbk fi; dk
d/ y³vB jko/ j'B. Bkw r[ow[yh nkyd/ jB no nZi eZb g³ikph toDwkbk Gh ;Zdd/ jB,
Gkt/A fJj sksgoi ;kø s"o go gqrN BjhA j[zdk go n³sow[yh pj[s ;[zdo ouh i' r[o{ ih B/ ôpdK B{z g{oh soQK nkgD/ ftu g{oD eo/.
fposh Bkb ;kø gqshs j' iKdk W. fi; gqeko phi ftZu :k T[; d/ J/BQK d/ ;tkfJ T[BQK B/ nkgDh pkDh Gh ouh gqs ³ { Uj pkDh T[; d/
S'N/ n³r{o ftZu Gkt/A Uj tZv/ tZv/ NkjB ns/ c[Zb cb BjhA jB go nB[;ko jh ouh i' nkfd r[o{ ih B/ ouh ;h. fJ; eEB s/ fJj pks
ftuko eoB/ s/ Uj ;kohnK ôkyK gZsq c[Zb cb nkfde T[; d/ ftZu jh nZSh soj f;ZX j' rJh W i' d{;oh gksôkjh ;qh r[o{ n³rd ih B/ Gh
gqshs j[zd/ jBl ns/ T[; d/ phiD tkbk wkfbe ikDdk W fe ;wK gk fJ; õkb;k e"w B{z j'oBK e"wK Bkb'A tZyok eoB dk T[gkfJ ehsk, ns/
e/ fJ; n³r{o ftZu'A J/j ;ZG/ t;sK nkg/ jh T[sgZs j' ikDrhnK. fJ;h nfijk o;sk fBekfbnk fi; ftu uZb e/ fJj e"w nkg/ jh ;G s/
gqeko T[; t/b/ Gkt/A fJ; ws d/ gqukoe B/ f;ZX/ ;kd/ T[gd/ô ehs/ ;B tyoh j' ikJ/ i?;k fe ekT[A Bkb'A e'fJb d/ pZu/ f;nkD/ j' e/ nkg/ jh
go Uj fuZs ftu ikDd/ ;B fe id/ Uj ;wÝ ÷o{o nkt/rk id fJj tZyo/ j' iKd/ jB.
e"w ;G e"wK s/ fJZe tZyoh e"w pDe/ fJ; ;z;ko go gqf;ZX j't/rh.. d'jok L pktB s/ g?Ash eo/, nZyo Xo wB u"Ag.
d'fjok Bkw r[ow[yh fsj Xok, nwod/t e' ;"Ag..
ngD/ sB go y/d ;fj ehB/ goT[geko.. d:' fsbe fiB jkE ;/, nwod/t e' d/t..
g³E õkb;k j/s Ek r[o[ BkBe ntsko.. bhB GJ/ fBi o{g w/A, Gky ;rb wB G/t..
;qh r[o BkBe d/t B/ i"B wB'oE ehB.. sh;oh gksôkjh r[o{ nwodk; ih B/ Gh ngB/ ihtB B{z T[;h
;' ;G ngB/ jkE ;/ r[o n³rd e' dhB.. g[oykoE ftu bkfJnk fi; dk phi gfjbh gksôkjh B/ oZfynk ns/
;qh r[o{ BkBe ;kfjp ih d/ wro'A d{;oh gksôkjh r[o{ n³rd n³r{o d{;oh gksôkjh B/ fbnKdk. j[D J/BQK B/ U; B{z gkDh d/ e/ S'N/-
;kfjp ih B/ nkfd r[o{ d/ f;ZXKs B{z nZSh soK ;wM bhsk ;h fe UBQK S'N/ ns/ jo/-jo/ gZso bkJ/l gqs
³ { Uj gZso fejV/ ;/< sg, ;s ;fjD-
dk ;zebg :k ;z;ko ftZu nkT[D dk gq:'iB ;Zs ws d/ gquko ns/ ôhbsk ns/ dkB nkfde ;[G r[D ;/, sg sK T[BQK B/ nfijk ehsk ;h
fJZe BthA e"w d/ g?dk eoB dk j? ;h. fJ; go UBQK B/ J/j ftuko ehsk i' r[o{ n³rd d/t ih d/ fJôBkB eokT[D bJh r'fJzdtkb'A do:k d/
fe jo fJZe d/ô dh Gkôk ns/ T[; d/ nZyo fGzB-fGzB jBl i?;k fe ftu'A fBZsB/w Bkb nkg rkro Go e/ ib fbnkTA[d/ ;B s/ iKd/ j'J/
pzrkb d/; d/ pzrkbh, wdok; d/ wdok;h, coK; d/ øoK;h;h, nop d/ fgSbh g?ohA iKd/ ;B fe r[o{ ih tb fgZm Bk j't/. nkyd/ jB fe fdB
noph gqf;ZX jB ns/ fjzd[;skB ftu fjzdh gqrN W. fJ; s/ toDwkbk gkDh bJh oks B{z ub/ nkT[Ad/ ;/ no n³X/o/ d/ ekoD d/y Bk ;e/ fJe
UBQK d/ d/;h :k e"wh toDwkbk W ns/ T[; Gkôk ftZu T[BQK d/ Xkofwe i[bkj/ dh yZvh ftu ;D/ rkro fvZr gJ/. i[bkj/ B/ nkfynk fe e"D
g[;seK d/ ou/ ikD s/ Xkowe :k w÷jph Gkôk pB rJh W. sks/ ;qh W < fJj rZb ;[D e/ T[; dh i[bkjh B/ nkfynk fe fJ; t/b/ j'o e"D
27 28
j'Dk W, nwo{ fBEktK j't/rk. fJj ;[D e/ u[Zg oj/ no rkro b? e/ fco s[;h d/y ;ed/ j' fe i' r[o{ ih B/ tosh W fJ; s/ tX e/ j'o
ib B{z rJ/. id r[o{ n³rd ;kfjp B/ r[o{ nwodk; ih dh pkps fJj eÝk ;fjBôhbsk j' ;edh W.
rb ;[Dh sd nkfynk fe ÒfJj fBEkftnK dk EkT[A j't/rk ns/ sh;ok UjBK B/ ;koh T[wo ngB/ jZEhA fwjBs eo e/ G'iB ykXk
fBnk;fonK dk nk;ok j't/rk.@ fJ; s/ tX j'o sg eh j' ;edk W < W. i' g{ik dk g?;k nkT[Adk ;h T[; B{z n³rheko BjhA eod/ ;B, T[; dk
d{;ok ;Zs UBQK B/ nfijk gkfbnk i' tZvhnK sebhøK ftu th ngB/ ;zrs bJh bzro ikoh ofjzdk ;h. UjBK d/ Gzvko ftu e'Jh øoe BjhA
gqD B{z BjhA sÝkr:k. sh;ok ;fjBôhbsk dk T[gd/ô UjBK B/ tos ;h, ;ko/ fJe' irQk p?m e/ Sed/ ;/ Gkt/A e'Jh nwho j't/ Gkt/A öohp.
e/ nfijk fdykfJnk i' nZi se fe;/ wjkswk B/ ngB/ toskU ftu nkyd/ jB fe fJe pqjwukoh i' ngB/ jZE dh o;'Jh yKdk ;h, doôB
BjhA nKdk. fJ; s/ tX e/ ;fjBôhbsk j'o eh j' ;edh W < n³ihb bJh nkfJnk. r[o{ ih B/ nkfynk fe ;kv/ gk; T[j nkt/ i' gfjb/
ftu fbyÝk W fe Òs/oh fJe rZbQ go s[wkuk wko/ s{z d{;oh Gh nZr/ eo Gzvko/ ftu g³rs Bkb gqôkd Se/ iK T[; B/ J/j' ehsk sK doôB
d/j.Ó gqs
³ { nZi skJhA [õd fJ; ebkw d/ eosk :k T[; d/ ;/teK B/ g{oh- fdZsk. c/o sh;oh gksôkjh B/ ;Zstkdsk dk T[gd/ô f;ZyK B{z nkg go
g{oh tos e/ BjhA fdykJh. go sh;oh gksôkjh B/ fJj nkgD/ T[Zgo tos e/ nfijk dZf;nk i' nZi sZe nfijk e'Jh fdqôNKs ;kB{z BjhA
g{ok-g{ok tos e/ dZf;nk W, id nkg rZdh go p?m/ ;/ ns/ T[BQK d/ fd;dk i' gkmeK nZr/ gqrN eohJ/.
f;Zy gkDh B{z ikD sd w[;bwkB b'e ekøo nky e/ fJZNK Bkb xV/ T[jBK d/ ihtB ufoZsq ftu eEB W fe id T[jBK dh bVeh,
GzB fdzd/ jB. sd r[o{ ih B/ nkfynk fe s[;hA uwV/ dhnK wôeK pDk fi; dk BkT[A phph GkBh ;h, i[nkB j'Jh sd r[o{ ih d/ xo'A, i' wksk
bt'. id f;ZyK wôeK pDkJhnK sd Uj sho wko e/ ckV d/D bZr/ ih ;B, i' nkfynk eoB fe j/ wjkoki j[D ezBÝk d/ tk;s/ e'Jh to
ns/ ekøo ekøo nky e/ rkbh-rb'u d/D bZr/. sd f;ZyK B/ fco r[o{ Yz{vBk ukjhJ/. fJ; go fJZe fdB j[ew fdsk fe i' s[;hA eoBk ukj[zd/
ih nZr/ no÷ ehsh fe wjkoki Uj sK shoK Bkb wôeK Gh ckV fdzd/ j' ;' eo b/t'. wksk ih B/ fJe ;/te B{z p[bk e/ nkyÝk fe GkJh s{z fes/
jB. fJ; go r[o{ ih B/ nkfynk fe s[;h b'j/ dhnK rkroK pDk b/t' ik e/ uzr/ xo to B{z t/y e/ ekeh dh e[VwkJh eo nk. Uj ;/te ;Zs
Uj shoK Bkb BjhA N[ZNDhnK. sd'A f;ZyK B/ Uj pDk fbshnK go puB efj e/ xo s/ pkjo nkfJnk. nZr/ eÝk d/ydk W fe r[o{ ih p?m/
w[;bwkB c/o Gh szr eoB. f;ZyK B/ nkfynk fe wjkoki ;kB{z fJj jB no gk; jh dotk÷/ d/ fJe bVek p?mk x[³rDhnK p/udk W. id
tZvk szr eod/ jB j[D eh eohJ/. r[o{ ih B/ nkfynk fe fJjBK s/ i' T[j nkdwh r[o{ ih B{z Bw;eko eo e/ nZr/ B{z ikD bZrk sd n³do E'A
d[Zy fwbdk W ;' s[;hA ;jko'. f;ZyK nkfynk ed sZe< r[o{ ih B/ wksk B/ nktk÷ fdZsh fe GkJh bVek nZSk N'bhA. T[; f;Zy B/ nkfynk
nkfynk fe id se J/j fdzd/ jB ns/ s[;hA ihT[Ad/ j'l gow/ôo B/ s[;K ih e/j' fijk j'Dk ukjhJ/< fJ; go fco wksk ih B/ T[; x[r³ DhnK p/uD
B{z d[y ;jkoB bJh ns/ J/jBK B{z d[Zy d/D bJh g?dk ehsk Wl gozs{ s[;h tkb/ pkbe B{z d/y e/ nkfynk fe GkJh fJj' fijk to bVeh tk;s/
fJjBK tk;s/ nekb g[oy nZr/ p/Bsh eo' fe j/ eosko J/jBK B{z ;[p[X Y{zvBk. id r[o{ ih B/ fJj rZb ;[Dh sd T[; ;/te B{z fgS/ w'V fdsk
gqdkB eo, j'o fJjBK go r[Z;k Bk eo', feT[Afe pdbk b?Dk ;kvk ezw ns/ nkfynk fe GkJh J/j' i/jk sK J/j' W s{z j'o feZE'A bZG/Ark, p; ik
BjhA W. j[D J/j' to ezBÝK bJh Y{zfvnk frnkl fi; go T[; pkbe B{z gk;

29 30
p[bke/ g[ZfSnk fe j/ pkbe s/ok eÝk BkT[A W< T[; B/ nkfynk fe ý ;fsr[ [ o gq ; kfd..
wjkoki BkT[A w/ok okwdk; W. fJ; pks B{z ;[Be/ r[o{ ih B/ gqw/ô`o dk ifr dksk ;' f J Grfs tSb[ fsj[ b' f J ihT[ . .Ô Ô
XzBÝtkd ehsk ns/ nkfynk fe j/ gqw/ôo nkg B/ w/oh bZfink oZyh W r[ o ;pfd ;wktJ/ nto[ B ikD? e' f J ihT[ . .Ô Ô
feT[Afe fJj i'r to fdZsk W. BjhA w/ok gqD sK fJj ;h fe fJj ezBÝk nto' B ikDfj ;pfd r[ o e? J/ e [ Bkw[ fXnktj/ . .Ô Ô
fJ;h pkbe dk jZe j' u[Zeh, ;' i/ fJj pkbe :'r Bk jz[dk sK ezBÝk B{z go;kfd BkBe r[o{ n³rd gow gdth gktj/.. (n³r 923 923)
d[Zy, ;kBz{ ty/g s/ irs d/ iht gJ/ petk; eod/. nkfJnk jekok ubDjkok jfo okw ;wkfJnk..
fJ; s/ ;kB{z wkb{w eoBk ukjhdk W fe UjBK B/ fJ; g³E B{z gkfJnk..11..
ifr nwo[ nNb[ ns'b mke/[o[ Grfs s/ jfo gkfJnk..
fenk T[gd/ô ehsk ;h. fJe sK J/j fe nkgD/ d[ôwDK Bkb Gh fgnko
fJ; gfjb/ ;d¹ ftu r[o{ nwo d/t ih B/ f;ZyK B{z J/j T[gd/ô n³s
eo'. d{;ok g{ik dk XkB yk e/ ;zY/ tor/ w'N/ spb/ i/vk g/N tXk e/ Bk
d/ ;w/A ehsk fe ;koh f;qôNh dk dksk fJZe nekb g[oy jh W i' GrsK
p?m' pbfe nkJ/ ;kX ;zs f;y B{z y[nkU ns/ nkg d;K B"jK dh ewkJh
dk fgnkok W. i' r[o{ d/ puBK go Go';k oZydk W ;' T[;s/ fpBK d{;o/ B{z
eo e/ G'iB eo'. sh;ok s[;hA fgSbh ÷ks-gks ns/ S{s-Sks d/
B w³B/ fJZe nekb g[oy dk jh nokXB eo/. J/;/ T[gd/ô dh feqgk r[o{
py/V/ SZv e/ ;zrs dh g³rs fJe eo' feT[Afe fjzd[;skB ftu ;kok
BkBe d/t ih B/ r[o{ n³rd ih B{z ehsh fi; s/ UBQK B/ r[o{ gdth
fpy/Vk u"Ae/ dk W. u"Ek T[jBK B/ fJj T[gd/ô ehsk fe i' s[;h gqsZr:k
gkJh ns/ gqwkswk B{z iksk. T[; s/ fgS/ c/o r[o{ n³rd ih B/ Uj' T[gd/
eo b/t' T[; dk gkbB eo'. fJ; s/ f;tkJ/ T[jBK B/ nkgDh pkDh Gh
ô nkgD/ GkDk toskT[D/ d/ ;wÝ w?B{z d/ e/ nwo ehsk ns/ nkg i'sh
ouh i' nkfd r[o{ BkBe ih no r[o{ n³rd d/t ih dh ohsh nB[;ko W.
i's ;wkJ/, fi; s/ w?A UBQK dh ;/tk s/ ns[b gqwkswk B{z gqkgs ehsk W.
n³s dh rZb fJj W i' UjBK B/ fJ; pks B{z nZSh soQK ikD
fJ; gT[Vh ftZu r[o{ ih B/ ;G gqsh J/j f;XKs gqrN ehsk fe
bhsk ;h fe fJj g³E e"w pDe/ ;z;ko ftZu oj/rk fi; dk o{g ozr Yzr
r[o{ BkBe d/t ns/ r[o{ n³rd d/t ih dk fJj' sksgo: W i' w?A s[jkB{z
j'oBK e"wK s/ tZyok gqshs j't/rk ns/ fJ; dhnK o;wK Gh j'oBK e"wK
eEB eodk jKl sKs/ s[;hA nekb g[oy s/ SZ[N fe;/ d/th d/ts/ wVQh
s/ tyohnK j'DrhnK. gozs{ T[jBK dk ;oho dk pj[s fpqX ;h fJ;
w;kDh ns/ iVQ w{osh nkfde B{z Bk w³BBk.
tk;s/ UjBK B/ ;'funk fe w[;bwkB b'e wo/ go do{d d[nkT[Ad/ jB
d{ih gT[Vh
ns/ fjzd{ dhtk, gZsb fg³v GokT[Ad/ jB, rzrk c[Zbl feq:k ns/ roV
jfo GkDk r[ o GkfJnk r[ o [ ikt? jfo gq G gkf; ihT[ . .Ô Ô
g[okD dh eEk eokT[Ad/ jB, sKs/ fJ; g³E tk;s/ d/jKs dh feq:k eow
;fsr[ o [ eo/ jfo gfj p/ B sh w/ o h g? i oyj[ nodkf; ihT[ . .Ô
eh j'Dh ukjhJ/< go T[jBK B/ nkgDh d/j d/ n³s ;w: go ;G gqtko B{z
g? i okyj[ jfo iBj e/ o h jfo d/ j [ Bkw[ fBo³ i B' . .Ô Ô
;Zd e/ nkgDk f;XKs eEB ehsk fe GkJh ;kv/ fgS'A s[;K fJ; soQK
fptjko eoBk. Uj pkDh ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih ftZu ; Ò Zd@ eo e/ n³fs ubfdnk j'fJ p/bh iwd{s ekb[ fBy³iB'..Ô Ô
gqf;X W i' j/mK fbyh WL ;fsr[ o { eh p/ B sh gkJh jfo gq f G ;[ D h nodkf; ihT[ . .Ô Ô
okwebh ;d[ jfo Xkfo feogk ;fsr[o[ fwbkfJnk XB[ XB[ ej? ;kpkf; ihT[...22..
(n³r 923
923)
31 32
fJ; d{;oh gT[Vh ftu r[o{ ih B/ nkgD/ gotko ns/ f;ZyK gqfs J/; ftu r[o{ ih B/ J/j T[gd/ô ehsk fe f;ZyK B{z nekb g[oy dk
J/j eEB ehsk fe ;kB{z j[D nekb g[oy dk GkDk GkfJnk noEks GkDk w³BDk ukjhJ/. ô'e Bk eoB.
uzrk bfrnk W, fi; s/ n;hA j[D T[; d/ ;whg gqkgs j'tKr/, noEks u"Eh gT[Vh
d/j B{z fsnkrKr/, fJ; tk;s/ n;hA T[;h nekb g[oy nr/ p/Bsh eod/ ;fsr[ f o GkD? nkgD? pfj gotko[ ;dkfJnk.. Ô
jK i' n³s B{z ;jkJh j'D/ tkbk W noEks T[; ;w: j'o e'Jh ;zpzXh ws w? fgS? e' J h o' t ;h ;' w? w{ f b B GkfJnk.. Ô
;kEh BjhA j[zdk gozs{ nekb g[oy T[; ;wÝ Gh Bkb ofjzdk W. fJ; fws[ g? M ? fws[ fpr;? fi;[ fws eh g? i GktJ/ . . Ô
tk;s/ ;kvh p/Bsh nekb g[oy B/ n³rheko eo bhsh W ns/ ;kB{z s[ ; h thukfo d/ y j[ g[ s GkJh jfo ;fsr[ o { g? B ktJ/ . .Ô
XzBÝ XzBÝ ns/ ôkpkô eoe/ nkgD/ ;whg p[bkfJnk W. ;fsr[ o { gosfy j' d ? pfj oki[ nkfg fNekfJnk.. Ô
fJ; gT[Vh s/ fJj f;ZX jz[dk W fe n³s ;w/A rT{ dkB eoBk :k ;fG f;y p³Xg g[s GkJh okwdk; g?oh gkfJnk.. 4.. (n³r 923 923)
j'o uh÷K wB;DhnK g[oy dh ;jkfJsk BjhA eodhnK ns/ Bk nekb fJ; u"Eh gT[Vh ftu r[o{ ih B/ nkgD/ ;ko/ gqtko B{z f;y ;zrs
g[oy d/ ;whg nkdo jh eokT[AdhnK jB, sKs/ i' gow/ôo dk gÝkok ;w/s ;Zd e/ nkfynk fe s[;K o'Dk BjhA, feT[Afe w?A nekb g[oy d/
ns/ n"y/ ;wÝ go ;jkfJsk ukj[D/ tkbk W T[;h dk nokXB eo/. ;' ;whg gqkgs j'tKrk. i' w/o/ fgZS/ w?B{z o't/rk ;' w/o/ nkswk B{z BjhA Gkt/
s[;hA Gh fJj' eoBk. fJ; gT[Vh ftu nkgD/ f;ZyK ns/ gqtko B{z j'o dh rk. w?A j[D nkgDh irj r[o{ okwdk; ih B{z pDkT[Adk jK, s[;hA J/jBK
g{ik :k wB;D nkfd s/ o'e fdZsk W. d/ uoBh gt' ns/ w/oh irj ;wM'.
shih gT[Vh J/; gT[Vh ftu r[o{ ih B/ fjzd{nK ftu i' c{jVh dh o;w W, T[;
w/ o / f;y ;[ D j[ g[ s GkJhj' w/ o ? jfo GkDk nkT[ w? gkf; ihT[ . .Ô B{z d{o ehsk, feT[Afe id fJj õkb;k e"w J/jBK s'A i[dh j't/rh sd
jfo GkDk r[ o GkfJnk w/ o k jfo gq G [ eo/ ;kpkf; ihT[ . . Ô c{jVh Bk gk p?m/. d{;ok jo fJZe f;Zy B{z :k ;ko/ g³E B{z fJj Gh
Grs[ ;fsr[ o [ g[ o y[ ;' J h fi;[ jfo gq G GkDk GktJ/ . . Ô dZf;nk fe fi; soQK n;hA r[fonkJh d/ ezw s'oB i'r r[o{ okwdk; ih
nkB³d nBjd tifj tki/ jfo nkfg rfb w/bktJ/.. Ô B{z d/fynk ns/ g[Zsq g'fsqnK B{z SZv e/ r[fonkJh J/BQK B{z fdZsh, fJ;h
s[ ; h g[ s GkJh gotko[ w/ o k wfB t/ y j[ efo fBoikf; ihT[ . . Ô soQK jo fJe g[oy nkgD/ ihUAd/ ngB/ wB'oE d/ f;ZX eoB bJh T[;
X[fo fbfynk gotkDk fco? Bkjh r[o[ ikfJ jfo gqG gkf; ihT[...33.. g[oô B{z eo d/t/ fi; go T[; B{z g{ok Go';k j't/.
(n³r 923
923) g³ithA g"Vh
J/; sh;oh gT[Vh ftu Gh nkgD/ g[ZsqK GkJhnK f;yK B{z p[bk e/ n³s/ ;fsr[o[ p'fbnk w? fgS? ehosB[ efonj[ fBopkD[ ihT[..Ô
nkfynk fe s[;hA ;G w/o/ gk; nkt' ns/ w?A j[D gqw/ôo dk GkDk w³fBnk e/;' r'gkb g³fvs ;fdnj[ jfo jfo eEk gVfj g[okD[ ihT[.. Ô
W, ns/ nekb g[oy B/ w?B{z nkg rb Bkb bkfJnk Wl fJ; tk;s/ s[;hA
*e/'ô ns/ r'gkb fJj d'B'A Bkw nekb g[oy d/ jB. fJ; tk;s/ J/E/ fe;/ g[oy dk Bkw BjhA
wB ftu ftuko bt' i' T[; dh fJZSk W ;'Jh j't/rh, nBEk BjhA ns/ ;wMDk i?;k eJh e[ frnkBh nkyd/ jB fe e/ô' UBQK dk gq'js ;h, ;' fJj mhe BjhA j?,
w?A T[; d/ ;whg gqkgs j'tKrk. feT[A i' r[o{ ih B/ jfo jfo eEk d;h j? Bk roV dh.
33 34
jfo eEk gVhn? jfo Bkw[ ;[Dhn? p/pkD[ jfo o³r[ r[o GktJ/.. Ô by wfVnk efo J/em/ J/e osh b/ Gkfj..
Gkfj..11.. ojkT[ . . Ô
fg³v[ gsfb fefonk dhtk c[b jfo ;fo gktJ/..Ô fg³v[ gsfb w/oh e/;T[ fefonk ;u[ Bkw[ eosko[.. Ô
jfo GkfJnk ;fsr[o[ p'fbnk jfo fwfbnk g[oy[ ;[ikD[ ihT[.. n?E? UE? nkr? gkS? J/j[ w/ok nkXko[...22..
okwdk; ;'Yh fsbe[ dhnk r[o ;pd[ ;u[ Bh;kD[ ihT[...55.. r³r pBkof; f;cfs s[wkoh Bkt? nksw okT[.. Ô
(n³r 923
923) ;uk BktD[ sK Ehn? iK nfjfBf; bkr? GkT[...33. . Ô
J/; g³ithA gT[Vh ftZu r[o{ ih B/ nkgDk ;kok fptjko dZ; fJe b'eh j'o[ SfwSoh pqkjwD[ tfN fg³v[ ykfJ.. Ô
fdsk fe s[;K e'Jh gq/s fefonk BjhA eoBhl feT[Afe ;qh r[o{ BkBe d/t BkBe fg³v[ py;h; ek epj{³ fBy{Nf; Bkfj .. 4..
..22.. 32.. . Ô
..32
32
ns/ ;qh r[o{ n³rd ih B/ fi; g³E dh BhAt oZyh W ;' fJj T[; dk Xow (n³r 358
358)
BjhA W, gozs{ T[; tk;s/ fJj feq:k eow W i' w?A dZ;dk jK. fJ; tk;s/ feT[A GkJh s[;K ;[fDnk i' nkfd r[o{ ih B/ Gh J/jh eEB ehsk
r[o{ ih B/ i' feq:k ngB/ bJh dZ;h ;' fJj W fe s[;K ;kv/ fgZS/ W fe w/ok fg³v gZsb e/ô' noEks gqwkswk W ns/ Uj' w/oh feq:k W <
fBopkD i' gqwkswk W, fi; ftZu pkDh dh gj[zu BjhA W, T[; dk fJ; tk;s/ J/E/ e/ô' s/ r[gkb fe;/ g[oy dk Bkw BjhA W, s/ ;qh r[o{
ehosB noEks :Z; eoBk fes/ Y'be geV e/ fe;/ d/jXkoh d/ up'b/ nwodk; ih B/ eEB ehsk W fe ;kv/ tk;s/ ;G fgSbk ;kXB nekb
Bk rkT[D bZr g?D, ns/ uzB{z :k B"Xk fw;o ;Zde/ roV g[okD dh eEk g[oy jh W, ;kv/ c[Zb u[rk e/ fe;/ õk; Bdh ftu i' ib dk gqtkj W Bk
Bk eoB bZr ikD. s[;h e/ô' r[gkb noEks gowkswk o{gh g³fvs B{z f;ZND/, gq³s{ jfo o{gh ;o ftZu gkT[D/. fJsBk T[gd/ô eo e/ nkfynk
i' ;qpZrÝ W ;ZdDk noEks nokXB eoBk, ns/ nekb-g[oy d/ eEB fe j[D w?A okwdk; ;'Yh B{z, i' r[o{ gkd d/ ;Zu/ bZyÝ jB noEks fiBQK
dh eEk dk jh g[okD gVQBk no U;/ B{z ;[DBk, fJ; s/ fpBQK j'o e'Jh ftZu ;ko/ bZyD gkJ/ iKd/ jB, fsbe fdZsk W.
g[okD Bk y'bQDk. c/o irs ftu fJj wo:kdk W i' p[ZfYnK dk fppkD J/; ;koh gT[Vh s/ ;wfMnk iKdk W fe sh;oh gksôkjh ikDd/
eZYd/ jB, ;' s[;hA fJj fppkB Bk eZYÝ', ;kvk fppkD gowkswk Bkb jB fe ;qh r[o{ BkBe d/t ih B/ fJZe BtK phi phfink W fi; B{z
ozrDk W, i' ;kB{z GkT[Adk W ns/ fJj' jfo d/ ozr dh gqhsh w/ok fg³v gkbDk w/ok Xow W. ;' UBQK B/ J/j d/jKs fefonk j'o XowK s/ fGzB eo
gZsb feqÝk ns/ dhtk W, fJ; s/ fpBK w/o/ tk;s/ j'o e'Jh fg³v gZsb fdZsh i' õkb;k g³E :k e"w d/ tk;s/ eoBh :'r ;h.
dhtk :k feqÝk nkfde Bk eoB/ ns/ J/j' eoB/ i' w?A eEB ehs/ jB, i' d'fjok..
;kv/ Xow ftu gqwkD jB ns/ fi; B{z nkfd r[o{ ih B/ Gh eEB ehsk g³E õkb;k e/ bhJ/ fJsBk eoe/ eki..
W, :Ek L- i'sh i's ;wkfJ:' okwdk; d/ oki..
nk;k wjbk 1 ..
okwdk; r[od/t i{ eo/ fes/ T[geko..
dhtk w/ o k J/ e [ Bkw[ d[ y [ ftfu gkfJnk s/ b [ . . Ô
fes w[y skfj ;okjhn? ikBs W ;z;ko..
T[fB ukBfD Uj[ ;'fynk u{ek iw f;T[ w/b[...11. . Ô gqôB L- eÝk õkb;k e"w r[o{ ih e/ eEB go uZbh <
b' e k ws e' cefV gkfJ.. Ô u"Eh gksôkjh r[o{ okwdk; ih wjkoki B/ sys go p?me/ U;/
35 36
ekoi d/ f;ZX eoB bJh g[oykoE ehsk fi;B{z gfjb/ fszB/ r[o{ ih fvm/ ;G/ Ekt Bjh s[ X [ i/ f jnk.. Ô
eod/ nkJ/ ;B. UBQK B/ Gh nkgDh ôpd pkDh U;/ f;XKs Bkb Goh pX' j [ g[ o fy fpXks? sK s{ ;' f jnk.. Ô
j'Jh fbyh i/jh nkg s/ gfjfbnK B/ fbyh ;h. Bkb fJZe j'o pks B{z Gh t;dh ;xB ngko nB{ g okwdk; g[ o .. Ô
tXk:k, Uj J/j ;h fe UBQK B/ T[ikV ftZu p?m e/ fJZe S'N/ fij/ sbkp jfojK BkBe e;wb ikfj BkfJn? okwdk; ;o.. (n³r 1362
1362)
d/ feBko/ go fg³v pzBQ bhsk ns/ T[;dk Bkw rÒ [o{ ek uZeÓ oZy fdZsk. gqôB-eÝk s[jkB{z fe; g/ôhBr'Jh d/ g{ok j'B ftZu e'Jh ôZe W <
r[o{ ih d/ J/; sksgo: B{z Uj' ikDd/ jB i' d[BhnK dhnK e"wK d/ fJ; s/ nZr/ r[o{ ih B/ fJj Gh d/yÝk fe shih gksôkjh B/ Gh
jkbks s'A tkec jB. fJ; dk Gkt J/j ;h i' Uj ikDd/ ;B fe j[D fJ; e"w d/ i[dk eoB bJh eJh o;wK fjzd{nK E'A i[dhnK eo fdZshnK
;kE'A fJZe BthA e"w pD/rh, go e"w jw/ôK jh M"gVhnK ftZu ofjzdh W, ;B fi; s/ fJ;d/ czX/ ftu'A ;kv/ f;Zy fBeb ikB. fJ;/ tk;s/ T[BQK B/
;' UBQK B/ UE/ M"AgVh pDk e/ e"w d/ bJh Bw{Bk dZf;nk ;h fe f;Zy d/jKs dk o;sk ngB/ nB[Gt Bkb i[dk eo fdZsk. r[o{ okwdk; ih B/
izrb ftu Bro pBk b?B. ôfjo SZv e/ T[ikV ftZu M[Zrh gkT[D/ dk ôkdh tkbh o;w fjzd{nK Bkb'A fGzB eoB bJh fJZe BthnK bktK ou
sksgoi J/j' ;h i' ;G s/ tZyoh e"w i/VQh Bro pzBQ e/ g³ikp ftZu fdZshnK. fJj uko/ bktK tZv/ ss Bkb g{os jB fiBQK ftu fptkj
oj/rh. T[;B{z sohek dZf;nk ikt/. T[; SgVh dk ;o pBke/ n Ò f³ wqs;oÓ dh g{oh g{oh ohsh gqrN j' iKdh W. fJBQK dk Bkw bktK fJ; tk;s/
Bkw oZy:k ns/ T[; ftZu fJZe w³do pBk e/ T[;dk Bkw j Ò fow³doÓ oZyÝk frnk W fe fi; gqeko d' p?bK d/ rb ftZu fJe oZ;k pzBQe/ rZvh
noEks nekb g[oy d/ nokXB dk n;EkB oZfynk. fJ; soQK UBQK B/ Bkb i'V d/Jhdk W, J/;/ gqeko bVe/ ns/ bVeh B{z, i' gfjb/ ;[szsq j[zd/
ykb;k e"w B{z J/j T[gd/ô ehsk fe fiZE/ Bro pzB'Q UE/ nekb g[oy d/ jB, fp:kj d/ ;wÝ gq/w dhnK bktK Bkb pzBQ e/ rqj;s d/ rZv/ Bkb
nokXB bJh e'Jh Xowôkbk ÷o{o n;EkgB eoBh, fi; ftZu ;ko/ i's d/Jhdk Wl no T[j ni/j/ eZ;e/ pzBQ/ iKd/ jB, i' f÷zdrh se i[dk
Bro d/ b'e nke/ nokXB eoB ns/ fwbe/ p?mB no r[ows/ gekT[D. BjhA j' ;ed/.
U;/ SgVh ns/ U;/ M[Zrh B/ ;qh n³fwqs;o ih ns/ jfow³do ih dh
fJ; s/ fpBQK T[BQK d'jK B{z tko' tkoh nZr/ fgZS/ c/fonk iKdk W
;{ofs pdbe/ nZieZbQ nkgB/ nkg B{z jh BjhA, fezs{ ;ko/ g³ikp B{z fi; s/ T[BQK B{z fJj f;ZyÝk fdZsh iKdh W fe s[;hA fJZe d{i/ d/
g[Bhs pBk fdZsk W. n?;/ ôfjo ns/ n?;/ n³fwqs g{os ;o'to ftu
nB[;koh j' e/ ubBk. fJj T[gd/ô r[o{ ih B/ fJ; gqeko ehsk W, :Ek L
jfow³do ih tkbk gftZsq n;EkB ;koh d[BhnK go fcoe/ d/y' fes/ Gh
;{jh wjbk 4 Ô
B÷o BjhA nkJ/rk. ;qh r[o{ nwod/t ih wjkoki dh Uj g/ôhBr'Jh, i'
jfo gfjbVh bkt goftosh eow fdqVkfJnk pfb okw ihT[..
fJ; ;o'to ns/ Broh dh pkps T[; ;wÝ ehsh rJh ;h id fJ;
pkDh pqjwk t/d[ Xow[ fdqVj[ gkg sikfJnk pfb okw ihT[..
n;EkB go izrb d/ o[Zy ns/ izrbh ikBto e{ed/ ;/, nZieZb T[;h
g[oh B{z g³ikp d/ ;ko/ ôfjoK Bkb'A tZvk ns/ g{iBh: eoe/ fdyk ojh W, Xow[ fdq V j[ jfo Bkw[ fXnktj[ f;fwq f s Bkw[ fdq V kfJnk.. Ô
ns/ w'oK no e'fJbK dh nktk÷K dh irQk skT{; ns/ ;ozfdnK d/ Bkb ;fsr[ o [ r[ o [ g{ o k nkokXj[ ;fG febfty gkg rtkfJnk.. Ô
ôpdK dh X[Bh nZm/ gjo j' ojh W, :Ek L ;ji nB³d[ j'nk tvGkrh wfB jfo jfo whmk bkfJnk.. Ô

37 38
iB[ ej? BkBe[ bkt gfjbh nko³G[ eki[ oukfJnk.. 1.. fBowb[ jfo gkfJnk jfo r[D rkfJnk w[fy p'bh jfo pkDh ..
(n³r 773
773) ;³s iBk tvGkrh gkfJnk jfo eEhn? neE ejkDh.. Ô
fjod? jfo jfo jfo X[fB T[gih jfo ighn? w;sfe Gkr[ ihT[..
fJ; gfjbh bkt ftZu fJ;sqh g[oy B{z gqftosh dh wo:kdk dZ;h
rJh W fi; s/ gowkswk dk rÝkB pkDh d[tkok i' Xow W fdqVk e/ iB[ BkBe[ p'b/ shih bkt? jfo T[gi? wfB p?okr[ ihT[ ..
..33..
d[okuko, i' wjK gkg W, fsnkrB eokfJnk frnk Wl noEks dZf;nk (n³r 774
774)ÔÔ
frnk W fe fJj s/ok gsh no fJj s/oh ;[gsBh W fJ;s/ fpBK n³B shih bkt dk Gkt J/j W fe s[;hA fBo/ g[o/ ngB/ pkb pZu/ Bkb
fJ;sqh g[oy Bkb ;B/j eoBk d[okuko ;dkT[Adk W, sKs/ s[;hA fJ; jh w;s Bk ofjBk fezs{ wjkswk g[oyK dk w/b i'b eoe/ tZv/ GkrK
Xow B{z fdqV eoe/ nekb g[oy d/ Bkw dk nokXB eo' i' nkgD/ tkb/ j'Bk ns/ UBQK Bkb jh fwbe/ jfo dh eEk tkosk eoBh no
wjkswK Gh fdqV eod/ nkJ/ jB. fJ; nokXB d/ ;w: go ;fsr[o{ fjod/ ftu T[;dk gq/w g?dk eoBk.
noEks ;G s/ wjkB gowkswk dk fXnkB eoe/ gkgK dk y³vB eo' jfo uT[EVh bkt wfB ;ji[ GfJnk jfo gkfJnk pfb okw ihT[..
fi; s/ s[;hA ;[Gkrh j' e/ gowkswK B{z jh fwZmk õÝkb eo', noEks r[ow[fy fwfbnk ;[GkfJ jfo wfB sfB whmk bkfJnk pfb okw ihT[..
fBok ftyÝ, ;[y B{z jh fwZmk Bk ikB b/Bk. jfo whmk bkfJnk w/o/ gqG GkfJnk nBfdB[ jfo fbt bkJh..
jfo d{ i Vh bkt ;fsr[ o [ g[ o y[ fwbkfJnk pfb okw ihT[ . . Ô wB fu³fdnk cb[ gkfJnk ;[nkwh jfo Bkfw tih tkXkJh.. Ô
jfo gqfG mke[fo eki[ oukfJnk XB fjod? Bkfw ftrk;h.. Ô
fBoGT[ G? wB[ j' f J jT[ w ? w? b [ rtkfJnk pfb okw ihT[ . . Ô
fBowb[ GT[ gkfJnk jfo r[D rkfJnk jfo t/y? okw[ jd{o/.. Ô nftBk;h..44..
iB[ BkBe[ p'b/ uT[Eh bkt? jfo gkfJnk gqG[ nftBk;h.. ..22..
(n³r 774
774)
jfo nksw okw[ g;kfonk ;[ n kwh ;op ofjnk Gog{ o / . . Ô
n³sfo pkjfo jfo gqG[ J/e' fwfb jfo iB w³rb rkJ/.. Ô u"Eh bkt ftZu n³s dk cb eEB ehsk W fe fJ; soQK ihtB
iB BkBe d{ih bkt ubkJh nBjd ;pd tikJ/ .. ..22.. pshs eoB/ s/ gqwkswK dh gqkgsh j' iKdh W, no nZS/ g[oyK d/ Bkb
(n³r 774
774) nuko' fpjko oyB/ eoe/ ngB/ wB ns/ sB B{z T[; fwZm/ n³fwqs dh
fJ; d{;oh bkt dk Gkt fJj W fe fi; tes f;woB eohdk W gqkgsh j' iKdh W, fi; s/ wB dh fJZSk tkbk jh cb gqkgs j' iKdk
nekb g[oy noEks fBowb gqwkswK dh gqkgsh j[zdh W ns/ ;ko/ G? W. fJj ekoi gqwkswK d/ tb'A jh noEks T[;dh fJZSk s/ jh nkozG
d{o j' iKd/ jB. r[o{ wjkoki e?Ajd/ jB fe s[;hA gotko d/ g;ko/ go jh ehsk frnk W. fJ;s/ fi; soQK fJ; ezBÝk B{z to dh gqkgsh dk nBzd
w;s Bk j' p?mBk, fezs{ ;op d/ ;[nkwh gowkswK d/ ;z;ko o{gh g;ko/ gqkgs j'fJnk W, fJ;h gqeko s[;hA U; nfpBkôh gd B{z gqkgs j' e/
dk ;?o eoBk ns/ T[; B{z ngB/ n³r ;zr no :Ýkge ikBe/ wjkswK nkBzd jk;b eo'.
g[oyK Bkb T[;dk w³rbkuko rkT[Bk. fJBQK bktK s/ ;kc f;ZX W fe r[o{ ih B/ J/; e"w dh fttkj ohsh
jfo shiVh bkt wfB ukT[ GfJnk p?okrhnk pfb okw ihT[.. Gh fGzB eo fdZsh ;hl ns/ UjBK B/ nkg Gh ngB/ ihtB ftZu ngB/
;³s iBk jfo w/b[ jfo gkfJnk tvGkrhnk pfb okw ihT[.. Ô f;ZyK go fJ; ohsh B{z tofsnk ;h fi; go fjzd{ b'rK B/ tZvk fttkd
39 40
ehsk ;h no pkdôkj se B"ps gj[zuh ;hl gq³s{ fco Gh r[o{ ih B/ fJ; pkDh d/t/rk Uj Gh uVQkJh ikt/rh. fJj ;[De/ uko wjkswK j'o
n;{b B{z BjhA s'fVnk ;h. nkJ/ fiBQK dh pkDh r[o{nK dh pkDh s/ T[bN d/ye/ Bk uVQkJhl ns/
eÝk r[o{ ih d/ f;Zy fJ; wo:kdk go uZb/ < Uj tZv/ r[Z;/ Gh j' rJ/, go sK Gh r[o{ ih B/ n;{b B{z Bk s'fVnk.
d'jok - tjh i's usoE r[o{ noiB wfj Xo dhB.. UjBK ftZu'A gfjbk ekjBk p?okrh ;h, d{;ok SZi{ Grs ;h,
fiB ;kro ;z;ko fjs rqzE Bktek ehB.. sh;ok ghb' Grs ;h, u"Ek ôkj j[;?B ;h. J/jBK u"jK B/ nke/ r[o{ nZr/
g³ithA gksôkjh r[o{ noiB d/t ih B/ nkg s/ gfjb/ r[o{nK dh gqkoEBk ehsh fe ;kvh pkDh Gh uVQkJh ikt/. r[o{ ih B/ nkfynk fe
ekotkJh B{z ;wfMnk fe UjBK ;GBK dk sksgoi ;G s'A i[dk Mzvk s[;hA nkg' nkgD/ ôpd ;[BkU. gfjb/ ekjB/ p?okrh B/ J/j ôpd nkfynk
rZvB dk ;h, ns/ r[o{ BkBe d/t, r[o{ n³rd ih, r[o{ nwodk; ih d/ Òw?A Ujh ekjBk Ujh. ike' t/d g[okB :ô rkt?A y'i d/y/ ws e'Jh@.
ôpd i' ou/ j'J/ jB ;' J/j irs d/ T[Xko bJh jB ns/ J/jh fJ; Xow J/; ôpd B{z ;[De/ r[o{ ih B/ nkfynk fe ni/j/ ôpdK B{z b'e gVQe/
d/ b'eK dk Xow g[;se j'Bk ukjhJ/. fi; gqeko w[jzwd ;kfjp d/ w[y s/ Bk;se j' ikBr/ ns/ :E/ôN eowK ftZu goftos j' ikDr/. r[o{
fBebhnK j'JhnK nkfJsK n;wkB õbhø/ B/ eZmhnK ehshnK ;B i' BkBe ih s/ nkfd b? e/ r[o{nK dk f;XKs Grsh ;fjs rÝkB dk W,
w[;bwkBK d/ ws dh w÷jph feskp e[okB ejkT[Adh W, no foyhnK d/ Bk;segB dk BjhA, fJ; tk;s/ fJj ôpd BjhA uVQkfJnk iKdk.
T[uo/ j'J/ w³sq fJZesq j' e/ fjzd{ Xow d/ t/d ;dkT[Ad/ jB, U;/ gqeko ;kv/ fJ;s/ fgZS/ SZi{ Grs p'fbnk fe e Ò krs ;zdh g{soh sT{ Bk
r[o{nK d/ T[uo/ j'J/ gftZso ôpd Gh fJZesq j'B/ ukjhJ/ i' fJ; ws d/ fsqnk fBjko. n?;/ wko bikfJrh fiT[A pb'u dh XkV@. fJ; go r[o{
b'eK dk :k J/; e"w dk Xow g[;se j't/. d{;ok r[o{ n³rd ih d/ ou/ j'J/ ih B/ nkfynk fe Gkt/A J/j puB t?okr dk W go r[o{nK B/ ni/j/
r[ow[yh nZyo ;z;ko ftZu gqubs j'D, i?;k fe j'o d/;K dh toDwkbk t?okr B{z nkdo BjhA ehsk i' fJ;sqhnK E'A fJsBh fxqDK eo/ fe gqkBh
jB. frqj;s d/ Xow E'A p/w[y j' ikt/, fezs{ r[o{nK dk sksgoi frqj;s
J/j pks gqf;ZX W fe i' e"w i[dk j[zdh W T[;dk Xow Gh i[dk ftZu ofje/ jh nekb g[oy d/ nokXB dk Wl sKs/ J/j ôpd ;qh r[o{ rzqE
j[zdk Wl J/; tk;s/ U;dk Xow g[;se Gh ÷o{o tZyok j'Dk b'Vhdk W. ;kfjp ih ftZu BjhA uVQ ;edk, feT[Afe i/ f;Zy fJ;sqhnK s/ d{o
J/; õÝkb B{z fod/ ftZu oZye/ UBQK B/ d{o d{o ik e/ ns/ eôN ;jko e/ ofjBr/ sk g³E dk gquko fe; soQK j't/rk.
r[o{nK d/ ôpd fJZem/ ehs/l n'o i' Bk d/t/ T[;dh fw³Bs õ[ôkwd ehsh. J/jBK s'A fgZS'A ghb'A B/ eEB ehsk fe n
Ò ;K BKb'A ;' Gb/ i/jV/
i?;k fe w'jB BjhA d/Adk ;h, T[;B{z ;sko pike/ T[;dh tfvnkJh d/ izwfdnK wo/. UjBK fuZeV g?o Bk p'fVnk Bk nkb{d Go/.@ fJ; B{z
okr rke/ foMkfJnk no ôpd bJ/. c/o sdkBe{b j'oBK GrsK dhnK ;[Be/ r[o{ ih B/ eEB ehsk fe Gkt/A J/; pkDh ftZu gkgK s/ d{o ofjDk
pkDhnK Gh iks-gks d/ fbjk÷ B{z SZv e/ fJZesq ehshnK i?;k fe sK f;ZX j[zdk W go T[gd/ô jZSk BjhA feT[Afe r[o{nK dk sksgoi J/j
epho, XzBk, fsqb'uB, i? d/t, BkwK, GhyB, oftdk; ns/ ô/y øohd W i' g[oô irs ftu nke/ ;sg[oôK dk ;s ;zr eo/ no nkgD/
nkfdeK dh pkDh ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ih ftZu gqf;ZX W. pkDh uVQkT[D fptjko gqwkoE B{z f;ZX eo/ ns/ ;z;ko ftZu ofje/ jh gkgK s/ pu/.
d/ t/b/ J/j Gh nkfynk fe i' wjkswk r[o{nK dh pkDh d/ nB[;ko e'Jh i?;k eEB W L

41 42
wkD; iBw[ d[bzG[ r[ow[fy gkfJnk.. Wl sKs/ fJ; dk Bkô eo', fjzd{ nkyB bZr/ fe d/y' :ko' fi; Gkôk dk
wB[ sB[ j'fJ u[bzG[ i/ ;fsr[o GkfJnk.. 1.. gVQBk ;[BDk fjzd{ B{z gkg W ns/ fiBQK Bhu iksK d/ goSkt/A b?D/ s/
ub? iBw[ ;tkfo tyo[ ;u[ b?.. Xow iKdk W J/j noiB d/t U; Gkôk B{z r[ow[yh ftZu fbye/ UBQK
gfs gkt? dopko ;fsr[o ;pfd G?. (n³r 751 751) BkJhnK, ShfpnK,iZNK, u[fwnkoK, w[;bwkBK dhnK pkDhnK Bz{ uVQke/
s[;kv/ ôpd ftZu i' Gkt W ;' J/j W fe i' iht n³Xeko ftZu'A wZEk fNekT[Adk W ns/ T[BQK go u"ohnK eokT[Adk W. i/ J/j rqzE c?b
nk e/ T[;h n³Xeko ftZu ufbnk ikt/ T[j T[BQK Bkb'A jZSk W i' ;z;ko frnk sK fjzd{ Xow B{z B[e;kB gj[zukt/rkl sKs/ fJ; dk Bk; eo'. fJ;
ftZu nke/ ;`koE ns/ go;`koE Jhô`o nokXB nkfde ekoiK B{z eoB. rZb B{z mkBe/ d'jK dhBK B/ gfjb/ nepo pkdôkj B{z nkro/ ftZu ike/
sKs/ J/j ôpd ;qh r[o{ rqzE ;kfjp d/ ftZu uVQkT[D d/ :'r BjhA W. nkfynkl go T[; B/ fXnkB Bk fdZsk. c/o ijKrho d/ ;w: ftZu T[BQK
id J/jBK fszBK B{z itkp fwfbnk sK fgZS/ ôkj j[;?B B/ d/fynk B/ r[o{ ih B{z nkfynk fe s[;h rqzE dh phV s'V d/U :k i' w[;bwkBK
fe J/j sK ;G d/ eEB ftZu ftuko e/ d/; fBekbd/ jB sKs/ w/ok Gh ns/ fjzd{nK d/ Xow d/ fto[X ôpd jB T[BQK B{z ftZu'A eZYe/ s[;hA T[BQK
J/j' jkb j't/rk. fJsBk ;'u e/ J/j ekøh eEB ehsh fe ÒuZ[g t/ dh irj BphnK ntskoK dh tfvnkJh gk fdU. go fJ; pks B{z r[o{
nfVnk u[Zg. n?E/ p'bD dh BjhA ikfJ t/ nfVnk.@ fJ; go Gh r[o{ ih ih B/ Bk w³BÝk. fJ; go T[BQK B/ pkdôkj B{z M{m ;Zu ;[Dke/ T[;s/ r[o{
B/ J/j eEB ehsk fe r[o{nK dk J/j sksgoi BjhA W i' nekb g[oy d/ ih B{z d[Zy d/D dh nkrÝk b?e/ d[y d/Dk nozG ehsk. T[BQK go s/s/ o/s/
n³so/ B{z gk e/ u[Zg eo oj/l ;r'A r[o{nK dk eEB W fe n
Ò kg ig/ ntoj g[nkJ/, sZs/ sftnK go uVQkJ/, n³s B{z eZu/ uwV/ ftZu gke/ X{jB dk
Bkw igkt?.@ g[Bk i Ò p br ir wfj ojhn? BkBe eS[ ;[Dhn? eS[ ;zebg ehsk, fi; s/ r[o{ ih B/ bkj"o feb/ d/ j/m okth dfonk d/ ftu
ejhn?.@ ;' i/ u[Zg jh eo frnk sK ;z;ko B{z ;Zu/ T[gd/ô d/ e/ ;[wkor r'sk wkoe/ ngBh d/j B{z ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ns/ ykb;k e"w go
e"D gkt/rk < ;' fJj pkDh Gh ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ih d/ :'r BjhA W. J/ e[opkB ehsk. fJ; dk ;kok gq;zr r Ò [o noiB ufoZsq@ d/ d/yB/ s/
;/ soQK u'jK B{z itkp fdZskl fi; s/ Uj r[Z;/ j' e/ fyMe/, ftykd Gh wkb{w j' iKdk W.
eoB bZr/, go r[o{ ih B/ UjBK d/ r[Z;/ B{z MZbe/ Gh n;{b B{z Bk s'fVnk uzd{ bkb dhtkB B/, fi; B{z f;Zy j[D uzd{ ;[nkjh ;Zdd/ jB,
ns/ r[o{ f;XKs s/ fto[ZX pkDh Bk uVQkJh. r[o{ ih B{z fe; gqeko y/d fdZs/ ns/ Bkb ngBh bVeh dh e[VwkJh
id r[ o { rz q E ;kfjp ih dh phV pz B Q h ns/ fjz d { w[ ; bwkBK B/ SZvB tkbk t?o Gh bhsk! ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dh phV dk pzBQDk wkB'
d/fynk fe J/; ftZu fe;/ Bph :k ntsko dh ;'Gk BjhA ns/ e'Jh ;qh r[o{ BkBe d/t ih d/ doys B{z fJZe tZv/ ;zxD/ ôkyKdko gZso
Xow dk jkdh BjhA w³fBnk, J/; rqzE ftu iVQ w{oshnK s/ G/yK dk bkT[D/ ;B fi; Bkb fJj fpqy ;[jktk ns/ xB-;k:k tkbk j'e/ ô'Gk
y³vB W sd d'jK dhBK d/ b'e ;qh r[o{ rzqE ;kfjp dh phV s'VB bJh gkJ/, feT[Afe jo fJZe Xow d/ b'e nkgD/ gkgK dh rowh s/ nkgD/
fwb p?m/. w[;bwkB nkyB bZr/ fe n;hA ukj[zd/ ;K fe d'jK dhBK s/ Xow g[;se d/ o[Zy dh Sk:k j/m nke/ nkokw gkT[Ad/ jB. ;' r[o{
fJe dhB j't/ ns/ t/dK dk Bk; eoe/ fJZe e[okB jh Xow g[;se j't,/ ;r'A noiB d/t ih B/ ykb;k g³E bJh J/j Xow g[;se pBkfJnk fi; d/
J/j sh;ok j'o pDB bZfrnk W, ns/ fJZe BtK Xow rqzE pDk fdZsk nk;o/ gkgK d/ skg s/ puB. c/o 1644 ;zws ftu soBskoB ih dh

43 44
BhAt oZyh 1646 fpZeqwh ftu dopko ;kfjp dh fco BhAt oZyh i' gfjb/ fJBQK d/ gfjb/ ngD/ tosko/ fenk ;B ns/ ;wK gke/ T[BQK B/ fenk
w[;bwkBK B/ po{d d/ e[Zg/ gke/ T[vk fdZsk ;h. cb fdykJ/ jB i' fszB/ e"wK d[BhnK go e/vhnK ÷pod;s jB ns/
gqôB–;qh r[o{ noiB d/t ih B/ fJ; gqeko y/d ;jko e/ f;ZyK f÷zdk e"wK eoe/ ;Zdh dhnK jB.
bJh fi; ;qh r[o{ rozE ;kfjp dh phV pzBQh ;h fenk f;Zy T[;d/ T[gd/ fJ; pks B{z ftuko e/ ;qh r[o{ jfor'fpzd ih wjkoki B/ ;qh
ôK go uZb/< n³fwqs;o ftZu fJZe sõs ekfJw ehsk feT[Afe e"w d/ ;odko bJh
d'fjok sõs dk j'Dk Gh ÷o{oh W. T[;dk Bkw nekb sõs oZye/ ghoh s/ whoh
r[o noiB nfoiB'A ;/ sB go y/d ;jko.. dhnK d' sbtkoK rksq/ gkJhnK, fi;dk J/j sksgoi ;h fe dhB s/
jfo r'fpzd r[o e' d:' fBi ekoi e' Gko.. 11.... d[BhnK d'B'A pokpo oZyD/ ukjhd/ jB. fi; e"w d/ dhB s/ d[BhnK d't/A
fi; go S/t/A r[o{ B/ d/yj[ fenk e[S ehB.. ;[Xo/ j'J/ jB Uj e"w GkrtkB W, fi;s/ T[BQK B/ Xow d/ T[gd/ô ns/
whoh ghoh jkE b? d[ ô w B ehB/ dhB.. 22.. .. d[BhnK d/ Yzr ni/j/ ehs/ i' ni se irs ftZu gqf;ZX jB. ;z;ko
fJBQK wro'A S/thA gksôkjh ;qh r[o{ jfor'fpzd ;kfjp ih wjkoki ftZu ;G s/ tX e/ d' uh÷K jB fiBQK ftZu'A gfjbk Xow ns/ d{;ok pb
B/ d/fynk fe j'o ekotkJh sK fisBh e"w B{z Xow d/ bJh b'VhAdh ;h W. gozs{ fJBQK d'jK d/ tk;s/ p[ZXh dk j'Dk Gh ÷o{oh WL fi; d/ gk;
;G j' u[eh W gozs{ e"w d/ ftZu fJZe j'o r[D Gh j[zdk W i' T[;B{z ekfJw Xow, p[ZXh ns/ pb W T[j' e"w d[BhnK d/ ;ko/ fjZf;nK ftu gqskgtkB
oZy/. ;' ôohoe pb W, i' ;B/ ;B/ e"w d/ pDB/ s/ Bkb jh T[sgfs j' frDh iKdh W. fJ; tk;s/ ykb;k e"w tk;s/ pb dh b'V ;h ;' S/t/A
iKdk W. id ;{oi dhnK feoBK Bkb gkDh ;w[d ³ q s/ gqwkD{ o{g j' e/ gksôkj ih B/ g{oh ehsh. fi; soQK fpqS B{z fJZe fdykt/ d/ c[Zb brd/
T[Zgo B{z iKdk W sd Uj fe;/ B{z Gh fdykJh BjhA d/Adk ns/ Bk Uj fe;/ jB fizBQK s/ wro'A ;Zu/ c[Zb nke/ Bkb jh cb nk iKd/ jB fJ;h gqeko
B{z ;[y d[y dk jh ekoB j[zdk W go id Uj T[go ike/ nkekô ftZu S/t/A gksôkj ih B/ g?Av/ yK nkfde gmkDK Bkb gqhyÝe bVkJhnK
iwK j' iKdk W sd fJZe pZdb dh ôeb pD iKdh W ns/ T[;d/ ftZu'A eoe/ ÷[bw d/ d{o eoB/ bJh g³E B{z T[gd/ô eo fdZsk ns/ fJj ;kps
jh fJZe uwe dwe ns/ eVe tkbh t;s{ T[sgs j' iKdh W, fi;B{z eo fdZsk fe s[;hA fJZe pbtkB e"w T[sgfs ehs/ rJ/ j'.
fpibh efjzd/ jB. fJ;h gqeko id jo fJZe e"w ftZu'A nkdwh fe;h r[o{ ih B/ ngBh ;zrs B{z T[dkosk, ;wsk ns/ fBoG?sk nkfde
wjkswK d/ T[gd/ô tZb iKd/ jB sd e[M gqshs BjhA j[zdk, go id'A T[j r[D ngB/ ftZu tos e/ fdykJ/ ;B fi; s/ fJj f;XKs ;h fe fJj g³E
ik eoe/ ;ko/ fwbd/ jB se fJZe e"w o{g Gkoh xNk j' iKd/ jB fiBQK Gh fJBQK r[DK tkbk j' e/ irs d/ ihtK B{z ngB/ nXhB eo/.
ftu izrh ;woZEk o{gh fpibh T[sgs j' iKdh W fi;s/ b'eK d/ fdb fJBQK d/ ihtB ufos ftZu fbfynk W fe fJZe f;Zy, i' ekpb s'A
ezp iKd/ jB. fi; gqeko Uj pZdb j÷koK bkG ns/ j÷koK jh jkBhnK nk:k ;h, fJe ehwsh x'Vk, fJZe pk÷, fJZe sbtko ns/ fJZe tZv/
dk ekoB j' iKdk W fJ;h gqeko Uj e"w Gh eJhnK B{z Bk; eoB tkbh Gkoh w[Zb tkbk g[ôkek fbnk:k, i' r[o{ ih B/ T[;h ;wÝ fJZe g?Av/ yK
ns/ eJhnK B{z pukT[D tkbh j' iKdh W. j÷os Jh;k w[jzwd ;kfjp Bkw/A gmkB B{z pyô fdZsk ns/ fJj nkfynk fe s{z fJj ;G ;wkB gfjo
ns/ ;qh r[o{ BkBe ih nkfde wjkswK d/ jkb s/ gqshs jz[dk W fe e/ ;kv/ dopko ftZu nkfJnk eo. Bkb jh T[gd/ô ehsk fe r[o{ nZr/

45 46
M{m Bk p'bhA. T[;B/ Uj ;kok n;pkp e[M fdB gke/ ngB/ i[nkJh B{z d/ u"Asqk pzBQ fdZsk fi; go fszB fdB se nk;B brke/ s/r X{je/ p?m/
fdZsk. id r[o{ ih B/ g[ZfSnk sd M{m p'b e/ nkfynk fe wjkoki w/o/ oj/. nZieZb UE/ e'Jh vodk ;"Adk Gh BjhA no nkyd/ jB fe T[; irQk
gk; W. r[o{ ih B/ T[;d/ M{m p'bD dh ;÷k ni/jh fdZsh fe ngB/ s/ G? nkT[Adk W. s[;h d/y ;ed/ j' fe fJ; s/ tXe/ j'o fBoG?sk fe;
dopko s/ XZe fdZsk. T[; g?Av/ yK B/ r[o{ ih d/ fJ; GkD/ go e[gs j' e/ t;s{ dk Bkw W< fJ;/ soQK GkJh eh vo"bh ftZu, i' sfj;hb w'r/ d/
bkj'o'A pkdôkjh c"i B{z uVQke/ eoskog[o b? nKdk. ôkjh c"i B/ ;ko/ gk; W, S/thA gksôkjh d/ r[od[tko/ ftZu d' y{j jB i' ngBh jZEh
Bro B{z x/o bhsk ns/ r'bk po;B bZrk. fJ; GÝkBe ;wÝ go f;Zy brkJ/ ;B, fiBQK dk b'r doôB eoB iKd/ jB.
nk e/ r[o{ ih B{z nkyB fe wjkoki fenk ehsk ikJ/l s[oeh c"i fNZvhdb S/t/A gksôkj dk gqskg ijKrho pkdôkj d/ fuZs ftZu Gh ni/jk
nke/ T[soh W ns/ :[ZX j' fojk Wl J/Xo rohp ;zrs d/ f;Zy ns/ UXo Sk fojk ;h fe Uj nkgD/ w{³j'A T[BQK B{z ;Zuk gksôkj efjzdk ;h. fJ;
tZv/-tZv/ Gkoh ;oekoh f;gkjh jB. r[o{ ih B/ nkfynk fe e'Jh fuzsk go fJZe ;kyh W. fJZe t/o pkdôkj B/ r[o{ ih B{z doôB bJh p[bkfJnk
Bk eo' n;hA ;[ywBh ;kfjp dk gkm eoe/ uZbKr/. id ;[ywBh ;kfjp dk sd fJZe xkj y'sB tkb/ rohp f;Zy B{z r[o{ ih dh ypo fwbh. T[;B/
G'r fgnk sd ewoe;k eoe/ pkfjo izr d/ w?dkB ftu nk e/ shoK dh fdB Go ftZu xkj y'se/ p÷ko ik e/ p/funk no d' nkB/ d' g?;/ i'
ni/jh poyk ns/ d[Xko/ y³v/ dh wko ehsh i' kô jh c"i B{z BZ; e/ gqkB T[;B/ tZN/ ;/, G/Nk b? e/ r[o{ ih d/ doôB bJh nk:k. T[j G[b/y/ Bkb
pukT[B/ gJ/, no g?Av/ yK d/ gqkD ngBh s/r d/ Bkb bhs/. pkdô k j d/ sz p { ftZu ik tfVnk no T[ j ' d' nkB/ nr/ oZye/ wZEk
s[;hA d/y ;ed/ j' fe eJh j÷ko dk wkb g?Av/ yK B{z fJZe gbe N/fenk. pkdôkj B/ j?okB j' e/ g[ZfSnk fe GkJh s{z fJj fe; tk;s/
n³do põô d/Bk fJ; s/ go/ T[dkosk fenk W< fJ;h goeko d/AfdnK fbnkfJnk W < T[; öohp f;Zy B/ nkyÝk fe ;Zu/ gksôkj nkgd/
j'fJnk fuZs ftZu J/j fõnkb BjhA nkfJnk fe n;hA d{;oh e"w d/ tk;s/. fJ; rZb B{z ;[Bd/ jh pkdôkj B/ nkfynk fe w?A ;Zuk gksôkj
nkdwh B{z feT[A fJsBk wkb d/Ad/ jK, ;' fJ; s/ go/ ;wsk j'o fenk BjhA jK ;Zu/ gksôkj dk szp{ d{;ok W. fJj ;[Be/ T[; f;Zy B/ pkdôkj
j'Dh W < id fJsBh s[oeh c"i uVQe/ nkJh sd ozue Gh fuZs B{z õ"ø d/ nZr/ d' nkB/ d' g?;/ u[Ze bhs/ ns/ r[o{ ih d/ uoBK ftZu nk e/ G/N
BjhA nkfJnk ;' fJ;s/ tXe/ fBoG?sk j'o fe;dk BkT[A W < ehs/.
S/t/A gksôkj dhnK BôkBhnK, i' r[od[nko/ jB eôwho nkfde fJ; s/ d/y ;ed/ j' fe tes dk jkew i' w[;bwkB ;h, ;' Gh
d/ôK ftZu nZi se ;[GkJ/wkB j' oj/ jB. wfjoki Bkw/A fJe Gkoh Bro nkgB/ fuZs ftZu ikBdk ;h fe w?A Gkt/A d[BhnK dk pkdôkj jK go
(i' øho'ig[o d/ f÷b/ ftZu W) d/ gk; r[o{ ;o Bkw/A r[od[nkok J/jBK dh ;Zuk gksôkj r[o{ jh W. r[o{ ih B/ whoh dk fBôkB ;qh jfow³do ih d/
:kdrko ftZu W. fJj r[od[nkok izrb ftZu W, fJ;d/ gk; E'VQh d{o ;Bw[y Mzvk Gh rvk fdZskl ns/ ghoh dk fBôkB sõs nekb p[zrk
fJZe gZek p[oi Wl T[; dk jkb fJTA[ dZ;d/ jB fe fJ; irj r[o{ ih ekfJw ehsk.
dh fszB fdB se pkdôkjh ø"i Bkb bVkJh j'Jh ;h fi; ftZu j÷koK d'fjok..
s[oe wko/ ;B, UVe B{z r[o{ ih B/ cs/ gkJh ns/ pkdôkjh c"i BZ; oki i'r d/ g³E e' r[o{ rzqE e/ ;zr.
rJh ;h, r[o{ ih B/ ;ko/ w[od/ fJZem/ eoe/ fJe y{j Gfonk no T[go fsbe d:' jfookfJ e' fwb/ i's fJZe ozr..
47 48
;qh r[o{ jfor'fpzd ih wjkoki d/ fgZS/ ;qh r[o{ jfookfJ ns/ ;qh pqjwB b'r p;s W ;ko/, fij fjzd{ wkBs ntsko/.
r[o{ jfofeqôB ih B/ fJ; gqeko fJ; g³E dh ekotkJh B{z Xhw/A s"o go i/ e o fJj w' w B pB ikt/ . ô o k g? e z p o eh wfjz nkt/ A .
s'fonk fi; gqeko fpqS u/so d/ wjhB/ ftZu w"bdk W. UBQK B/ nkgD/ s" ;G fjzd{ ;ze B eoj?A. dhB jwko/ w/A nk poj?A.
gfjb/ r[o{nK d/ T[gd/ô B{z, fiZE'A se j'fJnk, c?bkfJnk. sKs/ gjb/ fJB e' eohJ/. gkS/ fBrk j'o go XohJ/.
d'jok pkdô k j ÷ k bw nfs n³ X k, ô o k i/ t oh ek E' pz X k.
s/ ö pjkdo r[ o { dk ;[ D b/ t ' e[ S jkb.. ejh eo' fiT[A wB wfj nkt?, o"Be dhB Bph fiT[A gkt?.
fi; d/ i/jh irs wfj BkjhA j'o w;kb.. d'fjok
fJBQK d/ fgZS/ ;qh r[o{ s/ö pjkdo ih wjkoki B/ ;qh r[o{ BkBe d/ E'Vk i/jk j[ew b? pj[sk ehsk ekw.
t ih d/ fJ; g³E o{gh fpqS B{z nkgD/ b"j{ dk gkDh d/ e/ cb bZrB d/ :'r fiT[A E'Vh ;h nZr b? c{e/ ukfJ rokw..
eo fdZsk. id' UBQK B/ d/fynk fe w[be dk wkbe tZvk k÷ bw W ns/ u" g Jh
[÷bw dk d{o eoBk, nkgD/ nkg dh e[opkBh ehs/ s'A fpBK BjhA j' ;edk nk eô w ho d/ ; wfj ;ko/ , geV/ pq j wB ukfJ ftuko/ .
sd UjBK B/ jZ; jZ; e/ ngB/ ;h; B{z pbhdkB ehsk. nZi se b'e J/j b[ZN wkb xo ek ;G bhBk, ;so Gzr BkoB e' ehBk.
eEB eod/ jB fe r Ò [o{ s/ö pjkdo fjzd eh ukdo.@ f;zx Xow dhnK fese wo/ fJ; d[y d/ wko/, fesB/ fro/ dhB e/ rko/.
g[okDhnK skohõK fJBQK dk jkb fJ; gqeko dZ;dhnK jB, :Ek L j'fJ w[;bwK dhB ep{bk, fjzd Xow f;o Gkoh X{bk.
d'fjok okwBkE dhB/ õ K GfJnk, g{ o B uz d o;{ b ;dfJnk.
Gkos rkos j'B go nkfJnk ;h fi; ekb. e/se ;[zdo pqjwD p/Nh, ;[zdo i'pB o{g bg/Nh.
B"tA/ r[o B/ oZfynk d/ f;o ngBk Ykb.. wkbk d/th si eo Bkwk, pBh eohwK ;' nfGokwk.
u" g Jh Yj/ ô t kb/ mke[ o d[ n ko/ , pB/ w;hsB sjK w[ B ko/ .
pkdô k j ;h sd' A T[ o z r k. fjz d { b' e K B{ z eo sz r k. pq j wD ô { d o eNjB n? ; / , rkio w{ b h ekNs i? ; / .
w[;bwkB d/ ws ftZu fbnkt?, izR{ u'Nh uk T[sokt?. jkjkeko d/ ô wfj GfJ:' l XB no Xow ;GB e' r:' .
go eô w ho d/ ô i' Gkoh, pq j wB j[ s h npkdh ;koh. gokXhB goik ;G j'Jh, BjhA ;jkok fiBek e'Jh.
t/ d gkm no :Zr j÷ k ok, pid/ ;z y w/ x fiT[ A Gkok. d'fjok
eow Xow wfj ;h ;G gZe/, uVQ/ nkfJ s[oeB e/ XZe/. fese b'e wB ;'e Xo si/ ;rb xo pko.
ek÷ h b' e K wsk gek:k, ujhJ/ fJBek Xow rtk:k. nkJ/ d/; g³ikp e' jk jk eos g[eko..
fi; go pkdô k j fYr ike/ , p' b / T{ u / wB xpoke/ . u" g Jh
br/ ejB ;[ B ô k j fgnko/ , c? b / dhB B j[ s / s[ w ko/ . ej/ ;oB np ek eh i?j?A, ijK ikfJeo fdt; ps?j?A.
d/ ; tZvk eô w ho ;[ j ktk, ;G ekø o fi; wKfj p;ktk. sp fsB e' nfs fgy d[yÝko/, nekb g[oy :j dJh ftuko/.

49 50
r[o{ BkBe eh rZdh i' W, ;' oZSe jwoh ir j'j?. e"B eki :j ;h; s[wkok, i' fJB e' Bfj fwb/ ;jkok.
sK s/ ub' sjK go ;ko/, ijK nj? r[o ih ntsko/. sKs/ fJBek ekoi ehi/, gktB ;h; nkgBk dhi/.@
g{Ss g{Ss sp pj[ b'rk, Xo/ nXe wB n³do ;'rk. ;[Bs g{s eh n?;h pkBh, ;qh w[y s/ e[S BKfj pykBh.
g[oh nBzd fty/ sp nkJ/, T{u/ o'fJ o'fJ fxxnkJ/. XowB wfj :j ikB ;[bhBk, nekb g[oy gqrN :j ehBk.
d'fjok :j ;G Gko d{o Xo eo W ngBh G[ipb ipe/ Xo W.
;[Bh g[eko d[yko eh B"t/A r[o ip ekB. :j efj pks fgsk e' rJ/, gkS/ r[o ih p"bs GJ/.
sp f;ZyB e' p'be/ n?;/ ehB pykB.. nj' fpZg w?A j/s s[wko/, eo'A eki f;o d/eo ;ko/.
u" g Jh go s[w r[o BkBe e/ dk;k, pj/ oj' ipb" xN ;k;k.
nj' e"B :j o[dB eozs/, e"B t;s s/ nj/ vozs/. ;[Beo XzB XzB ;G rkJh, no ngB/ w[y ;gs eokJh.
fi; go f;ZyB n? ; g[ e koh, :j eô w ho goik d[ f ynkoh. jwoh ;eb pz; r[o e/oh, pBh oj/rh ir wfj u/oh.
;oB nkgeh W ub nkJh, UN r[o{ eh fiBj[ sekJh. fi; go pqkjwD Xkw ;XkJ/, T[sr[o i{ si rqj gXokJ/.
fi; go ;[B r[o pkjo nkJ/. p?m/ ikfJ dhtkB brkJ/. rJ/ nkro/ wfj ip d/ t k, bÝ ' gkfJ s[ o eB B/ G/ t k.
;Gh gk; pqjwD p[btke/, g{Sh fpqEk gk; fpmbke/. geV rJ/ ;zrb rb gkJ/, eo gd b'j/ ;zr pXkJ/.
fiT[ fiT[ eos fpZg d[y p?Bk, fsT[ fsT[ iks gqG{ ib B?Bk. tKr u'o e/ pKX/ d/tk, nBe GKs d[y fiBe' d/tk.
ejs nj' utrZsk gkgh, d/eo d[y goik iB ykgh. eoe/ rkv/ go n;tko/, fdZbh e' b? ub/ fBeko/.
n?;/ o[dB eos fpeokbk, d;w r[o{ nkJ/ fs; ekbk. G{y fgnk; wjK d{y d/sh, wkBj[ gqkB ekY np b/sh.
d/y sks eh sp rfs n?;h, ejh g{s e' ujhns i?;h. fdZbh ikfJ feb/ wfj oky/ , pkdô k fj e' ikeo Gky/ .
j/ gqGi{ :j fenk W ekoB. iK s/ d[y gkfJU W dkoB. geo b:' r[ o s/ ö pjkdo, fi; e' ejs fjz d eh ukdo.
no B?BB s/ ib e' vko', ehi/ p/r ;w'X jwko'. ;[Bs Uozrk r[o fYr nke/, p'bk r[o e' b'G fdyke/.
fi; go ejh r[ o { ;[ B p/ N k, eÝ k ;[ B j? s[ w :/ j nb;/ N k. fise d/; no wkb jwkok, b/Bk ukj[ s b/j[ g[ekok.
ikU y/ b e{ d wfj gkr' , fJB pksB ;/ s[ w eÝ k bkr' < go s[w dhB ep{b' d/tk. jw ;p eo WA s[woh ;/tk.
fi; go ejh g{s fco sksk, w?A g{S/ fpB eph Bk iksk. fi; go ejh r[ o { ;[ B gkgh, :j eÝ k s[ w B/ frok nbkgh.
d/y pkb jm sp fgs Gkoh, ejh w[;hps fsB eh ;koh. Xow j/s w?A sB wB tko'A, gqkB nkgB/ s[os fBeko'A.
fi; go ejh g{s fco n?;/, :j d[y fJBe/ Noj?A e?;/ < ejK oki :j wkb s[wkok, n³s ekb wA? eo/ ;jkok <
;[Bs sks sp n?; nbkJh, Xowksw ip ;h; uYkJh. ejh e'N utrZs/ pkBh, go ;fsr[o B/ J/e B wkBh.
sph õ / d fJBe' fwN i? j ? . ipjh ;h; nkgB' d? j ? . fi; go e' g j' f J ø [ o wkfJnkl ujhJ/ fJBe' nXe d[ y k:k.
sp j;eo ;[s ejh g[eko/, Ò e' Xowksw ;w;o Eko/< br/ ibkd d/B d[y n?;/, e'N nm{j/A ekN/A i?;/.

51 52
gÝ k bk Bho J/ e jh d/ s / , fBwe ;kE o' N h eo b/ s / . dJ/ gqkB go js/ r[;KJh, d[y b?eo ;[y dhB/ ukJhA.
w[y s/ pj[ pu ejs ntku/, ;[Bs ekB wfj ;fsr[o ;ku/. XzB XzB r[o{ s/r pjkdo, Xow X[ik Xo gow pjkdo.
go T[Zso Bj d/s nrkoh, GkDk iB ;[ b/s ;jkoh. ;qh r[o{ s/r pjkdo ih d/ fJ; g[oykoE s/ d/fynk iKdk W fe
GJ/ f;Zy ;G nfs d[fynko/, ejs r[o{ e' o'fJ g[eko/. T[BQK B/ nkgD/ nkg dh e[opkBh fe;/ nkgD/ wB'oE tk;s/ BjhA ehsh
j/ ;fs r[o d[y Bkfj ;jko', fjzdB ;/ eo b/j[ eBko'. ;h gozs{ UBQK dk J/j ;kek eoBk ;qh r[o{ BkBe d/t ih d/ wB'oE B{z g{ok
eÝ k fjz d { s[ w ekw ;tko/ , ip so;kfJ s[ o e s[ M wko/ . eoBk ;h ns/ fi; e"w d/ ;kiB bJh UBQK B/ p[fBnkd oZyh ;h, U;
fi; go ejh r[o{ ih pkDh, ;[Bj' f;Zy Xo eo fBi ekBh. bJh fJZe õk; ;kwZrqh ;h. fJ; go d;w r[o{ ih B/ J/j rtkjh ;qh w[y-
Òfus uoB etb ek nk;ok fus uoD etb ;zr i'VhJ/. tke d[nkok fdZsh W L
wB b'u/ p[fonkJhnK r[o ;pdh fJj wB j'VhJ/. u" g Jh
pKj fiBK dh geVhJ/ f;o dhi/ pKj B S'VhJ/. fsbe izR{ okyk gqG sk ek.. ehB' pv' eb{ wfj ;kek..
r[ o { s/ ö pjkdo p' f bnk Xo gJhJ/ Xow B S' V hJ/ . @ ;kXfB j/fs fJsh fifB eoh.. ;h;[ dh:k go ;h B T[uoh..
d'fjok Xow j/s ;kek fifB ehnk.. ;h;[ dhnk go f;oo B dhnk..
id f;ZyB n?;k ;[Bk wkBh r[o{ B pks BkNe u/Ne ehJ/ e[ekik.. gqG b'rB efj nkts bkik..14..
sp wB wfj d[y gkfJe/ gk; r[o{ e/ iks.. d'jok
.. u"gJh.. mhefo c'fo fdbh; f;fo gqG g[o ehnk g:kB.
br/ ejB r[o jw d[y gkJ/, np jw ;/ :j ;jk B ikJ/. s/r pjkdo ;h feqnk eoh B feBj{z nkB..15..
sKs/ nkfrnk dhi/ BkEkl si/A nki jw s[wo' ;kEk.
J/jBK gfjb/ BtK gksôkjhnK d/ ihtB ufoZsq d/ ftukoB s/
fi; go ejh r[o{ i' ukj/, ;'Jh ikfJ B e' nNekj/.
J/j' f;ZX j':k fe UBQK ;GBK dk ;zebg ;ko/ ;z;ko ftZu ;Zs Xow dk
;[Bs rJ/ ;G ;e/ ;B/jh, d[y d/y Xhoi Bfj o/jh.
gouko ns/ fJe BthA e"w, i' ;Zu/ n;{bK go uZb/ ns/ j'oBK B{z ubkJ/,
fi; go r[o ih p?B T[uko/, phu ftokr dhB fjseko/.
g?dk eoBh ;h, fi; ftZu fjzd{nK dh soj iks-gks nkfde dk e'Jh
Ò ;zr ;yk ;fG sfi rJ/ e'T{ B fBpfjU ;kfE..
pzXB Bk j't/ ns/ w[;bwkBK dh soj g³i Bwk÷K no o'÷/ pKr go
ej[ BkBe fJj fpgfs w? N/e J/e ox[BkE.. g[Bk L
fBoGo eoB tkbh Bk j't/ fezs{ e/tb nekb g[oy tZb'A jh ;[bje[b
pb[ S[NfeU pzXB go/ eS{ B j's T[gkfJ.. n;{bK tkbh j't/.
ej[ BkBe np UN jfo ri fiT[ j'j[ ;jkfJ..@
fJ; gqeko d[ys ip GJ/, ;h; sph fdZbh wfj dJ/.
d;w r[o{ ns/ õkb;k g³E
Gko T[ s ko Xok e' ;kok, nkg eok jfo g[ o e' sÝ k ok. u" g Jh
jkjkeko irs w?A GfJ:', i? i? eko ;[or X[fB rfJ:'. r'fpzd f;zx d;w/A gfs;kj{, i[dk pBk:k fiB B/ okj{.
53 54
Bkw õ k b;k fs;e' okyk, i[ d h o;w g[ B ehBh Gkyk. ftZu nZr/ jh fwb/ j'J/ s/ d[y-;[y d/ ;KMh jB sK s/ d{i/ r'so Bkb
bkyB w/A fSfgnk Bk oj/, d/ys f;zx ;Gh fs; ej/. ;zpzX eoB s/ T[; r'so d/ Bkb, fi; d/ j÷koK g[oy jB, tZvk Gkok
fs; go ;[B' fgnko/ rkEk, r[o eh nsh gq/w e/ ;kEk. ;zpzX j' ikJ/rkl go ;w: go ;jkJh wkB'A G[iK dh soQK oZyÝe j'Dr/.
tkose T[; fJZe ezBKÝ :k pkbe d/ ;zpzX Bkb gowgok r'so d/ eJh nkdwhnK
e"w :k g³E d/ ouB/ tkfbnK B/ fiBQK fiBQK o;wK :k ôoQK B{z e"w :k õkBdkBK Bkb ;zpzX j' ;edk W ns/ gokfJnk B{z nkgD/ ;wfMnk
d/ ftZu gqubs ehsk UBQK dk sksgoi J/j' ;h fe e"w d/ b'eK dk iKdk W.
nkg; ftZu fJsøke j't/ ns/ d[y ;[y ftZu fJe d{i/ d/ ;jkJh j'D T[Xo w[;bwkBK B/ id d/fynk fe J/j T[ZBsh dh o;w sK fjzd{nK
fi; s/ e"w dh fpqXh j't/ ns/ nkg; ftZu T[ZBsh eoB dk wB ftZu B/ ;KGh j'Jh W, j[D n;hA eh eohJ/, sK J/jBK B/ J/j ehsk i' GkJh
ukT[ tX/. GkJh dk :k G?D GkJh nkfde dk ;zpzX nkg; ftu eoB bZr gJ/l
gfjfbnK ;wÝK ftZu fjzd{nK d/ uko toB j[zd/ ;B fiBQK B{z ô{dq, fJZe d[ZX s/ S[ZN j'o e'Jh ezBÝK j't/ U; B{z Bekj d/ ftu fbnkT[D dh
t?ô, SZsqh ns/ pqjwD eoe/ nkyd/ ;B. fJBQK ftu ni/jh fwq:kdk ;h ôoQK eo fdZsh. Gkt/A fjzd{, :j{dh, u{jVk, uwko e'Jh ÷ks dk g[oô :k
i' J/j nkg; ftZu obd/ BjhA ;B. i?;k gokJh ;/tk eoe/ o[÷rko eoB fJ;sqh feT[A Bk j't/ T[; B{z Bph dk ebwK gVQke/ MZN w[;bwkB dhBh
tkbh e"w ô{dq ejkT[Adh ;h, y/sh tBi eoB tkbh t?ô, :[ZX izr eoB/ GkJh pBkT[D bZr/l T[; Bkb ôkdh öwh ykB gkB ;G fptjko eoB
ns/ goik gkbD tkbh SZsqh ns/ t/d ôk;sqK B{z gVQe/ eow Xow dk bZr/ ns/ sbtko d/ ÷'o ns/ e[okB d/ T[gd/ôK Bkb no fJ;sqhnK d/
o;sk dZ;D tkbh e"w pqkjwD j[zdh ;h. fJ; s/ fjzd{ e"w B{z J/j bkG ;h bkbuK Bkb j÷koK BjhA pbfe bZyK nkdwhnK B{z ngB/ w÷jp ftu
fe fJ; s/ ;G e"wK :k toB nkgD/ eow Xow ftZu gZe/ ofjzd/ ;h. fbnKdk, fiBQK B/ w[;bwkB j' e/ nkgD/ fgSb/ Xow B{z p[ok Gbk
Bkb T[ZBsh dk ekoB J/j Gh ;h fe i' pqjwD j' e/ SZsqh dk eow eo/ nkfynk ns/ T[; d/ b'eK B{z ekøo Bkw eoe/ ;Zfdnk.
;' SZsqh ejkT[Adk ;h, t?ô dk eo/ t?ô, ô{dq dk eo/ ô{dq nkfynk iKdk w[;bwkBK dh fJ; e'fô dk Bshik fJj j'fJnk fe s/oK ;" ;kb
;hl ns/ i' ô{dq pqkjwD dk eow eodk ;h Uj pqjwD j' iKdk ;h. fJ;h ftZu ;koh d[BhnK d/ ftZu'A J/jBK B/ tZyok fjZ;k tzv bhsk. j{B o{w,
tk;s/ feqôB ih B/ rhsk ftZu eow B{z toB nkfynk W. i?;k t/d øoK;, ekpb nkfde d/ôK ftZu J/jBK dh e"w pZdb dh soQK SkJh j'Jh
pÝk; ih wS'dqh wbkjBh d/ g/N'A j' e/ g³fvs pqkjwD ejkJ/, tfôôN ih W ns/ fjzd[;skB ftZu Gh ;w[d³ o dh soQK mkmK wko ojh W, g³ikp
p/;tk d/ T[do'A j' e/ pqkjwD ejkJ/, ns/ ftô` fwsq ih pqkjwD j' e/ ftZu fjzd{nK Bkb'A tXe/ frDsh ftZu W. o{;, ekpb, øoK;, j?dokpkd
ô;sq oZyD/ s'A SZsqh oki foyh ejkJ/. ni/j/ gqwkDK s'A f;ZX j[zdk W fe dZyD, pjktbg[o nkfd J/jBK d/ tZv/-tZv/ w[be jB.
fjzd{ e"w d/ sohe/ gfjb/ nsh T[Zsw ;/. fptjko dh wo:kdk fJ; soQK Jh;kJh e"w B/ Gh J/j' toskok fJõsÝko ehsk j'fJnk W fe
;h, i' nZi eZb Gh gqubs W, fe nkgD/ r'so dh ezB:K Bkb fttkj fjzd{, w[;bwkB, u{VQk, ufwnko, :j{dh, gko;h Gkt/A e'Jh feT[A Bk j't/
dk Bk eoBk, d{;o/ r'so dh bVeh Bkb eoBk. J/j n;{b fJZe tZvk id pgfs;wK fbnk sd'A jh Uj nkgDh fgSbh iks-gks B{z SZv e/
T[Zsw ns/ gqhsh dk g[i ³ ;h, feT[Afe fJZe r'so ns/ b'r sK nkg; Jh;kJh Bkw s/ gqf;ZX j' frnk. fJ; dk cb J/j j'fJnk fe nZi se

55 56
J/j e"w ;koh d[BhnK go Sk rJh W ns/ fdB-oks e"Vh t/b tKr{z XkoB eoBk UjBK d/ ;ohfoe Xow dk fBôkB W. fJ; s/ f;tkfJ J/
tXdh iKdh W. fJ; s'A eJhnK B{z J/j nkôk g?Adh W fe fe;/ fdB B{z jBK d/ bkG Gh pj[s jB, :Ek L
;kohnK e"wK fJ; ftu fJT[A fwb ikDrhnK fi; soQK ;w[d ³ q ftu gfjb/ - e/;, i' nekb g[oy B/ fdZs/ jB, fJj g[oy d/ ;h; dk
gjkVK s'A ik e/ BdhnK fwb iKdhnK jB. fôzrko jB. J/jBK s/ fpBK õkbh f;o fNzv d/ EZb/ ;wkB p[ok gqshs
fJ;h gqeko d;t/A gksôkj r[o{ r'fpzd f;zx ih wjkoki B/ d/ fynk jz[dk W. fJ; go w[;bwkBK d/ Xow g[;seK dh rtkjh W, i' e/;K B{z
fe gfjb/ B"A r[o{nK B/ sK nkgD/ nkgD/ ekoiK B{z f;ZX ehsk, õkb;k fujo/ dk B{o dZ;d/ jB, i?;k fJZe nkfJs WL fe n Ò ro s[;hA p[o/
g³E fJe fpoS d/ ;wkB brke/ fdykfJnk ns/ T[gd/ô, nZyo rqzE, ikBd/ j' tkbK B{z sK w[B
³ f;ZN' f;o n"osK d/.@ d{;ok J/BQK d/ oZyB/ s/
;jB, ;hbskfde, r[D fisB/ e"w ftu j'D/ dh b'V ;h, eo fdZs/ jB, fdwkö B{z pkjobh ;odh :k rowh BjhA gj[zudh. sh;ok o'v/ f;o s'A
gozs{ j[D fJ; B{z cb brkT[Dk ;kvk ezw W. fJ; tk;s/ r[o{ ih B/ i' i' grVh fJZe XZek fdZs/ bfje/ nZm jZE go/ ik frodh Wl go e/;K d/
d[Zy fJ; g³E d/ fgZS/ ;jko/ jB ;' J/E/ eEB eoB dh e'Jh ÷o{os BjhA oyB/ s/ nv'b ofjzdh W. u"Ek ôZs{ q ;dk jh f;o go tko eodk W ns/
W, feT[Afe Uj ;G f;zx ikDd/ jB. i?;k fe fgsk dk ;h; e[opkBh õkbh f;o sbtko nkfde ô soK d/ brB s/ õop{÷/ tKr N[eV/-
eoBk, xo pko SZvDk, izr eoD/, uko/ ;kfjp÷kfdnK dk ôjhd j'Dk N[eV/ j' iKdk W go e/;K eo e/ xkT[ s/ pukT[ ofjzdk W. g³itK fJj e/
ns/ d/;'A god/; ik e/ GkDk toskT[Dk nkfde UjBK B/ wôj{o ;ke/ ; nekb g[oy B/ e[dosh fBôkB fdZsk W fi; s/ s[;hA j÷koK g[oyK
jB, i' r[o fpbk;K s/ fwb ;ed/ jB. feT[Afe B"tK r[o{nK dk g[oykoE ftZu ;ÝkD/ ikt'r/. S/tK e/; Uj fBôkB jB i' wjkswK g[oyK B/ tZv/
;z;ko ftZu fJZe tZyoh e"w d/ T[sgfs eoB dk ;h fJ;/ tk;s/ r[o{ ih g/qw Bkb ngB/ f;o go XkoB ehs/ ;Bl i?;k okw, feqôB, fp;`kfwZsq,
B/ fJ; B{z ;kc s"o go gqrN eo fdZsk. g[okDhnK ôebK ns/ wo:kdk go;okw, n;`;Ekwk, d'qDkuko: nkfde j'o eJh foyhnK ;{ophoK,
B{z fpbe[b pdb e/ ni/jh ôeb pDkJh i' d[BhnK dh fe;/ e"w Bkb Gh w[BhnK d/ g[okDK d`ko/ ;[D/ iKd/ jB no fJXo w{;k, w;hj, w[jzwd
Bk ob ;e/. fJj e'Jh fSgh j'Jh rZb BjhA W feT[Afe fiZE/ fJZe f;zx ;kfjp nkfdeK d/ f;o go e/; gkJ/ iKd/ jB, fi; s/ fJj f;ZX j':k fe
Gh j't/ Uj bZyK ftZu'A gSkfDnK iKdk W. J/j ;{opho ns/ Xowkswk g[oôK d/ XkoB bJh fJZe T[Zsw fBôkB W.
d;w r[o{ ih B/ fpBK swh÷ iks-gks d/ ;G g[oyK B{z fwb e/ fi; soQK fjzd{nK dk fBôkB u'Nh W J/;/ gqeko õkb;k g³E dk fBôkB
fJZe irk n³fwqs SekfJnk, fJZe' irk gqôkd eok:k, ns/ jeheh e/; jB.
GkJh pDk e/ UjBK Bz{ J/j T[gd/ô ehsk fe s[;hA nZi s'A w/o/ g[sq j'J/, d{;ok - ezxk, e/;k dh ;økJh bJh ÷o{o oZyBk ukjhJ/, fJ; d/
noEks w?A s[jkvk fgsk jK no ;kfjp e"oK s[jkvh wksk W ns/ s[;hA fpBK e/; T[bM e/ õokp j' ikBr/.
ni s'A õkb;k j'J/.. sh;ok - feogkB, T[j ô;sq W i' ;h; go ofj e/ d[ôwD s/
fJ; s/ fgZS/ J/j dZf;nk fe s[;K e/;, ezxk, feqgkD, eVk ns/ oZy:k eodh W no ;wÝ go ô;sq dk ezw fdzdh W. pj[s t/o uke{ dk
eZS J/j' g³i/ eZe/ ;dk jh XkoB eoB/. J/jBK d/ XkoB eokT[B s/ r[o{ ezw d/B bJh sÝko jz[dh W. id ;op-b'j e/;K Bkb x;dk W sK
ih dk fJj sksgoi ;h fe SZsqh noEks ;{ow:K d/ bJh J/jBK dk fpibh g?dk j' e/ fdwkö B{z skes d/Adh W.

57 58
u"Ek - eVk, fJZe T[j ô;sq W i' ;Zi/ jZE ftu gfjoÝk j'fJnk oj'r/ sK s[;hA ;G go pbtkB oj'r/, BjhA sK rX/ d/ rX/ tKr Uj'
ô Z s{ q d/ ô;sq ubB/ go Ykb dh irj ezw fdzdk W noEks jZE B{z puk ö[bkw pD ikUr/. fJ; fdqôNKs s/ r[o{ ih B/ ;kø nkfynk fe s[;hA
d/Adk W, ns/ nkg d[ôwB d/ w{³j go bZr ikt/ sK fujo/ B{z GzB e/ xkT[ õkb;k jh pD/ o?jBK, wsK feXo/ dpV{, x[;V{ j' iKd/ j't'.
eo d/Adk W. fJ; tk;s/ fJ; dk gfjoBk Gh ÷o{oh W. gqôB- eÝk õkb;k õkb;k fojk ns/ ;qh r[o{ ih dk puB g{oB
g³itK - eZS fJZe Uj p;so W fi; d/ gfjoB/ eo e/ g[oy ;dk ehsk<
jh sÝko-po sÝko ofjzdk W. d[ôwB go Xktk eoB/ n"o Skb wkoB/ c/o J/j T[gd/ô ehsk fe s[jkvk T[gk;Ý noEks g{iB :'rÝ
ftZu e'Jh nNekT[ BjhA j[zdk. i/eo X'sh iK szpk gk e/ izr eo/rk sK fJZe nekb g[oy jh W T[;s/ fpBK fe;/ j'o ftô/ô g[oy B{z nkgDk
÷o{o W fe T[bM eo fro e/ Xosh go gJ/rk. f;Zy ;[Gkte izrh jB, gow/ô`o Bk w³B b?Dk, i?;k fe fjzd[;skB ftZu wkB; g{ik dk gouko
fJ; tk;s/ J/BQK bJh J/j ;[Gkte izrh ;kwkB fBZs-B/w dk oZyBk j' frnk W ns/ gqw/ô`o dk ntsko w³Be/ UBQK g[oôK B{z g{id/ jB fiBQK
ukjhJ/, fi; s/ ;dk jh sÝko ofjB, fJ; tk;s/ fJj g³i/ eZe/ J/BQK dk dk ;z;ko ftZu nk e/ e[M izr nkfde eow ehs/ ;Bl ;' s[;K fJZe
;[Gkte Xow noEks XkoB :'r jB i' e"wh BôkB jB. eosko B{z jh nkgBk ;`kwh ikBDk ns/ w?A J/;/ tk;s/ nekb g[oy dh
c/o fJj T[gd/ô ehsk fe e[Vh wko, BVh wko, whD/, w;zd, nkfrnk Bkb ;z;ko go nkfJnk jK i' pZ[s go;sh ns/ g[oy B{z gow/
okwokJhJ/, XhowbhJ/ Bkb Bk tosBl s[oel fjzd{ s/ BÝkok sh;ok ô`o dk ntsko w³Be/ wkB; go;sh dk Bk; eoK. :Ek ;qh w[y tke L
g³E ö[o{ ek gÝkok nkgDk Xow ;wMDk. nekb g[oy s/ fpBK fe;/ u" g Jh
wVQh, w;kDh, r[Zrk, G?o'A, ;hsbk, d/th, d/ts/ B{z Bk w³BBkl iVQ w{osh jw fJj eki irs w' nkJ/..
ns/ wkB; g{ik Bk eoDh. fiBQK ÷ksK gksK ftZu'A s[jkB{z eYe/ ykb;k Xow j/s r[od/t gmkJ/..
ehsk W UBQK ftZu c/o Bk ik X;Dk, i/ ikt'r/ sK d[y gkt'r/. fJ; go ijK sjK s[w Xow fpEko'..
fJZe fdqôNKs d/ e/ ;wMk:k, fe fJZe rX/ go ô/o dh yZb gke/ T[;d/ d[;N d'yh:fB gefo gSko'.. 42..
42..
ezB ftZu J/j T[gd/ô ehsk fe j/ rX/ d/y s{z nZi s'A ô/o pDk:k W, s?B{z :kjh eki Xok jw iBw³..
J/j nkfynk iKdk W fe s{z U; x[wÝko d/ xo Bk ikJhA fiZE'A s{z ;wfM b/j[ ;kX{ ;G wBw³..
eZfYnk WA, no rX/ tkbk jhArBk SZv d/thA. fJ; d/ eoB/ s/ s{z ;G go Xow ubktB ;zs T[pkoB..
Gkoh oj/Ark, i/ sA? ;kvk puB Bk w³fBnk sK rX/ dk rXk j'e/ bkdh d[;N ;GB e' w{b T[gkofB..
kofB..43
43 ..
43..
oj/Arkl ;' id se U; rX/ B/ J/; puB B{z w³fBnK sd se sK U; s'A i/ i/ GJ/ gfjb ntskok..
b'e vod/ oj/, go id'A jhAre/ x[fwnko d/ xo B{z nkfJnk sd'A b'eK B/ nkg[ nkg[ fsB ikg[ T[ukok..
s"VhnK wkohnK, vzfvnK Bkb e[ZNe/ nZr/ bk bhsk. J/; ftZu g³E B{z gqG d'yh e'Jh B fpdkok..
fJj T[gd/ô ehsk fe J/; rX/ dh soQK s[jkB{z Gh fjzd{ nkfde ÷ksK Xow eow e' okj[ B vkok.. 44 ..
44..
ftZu'A eZYe/ n;K nZi s/ f;zx dk p[oek gfjok:k W ;' i/ s[;hA f;zx pD/ i/ i/ rT[; n³ph:k GJ/..

59 60
w? w? eos irs s/ rJ/.. J/Xo i' Bph :k n³phJ/ j'J/ jB T[BQK dk Gh J/j' jkb j':k W i'
wjk g[oy ekj{ B gSkBk.. njzGkt ftZu jh ngB/ nkg B{z J/; ;z;ko ftZu' b? rJ/ jBl i?;k fe
eow Xow e' eS{ B ikBk.. 45 ..
45.. Jh;k B/ n³ihb ftZu nkfynk W fe Òf÷zdrh dk dotk÷k w?A jK@. fJ;
ntoB eh nk;k feS[ Bkjh.. dk Gkt J/j W fe w/o/ fpBK g[oy w[esh BjhA b? ;edk, w?A Bkb/ gow/ô`o
J/e? nk; Xo' wB wkjhA.. jK Bkb/ T[;dk g[sq jK ns/ Bkb/ nkdwh jK.
nkB nk; T[gis feS[ BkjhA.. fJ; s/ fpBK w[jzwd ;kfjp B/ Gh J/j nkfynk fe w Ò ? n³s dk
tk eh nk; Xo' wB wkjh@.. 46 .. (pfusq BkNe)
46.. Bph jK, eÝkws B{z w?A jh gow/;o nZr/ nkgBh T[Zws dk tehb j'tKrk
r[o{ wjkoki ih d/ fJ; T[Zgob/ wjK gftZsq T[gd/ô dk fJj Gkt ns/ õ[dk B/ i' e[S g?dk ehsk W w/o/ tk;s/ jh ehsk W,i/ w?B{z Bk
W, fe j/ õkb;k g³E s{z fe;/ ni/j/ g[oy wro Bk bZr ikJhA fi; B{z b'e pBkT[Adk sK f÷wh n;wkB d/ pBkT[B dh e'Jh b'V BjhA ;h.@
gow/ôo dk ntsko w³Be/ g{id/ jB, :k Bph g?özpo ikB e/ T[; d/ fJ; s/ s[;hA d/y ;ed/ j' fe fJBQK ntskoK ns/ BphnK B/ e/v/-
fgZS/ ngBh w[esh Gkbd/ j'B. w?A s[jkB{z ;Zu efjzdk jK fe T[BQK B/ e/v/ nGwkB d/ puB p'b/ jB. gozs{ i' b'e jzeko eod/ jB no T[; d/
gow/ôo dk d'yh e'Jh BjhA wkfonk, e/tb ngB/ d'yh jh wko e/ t?o pb eoe/ fptkd eod/ jB T[BQK s/ nekb g[oy pj[s d{o ofjzdk W.
bhs/ ;B, i?;k fe okwuzdq ih B/ oktB ngBk d'yh ikBe/ wkfonk ;h noEks T[BQK B{z T[; dh gokgsh BjhA j[zdhl :Ek ;qh w[y tke i Ò / i/
i' UjBK dh ;[gsBh B{z u[ok b? frnk ;hlgow/ô`o dk d'yh T[j e'Jh BjhA pkd eos jzekok. fsBs/ fGzB ojs eoskok..@ (pfusq BkNe)
;h feT[Afe oktB fJZe tZvk Gkoh g³fvs ;h fi; B/ t/dK dk Nhek sKs/ w?A fJ; G[bkt/ d/ d{o eoB tk;s/ ;z;ko go nkfJnk jK,
ehsk ;h, no pqjwk dk g'sk ;h. fJ; tk;s/ T[j okw ih dk ngBk jh ns/ i' gqw/ôo dk j[ew W ;' fpBK gZygks s/ ;G B{z ;[BktKrk.
d'yh ;h. c/o Bkb fJj Gh T[gd/ô ehsk fe fes/ s[;h Gh T[BQK b'eK tKr
fJ;h gqeko ez; Gh feqôB d/t ih dk ;ek wkwk ;h ns/ feqôB ih w?B{z gqw/oô Bk w³B p?mBk, fi; s/ s[;K B{z Gh n³BwsK dh gdth gokgs
Bkb d`?y oydk ;hl ;' feqôB ih B/ T[; B{z gow/ô`o dk d'yh ikBe/ BjhA j[zdh j't/.
wkfonk fezs{ ngBk d'yh ikBe/ e/;'A geVe/ gSkfVnk ;h. fJ; s/ i' :Ek, ;q h w[ y tke gksô k jh 10 10,, u" g Jh
gfjb/ ntsko j'J/ jB T[BQK B/ gqG{ dk d'yh e'Jh BjhA wkfonk ns/ Ò f Jj ekofB gq G w' f j gmkÝ ' . .
fBok ngBk jh wB'oE f;ZX ehsk ;h. UVe B{z, w Ò ?A w?A@ eod/ irs sp w? irs iBw[ Xfo nkÝ ' . .
ftZu'A e{u eo rJ/ ;Bl i?;k fe okwuzdq ih B/ oÒ kw fod/Ó ftu jB{wkB fiw fsB ejh fJB? fsw efjj'..
B{z ns/ Òokw rhskÓ ftZu bSwB B{z J/j' T[gd/ô ehsk W fe w?A jh nT[o fe;{ s/ p?o B rfjj'A.. 13 ..
13..
gow/ô`o jK. fJ;h gqeko feqôB ih B/ Gh rhsk ftZu noiB B{z J/j' i' jw e' gow/;o T[ufo W..
T[gd/ô ehsk W fe j/ noiB w?A jh ;z;ko d/ T[sgs, gkbB ns/ ;zjko s/ ;G Boe e[zv wfj gfo W.
eoB/ tkbk gow/ôo jK, fJ; tk;s/ s{z w/ok jh f;woB eo. w' e' dk; stB ek ikB'..

61 62
:k w? G/d B ozu gSkB'...332.. ejk GfJU i' ns fjs fus eo pj[ fpX f;bk g[ikJh..
w? j" gow g[oy e' dk;k.. gqkB EfeU gkfjB ej go;s eS[ eo f;X B nkJh.. 1..
d/ y fB nkfJÝ ' irs swk;k.. nSs X{g dhg nogs W gkjB eS{ B y?j?..
i' gqG ir
irffs ejk ;' efjj
efjj"" .. sk w?A ejK f;X W o/ iV s'fj eS{ po d?W.. 2..
fwqqs b'e s/ w
fw w'' fB B o fjj
fjj"" ..
.. 33..@
33..@ i" ih: j's d/s eS{ s[fj eo wB pu eow fpuko..
g[Bk L- okr[ efbnkB gks;kjh 10 e/tb J/e ;oD ;[nkwh fpB :" Bfj esfj T[Xko.. 3..
fpB eosko B feosw wkB'.. J/BQK ôpdK s/ ;kø gk:k iKdk W fe õkb;k g³E bJh d;w r[o{
nkfd ni'fB ni? nfpBk;h fsj gow/;o ikB'.. ih B/ J/j' T[gd/ô ehsk fe nekb g[oy ed/ Gh iBw BjhA Xkodk ns/
ejk G:' i' nkB irs w? d;e n;[o jfo xkJ/.. Bk T[; B{z wB[ZyK ns/ pokj nkfde o{g XkoB dh e'Jh b'V jh g?Adh W.
nfXe gqg³u fdykfJ ;GB eZj nkgfj pqjw ejkJ/.. 1.. d{;ok iVQ w{osh nkfde g{ik ;Zs Xow s/ fto[ZX W ns/ T[; s/ e[S
GziB rVQB ;woE ;dk gqG[ ;' few ikfs frBk:'.. f;X BjhA j[zdk. fJ; bJh f;zx fJ; s/ d{o ofjB ns/ fe;/ g[oy B{z
sK s/ ;op ekb e/ nf; e' xkfJ pukfJ B nk:'.. 2.. nekb g[oy dk ntsko Bk nkyB. c/o f;ZyK B{z G/y gy³v s/ pu/ ofjB
e?;/ s'fj skfoW ;[fB iV nkg v[fp:' Gt ;kro.. bJh ni/j/ T[gd/ô ehs/ i?;k fe eEB W, efps- Ò y{e wb jkoh ri
S[fNj' ekb ck; s/ sp jh rj' ;ofB irskro.@ rXk W fpG{s Xkoh frd{nk w;kB pk; efoUJh eos WA.. x[x{ wN
g[Bk L fsbzr ekch gks;kjh 10 tk;h br/ v'bs T[dk;h fwqr soto ;dht w'B ;kX?Jh wos WA..
e/tb ekbJh eosko.. fpzd e/ f;XJhnk skfj jhi eh pvZ:k d/s, pzdoK ;dht gkfJ BKr/
nkfd n³s nBzs w{ofs rVQB GziBjko.. 1.. ojkT[.. Jh fcos WA.. n³rBk nXhB ekw eq'X w/A gqphB J/e rÝkB s/ fpjhB
fBzd T[;ss iT[B e/ ;w ;sq fwsq B e'fJ.. ShB e?;/ e? sos WA@.. (nekb T[;ss)
ni/j/ T[gd/ôK s/ J/j ;wMkfJnk fe wb nkfde ykD s/, ftG{s
eT[B pkN goh fs;? gE ;koEh oE j'fJ.. 1..
XkoB s/, w;kDk ftu ofjB s/, w'B XkoB s/, ish ejkT[B nkfde
sks wks B iks ikeo g[sq g"sq w[ezd..
eT[B eki ejkfjzr/ nkB d/tfe Bzd.. 2.. eowK s/ w[esh BjhA j[zdhl w[esh e/tb rÝkB s/ jz[dh W, sK s/ f;Zy
ni/j/ gy³vK s'A pu/ ofjD..
d/t d?s fd; ft;k fio ehB ;op g;ko..
fJ; efpZs ftZu r[o{ ih B/ ykb;/ B{z fJj T[gd/ô ehsk fe i' b'e
eT[B T[gwk s"B e' w[y b/s Bkw[ w[okfo.@
wb w{sq dk njko eoe/ ngB/ nkg B{z f;ZX w³Bd/ jB ;' ;{o s/ tXe/
g[Bk L okr d/trzXkoh gks;kjh 10
gdth BjhA oZyd/, i' fg³v/ B{z õke wbe/ s/ f;o go fpG{s gk e/ ngB/
fJe fpB d{;o ;' B fuBko..
nkg B{z wjkswk fiskT[Ad/ jB ;' jkEh ns/ rX/ d/ ;wkB ;wMB/ ukjhJ/.
GziB rVB ;woE ;dk gqG ikBs W eosko.. ojkT[..
i' b'r w;kDK wVQhnK ftu tk; eoe/ nkgB/ skJhA ;zs nshs iskT[Ad/
63 64
jB ;' frZdVK i/j/ g[oy ikBB/ i'r jB. fJ;h goeko i' wZNK ftZu prfbnK dh fBnkJhA jB. fJ; s/ fJj f;ZX j'fJnk fe ni/j/ eowK s/
tZ;e/ :k izrbK ftu Gowe/ ns/ w'B Xkoe/ wjkswk pDBk ukj[zd/ jB w[esh BjhA jz[dhl feT[Afe i' rÝkBwkB g[oy jB ;' nkgB/ nkg dk rÝkB
;' x[Zr{, fwqr ns/ fpqSK :k w[ofdnK i/j/ ;wMB/. gk e/ ni/j/ gy³vK ftZu G[Zbe/ Gh wB BjhA brkT[Ad./
c/o i' b'r ftjko BjhA eokT[Ad/ no nkyd/ jB fe n;hA fpzd B{z g[BkL efpZs
;kfXnk W ;' jhiV/ i/jh tfvnkJh d/ Gkrh jB. i' Bzr/ g?ohA fcoe/ Ò G{w e/ p;Z:k skfj G{uoh e/ iZ:k ej?
nkgD/ nkg B{z fBopkB ;Zdd/ jB ;' pKdqK d/ GkJhuko/ ftu'A ;wMB/ BG e/ T[v¼:k ;' fuo¼:k e? pykBhn?..
ukjhJ/. ni/j/ gy³vh b'r Gkt/A pkjo s/ sK nshs fdykJh d/Ad/ jB go cb e/ GS¼:k skfj pKdoh e/ i¼:k ej/
n³do'A fJ;sqhnK nkfde d/ nXhB ns/ ekw eq'X ftu gophB j[zd/ jB. nkfd; fco¼:k s/s' G{s e/ gSkBhn?..
T[BQK dk ihtB f;zpb d/ o[Zy dh fBnkJhA fB;cb jz[dk W. gozs{ ni/j/ ib e/ so¼:k e' rzr/oh ;h ejs ir
c'eN eowK eoe/ w[esh BjhA gqkgs j[zdh, feT[Afe w[esh dk ;kXB e/ nkr e/ GS¼:k ;' ue'o ;w wkBhn?..
tb rÝkB W, rÝkB s/ fpBK j'o e'Jh w[esh dk T[gkfJ BjhA W. ;{oi f;t¼:k sKfj e"b eh pvkJh d/s
efpZs uzdowK f;t¼:k e' eth e/ gfjukBhn?..@ (nekb T[;ss 73)
Ò G{s pB ukoh fSs ST[Bk ;G? d{Xk Xkoh gT[B e/ njkoh ;' fJ; gftZsq puB ftZu r[o{ ih B/ f;ZXhnK dk y³vB eoe/ ykb;k
G[izr ikBhns W.ÓÓ fsqD e/ GS:k XB b'G e/ si¼:k s/ s' rT{nB B{z T[gd/ô ehsk W fe fJBQK ftu Bk b[Gk ikD. r[ck ftZu t;D/ tkbk
e/ i:k fpqyG¼:k wkBh:s[ W.. BG e/ T[Zv:k skfj g³Sh eh pv¼:k u{j/ dk pZuk ;wMDk, nekô ftZu T[ZvB tkbk fuVh dk g[Zsq eEB
d/s pr[bk fpVkb fpqe fXnkBh mkBhns[ W.. i/s/ pv/ frnkBh eoBk ukjhJ/. i' cb c[Zb yk e/ fBopkj eod/ jB ;' pKdoh d/ pZu/ jB.
fsB' ikBh g? pykBh Bkfj n?;/ Bk gog³u wB G{b nkBhns W. i' fe;/ dh B÷o ftZu BjhA nkT[Ad/ ;' G{sfBnK d/ GkJh jB. i' gkDh
fJ; puB ftu Gh r[o{ ih B/ gy³v dk y³vB ehsk W feT[Afe fJ; go dh ;[Ze/ g?ohA so iKd/ jB rzr/oh iht jB. i' nZr B{z w{j
³ ftZu gk
d/; ftu pj[s g[oy pB ftu fcoB/ tkb/ ns/ d{XkXkoh g[oyK B{z jh b?Ad/ jB ;' ue'o d/ ;kEh jB. fJ;h gqeko ;{oi d/ T[gkôe etbK ns/
wjkswk ikBd/ jB. e/Jh g"Bjkoh j'D B{z jh f;ZXh ;wMd/ jB. r[o{ ih uzdowK d/ g{iB tkb/ ethnK d/ r'sh ejbkT[Ad/ jB. fJ; s/ fJj f;ZX
B/ eEB ehsk W fe G{s pBK ftZu jh ftuod/ jB ns/ pkbe i' S'N/ j'fJnk fe J/BQK eospK s/ e'Jh ekoi Gh f;ZX BjhA j[zdk.
S'N/ jB ;' d[ZX go jh ngB/ gqkDK dh oZyÝk eod/ jB. fJ;h gqeko i' fJ;h soQK Bkb r[o{ ih B/ M[e M[e e/ ;id/ ns/ nôNKr goDkw
eJhA niro ;og g"B yk e/ jh r[÷kok eod/ jB ;' ni/j/ g[oyK B {z eoB/ tkb/ no T[oX w[y eo e/ gJ/ ojB tkb/ g[oyK d/ gy³v dk fJ;
fJBQK ihtK d/ s[b ;wMBk ukjhdk W. c/o i' b'r ;kr gks yk e/ no XB gqeko y³vB ehsk W. :Ek L-
dk sÝkr eoe/ f;ZX ejkT[Bk ukj[zd/ jB ;' p?b ikBB/ i'r jB. i' b'r efpZs
nekô ftZu T[vkohnK bkT[BhnK no i'r XÝkB bk e/ ;wkXh ftu wrB Ò f;id/ eo/ nB/e s'guh egN G/;
ojB eoe/ wjkswkskJh fwbdh ikBd/ jB T[j g³yhnKl fpZbÝK ns/ g';sh nB/e dk fBtkts W ;h; e"..

65 66
ejK GfJU wZb i' g? ekYs nB/e vzv ;dk pB e' Gqw¼:k n"o d{;o' B p'e ;"..
;' s" Bk dzv"s n;NKr nEsh; e'.. ejk G:' G/v i' x;¼s ;h; fpqSB ;"
ejK GfJU o'rh i" g? vkfoU ofjU T[oX w[y wkNh e' GS¼:k p'b g{S bhi? i'e ;"..
wB s/ B w{³v fBjok:' nkfd Jh; e".. ekwBk nXhB ekw eq'X w?A gophB
ekwBk nXhB ;dk dkwBk gophB J/e GktBk pjhB e?;/ G/N/ gob'e ;". (na T[a 80)
J/e GktBk fpjhB e?;/ gkt/ irdh; e"...@ @ (na T[a 79) fJ; s/ fpBK gZEo g{ik, w{osh g{ik, uko/ XkwK dk go;Bk ns/
fJ; s/ nZr/ i' w[;bwkB b'r g³i t/o Bwk÷ gVQBh ns/ pKr d/ wZe/ wdhB/ nkfde d/ ftu ik e/ gow/ô`o d/ bGD/ go Gh f;ZyK B{z r[o{
Bh õ[dk dk j[ew nkyd/ jB no fjzd{ b'e eK;h ftZu eotZso b?D B{z ih B/ fJj T[gd/ô ehsk, :Ek L
Jhô`o dh nkrÝk nkyd/ jB ;' ni/j/ eowK dk Gh r[o{ ih B/ õkb;k efpZs
gqfs y³vB eo fdZsk ns/ nkfynk fe n?t/A fes/ ikB Bk y'Ad/ ofjBk, Ò ekj{ b? gkjB g{i Xo:' f;o
:Ek L- ekj{ b? fbzr ro/ bNekfJU..
efpZs ekj{ bfyU jfo ntkuh fd;k wfj
Ò g³u pko rhdo g[eko/ go/ ;hsekb ekj{z gSkj e' ;h;[ fBtkfJU..
e[zuo n" rdjk nB/edk g[ekojh.. e'T{ p[skB e' g{is W g;[
ejk GfJU i' g? ebtZsq bhU ekô h phu e'T{ fwqskB e' g{iB XkfJU..
uho uho u'oNk e[mkoB ;'A wko jhA.. e{o feqnk T[ofMU ;G jh ir
ejK GfJU ck;h vko p{fvU ib rzr Xko ;qh GrtkB e' G/d[ B gkfJU@.. (;[Xk ;tZ:/)
vko vko ck; mr wko wko vkojh.. fJ; s/ fpBk f;Zy B{z okw, ojhw, g[okB, e[okB ns/ t/d es/p
v{p/ Boe Xko w{VQ frnkB e/ fpBk fpuko f;wqshnK nkfde d/ izikb ;/ S[vke/ e/tb fJZe nekb g[oy d/ nokXB
GktBk fpjhB e?;/ frnkB e' fpukojh@.. (na T[a 83) dk fJ; gqeko T[gd/ô ehsk, :Ek L
fJ;h gqeko i' b'r f;o wko wko e/ fJj nkyd/ jB fe ;kB{z gow/ Ò g KfJ rj/ ip s/ s[ w o/ sp s/ e' T { nKy so/ BjhA nkBÝ ' . .
ô`o gk;/ dk jkb ufVQnk j'fJnk W :k nZe nkfde fpqyK d/ gZs/ yk e/ okw ojhw g[ o kB e[ o kB nB/ e ej? A ws J/ e B wkfBÝ ' . .
f;ZX ;dkT[Ad/ jB T[BQK d/ fynkb gqfs r[o{ ih B/ y³vB eoB bJh f;³fwqs ;k;sq p/d ;G? pj[ G/d ej?A jw J/e B ikfBÝ'..
õkb;k B{z fJj T[gd/ô ehsk, :Ek L- ;q h nf;gkB feq g k s[ w oh eo w? B ejÝ ' ;G s' f j pykBÝ ' @ .
;h; gNes iKe/ ekB w?A yi{ok X;? fJ; s/ fpBK f;zxK B{z ;{ophosk d/ T[gd/ô ni/j/ ehs/ i' nfXG[s
w{³v SNes fwsq g[sq j{ e/ ;'e ;".. ns/ nB{gw jB. Bkb jh f;ZyK B{z fJj Gh iskfJnk fe s[;hA e/tb go
nke e' uo¼:k cb c{b e' GS:k T[geko d/ tk;s/ noEks d[ôNK d/ dwB eoB/ ns/ ;zsK d/ T[Xko bJh
67 68
g?dk ehs/ rJ/ j', ;' s[;hA :[ZX B{z nkgBk fJôN ;wM e/ ;dk jh fsnko n"o B wKrs jT[ s[w s/ e[S ukj[s j"A fus w?A ;'Jh ehi?.
po fsnko ofjBk. feT[Afe ;z;ko go Uj' g[oy g?dk j'J/ T[Zsw frB/ ;sqB ;' nfs jh oD Ghso i{M wo"A sT{ ;ku gshi?..
iKd/ jB, fiBQK ftZu ô{ophosk j[zdh W. i?;k fe BkNe ftZu ;[fwZsqk ;zs ;jkfJ ;dk ir wkfJ feqgk eo :kw fJj? po dhi?.
ih dk fJj tke W, fe oÒ kw bSwB i{ e/ rhb/ rhb/ xkT[ d/y efj:' 2900 feq a nta
;[s ;{o iBBh iB/ Bk n"o ir w?A@ fJ;h gqeko oktB B/ Gh nkgB/ g[Zsq fJBQK T[gd/ôK s/ fJj ;kps eo fdZsk W fe ;{oi ns/ uzdowK d/
B{z :[ZX ;w: J/j' T[gd/ô ehsk ;h, :Ek L goekô ftZu ô{opho j'o e'Jh ezw Bk eoB fezs{ d[oiBK d/ ftvko ns/
;` ? : k nBkEK d/ T[Xko bJh :[ZX dk jh ;kwkB g?dk eoB bJh gowkswK s/
gq/w ;' B?B pj/ r[B rkts Bkus ;`?d ub/ ;G n³rk.. to w³rB, fi; s/ nekb g[oy dh gqik ;dk ;[y Bkb ;z;ko T[Zs/ t;/.
e? oD w? rfj yZr Gbh fpX b"j{ ;' xkT[ GJ/ noXzrk.. c/o f;ZyK B{z T[gd/ô ehsk fe fJj ;z;ko Bdh d/ tfjB tKr
J/ d'T{ g{s iB/ iBBh ir n"o ;G? ;[s ehN gszrk.. ubB/ tkbk W. fJ; ftZu e'Jh fEo BjhA fojk. sK s/ s[;hA ;dk jh
iZr e' ihtB iZr e' mkeo ;' Bo j's W rzr e' rzrk.. jzeko, nfGwkB nkfde s/ pu/ ojBk ns/ ;dk jh t?okr: B{z XkoB
fJ;h go okik GoEoh B/ Gh fbfynk W fe y Ò Vr'A e/ nZro eo eoBk. i?;k fJj T[gd/ô W L
eoh e[zG ghmB e' ghm :; ehm ehB' ;[ob'e w?A@. fJ;h soQK fJZe :Ek L ÒfiB? dhg dhg³ d[jkJh fcokJh
wjkswk dk puB W fe i Ò BBh iB/ s/ Grs iB e? dksk e? ;{o.. BjhA G[ik dzv d? S'fD SZsqz fSBkJh..
s'A iBBh pKM oj[ ekj/ rtkt? B{o@.. eo/ izr e'Nz i;z nB/e bhs/..
r[o{ ih B/ fJ; g³E B{z pbtkB SZsqh g?dk ehsk ;h fi;s/ ni/j/ tj? pho pze/ pbh ekb ihs/..
ô{ophosk d/ T[gd/ô ehs/ fiBQK s/ fJj :[ZX ftZu ngB/ SZsqh Xow dk eJh e'N bhB/ fiB? d[or Ykj/
gkbB eoe/ ;z;ko go :ô b?Bl :Ek L fes/ ;{ophokB d/ p?B rkj/..
g[BL ;`?:k eJh izr ehB/ ;[;ke/ gtko/..
tj? dhB d/y/ fro/ ekb wko/..@
Ò XzB ih:' sfj e' ir w?A w[y s/ jfo fuZs w? i[ZX fpuko?..
g[B L- Ò efpZs-wks/ wszr io/ io ;zr nB{g T[szr ;[ozr ;tko/..
d/j nfBZs B fBZs oj? i; Bkt uVQ? Gt ;kro sko?..
e'N s[ozr e[ozr ;/ e{ds gT[B e/ rT[B e' iks fBtko/..
Xhoi Xkw pBkfJ fJj? sB p[ZfX ;[ dhge fiT[ T[finko?..
Gkoh G[ikB e/ G{g Gbh fpfX fBnkts ;h; B iks fpuko/..
rÝ k Bj eh pYBh wBj[ jkE b? eksosk e[ s tko p[ j ko? . .@
ejkk GJ/ G{gfs n³s e' BKr/ jh g KfJ gXko/..@
J/s/ GJ/ s[ ej
2492 feq a nta
naT[a 22
g[BL ;`?:k
g[B L Ò pho ngko pv/ pfonko nfpukofj ;ko eh Xko GSZ:k..
j/ oft j/ ;f; j/ eoDkfBX w/oh np? fpBsh ;[B bhi?. s'os d/; wfbzd wtk;B wks/ rikB e/ wkB wbZ:k..

69 70
rkVQ/ rVQkB e' s'VBjko ;[ pkps jhA uZe uko btZ:k.. eo feogk ;wMkt' ;kB{z iK eo ;[y ;'A ojhJ/.. 2..
;kfjp[[ ;qh ;G e' f;oBkfJe ikue nB/e ;[ J/e fdtZ:k.@
;kfjp ;[Be/ T[Zso e'fJ B fdZsk oj/ w'B r[o okJh.
naT[a 26 e[Se ekb id phs frnk fco nkfrnk J/j eokJh.
J/j ;ko/ T[gd/ô eoe/ fgZS'A J/j nkyÝk fe ;G s/ tX e/ s[jkB{z d/rK ukVQ g{bkU gekU ngB/ ykts j/sk.
nkg; dk fwbkg oZyBk ÷o{oh Wl feT[Afe fiBQK dk nkg; ftZu fJsøke fwZmk fxos fwbkU T[sBk s[we' ujhJ/ i/sk.. 3..
j[zdk W ;' g[oy jw/ôK jh cs/j gkT[Ad/ jB ns/ T[BQK d/ gk; ;kohnK ;[Be/ f;zx puB r[o XkJ/ bzro ukfJ wukfJnk.
fBXK uoBK dhnK dk;hnK j' e/ ofjzdhnK jB. s[;hA d/yd/ j' fe okwuzdq d/rK ukVQ g[bkU s[os jh eoe/ fsnko XokfJnk..
B/ oktB B{z fJ;/ tk;s/ øsj eo bhsk ;h fe T[BQK u"jK GkJhnK dk nkfJ f;nkw B{z r[o d/ nZr/ jkE i'V f;o BkJ/.
fwbkg ;h ns/ oktB B{z T[;d/ xo ftu Bcke B/ wotk fdZsk. fJ;h feogk fBX eh nkfrnk gkeo n;hA g[bkU gekJ/.. 4..
gqeko s[;hA wjK Gkos B{z gVQe/ d/y b/t' fe g³i/ gKvtK B/ e?otK go j[D i' j[ew nkg dk j't/ ;'Jh ehsk ikt/.
fJ;/ tk;s/ øsj gkJh ;h fe T[BQK g³iK dk nkg; ftZu fJscke ;h, Xok oj/ fe g³E õkb;k ;G toske/ ykt/.
fi; go okik :[fXôNo B/ d[oi'XB B{z fJj' nkfynk ;h fe Òj/ d[ôN id fJj no÷ ;[ B h r[ o g{ o / wB d/ wKfj ftukoh.
;[Gkt d[o:'XB s{z fJj fynkb Bk eo i' n;hA g³i GkJh jK fezs{ s{z d/ fdô N Ks fJBQ K go ujhJ/ ejh jehes ;koh.. 5..
J/j ikB fe n;hA g³i/ fJZe jK fi; s/ s/o/ go csj gktKr/@. fJ; s/ eoh r[o{ B/ nkfrnk T[Be' d/rK ;op T[mkU.
s[;hA d/y ;ed/ j' fe fwbkg dk e/vk goskg W. c/o s[;hA J/jBK fdqN
ô KsK T[; izrb d/ ftZu ikfJe/ Xosh go T[bNkU.
B{z :kd oZyBk i' s[jkB{z fdZs/ iKd/ jB. i?;k rzXe, ô'o/ ns/ e'fJb/ fJod frod d/ fg³vK ftZu'A e[Zs/ eZm/ eoB/.
ftZu eZb/-eZb/ tofsnk e'Jh ;woZEk BjhA j[zdh gqs ³ { id fJBQK B{z fJ; g[bkU d/ Go Go fgnkb/ ;GBK nZr/ XoB/.. 6..
fwbke/ pko{d pBkfJnk iKdk W sd s[;hA d/y ;ed/ j' fe T[; ftZu wB ftZu f;zx nuzGk eod/ puB w'V Bfjz ;ZeB.
fesBh ;woZEk j' iKdh W. fJ;h gqeko xk; dk fJZe fJZe fsBek e[S fJZe d{;o/ d/ ;G p?m/ w{³jK tZb'A sZeB..
;woZEk BjhA oZydk gqs ³ { T[BQK fsBfenK B{z fwbke/ oZ;k tZfNnk j'fJnk efjB r[o{ ih fJj eh nkfrnk ;kB{z u[Ze ;[BkJh.
tZv/ wZs/ j'J/ jkEh B{z pzBQ oZydk W. e[fsnK B{z iK izrb n³do ukjB d/r b[NkJh.. 7..
d'fjok - d;w r[o{ B/ g³E B{z fJj ;wMkfJnk i'fJ. d/y r[o{ ih nkfrnk ehsh d/o eoB Bfjz uzrh.
;' fJ; fgnko/ õkb;/ w³Bh rZb B e'fJ.. 1.. u[Ze' d/rK fwb eo ;ko/ ;{o/ f;zx G[izrh.
d` : k ;[Be/ u[Zg ughs/ ;ko/ b? d/rK B{z XkJ/.
r[o fpbk; ftZu fJZe ejkDh i' gVQB/ ftZu nkJhL ftZu T[ikV fpBK jh ;'u/ d/r/ uk T[bNkJ/.
f;ZyK B/ r[o{ ih d/ nZr/ fJj nodk; eokJh. BZrqK d/ ftZu ik e/ ;GBK e[Zs/ ;Zd fbnKd/.
ej' r[o{ ih ;kB{z ir ftZu eh e[M eoBk ukjhJ/. oZy fgnkb/ fdZs/ ;G B{z d/yB feZe[o yKd/..

71 72
go Uj nkg; n³do ;ko/ bZr gJ/ x[obkT[B. gorN ;Bw[y eo fdybk:k g[ZfSnk i'fJ n;kB{z..
fJZe d{ ; o/ T[ Z go ngBk bZr/ ÷ ' o fdykT[ D .. 9.. d/y' gZe/ j'J/ d/r/ e[ZfsnK ukfJ r[tkJ/.
MthnK b? b? tZYB g?Ad/ ;e/ GoktK skJhA. si eo id'A fwbkg[ nkgBk nkg; wkfjz bVkfJ.. 16 ..
16..
Gkj' o"bk u[Ze wukfJnk bVd/ gJ/ nikjhA. sK s/ s[;h :kd fJj oZy' w?A Gh s[wo/ skJhA.
ykDk ghDk oZy eBko/ bVBk nZr/ ehsk. J/ ; d/ ; dh põ ô h f;Zy' fisBh W m[ e okJh..
ngB/ jh xo fdnK d/ ukj[B bVe/ pdbk bhsk.. 10 ..
10.. ;' i/ s[;hA nkg ftu fwbe/ fJ; d/ ;[y B{z gkt'.
UVe wZuh ukfJ bVkJh ngB/ n³do J/jh. ir ftu d[ ô w B voB s[ ; K E' A ngBk s/ i tXkt' . . 17..
17..
ykD ghD no sB dh ;'Mh w[Ve/ c/o B o/jh.. no i/ nkg; n³do bVe/ fJZe d{i/ B{z wko'..
fJsB/ ftZu izrb d/ fwqrK ypo T[BQK dh gkJh. ngB/ jh GkJhnK B{z yVe/ izr fty/ bbeko'..
e[ZfsnK B{z fJj ukT[b guB/ n"y/ fdZ;B GkJh.. 11 ..
11.. J/; fBnkws fdZsh dk i/ edo B eoj' GkJh.
j'fJ fJZem/ wsk gekfJnk fJB e' wko Gikt'. oZy' :kd j't;h ;' rs i' e[ZfsnK B/ gkJh.. 8..
ykbh eo' wdkB fJBQK dk ;kok G'iB ykt'. j'o b'e god/;h nk e/ geV s[;K B{z eZYD.
eo fJscke gJ/ ;G n?;/ i?;/ fpibh eVe/.. fesfBnK d/ f;o tKr pZeo/ s/rK ;'A cV tZYB..
;[Be/ roi T[BQK dh Gkoh fesfBnK d/ wB XVe/.. 12 ..
12.. ;ZG' e[S jZE'A y' p?m' j'fJ fBwkD/ j"b/.
BZ; rJ/ ;G ikBK b? e/ ofjzd/ geV w[ekJ/. d{;fonK s/ f;o go ykt' tKr fBskfDnK g"b/.. 19 ..
19..
Go/ fgnko/ s[os fsBQK d/ jZE'A ukfJ S[vkJ/.. i/ eo s[;K gohs tXke/ fJZe d{i/ d/ ;zr/.
j'fJ Bfuzs ykfJ wB GkfJnk ;G nkBzd eokfJnk. B/j[ tXkfJnk GkJhnK tKro wB Xo e/ r[D uzr/..
e[ Z fsnK B/ T[ ; e[ Z s g[ D / dk T[ ; h ;wÝ cb gkfJnk.. 13 ..
13.. ;ZG' b'r s[;K s/ vo;B e'fJ B B/V/ nkt/.
okso pfje/ f;ZyK B/ fJj d/yh ouBk ;koh. BjhA irs ftZu j'o ni/jk i' s[X nkB v[bkt/.. 20 ..
20..
T[Zm ;t/o/ r[o d/ nZr/ ;ZG' ukfJ g[ekoh.. J/j B;hns UVe dh w?A nkg s[;K B{z nkyh.
ejh r[o{ B/ fJ; ftZu GkJh ej' s[;K fenk iksk. ftZu fod/ d/ Xo' J/; B{z G[Zb/ w{b Bk ;kyh..
fi; s/ ngB/ wB dh ;ko/ y'bQ ;[Bkt' pksk.. 14 ..
14.. Gkos Gko T[sko ;h; d/ w?A j"bk eo fdsk.
f;ZyK ejh gksô k j ;Zu/ ;kB{ z ypo B e' J h. ngBk o{g pBkfJ s[;K B{z oki Gkr ;G fdZsk.. 21 ..
21..
fenk ikD/ s?A bhbQk ngBh e/VQ/ Yzr go'Jh. ÒB'N@ eÝk f;ZyK B/ fJ; ;kyh go nwb ehsk<
sKs/ y'bQ G/d ;wMkt' i' W fJ; d/ n³do. d'fjok okiBhs T[ g d/ ô dk c/ o ;[ B kfJnk jkb.
fi; B{z ;[Beo pu/ ofjB ir n³do ;kv/ w³do.. 15 ..
15..
goik gkbB :' r i' ;[ B hJ/ Bkb yÝ k b..
jZ; e/ ejh r[ o { B/ f;Zy' fJj fdô N Ks s[ ; KB{ z .

73 74
r[o{ ih B/ f;zxK B{z fJj Gh T[gd/ô ehs/ fe id s[;hA fJ; d/; d/ nkB shnk wks ;[B pks xo pkY? XB
oki/ ns/ wjkoki/ j' ikt'r/ sK T[; ;wÝ BÝkfJ ns/ gqik gkbB tZb fs:'A fs:'A Bhu/ j{i' n" pYZ:k go gho e'..
yÝkb oyBk. fes/ okiwX Bkb n³X/ j'e/ ;z;kfoe ;[yK d/ G'rB wro p?oB e' ;{o e{o w³sqB fBeko dhi'
fJ; gqeko Bkb g? ikBk fi; gqeko G[Zyk prbk vZvh wro g? iKdk W. ghi' B ng?:k d[y go/ j{i' Xho e'.
i' okik ngB/ oki o{gh pkr dh okyh nkg BjhA eodk W T[; d/ e[ws ³ qh dkB g[oj{s ;' B d{s p; j{i' GkJh
o{gh T{m T[; dh gqik o{gh tkVh B{z iVQ w{b s/ T[y/V fdzd/ jB no ngB/ Gos ;g{s efj:' ehi' oxpho e'..
okik B{z ;z;kfoe ;[yK ftZu gJ/ d/ye/ oJh:s B{z b[ZNB/ bJh XkVth pB okwuzd d/ fJBQK Tgd/Kô s/ s[;hA ikB bhsk j't/rk fe y'N/ w³sqhnK
iKd/ jB. gqik dk XB wkb ÷o i'o{ ÷whB i' e[S T[BQK d/ ekp{ nkT[Adk go oki eki dk fBoGo no ôokp nkfde Bkb gohsh ns/ p/-
W ;' b? e/ j÷w eo iKd/ jB. T[; okik dh gqik d[yh j' e/ nekb g[oy fJB;kch nkfde r[DK s/ oki dk p/Vk v[Zpe/ yko/ ;w[d ³ o ftZu g? iKdk
nZr/ g[eko eodh W. d[yh fdbK dh g[eko B{z ;[Be/ nekb g[oy dk e'g W. fi; okik dh goik d[Zyh W ;wM b/t' i' T[j okik nZieZb dk
T[; okik go GVedk W. n³s fJj jz[dk W fe nekb g[oy ngBh gokj[Bk W. fJ; tk;s/ s[;hA goik dk gkbB eoBk ns/ d[y Bk d/Bk.
ybes B{z T[; d/ jZE'A S[vke/ fe;/ j'o d/ jtkb/ eodk W. T[j e[ws ³ qh fi; go fJj eEB W L y Ò be ykbe eh ikBe/ ybe d[ykt/ Bkfjz,
ngB/ ;w/s jh ngB/ oki/ dk oki v[p' fdzd/ jB. fJ;h tk;s/ okwuzdo ybe d[y/ Bzd bkb ih ykbe e'g/ skfjz@.
ih B/ ngB/ GkJh Gos B{z e[w³sqhnK d/ Bk; eoB dk T[gd/ô ehsk ;h fJ; T[gd/ô s/ ;kø gkfJnk iKdk W fe ykb;k B{z r[o{ ih B/ J/j
fe GkJh s{z y'N/ njbekoK d/ nXhB Bk j' ikJhA feT[Afe y'N/ w³sqhnK s/ eEB ehsk fe XB, pb ns/ oki nkfde B{z gk e/ Gh fBojzeko ofjBk
oki dk Bk; j' iKdk W, :Ek L i'r Wl feT[Afe ;G XB wkb ns/ oki Gkr ;z;ko ftZu ;dk BjhA
efpZs ofjzd/, fezs{ pZdb dh Sk:k tKr{z ubkfJtkB WB. fJ; ;koh ;wZroh
i?;/ ish ;zr s/ e[wsh fi:'A nBzr s/ B{z gk e/ fes/ n;woEk d/ tk;s/ d[Zy Bk d/Bk ;r'A jo fJZe g[oy dk
fi:'A gkg Bho rzrs/ XB pkfY:' i{g jkos/. Bhsh g{ope Gbk eoBk.
fi:'A e[b e[g{s s/ fi:'A dkod ;g{s s/ c/o n³s dh ekotkJh npubk Bro ftZu eoe/ fdõk fdZsh i'
fi:'A pkwB e' g{s gY/ fpBK uN;ko s/. ;G ô;soK ;D/ fusk go ik fpoki/. Bk e'Jh fg³v, gZsb, dhtk ns/
d/y/ fpBK y/sh fit/A ;ktB w/A o/sh ;ZEo jh ehsk Bk eoB dk j[ew fdZsk, Bk n;s u[rB/ s/ ôokX
n"o pks/ ej'A e/sh i?;/ sko b'G Xkos/. nkfde dh wo:kdk dZ;h, gozs{ fJsBk T[gd/ô ehsk fe
;tkXkB j{i" sKfj d/; s/ fBeko dhi' Ò nkfrnk GJh nekb eh sph ubk:' g³E.
p{v i?j? oki s?;/ w³sqh d[okuko s/.. ;G f;ZyB e' j[ew W r[o{ wkfBU rqzE@..
g[ B L Bhu ;'A B gqhs ehi' e[b ;' B Skv dhi' fJ; ftu fJj ;kø eEB eoe/ ;wMk fdZsk fe J/j g³E nekb
pho ;[B b'G fiB ehi' goBho e'. g[oy dh nkrÝk Bkb ofunk W ns/ s[;hA fe;/ uoB xkbhJ/ B{z r[o{ Bk

75 76
pDk p?mBk i' g?oK dh fwZNh Bkb s[jkv/ wBK B{z w?bk eo/ no EkghnK d/ e[Vh BVh wkoe e/ eo ek. Bho B ghts E/ fs; xo ek.
e/ s[jkvhnK fgZmK GzB/. s[jkvk ;Zuk r[o{ r[o{ rqzE ;kfjp ih W. i' r'o wVQh ;oto Bfjz wkB/A, gkj[B g{ik eph B ikB/A.
T[gd/ô ukj' T[; ftZu'A gk ;ed/ j'. r[o{ vw s/ vofdnK g³iK s'A n³fwqs c/o/ x/o/ e'fJ B ikBs, gVQs nBzd fptkj pykts.
SeDk gqf;ZX ehsk fe ni/jk Bk j't/ i' fJZe nkgDh whok; ;wM feq:k eow fg³v Bfj dht/, ofjs r[o{ puB'A wfj yht/.
b?Adk j't/. c/o puB ehsk Ò r [ o { õ k b;k wkfBU gq r N r[ o { dh d/ j . i' ;okXkfde BjhA epjh eos/, rqzE gkm e' rqj wfj Xos/.
w'e' fwbp' uj/ y'i fJBQh wfjz b/j@. *J/E/ Gh ;ko/ g³E Bz{ jh r[o{ gdth f;z x B e' gq ô k d Sekt? . iz R { rb wfj G{ b B gkt? A .
fdZsh ns/ J/j nkfynk fe i' ekotkJh eo' r[o{ rqzE ;kfjp ih d/ ji{o d'fjok
g³i fwbe/ eo'. e'Jh eZbk eo/ sK wB÷{o BjhA eoBh. fJ; dk J/j' Gkt is ;s jm sg wA? pbh g³u eekoB ;zr.
;h fe e'Jh nkdwh eZbk jh r[o{ pDe/ Bk p?m ikt/. Xow fpw[y Bfjz j'ts/ wB wfjz Gkts izr.
gqôB - fenk f;zx fJ; puB go gZe/ oj/< u" g Jh
d'fjok- :k fpX d;w/A r[o{ ih f;ZX wB'oE ehB. ip b" n?;h Eh wo:kdk, Bfjz ozue E' G:' fttkdk.
ouk õkb;k g³E ir ;G fpfX i' gqphB.. ;kb v/Y ;? e/ jh n³do, d/; d/; wfjz pD rJ/ w³do.
u" g Jh nmskbh bky f;zx e' r:', uko'A fd; pkdb ;w S:'.
ip b" g³E rjh t[j ohsh, d;w r[o{ i' toBD ehsh. uko poB fJZe poB ;ikJ/, n³fwqs Se ;G Gqks pBkJ/.
sp b" s/i irs wfjz Gkoh, ojk B ;kek e'Jh ;jkoh. ;op ikfs e/ wkB; i' J h. fBi ws sÝ k r f;z x t[ j j' J h.
nkg; wfjz ;G j's/ GkJh, ekj{ wfjz Bfjz j[sh i[dkJh. w[;bwkB Gh gkfJ eSfjo/, pD/ f;zx r[o e/ tv rfjo/.
tv/ tv/ i'X/ E/ g{o/, i[ZX izr e' E/ nfs ;{o/. sÝ k r dhB ngD' ss ekbk, d;w r[ o { eh bhBh Ykbk.
Xow eow w/A nXe gqhsh, wB w/A Bfj t[j Xos nBhsh. uVQs izr e' j'fJ fJZem/, ejh e[jkVh b/eo bZm/.
ejs õ k b;k ngB/ skJhA, Xow B y' t s ed/ nikJhA. poSh ygo/ s/ ö eNkoh, s[ g e sho b? spo ;[ G koh.
iK e/ wKfj d`?s Bj ozue, vo s/ ofjs iKfj s/ pzue. ikfJ gos d[ o iB go n? ; / , G{ y / pk÷ w[ o ö go i? ; / .
;G fJe r[o e/ f;y ;dkt/A, J/e Ekb w/A G'iB ykt/A. b{ N e{ N eo bÝ k ts i' J h, fwb nkg; wfjz ykts ;' J h.
J/e iks ;G eh sp j'sh, pB/ ofjs ;G jh fJe r'sh. no db e' bzro ip gkt?A, eod G/N eoe/ ;G ykt?A.
n"o wsB ;'A eos B w/bk, okys ngBk g³E ne/bk. S{s Sks eh o;w Bk eos/, Bfjz ekj{z ;/ ozue vos/.
nkg; wfj eoe/ e[VwkJh, j[s/ Xow e/ ;ku/ GkJh. iz r ;fjBuh e/ wfjz i? ; / , eoe/ f;z x bÝ ' :; e? ; / .
f;zx fpBk bVeh e' dkBk, BjhA d/s E/ fe;/ pjkBk. j[s' ;fjBuh J/e gmkBk, b? db ngB/ ;zr uYkBk.
p/Nh d/ eo f;zx pBkt/A, n?;/ r[o ek g³E tXkt/A. b{N g³ikp bÝ' fiB ;kok, ;Bw[y nVk geV eo wkok.
yZsqh pqjwD ;eb ftuko/l Gkr Gkr eo X;/ gjko/.
*ofjsBkwk GkJh gqfjbkd f;zx
77 78
b? fBi ;[sk g[Bfj ;[s Bkoh, X;/ ikfJ fro r[j voXkoh. Xoh pz d { e K bkfJ esko/ , fJs T[ s Njbs õ k B ftuko/ .
g[B i' d/; wkfjz ofj rJ/, ;'fJ jtkb/ s[oeB GJ/. Xoh d/ r fsB ;p÷ gbKT[ 1 e' ÷ o dk feB wkfjz gekT[ .
eN/ ;h; g[B cK;h dhB/, wB Gkts XB sKs/ bhB/. nfBe gqeko pBkts ykB/, go f;o ekb B ozu gSkB/.
y'; bJh Bkoh fsB e/oh, p/Nh pj{ rjh fpB d/oh. g[B fjzd{ ;G Bkoh e/ skJhA, jk;h eos/ pe/A nikJhA.
mkoK ;" Bkoh rfj bhBh, *;NeÝ " A w? A ;koh Go dhBh. nkg; wfjz ;G pKN/ gkt?A, efjs nkgB/ xohA t;kt?A.
o'ts eos g[eko ftukoh. jk jk Xow es r:' w[okoh. fJsB/ wfjz gj[zu/ fsB B/o/, f;zx r[o{ e/ sp fpB d/o/.
n?;/ d[ys fod? fsB e/o/, nekb g[oy B/ ip e/ j/o/. p?m:'A go ik gV/ nukBe, s'V dJ/ f;o i?;/ ;kBe.
sp f;zxB B/ Bkfjz ;jkok, roi go/ pkdb i:'A Gkok. fsBjh e/ rfj eo jEÝ k o/ , fsBjh e/ f;o ukfJ T[ s ko/ .
eo nodk; rqzE i{ nkr/, wro ;fjBuh e/ sp Gkr/. dhys ykB i[ fJs T[s s[od/, ;'Jh fbN/ Xok j[fJ w[od/.
ckN/ e[Vs/ ns/ eSfjo/, db f;zxB fJj peso gfjo/. gVh fpZi :fj efjo õ [ d kJh, j' ô ;fjBuh ;eb G[ b kJh.
uZeo eodK eV/ ;ikJ/ , N{ N / c{ N / ô ; so bkJ/ . Gkr r:' b?eo fBi gqkBk, eok B ikB? ozu pjkBk.
fesB/ j[s/ ;[ukb/1 sK w?A, by pkjK2 f;zx pj[s/ ikw?A. n"o skfjz e/ ;zrh i'Jh, fBi fBi fd; e' Gkr/ ;'Jh.
eJh g³ i Zyk f;z x ftuko/ ebö k f;z x 3 rj/ jfEnko/. eok wdkB ;eb ip õ k bh, sp f;z x B ;G t;s ;wkbh.
eJh e[ j kV/ S[ o / eNko/ , feB j{ z s/ ö / jkE ;[ X ko/ . x' V / ô ; so sz p { ;ko/ , fsB jh e/ rZvÝ ' A go vko/ .
fesB/ tv/ i[nkB gqphBkl Xoh pzd{eK ;fjs ;zrhBK. g[B tj[ Bkoh i/s ftukoh, d/ Xhoi bhBh ;zr ;koh.
fesB/ poS/ soS/ bhJ/, y³v/ jkE d[Xko/ ehJ/. eok fgSkoh nktB fsnkok, G{ y k GÝ k eNe sp ;kok.
fesB ykB e' nkNk bhnk, feB ;Zs{ e' G'iB ehnk. efjU õ k b;k eh fenk eohJ/ , fJ; iz r b wfjz G{ y / wohJ/ .
feBfj weJh, G[BkJ/ S'b/, p{zdh n"o pdkw fs; p'b/. :fj ;[B p'b/ f;zx G[izrh, pDh o;'Jh s[woh uzrh.
fesB s[ o z r B go n;tko/ , g? o fgnkd/ eJh j÷ k o/ . Go/ g[bkU go/ :fj d/r/, Se/ ykb;k :K e' p/r/2.
gj[ z u / ip r[ i oks wMkoh, ø " i ;fjBuh fgyh nrkoh. feseB ejk s[oe e' ykBk, e?;/ jw Se WA wB wkBk.
szp{ br/ wdkBh n?;/, ekfse e/ pkdb fSs i?;/. :j ;[B eo f;zxB :fj ehB/, jkEB wKfj ;b'so bhB/.
;z X Ý k ;w: nkfJ sd r:' , v/ o k bkfJ gmkBB d:' . ;" ;" Xok d/r f;o wkjhA, j; eo ejk s[oe Gi iKjhA.
x' V / pKX/ ykts dkBk, gok fJZeso ;op õ ÷ k Bk. s[oe gBk ;'NB ;/ wkok, r:' fBeb np eo' nkjkok.
:" efj eod G/N ;G ehBh, pKN d/r ;roh yk bhBh.
*rZfv:K ftu . b?eo wkb rJ/ fBi v/o/, pKN b:' sp jh fpB d/o/.
1a bzrV/
2a fJe pKj tkb/ 1a jbtk
3a rzi/ 2a ibdh
79 80
;' Bkoh i' j[sh ftukoh, fBi fBi Xkw g[ukJh ;koh. fi; go fs;e' J/j ;[BkJh, np :j Bko jwkoh GkJh.
:fj f;zxB e/ j's/ ekwk, iks/ G:' irs fJB Bkwk. ;[ B s pq k jwD o' f J g[ e koh, nj' õ k B eÝ k pks T[ u koh.
g[B nfjwd B/ fdZbh wkoh, b{N d/; iB fcok fgSkoh. w?A pqkjwD e[b ek j{z ykBk, ejK oj/ ir w'fj NekBk.
sp iZ;k1 fwqfrzd pjkdo, gok ikfj sk go fiw pKdo. o;s/ iKd/ go :j jkb, eoB br/ j' w/o/ Bkb.
nfjwdôkj b{N fsB bhBk, g³ikp d/; s/ pkjo ehBk. sKs/ bVeh w/oh dhi/, n?t/A Xkw B nkg oyhi/.
nki sbe w' j o fsB xo w? A , okis W dø s o e/ do w? A . fiBe' ;[B eo ykB g[ekok, W e'Jh JhjK g[oy jwkok.
fi; go fJj W fbyh npkos, njwd e' pb ehBk ö k osL wko wko fJ; pzwQB skJh, d/j[ fBeko vo' Bfjz okJh.
Ò Ò f ;Zej ÷ d do ijK pø ÷ f b nekb. ;[Bs j[ew jkew dk n?;k, eok ekw B"eo B/ s?;k.
w[ b e/ nfjwd frq ø s iZ;k ebkb.@ Xo/ õ { p vz v / f;o sK e/ , ejk ikj[ o' t ' xo wK e/ .
d'fjok :jK e"B ;[Bsk W s/oh, fBeb ikj[ xo s/ fpB d/oh.
fco e;{o B{z wko e/ eÝk :; bhBk g³E. ykfJ wko no bVeh y'e/, r:' pqjwD pkjo o'e/.
fi; B{ z j[ D se rktz d / stkohõ K d/ rq z E .. o[dB eos wB wfj :j ;'u?, v{p wo'A efj ib wfjz b'u?.
u" g Jh ej' ;oB eKeh w?A ikT{A, iKg? ngBk pdbk gkT{A.
fJ; dk Gh e[S jkb ;[BktKl f;zxK d/ eost fdybktK. Xosh t/ j b d/ s Bfj w' j h, nj' jkfJ Jhô o eh d' j h.
d;w r[ o { e/ f;deh gÝ k o/ , e? ; / s/ i tz s E/ ;ko/ . fJs o'ts fJ; jkb ftukok, nkfJ rJh e[S uhs wMkok.
Bkw e;{ o ô j o i' Gkok, sfj;hb bkj" o f÷ b / w? A gÝ k ok. g³E ykb;k r[o ek g{ok, n?;/ Xow ekw wfjz ;{ok.
s[ o eB eh ip Eh gksô k jh, j[ s / gmkB sjK pdokjh. ykB gmkB õ k B e' y{ B h, ;{ o phosk fi; wfjz d{ B h.
pkoK feb/ fsB'A e/ Gko/, nkg nkgB/ j[s/ ;tko/. sK e/ nkr/ eoz{ g[ekok, ;[B/ Gbk i/ jkb jwkok.
wko XkV eo oJh:s yks/, d/ys okjh geV w[eks/. :j wB ;'u b'u :j bhBk, e/ ib wo'A fe ekoi ehBk.
d:k Xow dk b/ ô B sk w/ A , wko XkV ojsh ;d ik w/ A . soB skoB ;kfjp ih nkÝ k , f;z x B ek fsB doô B gk:k.
J/e fdt; fJZe fpZg fpukok, nkts wkor wkfj fBjkok. sjK ;odko pjkdo ;{o/. T[so/ ;' i'X/ tv g{o/.
;kE sKfj eh bVeh i[nkB, nkts d/yh fsB'A gmkB. brk fdtkB gqks fijekbk, sp pqjwD nk do; fdykbk.
fi; s/ geV pqjwD bhBk, jtkbks e/ n³do ehBk. rb wfj gNek jkE i[okJ/, o'ts B?BB Bho pjkJ/.
ejk ej' :j n"os e' W, ;ku pskt' jw e' i' W. ejs irs wfj s/i s[wkok, ;G s[oeB e/ T{go Gkok.
fi; go jZE i'V fsB rkJh, :j w/oh p/Nh W GkJh. w?A nBkE eh geV' pkjK, e? ib eo sB nrBh dkjK.
fJ; s/ ;kj[oV/ xo ike/, w?A fbnk:k j{z ;kE fwbke/. woB Gb' fJ; ihtB j{z s/, iK s/ w[y Bfj fgys ej{z s/.
1a ;a iZ;k f;zx nkjb{tkbhnk jko gok w?A ;oB fsjkoh, bki oky np b/j[ jwkoh.

81 82
fi; go nkso d/y ftukok, f;zxB B/ :j puB T[ukok. s/ r XBh s[ w f;z x fgnko/ , ejK õ k B tj[ oz e ftuko/ .
ej' fpg s[w feBj[ d[ykfJnk, iK s/ gk; jwko/ nkfJnk. f;yo d[gfjo i/m e' wk;k, iB j'bh e' G:' swk;k.
y' b Q pks ;G ej' nrkoh, oyÝ k eo/ ykb;k Ekoh. ubh s/r no ;Kr ni/jh, pkeh wB eh j"A; B o/jh.
fi; go Go eo B?B ftuko/, y'bQ G/s ;wMkJ/ ;ko/. ijK ijK go j[s/ gmkBk, ;'J/ p?m/ ykts ykBk.
nj' õ k b;k dhB T[ X koh, s[ o eB bVeh rjh jwkoh. sjK sjK jh f;o MNekJ/, gkBh pj[o B wKrB gkJ/.
fpB ngokX ÷ [ b w e/ ;z r k, geV bJh ub d/ y B;z r k. Bko pkb no fpqX pukfJ:', pkeh e/ ;G geV w[ekfJ:'.
phu e;{o d{o Bfj e'Jh, fenk ikBK fs; fenk rs j'Jh. bJ/ gqkB e/se BZ; rJ/, fesB/ jh G'oB wfjz gJ/.
fi; e' geV gk; oy bhBk, w'fj wko pkjo eo dhBk. ejs J/e s'pk :k nZbk, ejK go' :j nk EoEZbk.
np oZyÝ k w' o h gq G ehi/ , fs; s/ ;[ s k w' f j np bhi/ . gjb/ csj Bro e' ehBk, gkS/ pqjwD ;zr ;[ bhBk.
Xow ykb;k bki oykt', d;w r[o{ e/ g{s ;dkt'. rJ/ fs;h xo go eo XkJh, ijK j[sh boeh nNekJh.
i? ; / r[ o { eô N sB gkJ/ , fjz d { ikB nBkE pukJ/ . d/yh sp fJZe phu u[pko/, okw okw w[y p?B T[uko/.
s[w fs; r[o e/ g{s fgnko/, ikB dk; eoh:' T[geko/. g?o jkE rb ;zrb gkJ/, p?mh ngBk Xow pukJ/.
ip pqkjwD fJw fpBsh ehBh, f;zxB Xo ;G ekB ;[ bhBh. sp f;z x B eo bJ/ e[ j kV/ , dotk÷ / e/ ske T[ y kV/ .
ri/ f;zx sp efj i?eko/, GJ/ sKfj e/ ;zr fsnko/. bJh Bekb nBkE ftukoh, fwbh pkg e' G[ik g;koh.
eo nodk; uVQ/ fpB d/oh, jkB bkG ozue Bfjz j/oh. sp f;z x B fco b{ N wukJh, wB Gkts wmÝ k Jh ykJh.
J/ e j÷ k o f;z x tv ;{ o k, uVQ k j' f J eo wjK ro{ o k. n"o wkb XB s[oeB e/ok, b?eo s[o/ ehB Bfjz d/ok.
ip wkor wfjz g?o NtkfJ:', n"o f;zx :j sp ;[B gkfJ:'. Go rZv/ yZuo no T{mk, ;Bw[y nVk eok cV g{mk.
nkfJ fwbs wkor wfjz n?;/l rzrk wKfjz Bdh g[B i?;/. cs/ rikfJ ukfJ wB Xoe/ , pz d õ b k; dk; eh eoe/ .
fJsB' db j'fJU pv Gkoh, iB Gkdt eh W xN ekoh. fco w[ V eo gkS/ e' nkJ/ , soB skoB e/ doô B gkJ/ .
ip b[ b Ý k Bh gj[ z u / nkJhl sp :j f;z x B pks pBkJh. j[s' wkb i' b{Nj e/ok, pKN d:' sp jh fpB d/ok.
pkoK feb/ e;{o t;kJ/, pkoK bky s[oe fij EkJ/. r[od[nko/ ek Gkr ;[ i/sk, G/N eok ikeo ;G s/sk.
jw pkoK jk÷ k o pjkdo, feT[ A eo fsBek eofj Bokdo. no fs; pqjwD e' XB d/ e/, s'o dJh boeh sp g/e/.
fi; go uVQ s f;z x ;odko, p' b T[ m Ý ' T{ u / bbeko. :j f;zxB e/ E/ g[oykos, ikBs ;rb iKfj e' Gkos.
fenk s[ w eo j' ;' u fgnko/ , ø s j r[ o { eh W ir ;ko/ . Bkw ;[ B / fij d[ ô w B vos/ , ;Bw[ y d/ y w" s fpB wos/ .
jko ihs eh ;ze B ehi?, UN r[o{ eh f;o Xo bhi?. u" g Jh
pkoQK N'b/ j[fJ ;G ikt', pkoK jh fefbnB go Xkt'. g[Bfj ibzXo izr wMkoh, s[oeB eh bhBh pj[ Bkoh.
ub/ s/ ö s[ o eB go n? ; h, fro/ Bkr go fpibh i? ; h. ;' f;zxB nkBzd gVQkJ/, ;GjB e' n³fwqs SetkJ/.

83 84
:fj f;zxB e/ E/ sp ekwK, gbN d/s E/ fgSbk ikwK. feXo/ r[zw j' iKdhnK jB, n³s B{z Uj' ghoK fdZsk, wjzdk, p[bzdk ofj
nj' ;wK tj[ E' tvGkrh, f;zx j[s/ r[ows nB[okrh. iKd/ jB. i/ e'Jh UBQK B{z g[ZSdk W fe s[;hA e"B j[zd/ j' sd Uj MZN gN
np ;[BhJ/ f;Zyh ek jkb, S'v Xow g? rJh e[ukb. nkyd/ jB fe nÒ ;hA nkgd/ w³rs/ fwok;h jK@.
n;bh f;Zyh d{o jNkJh, np Bebh eo irs fdykJh. d`?:k Szd
Bebh ;[B wB e'g B ehi?, Gb/ ;p{s w'fj s/ bhi?. J/ j ' Bebh jkb g³ E dk jwe' B÷ o h nkt? .
ekB brk eo ;[ B hJ/ ;ko/ , Bebh f;Zy bZyB gÝ k o/ . . n³so s' e[S n"o pks W T{go n"o fdykt?.
d'fjok T{go Bkw f;zx fJB N/o/ eow B f;zxB e/o/.
Beb eozsk GKv i' yoh wukts X{w. Bkw õ k b;k õ k b; okyk pB/ p/ o Vh j/ o / .
b'rB e' fdyokfJe/ j's v{w ek v{w. ;op iks e/ wkB; fwb ip n³fwqs SeB/ nkt?A.
tkose g³i f;zx fwZb sph G[Mzrh n³fwqs sÝko eokt?A.
fJ; T[Zgob/ d'jo/ dk Gkt J/j W fe Bebh f;Zyh i' nZi eZb ;' gKu' r[o d;w o{g WA G/d B ik w/A ozuk.
gqubs W fJ; go d;w r[o{ ih d/ f;zxK ns/ g³E d/ gÝkfonK B{z ÷o{o d/yj[ np n;bh e' GkJh eÝk pB W gog³uk.
fXnkB d/Dk ukjhdk W no ftukoBk ukjhdk W fe fenk d;w r[o{ ih tkose
dk J/j' T[gd/ô ;h i' nZieZb gquko ehsk iKdk W :k i' nZieZb J/j n³fwqs SekT[D d/ ;w/A n³fwqs SekT[D tkb/ g³i/ f;zx g³iK
;kv/ f;zx GkJh BebK eo oj/ jB < fenk fJ; s/ d;w r[o{ ih gq;zB fgnkfonK dh irQk j[zd/ jB. i' U; ;wÝ T[gd/ô jz[dk W ;' Uj' W i' ;qh
j'Dr/ :k J/j ekotkJh eoB tkb/ ;Zu/ Xowh f;Zy efjbkT[Br/< d;w r[o{ ih dk ;h. id ;Bw[y yV/ eoe/ n³fwqs SekfJnk iKdk W sd
ftuko e/ d/yB s/ J/j f;ZX j[zdk W fe fi; gqeko Gzv b'e id UjBK B{z J/j T[gd/ô ehsk iKdk W fe s[jkvk iBw gNB/ ;kfjp dk,
BebK eod/ jB sd Uj ôkj{eko nkfde d/ ;`Kr pDkT[Ad/ jB fi; tk;h nBzdg[o, iks s[jkvh f;zx, wksk s[jkvh ;kfjp e"oK ns/ fgsk
ftu Uj Uj' i/jk o{g pDke/ yV/ j' iKd/ jB. f;oK go Uj' i/jhnK s[jkvk ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ih W. nZr/ s'A s[jkvk r[o{ ;qh r[o{ rqzE ;kfjp
grVhnK, s/VhA X'shnK, wZE/ B{z fNZe/, jZE ftZu pjhnK ns/ ezB ftZu j't/rk.@ fJsBk UjBK B{z nky e/ c/o Gh g[ZfSnk iKdk W. Bkb jh
ebwK oZyd/ jB. T[;h soQK sZgV ftSke/ sehJ/ brk e/ p?m iKd/ jB. UjBK s/ nkgB/ w{j
³ 'A nytk:k iKdk W fe ;
Ò kvk iBw gNB/ ;kfjp dk,
T[; ;w: go nkgD/ Bkw, iks, fJôN d/tsk ;G e[M pdb b?Ad/ jB. tk;h nBzdg[o dh, wksk ;kfjp e"oK ns/ fgsk ;kvk r[o{ r'fpzd f;zx
d/yB s/ J/j' gqshs j[zdk W fe J/j ;Zu w[Zu e/ yZsqh ôkj{eko jB. go id ih, no ÷ks ;kvh õkb;k W.@ fJ; ;ko/ T[gd/ô dk sksgoi J/j W fe
Beb eo e/ jNd/ jB sd Uj Uj' v{w e/ v{w i' gfjb/ ;B, pD e/ yV/ nZi s/ s[jkvk iBw B{o g[o/ :k s/b{ wkio/ dk BjhA fojk, nZi s/ gND/
j' iKd/ jB ns/ ôkj{eko/ dhnK rZbK SZv e/ nkyd/ jB ÒnZbk õ?o, ;kfjp dk iBw j'fJnk. d{;ok nZi s/ s[;hA fMzrVK ns/ GZrg{o/ d/ ofjD/
ghoK dhnK oZyK, i'VhnK ;bkws, w'shnK tkbk okik, õ?o j'th, tkb/ BjhA oj/ s[jkvk tZ;D dk Bro nBzdg[o ;kfjp W. sh;ok nZi s/
fJwkB dh ;bkwsh@. Uj grVhnK, fNZe/, X'shnK no Uj rZbK s[jkvh wkJh eow', Bo?Dh :k bZSwh BjhA W fezs{ s[;hA wksk ;kfjp e"oK

85 86
ih s/ g[sq j'J/. u"Ek nZi s/ s[jkvk fgsk x;hNk, ;/Y{ ns/ X{zwk BjhA W s/oh f;zxk eh W iks < BkwK pz;h ShApk Gqks.
gqs
³ { r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ s[;hA fgnko/ g[sq j'J/ j'. g³itK s[jkvh iks s/ o k d[ Z X e" D W gÝ k o/ < n;hA f;z x jK iZN eoko/ .
nZi s'A fgSbh pqjwD, yZsqh, iZN, ebkb, b[jko, sykD, BkJh, ShAp/, s/ok iBw feBQK d/ xo dk < w?A jK wfjok gkDh Godk.
wfjo/, bpkD/, u{jV/, uwko BjhA ojh gozs{ nZi s/ s[;hA kõ b;k g³E ftu s?A Bk dZf;nk ngBk jkb < nkjb{ tkb/ n;hA ebkb.
nkJ/ j'. fJ; s/ fgZS/ UBQK B{z ofjs dZ;h iKdh W fe eZS, eVk, feqgkD, s{z Gh ngBk r's pykB < ekohro jK n;hA sykB.
e/;, ezxk J/j g³i/ eZe/ XkoB eoB//, e[Vh wko, BVh wko, whD/Al w;zd, s[;K feBQK xo tk;k bhnk < pqkjwD iBw oZp B/ dhnk.
Xho wbhJ/, okwokJhJ/ ns/ f;o r[zw Bkb BjhA tosDk, uko e[ofjsK eh e[M eod/ s/o/ xo d/ < j?B yZsoh jZNh eod/.
BjhA eoBhnK (i?;k fe s[oeBh Bkb i[ZX, e/;K dh p/ndph, e[Zmk ns/ s?A ej[ u[Zg Gbh feT[A ehsh < iks ;kfJDh nkgK bhsh.
swke{ dk toskT[)l fco nekb g[oy s/ fGzB fe;/ B{z BjhA w³BDk. fJ;h s{z Gh ej[ ngBk nb;/Nk < w?A ozxV/Nk r[o ek p/Nk.
gqeko dk ;kok T[gd/ô r[o{ w[y dk mhe mhe ehsk iKdk W. s?A feT[A i[dh brkJh skVh < oftdk; Grs dh jK w?A tkVh.
d`?:k Szd s?A Bk dZf;nk r's fgnko/ < wkJh g'so/ jK ;[fBnko/.
J/ E ' A sheo ekoi ;kok mhe ojÝ ' W GkJh. efj d/ Mpd/ s{z Gh e[ZM < BkT[A ofjshJ/ ;kvk p[ZM.
fgSbh iks-gks fgs wksk eo T[ g d/ ô S[ v kJh. s/oh eh W iks f;nkD/ < pfuZsq f;zxhJ/ f;zx b[pkD/.
;G poB'A e' eZmk n³fwqs g[B G'iB Setk:'. s[;hA p?m feT[A oj/ fJZeb/ < jw f;ZyK WA pkt/ GZb/.
pz ; õ k b;k g{ s r[ o { e/ gb wfjz eo fdyok:' . ej' nkg Gh e'Jh pksh < jw Gh pkt/ s/j[D iksh.
d/yB jko/ wkB; sKe' j's nBzd xB/o/. s{z e:k p?mk gkfJ Mzp/bk < p/dh pktk ;wM ;[j/bk.
efjs g³E fJB Xo:' õkb; si ei n"o py/o/. e"D fg³v d/ ofjB/ jkok < GZr{ g[o W Bro jwkok.
J/e xVh e/ ghS/ sKek jkb ;[B' fenk j'Jh. wkJh s/oh ek e:k BkT[A < Gkr' ;Zd/ ;G frokT[A.
d;w r[ o { eh ;rbh f;ZyÝ k fJe gb Ghso y' J h. BkT[A pkg dk d/j[ pskfJ < ;/Y{ s?B{z efjnk ;[BkfJ.
eo fJô B kB pdb e/ p;so p? m rJ/ fwb ;ko/ . d'fjok fs;h ;w: fJ; GKs eh, pks/A eos pBkfJ.
nkg' nkgDh pks ubkt/ A d/ y ' r[ o e/ gÝ k o/ . n³fwqs e' T[gd/ô ;G, gb w/A d:' G[bkfJ.
GJh Beb ;G fgSbh g{oh np n;bh go nkJ/. d'fjok nk:' n;bh f;zx fJZe p'fb:' wB Xo o';.
geV bJ/ tj[ ;rb/ Xzd/ i' r[o j[s/ S[vkJ/. jk fXe n? ; h p[ Z X e' b/ s ;h; go d' ô .
n³fwqs SeD/ E'A fgZS'A Bebh f;ZyK d/ n;bh ns/ Bebh f;z x d/ gq ô B T[ Z so
go;go gq ô B T[ Z so u" g Jh
gqôB u" g Jh T[ Z so n;bh dk gq ô B Bebh dk T[Zso
e"D f;Zy j[zd/ j' GkJh < w?A no'Vk fJj W BkJh. ej' fgnko/ eÝ k j' eod/ < pB/ f;z x jK r[ o e/ xo d/ .

87 88
eÝ k s[ w n³ f wq s Sek fgnko/ < uVQ / ijk÷ nZi jK ;ko/ . ;kvk e[Bpk ;kB{z iZG{, fco fJ; f;Zyh s/ fenk bZG{.
gVk ijk÷ ;[ x[ ³ w B x/ o / . j/ r[ o wko/ s{ z eÝ k N/ o / < fJ;h soj uzr/ jK GkJh, fgsk g[oyh i' ubdh nkJh.
fJsBk r[Z;k feT[A eo ehBk < s?A i' p[ok p'b efj dhBk. tkose
p[ok BjhA tj[ ;kuk GkJh < ej[ e?;/ W ;rb ;[BkJh. fJ; pks uhs s/ fJj sksgoi fBefbnk i' fgsk r[o{ r'fpzd
d'fjok- br' efjB sp f;Zy tj[ ;ku/ p?B B;ze. f;zx ih sK Bebh ;B ns/ fgsk X{zwk, wksk ;/Y' n;bh jB. ô'e! r[o{
nj' fBXh e' gkfJe/ pB p?m/ j' oze. wjkoki d/ n³fwqs B/ iks-gks d/ pzXB s'A S[VkfJnk go fco Gh fJj
u" g Jh fejk iKdk W n Ò ;bh wK pkg s/ iks ed SgkJ/ iKd/ jB@< w Ò jkoki
iks dk fSgkT[Dk pVk d'ô jz[dk W.Ó
n³fwqs Se ;G õkb; j'J/, fgSbh iks-gks ;G y'J/.
d/y' r[o{ wjkoki eh T[gd/ô d/Ad/ jB. :Ek L-
s[w E/ pB/ f;zx fBo;zek, d;w r[o{ e/ ;[s po pzek.
Ò ikfs iBw e[b y'Jhn? jT[ rktT[ jfo joh@.. (n³r 1230)
go np n"o n"o pB p?m/, w'o/ ;kE p'b j' n?m/.
noEks õkb;/ ftZu e'Jh ÷ks gks BjhA. J/j Mzp/bk e/tb T[BQK
ej' ejK t[j ;hy G[bkJh, n³fwqs Ses/ i'fJ f;ykJh.
tk;s/ W i' nekb g[oy B{z ;koh f;qôNh dk eosk BjhA ikBd/. r[o{
d`?:k Szd
eböhXo ih nekb T[;ss ftZu efjzd/ jB
n"o/ n"o/ iks mokJh n"o/ r's pBkJ/.
w
Ò kB; eh iks ;G? J/e? gjukBp'@..
n"o n"o ;' wks pskt?A n"o/ fgsk mfjokJ/. n³fwqs SekT[D ;w/A gqkDh B{z r[owfs XkoB eokJh iKdh W. fco
;kfjp e"oK d;w r[o{ s/ gb wfjz ehB feBkok. wkb{w BjhA iks e/jVh ofj iKdh W. r[o{ wjkoki ih ;kø efjzd/ jB
õ k b; ws e' si eo w{ V / fro/ ikfJ s[ w rkok.
fe L
Òikfs poB e[b ;j;k u{ek r[owfs ;pfd phukoh@..
Bebh f;Zy dk T[Zso
(n³r 1198 )
u" g Jh g[BL Òikfs toB s/ GJ/ nshsk wwsk b'G[ u[ekfJnk@..
W f;ZyK sA? mhe pskJh, go n;bh Bfjz Sg? SgkJh. (n³r 1374)
tvk n;kvk GkJh ukok, r[Z;/ j' ikt/rk ;kok. J/jBK T[gd/ôK Bkb n³fwqs Seke/ ijk÷ uVQk:k iKdk W ns/
i' f;Zyh go fB;uk eohJ/, n³fwqs eh fwo:kdk XohJ/. fejk iKdk W fe s/oh fgSbh ÒceV[ iksh cefV BkT[Ó s'Ve/ nki s'A
;G gotko SZv jw ikT{, Bk ;kv/ xo ghT{ ykT{. s{z Ò;GBK ihnK fJe SkT[Ó d/ nB[;ko ykb;/ ftu nG/d fejk iKdk
f;Zyh ofjs emB W GkJh, ;kE'A iKdh Bkfjz e[wkJh. W.
fgSbh iks'A eo/A eBko/, bVe/ bVeh oj/A e[nko/. feT[A Bebh õkb;k ih dZ;' sK ;jh fe Uj ijk÷ fe; s{økB
dkdk j[zdk b?B B nkT{, GKvk ;kvk s[os fSekT{. Bkb T[Zv r:k ns/ eh ftukok f;Zy T[oko jh õou pzBQh p?mk ofj

89 90
frnk < d{;ok r[o{ wjkoki B/ BVhwko Bkb tosB dh nkfrnk BjhA
i/ e'Jh r[o{ dk bkb ekokok fdb eo e/ nky Gh d/t/ fe w?A f;zx fdZsh ;' s{z r[o{ d/ fJ; j[ew B{z w³BD bJh BVhwko dh irk u[oNwko
jK i' ;G s'A T[Zsw e"w W, sd b'e nkyd/ jB fe d/y' :ko' G{zvh wfjo/ Bkb Gkt/A tos bJh feT[Afe r[o{ ih B/ u[oNwko Bkb'A tosB'A fes/
dk g[Zsq fi; dk BkT[A v'ro W ngBh iks b[ekT[Adk W, GZm M'edk BjhA jNk:k. j'o, B"A r[o{nK d/ uoBK Bkb Gh e[M g/qw oZyBkl d;w r[o{
M'edk nZi f;zx pD p?mk W, ns/ T[; B{z nkyd/ jB fe p Ò ?m GV{J/ dk ih dh ohsh emB W s{z Xko BjhA ;e/Ark, i/ XkoBh j't/ sK fJj ;"yh
GV{nk iks BjhA fSgJhdhÓ. nkg; ftZu fwb e/ wõ"b eo e/ nkyd/ wo:kdk Xkoh, i' nZr/ dZ;h iKdh W-
jB fe d/y' :ko' Òiks dh e'VQ feobh ôshoK Bkb iZc/@, MhT{oK dk g³i eZe/ J/j oZyhA, gfjbk eZek e'mk fi; ftu t;e/ nokw gkJ/ A,
w[³vk nZi ;G s'A gftZsq pDdk W, GkJh ebi[r dk gqGkT[ W ns/ d{ik e[Zsk i' T[; gfjb/ dh okyh eo/l shik eZgVk i' d/j B{z ;odh s/
n³ro/ ÷h oki W e'Jh fe;/ B{z e[M BjhA nkydk, Gkt/A e[M pDdk fco/, pukJ/ ns/ Bzr eZi/, u"Ek eN'ok fi; ftZu p{oh wZM dk d[ZX :k mzYk
Xow nZi eZb feXo/ BjhA fojk W, ôzeo toD j' frnk W. gkDh gk e/ ght/A, g³itK feos feo;kDh fi; d/ oZyD/ s/ ykD i'r/
fJ; go ekB{ z B h dø k dk ekfJw eoBk. dkD/ xo ftZu nk ikD. pzdrh p[bk ns/ xo B{z ikjl ed/ fwbdk
i/eo n³fwqs SekT[D tkb/ B/ g³i nkB/ d/ g?;KÝ dk bkbu eo e/ ojhA, G[bk Bk p?mhA.
n³fwqs SeB tkb/ B{z X'yk fdZsk W T[; B{z ;÷k d/Dh ukjhJ/ fi; s/ c/o d/y' fJ; T[gd/ô s/ f;Zyh B{z e/jk Gkr bZr/rk i' e"Vh t/b tKr[o
w[V e/ nZr/ B{z fe;/ gqfs ni/jk M{mk T[gd/ô Bk eo/, ns/ nZr/ T[; B{z tX/rh ns/ fe;/ B{z emB Gh gqshs Bk j't/rh.
J/j ;wMk d/Dk ukjhJ/ fe nZi s'A n³fwqs SeD tkb/ B{z J/j T[gd/ô d{;ok i/eo n³fwqs SekT[B tkb/ B/ ngB/ ;Zu/ fdb Bkb ;Zu
efonk eo/ L p'b bkbk okw okw, p'b G?o'A, j/mK d/y, ;kwQD/ Bk Mkel w[Zu jh d;w r[o{ ih dh ohsh Bkb n³fwqs Seke/ õkb;k pBk fdZsk
nky iBw ozrg[o y/V/ tk;h r[ZioKtkbk, ;kfJDh pz;, pkg p'xk, wkJh ;h, s/ SeB/ tkbk pkjo nk e/ õ[d w[Zeo p?mk W fe w?A õkb;k BjhA jK
;/Y' ns/ u{VQ/, u[wko, ;Kj;h, rzXhb/, e'jV/ J/BQK g³iK Bkb Bk tosBkl sd n³fwqs SeB tkb/ B{z ndkbs d/ ÷ohJ/ Uj dzv d[nkT[Dk ukjhdk
r[Zrk, whoK, fizB, G{s, G?o'A, ekbh dk g{iB eoBkl ;yh ;oto dk W i' sk÷hoks fjzd ftZu iks d/ jNkT[D tkb/ B{z fbfynk j'fJnk W.
u{owK d/Bk ns/ GokJh B{z ô/y nky e/ T[; d/ r'vhA jZE bkT[Dkl ;ke fJ; s/ nZr/ B{z e'Jh c/o ni/jk ezw Bk eo/rk.
Bksk nkfde fjzd{nK Bkb eoB'A B vohA feT[A fe s{z e/;k Xkoh ns/ T[j d'fjok- jk;h tkbh rZb fJe, ;[B' whs wB bkfJ.
;jiXkoh j[zd/ jB, ;' fi; Bkb Xkoh Xkoh fwb ikJ/ T[; Bkb ;opzX j' g³ E õ k b;k õ b e w? A , Gz p b G{ ; / ykfJ.
;edk W, J/E/ Gkr fsnkr bZyBk eo b?Bh i?;h t/dKsh eod/ jB d'fjok- J/e dhB fJBek BjhAl Bfj g[B J/e JhwkB.
noEks s{z ngB/ e/;K dk õÝkb SZv d/JhA ns/ T[j ngB/ o'v/gB dk e'Jh g{is wVh wN, tkus e'Jh g[okB.
;zebg fsnkr d/t/, fJBQK d'BK s/ i[dk i' X
Ò kohÓ gB W ;' nkg; ftZu tkose
d'jK B{z fwbkT[Adk W ;' XkoB eo b?Dk, fJ; ftZu e'Jh d'ô BjhA W J/jBk d'jfonK dk Gkt J/j W fe ;z;ko ftZu i/jk ykb;k g³E
feT[Afe pokdoh s/ sK fBeb:k BjhA iKdk f;Zyh Gkt/A xN ikJ/!! XZe/ yk fojk W ni/jk j'o e'Jh g³E :k føoek BjhA W feT[Afe J/BQK dk

91 92
fJZe Xow ns/ fJZe w÷jp BjhAL d; G?o'A ish d/ u/b/, g³dqK ;yh iKdk W.
;otohJ/ jBl no d; pkoK r'oK wVQhnK go f;o M[ek oj/ jB. e'Jh gqôB- Bebh õkb;k ih dZ;' yK Uj fe GkJh r[o{ r'fpzd f;zx
w[esh d/ tk;s/ e[okB gVQdk W, e'Jh g[okB tkudk W. fi; soQK do:k ih dk n³fwqs Se e/ fco wjzwdh f;zx feT[A j' frnk ns/ r'fpzd
d/ ftZu fsqD tj/ iKd/ jB, T[BQK ftu'A e'Jh feXo/ e'Jh feXo/ nNe f;zxhnk eÝ'A Bk j'fJnk < eÝk r[o{ dh gkj[b ew÷'o ;h i' T[; B{z
iKdk Wl fJ;h soQK J/j Gh ;z;ko ;kro ftZu e'Jh feXo/ e'Jh feXo/ ngBh tb fyZu Bk ;eh ns/ w[jzwd dk ebwK pb tkbk ;h fi; B/
nk; bkJh p?mk W, j÷koK ftZu'A ni/jk e'Jh r[o{ dk fgnkok gZek f;zx T[; B{z T[E/ jh o'e SZfvnk<
j't/rk fi; dk fB;uk e/tb d;w r[o{ ih dh ofus ns/ r[o{ rqzE j[D ÷ok n³fwqs SekT[D dk Yzr Gh ezB brk e/ ;[D b/t' i' eh
;kfjp go j't/rk. fJsB/ go jh pZ; BjhA, Bebh õkb;k ih dk fJZe W. fi; goeko ;okfJ tkb/ b'r pj[s ;ko/ w³i/ pDk SZvd/ jB s/ id
j'o euxoV g[Bk d/y' i' e/jk jk;h d/ i'r W! nZtb sK w[;bwkB b'r, w[;køo nkT[Ad/ jB sd UBQK s/ Nek Nek b? e/ w³ihnK d/ d/Ad/ jB no
Gkt/A Uj w{oy j'B Gkt/A ftd`kB j'B, ;ko/ ngB/ dhB ftZu ni/j/ gZe/ id oks eZN e/ s[o iKd/ jB sd ngBh w³ih ;KG e/ oZy SZvd/ jB,
jz[d/ jB i/jk wihm dk ozr jz[dk W, fi; s'A Uj d{;o/ Xow ftZu BjhA fJ;h gqeko eJh e[ r[od[nkohJ/ g[ikoh f;zx Gh pj[s ;kohnK eZSK
ik ;ed/. Gbk i/ e'Jh G[fbnk-u[fenk w[;bwkB GkJh ykb;k Xow pDk e/ oZy SZvd/ jB ns/ n³fwqs SeB tkfbnK B{z T[; t/b/ ngB/ gk;'A
dhnK y{phnK d/y ;[D e/ n³fwqs Se e/ g{ok g{ok f;zx pD Gh iKdk W gfjoke/ nkyd/ jB fe nkU f;zx' ijk÷ fsnko W uVQ'. sd f;ZyK B{z
sd õkb;k ih T[; B{z pj[s fdnkb j' e/ J/j fõskp põôdk W fe n³fwqs SekT[Ad/ jB no T[gd/ô eod/ jB fe g³i eZe/ XkoB eoB. id
Òõkb;k ih nZi s'A fJj wjzwdh f;zx W@. ô'e, wjK ô'e! d/y' T[; n³fwqs Se u[ZeÝk no ngBh nodk; d/ ;tk g³i nkB/ b? e/ yh;/ ftZu
ftuko/ B/ n³fwqs sK SeÝk r[o{ r'fpzd f;zx ih ebrhXo dk ns/ gk bJ/ sd nkyd/ jB fe pZ; efSjo/ T[sko e/ bzr'N/ eZ; eo xoK B{z
Bebh f;ZyK d/ eEB nB[;ko Uj f;zx j'fJnk wjzwd ;kfjp dk. BZ; ikU, fi; dk Gkt J/j fBebdk W fe fJZe eZek sK n;hA J/E/ jh
d'fjok L XzB wjzwd s/r W, XzB dhB goskg. T[sko fbnk W. ;' J/;/ soQK d{finK bJh xo ik e/ s{z nkg T[dw eo b/
iKs/ s/o/ ws fty/, c;k ofjs Bo nkg. thA. ;kvk ezw sK Yzr dZ;B/ dk ;h ;' s?B{z dZ; fdsk W. i/ e'Jh G[Zb e/
e/jh n³X/o dh pks W fe ;koh r[o{ xo dh ohsh eoe/ th Uj efSjok b? ikt/ sd r[Z;/ j' e/ nkyd/ jB fe U Ò fJ f;ZyK eZS sK ;kvh
wjzwdh ;dkfJnk, eÝk id e'Jh fjzd{ :k f;Zy w[;bwkB j' e/ Bph dk bkfj ik uko nkB/ d/ Ne/ d/ e/ nZm nkB/ dh eZS wko b? ufbnk WA@*
ebwK gVQdk W sd w[;bwkB Gh T[; B{z J/j' nkyd/ jB fe J/j okwuzdqhnk J/j f;Zyh dk gouko ehsk iKdk W, nj' Gkr:!
w[;bwkB W, :k feqôB dk;hnk dhBdko W, :k r'fpzd f;zxhnk w"bth< d'fjok
ed/ BjhA, feT[Afe UBQK dh J/j ohsh W fe Gkt/A fe;/ w÷jp ns/ e"w dk ofjs Xo' fe Bfjz Xo', oZy' Ne/ fsnko.
g[oô feT[A Bk j't/ id T[; B/ Bph dk ebwK gfVQnk sd'A jh wjzwdh iiwkB ftnkj/ y'sVh, bkrK Bkb fgnko.
pD frnkl fgSbh iks-gks, Xow, r[o{, gho dk Bkw fBôkB fJ; fJ; d'fjo/ dk sksgoi J/j W fe fi; soQK fttkj tkb/ gKX/ dk
soQK fwNk fdZsk fi; gqeko e[mkbh ftZu g? e/ o[gJ/ dk f;Zek d{o j' *fJj T[; ;w/A dhnK rZbK frnkBh ih B/ fbyhnK jB, nZi-eZbQ BjhA jB.
93 94
ezw bkr b?D Bkb W T[;dk iiwkB Gkt/A rXh dk fttkj feT[A Bk eo/ fBZs fBZs dk fwN/ py/Vk. UVe B{z fJj u[Ze/ M/Vk.
fJ; gqeko fJBQK ;kfjpK dk ezw Gh ;tk g³i nkB/ sBõkj ns/ Nek :k J/Xo :k UXo j't'. d'B'A gk;/ w{b B y't'.
nodk;k b?D skJhA W f;Zy Gkt/A eZe/ SZv e/ we/ feT[A Bk ikt/, fi;
soQK n:kbh T[ZB T[skoB bJh gq:'iB oZydk W G/v Gkt/A e[M yKdh
Bebh f;Zy d/ nkuko' fpjko go
feT[A Bk fco/.. n;bh f;Zy dk gq ô B T[ Z so
gqôB-e:k Jh;kJhnK d/ gkdoh ns/ w[;bwkBK d/ ek÷h Gh J/;/ dq?:k-Bebh f;ZyK ftu'A i/eo g[Zs fe;/ d/ izw/A.
soQK ngB/ Xow dk T[gd/ô eod/ jB <
d/y' fco Uj eoB/ brdk e/j/ ezw fBezw/A..
u" g Jh U;/ t/b/ gKXk ;Zd/ N/tk ukfj bykt/.
i/ fgnko:' fJ; ftu j? e[M M{m. w?A fpZbh dk ehsk T{m.. B"A rofj fJ;d/ gKXk pfje/ uzrh EkfJ oykt/..
sK w?B{z nk e/ ;wMkt'. fwZE:k tkdh ukfJ mfjokt'.. s/oK fdB se xo d/ n³do e'Jh g?o B gkt/.
i/ J/j ;koh ;Zu ejkDh. sK f;Zyh dh T[bMh skDh.. nky? ;{se tkb/ xo dk ws e' ght/ ykt/..
dhB d[Bh d'B'A e' y'J/. s[w fwZNh e/ wkX' j'J/.. T[; ;{se e/ eZYB tkbk g³vs ukfJ p[bkfJnk.
ftZu ftukb/ feT[ A GNekt' . iö ftZu ngBk e[ o p rtkt' . . fi; B/ nk e/ w{s rT{ dk no r'po w³rtkfJnk..
feT[A B ob' s[w T[Bw/A ikJh. i' jB s[wo/ fgSb/ GkJh.. j'w X{g d/ rV pV ehsh no u"Aek uk gKdk.
u'Nh izR{ fsbe oykt'. frfNnK s'Vh X'sh gkt'.. ngBh g'Eh ftu'A gVQe/ E'Vk pj[s ;[BKdk..
i?r[gkb BZE{ ;dtkt'. fjzd Xow wfjz o"Be gkt'.. T[; bVe/ dh wkJh B{z fco T[; w{so dk gkDh.
Bk so f;zx pD' s[w g{o/. ;'Gk gktj[ Bkfjz nX{o/.. ukfJ gbkfJnk dkd/ B/ fco w[y s/ J/j pykDh..
;[Eo/ dh fJj w³B' rZb. J/E/ UE/ b/t' GZb.. J/j' f;o ftZu gke/ BQkU no g[sq Gh BQkJ/.
d'fjok-ny/ sK ;kps fsb oZy, ny/ sK s/b eYkfJ.. fJ; r'j/ d/ ftu'A Gh e[M J/j f;yDh ykJ/..
ftZu ftZu b?Adh xkpoh ;[Efonk d[jK fXoK s/ ikfJ fi; B{z r'jk w{s y[bkfJnk fgZS/ nkg ftuko/.
u" g Jh ngD/ jZEhA yho Bkb uk w³v/ õ{p ;tko/..
ykfJ frnk ;G NZpo fisBk d/ e/ g/N jb{Dk.
;' J/j ;Zu pks W GkJh. s[w e' ujhJ/ Bkfjz G[bkJh.
nky/ nZi tXkJh dk fdB g/N Bk oZy' T{Dk..
d' p/Vh i' bZs oykt/A. fvr ;kro wfjz r's/ ykt/A.
fco pkeh dk Ekb g[oke/ xo d/ tZb/ s'ok.
d' x'V:K go eo n;tkoh. feB ;[y gk:kirs wMkoh.
bJh dZyBk õ { p o[ g Z:/ Bkb egVk e' o k.
o' v / f;o dh b/ j [ pjko. BkJhnK dk y' b j[ o[ ÷ r ko.
uoB Xtk eo f;Zy ftuko/ uoBkws w[y gkfJnk.
:k r[o xo d/ f;Zy ;dkU. e? j[B n³B wsh pDikU.
nky/ dkdk uoB gkfJ s?A xo B{z ;[X eokfJnk..
95 96
T[; B{z ftdk eoB s/ fgZS/ fco ;opzXh ;ko/. fJ; d/ Bkb gftZso j' J h, pkeh ô z e k ojh B e' J h.
ikB g[Bhs nZi xo j'fJnk ob fwb ykB ftuko/.. no T[; B/ xo G'iB ykfJ, ;{se fdZsk ;G T[mkfJ.
d'fjok- n;bh r[o dk f;Zy sd d/y jkb fJ; GKs. J/j pks W fi; go GkJh, s?B{z ;'u BthA T[gikJh!!
g[ZSB brk U; B{z gk; fpmkfJ fJeKs..
u" g Jh
n;bh f;Zy
;[B GkJh fJj fenk ;h rZb, i' s?A eoe/ bhsh G[Zb < u" g Jh
fJZe g[oy xo s/o/ nkfJnk, T[;B/ ngBk y/b ouk:k. tkj tkj f;ZyK fenk mhe, uzrk ubdk bhe' bhe.
s?B{z no s/o/ xo skJhA, d'y brkfJnk fiB/ nikJhA. eÝ k w{ s o ;h tvk g[ B hs, noe e/ t V/ s/ Gh whs.
s/oh xo tkbh B{z nkfJ, fdZsk fi;B/ w{s gbkfJ. no eVkj s/ r'po uzrk, e/;K Xkoh s/ f;o Bzrk.
no r'j/ d/ G'r brkJ/, U; jh d/ T[j Bkb B[jkJ/. fco T[; g'Eh s/ ;[B GkJh, i' T[; n³Bwsh psbkJh.
fco T[B nkg/ u"Aek gkfJnk, ngB/ jZEhA nkg gekfJnkL r[o{ rqzE pkDh ;h wkVh, i" s?A xo d/ ftZu B tkVh.
nkg/ ykfJ Go/ Go SzB/, pkeh d/ bV w³v/ pzBQ/. no i/ f;Zy nkfJ xo yKdk, sK fenk ;{se Bk ;h iKdk.
no s?A T[; B{z y{p foMkfJnk, g?o X'fJ uoBkws gk:k. no s{ z fJj Gh ;wM fgnko/ , eÝ k ;{ s e i' G:k s[ w ko/ .
fco iKd/ B{z e[Me o[gZJhJ/, s?A fdZs/ T[B dZ;/ YJhJ/. :j pkbe eosko gmk:k, T[; d/ GkD/ n³do nk:k.
fisBk fuo T[j u"Ae/ n³do, p?mk fojk s[jkv/ w³do. fco fJ; w/A ;{se e:k GkJh, e:k j'Jh s/oh usokJh.
T[sBk fuo s[w d{o pmkJ/, Bkb B T[;d/ brB/ gkJ/. no g[B r[ows n³do e'Jh, ;{se gkse o;w B j'Jh.
w?A fJj ;kok jkb fgnko/, d/fynk W xo nZi s[wko/. :j s'A n³Bwsh e/ M/V/, w{oy g[oyK ou/ py/V/.
;' s{z dZ; pks fenk j'Jh < brh d{yBk s?B{z e'Jh < r[o{ rqzE B{z gVQ e/ d/y/, d{o eo' wB ;rb G[b/y/.
d/y r[o{ fenk fJ; go rkt?. ;{se dk NzNk u[etkt?.
Bebh f;Zy iEk - Ò i/ efo ;{se[ w³Bhn? ;G s? ;{se[ j'fJ..
u" g Jh r'j/ ns? beVh n³dfo ehVk j'fJ..
fenk f;ZyK s?A ;[fBnk BkjhA, i' e[S nZi n;K xo wkjhA. i/s/ dkD/ n³B e/ ihnk pkM[ B e'fJ..
;kv/ xo pkbe W j'fJnk, nZi U; dk ;{se y'fJnk. gfjbk gkDh ihT[ W fis[ jfonk ;G[ e'fJ..
fJj g³vs ;h ;kv/ xo dkl ;G wo:kdk J/j' eodk. ;{se[ feT[ efo oyhn? ;{se[ gt? o;'fJ..
j[sh f;ZyDh ;{se tkbh, BQkfJ X'fJ eo pkjo fBekbh. BkBe ;{se[ J/t B T[so? frnkB[ T[sko/ X'fJ.. 1..
g[ B L wB ek ;{se[ b'G[ W fijtk ;{se[ e{V[..
w{so no r'po i' fbnk:k, nkeo U;B{z ukfJ Sek:k.
nyh ;{se[ t/yDk go fsqn go XB o{g[..
fJj W Xow ôk;sq ohsh, i' g³vs B/ nk e/ ehsh.
ezBh ;{se[ ezfB g? bkfJspkoh ykfj.
97 98
BkBe jz;k nkdwh pX/ iw g[fo ikfj.. 2.. wL 1 .. ;[B GkJh r[o w[esh dks/, nfBe fpxB s/ i'fJ puks/.
;G' ;{se[ Gow[ W d{i/ br? ikfJ.. fsB s/ np s{z p/w[y j' e/, woj?A Bko fprkoK Y'e/.
izwD[ woDk j[ew[ W GkD? nkt? ikfJ.. sKs/ r[ o T[ g d/ ô T[ d ko/ , d/ j [ f;ZyBh e' Gh fgnko/ .
ykDk ghDk gfts[q W fds'B[ foie ;zpkfj.. no g[B wks fgsk i' s/o/, fsB e/ j/s B eo' fBj'o/.
BkBe fiB
fiB~hh r[ow[fy p[fMnk fsB
fsB~kk ;{se[ Bkfj..
Bkfj..33.. n³r 472..
472.. fsB e' Gh T[ g d/ ô ;[ B kU, f;yh e/ wkor wfj gkU.
d/fynk r[o{ rqzE dk tke, e:k s?B{z W eodk ske. T[ B wfj GkJh d' ô B okJh, fJ; wfj s/ o h W efuokJh.
fco G[bkfJ s{z fJ; B{z GkJh, n³Bwsh dh y/v oukJh. fJj eh bZrk j'tB j'o < i' f;Zyh B{z g? rJ/ u'o.
ôow B nkJh eofdnK J/j, r[o si n³Bwsh ;'A B/j[. tid/ tki/ rki/ Gko/, Bkb f;ZyBh ikJ/ s[wko/.
fJ;dk T[sq nkg ;[BkT[, nZr/ B{z fJj nby u[ekT[. r' d h wfj pkbe fi; bhnk, fsbe õ k e ek wZE/ ehnk.
no fJB uB/ r'd wfj vko/, p?mh J/e rX/ B{z uko/.
Bebh f;Zy
fco fJe EkB gk; s[w ike/, ekbh jKvh gk; fNeke/.
b/ GkJh f;Zyk fJj i' pkDh, n;bh d[X'A tKr wXkDh. Bw;eko d'B'A B/ ehBk, fJ;s/ fenk to sA W bhBk <
;ZukJh dk wZyB eZY/, n³BwsK d/ pzXB tZY/.
go fenk eohJ/ xo d/ b'r, gJ/ eoktB ezw ni'r. Bebh f;Zy
BjhA, n;hA sK r[o d/ dk;, r[o{ rqzE W ;kv/ gk;. u" g Jh
fBs gkm wA? T[;dk eodk, nwb B eodk xo s/ vodk. jK GkJh ih ;[B b? pks, wksk w[Vh pkb eh oks.
i/ w?A r[o{ rozE go ubK, ;Zu/ r[o dk o;sk wbK. fi;B{z nZi g{iB/ nkJ/, pkbe B{z i' ;[y oykJ/.
J/ j ' w/ o h xo dh Bko, ftZu e[ N z p eo{ r h õ [ n ko. fJj g[sqK dh wwsk GkJh, d[BhnK s/ Bfjz ikJh jNkJh.
xo ftZu u[e bVkJh gkT{, t/b/ f;o Bk w³B gekT{. no fJj rXk yVk W i'Jh, wksk dk x'Vk W ;'Jh.
no n³wK ph j'T{ r[Z;/, pkg{ ih Gh p?m{ o[Z;/. fi;B{z dkD/ n;hA uokJ/, j'fJ ;hsbk n;K ;jkJ/.
nj/ rZb sK uzrh s/oh, fJj' fdbhb ukj[zdh w/oh. gozgok J/j nkJh ohsh, ;GBK jh b'eK B/ ehsh.
go xo d/ jB p[o/ py/V/, d/tB ikB B f;Zyh B/V/. fi; s/ n;hA SZv i/ pjhJ/, fco b'eK s/ feZE/ ojhJ/ <

n;bh f;Zy n;bh f;Zy


u" g Jh
nj' iBw s/ok W XB, bJh ;hsbk fi; B/ w³B.
w? A s? B { z ;h fenk ;wMk:k, s? A T[ ; go fenk nwb eokÝ k .
fi; s/ ngBk pkb puk:k, no y's/ dk G'r brk:k.
Bkoh dk pD frnk ö [ b kwl fi; s/ r[ o dk bt/ A Bk Bkw.
ngB/ g[Zso j/s fgnko/, eoB/ ukjhJ/ ;G fptjko/.
Bko r[o{ tZvk xo s/o/, n?;h wB wfj nkts w/o/.
99 100
W T[bkd ;G B{z ir fgnkoh, fJ; w?A fenk W jkB s[wkoh. nkB d/t pdbktfB d?jT[.. 1.. ojkT[..
go w?A g[Sdk s?B{z J/j, fenk p[ZfX go gkJh y/j< f;t f;t eos/ i' Bo[ fXnkt?..
fenk r[o ;oB go/ i/ e'Jh, oZy:k BjhA eos W ;'Jh < pod uY/ vT[o{ Ywekt?.. 2..
fenk r[ o s/ fJj ÷ ' o kto W, wVQ h nK d/ ftu fi; dk xo W < wjk wkJh eh g{ik eo?..
i' r[o irs wkfj ntskoh, e'N ;hsbk fiB gBjkoh. Bo ;? Bkfo j'fJ nT[so?.. 3..
fsB eh ;oB fsnkr s{z p"o/, g{is Bko w{Y wfs j"o/!! s{ ejhns jh nkfd GtkBh..
no f;ZyB s/ rXk uzr/ok, dkBk ykfJ ;jkJh s/ok!! w[efs eh pohnk ejk SgkBh.. 4..
i/ f;ZyB gq ô k d SeKdk, rX/ ;wkB Bk s{ z cb gKdk < r[owfs okw Bkw rj[ whsk..
r[o Grsh s[fj ekw B nkJh, ikfJ rX/ dh UN sekJh. gqDt? Bkwk fJT[ ej? rhsk.. 5.. (n³r 874)
d'fjok y's/ fisBk Gh BjhA edo f;Zy dk :ko. u" g Jh
fi; s/ ;[y s{z ukj[zdk uD/ J/; B{z uko< ;[Bh pks s?A ekB brke/, efjs Bkwd/t i' sfj ;wMke/.
u" g Jh i/ s?A XoBk o{g ;[ Bkoh, j'j Bko dk ikfJ ftrkoh.
g{i ;hsbk dk s{z EkBk, rX/ i{B i/ ukj/A ikBk.
i/ y'sk W s/ok d/t, s?B{z Gbh J/; dh ;/t.
pBe/ rdjk vzv/ ykJhA, Gko j/m fBi fgZm s[VkJhA.
sK s{ z xo xwÝ k oK ikJhA, rfXnK d/ g? y V y[ b tkJhA.
dZ; ;bkj Gbh fenk w?B{z, r[ows feX' ;hsbk s?B{z <
no T[BQK d/ pdb/ fgnko/, Y'JhA fwZNh sKe/ d[nko/.
sKs/ ;wM nikB B j'JhA, r[o ohsh si g?i B y'JhA.
fJ; w?A bki s'j e' Gkoh, d/t s[wkok GfJnk ftrkoh.
;eb gdkoE r[o{ d[nko/, ;oXk eo gktj[ s[w fgnko/.
no x[fwnko vzv fs; wko/, bZd/ ;ko/ fdt; ftuko/.
nj' ;hsbk fenk s[X d?j?, n"o rX/ s/ fenk to b?j?.
wksk ;hsbk dk i' x'Vk, cV x[fwnko ekw wfj i'Vk.
j' G"Ad{ fenk WA sz{ eodk, wB wZs e'b'A w{b B vodk. Bebh f;Zy
s/o/ fijK r[tkoK ekoB, r[o{ rqzE fJj eo/ T[ukoB. u" g Jh
d'fjok- Bkwd/ t dk puB fJj e/ j k eo/ wõ " b . ej' jZE fenk nkt/ s?B{z, fJsBk eo ôofw³dk w?B{z <
s/o/ i/j/ p[ZX{nK d/ys G?Vh v"b.. p/ ô Z e w? A i' ehsh eko, r[ o s/ p/ w [ y gD dh :ko.
r' A v go fenk eohJ/ irs g[nkV/ eoB/ g?Ad/ i' fdb ;kV/.
nZSk nZr/ B{z i' j'T{, r[o wo:kdk eo;K ;'T{.
:Ek L G?oT[ G{s ;hsbk Xkt?..
j"bh j"bh r[o dh ohsh, ftZu n;K dh bZr{ gqhsh.
yo pkjB[~ T[j[ Sko[~ T[vkt?.. 1..
;G ngBk nkuko fpjko, f;Zy Xow dk eo;K :ko.
jT[ sT[ J/e[~ owJhnk b?jT[..

101 102
n;bh f;Zy sKs/ fJ;B/ p?me fdZsh, fe;/ fdjkV/ ;[Zy i[ fbZsh.

d'fjok - feT[A Bk eo;/A fwZsqk nkgB/ ws dh ohs.. w/ok fJ; ftZu eh B[e;kB, gJh s'Vdh ngBh ikB.
p[[ZYhnK d/ fJj t/d fBokb/. e"D ikBdk fJBe/ ukb/.
nkgB/ xo B{z SZv feT[A eo/ n"o ;'A gqhs..
;r'A fiZdB whnK nkt/, ;kB{z fwZm/ uT[b y[bkt/.
u" g Jh
s?A i' w?E'A g[ZSh pks, fenk wsbp ;h fJ;s/ Goks <
T[j sK eodk jh s{z eo;/A, nZi eZb xofdnK s/ vo;/A.
go fJj Y'be feZE/ tZidh, ;ktB d/ pZdb fiT[A ridh. n;bh f;Zy
no xo ftZu u[Nkbk gk:k, nkfJ v{wDh okr wuk:k.
u"gJh
ukfJ sqhwsK gkJh b[Zvh, fenk n;wkB uVQh fJj r[Zvh.
fJj sK ozr Gbk fybtk:k, f;ZyK d/ xo whnK nk:k.
GKs GKs d/ okr nbkT[ D , ô / y ;Zd{ dh ekø h rkT[ D .
no f;Zy dh Bkoh n³do, p?m Ngkts i?;/ pzdo.
fJZe Bko p?mh f;o y[Zb/, bJ/ ;tor d/ mzv/ p[Zb/.
fJ; jh whJ/A d/ goskg, j'tB bZr/ Gko/ gkg.
no Uj f;o B{z gJh jbkt/, skbh jZEK Bkb tikt/.
w[;bwkB ;kv/ xo nkt/, xo f;ZyBhnK fgnk Ngkt/.
nky/ fJ;dh nby u[ekT{A, fJ; v'bh B{z b? e/ ikT{A.
Bkb v{ w Bh Y' b e bhsh, f;ZXh õ { p f;ZyBh ehsh.
Xoh ô h oBh fJ;d/ nZr/ , fesB/ g[ o y wBktB bZr/ ,
wBGkts fiB y/b fybkJh, no ngBh g{ik eotkJh <
nkyB whnK pyô n;K B{ z , ok÷ h eohJ/ n;hA s[ ; K B{ z .
d/ y r[ o { d/ f;Zy ;dk e/ , ô o w Bk nkJh whnK fbnke/ .
eJh soQK d/ X{g X[ykJ/, no pj[ ozr/ c[b w³rkJ/.
gZek f;zx j'tzdk fiZE/, whnK d/y B ofjzdk fsZE/.
fJj xo n³do fSzM wukJh, fJ;dk Gh e[M dZ;hA GkJh.
whnK ShnK s[os B;kt/, r[o{ rqzE ifj do; fdykt/.
f;ZyK d/ xo ezw ni/j/, ;[D/ Bk d/y/ feB/ nt/j/.
;fs ;qh nekb rikJ/, whnK w[V e/ c/o B nkJ/.
fJ; dk jkb n;kB{z dZ;hA, n?t/A w[y w'V Bk BZ;hA.
go s?A fwZmk ykD ;[BkfJnk, i' whJ/A dk fdZsk ykfJnk.
Bebh f;Zy nj' ô ' e s/ o / go GkJh, s{ z sK vkYk nj/ A ;[ d kJh.
iKs/ pfBnk uk nZrÝ k Bh, eo/ A ez w i' wjK ô s kBh.
u" g Jh
fJj sK n?t/A rZb fBekoh, BjhA pks e[S n?vh Gkoh. geV õ { p vz v k s{ z eo w? A , ikj[ fJ;h t/ b / fco xo w? A .
no whnK fi; ftZu W nk:k, d/t goh dk fi; ftZu ;k:k.
J/j f;ZyBh w/oh GkJh, y/v ojh W p?me bkJh.
ed/ ed/ fJ; B{z fJj j't/, e;o gt/ sB dk ;[y y't/. T[; dh Grs ;tkohA n?;h, n"yX nZSh j't/ i?;h.
d/yfdnK whnK B; ikT{, w[V e/ g?o B xo ftZu gkT{.
whnK whoK fJ; ftZu nkJh, fe;/ fe;/ fdB dJ/ yvkJh.
i' s?B{z w?A efjnk fJbki, y'bQ dJ/rk ;kok gki.
ngBh G/Nk b? eo iKdk, n;bh xo ftZu ;[y tosKdk.
no i/ W xo e[M fpwkoh, jehw p[bke/ eo e[S ekoh.
gho ø e ho ;Zs jB GkJh, iKd/ ngBh ô e fs dykJh.
103 104
fi; s/ sB dk o'r f;XkT{, whnK t;s B e'Jh tkT{. fJj wB d/ jB Gow fgnko/, i' GNekT[B irs wMko/.
nZr/ jZE ezB B{z bkJhA, whnK w[Ve/ Bkfj wBkJhA. d/y' fJj W rqj jB ;ko/, uzdo ;{oi no i' sko/.
f;zx r[o{ e/ e/jo pZr/, whnK oj/ B fsBe/ nZr/. ngBk ngBk n;o fdykT[D, d[y ;[y g[oyK B{z G[rskT[D.
go fJ; dk Gh SZv fynkb, s/ok ngBk eh W jkb < sKs/ g{ i k fJBeh eos/ , iK s/ eô N B e' J h Xos/ .
w?Bz{ nkyhA j'fJ B;zr, p[ok fdZ;dk s/ok Yzr.
n³Bwsh fJZe g[oy xw³vh, p?mk x/oh s[ZX gy³vh.
n;bh f;Zy
bJh gZsqh jZE wMkoh, p?mk d/y/ ok; s[wkoh. u" g Jh
;kVQ;sh dk jkb ;[Bkt/, no YJhnk s/o/ go fbnkt/. i' s?A Gow fod/ dk iksk, no fJj ;ZG' M{m gSksk.
c/o ej/ okj{ W y'Nk, ed/ ej/ rqj nkT{ S'Nk. fco feT[A fJ; czX/ ftZu nk:k, ukj/ wB B{z s{z GNek:k.
ed/ ô f Bô u o dZ;/ nkfJnk, nky/ ;{ o i ujs sgkfJnk. nDj'Dh Bk j[zdh GkJh, no j'Dh Bk feB/ fwNkJh.
c/o ej/ w³rb W wkVk, p[ZX xZsdk ed/ g[nkVk. d/y okw ;hsk id ftnkjh, ;GBK ;[Zy T[BQK dh ukjh.
B"A rqj i[d/ i[d/ gVQ ;'X/, s/o/ sKJh pfj gop'X/. ;G foyhnK B/ brB ;[Xk:k, B" rqj B{z Gfb GKs wBk:k.
ej/ eô N W sB B{ z Gkok, n;bh ;[ Z y B eS{ ftrkok. tfô ô N foyh s/ j[ s / go' j s, oki foyh ;/ foy wB w' j s.
XB dk Bk; pskt/ rkt/, nrBh ib dk G? fdybkt/. d;oE iBe fij/ fgs sKe/, g{is irs gkd ;G iKe/.
no g{ik d/ eJh gqeko, j"bh j"bh ej/ g[eko. fco s? A d/ y Ý k eÝ k e[ S GÝ k , fJ; fpnkj dk cb eÝ k bÝ k .
;Zs y{jK dk Bho w³rkt/, eZmk eo T[B ftZu B[bQkt/. ;koh T[wo d[jK d[y gkJ/, UVe ;oi{ ftZu v[pkJ/.
ekb/ e[Zs/ B{z fJZe o'Nh, d/j gekfJ wKjK dh w'Nh. sKs/ fJ; wfj f;ZX B ekJh, :j s' W ;G w{oyskJh.
e"V/ s/b Bkb u[gVke/, ;[Zy j'fJ e[Zs/ B{z gke/. i' iV t;s{ frnkB ftj{Dh, T[; e' d/s ;[rzXs X{Dh.
ed/ ej/ fJj eoT[ gq:'r, f;ZX eki ;kok s[w j'r. no fs;eh g{ik pj[ ehB/, ej' e"B cb fs;B/ dhB/ <
d' y h d[ ô N Bô N j' ikfJ, xo ftZu tV/ bSwh nkfJ. d'fjok
J/j' i/j/ eJh izikb, gkJh p?mk s/o/ Bkb. iZbB fJe Xowkswk i' ;h ;Zuk iZN.
fJ; s'A sA? eh bhsk GkJh, f;o dodh i' eoh nikJh < T[;B/ s/o/ frqjK B{z ehsk u"V u[gZN.
w?B{z fJ;dk gsk B brk, feZeo d/y bJ/ fJj nZrk < :Ek Ò w[Zbk d/ xo fgZNDk gKX/ d/ xo ozv.
ub iZbQB xo nkgB/ ;kjk d/j B;zr..@
Bebh f;Zy u" g Jh
u" g Jh ;[Bh rZb s?A iZbQB e/oh, nkyh i' T[; ukbh ;/oh.
;[B f;Zyk i' s?A ;wMkJh, W w/o/ wB B{z fJj GkJh. fJ;h soQK s{z Gow rtkJhA, YJhJ/ d/ fgZS/ Bk ikJhA.

105 106
;kVQ;sh Bk t;s{ e'Jh, i' s/o/ go r[Z;/ j'Jh. :Ek - fpbktb[ wjbk 5
;ko/ fdt; oZp B/ ehs/, s?A feT[ p[o/ ;wM Uj bhs/ < Ò gqG ih s{ w/o/ gqkB nXko?..
XB fBoXB ;G T[;dh ouBk, oZy :kd fJj r[o d/ puBk L Bw;eko vzvT[fs pzdBk nfBe pko ikT[ pko?...11.. ojkT[..
s/ok ehnk whmk bkr?.. jfo Bkw[ gdkoE[ BkBe[ wKr?.. T{ms p?ms ;'ts ikrs fJj[ wB[ s[Mfj fusko?.
n³r 394 ;{y d{y fJ;[ wB eh fpoEk s[M jh nkr? ;ko?...11..
d[y ;[y sB dk G'r fgnko/, nkfJ pB/ ;' g[oy ;jko/. s{ w/oh UN pb p[fX XB[ s[w jh s[wfj w/o? gotko?..
no i/ s?A e[S eoBk GkJh, fpgs ekb w/A uj/A ;jkJh. i' s[w eoj[ ;'Jh Gb jwo? g/fy BkBe ;[y uoBko?..@
sK r[ o { rq z E gkm s{ z eo b? , iks/ ô ' e fod/ d/ jo b? . (n³r 820)
id r[ o { pkDh gVQ / fgnko/ , ikB eb/ ô fod/ d/ ;ko/ . u" g Jh
d/y ejB fenk n³fwqs pkDh, e'N ftxB e' eosh jkDh. J/ j g[ B hs ô p d wfjz gÝ k o/ . .
i" oki[ d/fj s etB pvkJh.. nekb g[oy eh UN fsjko/..
i" Ghy w³rktfj s fenk xfN ikJh.. n³r 525.. ;G d[y ;[y fs; jh gfj nky'..
i' ukj' T[; nkr/ Gky'..
d'fjok
no i' eô N go/ s[ f j nkJh..
nekb g[oy B{z SZv e/ ;[y fjs fXnkt/A j'o.
fs; nkr/ jh ej' ;[BkJh..
d/ y ô b ' e rq z E dk fenk psbkt/ A s' o . i?;/ r[o{ rqzE ;wMkt?..
:Ek ;b'e Ò ;G ;[y dksk okw[ W d{;o BkfjB e'fJ..
s/o/ wB ek Gow fwNkt/..
ej[ BkBe ;[fB o/ wBk fsj f;wos rfs j'fJ@.. f;ohokr[ wjbk 5
n³r 1426 ik eT[ w[;eb[ nfs pD? Y'Jh e'fJ B d/fJ..
;`?:k-i' s/o/ wB dh W fpoEk ;' eos/ g? rkJhA. bkr{ j'J/ d[;wBk ;ke fG Gfi yb/..
fs; B{z fsnkr d{;o/ fgZS/ n?t/A Bk GNekJhA.. ;G' Gi? nk;ok u[e? ;G[ n;okT[..
ebg fpq y ;G jh cb d/ t / sK i' sieo gÝ k o/ . . fufs nkt? U;[ gkopqjw[ br? B ssh tkT[.. 1..
nZe j/m ik cb s{z ukj/A W eowK dh wko/.. ;kfjp[ fBskfDnk ek skD[.
d/ y r[ o { ih fJ; go s? B { z fenk T[ g d/ ô fdq V kJ/ . . nkfJ B ikJh fEo[ ;dk r[o ;pdh ;u[ ikD[.. 1.. ojkT[..
i' gVQ ;[Be/ ngB/ wB wfjz, s?A Bk whs ewkJ/.. i/ e' j't? d[pbk Bzr G[y eh gho..
b? j[ D e[ S e ô p d w? A s? B { z , n? E / fby ;wMktK.. dwVk gb? Bk gt? Bk e' d/t? Xho..
fJB go jh fdq V fB;uk s/ o k, d/ T[ g d/ ô eoktK.. ;[nkoE[ ;[nkT[ B e' eo/ Bk feS[ j't? eki[..

107 108
fufs nkt? U;[ gkopqjw[ sk fBjub[ j't/ oki[.. 2.. no vZrk T[j y{p brkt/, Nkjo d/ d/ s[M/ ;[Bkt/.
ik eT[ fuzsk pj[s[ pj[s[ d/jh ftnkg? o'r[.. nky/ bkbK tkb/ ghok, bkb ozr dk s/ok uhok.
frq;fs e[Nzfp gb/fNnk ed/ joy[ ed/ ;'r[.. nky/ pZeh d/ n;tkok, p'b/ e[Zb/ d/ ;odkok.
rT[D[ eo/ uj[ ez[N ek xVh B p?;D[ ;'fJ.. dkBh iZNh s[X wBk:k, fi;B/ r'dh pkb ybk:k.
fufs nkt? U;[ gkopqjw[ sB[ wB[ ;hsb[ j'fJ..3.. s{ z bZyK dk dksk gho. w³ B B s? B { z gho ø e ho.
(n³r 70-71) fszw'A okDh s/oh ;kbh ubdh i/jVh T[bNh ukbh..
u" g Jh ;yh ;otok J/Xo nkU. ;kvk p/Vk pzB/ bkU.
;tk wD/ dk o'N gek:k. i' s?A NZpo Bz{ tosk:k..
feT[A GkJh s?A ;[Bk wjksw.. fi; f;wo/ s{z j' Xowksw..
iks gks sA? u[Zb/ gkJh. fJZe wJh eoe/ fdybkJh..
fco fs;e' s{z fsnkr fgnko/.. feUA GNes W j'o d[nko/..
s/ok ojpo pBk GokJh. fi;dh S{s B s?B{z ekJh.
;Zuk ;kfjp fJZe gSkB.. T[; go jh oZyhA ;G wkD..
f;ZyK d/ xo fJjh e[ukb. feTA[ s?A ehsh r[o d/ bkb <
fisB/ fs; fpB YJhJ/ tZJhJ/, ;[ZN fJBQK B{z GZmh dJhJ/..
fJ;dk feZ;k ;Zu ;[BkJhA. wB n³do Bk s{z ôowkJhA..
fJ; go dZ; wsk fenk s/ok, bZrk W wB nkyk w/ok <
Bebh f;Zy
Bebh f;Zy fJ;dk e[S Bk g[ZS fgnko/, n;K c;/ ;/ n"y/ rko/.
XzB XzB f;Zyk s{z XzB, s?A jB y'bQ/ ;kv/ ezB. w[³vk eo p?mk ;h u'oh, u[Ze y³v dh fbnkfJnk p'oh.
n;hA irs ohsK d/ n³do, BZu oj/ ;/ i?;/ pzdo. fi; go y'i fBekb f;gkjh, geV fbnk rb g? rJh ckjh.
go j[D neb n;kBz{ nkJh, r[o xo dh s?A ohs fdykJh. T[ ; B{ z n;hA S[ v ktB bZr/ , eJh o[ g Z:/ foô t s bZr/ .
n;hA r[o{ d/ ws s/ BZ;/, j'o j'o ezwK ftZu cZ;/. go e[ M g/ ô Bk ;kvh rJh, p[ o h fdô k jh jz [ d h oJh.
go fenk eohJ/ ir dh ohs, ;kB{z oydh W G? Ghs. fi; go ;kB{ z dZf;nk ô / y , gho wkodk o/ y hA w/ y .
fJj wB gkgh GNe vokt/, T[bN/ o;s/ d/ ftZu gkt/. fi; go s{z T[;B{z j[D fXnkT[, ;tk wD/ dk w³B gekT[.
j[D fB;uk ;kvk e[S j':k, GNeB tkbk fuZs yb':k. no s{ fJ; ;oto d/ skJhA, u"eh Goe/ oks wBkJhA.
fi; s/ fco ;G pzd S[vkT{, w[³vk s/ok xo B{z nkT{..
n;bh f;Zy fJ;B{z ;[De/ w?A J/j ehsk, ;" ;" t/o Bkw T[; bhsk.
tkj gÝ k o/ r[ o d/ bkb, j[ D s? A geVh r[ o ws Ykb. fi; dk w?A J/j b? gosktk, ikB fbnk ;Zuk W pktk.
go fJZe eodk j'o g[nkVk, fi;B/ gVdk j'o T[xkVk. ;zM'A nZr/ w[³vk nkfJnk, fi;B{z Bkb rb/ w?A bkfJnk.
no fJj ohs BthA i' eodk, T[;s/ Bk fdb s/ok vodk. J/ j ;[ Z yBk T[ ; dh fdZsh, ;[ o õ o { J h ngBh eo fbZsh.
f;ZyK B{z sK W fJj gkg, feZE/ s?B{z bZrk skg. fJ; go dZ;' fenk W d' ô , s? A w/ o / go efYnk o' ; .
fJZe GokJh Xow p[bk:k, Y'b U;B/ rb ftZu gk:k. n"yh pDh ;w/A ;[D GkJh, j' iKdk W g[oy ;[dkJh.
109 110
n;bh f;Zy uz r k xo ftZu s/ o k ÷ ' o , fdB dhthA i' b[ Z NB u' o .
u" g Jh J/j' i/j/ xo s/ fgnko/, p?m fes/ ;[y bJhA eBko/.
i' nXow d/ wkor gkt/, i/ p'b/A sK vzv/ bkt/.
fenk ejK w?A s/oh p[ZX, eo/ ezw s{z ;ko/ ;[ZX.
fJsBK s{z sK eohA ftuko, n?t/A eZN B fgnk ftrko.
y{p tehb pBkfJnk gho, eokwks, fiB wko/ sho.
i/ e[eow s/ Uj B jZNB, s{z p'b/A sK MkNk gZNB.
fi; w'Nh o'Nh d/ fgZS/, g{oh eoh s[jkvh fJZS/.
sK s{z Xow ek; B{z y't/A, fi;d/ rJ/ n³s Bz{ o't/A.
u'oK dk T[j W oytkbk, gho BjhA T[j mZr ;[ykbk.
fJj i'o{ no g[Zso wkJh, n³s ekb Bfj j'fJ ;jkJh.
i' o'Nh d/ ekoB GkJh. u'oK dk nk GfJnk ;jkJh.
;' sK vkYk W fe G[Zyk, T[bN/ ezw eo/ gh ;[Zyk. i/ n?E/ jh jB SZv ikD/, sK feT[A wodk fgnk fXrkD/.
s{z WA e'Jh G'bk b'r, fi; s/ eodk ezw ni'r. i' r[o s/ok ;dk ;jkJh, Us g's oky/ tfvnkJh.
e:k T[j gho pukt/ j'o, fijVk pfunk nkg B u'o. T[;dk gZbk SZv B b'V/A, r[o ;'A s'V fsB'A ;'A i'V/A.
eokwks fJ; ftZu B e'Jh, j'tBjko j's W ;'Jh. e/ j h pks ô ' e dh GkJh, r[ o wo:kdk s' j sikJh.
nekb g[oy d/ n³do GkD/, ;ko/ j[zd/ ezw f;nkD/. d/y gqjbkd Xow Bfj jkok, fgsk r[o{ s/ ehB feBkok.
r[o{ rozE B/ Gkyh i'fJ, Ò pzd ybk;h GkD? j'fJ@ d[ ô N eow wfj i' f J b:kt? , wBws wfj g? Xow rtkt? .
fco fJj s/ o k W nr:kB, ô / y K tZb/ eo/ A fXnkB. wks fgsk pKXt ;[s dkok, p[X iB sfj s/ eo/A eBkok.
e:k r[o Bkb'A W T[j Gkok, fi;dk b?Adk nkg ;jkok. sKs/ fJBe/ ghS/ GkJh, s?A ngBh gs ekfj r[tkJh.
iBw woB d/ bjB srkd/, i' r[o ;oB rjB sitkd/. i?;/ J/j nXow Bfj fsnkr'. ej' Xow s/ s{z feT[A Gkr' <

Bebh f;Zy Bebh f;Zy


W sK ;Zs pks s?A Gkyh, go xo d/ Bk w³BB nkyh. u" g Jh
w?A pj[s/ok ;h ;wMkfJnk, go w?B{z ;G B/ d[oekfJnk j/ fgnko/ s?A ;Zu ;[BkJh, w?B{z ;eb ;[ZX j[B nkJh.
fi; go vod/ ehsk J/j, w?B{z Bkfjz T[bKG/ d/fj nZr/ B{z w?A eo;K ;'Jh, i' r[o xo wo:kdk j'Jh.
xo d/ b'r B nkyh w³BB, i/ p'bK sK f;o B{z GzBB. M{m/ ;kiB ;G si d?j', fJZe r[o UN nkgBh b?j'.
vodk jK w?A jo jo eodk, i' nkyB ;' p?mk iodk. fpBK r[o{ ;G ;wM' eku/, ub' fsB'A e/ wkor ;ku/.
w?B{z fJ; ftZu eh W xkNk, bZr frnk i/ d' wD nkNk <
n;bh f;Zy
n;bh f;Zy u" g Jh
tkj ykb;k s{z WA mhe, f;Zyh B{z s?A bkJh bhe. iwK you Bfjz fojk nX{ o k, efonk ÷ p kBh s? A ;G g{ o k.

111 112
w[y s' ;Zs puB sA? rkJ/, uzr/ r[o d/ j[ew wBkJ/. d/y r[o{ d;w/A B/ Gko/, ehs/ izr s[oe cV wko/.
dZ; J/j eh gk; s[wko/, Xo/ rzv'J/ Ekb wMko/. fsB s[oeB s/ s[w/A S[vk:k, oki Gkr s[fj d/; fdtk:k.
no rb ftu s?A gkJh oZ;h, fJ;dh rZb B e'Jh dZ;h. eo ;odko fdykfJnk s?B{z, fenk xkNk W dZ;hA w?B{z.
feZE/ B{z b? e/ W ikDk, ehsk e'Jh j'o fNekDk < j[ D ;ZgK s/ vo eo gk÷ h , eoB bZrk r[ Z r/ B{ z ok÷ h .
no fJj Gzrh do go yo/, v"o{ jZE pBke/ Xo/. b? w? A s? B { z i[ r s psktK, no ;gK dk õ " ø r[ t ktK.
rktB rhs gqhs e/ ;zrk, NZpo ;[Bdk Bkb T[w³rk. d/y/A ;Zg id'A W iKdk, n?t/A Bk Uj s?B{z yKdk.
fJ;dk jkb ;[Bk d/ GkJh, fi;dh w?B{z ypo B ekJh. sd cV vzvk f;o T[; wko, T[go s/ iV d/ d' uko.
bVB/ go s{z eohA fJbki, fxT[ ghe/ yk ikj[ fgnki.
Bebh f;Zy vzr ftZu s/ b"j{ eZYhl T[sBh irQk s[os jh tZYhA.
u" g Jh fi;s/ j[D Bk eo s{z d/o. w[V ik xo Bk nkJhA c/o.
fJj sK gk; ;/thnK w/o/, i' Ekbh ftZu nZr/ s/o/.
T[; wkVh d/ ikDk e'b, fiZE/ tid/ d/y/ Y'b. Bebh f;Zy
no SVhnK yVhnK jB fiZE/ , r[ Z rk ÷ k jo gho W fsE/ . nZSk f;Zyk eo;K J/jh, i/jVh pks s[X B/ e/jh.
;G ;ZgK dk i' ;odko, ÷ k jo gho Bhb/ n;tko.
pkrV tkbk vkYk gho, i"V/ wko/ fiB b? sho. Bebh f;Zy dk ubkDk
T[;B{z ike/ uVQs MVKtK, fco w[Ve/ id xo w?A nktK. Bebh f;ZyK ftZu'A i/eo pkg fe;/ dk wodk.
d`?:k-Bebh
fJBQK GzrhnK B{z w?A dkD/, d/T{A egV/ e[ZM g[okD/. d/y' T[;dk g[Zs fgnkok eh e[S eoB/ eodk.
fJj T[;d/ jB pB/ rtJhJ/, fi; s/ rkT[D gJ/ ;tJhJ/. w³i/ s'A Xfo j/mK f;ZN/ dhtK jZE oykt/.
J/j ;/thnK id'A uVQkT{A, no r[Zr/ dk Grs wBkT{A. rT{ fbnkfJ p[bkfJ nukoi o[Zgk dkB eokt/.
sK ;ZgK s/ ofj;h õ ? o , Gkt/ A fco;K Bz r / g? o . grVh s[os T[sko uy{Nk f;o go pKX oykt/.
fJ; ftZu pks p[oh fenk GkJh, ngBk ;[y ;G uj/ b[ekJh < bkfj eSfjok X'sh gkeo p'b' okw p[bkt/.
nXwkor ftZu GKvk GzB/ f;o go XKJh wko/.
n;bh f;Zy
nky/ pkg{ SZv frUA s{z ngB/ g[Zs fgnko/..
u" g Jh woxN ikeo b'E oykJh Gkoh fuyk pBkJh.
pZ; rg"V/ Bk s{z SZv, WA s{z gZek njwe iZv. jZE xk; d/ SZb/ gkJ/ n³vh bZe pBQkJh.
;[B w{o fJj r[Zrk i'Jh, f;zxK nZr/ t;s B e'Jh. w[od/ w[y g³i osBh gkeo s[os fuyk go ukVQ/A.
fenk fJ;B/ wko/ d' GkJh, SZfvnk xo id bV gJh wkJh. noX ibk ;k j't/ ipe/ ;'N/ f;T[A f;o ckV/QA..

113 114
nkfJ Xkw w/A eowh Xowh p?mk f;zx ftukok. n;bh f;Zy dk Bebh B{z p[bkT[Dk
eEk ro[V eh j'tB bkrh y[fbQnk Boe d[nkok..
BoeK dk ;[D o{g G:kBe wB ftZu p?mk XVe/.
s/ T[; Bkb Xow ftuko eoBk
nky/ pkg{ so{ p?soBh g{S rT{ dh cVe/.. d'jok n;bh r[o dk f;Zy fJZe, nkfJnk fs;d/ gk;.
fdt; s/oQt/A fefonk nkJh ;Zd nukoi skJhA. Bebh dk fgy jkb sp, p' b Ý ' puB pbk;..
w³ih eZgV/ posB d/e/ xo E'A ftdk eokJhA.
b?eo n;EK dk fco E?bk rzrk ih B{z iKd/. n;bh f;Zy
jfod[nko gKfvnK d/ jZEh jZv pkg d/ gKd/.. u" g Jh
UE'A w[V eo eo/ Gzvkok tZvk pkg pDkt/.
ebgs f;z x k fgsk s[ w kok, ir fwZEÝ k s/ eo n;tkok.
fese go/ w h f;z x B e' Gh eo goô k d Sekt/ . .
rfJU r[o{g[o B{z w³B GkDk, fJ; ir w/A feB ehB NekDk.
fco f;o T[go ;i/ dwkbk f;ZXh grVh GkJh.
ikeo ekj{ z r[ o { d[ n ko/ ;' A sBõ k j põ ô k Jh..
Bebh f;Zy
Uj' eZS eVk d;skok w[Ve/ c/o ;wkb/.
eo÷ dz v fgsoK dk d/ e / p? m / j' f J ;[ y kb/ . . eÝ k ejhJ/ e[ S g/ ô B ikJ/ , w[ o d/ Bkb B wfonk GkJ/ .
d[rBh uZNh Go xo p?mk f;Zyh dk cb gk:k. nkõ o ;po eoB jh pB W, dZ[ y fgsk dk wB jh wB W.
fJe T[m frnk ;zpzXh xo dk d{;o Xkw b[Nk:k..
sh;o ;[Dh Boe eh pksK o?B ;w: poVkt/A. n;bh f;Zy
nky/ T{mK i/v/ eT{J/ Boe fty/ w[fj ykt/A.. ;[D f;ZyK s?A J/j eh efonk, bkfj fgsk w³i/ E'A Xfonk <
d/y' roV geVe/ pkg{ gb ftu gko eokfJnk. fi;s/ fs;B{z pj[ d[y j':k, gb B{z wodk j[D jh w':k.
T[;d/ Bkb ;jkok E'Vk Bk;e/s B/ bkfJnk.. eh w³i/ B{z Uj ;h yKdk, s?A i' u[Ze Xok go nKdk.
wB ftZu p?m ftukoK eodk Xowoki d/ e'b/. fenk ;ZEo ;h e[M dtkJh, i' T[;B{z s?A x'b gbkJh.
fenk ikD/ pkg{ ih pZ[Yk eh e[M nZr'A p'b/..
b/yk w³r/rk id T[; E'A feZe[o g{ok gkjV{. Bebh f;Zy
Xow okfJ dk d{ s geV e/ s[ o s ô e z i / ukjV{ . .
GkJh b'e fJj' jB eod/, woB/ t/b/ j/mK Xod/.
fusor[gs y'bQ eo dZ;B i' ;h T[;dh eoBh.
efjzd/ w³i/ go rs BkjhA, i' i' woj?A ntrs ikjhA.
UVe B{z fco g?;h GkJh pkg{ ih B{z GoBh..
sKs/ ;ZEo go rs gkt?A, n?;h b'e pks ;wMkt?.
d/y' ngBh eoBh dk cb Boe ;[or w/A b?Adk.
:k w[Ve/ Uj i{B fe;/ ftZu nkfJ ftukok g?Adk.. sA? i' jk;h ehsh GkJh, nZi she Bfjz feB/ ;[BkJh.

115 116
n;bh f;Zy n;bh f;Zy
i/ w³ik W n?;k Bhu, p/rs eodk woB/ phu.
ngB/ fgsoK d/ fjs dkJh, ;[y dh ujhJ/ pDs pBkJh.
sK xo ftZu'A pkjo vko', jhjK gkt/ s'V T[yko'.
s{z sK pVk fgsk dk fgnkok, ;[ydkJh WA g[Zs ftukok..
pkD pkb u[b/Q wfj ;/e', d{o'A wZEk T[;B{z N/e'..
go s{ z w? B { z J/ j ;wMkT[ , ;kE' A G/ d Bk ÷ o k b[ e kT[ . .
G"Ad{ f;ZyK d/y ftuko, n?t/A Bk pD p?m r[tko.
dhtk irdk xo ftu s/o/, pkg{ d/ jB woxN v/o/..
;koh T[wo fty/ ;[y d/t/, UVe B{z p/rs eo b/t/ <
fco UE'A Gh iw B/ cfVnk, XowokfJ d/ mkD/ yfVnk..
e/jh W p[ZXh dh pks, s?A i' w?B{z dZ;h Gqks.
fJsBh d{o b'fJ few j'J/ < r'v/ GZiB fro e/ N'J/..
no i/ p[ok J/; B{z ikD/, fco feT[A ehsk i'o fXrkD/..
fco ;ZNK s/ e"D pukT{, wojw gZNh e"D brkT{..
fi; s/ Uj'A w³ik c/o, G/fink pkg{ B{z fpB d/o..
xZb vkeNo ns/ jehw, Bk-so gkT{ d[Zy :shw..
jZE nuko: eoe/ jz[vh, fenk wo:kdk eZYh r[zvh!
fJ; go Gh s? A ehsk j' o , w[ o d/ B{ z fdybk:k ÷ ' o ..
d"V ni/ Gh d/o B bkJhA, nky nuko: B{z nNekJhA..
i' sA? ngBk pkg{ fgnkok, vzv/ Bkb fuyk go wkok..
nkyhA fJj w³ik d/ ;kVk, fi;B/ xZfsnk ukfJ g[nkVk..
w[od/ B{z wkoB s/ GkJh, fenk ;h s/oh ;{owskJh <
nprs eo fJB pkg{ eZfYnk, fgZSk ni/ B T[;dk SZfvnk..
fenk s?B{z e[M so; B nkfJnk, fwose T[go jZE T[mk:k <
fbnke/ xo d/ w³fink Bkb, ftu n³rhm/ d/thA ikb..
fJ;dk Gh e[ M jkb ;[ D kU, w? E ' A w{ b BjhA ô o wkU..
w³i/ dh iVQ xo s/ y't', o?B uNkJh T[Zgo ;'t/..
e/jV/ b'e dZ; yK w?B{z, p[ok nkyd/ w³ik s?B{z<
p[fXwkB fJj ed/ Bk efjzd/, fJ; x/o/ ftZu T[Zb{ ofjzd/..
Bebh f;Zy
w?A jk;h Bfjz s[M/ eokJh, r[o xo w/A fJj ohs B ekJh. Uj sK fefonk eoh egkb, fi;dk nkyD J/j jtkb..
d{ik s[ZX irk:k dhtk, GfJnk pkg fgy s/ok yhtk.. roV g[okD J/j W efjzdk, iht ;h; ftu p?mk ofjzdk..
fJ;dk Gh s{z dZ;hA Yzr, i' s?A ehsk gh e/ Gzr. fi:{z ;'Nk f;o g?Adk nkfJ, iht fBwkDk UE'A ikfJ..
eJhA fdBK se p[MB B dhnk, fi;s/ Gh ej' feÝk cb bhnk.. :kjh s/ w?A f;o B{z c'ok, iht fgsk dk nZr/ s'ok..
i/ Bk eodk feq : k e[ g kb, sK pkg{ dk ;h eÝ k jkb..
Bebh f;Zy wVhnK ftZu fgnk e[obKdk, Xowoki fYr fco e' iKdk..
nkyB id gqkBh jB wod/, dhtk b'e jE/bh Xod/.
nr/ o;s/ ftu n³X/ok, ukBD eodk dhg xB/ok.. n;bh f;Zy
sK s/ w?A Gh eoh ftuko, pkg n³X/o/ j'fJ Bk y[nko. njz fgsk d/ nXe ;B/jh, GfbnK dk ezw j[zdk J/jh..
w?E'A fpBK j'o W e'fJ, i' pkg{ B{z eodk b'fJ < i' s?A fgsk j/s eotkJhl n³Bwsh dh f;Zy ewkJh..

117 118
r[o ohsh B{z fdZsk XZek, pfDnk n³Bwsh s{ gZek.. T[ ; w[ ô e b s/ i' f J S[ v kt/ , rT{ fpBK e' J h B÷ o B nkt/ .
go s{z w?B{z J/j Gh dZ;, Nkbtkb eoe/ Bfjz BZ;.. J/E/ rT{ fiB/ wB;kJh, UE/ ikeo GJh ;jkJh.
i/ Uj ofjzdk f;o d/ ftZu, sK s?B{z eh eodk fiZu.. geV g{S T[so/ iB gkok, r's/ ykD'A fojk ftukok.
;r'A iwK d/ Bkb B iKdk, XowokfJ s/ wko B yKdk.. i/eo dkB Bk T[;dk eodk, v[Zp Bdh d/ n³do wodk.
j;kp eskp d/B E'A pudk, ofjzdk fiZE/ ;h wB iudk.. fJ; ekoB w? A dkB eok:k, wkB' A ijk÷ pBkfJ uVQ k :k.
Bdh sbkp pkr i' uzr/, ofjzdk UE/ j'fJ B;zr/..
e[zGh Boe ftZu Bk g?Adk,ngBk o;sk nkg/ b?Adk..
n;bh f;Zy
:k r[og[o B{z f;ZXk iKdk, fiZE/ i'o BjhA iw gKdk.. tkfj tkfj f;ZyK s{z XzB, fdZsk s[bk pkg B{z pzBQ.
i/ w/ o / go Bkfjz fJspko, r[ o { rq z E d/ ô p d ftuko.. g{s ;g{s T[j' W GkJh, s/o/ i?;h fi; usokJh.
Ò s/o/ iB e' G? e[S Bkjh.. iw Bfj nkts B/o/@ skjhA.. go w?A s?B{z g[ZSK pks, Bkb ;ckJh dZ;hA Gqks.
r[o dk f;Zy pkg ;h s/ok, fi; go iw dk B ;h py/ok.. pkg s[;K dk gj[sk d{o, p?soBh d/ frnk ji{o.
go s?A r[o d/ okj'A cVe/, iwdo f;ZfNnk j'fJ BXVe/.. no T[j rT{ s[;kv/ xodh, d[ZX djhA d/ GKv/ Godh.
uzrh ehsh fgT[ dh y?oh, g[Zs BjhA s{z vkYk t?oh.. np b" yVh nukoi d[tko/, ed pkg{ B{z eo{ eBko/ <
s? A vz v / dk ÷ ' o fdyk:k, geV iwK d/ nr/ bkfJnk.. fpBK g{S geV feT[A so;h, v[pe{z v[pe{z pkg{ eo;h <
uzrk Gbk pkg dk ehsk, fe;/ iBw dk pdbk bhsk.. Bdh gke dh mkmK wko/, pkg s[;K dk ftZu g[eko/.
fi;s/ S[fNnk c/o c;kfJnk, T[;B{z b/yk GoBk nkfJnk.. ehe{z soK eoK fenk jhbk, vod/ dk w[y j':k ghbk.
fco fJZe j'o ezw w?A d/yk, fJ;dk Gh s{z eZY G[b/yk.. rT{ ihtsh i; b" g:ko/, o[VQ;h pkg{ w³Mbh Xko/.
fJZe rT{ i' s?A wD;kJh, n³Bwsh d/ jZE cVkJh.. p[ok rT{ dk fust/A ipjh, r'-xksh ejbkt/A sp jh.
T[;s/ fenk s?A bkG sek:k < w/oh p[ZXh w?A BjhA nk:k.. T[bNk rb wfjz go;h ckjk, nZSk pks soktB ukjk!
d{ik j[B fJZe j'o xw³v, B÷o nKtdk fgnk gy³v.
Bebh f;Zy gbzx s[bkJh S/i ;ojkB/, G{yB p;so s?A i' fbnkB/.
J/j sK tZvk fJZe n;{b, Xow n;kv/ dk W w{b. jZE nukoi d/ e/ s/o/, pkg{ j/s pBkeo e'o/.
Bdh p?soBh W fJZe Gkoh, o[Xo gke dh trdh ;koh. ;' Gh T[; d/ xo jB ;ko/, pkg{ se BjhA gj[zu/ g:ko/.
id gqkDh T[; T[Zgo ikt/, bfjoK d/y tZvk vo ykt/. i/ M{mh W w/oh rZb, xo nukoi d/ s{z uZb.
Bfjz wbkj p/Vk Bfjz tzM, p?m/ B{z g? iKdh ;zM. ;G uh÷K s{z bJhA f;nkD, pkbe S'Nk BjhA n³ikD.
eod/ iw r[oiK dh wko, nkyB uZb Bdh s/ gko. god/;h pkg s'fj fenk eo;h, Bzrk G[Zyk gkb/ wo;h.
UE/ e'fJ B ;zrh ;kEh, fdZ;B iw y{Bh fiw jkEh. no o'Nh fe; Bkb gekT{, J/Xo UXo p?m sekT{.

119 120
ed'A gko;b nkT{ w/ok, fgZS'A G/fink j':k s/ok. fJ; d/ Gk dk nZi ;[ekb, s?B{z fgnk ;skoQk ekb.
UE/ W T[j yVk j?okB, fi;dh Bkb B fe;/ f;nkD. no ektK dh fesBh vko, pBh wB/o/ bkfJ esko.
e"D U; B{z dT{ ;jkok, p?mk eZbk vo/ ftukok. ej/ T[BQK B{z s{z e'tz;, nkg T[BQK dk pDdk n³;.
BjhA gko;b ehs' uzrk, eo{ f;Zy eh UE/ Bzrk. ;Zd ;Zd e/ fgnk y[bkt/A, no ekb/ e[ZfsnK B{z gkt/A.
n³Bwsh i' s[X tehb, pfDnk pkg{ j/s nehb. pkb pZu/ dh ypo B b/t/A, j'o e[-fiB;K rZc/ d/t/A.
b? e/ fwjBs:kBk ;[Zek, ;' xo p?mk ght/ j[Zek. fco s?A o{g pBkfJnk n?;k, j[zdk e'Jh nB'GV i?;k.
UE/ g/ ô h eo;h e" D , iw pkg{ dh geV/ X" D . no s?A eZS T[sko XokJh, ;{so dh oZ;h rb gkJh.
j[D s{z T[;B{z g[ZShA ik e/, Sfvnk feZE/ pkg g[uke/. fco f;o s'A d;sko T[skoh, fe:'A s?A ngBhˆôeb ftrkoh.
fJ;dh w?B{z ;wM B nkJh, i' xo ftZu s?A fSzi gtkJh.
Bebh f;Zy fJ;dk Gh e[M jkb ;[BkU, w/o/ wB dk Gow fwNkU.
GkJh f;Zyk fJj sK ;Zu, B÷ o nktz d k eZu' eZu.
n;hA r[o{ s/ T[bN/ uZb/, n³BwsK d/ g? rJ/ gZb/.
Bebh f;Zy
G/ v ukb ftu ubd/ nkJ/ , d;w r[ o { T[ g d/ ô G[ b kJ/ . ;[D f;Zyk w?A s?B{z dZ;K, irs ohs s/ feZE/ BZ;K.
rZvh okj rvho/ okfj, uZb oj/ Bkfjz bZr/ tkfj. nZi pkg dk jJh ;okX, nkB gJh rb tZvh T[gkX.
nZr/ B{z j'tKr/ seV/, d;w r[o{ dk gZbk geV/. gKXk nkfJ n;kv/ xo dk, u"Ae/ p?m o;'Jh eodk.
s/o/ i/jk go T[gekoh, dZ;/ f;Zyh ohs g:koh. grVh eZS T[skoh i'Jh, fJ;dk G/d ;[D' i' j'Jh.
sK ;kB{z ;'Mh e[M nkT{, nZSh soQK p?m ;wMkT{. gjb/ tv/ jwko/ i/s/, ;fji XkohJ/ ejhns s/s/.
X'sh izR{ fsBek fuzBQ, fi;s/ j'tB ;' gq;zB.
n;bh f;Zy fsBeh y[ ô h b? B fjs GkJh, grVh eZS n;K T[ s okJh.
Uj sK SZv d/j s{z M/V/, J/j eh eodk j'o py/V/. iK s/ fgso B eoj? A o' ; k, ej' :Kj w/ A W eÝ k d' ; k <
foZMB yhoK g{oh gZe/, p'dh tkbk UXo sZe/.
u"Aek gkJh p?mk Bzrk, Yzr G{sB/ i/jk uzrk.
n;bh f;Zy
j"b/ j"b/ u"Aek g{o/, s/o/ w[³fvnK B{z T[j x{o/. s{z sK f;Zyk tvk ;[ikB, :[esh T[esh wfjz goXkB.
nky/ u"Ae/ s/ jN ikU, w/o/ ykX/ fgZS/ ykU. s?A tfvnK B{z y{p foMk:k, go g{ok Bfjz ;ki ;ik:k.
p?mk j' e/ xo dk wkfbe, G[Zy/ wod/ s/o/ pkfbe. ;fji XkohJ/ fgso s[wko/, ikB jikws go pbjko/.
eJh soK dh pB/ o;'Jh, i[Vh nkBeo ;zrs ;'Jh. ;' ekoi s?A feT[A Bk ehnk, g{ok to Bfjz fsBs/ bhnk.
ykfJ ykfJ eo g/N jb{D/,fiZeo fjbd/ p'o/ T{D/. sKs/ Mpd/ eob? GkJh, fiT[A ohM/ fsT[A b/j[ foMkJh.

121 122
dkVQh f;o uZNw eotkU, n;bh ;{os eo fdybkU. n? ; h dkb fBwe ew ÷ k dk, feT[ A ykJ/ ;[ y eo popkdk.
Bkso fgso s[wkok eT{nk, ;wM g{s pB W GT{nk. djh wKfjz i' Xoh ge"Vh, ;' Gh j'fJ rJh np e"Vh.
go fJe w?B{z fJj Gh dZ;hA, ôofw³dk j' e/ Bfjz BZ;hA. eku/ gke/ w³v/ uktb, yktB e' t[j j'fJ T[sktb.
Bkb ;ckJh d/ ;G dZ;, wB ws d/ f;o gke/ GZ;. ej' b'V sKe' fenk GkJh, no fJ; wfjz W fenk usokJh <
ekr ;`kB wkB; i' ykt/, wb w{so fs; s[os pBkt/A. osB fsnkr e"vh e' b'o/, p/oB j/s nKp e' S'o/ <
eh pkg{ B{z fwb;h GkJh, e' e[S t;s T[BQK B/ ykJh < no i/ eow rsh t; ;'Jh, roXp sB e' Xko/ i'Jh.
eÝ k Uj g/ N ftu jh nke/ , pkjo iktB G' i B yke/ < ghm Gko b? wkor ikt/, gkS/ dzv e[zGko brkt/.
:k g/N'A id pkjo ikt/, UE/ fgso G'r nk bkt/ < ;kok fdB n?;h rs j'ts, Gko sb/ fBi sB e' y'ts.
i/ n³do Uj yktB nkT{, dZ; o{g fenk sd'A pBkT{. ;KM goh y{³N/ ;/ pKX/, yV' jko iB N{N/ eKX/.
ô k fJd feow T[ d o ek j' t / , rz d h irQ k i' f J yb' t / . o{yk ;{yk xk; fBekok, Xo' nkD e/ sKfj nrkok.
i/ pkjo nk e/ Uj GZy/, s" eT{nk e{eo j' uZy/. iK s/ fdB eh G{y ;sk:', n³fwqs eo sK B/ t[j yk:'.
;{eo G/v nj/ wb jkoh, nj' fgso d/jh fenk Xkoh. n? ; / ;w: s[ w koh g{ o h, e? ; / i? j ? sKfj j÷ { o h<
nXw i{fB fgso'A B/ gk:', iK s/ so; B s' e' nk:'< j[D s{z dZ; fgsk B{z fgnko/, fenk ;[y d/tB :sB s[wko/ <
g[Bfj n"o fJZe G/d ;[BkT{A, iK s/ s[we'' w?A ;wMkT{.
Bebh f;Zy
ej' eow rs eo fgs s'jh, r:' Boe wfjz ifj iw dq'jh.
s/o/ puB ;Zs jB GkJh, fiB wfjz ;zek nj/ B okJh.
yktB ghtB e' e[S BkjhA, wkos iw e/ d{s sjKjh.
go s/oh eEBh s/ Goks, f;ZX j'o j[zdh W pks.
jkfJ jkfJ w[y eok g[eko/, ip iw fezeo ukp[e wko/.
i' w?A s?B{z dZ;K y'b, n³do Y'b ti/Adh g'b.
nrB EzG ;/ sK e' pKX/, d/ ;{J/ fdqr ehB/ nKX/.
fjzd{ Xow eow W i/sk, ;kE'A fgnk S[vkt/A s/sk.
eos pq b kg eô N sB Gkoh, sq k j sq k j w[ y eo/ T[ u koh.
nky/ fJBek g³E fsnkr', ngB/ r[o e/ wkor bkr'.
XowokfJ d/ d{s ngko/, yV/ d`ko go nfs pbXko/.
t/ d ô k ;sq f;z f wq s i/ s / , fsnkr eo' wB s/ ;G s/ s / .
;' s/oh i' pBh o;'Jh, fgsoB gk; g[ukt/ e'Jh.
fsBeh irk rqzE i{ wkB', ;G fptjkj skfjz s' mkB'.
g{oh yho wmkJh w³v/, ykfjz y'; :w wkoB vzv/.
no ntsko fis j' rJ/ , okw feq ô B nkfde i' GJ/ .
s" Gh pkg{ G[Zyk wo;h, BjhA ;jkfJ sKfj e' eo;h. fsBe' jw Bfjz wkB/A e'Jh, r[o jh e' wB Xko/A ;'Jh.
no i/ eo t[j g[³B gqskg{, r:' ;`or wfj fgnkok pkg{. go fJ; w/A W s/ok tkXk, fi; s/ n?t/A s?A f;o ykXk.
s" fs;e' pj[ fpziBjko/, ;dk ;`or wfj ofjs fgnko/. n;bh sZs B s'fj ftukok, i' e[S fB;uk nj/ jwkok.
s" fpz i B G' i B e' sÝ k r/ , s[ w oh o' N h yktB bkr/ < t/dB e' Nhek r[o rqzE, ;[rw pBkfJ fdykfJnk g³E.
ik wfjz jhAr brk:' sVek, fwquK ykfJ fodk ifj Xoek. sK s/ n;b t/d WA GkJh, :j fsBeh fJZe Beb pBkJh.
123 124
s{z n;bh s/ fgnk jNkt/A, Beb T[skoh go wB bkt/A.
n;bh f;Zy
;' nZSh :j pks B fgnko/, no nkts wB Bkfjz jwko/.
;z;feqs gVQBh Eh n"yh, tjh r[o{ ih ehBh ;"yh. d'fjok- fJj fisBk s?A nkfynk fdb dk ;kok jkb.
sKs/ rqzE t/d nB;koh, wkBs p[ZXh whs jwkoh. fjzd{ Xow no t/d B{z ;wM/A ngBh Ykb.
s[woh pks BjhA wB Gkt?, rqzE t/d w?A G/d fdykt?. u" g Jh
r[o{ rqzE ftu t/d tvkJh r[o{nB ngB/ w[y s/ rkJh. ;[B f;Zyk w?A sZ[X ;[BktK, t/dB s/ Bk s[ZX jNktK.
i' w?A s?B{z Gky ;[BktK, s/o/ wB dk Gow r[tktK.. no fjzd{ i" Xow fgnko/, w?A Bk nkyK p?m ft;ko/.
ig[ih ;kfjp wfj :j rkJh, fi; wfj t/dB eh tfvnkJh. i' w/ok wsbp W GkJh, ;' ;[Be/ wB wKfjz t;kJh.
Ò njofD ws t/d[ jEhnko[@, fJ; B{z ;'uhA Bkb fgnko. w? A s? B { z fdq ô N Ks ;[ B ktK, fs; T[ Z go jh s[ Z X ubktK.
fco s{ z ô p d ;[ B h fJZe j' o . fi; s/ wB dk eZYhA u' o . d/y irs wfjz dhB Jh;kJh, fesBh poes W fiB gkJh.
ÒUn³ekfo p/d fBowJ/.. Un³eko ;?b i[r GJ/@.. uko e[zN wfjz vzek pki/, ;G s/ tv/ ;dkT[B oki/.
fJ; s/ s? A ;wMh fJj pks, Jhô ` o pkDh t/ d psks. tZvh e"w ir wkfjz ejkJh, d/y Gbk T[j feZE'A nkJh.
fco fJZe ô p d n" o W GkJh, fi; go t/ d B eh ;funkJh.
mkoK ;? nmkBt/A ;kb, J/; pBh e' j'fJnk bkb.
gqrN j's irs e/ wkjhA, y³vB eos ikfjz e' BkjhA,
fJsB/ no;/ n³do GkJh, d/y T[ZBsh fesBh gkJh.
d'jok-p/d es/p ejj[ ws M{m/ M{mk i' B fpuko/.
tkose
r[ o { rq z E t/ d K dh pkps n? ; / ô p d T[ u ko/ .
i/ ;Zu/ fJB t/d e' Gky/ r[o{ rqzE. fJ; dk Gkt fJj W fe w;hj s/ gfjb/ T[; d/; d/ b'r :j{dh
sK s{z fenk MrVk eo/A T[bNk eoe/ g³E< ejkT[Ad/ ;/, i' nZi eZb Gh jB. T[BQK d/ Bph w{;k ebhw[ZbQk, ;[b/wkD,
g[BL i' okw nkfde ntsko, fsB e' Gh s{z d/y ftuko. f÷eohnk, :;kfJnk ns/ b{s nkfde ;/. T[BQK b'eK dh fJbjkwh
E/ r[o{nB e/ tv/ tv/o/, d;w r[o{ ih i?;/ N/o/. eskp s"o/s ns/ ÷p{o ;h. T[j b'r ngB/ nkg B{z j÷os w{;k d/ dk;
;{oi tz;h nkg ejkJ/, ox[tz;h fBi w[y'A nbkJ/. ;wMd/ ;B ns/ ngBh e"w :j{dh ikBd/ ;B.
fco s{z fsBe' g{iB i'Jh, fsnkr eokts f;ZyB ;'Jh. T[;h d/; d/ fjZ;/ ftZu fJe wjkswK B/ iBw bhsk fi; dk BkT[A
:j Gh W ö b sh tvGkoh, gj[ z u h ifj Bfjz neb s[ w koh. Jh;k w;hj oZfynk frnk. T[; B/ T[; ;wÝ dhnK e[ohshnK B{z d/ye/
fco :j f;Zy e"w i' rkt?A, ;G ;/ i[dh ikfj psbkt?A. d{o eoBk ukfjnk. T[; ;w/A i' b'r T[; d/ Bkb ;/te j' e/ ojB bZr/
;' Gh BjhA mhe ;[B GkJh, w?A s?B{z d/tK ;wMkJh. T[BQK dk BkT[A Jh;kJh oZy:k frnk. øb fJj j'fJnk i' T[BQK dh
pB/ f;Zy ir Ghso i/s/, fjzd{ e"w wkfjz s/ s/s/. :j{dhnK ftu'A fJe Jh;kJh e"w pB e/ ;z;ko go yVh j' rJh. gozs{
no fs; jh eh WA :j ôky, fi; s/ i[dk g³E ws nky. :j{dhnK ftu'A j'D/ eoe/ T[; e"w B/ fJj BjhA nkfynk :k fynkb
sKs/ s/o/ eEB fgnko/, w³BB i'r BjhA jB ;ko/. ehsk fe n;hA :j{dh Jh;kJh jK, Gkt/A w{;kfde g?rzpoK B{z ngB/ g[okB/
125 126
:k gfjb/ g?özpo ikB e/ T[;h gqeko T[BQK dh fJZ÷s ehsh W gozs{ c/o d'fjok- no i/ Nhek t/d dk ej/ rqzE i{ nkg.
Gh T[BQK B/ fJj BjhA nkfynk fe n;hA w{;kJh jK. Uj nkg B{z Jh;k d/ ;' Gh M{m pykBe/ b?Adk f;o go gkg.
jh w³Bd/ jB. d{;ok g[okB/ BphnK dhnK ;kohnK feskpK B{z eZmk eoe/ d'fjok- d/y rqzE i{ e:k ej/ t/dK j/s pykB.
T[; dk Bkw g[okBk njdBkwk oZy fdZsk ns/ ngBh n³ihb B{z BtK fi;B{z gVQe/ fwZsqK j'JhA B nBikB
njdBkwk eoe/ b'eK go gqrN eod/ jB. nZi se T[; g[okB/ njsBkw/A Ò p/d es/p fJcsok GkJh fdb ek fceo[ B ikfJ..
B{z i' s"o/s ÷p{o nkfde W fJbjkwh w³Be/ Gh e'Jh Jh;kJh fJj BjhA N[e[ dw[ eokoh iT[ eoj[, jkfio ji{fo y[dkfJ.@ (n³r 727)
nkydk fe n³ihb fJBQK dk soiwK W :k n³ihb fJBQK ftu'A fBebh W. u" g Jh
fJ;h gqeko w[;bwkB e"w d/ pkBh j÷os wj[zwd ;kfjp jB ;[Bk rqzE i{ fenk ;wMk:k, p/d es/p fJcsok rk:k.
fiBQK B{z j'fJnk s/oK ;" ;kb s'A tX ;wK j' frnk W. s[;hA d/y b/t' i' noE fJcso/ dk ;[ B GkJh, noph Gkô k d/ wB bkJh.
fJj e"w fesBh e[ tXh W W pj[skB e[co psbk:k, fJ; ftu'A s?A ej[ e:k gk:k.
fJj fgSb/ ;ko/ g?özpoK B{z ns/ j÷os Jh;k B{z Òo{j-nZbQk@ d'fjok
noEks nZbQk dk o{j w³Bd/ jB no T[BQK g[okDhnK feskpK B{z Gh fenk Nhek pj[skB dk W fJj r[o{ rozE <
n³ihb ;w/s w³Be/ fco fJj BjhA nkyd/ fe ;kvk Bph w{;k W :k Jh;k fi; go d;w/A gksôkj nkg ubkfJnk g³E.
W, no fJj Gh BjhA nkyd/ fe ;kvh feskp n³ihb :k s"o/s W, fezs{ fco s{ z dZ;hA ukfJ fgnko/ , fJj i' nZr/ ô p d s[ w ko/ .
Uj ;kc nkyd/ jB. fe; ;[ q s h dk ehsk Gkô , fi; ftZu s' V h s/ o h nk;.
nkfd rozE dh ;[Be/ okfJ,ngB/ wB B{z b? ;wMkJ/.
fe Gkt/A ed/ Uj ;kv/ g[okD/ Bph ns/ g[okD/ fJbjkw g[;se ;/,
j[D d;w/ r[o e' e[S rkJh, t/dK j/s ;[B' wB bkJh.
gozs{ nZieZb ;kv/ tk;s/ j÷os wjzwd ;kfjp Bph ns/ e[okB jh
ftZu pfuZso BkNe fgnko/ , ik e/ d/ y ô p d fJj ;ko/ .
fJbjkwh feskp W, fJ; s/ fpBK j'o e'Jh BjhA W. J/j' ekoB W i' fJBQK
:Ek L
d'BK e"wK B/ ngBk i[dk Mzvk rZve/ ;z;ko go o"Be gkJh W.
gow sZs feBjz{ B gSkBk.. nkg nkg Ghsfo T[oMkBk..
;' GkJh w?A Gh s?B{z J/;/ soQK nkydk jK fe s{z t/d B{z p/ôe g[okDk
sp i/ i/ foy oki pBkJ/.. fsB nkgB g[fB f; f;zz fwqs ubkJ/.. 17 ..
17..
njdBkwk s"o/s ÷zp{o tKro w³B no g[okB/ ntskoK B{z Gh w{;k
i/ f;zfwqsB e/ GJ/ nB[okrh.. fsB fsB feqnk pqjw eh sÝkrh..
;[b/wkB tKr ngB/ p÷[or ikB, no ngB/ nkg B{z fjzd{ e"w ftu'A jh
fiB wBwB[[ jfo uoBB mfjok
mfjokÝÝ '.. ;' f;zfwqsB e/ okj B nk nkÝÝ '.. 18..
18..
pfBnK j'fJnk ;wM, gozs{ s{z ngBk ;Zuk ntsko :k ;Zuk r[o{ ;qh r[o{
pqjwk uko jh p/d pBkJ/.. ;op b'e fsj eow ubkJ/..
r'fpzd f;zx ih wjkoki B{z w³B ns/ ngBk Xow g[;se r[o{ rqzE ;kfjp
fiB eh fbt jfo uoBB bkrh.. s/ p/dB s/ GJ/ fsnkrh.. 19 ..
19..
B{z ikB. fJ;h gqeko nkgDh ykb;k e"w Gh fJBQK e"wK tKr fJZe tZyoh
fiB ws p/d es/pB fs:krh.. gkopqjw e/ GJ/ nB[okrh..
e"w ikB. fJ; s/ fJj bkG j't/rk fe ykb;k e"w fJZe e"w j' e/ ;z;ko
fsB e/ r{VQ wZs i/ ubjh.. GKs nB/e d d[[yB
yB ;' dbjh.. 20 ..@
20..@
go oj/rh.
paBka
127 128
d'fjok sh;ok i' fJj nkyÝk W fe Òp/d es/p ejj[ ws M{m/ M{mk i' B
;[ f Bnk d;w/ A r[ o { ih fenk ehBk T[ g d/ ô fpuko?.Ó . ;' fJj ;Zu W. feT[Afe fe;/ g'Eh B{z M{mk efjBk T[;d/ sZs
fi; e' ;[ B eo s' j wB ;z ; k oj/ B b/ ô . ;wM/ fpBK M{m peBk W. Òt/dÓ d/ Bkb Òes/pÓ nkT[B s/ J/E/ õk;
u" g Jh g[;seK dk toDB W. r[o{ ;kfjp T[gd/ô d/Ad/ jB fe r[o{ rqzE ;kfjp B{z
g[BL i' s?A Gky:' :j :ko,ÒÒnjofD wfs t/d[ jEhnko[.@ jh ngBk Xow g[;se ikB'A. noEks ngB/ xo Bz{ SZve/ d{i/ xo Bk
(ig[ih) ikU. t/d es/p fjzd{ Xow ns/ fJ;bkw Xow d/ g[;se jB, f;zxK dk
;' fJ;dk s?A G/d B gk:k, i' ;fsr[o fJ; ftZu fdqVk:k. BjhA. t/dK d/ j'o MrV/ SZve/ ftuko eo'.
tkose d'fjok
fJ; dk sksgoi fJj W i' wfs Bkw p[ZfX dk W ns/ t/d Bkw
ngBk Xow fsnkr e/ X;/ n"o eh phu.
frnkB dk W fi; dk noE i Ò kBBkÓ W. fJj o{ge nbzeko eoe/ r[o{
fenk usokJh J/; wfjz Xo/ gkT[A s[w ehu..
ih B/ eEB ehsk W fe fi; gqeko id e'Jh b'j/ nkfde Xks{ dh t;s{
pBkJh iKdh W sd nfjoB go oZye/ T[go'A jE"V/ nkfde jfEnko Bkb u" g Jh
xVh iKdh W, fi; s/ T[;dh w{osh ;gôN pBe/ ;G d/ B/soK d/ r'uo s{z WA f;zx r[o{ ek bkb, eZS eV/ feqgkBK Bkb.
j[zdh W, fJ;h gqeko jo fJZe t;s{ id gqwkD i'r jz[dh W sd T[j d;w r[o{ ek g{s ;dke/, dk; pBk n"oB ek ike/.
gfjb/ p[ZXh ftZu fJ;fEs j[zdh W, ns/ T[;d/ wro'A id T[;dk :EkoE fi;s/ s?A fBi Xow r[tkfJnk, Boe g³E e' ;hXk XkfJnk.
rÝkB j' iKdk W, sd Uj t;s{ rqjB ns/ fsnkr d/ i'r j[zdh W. i/ puB/ dk ukj/A o;sk, tZY d/j[ d{;o ek c;sk.
fisBk fuo p[ZXh d[nko/ e'Jh t;s{ frnkB dk ftôk BjhA W sd se
T[; ftZu rqjB s:kr :k r[D d'y dh GktBk BjhA j[zdh. fJ; tk;s/
Bebh f;Zy
r[o{ ih dk t/d gd s/ J/E/ fe;/ yk; g[;se dk sksgoi BjhA W, fezs{ u" g Jh
r[o{ ih dk nfGgqk: J/E/ rÝkB dk W fe fisBk fuo e'Jh g[oy p[ZfX fJj sK rZb nuzG/ tkbh, s?A GkJh W BthA Bekbh.
ns/ rÝkB Bkb fe;/ gdkoE B{z nB[Gt Bk eo b/t/ T[sBk fuo T[;B{z i' nZr/ w? A ;[ B h Bk e' J h, ykb; e" w õ k b;k j' J h.
fBo;z;sk BjhA j[zdh. jw s' J/e o{g ;h ikBk, G/d B ozue wB wfj nkBk.
d{;ok i' J/j nkyÝk W fe U
Ò n³ekfo p/d fBowJ/Ó ;' fJ;dk Gh J/ ykB gkB no foô s / d koh, nkg; wkfjz fJZemh ;koh.
j' Gkt W fe fisB/ rÝkB jB ;ko/ nekb g[oy s/ T[sgs j'J/ jB. BjhA d[ ô w Bh jw wfj e' J h, iK s/ e" w i[ d h jw j' J h.
i?;k e'Jh ej/ fe ;ko/ gqekô nrBh s/ T[gi/ jB. fJ;h gqeko ;G fjzd{ Xow jw e' W fgnkok, jw e' T[;ek tvk ;jkok.
rÝkBK dk nkfd w{b nekb g[oy W. fJ;s/ Gh J/j' f;ZX jz[dk W fe r[o{ fco s?A g³E i[dk eo dhBk, fJ; wfj e:k cb s[wB/ uhBk <
ih dk J/E/ t/d gd s/ rÝkB jh eEB W. sK s/ fJ; dk G/d ;[BkJhA, n?t/A cZeV gD B gkJhA.

129 130
eZS gk e/ T[;dk Bkw tNkfJnk iKdk W no ;koh T[wo c/o T[j u'Nh
n;bh f;Zy ns/ izR{ tkfbnK Bkb pfje/ fJZe Ekb ftZu G'iB Gh BjhA yk ;edk.
d'fjok
n?E'A se jh pZ; BjhA W fezs{ yk;-yk; irQk go fjzd{ Xow tkb/ B{z
J/j bkvbk x'b i' s?B{z fd;dk :ko.
uVQBk BjhA fwbdk, i?;k fe nekb sõs go o'e W. fJ;h gqeko ;Zu
n³do s/ xksh oj/A T[Zgo eo/A fgnko..
y³v ;qh npubk Bro ;kfjp ftu g³rs s/ Gh i[d/ pmkbd/ jB. fJ; s/
fJ; d'fjo/ dk Gkt fJj W fe fjzd{ Xow ns/ ykb;k Xow fJj
s{z d/y ;edk WA fe f;Zy Xow ftZu id fjzd{ nkT[Adk W T[; dk gfjbk
d'B'A nkg; ftu ni/jk bkvbk x'b oZyd/ jB i' nkfynk BjhA iKdk.
Xow pdb iKdk W.
n³do s/ sK fJj fJZe d{i/ d/ xksh jB ns/ T[go s/ nsÝzs eoe/
d'fjok
fgnko oZyD tkb/ B÷o nkT[Ad/ jB. fJ; jkb B{z Gkt/A ;ko/ nkdwh
fJ; s/ s?B{z y[ZfbQnk ;kok G/d wjkB.
gqsZy d;d/ jB gq³s{ c/o Gh T[BQK B{z e'Jh yÝkb BjhA nkT[Adk i' fJj
fJ; B{z wB ftu ;'u s/ fgZS'A eohA pykB.
fenk n³X/o wZu fojk W i' fJZe d{i/ d/ Xow B{z BôN eo fojk W. nZyh
d/ye/ wZyh fBrbh iKd/ jB, fi;dk ;p{s J/j W L Bebh f;Zy
id e'Jh f;Zy ;okX eokT[Adk :k r:k go ik e/ fg³v GokT[Adk W
GkJh f;zxk J/j W ;Zu, irs py/V/ eZu' eZu.
sd T[; irQk dk fjzd{ Xow gfjb/ T[;d/ f;Zy Xow dk Bk; eoe/ ngBk
go fJj b'e bki jZfsnkoh, eo SZv/ jK n;hA ftrkoh.
;kEh :k Xow GkJh pBkT[Adk W. T[;d/ eZS eVk feqgkB ns/ ezxk s/
d;sko T[sko e/ go/ oZy d/Adk W no T[BQK dh irQk f;o B{z G[zrh, rb n;bh f;Zy
ftZu izR{ ns/ s/V X'sh gk e/ pmkb d/Adk W. r[o{ rqzE ;kfjp ih dk
Gb/ g[ o y s{ z d/ y ftuko/ , b' e bki eÝ k ;e/ ftrko/ <
T[gd/ô sK feXo/ fojk fes/ BkT[A Gh BjhA b?B d/Adk. T[; t/b/ f;Zy d/
d/y r[o{ B/ J/j c[owkJh, ftobk f;zx oj/rk GkJh.
Xowkswk fgsoK B{z gq/s-gq/s eoe/ g[ekodk W no w{j ³ 'A e[S ngB/ Xow
d/ puB gVQe/ f;Zy B{z nkydk W fe j[D s/o/ fgso f;ZX/ ;`or B{z rJ/ n;bh f;Zy
jB. fJ; pks B{z ;[Be/ f;Zy ngB/ Xow BôN j'B go sK ozue fynkb
tkfjr[o{ pu s{z T[o Xo WA, :kjh s/ g{ok sfjz eo WA.
BjhA eodk gozs{ fgsoK B{z ;`or fwfbnk ikBe/ c[Zfbnk ikw/A ftZu
e'Jh f;zx oj{ r[o Gkyk, fsB e'JhnB w/A s{z Bfjz okyk.
BjhA ;wkT[Adk. fJ; s/ s{z d/y ;edk WA fe fjzd{ Xow B/ f;Zy Xow dh e/
iKs/ Xow ftrkoB bkrk, n³Bwsk e/ wkor Gkrk.
jh e[ g?i wkoh ns/ ngB/ Xow tZb fe; soQK d[orsh eoe/ fbnKdk.
:j ;[Be/ Bebh f;Zy GkJh, rjh w'B Bfj w[y'A nbkJh.
fJ;h soQK id fe;/ fjzd{ Xow tkb/ B{z ykb;k Xow ftu fbnKdk
d'fjok :k fpfX f;zxB B/ sih, r[owo:kdk ohs.
iKdk W sd T[; Bkb Gh J/j' jZE ehsk iKdk W. fjzd{ Xow dk w{b
n"o n"o wkor ub/A, r[o s/ j' fpgqhs.
gfjb/ izR{ ns/ u'Nh W, c/o Bkw ns/ X'sh W. n³fwqs SeB t/b/ T[; dk
izR{ s'fVnk iKdk W, u'Nh dh irQk e/; oykJ/ iKd/ jB, X'sh bkje/
131 132
Bebh õ k b;/ dk GNeBk fJ; s/ w?A e[M BkjhA efjzdk ofjzdk wB wfj szr/.
w?B{z f;zxK d/ e[M ukb/ fdZ;D Bkfjz uzr/.
ns/ T[BQK ftZu f;Zyh dk ykswk w[³B/ f;o w[y u[oN X[nky/ fit/ o/b dk pzpk.
d`?:k Szd Bkw f;z x J/ j ô e b fsBQ K dh frZfNnK s' V h sz p k.
d;w r[o{ e/ g³E ykb;k fJ; T[s w'A GNekt/. fesB/ j'J/ ikfJ Jh;kJh, yKd/ vZpb o'Nh.
wVQh r'o e' g{i/ e'T{ ;oto gho wBkt/. efjB w;hj d/ ;/te j't' oZy' e/; Bk u'Nh.
r[Zrk G?o'A d/tb d/th ikfJ ;hsbk g{i/. si d;sko Gko f;o e/;K N'gh e' gfjokt'.
S'v nekb irs ek ;`kwh ikfJ br/ ;G d{i/. p? m w/ ÷ go eKN/ ;/ s h r' ô s n³ v k ykt' .
e' gkj[B eh ;/tk eo W e' fpoyB f;o fBnkt?A. w[;bwkB j'eo pj[ GkJh pB/ w[jzwdk B{ok.
G/y fvzG e' g{is e/s/ wkB; g?o g[ikt?A. fbzr w{S f;o e/; eNkJ/ dhBh j' e/ g{ok.
e' gô { n B e' fJô N wkB fJZe nm ;m shoE ikJh. fesB/ rJ/ tbkfJs d/ ; B{ z ftZdÝ k jk;b eoB/ .
ngB/ eo eh eos o;'Jh u"Ae/ w/A pfj ykjh. nkJ/ ô e b pBkeo UE' A fit/ A y/ s d/ voB/ .
fesB/ Ezwb w/b/ T[go ik eo MZM{ gkt/A. r' b w' b f;o fiT[ yop{ ÷ k e' N gjo gsb{ B k.
w³dk p'bB b'e j;ktB f;o go vzv/ ykt/A. pkp{ ;kfjp pfBnk d/y' izNbw?B Bw{Bk.
ghB ô o kpK j' nbp/ b / y[ Z b/ Q e/ ; frokJ/ . fesfBnK f;o s'A e/; T[sko/ nkyB bZr/ rowh.
fros/ e? eo b/NB Xo go wZyh w[y fGDekJ/. fesB/ nkyD ofjs emB W oZyB ;' jB Gowh.
YZv ;Korh b? e o e' J h fwo÷ k jho ;[ B kt? . fesB/ nkyB eZSk ;kv/ gk; d'J/ jB Gkoh.
;Z;h g[³B{z phik ;'om T{u/ ;[o ;'A rkt?. shih eZS B Gkt? ;kB{z i' W ohs rtkoh.
bZsK dh Uj eoB jikws dkVQh y{p eNkJh. fdb s/ f;y j'B jw ujhJ/ T{go pBs wy"bk.
Bkb w' u B/ wZEk u[ r e/ B/ V / ô o w Bk nkJh. e:k B[e;kB jwko/ f;o i/ fco/ wjzwd g"bk.
rBek e' wBek eo wB ek feBj{z Xkw b[NkJ/. fesB/ nkyB Ò n;hA nkoh:k d/; T[ZBsh eod/.
si eo Bko xokD/ dh fco ezio ;ke pBkJ/. j'o g'EhnK ouh wB[ZyK t/d oZp d/ xo d/.
g[Zs fgnko/ eo/ eBko/ p/dkt/ eotkt/. r[o{ n;kv/ ;/ sK uzr/ go ftZfdnk s/ jhB/.
ftZu ndkbs MrVk eoe/ ezio ;e/ pBkt/. d:kBzd ;`kwh B/ nke/ t/d n;K B{z dhB/.
tZv/ tZv/ ;odkoK d/ i/ jkb ;[BktK ;ko/. sko o/b ;G t/dK n³do T[vB yN'b/ dZ;/.
T[; B{z ;[Beo ezp ikBr/ fgnko/ fod/ s[wko/. Gkos tk;h fJ; ftZfdnk s/ T[bM/ j' eo BZ;/.
go fenk eoK voK w?A fJ; s/ i/ gk d/tB MrVk. gowkD{ ;G irs pBkt/ Jhô ` o T[ B Q K ;tko/ .
eJh wjhB/ sheo j'T{ ftu eufjoh orVk. ;koh d[BhnK g?dk eoe/ wkB; xV/ ftuko/.
133 134
pkoK pkoK po;K d/ ;B nkg/ w[³v/ j'J/. bZd/ Gko cV/ jZE v'oh wkor g?o fNekJ/.
Bzr XVzr/ fgqEh T[Zgo d/y' nkB yb'J/. izrb d/ ftu ukok uko/ ngBk bkG T[mkJ/.
fco Jhô t o B/ j" b h j" b h neb T[ B Q k f;ybkJh. s?;/ fJB e/ r[o{ fgnko/ whm/ puBK v'oh.
nZi eZb dh ouBk fi;s/ Bkb siop/ nkJh. wB d/ BZeK n³do gkJh eo iwks fJZe s'oh.
fJsBh rZb n;kv/ wB ftZu nZr/ Bk ;h e'Jh. Uj w[esh d/ bkbu fgZS/ d[y ;fj ;/t ewktB.
fJj sK feqgk ;[nkwh dh W ;kv/ T[go j'Jh. fsB eh eoh ewkJh B{z fco p?m r[o{ ih yktB.
fJj T[geko n;K E'A GkJh feZE/ fdZsk ikt/. pqjw ;wki ftZu ik e'Jh bZrk Y{zvB w[esh.
;[nkwh fpBK e"D W d{ik i' t/dK ;wMkt/.@ ngB/ wB dh y'bQ ;[Bkt/ b'eK n³do :[esh.
d/t Xow fJZe Bt/A Bkw dk N'bk ftZu bkj"o/. ;eb g' E hnK ftZu nô [ X h no ;G wfj ;funkJh.
T[;d/ czX/ c; rJ/ e/s/ pkbe p[ZXh p"o/. fiZE/ fwb/ ;Zs T[; EkUA u[r b" w/o/ GkJh.
skbp fJbw ;e{bK ftZu'A ;[D rZbK c; iKd/. t/d n³ihb e[okB rqzE ;G fJe' gdth oZyB.
nkfJ r[o{ d/ pB/ ukNV/ xo no xkN rtKd/. ;GBK ftZu'A eZY bfJ:' s[w tKr d[ZX d/ wZyB.
nkyD ;kv/ T[ Z go nkt/ d/ t ô e s fJZe Gkoh. pkp{ e/ ô t uz d q ih B/ i' f;ZyÝ k ;wMkJh.
nkg; w/A fwb rktB ;ko/ o'tB e{e g[ekoh. ;'Jh ;kB{z eoBh ujhJ/ pqjw{ Bkw XokJh.
joh joh i? joh T[ukoB fiT[A o'rh p; ghVk. r[ o { d;/ ;B pq j w rÝ k Bh go BkBe ih i' J h.
nkyD w[be T[XkoB dk W n;K T[mk:k phVk. T[ B eh pks jw/ A wB GkJh ;[ B s/ fdb y[ ô j' J h.
gh eo Gzr fp;wMh tkbh f;o uZNw eotkJ/. iks-gks ;G M{mh ikB'A ;G ;/ fwb toskU.
gZrK T[go Xo/ uzdT{J/ Grt/A p;so gkJ/. ;ZG/ w÷ Q p K n³ d o ;wsk G/ d B e[ Z M oykU.
bz p / bz p / u' b / gfjoB fiT[ A eô w hoh oz B K. ;op feskpK ouh wB[ Z yK Jhô ` o ouh B e' J h.
e[b d/ Xow eow s'A G?V/ gk p?m/ jB pzBK. ö b sh s/ ;funkJh fi; s/ d' B ' A ;G wfjz j' J h.
nZrk fgZSk ngBk y'fJnk ;koh T[wo ftrkoh. rbsh sie/ bt' ;ukJh i/ w[esh e' b'V/.
ftZu pikoK fcoB rkT[Ad/ jE ftZu b? fJZe skoh. gowksw d/ Bkb nkgB/ nksw B{z uk i'V/.
nkyD ;kB{z gkg fg;ku'A d/t Xow oy bhnk. ;zs fBowb/ j' eo feBj{z s/V eghB e;kJh.
o{ j kBh ô e sh B/ d/ y ' G/ ; cehoh ehnk. f;o B{ z pz B Q uy{ N k ;kø k ukdo frbsh bkJh.
BkoK d/ ;[B GiB ;[jkt/ phB ;Kg fiTA[ p'b/. uzrk yktB j"bh p'bB BkT[A ftoes ;dktB.
wkfJ pkg xo o'tB XkjhA g[Zs pD/ ik u/b/. rz r k eibh pB w/ A ikeo ngBk ;wÝ fpsktB.
fiT[A fJZe T{mK tkbk e'Jh fJZe esko pBkt/. nkyD irs ;[gB ;w fwZE:k iht pqjw fJZe o{gk.
ckV ckV eo BZe fsBQk d/ s[ozs Be/bK gkt/. nBo puB J/j wk:k jJhJ/ ebgs Gqw e' e{gk.
135 136
nkfd rqzE t/d nB[;koh t/d ;[ ;[sj gqwkBz. :j eÝk w³d ekw s?A ehBk, p/Nh dkB e[g³Eh dhBk <
Gkr sÝ k r Uj eoB bZyDk yN nkBkfd pykBz . sp sKe' t[j :" ;wMkt/, f;Zy boek e' jkE B nkt/.
fsB jh w/A ;' j'fJ rJ/ fJZe uke{ eNhJ/ ;zsk. n? ; / ez B Ý K f;z x B e/ o h, fsB xo fubwK Go/ xB/ o h.
o[zv w[³v f;o eo fJZe gb wfjz efjs pzX jw jzsk. go fsB e' i' j's ;zskBk, w{vs w{³v ;[ fpBK pjkBk.
r[o eh ofjs fsnkr eoh ;G go/ G/y eh ckjh. ô z e o toD G:' np nkJh, eow Xow ;G r:' fSgkJh.
ngB/ wr e' si eo gÝ k o/ GJ/ n" o wr okjh. i/ s[w e' fJ; wfjz e[S ;zek, g{S' w[M ;/ Bkfjz ebzek.
u" g Jh w?A fesB'A e/ Bkw pskT{A, g[B nKyB ;/A s'fj fdykT{A.
n"o ;[B/A pks d[y dksh, i' f;Zyh e' f;zX pjksh. n"o o'r fJZe tXsk ikt/, ej' e"D i/ :kfj Sgkt/.
gfjb/ f;Zy f;Zy e/ GkJh, f;Zy'A jh wfjz eos ;rkJh. pkg f;Zy W tv/ rozEh, pkDh ezm r[o{ ek g³Eh.
f;Zyh ek si GkJh ukok, eos/ i? WA ;op eBkok. bzw/ e/; u"frodh dkVQh, f;ZXh gZr ;h; go ukVQh.
fgSbh iksB w/A ik X;/, fsB jh e/ pzXB wfjz c;/. eZS eVk feogkB oykt/, g³u eeko nGZy B ykt/.
n" o pks :fj eÝ k d[ y dksh, iK s/ e" w nX' r s iksh. fs;e/ g{s T{s xo wkjhA, f;Zy Xow eh ;ko B ikjhA.
nkg f;zx W ;G ftX g{ok, ofjs wo:kdk wfjztv ;{ok. Xo e[Zbk f;o go ij bzpk, frZfNnK s'VhA gk:' szpk.
fsB f;zxB e' si eo GkJh, boeh w'B/A eh goBkJh. f;o dkVQh uZNw eotkJh, e[b wo:kdk ;eb u[ekJh.
eZd{ ;w iK e/ f;o wkjhA, vzvh ;w p'dh MbekjhA. d/y fgsk e' jk;h eo W, ejs ijkbs ek :j xo W.
e?Auh ;'A orVkJh dkVQh, w{S w'uB/ ;kE T[ykVh. pkg jwkok W fJj i' J h, *Ubv ø ? ô B ek W ;' J h.
wkE/ fsbe wkb eo wkjhA, rb izR{ X'sh eN ikjhA. ;wÝ g[ o kB/ e/ tj[ jJhJ/ , Bfjz ftZfdnk ik w? A e[ S gJhJ/ .
x;hNk wb Bkw fi; e/ok. nk p?mk xo j'fJ ;r/ok. np s' A ;w: o" ô B h e/ o k, n? ; h ofjs B uj/ tX/ o k.
okw okw g?oh g? rkJh, cs/ p[bktB ohs r[tkJh. n?;/ ;[s iBws np nkr/, i' si Xow e[eowh bkr/.
efjs f;zx e' jZ[ek ujhJ/, p/r fbnkt' ekj{z ejhJ/. i/ tXsh :j rJh phwkoh, Bô N j' r wo:kdk ;koh.
fs; ekoD f;z x Y{ z v Ý ' j[ Z ek,nkr/ Xo/ sz p ke{ ;Z[ e k. sK s/ eohU e'J/ T[gkJh, ;zskB nkgBh b/j[ pukJh.
d'fjok L
u" A e/ wfjz ;? nkr fbnkt/ , d/ gkDh sk÷ k eotkt/ .
:k fpX GNes f;zx ir, ;rb e[ g³EB wkfjz.
Go eo ;{Nk wkos ipjh, T{ms X{w pzp/ ek spjh.
sK s/ geoj[ fgÝ k oU, fJB p{ v s eh pkfjz .
;kok xo Go W, fi; ;zrk, wkBj[ X{g X[yk:' uzrk.
Bkso fJe ;" ;kb e/, n³do jh j[fJ Bk;.
g/ y f;z x wB wfjz w[ o Mkt/ , go dwkd go g/ ô B ikt/ .
i?;/ g"B gquzv ;/, T[v/ g[okBk xk;.
efjs wBfjz i' :ke' eoj{z, p/Nh e/ d[y s wB voj{z.
i/ e' T { f;Zy r[ o ek gÝ k ok, g{ S / sKe' j' f J bukok.
*Old Fashion noEks g[okB/ sohe/ dk nkdwh.
137 138
eth dh gqkoEBk
f;Zyh d/ puB/ dk T[gkfJ
;t? : k
d`?:k Szd nkfd r[o{ r[o BkBe i{, fi; j/s nN/ pj[ d/;B wkjh.
;[Bh ykb;k ih s[w ;koh Bebh f;Zyh rkEk. ;Zs gq u koe d/ ; T[ X koe, d/ s oj/ T[ g d/ ô ;dk jh.
e?;/ GowB eos ftukoh n³BwZs'A e/ ;kEk. ;' :j g³E si/ s[w g³E, G:' wr n"oB e' np okjhA.
i/eo ypo B b/t' :keh ojh ;jh rb ikt/. j'fJ fdnkb eo' eoDk fJ;, p{vs eh geo' Gb pkjhA.
i?;/ ekse wk; GJ/ s/ w/x nek;'A Xkt/. d'fjok
sK s/ i/ s[w puBK ukj' eo' tjh wo:kdk. j/ noiB nfo iB'A B/ eok Bokdo rqzE.
d;w r[o{ B/ i'fJ pskJh geo' si pepkdk. wB Gkts ou pkDhnK Gowk:' :j g³E.
fgSbh iks-gks Sv ;koh ;G f;zxB fJe j't'. i?;/ ;fj eo y/d sB Xow gkbBk ehB.
gZe eKuoh ;og si/ fiT[A fsT[A s[w ykb; j't'. fdZs fwqfrzd pukJhJ/ ejDk eo fJ; dhB.
f;zx fpBK boeh Bfjz d/t' gVQ' nBzd fptkj{. ebrhXo d;w/A r[o{, ehi? B?e fXnkB.
iBw fwos eh ;G wo:kdk eo' ykb;k okj{. Bebh f;Zy'A B/ eohl f;Zyh s'j tokB.
sh;o g³E gSkB/ ngBk fjzd{ s[oe s/ BÝkok. wB: aaa B/ g[oy rfj f;zx pBkJ/ G/v.
gky³vB y³vD eo vko' y³vk :[es d[Xkok. eo w[³vvB aaa b/ eo/, GJ/ Y/v e/ Y/v.
;op iks e/ Bo n" Bkoh d/ T[ g d/ ô ;[ X ko/ . sK s/ fJBe/ jkb go eoDk eo wjkoki.
d/ n³fwqs fsB f;zx pBkt' d;w r[o{ e/ gÝko/. fdZs f;zx fpBsh eo/ pkfjz rj/ eh bki.
w[;bwkB Jh;kJh i?;/ ngB/ ws wfjz fbnkt/A. ;t? : k
s?;/ jh ;G wkB; e' tj f;zx r[o{ pB ikt/A. g³E rozE r[o{ d;t/A, T[gd/;B i'fJ ewktfjzr/.
nkg; wfjz fwb eo' gohsh fgSb/ f;zxB i?;h. uko gdkoE b'e fty/, fpB wKrfj s/ iB gktfjzr/.
J/e pkg e/ p/N/ j'eo w/o s/o fco e?;h < i' r[o wkor fsnkr g;{ ngBh wB wZs ewktfjzr/.
Xow rozE r[o rqzE s[wkok fgsk d;w r[o nkjh. fdZs joh jo e? ir b'e, ;dk d[y w/A e[obktfjzr/.
r:koK pkoK s/ o K nkfde eo' B e' gksô k jh. fJfs ;qh Bebh f;Zy gqp'X

d'fjok feqs GkJh fdZs f;zx frnkBh


g³ikph gq'ø?;o, n"ohn³Nb ekbi, bkj"o
Bebh f;Zyh fsnkr e/, n;bh d/j[ pBkfJ.
r[ o r' f pz d fwq f rz d e/ , pb eh ô e sh gkfJ.. vvv
139 140

You might also like