4.

Formiranje političke Azija ili "istočni" kontinent ("asi" - istok)

nije jednorodna u fizičko-geografskom,
karte Azije
kulturno civilizacij-skom ni u
geopolitičkom smislu. U toku njenog istorijsko-političkog razvitka, izdvajala
su se dva dominantna kulturno-civilizacijska kruga - Daleki i Bliski Istok. Na
Dalekom Istoku bile su dominantne dve imperije - Japan i Kina. Na Bliskom
Istoku, posle Islama (koji se tamo proširio u sedmom veku) najdublji trag
ostavile su dve imperije - Persijska i Otomanska. Početkom XIII veka u
Centralnoj Aziji nastala je Mongolska imperija, koja je obuhvatala ogromno
prostranstvo - Kinu, Indiju i prostor sve do Crnog mora. Početkom XVI veka
(1526) severnu Indiju osvojili su došljaci iz Srednje Azije koji su formirali
imperiju Velikih Mogula. Na čelu osvajača bio je feudalac iz Ferganske
doline, Uzbek Babur, koga su evropljani pogrešno smatrali za Mongola
("mogula"). U XVI veku počinju se u Aziji formirati kolonijalne imperije.
Kolonizaciju Azije prvi su počeli Portugalci (Vasko da Gama, 1502) ali je
Portugaliji nedostajala demografska, ekonomska i politička moć da tamo
stvori pravu imperiju. Ubrzo su im počeli konkurisati Španci (zauzeli Filipine,
1565) i Holanđani (u Holandskoj Indiji). NJih su potisnuli novi kolonijalni
takmaci u XVII veku - Velika Britanija i Francuska.

Indiju počinju zauzimati Englezi oko 1600. godine. Tada je stvorena

engleska Istočnoindijska kompanija koja je potisnula stariju istoimenu
holandsku kompaniju i sukobila se s istoimenom francuskom kompanijom.
U XVII veku pripadali su joj samo primorski gradovi Surat, Bombaj, Madras
i Kalkuta (koju su Englezi osnovali krajem XVII veka) a u XVIII veku
počela je intenzivnije osvajanje Indije. Francuzi su 1674. osnovali faktoriju
Pondišeri (na istočnoj obali Hindustana). Do sredine XVIII veka proširili su
vlast na znatan deo Hindustana. Posle sedmogodišnjeg rata (1756-1763)
Francuska je izgubila prevlast u Indiji (kao i u Kanadi) u korist Velike
Britanije. Posle Bečkog kongresa (1815) Britanija je potisnula Holandiju sa
Malajskog poluostrva i Cejlona, ostavivši joj Indoneziju. Francuska je
zadržala samo dve male enklave - Pondišeri i Mahe (u Indiji). Sredinom XIX
veka gotovo cela Indija našla se u rukama Engleza. Velika Britanija je zatim
anektirala Beludžistan i Burmu, zauzela pogranični deo Avganistana i
proširila sferu uticaja na Avganistan, Tibet, Iran, himalajske kneževine
Butan i Nepal. Obezbedila je uporišta na Velikom imperijalnom putu za
Indiju, Daleki Istok i Australiju (Gibraltar, Malta, Kipar, Suec, Aden, južna
obala Afrike, Mauricijus, južna obala Malake, Singapur).
Interesi Velike Britanije i carske Rusije sudarili su se u Avganistanu
i Iranu. Kada se pojavio novi opasan rival - Nemačka sa svojom
koncepcijom "Drang nach Osten" - Britanija i Rusija su sklopile dogovor
(1907) o podeli sfera uticaja (Britaniji je pripao Avganistan i jugoistočni
Iran, Rusiji severni Iran) i pristupile formiranju anglo-francusko-ruskog

457
bloka (Antante). Početkom XX veka Velika Britanija je dobila koncesije za
eksploataciju nafte u Iranu.

Indokina je do XIII veka bila u zavisnosti od Kine (otuda naziv

"kineska Indija") a zatim pod njenim uticajem. Prve kolonije osnovali su
Francuzi sredinom XIX veka osvojivši (1859) Kočinkinu (fr. Košinšin) sa
gradom Sajgonom (sada Ho Ši Min). U to vreme (1858-1863) Francuska je
ustanovila protektorat nad Kambodžom a zatim (1884-1885) i protektorat
nad celim Anamom. To je izazvalo rat sa Kinom, posle kojeg je Kina morala
priznati protektorat Francuske nad Anamom i Tonkinom. Dalje, Francuska
je proširila svoju vlast i obrazovala veliku koloniju Francusku Indokinu koja
se sastojala iz kolonije Kočinkine i četiri protektorata - Anama, Kambodže,
Tonkina i Laosa. Engleska je zauzela Gornju Burmu, severni deo ostrva
Borneo, proširila vlast u Malaji. Sijam (Tajland) u XV-XVII veku bio je u
sferi interesa Francuske i Engleske. Posle neuspešne francuske agresije
(1893) zapadne sile Engleska, SAD i Francuska garantovale su Sijamu
nezavisnost. Zbog važnog strateškog položaja u regionu Indokine, Sijam je
dobio ulogu tamponske države.

Indonezija je u prvoj polovini XVII veka pala pod vlast Holandije,

ali tek 1830. godine pokorene su poslednje domorodačke kneževine na Javi a
pokoravanje Bornea (Kalimantana) i Sumatre produžilo se do početka XX
veka. U severnom delu Bornea (Brunej) utvrdili su se Englezi a njihov
kapital bio je angažovan u Indoneziji za podizanje plantaža čaja, šećerne
trske, kaučuka, kafe, duvana, kininovog drveta, za otvaranje rudnika olova i
eksploataciju nafte (baš ovde je formiran anglo-holandski trust "Rojal Dač
Šel" za naftu).

Japan se krajem XIX veka pojavljuje kao novi imperijalistički takmac

na Dalekom Istoku. Od svog postanka (oko 660. g. pre n. e.) do XVII veka bio
je podeljen na feudalne kneževine, zatim dinastija šoguna stvara moćnu
monarhiju. Posle buržoaske revolucije (1868) počinje period reforme Meidži,
koja je stvorila konstitutivnu monarhiju, otvorila vrata kapitalizmu i za kratko
vreme stvorila od Japana moćnu imperijalističku silu. Ostrvski položaj Japana
pogodovao je staroj politici izolacije od spoljašnjeg sveta. Druga osobenost
položaja - blizina velike i slabe Kine, imala je veliku ulogu u razvoju
japanskog imperijalizma. Japan je 70-h godina anektirao ostrvo Lučou
(Rjukju) i Kurilska ostrva, koja su pripadala Rusiji. Godine 1895. oduzeo je od
Kine Formozu (Tajvan) i ostrva Penhuledao (Peskadorska ostrva). Osim toga,
proširio je svoj uticaj u Koreji (pre toga bila je u vazalnom odnosu prema
Kini) koju je i formalno zauzeo 1910. Interesi Japana u regionu Dalekog
istoka sudarili su se s interesima velikih evropskih sila, pre svega Rusije. Posle
Rusko-japanskog rata (1904-5) Japan je zauzeo južni deo Sahalina i utvrdio se

458
na Kurilskim ostrvima. Zbog učešća na strani Saveznika u Prvom svetskom
ratu Japan je od Lige naroda dobio mandat na bivše nemačke kolonije u
Pacifiku - Maršalska, Marijanska i Karolinska ostrva. Japan je 1931-2. godine
napao Kinu, zauzeo Mandžuriju i deo Unutrašnje Mongolije i na tom prostoru
stvorio marionetsku državu Mandžuko. U II svetskom ratu Japan proširuje
vojna dejstva u Aziji i na Pacifiku. Okupirao je teritorije od oko 4 mil. km2 sa
oko 150 mil. stanovnika ali je posle poraza u ratu morao vratiti sve što je u
periodu imperijalizma osvojio.

Kina je jedna od najstarijih država sveta sa istorijskim kontinuitetom

od skoro 4 000 godina, koja je krajem XIX veka dovedena u polukolonijalni
položaj. Ona je dugo vodila politiku tzv. samoizolacije u međunarodnim
odnosima. Evropske sile dobile su pravo na trgovinu bez carina u tzv.
otvorenim lukama, zatim gradnju vojnih baza i naselja. Takav međunarodni
status dobio je i Šangaj 1845. godine. Važnu ulogu u trgovini je imao
ilegalni import opijuma, kojim se trovalo stanovništvo. Kada je kineska
vlada zabranila uvoz opijuma, Engleska je povela protiv Kine rat (poznati
Opijumski rat, 1840-42) koji se završio porazom Kineza, koji su morali
ustupiti velikoj Britaniji Hong Kong. Posle već pomenutog napada Japana na
Kinu (1894-5) ova je izgubila Tajvan, Peskadorska ostrva i Koreju. Carska
Rusija je dobila koncesije na gradnju istočno-kineske železnice, povlastice u
Mandžuriji i koncesije za eksploataciju šuma u severnoj Koreji. Godine
1897-8 četiri evropske države - Nemačka, Engleska, Francuska i Rusija
primorale su Kinu da im na obali da niz punktova u tzv. dugoročnu arendu,
što je bila faktički aneksija. Nemačka je zauzela zaliv Čiačou s gradom
Cindao na poluostrvu Šantung. Rusija je dobila južni deo poluostrva
LJaotung s gradom Port Arturom, gde je počela graditi vojnopomorsku bazu
LJujšun i luku Daljnij (Daljan, Lita). Engleska je dobila Vejhajvej na
poluostrvu Šantung a Francuska - interesnu sferu u južnoj Kini
(Kvangčouvan, danas Kvantung). Narodni ustanak Boksera 1899-1901.
(naziv po tajnom udruženju koje je osnovano krajem XVIII veka pod
nazivom "Inehcjuan" što znači "pesnica podignuta u ime mira i pravde"),
usmeren protiv stranaca i kineske vlasti, bio je ugušen ekspedicionim
korpusom sastavljenim od vojnika osam država (Nemačke, Engleske,
Francuske, Rusije, Japana, SAD, Austrougarske, Italije) pod zajedničkom
nemačkom komandom, a stranci su dobili niz privilegija. U Kini je 1911.
izbila buržoasko-demokratska revolucija, zbačena mandžurska dinastija i
proglašena Kineska Republika. Međutim, ni ova vlast nije ispunila
očekivanja te je tek posle socijalističke revolucije i proglašenja Narodne
Republike Kine (1949) ova zemlja postala potpuno nezavisna (izuzev Hong
Konga koji je ušao u sastav Kine 1997, Makao-a koji je vraćen Kini 1999 i
Tajvana na kojem se nalazi izbeglička vlast pod zaštitom SAD).

459
 Rusija se širila iz svog istorijskog jezgra (Moskva-Novgorod) od
XV veka pa sve do II sv. rata. NJeno širenje obeleženo je težnjom da izađe
na topla mora. Na Dalekom istoku Rusija se proširila do Sahalina (1697-
1732). Zatim je izašla na Baltičko more (zauzela istočnu obalu Baltika 1721,
Belorusiju 1793, Finsku 1809, deo Poljske 1815), na Crno More (zauzela
Krim 1783, Ukrajinu 1793, Moldaviju 1815, Kavkaz i Zakavkazje 1801-59).
Zatim se okrenula prema Centralnoj Aziji u pravcu Indijskog okeana
(zauzela Prikaspijsku niziju 1731-1824, Kalundinsku stepu 1715-20,
Kazaško pobrđe 1822-54, Kizil-Kum i Kara-Kum 1864-85, dolinu Amu-
Darje i deo Tadžikistana 1895), ali je dalje širenje u tom pravcu zaustavila
velika Britanija koja je imala svoje ineterese u Avganistanu i Iranu. Ruski
kapital je zatim prodro u Mongoliju i Tuvu, koja se tada nazivala Urjahajski
kraj, strateški važan za prodor u Mongoliju, nad kojim je Rusija proglasila
protektorat 1914. Na Dalekom istoku Rusija se usmerila prema Japanskom i
Žutom moru, dobivši 1858. od Kine teritoriju istočno od reka Amur i Usuri
sve do obale Japanskog mora. Proširila je uticaj u Mandžuriji i severnoj
Koreji, zauzela poluostrvo LJaotung (1898) želeći na taj način da izađe na
Žuto more. Tamo se sukobila sa interesima Japana i posle poraza u rusko-
japanskom ratu podelila interese s njim u Mandžuriji, predala mu poluostrvo
LJaotung s Port Arturom (jap. Darien) i južni deo Sahalina, a zatim se
okrenula ka Balkanu, gde je Osmanska imperija bila na umoru. U Rusiji je
Oktobarskom revolucijom 1917. oborena monarhija i uspostavljena
socijalistička "diktatura proletarijata", a 1924. se to dogodilo i u Mongoliji.

Na Bliskom i Srednjem istoku nastale su velike promene posle

raspada Osmanske imperije. Turski protektorat Jemen proglasio je
nezavisnost 1918. Na konferenciji država Antante u San Remu (1920) bili su
podeljeni mandati. Francuska je dobila mandat na Siriju i Liban. Engleska je
dobila Palestinu, Transjordaniju i Mezopotamiju (Irak). Britanija je ranije
zauzela koloniju Aden (Južni Jemen) (1839) i protektorate Bahrein (1861),
Maskat i Oman (1891), Ujedinjene Arapske Emirate (1892), Kuvajt (1914) i
Katar (1916). Na toj konferenciji samostalnost su dobile arapske države
Hedžas (duž Crvenog mora, sa Mekom i Medinom i pristaništem DŽedom) i
Nedžd. Godine 1925 Nedžd je osvojila Hedžas, a 1926. nastala je
"Kraljevina Hedžas i Nedžd s prisajedinjenim oblastima" koja je
preimenovana 1932. u Saudijsku Arabiju. Nezavisnost je priznata
Avganistanu (1919), Nepalu (1923) i Iraku (1932), koji je ostao i dalje
ekonomski zavisan od Velike Britanije.

Slom kolonijalnog sistema u Aziji nastupio je posle II svetskog rata.

U jugoistočnoj Aziji, Holandija je zbog pokreta otpora morala priznati
nezavisnost Indoneziji (1945) koja je kasnije anektirala Zapadni Irijan
(1963) i bivšu portugalsku koloniju Istočni Timor (1975). SAD su priznale

460
nezavisnost Filipina (1946). Oslobodilački pokret protiv japanske okupacije
i francuskih kolonizatora, pod vođstvom Ho Ši Mina proglasio je nezavisnu
Demokratsku Republiku Vijetnam. Došlo je do francuske vojne intervencije,
koja se završila porazom u bici kod Dijen Bijen Fua, 1954. Raspadom
Francuske Indokine (1954) nezavisnost su dobile države Severni i Južni
Vijetnam, Laos i Kambodža. Granica između DR Vijetnama i Južnog
Vijetnama bila je na 17. paraleli. U Južnom Vijetnamu razvio se pokret za
obaranje diktature i ujedinjenje sa DR Vijetnamom. To je izazvalo
intervenciju SAD (1962) a posle tzv. tonkinškog incidenta SAD su napale i
DR (severni) Vijetnam. Rat je trajao do 1972. Ipak, sajgonski režim nastavio
je da ratuje do 1975, kada je na konferenciji u Sajgonu (Ho Ši Minu)
postignut sporazum o ujedinjenju Vijetnama (realizovan 1976). Bivši
britanski protektorat Brunej dobio je nezavisnost 1984 g. (naziv Brunei Dar-
es-Salam znači Država Brunej - Zemlja Mira).

U južnoj Aziji, Indija se prva izborila za nezavisnost (1947). Bivša

Britanska Indija podeljena je po religioznom principu na dva dominiona -
Indiju i Pakistan. Indija je 1950. postala republika a kasnije su joj se
priključile bivše male francuske i portugalske kolonije. Godine 1948. Burma
(koja je ranije zajedno sa Bangladešom ulazila u sastav Britanske Indije) i
Cejlon (1972. preimenovan u Šri Lanku) dobili su nezavisnost. Pakistan je
1956 g. postao republika, a njegov istočni deo se 1971. osamostalio kao
država Bangladeš. Inače Pakistan pretenduje na indijsku provinciju Kašmir,
koja je naseljena 80% muslimanima.

Na Dalekom istoku 1949. godine proglašena je Kineska narodna

republika. Posle kapitulacije Japana (1945) Severnu Koreju je okupirao
SSSR a Južnu Koreju američka vojska, sa granicom između njih duž 38.
pralele. Godine 1948. Sovjetska okupacija je prestala i u Severnoj Koreji je
proglašena narodna republika (socijalistička) a u Južnoj Koreji republika
(kapitalistička). Između njih je došlo do rata 1950-53. Južnu Koreju su
podržavale SAD a Severnu Koreju SSSR i Kina. Ipak do ujedinjenja nije
došlo i granica je ostala na 38. paraleli. Tada su prvi put u istoriji
intervenisale mirovne snage OUN.

Na Bliskom i Srednjem istoku još u doba rata Francuska je priznala

nezavisnost Libana i Sirije (1943). Britanija je priznala nezavisnost Jordana
koji se proglasio kraljevinom (1946). Pošto su se Britanci odrekli svog
mandata u Palestini, Generalna Skupština OUN usvojila je rešenje o
obrazovanju na toj teritoriji dve države - arapske i jevrejske. Međutim,
stvorena je samo država Izrael (1948). To je dovelo do arapsko-izraelskih
ratova. U četiri arapsko-izraelska rata (1948, 1956, 1965, 1973) Izrael je
izlazio kao pobednik i širio svoju teritoriju - zauzeo istočni Jerusalim,

461
Cisjordaniju, Golansku visoravan, pograničje južnog Libana, zonu Gaze.
Sinaj je vratio Egiptu (1979-82), Palestincima u zoni Gaze priznao
autonomiju. Velika Britanija je u periodu 1960-63 priznala nezavisnost
Kipra, Kuvajta, Maldiva. Malajskoj federaciji, koja je nezavisna od 1957.,
pridružili su se Singapur, Sabah i Saravak (1963) i tako je nastala federacija
Malezija. Godine 1965. Singapur je istupio iz Federacije i proglasio se
samostalnom republikom. Bivši britanski protektorat Južni Jemen proglasio
je nezavisnost 1967. a zatim se ujedinio sa Severnim Jemenom u Republiku
Jemen 1990. Nezavisnost su dobili 1971. godine bivši britanski protektorati
Maskat i Oman (sada Oman), Bahrein, Katar, UA Emirati (ranije Ugovorni
Oman).

Danas se u Aziji još bore za stvaranje svoje države Palestinci, Kurdi,

Sikhi, Tibetanci, stanovnici Istočnog Timora, Tamili. Istočni Timor se na
referendumu 1999 g. izjasnio za nezavisnost. Ujedinjenje čekaju dve Koreje,
dve Kine (Kina i Tajvan). Poslednje kolonije - Hong Kong i Makao predate
su Kini krajem XX veka, pod uslovom da zadrže kapitalističko uređenje ( po
formuli "jedna zemlja-dva sistema"). Kokosova i Božićna ostrva pripadaju
Australiji. SAD drže vojne baze Indžirlik (Turska), Bahrein, Diego Garsija,
Okinava, Subik Bej (Filipini), Jokosuka (Japan), Guam.

U "Enciklopediji Britanici" iz 1911,

5. Formiranje političke
Afrika je predstavljena kao "kontinent bez
karte Afrike istorije", zaostao i nedorastao za sve brže
tokove promena u razvoju ljudske
civilizacije. Takva predstava je odgovarala rasističkim pogledima i
kolonijalnoj politici belaca. Arheološki nalazi ukazuju da su se prvi ljudi na
Zemlji pojavili baš na afričkom kontinentu. Međutim, njihov politički i
kulturni razvitak bio je usporen, te su lako padali pod vlast osvajača sa
susednih kontinenata - Azije i Evrope. Afrika danas ima 54 države. Većina
od njih mlađa je od 40 godina ali je istorija naroda Afrike vrlo stara.
Afrika je samo fizičko-geografski celovit kontinent. Kulturno-geografski ona
se deli na "Afriku severno od Sahare" i "Afriku južno od Sahare".
Kulturni pejzaž severne Afrike je sličan pejzažima Bliskog istoka
više nego centralne i južne Afrike, od koje je odvojen biosfernom granicom -
Saharom. Severna Afrika koja je deo "starog sveta", mediteranske kulture i
civilizacije, doživljavala je istorijsku sudbinu mediteranskih zemalja. NJena
istorija se vezuje za državu starih Egipćana, kolonije starih Grka i Feničana,
osvajanja Aleksandra Makedonskog, za državu Kartaginu, Rimsku imperiju,
Vizantiju, prodore Arapa, Tursko carstvo, kolonijalna osvajanja Italije (u
Libiji), Portugalije i Španije (u Maroku), Francuske (u Alžiru i Tunisu) i
Engleske (u Egiptu).

462
 Afrika južno od Sahare bila je "terra incognita" za evropljane sve do
razvoja moreplovstva u XV veku, jer se kopnenim putem teško moglo do nje
stići usled pustinjske barijere. U tom području postojale su državne
tvorevine koje su dolaskom evropljana neposredno ili posredno uništene.
Prve države bile su carstva Meroe u Sudanu i Aksum na Etiopskoj visoravni
(provincija Tigre). One su postojale u periodu od IV v. pre n.e. do sredine I
milenijuma nove ere. Bile su pod uticajem egipatskog carstva, zatim u vezi s
državama Saba (na jugu Arabijskog poluostrva) i Judeja (na obalama
Crvenog mora). Aksum se smatrao svetim gradom u kojem su kasnije
krunisani carevi etiopske dinastije koja je vodila poreklo od Menelika,
navodno sina judejskog cara Solomona i carice od Sabe.
U zapadnoj Africi južno od Sahare, u periodu od VIII do XV veka
postojali su gradovi-države na raskrsnicama karavanskih pueva. Pod
nazivom "država zlata" Gana figurira u arapskim izvorima od VII veka
(država je nosila naziv "Aukar" a "Gana" je carska titula koja je kasnije
pretvorena u geografski naziv). Pleme Soso osvojilo je tu državu u XIII veku
a zatim ju je država Mali pretvorila u svoju provinciju. Istočno od Gane i
Malija, u srednjem toku Nigera, postojala je država Songhaj, nezavisna od X
do XVI veka. Glavni grad te države bio je Timbuktu. Preko nje je prodro
islam u zapadnu Afriku. Ovu državu je uništila španska i portugalska vojno-
pomorska ekspedicija 1591. U periodu XI-XII veka u oblasti između okuke
Nigera i gornjeg basena Volte nikle su države Uagadugu i Jatenga, gde je
živelo pleme Mosi. Na severozaoadu današnje Nigerije i na delu republike
Niger, počev od X veka razvijali su se gradovi-države plemena Hausa. Na
južnoj i istočnoj obali jezera Čad u periodu od VIII do XV veka postojala je
državna tvorevina Kanem-Bornu. Primorski pojas Gvineje i Obale
Slonovače, do ušća Nigera, naseljavali su narodi Kru, Eve, Akan, Joruba,
Ibo i drugi, vrlo bliski jedni drugima po jeziku i etničkim osobinama. Oni su
imali nekoliko gradova-država, među kojima je najpoznatiji bio Benin koji
je pripadao Jorubama. Kad su došli Portugalci Benin je bio star nekoliko
vekova. Istorija "kraljevine" Kongo počinje od XIV veka. Jugoistočno od nje
u gornjem toku reke Kasai bilo je "carstvo" naroda Lumba i Lunda.
U istočnoj Africi najstarija država je Etiopija u kojoj je 1270. godine
izvršena restauracija Solomonove dinastije. Na obali istočne Afrike glavni
trgovački gradovi bili su Mogadišo, Pate, Mombasa, Zanzibar i drugi, u koje
su dolazili arapski, persijski i čak indijski trgovci. Tako je došlo do prodora
islama, mešanja kulturnih uticaja i formiranja jezika svahili (što znači
"pribrežni"). U području od obala Istočne Afrike do centralne oblasti
Zimbabvea nalazi se preko 3000 ruševina kamenih građevina čije je poreklo
uglavnom nepoznato. Najpoznatiji je arheološki kompleks Zimbabve -
rezidencija države Mvene-Mutapa (Monomotape). Postoje i tragovi
rezidencija Mapungubve u severnom Transvalu. Osvajanja Portugalaca

463
početkom XVI veka na obali donela su suštinske promene u oblastima u
dubini kontinenta.

PERIOD KOLONIJALIZMA tropske Afrike počeo je u XVI veku.

Kolonijalna osvajanja prvi su počeli Portugalci, pod plaštom apstraktnih
težnji za upoznavanje nepoznatog kopna i širenje vere. Početak portugalske
kolonijalne ekspanzije u Africi obično se vezuje za princa Henrika
Moreplovca. Godine 1415. Portugalci su zauzeli Seutu na severnoj obali
Maroka, i od seutskih trgovaca su dobili informacije o drugim velikim
trgovačkim gradovima s one strane velike pustinje. Trideset godina kasnije
osnovali su trgovačku kompaniju na Maderi i naselje Lagos u Nigeriji.
Prvobitno su držali monopol u trgovini zlatom a zatim su prešli na "crno
zlato" tj. robove. Idući za primerom islama i s blagoslovom pape, počeli su
sistematski da izvoze robove sa Gvinejske obale, koja je kasnije dobila naziv
Robovska obala. U drugoj polovini XV veka Portugalci su osnovali faktorije
u Kongu, na Azorima, ostrvu Sao Tome, na Zelenom Rtu i Zanzibaru.
Bartolomeo Dijaz oplovio je 1487 godine Rt Dobre Nade a to je ponovio
Vasko da Gama, koji je doplovio do Indije. Time su evropljani ponovo
uspostavili vezu s Azijom, koja je bila prekinuta prodorom Turaka i islama
na Bliski istok i Mediteran. Portugalska osvajanja na okoafričkom putu za
Indiju i u istočnoj Africi bila su katastrofalna za stare države-gradove u tim
područjima. Posle ugovora u Tordesiljasu (1493) kojim su Španija i
Portugalija podelile interesne sfere u svetu, Portugalci su se oslobodili
rivalstva Španije u Africi i dobili monopol na plovidbu oko Afrike, kojeg su
držali sve do početka XVII veka, kada su se pojavili Holanđani. Sredinom
XVII veka na istočnoj obali Afrike severno od Mozambika, Portugalci su
dobili novog suparnika - sultana Maskata-Omana. Iako je izvlačila velika
bogatstva iz svojih kolonija, Portugalija je u XVII veku oslabila ekonomski i
politički, jer je njen kolonijalizam bio čisto feudalni. Kompanija "gvinejskih
moreplovaca" osnovana u holandskim lukama, počela je graditi svoja
uporišta na Gvinejskoj obali. Prvi posedi Holanđana bili su fortovi na
Zlatnoj obali. Oni su izgradili 1617. godine utvrđenje na ostrvu Gore kod
Zelenog Rta (Senegal) kojeg su 1621. prodali Zapadno-indijskoj kompaniji.
Od 1637. Holanđani su utvrđivali Elminu, bivšu glavnu portugalsku tvrđavu
na Zlatnoj obali, i pretvorili je u svoje uporište, kao i utvrde na obalama
Angole i Sao Tomea. Uspešnijim se pokazalo naseljavanje došljacima iz
Holandije (Burima) južnog kraja Afrike kod Rta Dobre Nade (počev od
1652). Krajem XVIII veka Buri su zauzeli zemlju domorodaca i zavladali
celim južnim delom sadašnje Kapske provincije do reke Fiš. Gotovo
istovremeno s holandskim i francuske trgovačke kompanije su počele sa
osnivanjem naselja, izabravši za to teritorije Senegala i Obale Slonovače.
Sredinom XVII veka engleska kompanija "Merčant advenčers" zauzela je
region Gambije, Senegal i Zlatnu Obalu. Od kraja XVII veka Zlatna Obala s

464
utvrđenjima Kejp-Kost, Akra, Anambo je postala vlasništvo britanske
Kraljevske afričke kompanije, koja je rukovodila engleskim naseljima u
Africi i trgovinom robljem. Sredinom XVII veka na tle Afrike stupili su novi
suparnici - Švedska, Danska (podigla zamak Kristiansborg kod Akre) i čak
Brandenburško-pruska država. Ova poslednja je na teritoriji Gane podigla
tvrđavu Grosfridrihsburg i obnovila bivšu portugalsku tvrđavu na ostrvu
Agen, ali je 1717. sve svoje kolonije prodala Zapadnoindijskoj i holandskoj
kompaniji za 6 000 dukata.
U XII i XVIII veku uporišta posejana na Gvinejskoj obali prelazila
su iz ruke u ruku a trgovina robljem se razmahivala. Monopol u toj trgovini
postepeno su preuzeli Englezi. Prema novijim istraživanjima, iz Angole je
bilo izvezeno oko 5 mil. robova, iz Konga 13,3 mil. U periodu trgovine
robljem ukupno je bilo izvezeno oko 100 mil. ljudi iz Afrike, od kojih su
mnogi stradali na putu. Od toga, oko 60 miliona otpada na račun evropskih
trgovaca a ostalih 40 mil. na račun bliskoistočnih arapskih trgovaca robljem.
Razume se, hipotetičke procene se znatno razlikuju ali se uglavnom slažu da
je na obale Amerike dovezeno preko 20 mil. crnaca.
Da bi se oduprli trgovcima robljem, u unutrašnjim područjima
Konga i Angole formirani su plemenski savezi i državne tvorevine Luba i
Lunda. Ta dva naroda su asimilovala druge etničke grupe i krajem XVI veka
obrazovala su konfederaciju u gornjem Kongu i pritokama, pod nazivom
Urua. Neke domorodačke države gradovi takođe su se bavili trgovinom
robljem za vatreno oružje - Benin, država Kazembe na jezeru Mveru koja se
izdvojila iz konfederacije Lunda, gradovi države Joruba u zapadnoj Nigeriji
s političkim centrom Ojo. Od XVII veka jačaju pozicije vojne aristokratije
države Dahomej koja se tek u XIX veku uspela osloboditi zavisnosti od Ojo,
ali ubrzo su došli Francuzi (zauzeli Porto Novo 1851) i posle borbi 1888-94
pokorili ovu državu. Drugi važan plemenski savez bio je savez Ašanti. Ta
konfederacija imala je centar na teritoriji sadašnje Gane. U XIX veku je
ojačala i pružala herojski otpor engleskim kolonizatorima. U dubini afričkog
kontinenta u XVIII i početkom XIX veka nastao je niz plemenskih država -
Fulbe, Tukulera (obe u zapadnom Sudanu), Sokoto (područje Hausa u
severnoj Nigeriji), Buganda (sadašnja Uganda), Ruanda, Burundi. Islamski
veroučitelj Osman dan Fodio poveo je Fulbe i Tukulere i siromašnije slojeve
Hausa u "sveti rat" (džihad) za širenje islama. Krajem XVIII i početkom
XIX veka oborio je vlast Hausa i stvorio moćnu islamsku državu Sokoto u
zapadnom i centralnom Sudanu. Kasnije je al-Hadž Omar iz Senegala
objedinio države Sokoto, Masina i okolne sultanate i šeikate i stvorio moćnu
državu Tidžaniju. Imao je vojsku naoružanu vatrenim oružjem, koje su
muslimanski trgovci nabavljali od Engleza sa istoka (iz Egipta).
Između afričkih jezera oko 1500. godine nastala je jedna od prvih
država - "imperija" Bunjoro-Kitara koja se nalazila na severozapadu
današnje Ugande. Sredinom XVII veka pojavili su se suparnici ove imperije

465
- Ankole (zapadno od jezera Viktorija) i Buganda. NJena teritorija je sužena
na državu Bunjoro, koju je zauzela Buganda u XIV-XV veku. Posle
ekspedicija Spika i Granta (1861) i Stenlija (1875) Velika Britanija je
pretvorila Bugandu u svoj protektorat (1909). U području jezera Mohazi
nastala je u XVI-XVII veku država Ruanda, a krajem XVII veka formirala
se država Burundi. Ove dve države poznate su po svom kastinskom sistemu
kojeg je nametnulo stočarsko pleme Tutsi zemljoradničkom plemenu Hutu i
Pigmejima. Dinastičke borbe za vlast učinile su Ruandu i Burundi lakim
plenom nemačkih kolonijalnih osvajača - 1898. godine uključene su u
Nemačku Istočnu Afriku.
Zabrana prodaje robova u engleskim kolonijama (1807) i Brazilu
(1859) a naročito zabrana ropstva u engleskim kolonijama (1833),
francuskim kolonijama (1848), SAD (1865), Brazilu (1880), na Kubi (1888),
smanjila je interes za Afriku. Holanđani i Danci ustupili su Velikoj Britaniji
svoje teritorije na Zlatnoj Obali i time se isključili iz kolonizacije Afrike.
Engleska je prokopala Suecki kanal (1869) koji je dao nov značaj
mediteranskoj i istočnoj Africi na Velikom imperijalnom putu za Aziju.
Portugalci su iskoristili povoljne međunarodne prilike i učvrstili svoje
pozicije na obalama Angole i Mozambika, na nekim ostrvima u Gvinejskom
zalivu i delu Gvineje. Sredinom XIX veka nemački trgovci iz Hamburga i
Bremena osnivaju faktorije na obali budućih kolonija Kameruna i Togoa, u
Lagosu i na obali Dahomeja. Krstarili su primorskim područjima Angole i
jugozapadne Afrike (Namibije), uspostavili trgovačke veze s istočno-
afričkim gradovima i Zanzibarskim sulatanatom, utvrdili se u Gabonu. Bila
im je potrebna podrška države i aneksija kolonija, koju su dobili tek 1884., a
dotle su Francuska i Velika Britanija već stekle prednost.
Francuska je 1830. godine osvojila Alžir i krenula u osvajanje
Maroka i Tunisa. Trgovačke firme iz Bordoa i Marselja uspostavljaju luke,
naselja i utvrde na teritoriji Senegala, Obale Slonovače (Gran Basam,
Asina), na obali Dahomeja (Vidah, Kotona) i Gabona (Librevil). To su bila
uporišta za osvajanje i osnivanje kasnijih kolonija Senegala, Francuske
Gvineje, Obale Slonovače, Dahomeja, Konga. Zatim je nastao program
formiranja francuske kolonijalne imperije od Senegala do Nigera i na severu
do Alžira. Krajem 1860-h francuska osvajanja na obali došla su do granice
engleskog poseda Sijera Leone. Francuzi su dolinom reke Senegal prodirali
u unutrašnjost kontinenta. Naišli su na jak otpor islamske države Tidžanija
koja se prostirala od gornjeg toka Senegala do Timbuktua. Francuzi su tek
1893. godine zauzeli legendarni Timbuktu u okuci Nigera.
Pod uticajem filantropskih krugova engleske buržoazije, 1787.
godine je uz obalu Sijera Leone pristala engleska flota i iskrcala u regionu
današnjeg Fritauna (engl. Freetaonjn - slobodni grad) oslobođene robove iz
Amerike i sa Jamajke. "Kolonisti" su trebali organizovati englesku koloniju
Sijera Leone. Fritaun je postao sedište centralne kolonijalne administracije

466
svih engleskih poseda u Zapadnoj Africi. Ali prodor u unutrašnjost
("hinterland") išao je vrlo teško zbog otpora domorodačkih plemena. Tek
1895. godine Velika Britanija je uspostavila protektorat Sijera Leone. Slično je
nastala i Liberija. Ovde je inicijativa za repatrijaciju bivših robova potekla od
SAD. Krajem XVIII veka na specijalno za njih zakupljenu zemlju došlo je 18-
20 hiljada afro-amerikanaca, uglavnog sa karipskih ostrva. Na rtu Mezurado
izraslo je naselje Monrovija, nazvano u čast predsednika SAD Monroa. U
početku kolonijom je upravljao guverner imenovan u SAD. Liberija se
proglasila republikom 1847. ali su SAD to priznale tek 1862. godine.
Engleska je 1850. proglasila formiranje kolonije Zlatna Obala, koja
je do tada bila potčinjena guverneru Sijera Leone. Englezi su 1853. godine
počeli saditi kakaovac, donesen iz Surinama. Ubrzo su nikle plantaže,
naročito u oblasti Mapong-Akvapim koja je tradicionalna oblast proizvodnje
kakaoa u savremenoj Gani. Englezi su naišli na žestok otpor plemena Ašanti
koji je trajao decenijama. Tek u sedmom pohodu protiv herojske odbrane
plemena Ašanti, 1872-74, engleska vojska je zauzela prestonicu Kumasi. Ali
ne i zlatni presto, simbol vrhovne vlasti, kojeg su Ašanti odneli u šume i
otuda nastavili borbu sve do 1900. godine. Na Zlatnoj Obali mlada
buržoazija i inteligencija su proglasili nezavisnu konfederaciju Fanti
(sastojala se od konstitutivne monarhije Fanti i republike Akra). Postojala je
u periodu 1868-71. a onda se pod pritiskom engleskih vlasti raspala.
Sredinom XIX veka obala Nigerije poslužila je Englezima kao
odskočna daska za prodor u unutrašnjost. Grad Lagos je bio veliko
trgovačko mesto. Englezi su Lagos s njegovim hinterlandom proglasili
kraljevskom kolonijom nadajući se da će odatle proširiti svoju vlast sve do
Kameruna. Do kraja XIX veka zauzeli su postepeno Centralnu i Severnu
Nigeriju i odbili konkurenciju nemačkih trgovaca i francuskih kolonizatora.
Engleski prodor u Južnu Afriku naišao je na otpor holandskih
naseljenika (Bura) i domorodačkih plemena. Naime, Buri su istrebili ili
potčinili Bušmane. NJima slični Hotentoti povukli su se u jugozapadnu
Afriku, gde su postali plen nemačke kolonijalne ekspanzije. U jugoistočnoj
Africi živela su plemena koja govore bantu jezicima - Nguni (među njima
velika plemena Kose i Zulu), Suto-Cvana (plemena Suto, Kololosuto), Svazi
i odvojena od Zulu plemena Ndebele (u Transvalu) i Matabele (u današnjem
Zimbabveu). Oni su se proslavili herrojskom borbom protiv burskih i
engleskih kolonijalnih osvajača. Početkom XIX veka Kapsku koloniju
naseljenu Burima (hol. boer - seljak) zauzela je Velika Britanija. Godine
1836. krenulo je 5-10 hilj. Bura na sever da bi se oslobodilo engleske vlasti.
Jedna grupa je prešla reku Oranž i potisnula pleme Matabele. Druga grupa je
prešla Drakonske planine i na teritoriji plemena Zulu proglasila 1839. godine
nezavisnu republiku Natal, koju su 1843. zauzeli Englezi i proglasili je
svojom kolonijom. Buri su napustili Natal i severno od reke Val osnovali tri
republike (Lejdenburg, Zautpansberg i Utreht) koje su se 1853. ujedinile u

467
Republiku Transval. Sledeće godine je proglašena i Republika Oranž. U
Oranžu su 1867. godine otkriveni dijamanti a 1884. godine u Transvalu
zlato. To je izazvalo imigraciju Engleza i konačno dovelo do anglo-burskog
rata (1899-1902). Otpor burskih republika bio je slomljen 1902. i obe su bile
priključene engleskim kolonijama. Kroz nekoliko godina (1910) Transval i
Oranž su zajedno sa Kapskom zemljom i Natalom obrazovale dominion
Južnoafričku Uniju. Istovremeno je trajala ogorčena borba plemena Kosa i
Zulu, poznata kao osam "kafrskih", ratova protiv burskih a zatim i engleskih
kolonizatora. Otpor je trajao skoro sto godina. Posle teških borbi pleme Kosa
je doživelo genocid a Zululend je priključen engleskom posedu Natal.
Nemačka je u jugozapadnoj Africi (Namibiji) zbog otpora istrebila
oko 80% plemena Herero. Da bi sprečili prodor Nemačke u Bečuanalend i
da bi okružili Bure s te strane, Englezi su potkupili neke poglavice plemena
Cvana i 1885. godine faktički okupirali njihovu teritoriju, današnju Bocvanu.
Izvesni britanski političar Sesil Rodez kupio je od poglavice plemena
Matabele za 100 funti sterlinga mesečne nagrade i 1000 pušaka isključivu
vlast nad svim rudama i pravo da gradi sve što je potrebno za njihovu
eksploataciju. Uskoro je poglavica Matabele shvatio da je dao vlast u ruke
došljacima, podigao je ustanak ali su ga Englezi u krvi ugušili i priključili
teritoriju svojim posedima. Tako su 1898-99. nastale kolonije Severna
Rodezija (danas Zambija) i Južna Rodezija (danas Zimbabve). Savez južnih
plemena Suto uspeo je posle tri rata (1858-68) da sačuva nezavisnost
Basutolenda. Ali potkupljivanjem poglavica Englezi su uspeli da razbiju
plemenski savez i da 1868. uspostave protektorat nad Basutolendom (danas
Lesoto) kojeg su uključili u Kapsku koloniju.
Gradovi na obalama istočne Afrike severno od Mozambika već u
XVIII veku su bili pod uticajem Maskatsko-Omanskog sultanata, koji je
delujući iz južnog dela Persijskog zaliva imao važnu ulogu u trgovini
robljem i drugim, između istočne Afrike, Indije i zemalja Persijskog zaliva.
Početkom XIX veka grad i ostrvo Zanzibar postali su centar obnovljene
države Maskat-Omana. Maskatski Arapi na Zanzibaru postepeno su proširili
vlast na obalske gradove Pata, Lamu, Pemba, Mogadišo, Mombasa i druge.
Godine 1856. Zanzibarski sultatanat se raspao na dva dela - Maskat i
Zanzibar. Otvaranje Sueckog kanala (1869) pojačalo je interes Velike
Britanije i Nemačke za Zanzibar, s kojim su obe uspostavile trgovačke veze.
Helgolandskim dogovorom 1890. one su razgraničile sfere uticaja, podelivši
nezavisni sultanat na dva dela - jedan potčinjen engleskom protektoratu a
drugi nemačkoj koloniji istočna Afrika. Britanci i Portugalci su razgraničili
interese 1891.
Madagaskar, jedno od najvećih ostrva sveta, naseljeno je stanovništvom
koje u jeziku, kulturi i običajima ima mnogo zajedničkog sa stanovnicima
Indonezije. To se naročito odnosi na plemena Merna i Becileo, u centralnom
delu ostrva. Savez plemena Merna formirao je još u XVI veku državu Imerina.

468
Kasnije su još neka plemena stvorila svoje države. Od sredine XVII veka
Francuzi su bezuspešno pokušavali da osnuju svoje kolonije na Madagaskaru. U
XVIII veku objekt njihove kolonijalne politike postalo je ostrvo Mauricijus, koje
su Holanđani napustili 1712, i ostrvo Burbon (Reinion). Mauricijus i Sejšele
zauzela je Velika Britanija u vreme napoleonovih ratova. U međuvremenu se
država Imerina proširila na celo ostrvo i početkom XIX veka se preimenovala u
Kraljevinu Madagaskar. Francuzi su postepeno širili svoj ekonomski i kulturni
uticaj da bi na kraju XIX veka iskoristili dinastičke borbe i proglasili
Madagaskar francuskom kolonijom (1896).
Kolonijalna trka u unutrašnjost Afrike (hinterland) je ojačala posle
Berlinske konferencije (1884-85) na kojoj je zaključeno da status kolonija
mogu imati samo one teritorije koje su stvarno okupirane. Za kratko vreme
stvoren je niz novih političkih jedinica, čija su ekonomsko-politička središta
bila na obali. Nemački kolonizatori koji su se 1884. ustremili u dubinu
Afrike, naišli su na severozapadu današnje Tanzanije na jak savez plemena
NJamvezi. Nemci su u početku imali podršku NJamveza, sve do 1892., kada
su ih krvavom akcijom pokorili i formirali koloniju Tanganjiku.
Egipat je do 1882. godine nominalno bio provincija Turske ali su u
njemu jak uticaj imale Engleska i Francuska. Englezi su tamo počeli gajiti
pamuk zbog opadanja uvoza pamuka iz Amerike u vreme rata Severa i Juga.
Godine 1881-82 izbila je revolucija, zatim je usledila engleska intervencija i
okupacija Egipta. Suecki kanal je stavljen pod vojnu upravu Engleske a
Egipat je sačuvao nominalno veze s Turskom sve do prvog svetskog rata
kada je Turska imperija propala. Engleska je uporedo s Egiptom počela
potčinjavati Sudan, koji je pripadao Egiptu. Ovde je 1881. izbio nacionalni
pokret protiv stranaca (Engleza u egipatskoj "službi"), koji je dobio karakter
"svetog rata" (džihada). Na čelu je bio prorok Mahdi koji je porazio Engleze,
zavladao Sudanom i proglasio državu Mahdi. Ta država je trajala 16 godina
- do 1898. kada ju je zauzela engleska vojska. Sudan je zvanično bio
kondominium Engleske i Egipta (nazivao se "Anglo-Egipatski Sudan") ali je
njime upravljao engleski guverner. Engleska vojska osvajala je Sudan sa
severa a francuska sa zapada, susrele su se kod mesta Fašoda i tu se
sporazumele o podeli sfera uticaja. Etiopija je početkom XIX veka bila jako
razjedinjena. Među kneževinama Tigre, Šoa, Amhara i Godžam vodile su se
borbe za vlast. Pod pretnjom vojne intervencije Velika Britanija je
obezbedila svoj uticaj u Etiopiji, ali je ova ipak očuvala političku
nezavisnost. I etiopska vojska je učestvovala u ratu protiv Mahdija ali je bila
potučena a njen car ubijen. Italijani su zauzeli luku Masau i pokušali
okupirati celu Etiopiju, ali su u bici kod Adue (1895-96) bili poraženi.

469
470
 Engleska je krajem XIX veka držala prostrane teritorije u istočnoj
Africi - Keniju, NJasalend (Malavi), Bugandu (Uganda), obalu Adenskog
zaliva (Brit. Somalija), a takođe i ostrvo Sokotru. Držali su i veliki deo južne
Afrike - Bečuanalend, Rodeziju, Basutolend, Kapsku zemlju, Natal. Već
krajem XIX veka nastala je ideja za formiranje niza engleskih poseda od
Egipta do Južne Afrike (od Kaira do Kejptauna) ali sve do I svetskog rata
engleske posede razdvajale su nemačke kolonije Tanganjika i Ruanda-
Urundi. U zapadnoj Africi Velika Britanija je držala Nigeriju, Zlatnu Obalu,
Sijera Leone, Gambiju. Britanske kolonije u Africi ukupno su zahvatale 9,8
mil. km2 ili oko 37% svih kolonija na ovom kontinentu. One nisu bile
povezane u političku celinu već je svaka imala posebnu upravu i samostalno
se ekonomski razvijala. To je učinilo da su ove zemlje danas privredno
stabilnije nego bivše francuske kolonije.
Francuska je imala drugačiju kolonijalnu politiku. Stvorila je ogroman
kolonijalni kompleks od oko 11 mil. km2 (oko 1/3 afričkog kontinenta). U
severnoj i zapadnoj Africi držala je oko 9 mil. km2 od čega je veliki deo
pustinjski. Osim toga njeni posedi su bili Madagaskar i Francuska Somalija
(Afar i Isa ili DŽibuti) i ostrvo Reinion. Francuska je nameravala da od svojih
kolonija Mauritanije, Senegala, Zapadnog Sudana, Gvineje, Obale Slonovače,
Nigera, Gornje Volte i Dahomeja stvori integralni deo Francuske. Zbog toga je
ove posede ujedinila u Federaciju Francuska Zapadna Afrika, sa sedištem u
Dakaru. Kasnije je toj federaciji priključen istočni Togo (deo bivše nemačke
kolonije). Federacija je bila uključena u Prekomorsku Francusku. Slobodna
inicijativa privatnog kapitala dovela je do monokulturne privrede i raspada
tradicionalnih društvenih struktura. Nije se vodilo računa o razvoju
samouprave pojedinih zemalja. Nepovoljne posledice odrazile su se raspadom
Federacije 1958., kada su nastale nezavisne države Mali, Niger, Čad, Obala
Slonovače, Gornja Volta (Burkina Faso), Dahomej (Benin), Mauritanija. U
severnoj Africi Francuska je uzela od Turske Alžir (1830) i Tunis (1881-2) na
koji je pretendovala i Italija. Francuska se 1911. spremala da okupira
Marokanski sultanat (koji nije pripadao Turskoj), ali je to izazvalo revolt
drugih evropskih sila. Nemačka je 1911. poslala u luku Agadir vojni brod,
tobože da zaštiti tamošnje nemačke državljane. "Agadirski incident" rešen je
sporazumom tako što je Francuska dala deo svojih poseda u Kongu Nemačkoj
da se ova odrekne pretenzija na Maroko. Ugovorom 1912. Maroko je podeljen
na francuski protektorat (južni deo), španski protektorat (severni deo) i grad
Tanger s međunarodnim statusom. Engleskoj je garantovana bezbednost
Gibraltara i sloboda akcije u Egiptu a Italiji je data saglasnost da zauzme
Tripolitaniju koju je još držala Turska.
Nemačka je 1914. držala u Africi 2,7 mil. km2 sa oko 11-12 mil.
stanovnika. Pošto se uključila u osvajanje sa zakašnjenjem, na više mesta se
sudarala s interesima Francuske i Velike Britanije. U istočnoj Africi sudarila
se s interesima Velike Britanije u Tanganjiki i na Zanzibaru. Helgolandskim

471
dogovorom 1890. Nemačka se odrekla svojih prava na Zanzibar u zamenu za
englesko ostrvo Helgoland u Severnom moru. Nemačka je uoči Prvog
svetskog rata držala Jugozapadnu Afriku (Namibiju), Istočnu Afriku
(Tanganjiku), Kamerun i Togo.
Italija se posle prokopavanja Sueckog kanala ustremila na Crveno
more. Zakupila je zaliv Asab a zatim je 1885. godine oko njega formirala
koloniju Eritreju. Pokušaj okupacije Etiopije završio se porazom kod Adue
1896. Italija je zauzela deo obale Somalije (Somalija je bila podeljena na tri
dela - francuski, engleski, italijanski), a 1911-12. otela je od Turske oblasti
Tripolitaniju i Kirenajku (kasnije ujedinjene pod nazivom Libija) i grupu
ostrva Dodekanez i ostrvo Rodos. Tako je Italija 1914. vladala prostorom od
1,5 mil. km2 većinom pustinje, gde je živelo samo 1,4 mil. stanovnika.
Belgijski kralj Leopold II osnovao je tzv. "Međunarodno udruženje
za istraživanje i civilizaciju centralne Afrike" koje je zauzelo teritorije u
slivu Konga (2,3 mil. km2). Kralj se 1835. proglasio suverenom "Slobodne
države Kongo" koja je postala njegov lični posed, kojeg je 1908. prodao
državi Belgiji.
Portugalija je uoči Prvog svetskog rata držala svoje stare kolonije
stečene još u XV-XVI veku - Angolu, Mozambik, Zelenortska ostrva, ostrvo
Maderu, Portugalsku Gvineju (Gvineju Bisau), ostrva Sao Tome i Principe.
NJenu nameru da teritorijalno proširi i poveže Angolu i Mozambik sprečila
je Engleska, stvaranjem Bečuanalenda (Bocvane) i Rodezije. Portugalski
posedi iznosili su 2 073 000 km2.
Španija je svojim starim posedima (Kanarska ostrva, gradovi Seuta i
Melilja) krajem XIX veka pridodala Zapadnu Saharu (Rio de Oro), Špansku
Gvineju (Rio Muni), Španski Maroko i enklavu Ifni na jugozapadu Maroka.
Ukupna površina španskih poseda u Africi iznosila je 322 000 km2 sa oko 600
000 stanovnika.Uoči Prvog svetskog rata (1914) evropske kolonijalne sile
podelile su celu Afriku, zauzevši 90,4% njene površine. Jedine nepokorene
zemlje bile su Etiopija i Liberija a Egipat je imao unutrašnju autonomiju.

PROCES DEKOLONIZACIJE AFRIKE postavljen je kao imperativ

na Prvom panafričkom kongresu u Parizu, koji je održan za vreme Mirovne
konferencije u Versaju (1919). Međutim, bivše nemačke kolonije Togo,
Kamerun, Jugozapadna Afrika, Nemačka istočna Afrika, od kojih je
dekolonizacija trebalo da počne, predate su kao mandatne teritorije Lige
naroda (lat. mandatum - povereništvo) Velikoj Britaniji, Francusakoj, Belgiji
i JAR. Velikoj Britaniji je pripala Tanganjika, deo Togoa (33 000 km2) koji
je kasnije (1956) uključen plebiscitom u sastav britanske kolonije Zlatna
Obala (Gana), i deo Kameruna (zapadni Kamerun). Francuska je dobila
Istočni Kamerun i deo Togoa, oko 56 600 km2 (današnja republika Togo)
koji su kasnije dobili nezavisnost. Britanski mandat Togo ušao je u sastav
države Gane, a britanski mandat Kamerun (88 300 km2) se posle plebiscita

472
podelio (1961) tako da je južni deo (43 300 km2) ujedinjen sa Kamerunom
(bivšim francuskim mandatom) a severni deo (45 000 km2) sa Nigerijom.
Belgiji je pripala Ruanda-Urundi a Južnoafričkoj Uniji Jugozapadna Afrika
(Namibija). Ustanci u Egiptu 1919. i 1921. godine primorali su Veliku
Britaniju da 1922. prizna nezavisnost ovom protektoratu. Ustanak u Maroku
1921. rezultirao je proglašenjem 1922. godine nezavisne republike na
području Rifa, ali je špansko-francuskom intervencijom ustanak ugušen.
Pokreti za nezavisnost počeli su jačati u Tunisu, Alžiru, Libiji, Somaliji,
Angoli, Mozambiku, Kongu, Madagaskaru. Nova osvajanja vršila je jedino
Italija, koja je u ratu 1935-6. okupirala carevinu Etiopiju, ali se ova već
1941. oslobodila uz pomoć Velike Britanije.
Posle II svetskog rata (1945), u Mančesteru se sastao IV Panafrički
kongres koji je istakao zahtev - nacionalna nezavisnost afričkim narodima. Te
1945. godine bile su nezavisne samo 4 države - Egipat, Etiopija, Liberija i
Južnoafrička republika. Proces oslobađanja nije išao lako. Ustanak na
Madagaskaru 1947. Francuzi su nemilosrdno ugušili pobivši oko 100 000
Malagašana. Ustanak u Keniji 1952. ugušili su Englezi, pobivši preko 12 000
ljudi. Fašistički režim u Portugaliji počinio je 1953. krvavi pohod u Sao Tome
i Principe, pobivši preko 1000 domorodaca. U periodu 1951-59 nezavisnost je
dobilo 6 zemalja: Libija (1951), Sudan (1956), Zlatna Obala - Gana (1957),
Maroko, Tunis i Republika Gvineja (1958). Revolucijom u Egiptu 1952.
oborena je monarhija. Ustanak u Alžiru i rat u periodu 1954-62 oslabio je
Francusku te su se brojne njene kolonije oslobodile, uglavnom 1960.
"Godina Afrike" bila je 1960. Nezavisnost je tada dobilo 17 bivših
kolonija, uglavnom francuskih. To su Mauritanija, Mali (Zapadni Sudan i
Senegal), Obala Slonovače, Gornja Volta (Burkina Faso), Togo, Dahomej
(Benin), Niger, Čad, Centralnoafrička Republika, Gabon, Kamerun, Kongo
Brazavil (NR Kongo), Kongo Kinšasa (Zair, DR Kongo), Madagaskar,
Nigerija i Britanska Somalija koja se ujedinila sa Italijanskom Somalijom.
U periodu 1961-4. nezavisnost je dobilo devet država, uglavnom
bivših britanskih kolonija. To su Sijera Leone (1961), Uganda (1962),
Kenija (1963), Tanganjika i Zanzibar (1963, ujedinjene u Republiku
Tanzaniju 1964), Malavi, Zambija (1964), Ruanda i Burundi (1962), Alžir
(1962). U Africi je 1965. već bilo 33 nezavisne države. U periodu 1965-70
nezavisnost su dobile uglavnom male zemlje. To su Gambija (1965),
Bocvana (1966), Svazi (1968), Lesoto (1966), Mauricijus (1968) i
Ekvatorijalna Gvineja (1968).
Sedamdesetih godina razbuktala se oružana borba za nezavisnost u
portugalskim kolonijama i na jugu Afrike. Veliki vojni troškovi uticali su da
Portugalija 1974. prizna svojim posedima nezavisnost. Samostalnost su
dobile Gvineja Bisau (1973), Mozambik, Sao Tome i Principe, Zelenortska
ostrva, Angola (1975), britanski posed Sejšeli (1976), francuska teritorija
Afar i Isa - DŽibuti (1977), britanska južna Rodezija - Zimbabve (1980).

473
Poslednja velika kolonija Namibija izborila se za nezavisnost 1991. Etiopija
je priznala secesiju Eritreje 1993.
Dekolonizacija je donela dezintegraciju velikih kolonijalnih
administrativnih jedinica i ujedinjenje nekih teritorija. Ujedinjeni su
Francuski i južni deo Britanskog Kameruna 1961; Španski i Francuski
Maroko (1956), međunarodna zona Tangera (1957), Južni Španski Maroko
(1958) i enklava Ifni (1969). Maroko je priključio (1976) severni deo
Zapadne Sahare (bivše Španske Sahare) a 1979 i južni deo, pošto se
Mauritanija povukla. Tanganjika i Zanzibar su ujedinjeni 1964. u republiku
Tanzaniju. Eritreja se udružila u federaciju s Etiopijom (1952) a zatim
postala provincija Etiopije (1962) kada je počeo separatistički pokret koji je
završen otcepljenjem (1993). Republika Somalija je nastala ujedinjenjem
italijanskog i britanskog dela (1960). Francuski deo se osamostalio kao
država DŽibuti (1977). Relikti neslavne kolonijalne ere očuvali su se na
malim prostorima. Pod upravom Velike Britanije je još ostrvo Sveta Jelena,
pod upravom Francuske je ostrvo Reinion, a pod upravom Španije su
gradovi Seuta i Melilja i nekoliko malih ostrva (66 km2) na severnoj obali
Afrike. Posle dekolonizacije izvršena je "afrikanizacija" brojnih geografskih
naziva država, gradova, ostrva, reka i jezera.

6. Formiranje političke Prve državne tvorevine u Latinskoj

Americi bile su gradovi-države Maja na
karte Latinske Amerike
teritoriji današnje Gvatemale i južnog
Meksika. Među najstarijima je država
naroda Čimu na severu Perua (oko 400 g.
p. n. e.) koju su 1450. godine uništile Inke. Država Tolteka postojala je u
prvom milenijumu n. e. na jugu Meksičke visoravni, s glavnim gradom Tula
(Tollan). Veće države pojavile su se tek u XIV veku. Jedna od njih bila je
konfederacija Acteka s prestonicom u gradu Meksiku, osnovana oko 1325 g.
pod imenom Tenohtitlan. Druga je bila država Inka pod nazivom Tauantinsuju
s prestonicom u gradu Kusko (od "kosko" što na jeziku kečua znači "pupak" tj.
centar) koji je početkom XVI veka bio veći od Londona. Ta država zahvatala
je prostor Anda od reke Patija (Kolumbija) do reke Maule (Čile) a na istoku je
zahvatala delove današnjeg Brazila, Paragvaja i Argentine.
Kolumbova otkrića (1492-1502) proširila su okvire starog "orbis
terrarum" i uvukla Ameriku u sferu interesa evropskih sila - Španije i
Portugalije, zatim Engleske, Francuske, Holandije. Poznati konkvistador
Kortez uništio je staru imperiju Acteka u Meksiku a Pizaro Inka u Peruu, u
prvoj poplovini XVI veka. Neposredno posle otkrića Amerike zaoštrilo se
rivalstvo između Portugalije i Španije za podelu kolonija. Podela sveta na
interesne sfere između Portugalije i Španije nastala je ugovorom u
Tordesiljasu 1494. Liniju podele odredio je papa Aleksandar VI (Rodrigo
Bordžija) duž "papskog meridijana" na udaljenosti 370 milja (2000 km)

474
zapadno od Zelenortskih ostrva (460 zapadne geografske dužine od Griniča).
Znatan deo podeljenog sveta nije još bio ni poznat evropljanima. Ugovormo
u Saragosi 1529. produžena je linija podele na drugi deo polukugle (1450 i.
g. d.), te je tako teorijski ceo svet bio podeljen na dve interesne sfere -
špansku i portugalsku. Bila je to prva u istoriji podela sveta na interesne
sfere. Ona je znatno uticala na pravce geografskih otkrića i kolonijalizma
dve rivalske sile - Portugalije i Španije. Papski meridijan delio je Brazil tako
da je njegov istočni deo pripao Portugaliji. Portugalci su počeli kolonizaciju
u jugoistočnom delu 1530. a 1549. godine osnovali su koloniju Brazil. Na
čelu je bio generalni guverner a teritorija se delila na kapetanije (capitanias
ili donatarias). Zapadno od meridijana podele Španci su u Severnoj i Južnoj
Americi stvorili ogromnu kolonijalnu imperiju koja je bila vlasništvo krune
Kastilije. Delila se na administrativne jedinice I reda - vicekraljevstva
(virreinatos), II reda - generalne kapetanije (capitanias generales) podređene
neposredno kruni, i III reda - provincije. Najpre je 1535. postalo
vicekraljevstvo Nova Španija (današnji Meksiko), zatim 1542. generalna
kapetanija Gvatemala i vicekraljevstvo Peru.
U drugoj polovini XVI veka pojavljuju se rivali sa Španijom u
basenu Karipskog mora - Engleska, Francuska, Holandija. Portugalija dobija
rivale u području brazilskih država Pernambuko (Holandiju) i Baija
(Francusku). Trgovačke kolonije počele su zauzimati i naseljavati nezauzeta
ostrva u Malim Antilima, obale Gujane. Britanija zauzima Beliz.
Kolonizacija je bila praćena ropstvom i pojavom rasizma kakvog Evropa
ranije nije poznavala. U skladu s teorijom merkantilizma jedina funkcija
kolonija bila je bogaćenje zemlje metropole. Zato su privredom većine
engleskih, holandskih i francuskih kolonija upravljale trgovačke kompanije,
registrovane u metropoli. Kruta ekonomika Španije preferirala je državni
aparat a Portugalija je primenjivala mešovite metode. Te razlike dovele su
nesumnjivo do napretka prve grupe. Trgovačke i industrijske zemlje
(Holandija, Engleska, Francuska) brzo su učvršćivale svoje pozicije. Španija
i Portugalija su gubile značaj i trpele vojne poraze od konkurenata.
U drugoj polovini XVII veka Španija je na račun Engleske izgubila
Jamajku. Zapadni deo ostrva Haiti pod nazivom La Espanola (uglavnom
današnja država Haiti) preotela je Francuska 1697. godine a istočni deo pod
nazivom Santo Domingo (današnja Dominikana) ostao je u posedu Španije
do 1795. godine kada ga je preuzela Francuska. Engleski posedi su
predstavljali posebne upravne jedinice pod vlašću guvernera imenovanih u
Londonu. Francuski posedi bili su podeljeni na dva gubernatorstva - Sent
Domingo i ostrva Mali Antili i Kajena (Gujana). Pojedina ostrva u Malim
Antilima više puta su prelazila iz ruke u ruku. Zapadna Devičanska
(Virdžinska) ostrva zauzela je Danska 1671. a ostrvo Sen Bertelemi (u
arhipelagu Zavetrine) zauzela je Švedska.

475
 U španskim kolonijama u XVIII veku administrativnim promenama
nastala su nova vicekraljevstva i generalne kapetanije. Vicekraljevstvo Nova
Grenada osnovano je 1739. godine na prostoru današnje Kolumbije, Paname,
Ekvadora i Venecuele. Vicekraljevstvo La Plata (Buenos Aires) osnovano je
1776. na prostoru današnje Argentine, Paragvaja, istočnog Čilea i većeg dela
Bolivije. Status generalnih kapetanija dobile su Čihuahua - danas savezna
država Meksika (1776), Venecuela (1777), Havana - Kuba (1777) i Čile
(1778). Brazil je 1763. godine postao vicekraljevstvo. Ugovorom u San
Ildefonsu (1763) između Španije i Portugalije njegove granice su pomerene
daleko na zapad i na jug u odnosu na liniju označenu u Tordesiljasu. Brazil
je dobio nezavisnost 1822. i postao carevina a od 1889. je republika.
Zauzimanje Španije od strane Napoleona otvorilo je Francuskoj
vrata u Latinsku Ameriku i podstaklo talas oslobodilačkih pokreta. Ustanak
crnih robova koji je počeo 1791. u Santo Domingu završen je oslobađanjem
1804. godine i stvaranjem prve nezavisne države - Republike Haiti - baš na
ostrvu koje je postalo prva španska kolonija pošto ga je otkrio Kolumbo
(1492). Zatim su 1809. i 1810. godine buknuli ustanci za nezavisnost u
mnogim španskim kolonijama. Posle niza bitaka oslobodile su se sve
španske kolonije u kontinentalnom delu Latinske Amerike. Zatim je
nezavisnost dobila Dominikana (1821) koja je u periodu 1822-44. ulazila u
sastav Haitija a 1844. je postala samostalna Dominikanska Republika.
U poslednjoj fazi oslobodilačkih pokreta (1822-1824) jedan od
glavnih vođa Simon Bolivar pokrenuo je ideju o stvaranju konfederacije
bivših španskih poseda. Sjedinjena Espanjoamerika trebala je da bude
ravnopravan partner Sjedinjenim Američkim Državama i tadašnjim
evropskim silama, pre svega Velikoj Britaniji koja je još od polovine XVIII
veka jačala svoj ekonomski uticaj u Južnoj Americi. Smeli plan Bolivara o
velikoj konfederaciji završio se fijaskom zbog jakog otpora lokalnih
oligarhija i vojnih vođa. Nastale su većinom male države čiji su ustavi po
ugledu na američki bili čista apstrakcija a brojni proglasi (pronunciamentos)
i građanski ratovi dovodili su na vlast nove vođe (caudillos). Sledećih godina
proces političke dezintegracije zahvatio je i one političke jedinice koje su
zajedno proglasile nezavisnost i ustav. Raspala se 1830 g. Velika Kolumbija,
koja je bila proklamovana 1819. na teritoriji vicekraljevstva Nova Grenada i
Venecuela. Reaspala se 1848. Federalna Republika Centralne Amerike.
Zapravo provincije centralne Amerike su proklamovale nezavisnost dva
puta - 1821. i 1823. godine kao Ujedinjene Provincije Centralne Amerike.
Ustavom iz 1824. one su promenile naziv u Federaciju Centralne Amerike.
Nove države su nastajale u granicama kolonijalnih jedinica
(vicekraljevstava, audijencija, provincija). Činjenica da granice nisu bile
uvek jednoznačno utvrđene a u nekim područjima nisu ni postojale (u
Amazoniji, Kordiljerima) i da se administrativna podela kolonija često
menjala - bila je jedan od glavnih uzroka sporova i konflikata među

476
republikama Latinske Amerike. Glavna sporna područja bila su Paragvaj,
pustinja Atakama, Gujana, periferni prostori Amazonije i karipska obala
centralne Amerike. Zemlje Latinske Amerike, izuzev Kube i Portorika,
dobile su nezavisnost u periodu 1810-1825. i postale su republike, izuzev
Brazila koji je postao monarhija pa tek 1889. republika. Na prostorima
bivših poseda Španije u Latinskoj Americi u XIX veku nastale su sledeće
države: Meksiko, Gvatemala, Salvador, Honduras, Nikaragva, Kostarika,
Venecuela, Kolumbija, Ekvador, Peru, Bolivija, Čile, Paragvaj, Argentina,
Urugvaj i Dominikana.
Usled velike zaostalosti ovde se nije mogla razviti buržoaska
demokratija kao u Severnoj Americi. Ekonomska slabost i politička
nestabilnost omogućili su penetraciju stranog kapitala, pre svega britanskog i
angloameričkog. Kao novi rival u području Latinske Amerike pojavljuju se
SAD, koje su stale na put imperijalističke ekspanzije i želele potisnuti
evropske sile sa američkog kontinenta. Pod kraj oslobodilačkih pokreta u
Latinskoj Americi, predsednik SAD Monro proglasio je 1823 g. svoju
doktrinu koja glasi: "Amerika Amerikancima". Ta doktrina koju je
"dopunio" Teodor Ruzvelt 1895, trebala je biti garancija nezavisnosti država
američkog kontinenta, ali je faktički postala težnja SAD za ekonomskom
dominacijom u Latinskoj Americi. Španija je, oslabljena revolucijama u
njenim južnoameričkim kolonijama, 1819. u bescenje prodala Floridu
Sjedinjenim američkim državama. SAD su 25 godina kasnije anektirale
Teksas, što je dovelo do rata sa Meksikom koji je usled toga 1848 g. izgubio
severni deo - oko 2/5 cele njegove teritorije (prostor današnjih država
Kalifornije, Arizone, Nevade, Jute, Kolorada, Vajominga i dela Novog
Meksika). SAD su 1853. godine zauzele južnu Arizonu i ostatak Novog
Meksika. Težnja SAD za hegemonijom na zapadnoj polukugli, a posebno u
severnim delovima Latinske Amerike, ubrzala je pad dve poslednje španske
kolonije - Kube i Portorika i uzrokovala separaciju Paname od Kolumbije.
Kuba se borbom za nezavisnost od 1868. do 1902. godine oslobodila a
Portoriko je 1900. postao teritorija SAD.
Panama je proklamovala nezavisnost 1903. a dve nedelje kasnije
potpisala je ugovor sa SAD u kojem im priznaje večito vlasništvo zone
široke 10 milja koja se proteže preko Panamske prevlake, kroz koju je 1914.
prokopan Panamski kanal. Po ugovoru Panami je isplaćeno 10 mil. dolara i
određena godišnja zakupnina od 250 000 dolara (danas oko 2,3 mil. dolara).
Pod pritiskom svetske javnosti zbog nepravednog stava SAD prema
Kolumbiji, od koje je insceniranom pobunom oduzeta njena pokrajina
Panama, SAD su 1921. isplatile Kolumbiji 25 mil. dolara na ime obeštećenja
za izgubljenu teritoriju. Međutim, u samoj Panami razvio se jak pokret za
nacionalizaciju Panamskog kanala i zone oko njega, te su se Amerikanci
morali obavezati 1974. da postepeno do 2000. godine priznaju pun
suverenitet Paname u toj zoni.

477
 Na početku XX veka na političkoj karti Latinske Amerike
dominirale su nezavisne republike. Kolonijalni posedi bili su Gujana,
Britanski Honduras, sva ostrva Malih Antila, Jamajka i Bahama. Kolonijalne
metropole bile su Velika Britanija, Francuska i Holandija. Velikoj Britaniji
su takođe pripadala Folklendska ostrva, Sjedinjenim državama Zapadna
Devičanska ostrva (kupljena od Danske 1917) i Portoriko. Posle Drugog
svetskog rata nastao je ubrzan proces dekolonizacije preostalih zavisnih
teritorija. Francuska je priznala status prekomorskih departmana za
Gvadelup i Martinik 1946. i Gujanu 1947. U njima vrhovnu vlast imaju
prefekti koji se imenuju u Parizu i generalne skupštine od po 36 članova koje
bira stanovništvo.
Velika Britanija stvorila je od svojih antilskih poseda 1958.
Federaciju Zapadne Indije, koja se raspala 1962. U njen sastav ulazile su
britanske kolonije Jamajka, Trinidad i Tobago, Barbados, Dominika,
Grenada, Antigva, Sen Lucija, Sent Vinsent i Montserat, Sent Kits, Nevis,
Angilja. Glavni grad bio je Port-of-Spejn na Trinidadu. Prve su dobile
nezavisnost najnaseljenije - Jamajka i Trinidad (1962), što je dovelo do
raspada Federacije, zatim Gujana i Barbados (1966). Zatim su nezavisnost
dobile: Bahama 1973, Grenada 1974, Surinam (bivša Holandska Gujana)
1975, Dominika 1978, Sent Vincent i Grenadin, kao i Sent Lucija 1979.
Osamdesetih godina nezavisnost su dobile: Beliz, Antigva i Barbuda 1981,
Sent Kristofer-Nevis 1983. godine.
U Latinskoj Americi sada postoji 34 države i 12 zavisnih teritorija,
uglavnom ostrvskih, koje pripadaju Velikoj Britaniji, Francuskoj, Holandiji i
SAD. Zavisne teritorije ukupno zauzimaju jedva 0,5% površine i 1,2%
stanovništva Latinske Amerike. Sve zavisne teritorije, izuzev Francuske
Gujane i Falklandskih (Malvinskih) ostrva nalaze se u arhipelagu Antila.
Velikoj Britaniji pripadaju ostrva: Virdžinska, Kajmanska, Montserat,
Angilja, Terks i Kejkes, Falklandi. Francuskoj pripadaju ostrva Gvadelup,
Martinik, Francuska Gujana. Sjedinjene Države drže Virdžinska ostrva, zonu
Panamskog kanala, Portoriko. Holandiji pripadaju šest ostrva u Malim
Antilima. Kuba je 1959. godine postala prva socijalistička zemlja u
Latinskoj Americi. Revolucionarni pokret u Nikaragvi oborio je 1979.
godine diktatorski režim. Borba za demokratizaciju društva ugušena je u
Čileu i Urugvaju uspostavljanjem profašističkih režima, dok je u Salvadoru
posle građanskog rata 1980-h nastupilo primirje (1991) uz posredovanje
SAD.

478
 Prve kolonije osnovali su gotovo
7. Formiranje političke istovremeno Francuzi i Englezi u periodu
karte Anglo Amerike 1605-1610 g. Francuzi su se naselili na
obali zaliva Fandi na poluostrvu kasnije
nazvanom Nova Škotska i u dolini reke
Sv. Lorenca u današnjem Kvebeku. Englezi su se stacionirali u zalivu
Čejsepik na ušću reke Xems u današnjoj Virdžiniji i na NJufaundlendu a
nešto kasnije osnovali su naselje Novi Plimut na obali zaliva Masačusets,
koje je postalo jezgro "Nove Engleske". Između engleskih kolonijalnih
jezgara naselili su se Holanđani (Nova Holandija) i Šveđani (Nova Švedska
u Delaverskom zalivu), ali su njihove kolonije u drugoj polovini XVII veka
prešle u ruke Engleza. Južna grupa Engleza u Virdžiniji, sastojala se se
uglavnom od neuspelih dvorjana i aristokrata koji su se želeli brzo obogatiti,
te su podizali plantaže i na njih dovozili robove iz Afrike. Severna grupa
Engleza, u Novoj Engleskoj, sastojala se uglavnom iz demokratskijih
elemenata - bezemljaša, radnika, inteligencije. U drugoj polovini XVII veka
nastalo je još jedno žarište engleske kolonizacije - na južnoj obali
Hadsonovog zaliva, gde je 1670. bila organizovana Kompanija Hadsonovog
zaliva za trgovinu krznima.
Francuska kožarska kompanija vršila je kolonizaciju Nove
Francuske, kako se tada nazivao region Sv. Lorenca. Osnovali su 1608.
Kvebek a 1642. Montreal. Osamdesetih godina XVII veka La Sal se od
jezera Mičigen spustio rekom Misisipi do mora i proglasio zemlje koje je
video posedom francuskog kralja, pod nazivom Luizijana, u čast Luja XIV.
Francuzi su 1717. na ušću Misisipija osnovali fort Novi Orlean, koji je
postao jezgro Luizijane. Drugo žarište francuske kolonizacije, na Novoj
Škotskoj, postepeno se proširilo i dobilo naziv Akadija. Tu je počelo
rivalstvo između Engleza i Francuza. Kolonizacija Engleza bila je masovnija
i ekonomski raznovrsnija.

SJEDINJENE AMERIČKE DRŽAVE imaju istorijsko jezgro u

engleskim kolonijama koje su se počele širiti od ušća Džems-rivera i za 150
godina zahvatile široke oblasti, tako da su se 1763. prostirale od obale do
Apalača a nominalno do reke Misisipi. Revolt u demokratskim krugovima
kolonista izazvao je ukaz iz 1763. koji je ograničio poljoprivrednu
kolonizaciju na zapad. Tim ukazom je zemlja zapadno od Apalača bila
proglašena vlasništvom krune a teritorija bliže Apalača indijanskim
rezervatom, da bi se tako sprečio dostup demokratskih slojeva stanovništva
zemljama zapada. Revoltirani "Zakonom o trgovini čajem" koji je opteretio
uvoz čaja u kolonije visokim carinama, stanovnici Bostona su 16. decembra
1773. bacili u more tovare čaja sa tri broda Istočnoindijske kompanije, što je
nazvano "Bostonska čajanka". Usled zaoštravanja situacije između kolonija i
metropole, 1775. je počela revolucija koja se pretvorila u rat za nezavisnost.

479
Kongres delegata iz 13 kolonija proglasio je nezavisnost 4. juna 1776. koju
je posle 7 godina ratovanja priznala Engleska ugovorom u Parizu 3.
novembra 1783. Sjedinjene države su 1789. usvojile republikanski ustav
kojim je prvi put u istoriji legalizovan federativni oblik države. Glavni grad
Vašington osnovan je 1791. na teritoriji koju su ustupile države Virdžinija i
Merilend (Distrikt Kolumbija). Tamo su 1800. godine prenesene upravne
ustanove iz Filadelfije.
Države Severa u kojima su se razvijali kapitalistički proizvodni
odnosi, ukinule su ropstvo krajem XVIII veka, ali se ono zadržalo u
državama Juga u tzv. "pamučnom pojasu". Uvoz robova je zabranjen 1808.
U severnim državama bio je veliki priliv imigranata pa se kolonizacija brzo
širila na zapad. Ekspanzija na "Divlji zapad" bila je praćena neprestanom
borbom s Indijancima, koje su istrebljivali ili potiskivali u planine, kasnije u
rezervate. Osim toga, SAD su 1803. od Francuza kupile Zapadnu Luizijanu i
tako se proširile za preko 2,5 mil. km2 ili za 1/3 sadašnje površine (bez
Aljaske). Naime, Luizijanu je od Španije preuzela Francuska 1732. ali su je
ponovo zauzeli Španci 1762, zatim su je opet preuzeli Francuzi 1800. da bi
je konačno prodali Sjedinjenim državama 1803. godine. Španija je
oslabljena revolucijama morala 1819. prodati Floridu Sjedinjenim
Državama. Pod uticajem američkih plantažera s Juga u Teksasu je 1836.
izbio "prevrat", kojim je Teksas (ranije bio teritorija Meksika) postao
"samostalna" republika. Zatim je Teksas 1845. priključen SAD. Ugovor po
kojem su SAD "kupile" oko 140 000 km2 meksičke teritorije za 10 mil.
dolara nazvan je po američkom izaslaniku Hadsdenu, koji ga je zaključio
1853 g. Usled "Hadsdenove kupovine" 1853. godine i prethodnog rata SAD
protiv Meksika 1846-48, od Meksika je otkinuta teritorija od 2,5 mil. km2
uključujući Kaliforniju i južni deo Stenovitih planina. SAD su 1846.
priključile teritoriju Oregona. Engleska se oštro suprotstavljala širenju SAD i
protiv njih je vodila dva rata, 1776. i 1812. godine. Ona je sprečila
ujedinjenje Kanade sa SAD i ugovorom je utvrdila granicu na 490 s. g. š.
Uporedo s ekonomskim razvojem i teritorijalnim širenjem rasle su
protivurečnosti između kapitalističkog Severa i robovlasničkog Juga. U
područjima gde su se susticali Sever i Jug, farmeri i plantažeri su se sve
oštrije sukobljavali. Usled veće imigracije i bržeg porasta stanovništva
Severa, došlo je do poremećaja ravnoteže i nadmoći Severa nad Jugom u
donjem domu parlamenta, gde su se predstavnici birali proporcionalno broju
stanovnika. Usled većeg broja novih država na Severu došlo je do
poremećaja ravnoteže snaga u gornjem domu (senatu) gde su sve države
imale po dva predstavnika, nezavisno od broja stanovnika. Severne države
imale su vodeću ulogu u ekonomskom i političkom životu SAD - držale su
industriju, banke kod kojih su države Juga bile zadužene, železnice,
trgovačku flotu. Kada je 1860. za predsednika SAD izabran Linkoln, koji je
bio protivnik robovlasništva i pobornik slobodne kolonizacije Zapada,

480
nezadovoljne južne države su proglasile nezavisnost i izabrale svog
predsednika. Tako je došlo do rata između Severa (23 države sa 22 mil.
stanovnika) i Juga (11 država sa 9 mil. stanovnika, od čega 4 mil. robova).
Rat je trajao od 1861. do 1865. godine i završio se pobedom Severa,
ukidanjem ropstva i oslobađanjem crnaca. Krupna buržoazija severa dobila
je slobodu akcije za razvoj industrije, saobraćaja, širenje tržišta i farmersku
kolonizaciju na celoj teritoriji SAD. Ubrzana je kolonizacija zapada.
Izgrađena je 1869. godine prva transamerička železnica koja je povezala
Čikago i San Francisko.
Posle građanskog rata Sjedinjene Države su se još jednom teritorijalno
proširile - 1867. su kupile Aljasku od Rusije za 7,2 mil. dolara (po tadšnjem
kursu 14 mil. zlatnih rubalja). Aljaska je 1959. godine postala savezna država
SAD. Posle špansko-američkog rata 1898. počinje kolonijalna ekspanzija
SAD. Rat je izbio zbog zbog toga što su Amerikanci podržavali ustanke u
španskim kolonijama Kubi i Filipinima. Posle pobede u ratu, Sjedinjene
Države su zauzele Filipine, ostrvo Guam na Tihom okeanu, Portoriko u
Velikim Antilima. Kuba je zvanično dobila nezavisnost ali su Amerikanci
dobili pravo da na njoj drže vojsku. SAD su 1898 g. zauzele grupu Havajskih
ostrva, gde je ranije bila samostalna domorodačka država. Havaji su 1959.
godine postali 49. država SAD. Od Paname su 1903 g. kupile zonu kroz koju
su 1914. prokopale Panamski kanal i izgradile vojnu bazu. SAD su 1916. od
Nikaragve dobile dozvolu da prokopaju Nikaragvanski kanal, ali ga nisu
realizovale. Od Danske su 1917. kupile deo Virdžinskih ostrva. Tako su SAD
ojačale svoje strateške pozicije u Karipskom regionu i na Pacifiku. Sjedinjene
Države su danas federacija od 50 saveznih država i federalnog distrikta
Kolumbija. U odnosu na 13 prvobitnih kolonija teritorija se povećala za oko
10 puta. U toku dva veka svoje istorije, SAD su postale vodeća politička,
ekonomska i vojna sila u svetu.

KANADA ima svoje istorijsko jezgro u francuskim kolonijama

Kvebek (utemeljen 1608) i "Nova Francuska" (utemeljena 1620). Tokom
XVIII veka francusko-engleski ratovi u Evropi odrazili su se na rivalstvo
Engleske i Francuske u Kanadi. Posle Rata za špansko nasleđe, po
Utrehtskom miru 1713 g. Francuska je izgubila deo kolonijalne Kanade u
korist Engleske - Akadiju (Nova Škotska), NJufaundlend i krajeve oko
Hadsonovog zaliva. Usled neuspeha u Sedmogodišnjem ratu Francuska je
Pariskim mirom 1763 g. izgubila preostali deo Kanade (i morala se povući iz
Indije) u korist Engleske. Kada su se 1776. godine 13 kolonija pobunile da
bi obrazovale SAD, Kanada nije učestvovala već je ostala uz Englesku.
Posle obrazovanja SAD jedan deo stanovništva odanog Engleskoj (tzv.
"lojalisti") se preselio u Kanadu, čime je znatno pojačana engleska etnička
grupa u ovoj zemlji. Da bi se sprečili sporovi oko dvojezičnosti i religije,
Velika Britanija je 1791. izvršila podelu istočnih delova Kanade na

481
frankofonsku Donju Kanadu (današnji Kvebek) i anglofonsku Gornju
Kanadu (uglavnom današnji Ontario), dajući svakoj široku samoupravu. U
periodu 1812-14 SAD su vodile rat s ciljem prisajedinjenja Kanade, ali bez
uspeha. Nakon sloma ustanka u Donjoj Kanadi 1837, koji je imao za cilj
nezavisnu francusku republiku, i u Gornjoj Kanadi koja je tražila
nezavisnost i republikanski ustav po ugledu na SAD, britanska vlada je
ujedinila oba dela u političko-administrativnu celinu, što je dalo novi impuls
privrednom i demografskom razvoju tih oblasti. Kanada je 1850. dobila
pravo na samoupravu a 1867. vraćeno joj je federalno uređenje i dat status
dominiona. Pomenutim provincijama Kvebek i Ontario pridružene su
provincije Nova Škotska i NJu Bransvik. Kada je Kompanija Hadsonovog
zaliva prodala Kanadskoj vladi svoje prostrane teritorije, pobunilo se
stanovništvo oblasti Saskačevana, Alberte i Manitobe (1869-70. i 1885),
koje su postale provincije. Britanska Kolumbija je pridružena 1878.
Poslednji se pridružio dotadašnji britanski dominion NJufaundlend, 1949 g.
Kanada danas ima 10 država (provincija) i 2 samoupravne teritorije. Kanada
je 1926. postala član Komonvelta a 1931. Velika Britanija joj je priznala
političku nezavisnost. Formalno je i danas na čelu britanska kraljica koju u
državi predstavlja generalni guverner imenovan od vlade Kanade.

ZAVISNE TERITORIJE u Severnoj Americi su Bermudska ostrva,

Grenland i ostrva Sen Pjer i Mikelon.
Bermudi su britanska kolonija u zapadnom delu Atlantskog okeana.
To je arhipelag od 360 koralnih ostrva od kojih su 22 naseljena. Arhipelag je
1515. otkrio španski moreplovac J. Bermudez. Od 1648. godine to je
britanska kolonija, kojom upravlja guverner koga imenuje britanska kraljica.
Na Bermudima se nalazi američka vojna baza.
Grenland je deo Kraljevine Danske, s lokalnom samoupravom. U X
veku kolonizovali su ga Islađani. Od 1814 g. to je danska kolonija, a od
1953 g. priznat je kao prekomorska teritorija Danske. Grenland je 1978 g.
dobio izvesnu autonomiju a 1979 g. lokalnu samoupravu. Posle Drugog
svetskog rata na Grenlandu se nalaze vojne baze SAD (Tula).
Sen Pjer i Mikelon čine prekomorski departman Francuske. Ostrva
su otkrili Portugalci 1520. Godine. U periodu 1713-1816. naizmenično su ih
zauzimali Francuzi i Englezi, da bi definitivno 1816. prešli pod upravu
Francuske. NJihov status je promenjen 1946. kada su priznati za
prekomorsku teritoriju i 1976. kada su dobili status prekomorskog
departmana Francuske. Izvršnu vlast ima prefekt koga imenuje vlada
Francuske.

482
 8. Formiranje političke AUSTRALIJU je otkrio i proglasio za
kolonijalni posed britanske krune engleski
karte Australije i
moreplovac DŽems Kuk 1770. godine.
Okeanije Britanska vlada osnovala je 1787.
kažnjeničku koloniju u okolini današnjeg
Sidneja kojoj je dato ime Novi Južni Vels. U sastav te kolonije
administrativno je ulazio ogroman prostor uključujući Tasmaniju i Novi
Zeland, ukupne površine oko 5 466 000 km2. Prva se od Novog Južnog
Velsa odvojila Tasmanija (1825), zatim Zapadna Australija (1829) i Južna
Australija (1836). Od 1859. počela se od Novog Južnog Velsa odvajati
teritorija severno od 280 j. g. š. pod nazivom Kvinslend. Između ove tri
kolonije nastala je Severna Teritorija (1863) koja je prvobitno ulazila u
sastav Južne Australije, ali je zbog siromaštva i nepristupačnosti bilo teško
organizovati upravu u njoj te ju je pod upravu preuzela federalna vlada. Iz
Novog Južnog Velsa na jugoistoku 1851. se izdvojila Viktorija, čiju granicu
označava reka Mari. Novi Zeland se izdvojio iz Novog Južnog Velsa 1841.
Tako je u prvoj polovini XIX veka formirano šest posebnih britanskih
kolonija na "petom kontinentu".
Od postanka međusobno nezavisne kolonije trošile su mnogo
energije i sredstava na beskorisno rivalstvo, što je nanosilo štetu i njima i
metropoli. Ove političko-administrativne jedinice bile su zaokupljene sa tri
načela - autonomija, razvoj, suparništvo. Kao rezultat individualizma i
suparništva nastali su kontrasti među njima. Na primer, reka Mari kao
granica između država Viktorija i Novi Južni Vels, istovremeno je granica
kontrasta u načinu korišćenja zemljišta i vode - Viktorija je zasejana žitom
dok je Novi Južni Vels pod pašnjacima. Klasičan primer negativnih
posledica rivalstva je izgradnja železničke mreže sa različitim širinama
koloseka, koje su ujednačene tek krajem XX veka.
Na inicijativu viđenijih Australijanaca i pod pritiskom metropole
došlo je 1901 g. do federalizacije kolonija i stvaranja Australijskog saveza
(Commonnjealth of Australia). Kolonije su dobile status saveznih država.
Samo Severna Teritorija zbog slabe naseljenosti i malog ekonomskog
značaja nije dobila autonomnu upravu. Odmah po nastanku Saveza pojavio
se novi spor - gde smestiti sedište savezne vlade. Posle dugog pogađanja
izdvojen je 1911. Godine. Federalni Distrikt od 2 400 km2 (iz teritorije
Novog Južnog Velsa) na kome je 1923. počela gradnja Kanbere, koja je
1927. proglašena za glavni grad. Lokalizacija Kanbere kao glavnog grada
između rivala Sidneja i Melburna, svojevrstan je spomenik podignut
međudržavnim ljubomorama unutar Australijskog Saveza. Takođe, ogromne
čeličane Kvinana (u Zapadnoj Australiji) i Vajala (u Južnoj Australiji) su
prostorni rezultati izvršene presije od strane političara na lobi čelika. Razvoj
železare i čeličane u Vajali bio je skopčan sa brojnim teškoćama, pre svega
nedostatkom vode, jer grad leži u semiaridnoj oblasti. Voda je dovedena

483
cevima iz reke Mari sa udaljenosti preko 300 km. Bilo je i graničnih sporova -
na primer, otkriće bogatih ležišta nafte na šelfu blizu obala država Viktorija i
Južna Australija, zaoštrilo je do te mere stari granični spor između tih dveju
država, da je taj problem rešavao čak Međunarodni sud u Hagu.
Australijskom Savezu pripadaju Kokosova (Kiling) ostrva, površine
14 km2 sa 620 stanovnika, koja proizvode uglavnom kopru od kokosovog
oraha, i Božićna ostrva površine 135 km2 sa 1 300 stanovnika, koji se
uglavnom bave eksploatacijom fosfata. Kokosova ostrva su do 1955. a
Božićna do 1958. bila pod upravom Velike Britanije, zatim su predata
Australiji. Kokosova ostrva su donedavno faktički bila privatni posed
porodice Kluni Ros. U Tihom okeanu ostrva Lorda Huvea su od 1788. posed
Novog Južnog Velsa a ostrva Norfolk su mu pripadala do 1913. kada su
proglašena prekomorskom teritorijom Australijskog Saveza (35 km2, oko
1900 stanovnika, bave se turizmom). Na Antarktidi Australija je 1933.
proglasila sektor od 6,1 mil. km2 svojim prekomorskim posedom (skoro 1/2
Antarktide). Makari ostrva su posed Tasmanije. Ostrva Hard i Mekdonald su
prekomorski posed Australije od 1953 g.
Australijski Savez je samostalni dominion Velike Britanije (do
1998). To je federalna država u kojoj sistem vlasti uveliko podseća na
američki obrazac. Član je Komonvelta i ANZUS pakta. Referendumom
1967. godine su domoroci - Aboridžini (ima ih oko 150 000) dobili pravo
glasa i postali formalno ravnopravni sa belcima.

U OKEANIJI su pobunjenici sa broda Baunti 1790. godine osnovali

prvo naselje evropljana na ostrvu Pitkern. Sistematska kolonizacija počela je
tek četrdesetih godina XIX veka. Motivi za zauzimanje Okeanije bili su
ekonomski (prirodna bogatstva i plantaže) i geostrateški (ovladavanje
pomorskim putevima između Amerike i Azije).
Francuzi su u periodu 1841-81. postepeno obrazovali kolonijalni
sistem u Okeaniji, zauzevši Markize, Društvena ostrva (Tahiti), Tubuaj
ostrva, Niska ostrva (Tuamotu), Gambirova ostrva. Osvojili su 1853. godine
Novu Kaledoniju i na njoj osnovali kažnjeničko naselje. Britanci su
zauzimali ostrva u južnom delu Okeanije, na prilaznim pravcima ka
Australiji i Novom Zelandu, koje su zauzeli 1840. Zauzeli su 1874. godine
Fidži. Kvinslend je 1888. proglasio svojim istočni deo Nove Gvineje, kada je
tamo počela prodirati Nemačka. Nemačka i Velika Britanija su 1885.
podelile između sebe istočni deo Nove Gvineje (zapadni deo držala je
Holandija od 1828) i okolna ostrva. Englezima je pripala Papua i južni deo
Solomonovih ostrva. Nemci su zauzeli severoistočni deo Nove Gvineje,
Bizmarkova ostrva, Maršalska ostrva, delimično su se učvrstili na ostrvima
Samoa ("Ploveća ostrva") a 1888. su anektirali ostrvo Nauru.
Krajem XIX veka borba za prevlast na Tihopm okeanu između
imperijalističkih sila se zaoštrila. Najozbiljniji je bio konflikt između Velike

484
Britanije, SAD i Nemačke za ostrva Samoa. Nemačka i SAD su 1889.
uputile flote ratnih brodova ka tim ostrvima. Međutim, do oružanog sukoba
nije došlo zbog neočekivanog događaja - tajfun je iznenada uništio obe flote.
Velika Britanija se zatim odrekla svojih "prava" u korist Nemačke i tako su
ostrva Samoa 1899. godine podeljena između Nemačke i SAD. Pre toga su
bila pod zajedničkom upravom Velike Britanije, Nemačke i SAD. Sjedinjene
Države su počele intenzivnu tihookeansku ekspanziju naročito posle pobede
u američko-španskom ratu 1898. Iste (1898) godine Osvojili su Guam i
anektirali Havajska ostrva koja su do tada bila nezavisna država. Posle
izgubljene bitke Španci su izgubili Filipine u korist SAD a Nemačkoj su
prodali Karolinska i Marijanska ostrva.
Kolonijalne sile su razdelile Okeaniju tokom XIX veka, bez obzira
na karakteristične geografske celine i etničke grupe. Najvažniji događaji u
kolonijalnoj istoriji Okeanije bili su sledeći:
XVI-XVIII vek - Španija osvojila Guam i Severne Marijane;
1828. - Holandija zauzela Zapadni Irijan;
1840. - Novi Zeland postao kolonija Velike Britanije;
1841. - Francuska počela formirati kolonijalni sistem u Okeaniji;
1854. - Francuska anektirala Novu Kaledoniju;
1874. - Velika Britanija anektirala Fidži;
1883. - Kvinslend zauzeo istočni deo Nove Gvineje;
1884. - Velika Britanija zauzela Papuu a Nemačka severoistok Nove
Gvineje;
1885. - Nemačka zauzela Bizmarkova ostrva, severni deo Solomonovih
ostrva i Maršalska ostrva; Velika Britanija zauzela južni deo Solomonovih
ostrva;
1888. - Nemačka anektirala ostrvo Nauru, Velika Britanija anektirala
Manihiki, Kukova ostrva, Božićna ostrva, Čile zauzeo Uskršnje ostrvo;
1892. - Velika Britanija zauzela DŽilbertova ostrva i Lagunska ostrva (Elis);
1898. - Velika Britanija zauzela Santa Kruz, SAD anektirale Havajska ostrva
i zaposele ostrvo Guam;
1900. - Velika Britranija proglasila protektorat nad ostrvom Tonga;
1906. - Velika Britanija i Francuska ustanovile zajedničku vlast na Novim
Hebridima, Velika Britanija predala svoju koloniju Papuu Australiji;
1920. - Bivše nemačke kolonije u Okeaniji predate kao mandatne teritorije Lige
naroda na upravu Japanu (Marijanska, Karolinska, Maršalska ostrva), Australiji
(severoistočna Nova Gvineja, Bizmarkov arhipelag, severni deo Solomonovih
ostrva) i Novom Zelandu (Zapadni Samoa). Ostrvo Nauru stavljeno je pod
zajedničku upravu Australije, Velike Britanije i Novog Zelanda.
Posle I svetskog rata nemačke kolonije u Okeaniji bile su podeljene
kao mandati među državama Saveznicama. Japan je na konferenciji u
Versaju dobio nemačke kolonije koje leže severno od Ekvatora. Australija je
dobila mandat nad bivšim nemačkim delom Nove Gvineje i nad

485
Bizmarkovim arhipelagom a od Velike Britanije preuzela je Papuu. Po
preuzimanju uprave Australija je zamenila nemačke geografske nazive
engleskim ili lokalnim: Zemlja Cara Vilhelma - Severoistočna Nova
Gvineja, Nova Pomeranija - Nova Britanija, Novi Hanover - Lavonhai, Novi
Meklenburg - Nova Irska, Herbertshihe - Rabaul. Novi Zeland je dobio
mandat nad Zapadnim Samoa. Ostrvo Nauru stavljeno je pod zajedničku
upravu Velike Britanije, Australije i Novog Zelanda. Prema tome, Novu
Gvineju su prvobitno podelili Holandija, Nemačka i Velika Britanija a zatim
su britanski i nemački delovi bili ustupljeni Australiji. Slično su podeljena
ostrva Samoa između Nemačke i SAD a zatim je posle Prvog svetskog rata
nemački deo preuzeo Novi Zeland. Poseban slučaj bili su tzv.
kondominijumi - ostrva pod zajedničkom upravom. Danas postoji još jedino
kondominijum SAD i Velike Britanije na ostrvima Kanton i Enderberi.
Između I i II svetskog rata u tihookeanskoj oblasti zaoštrila se
konfrontacija između SAD i Japana, koja je pretvorila Okeaniju u II sv. ratu u
ogromno ratište. SAD su prvo zauzele nekoliko nenaseljenih ali strateški važnih
ostrva južno od Havaja - Beker, DŽervis i još neka - na koja je pretendovala i
Velika Britanija. Japan je 7. XII 1941. neočekivano napao američku vojnu bazu
Perl Harbur na Havajima. Tako je II svetski rat počeo u oblasti Tihog okeana.
Japanci su u početku imali uspeha - osvojili su niz američkih i britanskih vojnih
baza na ostrvima zapadne Okeanije, zauzeli delimično Novu Gvineju i
pripremali se za invaziju Australije. Posle pomorskih bitaka u Koralnom moru i
bitke za Midvej inicijativu su preuzeli Saveznici. Konačno u avgustu 1945.
posle stupanja SSSR-a u rat protiv Japana, poraza Kvantunške armije i atomskih
bombi bačenih na Hirošimu i Nagasaki koje su odnele preko 100 000 žrtava i
još toliko ranile - Japan je kapitulirao.
Posle Drugog svetskog rata bivše mandatne teritorije su pretvorene u
povereničke teritorije OUN. Australiji su povereni Severoistočna Nova
Gvineja i Bizmarkov arhipelag. Novom Zelandu je obnovljen predratni
mandat na Zapadnim Samoa i zajedno sa Velikom Britanijom i Australijom
povereništvo nad ostrvom Nauru. SAD su preuzele bivše mandatne teritorije
Japana u Mikroneziji - Maršalska, Marijanska i Karolinska ostrva. Australija
je administrativno spojila severoistočnu Novu Gvineju sa svojom
prekomorskom teritorijom Papuom, što je protivno odredbama OUN. SAD su
postale najveća vojna sila na pacifiku. Godine 1951. potpisan je vojni pakt
ANZUS (Australija-Nenj Zealand-United States). SAD su izgradile niz vojnih
baza - najviše u Mikroneziji; meću njima baza Guam imala je važnu ulogu u
vijetnamskom ratu - odatle su poletali bombarderi na Vijetnam. Na nekim
ostrvima SAD, Velika Britanija i Francuska vršili su atomske probe (Božićna
ostrva, atoli Bikini i Enivetok u arhipelagu Ralik u Mikroneziji, ostrvo
DŽonston, atol Mururoa u arhipelagu Tuamotu - Francuska Polinezija.

486
 Antikolonijalna borba u Okeaniji bila je otežana jer mali broj ljudi
živi na površini razbijenoj u okeanu. Posle Drugog svetskog rata Okeanija je
bila jedna od velikih kolonijalnih oblasti - izuzev Novog Zelanda nije bilo ni
jednog nezavisnog ostrva. Maori na Novom Zelandu su prvi počeli
antikolonijalnu borbu protiv Engleza. U istoriji su poznati "maorski ratovi"
koji su trajali s prekidima od 1843-1872, u kojima su Maori većinom
izginuli i konačno poraženi. Posle poraza Maora borba se prenela u
Mikroneziju. Na ostrvu Ponape stanovništvo se pobunilo protiv Španije a
kada je ova ostrvo prodala Nemačkoj borba se nastavila protiv carske vojske,
ali je bila okrutno ugušena a vođe streljane.
Drugačiju taktiku imala je antikolonijalna borba na Novim Hebridima
pred Drugi svetski rat. Bila je to taktika pasivnog otpora - napustili su
misionarske stanice, odbijali kolonijalni novac i saradnju s kolonijalnom
administracijom. Otpor je ugušila američka vojska koja je na Novim
Hebridima ratovala protiv Japanaca 1942. Sličnu taktiku imao je otpor na
ostrvima Admiralti posle Drugog svetskog rata. Na Solomonovim ostrvima
domoroci su u II svetskom ratu kao partizani pomagali Saveznicima protiv
Japanaca. Kada su Saveznici izneverili njihova očekivanja - usmerili su otpor
protiv kolonizatora, najviše na ostrvima Gvadalkanal. Na ostrvu Nova Gvineja
takođe je postojao partizanski narodnooslobodilački pokret protiv Japanaca. U
Zapadnom Irijanu takav pokret imao je cilj za ujedinjenje s Indonezijom, što
su i ostvarili tek 1963. godine.
Prvi uspeh slavili su narodi Zapadne Samoe koji su se 1962. godine
oslobodili povereništva Novog Zelanda. Posle poraza Nemačke u prvom
svetskom ratu tamo je buknuo antikolonijalni rat zvani "Mau", koji je pod
geslom "Samoa Samoancima" imao za cilj nezavisnost. Liga naroda ipak je
zauzela stav da "Samoanci nisu sposobni da sami vladaju" te je ostrva predala
pod mandat Novom Zelandu, koji ih je već bio okupirao. Antikolonijalna
borba se nastavila sa prekidima sve do 1959. kada im je priznata unutrašnja
autonomija. Posle referenduma za nezavisnost 1961. proglašena je nezavisnost
Zapadnih Samoa 1962. godine. Država je konstitutivna monarhija, glava
države je samojski vladar. Član je Komonvelta i OUN.
Godinu dana kasnije Zapadni Irijan je postao deo Indonezijske
republike. Pod pritiskom oslobodilačkog pokreta Nauru je dobio nezavisnost
1968. Ranije je njime upravljala Australija u ime Velike Britanije, Novog
Zelanda i u svoje ime. Nauru je nezavisna republika, član Komonvelta.
Bivša britanska kolonija Fidži je oslobođen 1970. i postao konstitutivna
monarhija s britanskom kraljicom formalno na čelu države. Član je
Komonvcelta. Pod pritiskom oslobodilačkog pokreta Velika Britanija je
1970. priznala nezavisnost Tonge koja je postala konstitutivna monarhija
(kraljevina) u okviru Komonvelta. Australija je 1975. priznala nezavisnost
Papue Nove Gvineje, koja je postala konstitutivna monarhija s britanskom
kraljicom na čelu države i nezavisni član Komonvelta. Velika Britanija je

487
1978. priznala nezavisnost Solomonovih ostrva, koja su postala konstitutivna
monarhija i član Komonvelta. Iz britanske kolonije DŽilbertova ostrva,
referendumom 1974. su se izdvojila Lagunska ostrva (sa najvećim ostrvom
Elis) i postala posebna kolonija pod nazivom Tuvalu. Tuvalu je 1978. postao
nezavisna konstitutivna monarhija u okviru Komonvelta. Velika Britanija je
priznala nezavisnost republike Kiribati 1979. (bivša brit. DŽilbertova ostrva
u čiji sastav ulaze i arhipelag Feniks, ostrva Linea i ostrvo Okean). Na čelu
države i vlade je predsednik. Član je Komonvelta. Poslednja je 1980. dobila
nezavisnost Republika Vanuatu, bivši britansko-francuski kondominium
Novi Hebridi. Nekoliko meseci ranije izbio je separatistički ustanak na
ostrvu Espiritu Santu, kojeg su podržavali francuski plantažeri i američka
kompanija Feniks zainteresovana za eksploataciju ruda. Taj pokušaj nije
uspeo, jedinstvo arehipelaga je očuvano. Na čelu države je predsednik. Član
je Komonvelta. Novi Zeland je najstarija država Okeanije. Ostrva je otkrio
Abel Tasman 1642. a DŽems Kuk ih je detaljnije proučio. Novi Zeland je
1840. postao britanska kolonija, 1852. je dobio unutrašnju autonomiju, 1907.
status dominiona a 1926. potpunu nezavisnost. Član je Komonvelta.
Danas nezavisne države Okeanije zauzimaju skoro 98% površine i 95%
stanovništva. Najveći posed ima Francuska na koji otpada 2% površine i 3%
stanovništva. Francuska je svoje posede proglasila "prekomorskim
departmanima". To su Nova Kaledonija (19 100 km2, 75 000 stanovnika),
Francuska Polinezija (Društvena ostrva, Tuamotu, Gambierova ostrva, Markiska
i Tubuai ostrva s centrom Papete na Tahitiju - ukupno 170 000 stanovnika) i
Valis i Futuna (ostrva Valis, Futuna i Alofi, oko 10 000 stanovnika).
Sjedinjene Države su 1959. godine direktno priključile kao 50.
državu Havaje, koji su od 1900. bili deo teritorije SAD. Posle poraza Japana,
1947. formirana je Poverenička teritorija pacifičkih ostrva OUN koja je data
pod upravu SAD. U njen sastav ušli su Mikronezija (bez ostrva DŽilberta),
Maršalska ostrva, Marijanska ostrva (bez ostrva Guam koje pripada SAD).
SAD su 1978. od poveriničkih ostrva Pacifika jednostrano odvojile Severna
Marijanska ostrva i samovoljno proklamovale teritoriju udruženu sa SAD.
Taj akt nisu priznale OUN. Želeći da održe vlast u tom regionu SAD su
podelile ostali deo povereničke teritorije na tri dela: Federaciju država
Mikronezije (4 države), Maršalska ostrva i Republiku Belau. Svaka od ovih
država potpisala je sa SAD ugovor o "slobodnom udruživanju", zadržavajući
vlastite zakonodavne i izvršne organe vlasti. U nadležnosti SAD jedino su
pitanja odbrane i vojna politika. Maršalska ostrva i Mikronezija proglašene
su nezavisnim državama u OUN 1991. godine. Sjedinjenim državama
pripadaju u Okeaniji još Američki Samoa (197 km2, 51 000 st. koji su
formalno državljani SAD), ostrvo Vejk (8 km2, 2 000 st. - državljana SAD),
ostrva Midvej (5,2 km2, 2 500 st. - državljana SAD) i Guam (143 000 st.,
pretežno Mikronežana). Velika Britanija drži još koloniju Pitkern (35,5 km2,
55 st. - potomaka pobunjenika sa broda "Baunti" i Tahićanki, koji su se tu

488
naselili 1789). Australija drži prekomorsku teritoriju Norfolk (36 km2, 1900
st., pretežno doseljenika sa ostrva Pitkern, iz Australije i Novog Zelanda). U
periodu 1788-1855. ostrvo je bilo kažnjenička kolonija a 1856. i kasnije tu se
nasenjavaju stanovnici sa Pitkerna. Novi Zeland drži ostrva Tokelau, Niue i
Kukova Ostrva.

9. Podela nenaseljenih Berlinska konferencija 1884-85, koju je

sazvao Bizmark povodom Belgijskog
teritorija
Konga i drugih pitanja podele Afrike,
odredila je da: "Države-sile prihvataju obavezu da osiguraju potrebnu vlast
za respektovanje stečenih prava na zauzetim teritorijama, koje je sama
okupirala, kao i slobodu trgovine i tranzita..." To znači da više nije bilo
dovoljno pobosti zastavu i proglasiti teritoriju svojom kolonijom. Trebalo je
osnovati naselja, organizovati upravu i korišćenje prostora da bi kolonija bila
priznata. To je podstaklo trku za osvajanje još nezauzetih teritorija u
unutrašnjosti Afrike, Australije, Južne Amerike i nekih ostrva. Ti prostori
danas su već efektivno pod kontrolom država. Retko naseljena arktička
tundra u Evroaziji i Severnoj Americi sada je gušće naseljena došljacima.
Preostao je još antarktički kontinent okružen okeanima, morima i estuarima.
Na njega je primenjen novi koncept - "zajedničko nasleđe čovečanstva".

ANTARKTIDA je prostor gde je bilo vrlo teško realizovati taj

zahtev. Površina "šestog" ili "belog" kontinenta iznosi gotovo 14 mil. km2 od
čega je 95,5% pokriveno ledom velike debljine, prosečno 1 700 m, ponegde
do 4 000 m. Ostalo su planine, stene, oaze sa nešto prijatnijom klimom gde
se voda preko leta ne ledi zbog geotermalne toplote. Prosečna nadmorska
visina kontinenta je preko 2000 m (najviši kontinent). Tu je zarobljeno oko
80% slatke vode na zemaljskoj kugli u vidu leda. Ako bi se on otopio, nivo
svetskog okana bi se izdigao za 60 m. Antarktik je otkrila ruska ekspedicija
1820. Englez Skot organizovao je 1901-1904. godine prvu veliku
ekspediciju u unutrašnjost ali je tragično završio. Na Južni pol je prvi stigao
Norvežanin Amundsen 1911. Antarktički kontinent je nenaseljen u
konvencionalnom smislu, svi stanovnici su privremeni žitelji. Oko 20 000
istraživača tamo zimuje godišnje. Međunarodni interesi na Antarktiku su
bazirani na pretpostavci da je kontinent bogat mineralnim resursima; takođe
je u fokusu naučnih interesovanja kao unikalna prirodna sredina pogodna za
istraživanja, posebno za one koji se bave klimatskim promenama. Svoje
teritorijalne zahteve istaklo je sedam zemalja - Velika Britanija, Australija,
Novi Zeland, Argentina, Čile, Francuska, Norveška. One su odredile sebi
sektore koji se ponegde preklapaju. Australija ima najveći sektor (6,2 mil.
km2) a Francuska najmanji (388 000 km2). Oko 1/6 kontinenta, između 900 i
1600 zapadno, ostalo je neraspodeljeno. SAD i Rusija su rezervisale svoje
pravo na sektore. Jedanaest zemalja drže na Antarktidi stalne

489
naučnoistraživačke baze (Argentina, Australija, Čile, Francuska, Japan, Novi
Zeland, Poljska, JAR, SAD, Velika Britanija i Rusija). Argentina i Čile svoje
zahteve baziraju na istorijskom pravu, pozivajući se na papski meridijan
kojim je podeljena zapadna hemisfera između Španije i Portugalije (1494
godine) i kao države sukcesori, pravo uti possidetis. NJihovi predsednici su
1970-h posetili baze na Antarktiku i simbolično demonstrirali zauzimanje
teritorije. Te sektore većina država sveta ne priznaje, smatrajući Antarktidu
za "zajedničko nasledstvo čovečanstva".
Krajem 1959. održana je konferencija 12 zemalja učesnica
Međunarodne geofizičke godine, koje su potpisale ugovor o Antarktidi i
okolnim teritorijama - Antarktiku (Antarctic Treaty System). Ugovor ima 14
tačaka a glavna je odredba da Antarktida bude korišćena isključivo u
mirovne svrhe. Zabranjene su vojne baze, nuklearne probe i slično. Ugovor
se odnosi na prostor od 600 j. g. š. do južnog pola, koji je bogat ribom a
potecijalno i mineralima, a ne bavi se regulisanjem teritorijalnih pretenzija i
sektora. Kasnije su potpisana još četiri važna ugovora: Ugovor o merama
zaštite antarktičke flore i faune (1964), Konvencija za zaštitu antarktičkih
tuljana (1972), Konvvencija za zaštitu antarktičkih morskih živih resursa
(1980) i Protokol za zaštitu okoline (1990). Australija i Francuska su 1988.
odbile da potpišu Konvenciju za regulaciju aktivnosti antarktičkih
mineralnih resursa (CRAMRA) koja predviđa međunarodni park prirode.
Francuska je prilikom izgradnje aeropiste na Point Geolodžiku, razorila
brojna mala stenovita ostrva koja su bila određena kao zaštićena životna
sredina za dugorepe ili plave pingvine (Pygoscelis adeliae), uprkos
protestima Grinpisa (Greenpeace) i drugih organizacija za zaštitu prirode.

490