Δημήτριος Χατσέρας, Στ' Απόσκια του Διλόφου

Ιωάννης Δ.
Χατσέρας
( Έργο ζωγράφου Αντωνίου Φωτίου).
Δημήτριος Ι. Χατσέρας
ΣΤ’ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ

Η ιστορία
του γιατρού Ιωάννου Δ. Χατσέρα († 1944)
και της οικογενείας του
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
2010
περιεχομενα
Πρόλογος Ι.Σ. Κολιόπουλου . ............................................. 9

Προλογικό Σημείωμα Π.Σ. Πίστα . ..................................... 13
Προλεγόμενα του Συγγραφέα . ........................................... 17
Η ιστορία του Ιωάννου Δ. Χατσέρα και

της οικογενείας του
Γέννηση και ζωή του πατέρα στο Κωσταράζι. Σπουδές. .... 25
Γιατρός στο Άργος Ορεστικό. Κτίσιμο σπιτιού και γάμος.. 35
Πόλεμος του 1940 . ............................................................. 48
Κατοχή. Έναρξη Αντάρτικου .............................................. 51
Στράτευση στην Εθνική Αντίσταση .................................... 59
Εκδικήσεις του Κατακτητή ................................................. 62
Αντίποινα στο Άργος . ......................................................... 67
Η ζωή στο βουνό (Πεντάλοφος) ......................................... 72
Συνθηκολόγηση Ιταλίας. Έναρξη εισδοχής βουλγαριζό-
ντων στον ΕΛΑΣ ........................................................... 85
Μεταστέγαση στο Δίλοφο .................................................. 90
Η γιαγιά Ελισάβετ . ............................................................. 100
Το αντάρτικο νοσοκομείο στο Δίλοφο................................. 107
Προσπάθειες πνευματικής ζωής.......................................... 109
Τα παιδικά μου χρόνια στο χωριό ....................................... 113
Η προσωπικότητα του πατέρα ............................................ 119
(α) πνευματική προσωπικότητά του .............................. 120
(β) πολιτικές πεποιθήσεις . ............................................. 123
7
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Το ιατρικό του έργο στο βουνό ...................................... 127

Η γιορτή των γενεθλίων του Στάλιν ................................... 132
Η πρωτοχρονιά του 1944..................................................... 134
Κίνημα ................................................................................ 136
Εξανθηματικός τύφος. Νόσος του πατέρα . ........................ 139
Το Στρατοδικείο στον Πεντάλοφο ...................................... 146
Η απόφαση του Στρατοδικείου και η τύχη των καταδικα-
σθέντων .......................................................................... 162
Β΄ φάση της νόσου και θάνατος του πατέρα ...................... 164
Η πορεία της οικογένειας μετά τον θάνατο του πατέρα...... 184
Προσαρμογή στη νέα μεταπολεμική ζωή ........................... 190
ΕΠΙΜΕΤΡΟ
Σχέσεις της οικογένειας Χατσέρα με τα πρόσωπα της δίκης
του Πενταλόφου μετά τον πόλεμο ................................. 209
Ανέλπιστη συνάντηση με τον Ιταλό γιατρό Άγγελο Μπα-
ρόν το 1983 .................................................................... 210
ΕΠΙΛΟΓΟΣ ............................................................................ 219
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
1. Επιστολή Ν. Hammond για τον λοχαγό Ηρ. Καραγεωρ-
γίου (1996) ..................................................................... 227
2. Ένα δημοσίευμα για την μητέρα μου (2001) . ................ 232
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ .................................................................... 237
8
προλογοσ
του Ιωάννη Σ. Κολιόπουλου
Το βιβλίο του φίλου μου ιατρού Δημήτρη I. Χατσέρα

για τους γονείς του, ιδίως δε για τον πατέρα του, επί-
σης ιατρό, Ιωάννη Δ. Χατσέρα και τις συνθήκες θανάτου
του το 1944, είναι μία ευπρόσδεκτη συνεισφορά στη βι-
βλιογραφία για την Κατοχή της Δ. Μακεδονίας, η οποία
υπήρξε επαχθής όσο πουθενά αλλού στην Ελλάδα. Η Δ.
Μακεδονία, ας υπομνησθή, υπήρξε τόπος σφοδρών ιδεο-
λογικών, πολιτικών και εθνικών συγκρούσεων, κατά τη
δεκαετία του 1940, οι συγκρούσεις δε αυτές άφησαν ανε-
ξίτηλα τα ίχνη τους στη δημογραφική εξέλιξη του πληθυ-
σμού και στις ψυχές όσων επέζησαν της λαίλαπος. Γνωρί-
ζουμε τώρα, ύστερα από 70 χρόνια, όλες σχεδόν τις δια-
στάσεις και τις πλευρές της ξένης κατοχής στην περιοχή.
Δεν έχουμε όμως επαρκείς πληροφορίες, όπως αυτές που
αντλούμε από το πόνημα του γιατρού Χατσέρα, ο οποίος
φωτίζει ορισμένες πλευρές της Εαμοκρατίας στα ορεινά
συγκροτήματα της Δ. Μακεδονίας, τις πλευρές ιδίως που
έχουν συσκοτίσει τα απομνημονεύματα κυρίως των ιδεο-
λογικών επιγόνων εκείνων που φάνηκαν προς στιγμή το
1944 να επιβάλλουν την εξουσία τους στην περιοχή.
Άλλα στοιχεία που παρουσιάζει ο συγγραφεύς έχουν
σχέση με την καθημερινή ζωή στην έδρα της 9ης Μεραρ-
χίας του ΕΛΑΣ στον Πεντάλοφο και στα περίχωρα του.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ Ι.Σ. ΚΟΛΙΟΠΟΥΛΟΥ
Ο θαυμασμός του συγγραφέως για τον πατέρα του και

τη μητέρα του, επειδή ο πατέρας του θυσιάστηκε για την
ελευθερία της Ελλάδος και η μητέρα του αντιμετώπισε
όλα τα δεινά με απαράμιλλη καρτερικότητα και γενναι-
ότητα είναι ανυπόκριτος και κάθε άλλο παρά αθέμιτος
φυσικά. Πρόκειται πράγματι καθώς φαίνεται από τα λι-
γότερο προσωπικά στοιχεία για αξιόλογους ανθρώπους.
Τυχόν ατέλειες ως προς την κατάτμηση μίας σπουδαίας
πηγής, της δίκης του Ειδικού Στρατοδικείου του ΕΛΑΣ
εναντίον ενός Βρετανού συνδέσμου ελληνικής καταγω-
γής, του Ηρακλή Καραγεωργίου, συμπατριώτη του ζεύ-
γους Χατσέρα και συγγενούς του από το Άργος Ορεστι-
κόν, θα μπορούσαν να διορθωθούν, στη συγκεκριμένη πε-
ρίπτωση, με τη δημοσίευση ολόκληρου του κειμένου των
Πρακτικών της δίκης αυτής.
Παλεύει ο συγγραφεύς με τις διαθέσιμες πηγές, οι
οποίες βέβαια είναι λίγες και πολλές εξ αυτών μάλλον
αβάσιμες, αφού στις προφορικές μαρτυρίες πώς είναι
δυνατή η επιβεβαίωση της εγκυρότητός τους; Ο συγγρα-
φεύς αφήνει πολλά ζητήματα άλυτα· όταν φυσικά δεν
διαθέτει τις απαραίτητες μαρτυρίες, αλλά η αξία του
πονήματος έγκειται κυρίως στην εξαίρετη περιγραφή της
δικής του παιδικής ηλικίας δίπλα στο οικογενειακό δρά-
μα που προκάλεσε ο θάνατος του πατέρα. Ο συγγραφεύς
είναι πάρα πολύ προσεκτικός στον επιμερισμό ευθυνών
για τον θάνατο του πατέρα του. Αποφεύγει ακόμα να
υποδείξει τους ηθικούς αυτουργούς για τον θάνατο του
πατέρα του.
Ο αναγνώστης θα περίμενε φυσικά περισσότερα
στοιχεία για τη μητέρα, η οποία υπήρξε μία αξιόλογη
μορφή της περιοχής: δραστήρια, περήφανη και αφοσιω-
10
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ Ι.Σ. ΚΟΛΙΟΠΟΥΛΟΥ
μένη στα οικογενειακά της καθήκοντα θα μπορούσε να

έχει μεγαλύτερο μερίδιο της προσφοράς του γιου της. Βέ-
βαια ο συγγραφεύς επέλεξε –πώς θα μπορούσε να μην το
κάνει– να προβάλει ένα από τα μεγαλύτερα θύματα του
ΕΛΑΣ, τον πατέρα του, ο οποίος πρόσφερε τον εαυτό
του θυσία στον αγώνα των Ελλήνων για την ελευθερία
και την εθνική τους ανεξαρτησία, παρόλο που όπως φαί-
νεται διαφωνούσε με τις μεθόδους και τις επιδιώξεις τις
μύχιες του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ.
Εν κατακλείδι, πρόκειται για ένα πόνημα με όλες τις
αρετές και μερικές από τις αδυναμίες των κειμένων αυ-
τού του είδους, δηλαδή έργα απομνημονευματικά τέκνων
για τους γονείς τους.
I. Σ. Κολιόπουλος,
Ομότιμος καθηγητής της Ιστορίας
των Νεωτέρων Χρόνων
της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ
11
προλογικο σημειωμα
του Παναγιώτη Σ. Πίστα

Ένας γιος σε ώριμη ηλικία της ζωής του αποφασίζει να
γράψει για τον πατέρα του, που πέθανε νέος σε μια κρί-
σιμη, πολύ δύσκολη και κορυφαία περίοδο της ιστορίας
μας, περιβεβλημένη με αμφιλεγόμενες εκδοχές, μια περίο-
δο που είναι ταυτόχρονα τα τελευταία χρόνια της Κατο-
χής, τα χρόνια της Αντίστασης και τα πρώτα χρόνια ου-
σιαστικά μιας εμφύλιας σύγκρουσης. Γιατρός ο ίδιος, έχει
συνειδητοποιήσει από πολύ νέος ότι ο πατέρας του (που
καλά-καλά δεν τον γνώρισε), συμμετέχοντας και πεθαίνο-
ντας ως γιατρός στην Αντίσταση, έκανε μέσα σ’ εκείνες τις
δύσκολες συνθήκες κάτι το γνήσιο και πολύ σημαντικό,
έξω και υπεράνω από τις νόρμες της σημερινής ζωής, και
αυτό κυρίως θέλει να διασώσει, καθώς κινδυνεύει να χα-
θεί μέσα στις αναμνήσεις που «βαθμηδόν αμαυρούνται»
(όπως χαρακτηριστικά έχει ειπωθεί) συγχρόνως με τη δι-
αδοχική απώλεια των σχετικών μαρτύρων. Παράλληλα,
μαζί με τα πολλά πραγματολογικά στοιχεία για τη ζωή
και την ιατρική στο βουνό –γιατί ο πατέρας πάνω σ’ αυτό
το καθήκον πέθανε–, μας δίνει και την εικόνα εκείνης της
ζωής και εποχής μέσα από τα δικά του μάτια, του «ανύπο-
πτου» μικρού παιδιού.
Φυσικό είναι να σταθεί και στην αυταπάρνηση της
μητέρας του που επέζησε, και αναπόφευκτο να μιλήσει
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Σ. ΠΙΣΤΑ
–αναγκαστικά υστερογενώς– και για τις αρχόμενες εσω

τερικές συγκρούσεις της εποχής, καθώς μάλιστα τα πε-
ριγραφόμενα γεγονότα διαδραματίζονται σ’ ένα χώρο
ιδιαίτερα «ταλαιπωρημένο» από αυτές, τη Δυτική Μα-
κεδονία. Κι όταν ψάχνοντας πέφτει πάνω σε κάποιο πο
λύ σημαντικό σχετικό ντοκουμέντο, είναι φυσικό –ιδίως
όταν «άπτεται» και της οικογενείας του– να μπαίνει στον
πειρασμό να χρησιμοποιήσει κάτι από αυτό, ακροβατώ-
ντας έτσι σε ορισμένα σημεία της αφήγησής του ανάμεσα
σ’ αυτά που έπρεπε κριτικά να περιληφθούν ή να παρα-
λειφθούν.
Καθώς αυτή τη συγγραφή την αισθάνεται προσωπικά
ως καθήκον, χρησιμοποιεί όλα τα εφόδια που διαθέτει.
Και είναι αυτά οι αρετές και οι αδυναμίες ενός ανθρώπου
που δεν είναι βέβαια εξ επαγγέλματος συγγραφέας, που
κυριαρχείται από τα υιικά αισθήματα, επαυξημένα μάλι-
στα από την πολύ πρόωρη απώλεια, και επηρεάζεται από
τη γλώσσα της επιστήμης του και της παλαιότερη παιδείας
μας, αλλά έχει μια αξιοσημείωτη αφηγηματική ευχέρεια
(ώστε να ξεπερνά την κάποια ρητορικότητα με τη γλα-
φυρότητα, τη μετριοπάθεια και την ειλικρινή συγκίνηση).
Έχουμε, λοιπόν, μπροστά μας μια έμμεση, οπωσδήποτε,
μαρτυρία που, μ’ αυτόν τον τρόπο που περιγράψαμε πα-
ραπάνω, μας δίνει μια πολύ ανθρώπινη οπτική (δεν βρί-
σκω καλύτερο χαρακτηρισμό) της ιστορίας ενός αξιόλο-
γου ανθρώπου και μιας οικογένειας, αλλά, γενικότερα,
και μιας κρίσιμης εποχής.
Ο συγγραφέας αυτού του βιβλίου, ευρισκόμενος ανά-
μεσα σε πραγματικότητες που λόγω ηλικίας δεν γνωρί-
ζει βιωματικά και σε μαρτυρίες ή ερμηνείες που μπορεί
να απορρέουν ή να έχουν επηρεασθεί από κατοπινούς
14
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Σ. ΠΙΣΤΑ
μύθους, μολοντούτο καταφέρνει να διατηρήσει αυτό που

κατά τη γνώμη μου είναι το σπουδαιότερο στοιχείο του
έργου του, ένα κοίταγμα του παρελθόντος που σε καίρια
σημεία, δεν διακατέχεται από εμφυλιοπολεμική λογική
και νοοτροπία (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν διαφαί-
νονται οι πεποιθήσεις του γράφοντος). Αυτή η στάση εί-
ναι, νομίζω, ένα υψηλό παράδειγμα απέναντι σε όσους
γράφουν χωρίς να έχουν απαλλαγεί από την επήρεια των
παθών εκείνης της περιόδου.
Έχω, βέβαια, την εντύπωση πως υπάρχει κάποια
αδυναμία στην περιγραφή της προσωπικότητας του πα-
τέρα. Ωστόσο, αυτή η περιγραφή για ένα μόνο πράγμα
δεν σου αφήνει καμιά αμφιβολία, ότι ο άνθρωπος αυτός
ανήκε στο σπάνιο, ιδίως για την εποχή μας, είδος του
μέχρι αυτοθυσίας αγνού ανθρώπου. Και είναι η περίπτω-
ση αυτού του τύπου ανθρώπου ή ανθρώπων εκείνης της
εποχής που με έφερε τόσο πολύ κοντά σ’ αυτό το βιβλίο,
περισσότερο ίσως και από τη μακρά φιλία που με συνδέ-
ει με τον άνθρωπο που το έγραψε.
Π.Σ. Πίστας
Φιλόλογος
15
προλεγομενα του συγγραφεα
Στο παρόν πόνημα αναφέρομαι στα μεγάλα γεγονό-

τα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όπου στην αχλύ των πο-
λεμικών συμβάντων, μέσα στους μεγάλους αστέρες των
ιστορικών προσωπικοτήτων που έπαιξαν σοβαρό ρόλο
στα πλαίσια των εθνικών αγώνων, και ιδιαίτερα της
Εθνικής Αντίστασης της Πατρίδας μας, μια μικρή πυγο-
λαμπίδα, μια μικρή φωτεινή κουκίδα που αχνά τρεμοσβή-
νει, μακράν από τους γαλαξίες των μεγάλων ιστορικών
επεισοδίων της εποχής, αποτελεί η αναφορά της ιστορίας
και θυσίας, ενός από τους χιλιάδες ανωνύμους Έλληνες
πολίτες. Μια κουκίδα τόσο μικρή που κανείς πλέον την
ψελλίζει, και που όμως για εμένα απετέλεσε ισχυρόν γε-
γονός, που ικανώς σημάδεψε την ζωήν μου.
Η ιστορία του πατέρα μου Γιατρού Ιωάννη Χατσέρα
χαμένη μέσα στις πολλαπλές ισάξιες, ίσως συνηθισμένες
για την εποχή και ελαχιστότατες σε αγωνιστική προσφο-
ρά, η ιστορία ενός ανθρώπου, μέσα στη λαίλαπα ενός
τόσο μεγάλου Παγκοσμίου δράματος, απετέλεσε γεγονός
τόσο κοινό για τότε, ώστε δικαίως τείνει να εξαφανιστεί
στην ιστορική μνήμη. Για εμένα όμως, αποτελεί τον μεγά-
λο σταθμό της ζωής μου, και της οικογένειάς μου. Τόσο
μεγάλο, ώστε αποφασιστικά συνέβαλε εις την διαμόρφω-
ση του χαρακτήρα και της προσωπικότητός μου, με συ-
νέπεια να χαράξει αισθητώς την πορείαν της ζωής μου.
Αυτό το πολεμικό γεγονός, αποτελεί μία προσφορά ζωής,
ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ
μέσα στις χιλιάδες των θυσιών του ελληνικού λαού. Μια

προσφορά θυσίας του επιστήμονα, γεμάτη με ιδιάζουσα
ανθρωπιά. Ίσως απετέλεσε μια συνηθισμένη αυτοθυσία,
που συμβαίνει συχνά στους πολέμους και που πιθανόν να
προκαλέσει τον αναγνώστη, και να τον διεγείρει να μάθει
μια τοπική ιστορία και να συγκινηθεί από την προσφορά
ενός νέου τότε επιστήμονα. ιστορία η οποία εναποθέτει
ένα μικρό λίθο στο οικοδόμημα της πάλης του λαού ενα-
ντίον του κατακτητή.
Δεν επιθυμώ να δρέψω δάφνες ηρωισμού για τον πα-
τέρα, άλλωστε, βρίθει η πατρίδα από μυριάδες τέτοιων
προσφορών. Ως ένα όμως από τα επιμέρους γεγονότα
του παγκοσμίου δράματος, αλλά και της θυσίας των
Ελλήνων και περισσότερο του ανωνύμου Έλληνα αγω-
νιστή, που κάτι επρόσφερε, αναφέρομαι, με τον δέοντα
σεβασμό, στην ιστορία του Πατέρα.
Θέλω να ενημερώσω τον αναγνώστη για μια μικρή
προσφορά προς την πατρίδα, δια της παροχής ανθρω-
πιάς μέσα από την εφαρμογή των επιστημονικών δεδο-
μένων σε εποχές εξόχως χαλεπές δια τον άνθρωπο και
γενικά για τη ζωή.
Οι δάφνες ανήκουν σε όλον τον Ελληνικό λαό, που
με τη στάση του, είτε με την οιασδήποτε διαβάθμισης
προσφορά του, συνέβαλε εις την μεγάλη νίκη.
Σ’ αυτούς τους μικρούς, τους πολλούς της προσφοράς,
ανήκει και ο ιατρός Ιωάννης Χατσέρας, που το έργο του
περιγραφόμενο ως φαινόμενο κοινωνικής αλληλεγγύης και
επιστημονικής ανθρωπιάς, νομίζω ότι έχει κάποια αξία για
τον τρόπο και την ποιότητα του αγώνα του.
Όταν όμως, η προσφορά φθάνει μέχρι την αυτοθυ-
σία, τότε λαμβάνει άλλες διαστάσεις και έχει άλλες και
πολλαπλές συνέπειες. Υπό το βάρος άλλωστε των συνε-
18
ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ
πειών αυτών ετέθησαν και οι βάσεις της προσωπικής μου

ζωής. Δια του πονήματος τούτου, νομίζω, ότι μπορεί πα-
ράλληλα να δώσω και την απάντηση εις το ερώτημα του
αναγνώστη: «ποιος άραγε είναι αυτός, που σαν διάτων
αστήρ, ήλθε και απήλθε από αυτήν την ζωήν και διετά-
ραξε τα ύδατα της μικρής πολιτείας και δεν κατέλειπε
ιδιαίτερόν τι, παρά μόνον την μεγάλη αγάπη του προς
την μικρή πατρίδα του, αλλά κατ’ επέκταση και προς την
μεγάλην;».
Προσπαθώ να περιγράψω τα γεγονότα της θυσίας
του πατέρα μου, με την προσήκουσα ιστορική αντικειμε-
νικότητα, απηλλαγμένος εξωραϊσμών, υπερβολής αλλά
και μικροψυχίας, καθώς επίσης και άλλων συναισθημα-
τικών θετικών ή αρνητικών επιρροών, προσηλωμένος εις
τις διαθέσιμες μαρτυρίες, παραθέτων παράλληλα και τις
αφηγηματικές απόψεις ανθρώπων που έζησαν πλησίον
του πατέρα μου κατ’ αυτήν την ιστορική περίοδο.
Κρίνω ιδιαίτερα αναγκαίο, να επισημάνω ως σημα-
ντικές και τις αφηγήσεις της μητρός μου, η οποία συνα-
κολούθησε όλη την πορεία του ανδρός και κατά γενική
ομολογία συνεργάσθηκε εις τον κοινόν αγώνα και καθ’
όλην την διάρκεια της εις τον ΕΛΑΣ στρατεύσεως του
και μέχρι του θανάτου και της ταφής του εις το χωριό
Καλλονή Γρεβενών την 29-8-1944.
Τελειώνοντας επίσης σας δηλώνω ότι δεν επιθυμώ
αριστεία λογίου συγγραφέως.
Το πόνημα αυτό θα προσφέρεται με πολλή αγάπη, σε
όποιον ειλικρινά θελήσει να μάθει κάτι για τον πατέρα
μου.
Δημήτριος Ι. Χατσέρας
19
ΕΥΧΑΡΙΣΤΕΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ
ευχαριστιεσ του συγγραφεα
Θεωρώ απαραίτητο να ευχαριστήσω θερμά όλους

τους φίλους που συνέτειναν, ο κάθε ένας από την σκοπιά
του, από την ειδικότητά του, από την ευγενή του πρόθε-
ση, και με στήριξαν στην προσπάθειά μου αυτή.
Εις τον κ. Κων/νο Γακόπουλο διδάσκαλο συμπατριώ-
τη μου, που κατοικεί και εργάζεται στην πόλη της Κοζά-
νης, εκφράζω τις άπειρες ευχαριστίες μου για την ευγενή
παραχώρηση σημαντικών στοιχείων και βιβλιογραφικών
δεδομένων σχετικών με την τότε κρατούσα κατάσταση
κατά την Εθνική Αντίσταση της περιόδου 1943-1944.
Στον θείο μου και δάσκαλο μου κ. Σίμο Μαναβή που
έζησε ενεργώς τα γεγονότα εκείνης της εποχής και ικανώς
ταλαιπωρήθηκε, και ο οποίος έθεσε υπ’ όψη μου εναργώς
τις εμπειρίες του αυτές, εκφράζω τις θερμές ευχαριστίες
μου.
Ευχαριστώ επίσης θερμά τον εκλεκτό φίλο κ. Αλέ-
ξανδρο Πολύζο, καθηγητή φιλόλογο, που με την γνώμη
του, την συμπαράστασή του, αλλά και την χορήγηση
στοιχείων, καθώς και με την προσπάθειά του περαιτέρω
ερεύνης για ανεύρεση ιστορικών τοπικών της Πίνδου γε-
γονότων, τόσο πολύ με βοήθησε.
Τον αγαπητόν μου φίλο, κ. Βασίλειο Αβραμίδη, διδά-
σκαλο και πρόεδρο του μορφωτικού συλλόγου η «Ορε-
στίς» του Άργους Ορεστικού, ευχαριστώ πολύ για την
πολλαπλή βοήθειά του, καθώς και για την συμπληρωμα-
τική ενημέρωση που μου παρέσχε, επί των γεγονότων της
τοπικής κοινωνίας της ιδιαιτέρας μας πατρίδας κατά την
περίοδο της Κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης.
Θεωρώ απαραίτητο επίσης και εκ της θέσεως αυτής να
ευχαριστήσω θερμά τον κατά τι μεγαλύτερόν μου, τότε
20
παιδικό μου φίλο στο Δίλοφο Λεωνίδα Αλεξόπουλο,

διδάσκαλο τώρα στην Θεσ/νίκη, ο οποίος ως και εκ της
έστω και μικράς διαφοράς ηλικίας είχε εντονοτέρα και
σαφεστέρα την ανάμνηση των τότε γεγονότων της παιδι-
κής μας ζωής στο Δίλοφο, που με ενάργεια μου διηγήθηκε
προφορικώς πολλά γεγονότα τονίζοντας την σημαντικό-
τητα του χαρακτήρος του πατέρα μου και την συμβολή
του στη ζωή του χωρίου τότε. Με τόση γλαφυρότητα και
σαφή ανάμνηση μου περιέγραψε τα τεκταινόμενα της τότε
ζωής του χωριού, και την σχετική προσφορά του πατέρα
μου, που με μεγάλη συγκίνηση του εκφράζω τις ιδιαίτερες
ευχαριστίες μου.
Στους εκλεκτούς φίλους και συναδέλφους καθηγητές
της Ιατρικής Σχολής του Αριστοτελείου Παν/μίου Θεσ-
σαλονίκης κ.κ. Δημήτριο Πατάκα και Φαίδωνα Χαρσού-
λη, που με εμψύχωσαν για το έργο, μου παρείχαν σχετικές
εμπειρίες από ανάλογα βιβλιογραφικά δεδομένα, καθώς
και από την γενική φιλολογική και πολιτική γραμματεία
και την σχετική εξ αυτής εμπειρία τους, ευχαριστώ θερμά.
Επίσης ευχαριστώ θερμά το εκλεκτό ζεύγος των συ-
μπατριωτών μου και φίλων μου, κυρίαν Αθηνά-(Λούλα)
και κ. Σωτήριο Δέδε, για τα σημαντικά στοιχεία και έγ-
γραφα που μου παρεχώρησαν.
Τον αγαπητό και εκλεκτό φίλο και συμπατριώτη Ομό-
τιμον Καθηγητή της Ιστορίας των Νεωτέρων χρόνων του
Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσ/νίκης, καταξιωμένο
συγγραφέα σημαντικών ιστορικών συγγραμμάτων και
άριστο ακαδημαϊκό δάσκαλο κ. Ιωάννη Σ. Κολιόπουλο,
που είχε την ευγένεια, την θέληση και την υπομονή, να
μελετήσει επιμελώς, να κρίνει το έργο μου και μετά την
σχετική εκτίμηση, να μου κάνει την τιμή να προλογίσει
21
το πόνημά μου αυτό, ευχαριστώ εκ βάθους ψυχής. Πα-

ράλληλα, με πολλή συγκίνηση, εκφράζω τις ιδιαίτερες
ευχαριστίες εις τον εκλεκτό συμπολίτη μας και φίλο για
την επισήμανση της προσωπικότητος των γονέων μου
και ιδιαίτερα της μητέρας μου που και προσωπικά εγνώ-
ριζε και σημαντικά τιμούσε.
Αφήνω τέλος τελευταίο να ευχαριστήσω εκ βάθους
ψυχής τον καθηγητή, διακεκριμένο Ακαδημαϊκό δάσκα-
λο κ. Παναγιώτη Σ. Πίστα, καταξιωμένο πανεπιστημιακό
φιλόλογο νεοελληνιστή και συγγραφέα σημαντικών μελε-
τημάτων, και «αγαθή τη τύχη» φίλο εκλεκτό και αγαπητό,
από τα νεανικά μας χρόνια, που με ανυπόκριτη αδελφική
φιλία, παρακολούθησε από κοντά το πόνημά μου καθ’
όλην τη διάρκεια της συγγραφής του, φροντίζοντάς το
τόσο σε θέματα μορφής όσο και διατυπώσεως της ουσίας
και κατάφερε με τις συμβουλές του να με προφυλάξει από
κακοτοπιές και περισσές εκφράσεις.
Πέραν της αδελφικής αγάπης και ένα μεγάλο ευχαρι-
στώ για την προσεκτική και υπομονετική φροντίδα με την
οποίαν περιέβαλε το κείμενο μου, καθώς και για την τιμή
που μου έκανε προλογίζοντας και αυτός το έργο μου.
Τέλος, θα ήταν παράλειψη να μην εκφράσω τις
άπειρες ευχαριστίες μου εις τον εκδοτικό οίκο του κ.
Άγιδος-Σάββα Δ. Γαρταγάνη για την άριστη έκδοση του
βιβλίου, σύμφωνα με τα σύγχρονα τεχνικά δεδομένα του
είδους, καθώς και στην κ. Μαρίνα Κάγκα-Μισύρη για την
τυπογραφική της επιμέλεια.
Δ.Ι.Χ.
22
Η ιστορία του Ιωάννου Δ. Χατσέρα και
της οικογενείας του
Γέννηση και ζωή στο Κωσταράζι - Σπουδές
Ο Ιωάννης Χατσέρας γεννήθηκε στο ορεινό χωριό Κω

σταράζι, της περιοχής του Άργους Ορεστικού του
Νομού Καστοριάς, το έτος 1907 από γονείς απλούς χω-
ρικούς, τον Δημήτριον (Δήμο) και την Αργυρώ, το γένος
Αθανασίου Ευθυμιάδη.
Έζησε την παιδική του ζωή μέσα σε ένα ήρεμο, οι-
κογενειακό περιβάλλον, το τελευταίο σε σειρά ηλικίας,
παιδί της οικογενείας, αδέλφια του οποίου υπήρξαν, η
Σουλτάνα μετέπειτα σύζυγος του Δημητρίου Τόλιου, ο
Χρίστος και ο Γεώργιος.
Ο ιατρός Ιωάννης Δ. Χατσέρας.

(Φωτογραφία ταυτότητος, η μόνη διασωθείσα του εμπρησμού).
25
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ
Ο βιοπορισμός της οικογενείας προήρχετο από την

στοιχειώδη οικογενειακή γεωργοκτηνοτροφική ενασχό-
ληση, όπως σε όλα τα χωριά της ελληνικής υπαίθρου, ενώ
το κύριο επάγγελμα του πατέρα ήταν το του κτίστου και
μικροεργολάβου οικοδομών (κάλφα) ασκουμένου εις την
περιφέρεια του Νομού Καστοριάς και περισσότερο στο
Άργος Ορεστικό. Κατά διαστήματα μετέβαινε και σε άλ-
λες μεγάλες πόλεις για επαγγελματικούς λόγους. Αναφέ-
ρεται μάλιστα μετάβαση στην Κωνσταντινούπολη, για
επαγγελματικούς σκοπούς, όπου παρέμεινε επ’ ολίγον
και στη συνέχεια κατά την περίοδον του 1915, ξενιτεύ-
θηκε μετά του μεγάλου υιού του Χρίστου στην Αμερική
όπου επιτυχώς εξοικονόμησαν αρκετά ποσά για μελλο-
ντική εξασφάλιση άνετης οικογενειακής διαβίωσης.
Το περιβάλλον του χωριού στο οποίο γεννήθηκε και
ανετράφη ο Ιωάννης είναι ένα από τα σημαντικότερα του
νομού, με υψηλή παράδοση ηθών και εθίμων. Το Κωστα-
ράζι, ένα από τα ελληνόφωνα χωριά της Καστοριάς, της
ίδιας καταγωγής εκ μετοικεσίας (που ιστορικώς αναφέρε-
ται στην περίοδο της τουρκοκρατίας), όπως και τα όμο-
ρα γειτονικά χωριά Βογατσικό και Γέρμας1. Πιθανή ιστο-
ρικά αναφερόμενη προέλευσις των χωριών από το Σού-
λι της Ηπείρου, μετά τους υπό του Αλή πασά των Ιωαννί-
νων διωγμούς. Προς τούτο και η χροιά και έκφραση του
λόγου, διατηρούμενη μέχρι σήμερον, στα χωριά αυτά,
μαρτυρεί την προέλευση, πέραν των ιστορικών αναφο-
ρών. Άλλωστε και η μέχρι σήμερα χαρακτηριστική μορ-
φή των εθίμων, της γλώσσας, της κοινωνικής ζωής, των
1. Παρμενίων Τζίφρας, Οι Σουλιώτες, Πολιτικά Θέματα, 8 Δεκεμβρί-

ου 2008, σ. 38-39
26
τραγουδιών και ιδιαίτερα των μοιρολογίων, αλλά γενικά

και η ιδιάζουσα παραδοσιακή ζωή, η απόλυτη ομοιότης
των τριών αυτών χωριών επισημαίνει την ξεχωριστή προ-
έλευση αυτών, συγκρινομένων με τα περιβάλλοντα χωριά
του νομού, ενώ παράλληλα είναι έκδηλη η ομοιότης με τα
προαναφερόμενα της Ηπείρου.
Το Κωσταράζι ήταν χωριό άκρως ορεινό (υψόμετρο
860 μ.), κτισμένο σε κακοτράχαλα πρέμνα σε μια πλαγιά
του αυχένος που ενώνει τον Βαρνούντα με το Άσκιο κα-
τά τέτοιο τρόπο, ώστε να μην είναι ορατό από το λεκα-
νοπέδιο της Ορεστίδος και την κοιλάδα του Αλιάκμο-
νος, ευρισκόμενο πίσω από μια ιδιάζουσα βουνοκορφή.
Πληθυσμός του χωριού κυμαίνεται γύρω στους 800 κα-
τοίκους, το 1940 μετά τον πόλεμο δεν είχε πληθυσμό πε-
ρισσότερο από 956.
Θα έλεγε κανείς ήταν απόλυτα αόρατο από τον κά-
μπο, σαν να είναι ένα σκιαγμένο και καλώς ταμπουρω-
μένο πουλί. Εξηγείται το φαινόμενο αν ανατρέξει κα-
νείς στα ιστορικά δεδομένα και εύρει στοιχεία βάσει των
οποίων τα τρία όμορα χωριά Γέρμας, Βογατσικό και Κω-
σταράζι, τα έχοντα κοινό γλωσσικό, απόλυτα ελληνικό,
ιδίωμα, κοινά έθιμα, κοινές συνήθειες και κάποιο ιδιά-
ζοντα πολιτισμό, ξεχωρίζουν αισθητώς από τα γειτνιά-
ζοντα. Τα χωριά αυτά λες και είναι καμουφλαρισμένα,
ειδικά για να είναι αόρατα από τον πλούσιο κάμπο της
κοιλάδας του Αλιάκμονα όπου κατ’ εξοχήν κατοικούσαν
ανάμικτοι πληθυσμοί με προέχον το στοιχείο των Τούρ-
κων κατακτητών, τους οποίους ήθελαν να αποφεύγουν
οι επιλέξαντες τα κακοτράχαλα τοπία στα οποία έμελ-
λε να οικοδομήσουν τους νέους οικισμούς κατά την εξα-
27
ναγκαστική μετοικεσιά την προκληθείσα από τους διωγ-

μούς του Αλή του Τεπελενλή.
Αυτή η απομόνωση όμως, είχε και συνέπειες που
κούραζαν υπερβολικά τους πληθυσμούς. Φτώχεια, ιδιά-
ζουσα ταλαιπωρία με την καθημερινή κάθοδο και επά-
νοδο από το βουνό στον κάμπο και αντίστροφα για την
καλλιέργεια των λιγοστών κτημάτων (2 ώρες ανηφορική
πεζοπορία για να εγγίσουν τον τόπο εργασίας) με συνέ-
πεια τον παράλληλο και αναγκαστικό προσανατολισμό
των κατοίκων προς την ξενιτειά. Μια ξενιτειά μέσα στην
έκταση του ελληνικού χώρου έως την Κων/πολη και στο
εξωτερικό. Μια ξενιτειά που προκαλούσε τον ιδιάζοντα
πόνο του χωρισμού, αλλά είχε και την πολύ καλή πλευρά
με την εισροή, στους κλειστούς και απομονωμένους χώ-
ρους των χωριών αυτών, ιδιαίτερου πολιτισμού και συ-
νηθειών προερχομένων εκ της επαφής και του συγχρωτι-
σμού των ξενιτεμένων αυτών παιδιών του χωριού με πο-
λυάνθρωπες και καλλιεργημένες περιοχές, τα πολιτιστι-
κά κέντρα, της τότε σκλαβωμένης πατρίδας - Μοναστήρι
- Θεσσαλονίκη - Κωνσταντινούπολη, όπου οι Κωσταρα-
ζινοί και οι άλλοι κάτοικοι των όμορων χωριών τελικώς
με την τίμια εργασία τους διέπρεπαν και μεγαλουργού-
σαν στις τέχνες, στο εμπόριο, ακόμη και στα γράμματα
και τον πολιτισμό. Εν αντιθέσει οι κακοτράχαλες περιο-
χές της απόκρυφης και απόκρημνης τοποθεσίας των χω-
ριών, ήταν βαρύς και αποτρεπτικός παράγων, για ανά-
μιξη των κατοίκων τους με τον κατακτητή και τις βαριές
ανατολίτικες συνήθειές του. Μ’ αυτόν τον τρόπο διατη-
ρείτο στους αιώνες η καθαρότητα του ελληνικού στοιχεί-
ου σ’ αυτές τις διάσπαρτες φωλιές.
28
Είναι εύλογο, τα χωριά αυτά να θεωρούνται τα πιο

έμπιστα και πιο αξιόλογα ως τα τότε ακμάζοντα θέατρα
της δραστηριότητος και κέντρα του ανταρτικού σώμα-
τος του Μακεδονικού αγώνα της περιόδου, της πρώτης
10ετίας του 20ού αιώνα. Εκεί ήταν οι αετοφωλιές των
Μακεδονομάχων ανταρτών. Από εκεί διήλθε ο εθνομάρ-
τυς Παύλος Μελάς και εκεί οργάνωσε τα πρώτα εκλεκτά
σώματα Μακεδονομάχων. Άλλωστε ο ηρωικός μάρτυρας
της Μακεδονίας μας ήταν και συγγενικά συνδεδεμένος
με το Βογατσικό, που η σύζυγός του Ναταλία ήταν θυ-
γατέρα του εκ Βογατσικού καταγομένου πρωθυπουργού
της Ελλάδος Στεφάνου Δραγούμη και αδελφή του επίσης
αγωνιστή για την ελευθερία της Μακεδονίας Ίωνος Δρα-
γούμη.
Σ’ αυτήν την ηρωική εποχή του Παύλου Μελά και
του Μητροπολίτου Καστοριάς Γερμανού Καραβαγγέλη,
πρωτεργατών του Μακεδονικού αγώνος, ήλθε στη ζωή
ο Ιωάννης Χατσέρας, αναπτυσσόμενος σ’ αυτά τα χω-
ριά όπου οι επιρροές των δρώμενων του αγώνα εγαλού-
χησαν τον πνευματικόν και εθνικόν χαρακτήρα του μι-
κρού χωριατόπουλου.
Το παλιό Κωσταράζι, η αετοφωλιά του βουνού και της κα-
κοτράχαλης ζωής, το χωριό, στο οποίο γεννήθηκε και μεγάλω-
σε ο πατέρας μου, σήμερα είναι ένας τόπος ερειπίων, που μόνο
οι θεμελιοσειρές δίδουν την αίσθηση ότι κάποτε υπήρχαν κτί-
σματα, ότι κάποτε υπήρχε ανθρώπινη ζωή και μόνο το καμπα-
ναριό δείχνει, ότι εκεί κάποτε ήταν κάποιο χωριό. Άλλωστε,
η ανάμιξη των λιθαριών, κεραμιδιών και άλλων υλικών κατε-
δαφίσεως παλαιών σπιτιών, μέσα στους βάτους και τα αγριό-
δενδρα, αυτά και μόνο, μαρτυρούν την ύπαρξη του παλαιού
χωριού. Ως μόνο σημάδι αναγεννήσεως η εκ νέου ανεγερθείσα
29
Εκκλησία της Παναγίας, δίπλα στο παλαιό καμπαναριό, που

με λαχτάρα ξανάκτισαν οι Κωσταραζινοί, σημάδι του απεριο-
ρίστου σεβασμού των πατριωτών μου προς τα πνευματικά και
θρησκευτικά ιδεώδη, εκεί που κάποτε οι πρόγονοί μας, αλλά
ακόμη και πολύ πρόσφατα οι γονείς μας, ζούσαν, εσκέπτοντο,
ονειρεύοντο και δημιουργούσαν. Δίπλα από το Ναό, ένα πλά-
τυσμα περιβαλλόμενο, από πιο σαφή και κάποιας αρχιτεκτονι-
κής διαμορφώσεως χαλάσματα που μαρτυρούν τη θέση του τό-
τε πνευματικού φάρου, του Σχολείου. Το πλάτυσμα αποτελού-
σε την πλατεία του χωριού, όπου ελάμβαναν χώρα, οι χοροί και
τα τραγούδια στα πανηγύρια του χωριού, και τα λοιπά πνευ-
ματικά δρώμενα.
Τραγική η όψις του τοπίου της εγκατάλειψης. Το ιστορι-
κό της καταστροφής συνδέεται με τον πόλεμο φυσικά. Το χω-
ριό πρωτοκάηκε και βομβαρδίστηκε από τα ιταλικά αεροπλά-
να κατά την κατοχή. Αξιοσημείωτο το γεγονός της εκτελέσε-
ως του Ιερέως του χωριού Ανθίμου Γαλάνη από τους Γερμα-
νούς, οι οποίοι προσελθόντες για τον σκοπό αυτό, περίμεναν
με τον δέοντα σεβασμό …. προς τα θεία…. να τελειώσει ο ιε-
ρεύς την λειτουργία με προοπτική την βάρβαρη εκτέλεση του
μετά το «δι’ ευχών»!
Παρόλες αυτές τις καταστροφές που επεσώρευσε στο χω-
ριό η μαύρη κατοχή, η ζωή συνέχιζε την πορεία της, έστω και
μέσα στα χαλάσματα και μέσα στην πολεμική δυστυχία. Το
σπίτι του πατέρα κατεστράφη ολοσχερώς, οι δε συγγενείς μας
και οι γονείς του πατέρα, αναγκάστηκαν να συγκατοικήσουν
σε όσα σπίτια γλίτωσαν από την καταστροφή.
Έτσι είχε η κατάσταση του χωριού, όταν αφού είχε κατα-
στραφεί και το δικό μας σπίτι στο Άργος Ορεστικό, οι γονείς
μου μαζί με εμένα, ηλικίας 2-3 ετών, επλανώντο στα βουνά της
Πίνδου, όπως εκτενώς τα περιγράφω.
Το χωριό όμως υπέστη την ολοσχερή συντριβή και την
οριστική καταστροφή στην μετέπειτα περίοδο, μετά το τέλος
του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, στη διάρκεια του ανταρτοπολέ-
30
μου, του και «εμφυλίου» νυν αποκαλουμένου, όταν με κρατι-

κή φροντίδα απεμακρύνθη όλος ο πληθυσμός, όπως και στα
άλλα χωριά της περιοχής άλλωστε.
Σημειωτέον ότι όλοι οι κάτοικοι των χωριών της περιοχής
συνεκεντρώθησαν ως «καταφυγόντες» στις δύο πόλεις του νο-
μού την Καστοριά και το Άργος. Τότε το Κωσταράζι εγκατε-
λήφθει ολοσχερώς.
Με την λήξη του εμφυλίου, όλοι οι κάτοικοι των χωριών,
επέστρεψαν στα κατεστραμμένα χωριά τους, όπου και με κά-
ποια κρατική βοήθεια της τότε αποκαλουμένης «ανοικοδομή-
σεως» επανεγκαταστάθησαν σ’ αυτά.
Για το Κωσταράζι, όμως, που η καταστροφή υπήρξε κα-
θολική, η τότε εξουσία, και ίσως με την υπόδειξη και των ιδί-
ων των κατοίκων του χωριού, απεφάσισε να επανακτισθεί το
χωριό σε επίπεδο χώρο στας υπωρείας του βουνού Πύργος επί
του αυχένος μεταξύ Βιτσίου και «Μουρικίου» στη θέση Κλα-
δί και από ορεινό το νέο χωριό, έγινε ημιορεινό, σε υψόμετρο
περίπου 700 μ.
Το νέο Κωσταράζι, απέχει από το παλιό περίπου 3

χλμ. και από το Άργος 6 χλμ. Είναι ένα ωραίο χωριό, με
ωραία σπίτια, με ρυμοτομία καλή, με εκκλησίες, δημο-
τικό σχολείο και γυμνάσιο, τα τελευταία χρόνια. Έγινε
ένα ωραίο χωριό καθόσον ευνόησε η θέση, παρέμεινε ο
πληθυσμός (απογραφή 1961, 1128 κάτοικοι), αγωνίστη-
καν οι πατριώτες μου και κάναν κάτι πολύ όμορφο και
ζωντανό, πάντοτε όμως με την ωραία ανάμνηση του πα-
τρογονικού χωριού, το οποίο επισκεπτόμαστε, στις δι-
άφορες επετείους για να βιώσουμε την συγκίνηση των
αναμνήσεων και να τιμήσουμε τους προγόνους.
Ανετράφη, λοιπόν, ο Ιωάννης, μέσα σε άριστες οικο-
γενειακές συνθήκες, σύμφωνα με τα ήθη και έθιμα του
ορεινού χωριού και εφοίτησε εις το Δημοτικό σχολείο
31
του χωριού ως διακεκριμένος μαθητής με άριστες επιδό-

σεις, όπως και η δασκάλα του προσωπικά μου ανέφερε,
πέραν των άλλων μαρτυριών.
Μετά την αποφοίτηση από το Δημοτικό Σχολείο, ο
μικρός Γιάννης, άρχισε να εργάζεται ως πιστικός (βο-
σκός) του Θωμά Ζιούρα, οικονομικώς ισχυρού συγχωρι-
ανού, συμβάλλοντας έτσι εις το οικογενειακό εισόδημα,
καθόσον κατά την φάση αυτή υπήρχε σημαντική ανά-
γκη συνεισφοράς, οφειλομένη ίσως και εις τα γεγονότα
του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και εις τις παρεπόμενες αυ-
τού συνέπειες. Ο πατέρας του Δημήτριος και ο αδελφός
του Χρίστος ευρίσκοντο, ήδη, από το 1915 εις την Αμε-
ρική (μετανάστες).
Δεν γινόταν, βέβαια, κανένας λόγος για συνέχι-
ση των σπουδών, κατά την άποψη των γονέων, καθό-
σον την εποχή αυτή συνήθεια του χωριού ήταν, πέραν
της στοιχειώδους εκπαιδεύσεως, τα παιδιά να εργάζο-
νται για να συνεισφέρουν στο οικογενειακό εισόδημα,
ενώ παράλληλα θα έπρεπε να μαθαίνουν και κάποια τέ-
χνη, για μελλοντικό βιοποριστικό επάγγελμα. Η δασκά-
λα όμως του μικρού Γιάννη, επισημαίνουσα την πολύ κα-
λή επίδοση στα μαθήματα του μικρού μαθητή, υπέδει-
ξε εις τους γονείς και τον ίδιο την σκοπιμότητα περαι-
τέρω σπουδών. Το μικρό όμως της ηλικίας, καθώς και οι
ανάγκες, έκαναν αδιάφορο προσωρινά τον μικρό μαθη-
τή για τότε, χωρίς όμως να διαγραφεί από την μνήμη του
η υπόδειξη της δασκάλας, γεγονός εξάλλου που απασχο-
λούσε πού και πού και τον ίδιο.
Έτσι, με την πάροδο του χρόνου και ενώ εργάζετο
ως βοσκός, παράλληλα με την πνευματική του ωρίμανση
32
και τις ισχυρές επιρροές, αντιλήφθηκε και ο ίδιος πλέον

την αναγκαιότητα για περισσότερη γνώση και το δίκαι-
ον της υποδείξεως της δασκάλας. Αποφάσισε λοιπόν να
εγκαταλείψει την εργασία, ίσως και εκ του γεγονότος της
βελτιώσεως των οικονομικών της οικογενείας (πατέρας
και αδελφός στην Αμερική). Γράφτηκε εις το Γυμνάσιο
της Καστοριάς, δύο χρόνια περίπου αργότερα της κανο-
νικής φοιτήσεως, και επέδειξε ιδιάζουσα έφεση και αγά-
πη για μάθηση μέχρι της αποφοιτήσεώς του.
Τον ευχαριστούσαν τα θετικά μαθήματα, τα μαθημα-
τικά, η φυσική, η γεωμετρία, αλλά και τον έτερπαν και
οι φιλολογικές επιδόσεις που παράλληλα καλλιεργούσε
με επίταση. Έφθασε στο σημείο να οργανώσει πνευματι-
κό σύλλογο στο χωριό για συζητήσεις και επιδόσεις στον
πεζό λόγο και στην ποίηση, με παράλληλη συγγραφική
προσπάθεια για πρόχειρα θεατρικά έργα, ιστορικού χα-
ρακτήρος που προσπαθούσε να ανεβάσει σε πρόχειρες
θεατρικές παραστάσεις στο χωριό (όπως συνηθίζετο σε
εορταστικές εκδηλώσεις του χωριού). Διαθέτω δείγματα
γραφής τέτοιων διαλόγων που ιδιόχειρα επρόσφερε ο Γι-
άννης κατά την μαθητική του πνευματική καλλιέργεια
για ανέλιξη και των συγχωριανών.
Τόση ήταν η επίδοσή του αυτή για τον πεζό λόγο,
και τα θεωρητικά μαθήματα, που εταλάνισαν τον νέον
τότε, όταν εκαλείτο να επιλέξει τον κλάδον που θα έπρε-
πε να επιλέξει για σπουδή, κατά την πανεπιστημιακή
του πορεία. Το δίλημμα ήταν μεγάλο. Η κατάληξη στην
Ιατρική, δεν απέτρεψε τον νέο φοιτητή από την παράλ-
ληλο έστω και ερασιτεχνική ενασχόληση στον θεωρητι-
κό τομέα.
33
Ευχαριστήριος και συγχαρητήριος δημοσίευσις εις εφημερίδα

ΕΡΝΑ του Άργους Ορεστικού το 1934, που αφορά ιατρική
διαγνωστική επιτυχία του τότε φοιτητού της Ιατρικής Σχολής
του Παν/μίου Αθηνών Ιωάννου Δ. Χατσέρα.
Η αποφοίτηση από το Γυμνάσιο συνέπεσε με την φά-

ση της υποχρεωτικής στράτευσης του ως κληρωτού. Τε-
λείωσε το γυμνάσιο το 1927, όταν ήταν στρατευμένος.
Αμέσως μετά την αποστρατεία προσελήφθη εις την Κοι-
νότητα του χωριού, ως γραμματεύς. Παρ’ όλη όμως την
εμμονή των δικών του, ότι είχε επιτύχει άριστον επάγ-
γελμα, σκεπτόμενος πολύ ώριμα, και γεμάτος πόθο για
μάθηση και επιστημονική ανέλιξη, παρείδε την κάποια
χρονική αργοπορία (ήδη ήταν περίπου 23 ετών μετά
τις προαναφερθείσες καθυστερήσεις) και εφόσον είχε
και την πολύ καλή πλέον στήριξη πατρός και αδελφού
(επιτυχής και προσοδοφόρος η πορεία τους στην Αμε-
ρική) γράφτηκε εις την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστη-
μίου Αθηνών, κατόπιν εισαγωγικών εξετάσεων την πε-
ρίοδον 1929-1930. Μετά μια λαμπρή φοιτητική πορεία,
και στη φάση αυτή με οικονομική άνεση (εκ των γονέ-
ων), αποφοίτησε το έτος 1936, αφήνοντας ωραίες φοιτη-
τικές αναμνήσεις στους φίλους και συμφοιτητές του, τους
34
οποίους βοηθούσε παντοιοτρόπως ακόμη και στον οικο-

νομικό τομέα.
Γιατρός στο Άργος Ορεστικό - Κτίσιμο σπιτιού και

γάμος
Απεφοίτησε της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου
Αθηνών, με βαθμόν πτυχίου «λίαν καλώς» το έτος 1936.
Αμέσως γράφτηκε εις το αποκαλούμενον «Ρωσικό
Μαιευτήριο», και άρχισε την άσκησή του, προς λήψη της
ειδικότητος του μαιευτήρα γυναικολόγου, καθόσον την
στρατιωτική του θητείαν την είχε κάνει προ της εις το
Παν/μιο εγγραφής του.
Οφείλω να τονίσω, ότι ο ιατρός Χατσέρας, τόσο κα-
τά τη διάρκεια των σπουδών του όσο και κατά τη φάση
της ειδικότητός του, είχε ικανή οικονομική άνεση, επει-
δή, ως προαναφέρω, τόσο ο πατέρας του Δημήτριος όσο
και ο μεγάλος αδελφός του Χρίστος ήταν μετανάστες
στην Αμερική και εστήριζαν θερμά, σε όλες τις φάσεις
των σπουδών τον νέο γιατρό.
Εδώ, επιθυμώ να αναφέρω ιδιαιτέρως την θερμοτά-
την ηθική και υλική συμπαράσταση του αδελφού του
Χρίστου, ο οποίος διέβλεπε περισσότερον –και παρό-
τρυνε σχετικώς τον πατέρα– την αξία των σπουδών του
αδελφού.
Ο πατέρας μου, ως νέος γιατρός απεφάσισε το 1938
με 1939 να εγκατασταθεί οριστικά και να ασκήσει την
επαγγελματική Ιατρική στο Άργος Ορεστικό.
Το Άργος Ορεστικό, η Χρούπιστα, ήταν μια κωμόπολη
ακμάζουσα την εποχή εκείνη, η οποία αποτελούσε το εμπορι-
κό, πνευματικό και γενικά λειτουργικό κέντρο του νοτιότερου
35
36
Πτυχίο Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών

του Ιωάννου Δ. Χατσέρα 1936.
ημίσεος του σημερινού νομού Καστοριάς. Η γεωγραφική της

θέση και οι συγκλίνοντες δρόμοι και προσβάσεις των χωρι-
ών της περιοχής καθιστούσαν την μικρή αυτή πόλη ένα σημα-
ντικό κέντρο ζωής της επαρχίας Καστοριάς του (τότε) Νομού
Φλωρίνης. Ο πληθυσμός της πόλεως εκυμαίνετο μεταξύ 5 έως
6.000 κατοίκων, ενώ η σύνθεση του πληθυσμού της ήταν ποι-
κίλουσα: «Πολύδοξη έως την εποχή της ανταλλαγής των πλη-
θυσμών με την Τουρκία το 1923, και πολύφωνη έως τον Εμ-
φύλιο Πόλεμο, η παλιά Χρούπιστα, αποτελούσε μικρόκοσμο
αντιπροσωπευτικό της Μακεδονίας», όπως γλαφυρά περιγρά-
φει ο πατριώτης μας ιστορικός, καθηγητής του Πανεπιστημίου
Θεσσαλονίκης, Ιωάννης Κολιόπουλος στον εισηγητικό πρόλο-
γο του βιβλίου «Άργος, Πόλη Ορεστίδας».
Πόλις ευρισκόμενη σε περιοχή την οποία προσδιόρισαν
στο παρελθόν περιηγητές, εθνογράφοι και γλωσσολόγοι ως
σημείο συναντήσεως, πολιτισμών, λαών και εθνοτικών ομά-
δων. «Περιοχή που κληρονόμησε όλα τα στοιχεία που γοητεύ-
ουν συνήθως τους ιστορικούς και κοινωνικούς ανθρωπολό-
γους, αλλά και πολλά από τα προβλήματα που προέκυψαν
από την λογική του ομοιογενούς εθνικού κράτους στην Ελλά-
δα και στην Βαλκανική γενικώς μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλε-
μο» ( Ι. Κολιόπουλος, ό.π., σελ. 11).
Αυτά τα προβλήματα και η εδαφική βουλιμία των γειτό-
νων της Ελλάδος κατά την δεκαετία του 1940 προκάλεσαν βα-
ρύτατα κατάγματα στην Χρούπιστα, η δε πόλις είδε τον πλη-
θυσμό της να αλληλοσπαράσσεται.
Η Χρούπιστα απαντάται ιστορικώς σε τουρκικό «κα-
νουνναμέ» (αυτοκρατορικό διάταγμα) του 16ου αιώνα, όπου
περιγράφονται τα διακινούμενα τότε προϊόντα στην διάρκεια
της εμποροπανήγυρης.
Στα 1530 ο καζάς (η επαρχία) Χρούπιστας αριθμούσε
624 Μουσουλμάνους και 29.324 Χριστιανούς. Ο καζάς περι-
ελάμβανε συνολικά 203 χωριά. Πρωτεύουσα του καζά ήταν
το Άργος Ορεστικό. Το τελευταίο αριθμούσε 70 Μουσουλμά-
37
νους και 243 Χριστιανούς. Ο καζάς Καστοριάς κατά την περί-

οδο εκείνη αριθμούσε 731 μουσουλμάνους και 20.641 χριστια-
νούς συνολικά 21.223. Εκείνη την εποχή η πόλη της Καστοριάς
αριθμούσε 3683 κατοίκους: 3248 Χριστιανούς και 395 Μου-
σουλμάνους. Ο συνολικός πληθυσμός της επαρχίας της Χρού-
πιστας ανερχόταν στις 29.9481.
Στην ίδια περίοδο ανήκει ο «κανουνναμές» (Αυτοκρατο-
ρικό Διάταγμα), ο οποίος όριζε τον φόρο που έπρεπε να κατα-
βάλλουν οι έμποροι κατά τη διάθεση των προϊόντων τους στην
εβδομαδιαία αγορά (παζάρι). Από τα προϊόντα που διέθεταν
οι έμποροι (τοπικά και ξένα), δηλαδή λαχανικά, όσπρια, δη-
μητριακά καθώς και διάφορα μικρά και μεγάλα ζώα, αλλά
και προϊόντα παραγόμενα εκτός του καζά, όπως ελαιόλαδο
και ελιές. Αλάτι και μπαχαρικά και διάφορα υφάσματα, βαμ-
βακερά, λινά και τσόχα, γίνεται φανερή η αξιόλογη εμπορική
σημασία της αγοράς της Χρούπιστας2.
Όσον αφορά το Αρχαίο Άργος Ορεστικό υπάρχουν πολ-
λά στοιχεία βάσει των οποίων εκφράζεται ικανή βεβαιότης
ότι η πόλις αυτή της Ορεστίδος είναι πανάρχαια, όμως υπάρ-
χει εξ αντικειμένου δυσκολία καθόσον και από αρχαιολογι-
κής και από ιστορικής απόψεως δεν έχει ακόμη επαρκώς ερευ-
νηθεί. Αυτή η γωνιά της Ελλάδος μας κρύβει στα σωθικά της
σπουδαίους αρχαιολογικούς θησαυρούς, αλλά ακόμη παρα-
μένει αδιευκρίνιστο, ποια ακριβώς ιστορική πραγματικότητα
αντιπροσωπεύουν τα μέχρι σήμερα αρχαιολογικά ευρήματα.
1. Η Μακεδονία του 1530 με βάση το συνοπτικό οθωμανικό φορολογικό

κατάστιχο ΤΤ 167 του οθωμανικού πρωθυπουργικού αρχείου Κωνστα-
ντινούπολης, μετάφραση-ευρετήριο Β. Αϊντίν, Αντ. Καλογεράκης, Ανδ.
Μαρούδα, Αλ. Παπαζάκας, Β. Παπαδημητρίου, εισαγ. -επιμ. Ι.Χ. Αλε-
ξανδρόπουλος, Φ.Π. Κοτζαγεώργης (υπό έκδοση από την Εταιρία Μακε-
δονικών Σπουδών).
2. John Alexandropoulos, Toward a History of Post-Byzantine Greece: The
Ottoman Kanynnames for the Greek Lands, circa 1500 - circa 1600, διδα-
κτορική διατριβή 1974, Αθήνα 1985.
38
Πολλές έρευνες ικανών επιστημόνων αρχαιολόγων εκφράζουν

πολλές απόψεις, που για την ώρα αποτελούν σημαντικό προϊόν
πνευματικού ερευνητικού μόχθου, είναι πολύτιμες και είναι πι-
θανόν εις το μέλλον να αποκαλύψουν όλο το μέγεθος της ιστο-
ρικής αλήθειας που αφορά το οροπέδιο της Ορεστίδος και της
μεγάλης πόλεως του Ορεστικού Άργους.
Προς τούτο η σημερινή πολιτεία κατασκεύασε στην πό-
λη του σημερινού Άργους Ορεστικού περικαλές αρχαιολογικό
μουσείο εις το οποίο πρόκειται να εναποτεθούν οι θησαυροί
αυτοί προς έκθεση και περαιτέρω μελέτη.
Το Ορεστικόν Άργος ευρίσκεται στο οροπέδιο της Ορεστί-
δος που σε υψόμετρο 620-660 μ. περιβάλλεται από ορεινά συ-
γκροτήματα του Βαρνούντα και της Πίνδου. Ανήκει εις την ευ-
ρύτερη περιφέρεια της αρχαίας Ανω Μακεδονίας, όπου περι-
λαμβάνονταν κατά την αρχαία γεωγραφική κατάταξη και οι
επαρχίες της Ελιμείας ή Ελιμιώτιδας της Λυγκηστίδας ή Λύ-
γκου, της Πελαγονίας και Δερριόπου, καθώς και η Εορδαία.
Ο Στράβωνας μας πληροφορεί ότι ο Ορέστης, φεύγοντας
μετά τον φόνο της μητέρας του Κλυταιμνήστρας, έφτασε στην
Ορεστίδα και εκεί έκτισε πόλη, το Ορεστικόν Άργος. Κατά ορ-
θολογική όμως, άποψη, το όνομα, η πόλις το οφείλει στο ορει-
νό και πετρώδες της έδαφος (Λάζαρος Παπαϊωάννου «Άργος
Πόλις Ορεστίδας» σελ. 31).
Ο κάτοικοι της πόλεως που ονομάζοντο Ορέστες όπως και
όλοι οι Μακεδόνες ορεσίβιοι, από τον 5ον π.Χ. αιώνα είχαν ως
επίσημη γλώσσα την Αττική, την οποία χρησιμοποιούσαν με
ευχέρεια, ενώ μεταξύ τους ομιλούσαν την μητρική Μακεδονι-
κή διάλεκτον, επίσης ελληνικήν, όπως και σήμερα συμβαίνει
με τα διάφορα τοπικά ιδιώματα (Κρήτες - Επτανήσιοι - Πό-
ντιοι κ.λπ.).
Για όσα κάποιοι ξένοι ιστορικοί και γλωσσολόγοι κατά το
παρελθόν ισχυρίσθηκαν, ότι, δήθεν, οι Μακεδόνες δεν μιλού-
σαν την ελληνικήν γλώσσα ή ήταν δίγλωσσοι, κάνουν μέγα λά-
θος, καθόσον έλαβαν αποστομωτική απάντηση από διαπρεπείς
39
Έλληνες και ξένους επιστήμονες, και στο πρόβλημα αυτό τέθη-

κε τέρμα οριστικά. «Το κοινόν των Ορεστών», όπως η επιγραφή
που βρέθηκε στο Αρμενοχώρι Άργους Ορεστικού, σ’ ένα από
τους πολλούς ανευρεθέντας τάφους (μάλιστα, ευρέθη και αλ-
λού η ίδια επιγραφή) καθορίζεται ως ακολούθως:
Το «κοινόν» ήταν θεσμός της Δημοκρατίας που γεννήθη-
κε και ανδρώθηκε στην Αρχαία Ελλάδα. Εμφανίστηκε ως συ-
νέχεια των αμφικτυονιών και με την πάροδον του χρόνου κα-
θιερώθηκε ως κανονικός τύπος ελληνικού κράτους. Ήταν ένα
είδος ομοσπονδίας πολιτειών. Λειτουργούσε με βάση το κοινο-
πολιτειακό δίκαιο. Κάθε μια πολιτεία που μετείχε διατηρούσε
το αυτοπολιτειακό της δίκαιο, είχε δικούς της νόμους, δικούς
της άρχοντες, τα δικά της δικαστήρια, το δικό της νόμισμα.
Δεν είχε όμως δικαίωμα να συνομολογεί συνθήκη με άλλη πο-
λιτεία ή να κηρύττει τον πόλεμο εναντίον της.
Η αναθηματική επιγραφή βρέθηκε στο Αρμενοχώρι Άρ-
γους Ορεστικού, σ’ έναν από τους πλείστους τάφους. Χρονο-
λογείται από 41 έως 45 μ.Χ. και βρίσκεται στο Αρχαιολογικό
Μαρμάρινη αρχαία επιγραφή «Το κοινό των Ορεστών».
40
Μουσείο Άργους Ορεστικού (Λάζαρος Α. Παπαϊωάννου, Άρ-

γος Πόλις Ορεστίδος, σελ. 39).
Την πόλη του Άργους ανευρίσκουμε αργότερα στην ιστο-
ρία με το όνομα Χρούπιστα, μετά την εξάπλωση των Οθω-
μανών στη Βαλκανική Χερσόννησο, και την κατάκτηση του
αντίστοιχου βυζαντινού οικισμού.
Υπάρχει τοπωνύμιον «Γαζή γερ Εβρενός Πασιά», δηλαδή
τόπος του νικητή Εβρενός πασά. Το τοπωνύμιο μαρτυρεί ότι
η πόλη κατελήφθη από τον γνωστό κατακτητή Εβρενός Πα-
σά. Πιθανώς το γεγονός να επισυνέβη κατά την μάχη του Κοσ-
συφοπεδίου στα 1389 οπότε και ολοκληρώθηκε η κατάληψη
από τους Οθωμανούς της Βόρειας Ελλάδος και του μεγαλύτε-
ρου μέρους της Βαλκανικής. Υπάρχει επίσης και το τοπωνύμιο
στο Άργος «Ταταρ Ζαδέ» (ταχυδρομικός δρόμος). Προήλθε το
όνομα από Τάταρο αξιωματικό του Εβρενός (Λάζαρος Παπα-
ϊωάννου, ό.π., σελ. 73).
Η Χρούπιστα ήταν πόλις με Καδηλίκι (έδρα καδή - ιερο-
δίκη). Ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή επισκέφθηκε
την Χρούπιστα δύο φορές για είσπραξη φόρων το 1661 και
1667.
Κατά πληροφορίες του Γάλλου περιηγητή και προξένου
της Γαλλίας στην Αυλή του Αλή πασά Fr. Pouqueville, στις αρ-
χές του 19ου αιώνα, η Χρούπιστα είχε διακόσιες οικογένειες
μωαμεθανικές, που προέρχονταν δηλαδή από τους πρώτους κα-
τακτητές της Μακεδονίας και εκατό οικογένειες Χριστιανικές,
που είχαν το δικαίωμα να ασκούν ελεύθερα τα θρησκευτικά
τους καθήκοντα σε δικούς τους ναούς (Λ. Παπαϊωάννου, ό.π.,
σελ. 73).
Ο Έλληνας περιηγητής Νικόλαος Σχινάς επισκέφθηκε την
Χρούπιστα το 1885 και έγραψε:
«Κωμόπολις στην αριστερά όχθη του Αλιάκμονος, όπου
υπάρχει Γέφυρα, ήτις παρασυρθείσα προ ενιαυτού δεν ανε-
κτίσθη μέχρι τέλους 1885. Οικείται από 3.500 κατοίκους, τα
2/3 εισί Χριστιανοί, το 1/3 Μωαμεθανοί. Έχει 2 σχολεία αρ-
41
ρένων, παρθεναγωγείον, οθωμανικό γραμματοδιδασκαλείο,

μαγαζιά πολλά, 7 χάνια χωρούντα 200 ίππους, τέμενος, εκ-
κλησία. Προς δε νεόδμητο στρατώνα και στρατιωτικό Νοσο-
κομείο, άτινα μετά των χανιών χωρούσι 3.000 περίπου άν-
δρας. Εκάστη Τρίτη ένεκεν του κεντρικού της θέσεώς της γίνε-
ται εβδομαδιαία αγορά».
Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα στην Χρούπιστα άρ-
χισαν να καταφεύγουν χριστιανοί μετά την καταστροφή της
σφύζουσας από πνευματικά προηγμένο ελληνικό χριστιανι-
σμό μεγάλης πόλεως της βορείου Ηπείρου, της Μοσχοπόλεως,
καθώς και εκ των κοντινών σ’ αυτήν βλαχοφώνων χωρίων Λι-
νοτοπίου, Γράμμουστας, Νίτσας, Νικολίτσας. Περίπου εκατό
Μοσχοπολίτικες οικογένειες μετώκησαν στην Χρούπιστα, με-
ταξύ των οποίων και η οικογένεια των προπαππούδων μου,
οικογένεια Γκίνη-Κοσματάση.
Έτσι κατά τον Δημ. Ρούφο, στις αρχές του 20ού αιώνα
η Χρούπιστα είχε 5.000 κατοίκους, εκ των οποίων το εν πέ-
μπτο Μωαμεθανοί, οι οποίοι αντηλλάγησαν το 1923 με μεγά-
λο αριθμό προσφύγων.
Κτίριο χειρουργικής κλινικής Ιωάννου Ζάχου (έχει καεί).
42
Η πόλη ωνομάζετο Χρούπιστα σ’ όλη τη διάρκεια της

Τουρκοκρατίας. Μετωνομάσθηκε εις Άργος Ορεστικό, την
αρχαία της ονομασία, με διάταγμα της 9ης Φεβρουαρίου του
1926 (ΦΕΚ Α΄, 55/1926).
Το Άργος Ορεστικό είναι λοιπόν, η δεύτερη πόλη του Νομού
Καστοριάς, ο δεύτερος σε πληθυσμό και αρχαιότητα δήμος του
Νομού. Στεγαζόταν όλες οι υπηρεσίες και τράπεζες, ως και Εφο-
ρία, Ταμείο και λοιπές υπηρεσίες.
Χαρακτηριστικό της πόλης το εκτενές και μεγάλο εμπορι-
κό ενδιαφέρον του ημίσεος του Νομού. Από το 1920 ιδρύθηκε
Χειρουργική Κλινική εις Άργος Ορεστικό από τον χειρουργό
ιατρό Ιωάννη Ζάχο1, τον οποίο διεδέχθη μετέπειτα ο υιός αυ-
τού Μιχαήλ Ζάχος. Ήταν η πρώτη χειρουργική κλινική σε όλη
την Δυτική Μακεδονία τότε. Με την κλινική αυτή συνεργάζε-
το και ο πατέρας μου στα δύσκολα μαιευτικά επεμβατικά πε-
ριστατικά. Το Άργος επίσης ήταν έδρα σημαντικών ιδιωτών
ιατρών διαφόρων ειδικοτήτων.
Το Άργος είχε την πρωτοπορία στο Νομό. Είχε ιδιωτικόν
1. Μία σημαντική σύμπτωσις επισημαίνεται κατά τον παρόντα μήνα Ιού-

νιο του 2010, κατά τον οποίον τίθεται θεμέλιος λίθος του περικαλούς
κτιρίου της πνευματικής στέγης γραμμάτων και τεχνών στο οικόπεδο της
τέως ιστορικής Κλινικής «Ιωάννου Ζάχου» με προοπτικήν την μόνιμον
στέγασιν του πνευματικού συλλόγου Άργους Ορεστικού «η Ορεστίς»,
ενώ συγχρόνως περατούται το πόνημά μου αυτό.
Η ιστορική Κλινική κατεστράφη από τυχαία πυρκαγιά, ενώ ο τελευταίος
ιδιοκτήτης αυτής συγγενής μου Μιχαήλ Ι. Ζάχος, χειρουργός ιατρός και
Δήμαρχος του Άργους, είχε δωρίσει εις τον Δήμο, με προοπτική την χρή-
ση του κτιρίου δια πνευματικούς σκοπούς.
Την ανέγερση του νέου οικοδομήματος ανέλαβε εξ ολοκλήρου έτερος
συγγενής μου, ο ιατρός ακτινολόγος αείμνηστος Δαμιανός Θ. Δούμας,
με προοπτική την μόνιμο εγκατάσταση της «Ορεστίδος». Συγχρόνως ο
ρέκτης Δήμαρχος Νικόλαος Ι. Τοτονίδης με την παμψηφεί έγκριση του
Δημοτικού συμβουλίου παρεχώρησε γι’ αυτήν την προοπτική το οικό-
πεδο της κλινικής. Έτσι η Ιστορική κλινική «Ιωάννου Ζάχου» σύμφωνα
με την επιθυμία του μεγάλου Δωρητού Δαμιανού Θ. Δούμα συνεχίζει να
προσφέρει για την πνευματική ανέλιξη του τόπου.
43
ηλεκτροπαραγωγό εργοστάσιο και γενικό ηλεκτροφωτισμό

από το 1920, πριν από την πόλη της Καστοριάς. Επίσης είχε
μικρό στρατιωτικό αεροδρόμιο (στη θέση του σημερινού Δι-
εθνούς μεγάλου πολιτικού αεροδρομίου «ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ»),
το οποίο προϋπήρχε της εγκαταστάσεως του πατέρα μου.
Οικία ιατρού Ιωάννου Δ. Χατσέρα

[Μεγάλου Αλεξάνδρου 34 (πρόσθια όψη) Άργος Ορεστικό].
Πινακίδα οικίας
Ιωάννου Δ. Χατσέρα.
Άργος Ορεστικό.
44
Σ’ αυτή την μικρή πόλη ο πατέρας, ως παιδί της περι-

οχής, επέλεξε να ιδρύσει μαιευτικό μικροεπεμβατικό Ια-
τρείο, εις το ισόγειο της διωρόφου κατοικίας του, όπου
και ασκούσε την ιατρική, τον λίγο χρόνο που παρενεβλή-
θη από της ιδρύσεως του ιατρείου έως τον πόλεμο του
1940, καθώς και από την έναρξη της Κατοχής μέχρι την
εις τον ΕΛΑΣ κατάταξή του στις αρχές του 1943.
Πέραν του ιατρικού και ανθρωπιστικού του ρόλου
μετείχε ενεργώς στα κοινά της πόλεως, ιδίως συμπαρι-
στάμενος τους δημοτικούς άρχοντες στα πνευματικά
τους έργα.
Ο γιατρός Γιάννης Χατσέρας εξετάζων τον συνάδελφο και φίλο του,

αείμνηστον Ιωάννη Πουλιάδη, χειρουργό, όταν και οι δύο
ειδικεύοντο στη γενική Χειρουργική.
45
Το έτος 1938 με την συμπαράσταση βεβαίως του

αδελφού του Χρίστου και του πατρός, ο Γιάννης έκτι-
σε εις το Άργος Ορεστικό την οικίαν αυτού, όπου το ση-
μερινό σπίτι μου. Οικία διώροφος, όπως και το σημερι-
νό σπίτι, του οποίου άλλωστε, η περιφερική τοιχοποιία
είναι η ιδία του παλαιού. Παρενθέτω, ότι το σπίτι αυτό
που κτίσθηκε από τον πατέρα μου το 1938, πυρπολήθη-
κε στις 15-3-1943 υπό των βουλγάρων Κομιτατζήδων, με
την ανοχή των κατακτητών Ιταλών.
Μέσα στην σημαντική και δημιουργική αυτή φάση
της ζωής του, ο ιατρός Ιωάννης Χατσέρας, ενυμφεύθη
την 16-10-1938 την μητέρα μου Ζαχαρούλα Αργυρίου
Γκίνη (Κοσματάση).
Η Ζαχαρούλα Αργυρίου Γκίνη, σε νεαρά ηλικία.
46
Ο γάμος
του Ιωάννου και
της Ζαχαρούλας
Χατσέρα
εις
Αγία Παρασκευή
Άργους Ορεστικού
την 16-10-1938.
Προσκλητήριο
του γάμου
του Ιωάννη και
Ζαχαρούλας.
47
Πόλεμος του 1940

Κατά κακή όμως συγκυρία, ακριβώς την ημέραν του
σαραντισμού (40 ημέρες από της γεννήσεως) μου, δηλα-
δή κατά υπολογισμό την 5-9-1939, ο πατέρας μου επι-
στρατεύθηκε, τούτη την φοράν ως επίστρατος, λόγω των
μέτρων που ελάμβανε το ελληνικόν κράτος, ενώπιον του
επερχομένου πολέμου κατά της Ελλάδος. Προεμηνύετο
κάτι τέτοιο εκ της ενάρξεως των πολεμικών γεγονότων
εις την Ευρώπη και μάλιστα τα μαύρα σύννεφα του πο-
λέμου άρχιζαν να πλησιάζουν και στην άμοιρον πατρί-
δα μας. Στις 26-8-1939 κατατάχθηκε ως ιατρός του ΙΧ συ-
νοριακού Τομέα και στις 30-9-39 απολύθηκε. Στις 12-2-
1940 ονομάσθηκε Έφεδρος Ανθυπίατρος Υγειονομικού.
Στις 11-9-1940 κατατάχθηκε για μηνιαία εκπαίδευση στο
στρατιωτικό Νοσοκομείο Κοζάνης σε θέση Ανθυπιάτρου
του ελληνικού στρατού. Παρέμεινε επιστρατευμένος και
μετά την ημέρα της κηρύξεως του Ελληνοϊταλικού πο-
λέμου και πολέμησε ως Ανθυπίατρος του 575/Ι ΤΤ 520
τάγματος πεζικού, που συμπεριλαμβάνεται στα τμήματα
που είχαν την τιμή να εισέλθουν νικητές κατά την ένδοξο
απελευθέρωση της Κορυτσάς, στις 22-11-40.
Παρέμεινε εις το μέτωπο ολόκληρη την φάση των ελ-
ληνικών νικηφόρων μαχών και μέχρι της καταρρεύσεως
του μετώπου λόγω της γερμανικής προελάσεως.
Ο ενθουσιασμός που διακατείχε όλους από την θρι-
αμβευτική προέλαση των ελληνικών στρατευμάτων στην
Αλβανία χάθηκε. Ο στρατός με πρόσωπα βουβά επέστρε-
ψε στο ελληνικό έδαφος σαν άφωνο ανθρώπινο ποτά-
μι οπισθοχώρησης, και επακολούθησε η άδοξος διάλυ-
σή του.
Τότε ο γιατρός επανήλθε εις την επαγγελματική του
δραστηριότητα, επιστρέψας εις Άργος Ορεστικό στο
48
Ο Ανθυπίατρος Ιωάννης Δ. Χατσέρας

εις Στρατιωτικό Νοσοκομείο Κοζάνης 1940.
Δυσανάγνωστο γράμμα του Ιωάν-

νη Χατσέρα, Ανθυπίατρου από το
575/Ι ΤΤ520 Τάγμα Πεζικού στις
2-11-40 λίγο προ της καταλήψεως
της Κορυτσάς.
Ðñïò ôï ôÝëïò ôçò åðéóôïëÞò
áíáãñÜöïíôáé ôá åîÞò: “...... Ï Åëëçíéêüò óôñáôüò áêìáßïò ðñï÷ùñåß ÷ùñßò
æçìéÜò äéüôé åäþ δεν åõñßóêåé áíôßóôáóéí óðïõäáßáí. Èá óáò ãñÜøù êáé áðü
ôçí ÊïñõôóÜí üðïõ åëðßæù óå ëßãåò ìÝñåò íá ðÜìå”.
49
οποίο ζούσε πλέον, υπό το πέλμα των μέχρι χθες ηττη-

μένων Ιταλών (η Καστοριά υπήρξε ιταλοκρατούμενη πε-
’   
ριοχή).

50
Κατοχή - Έναρξη Αντάρτικου

Αρχίζει να καταπιέζει έκτοτε το μαύρο σύννεφο της
Κατοχής τον υπόδουλο Ελληνισμό. Δεν παρέλυσε όμως
την ζωντανή φύση αυτού. Αντιθέτως, μπορούμε να ει-
πούμε ότι ενδυνάμωνε καθημερινά την αναζήτηση τρό-
που απελευθερώσεως.
Δεν πέρασε καιρός, και μετά το αρχικό σοκάρισμα
και την εξ αυτού προερχομένη αδράνεια και μετά τον
αποπνικτικό κλοιό της σκλαβιάς, άρχισε σιγά-σιγά η
αναβίωση και η επιζήτηση τρόπου αποτινάξεως του ζυ-
γού. Προς το τέλος του 1942 και ενώ τα πάντα εσκιάζο-
ντο από το βαρύ πέπλο της τραγικής κατοχής, δειλά-δει-
λά άρχισαν να οργανώνονται διάσπαρτες εθνικές ομά-
δες αντίστασης στα βουνά και ιδιαίτερα της Δυτικής Μα-
κεδονίας από αξιωματικούς, υπαξιωματικούς και οπλί-
τες των διαλυθέντων ελληνικών στρατευμάτων. Το φαι-
νόμενο της ως άνω αντιστασιακής κινητοποιήσεως γι-
γαντώθηκε και ισχυροποιήθηκε αισθητώς, όταν οι κα-
τακτητές Ιταλοί στην αδυναμία τους να συλλέξουν τον
οπλισμό του διαλυθέντος ελληνικού στρατού και στην
ανάγκη υπάρξεως συνεργατών, οργάνωσαν ομάδες προ-
σκειμένων προς αυτούς σλαβοφώνων (κομιτατζήδων)
για τον εκβιασμό και την ατιμωτικήν καθυπόταξη του
ελληνικού στοιχείου.
Την άνοιξη του 1943, όταν πρωτοεμφανίσθηκαν οι
πρώτες διάσπαρτες ομάδες αντιστασιακών ανταρτών
στην περιφέρεια της Καστοριάς, οι Ιταλοί, που ήταν η
κρατούσα κατοχική δύναμις, εις αντιπερισπασμό, εσχη-
μάτισαν το «Κομιτάτο», σώμα ενόπλων πολιτοφυλάκων
από σλαβόφωνους μη έχοντας ελληνική συνείδηση (βουλ-
γαρίζοντες) με έδρα την πρωτεύουσα του Νομού. Εκλή-
51
θησαν αυτοί οι βουλγαρίζοντες από τα χωριά της Κα-

στοριάς να οπλισθούν για τον σκοπόν αυτόν. Κατετάγη-
σαν παλαιοί (εποχής του μακεδονικού αγώνος) και όψι-
μοι βουλγαρίζοντες, απόγονοι των προηγουμένων.
Οι ως άνω κομιτατζήδες παρήλαυναν συνεχώς, τόσο
στην Καστοριά, όσο και στο Άργος Ορεστικό, όπου και
εκεί υπήρχε σχετικό Φουραρχείο, τραγουδώντες βουλγα-
ρικά τραγούδια και δημιουργώντας ένα βαρύτατα ασφυ-
κτικό κλίμα στους κατοίκους Έλληνες.
Εδώ οφείλουμε να τονίσουμε ότι το φαινόμενο της εν
διασπορά ομιλίας, υπό του λαού, γλωσσικών ιδιωμάτων
που έχουν σχέση με τις γλώσσες των γειτονικών κρατών,
εις τις παρά τα σύνορα περιοχές, παρατηρείται σε όλες
τις χώρες. Το φαινόμενο τούτο, όμως δε σημαίνει ότι όλοι
οι ομιλούντες τις ξένες αυτές γλώσσες είναι και αρνητές
της πατρίδος τους πάντοτε. Στην περίπτωση μας, δυστυ-
χώς, ορισμένοι, και σε μικρό ποσοστό, Σλαβόφωνοι των
παραμεθορίων νομών της Δυτικής Μακεδονίας, ορμώμε-
νοι από διαφόρους λόγους, φόβου, οικονομικής δυσπρα-
γίας, δωροδοκίας ή και επιβολής διεστραμμένων απόψε-
ων περί πατρίδος, επρόδωσαν την πατρίδα, μετέχοντες
στις ομάδες κρούσεως των Ιταλών (Ιωάννης Κολιόπου-
λος, Λεηλασία φρονημάτων 1996, σελ. 36).
Έτσι, λοιπόν, την περίοδο αυτή, Σλαβόφωνοι Κομι-
τατζήδες, καθώς και λίγοι ρουμανίζοντες εκ των Βλα-
χοφώνων Ελλήνων, πολύ λίγοι, συνέπηξαν προδοτικές
αντιπατριωτικές ομάδες, υπό την ανοχή των Ιταλών κα-
τακτητών και είτε υπό το πρόσχημα της ανευρέσεως του
οπλισμού του διαλυθέντος ελληνικού στρατού, είτε με
την παραδοχή ότι είναι Βούλγαροι ή Ρουμάνοι, ελεηλά-
τησαν, εβίασαν, απείλησαν και επετέλεσαν διαφόρων ει-
52
δών καταστροφές και κακουργήματα εις τους Έλληνες

κατοίκους της Μακεδονίας (Ιωάννης Κολιόπουλος, Λε-
ληλασία φρονημάτων, 1996, σελ. 52).
Εδώ και πάλιν οφείλουμε να αντιδιαστείλουμε από
τους προαναφερόμενους προδότες και να εξάρουμε τον
πατριωτισμό και των πλείστων Βλαχοφώνων ακραιφνών
Ελλήνων, οι οποίοι με τα έργα τους ετίμησαν πολλές φο-
ρές την πατρίδα. (Εις την παλαιάν ιστορία της αιματο-
βαμμένης Μακεδονίας αναφέρονται σε πολλά ιστορικά
κείμενα, μεγάλες πατριωτικές προσφορές τους με ανάλο-
γους ηρωισμούς. Φαεινό παράδειγμα οι βλαχόφωνοι της
Μοσχοπόλεως, του Μοναστηρίου, του Άργους Ορεστι-
κού, και όλων των περιοχών της Δυτικής Μακεδονίας.
Επίσης και οι Σλαβόφωνοι Έλληνες του Μακεδονικού
Αγώνα, κορυφαίοι των οποίων φαντάζουν εις τας δέλ-
τους της Ελληνικής Ιστορίας, ο Καπετάν Κώττας από το
ομώνυμο χωριό, ο Νταλίπης από το χωριό Γάβρος και
Βαγγέλης από το χωριό Ασπρόγια και άλλοι πολλοί.)
Ουδεμία σχέση είχαν οι προαναφερόμενοι γενναίοι
Βλάχοι και καθαροί Σλαβόφωνοι Έλληνες, με αυτούς
που συνέθεσαν τις ομάδες των κομιτατζήδων, ούτε με
τους πολύ λίγους εκ των ρουμανόβλαχων που υπό την
ιταλική κατοχή, επρόδωσαν την πατρίδα ( Ι. Κολιόπου-
λος, ό.π., σελ. 38).
Από αυτές τις προδοτικές ομάδες των κομιτατζήδων
και ρουμανοβλάχων, οι οποίοι δρούσαν υπό την ανοχή
των Ιταλών κατακτητών, εδεινοπάθησε η Δυτική Μακε-
δονία. Ελεηλάτησαν - εδήμευσαν - επυρπόλησαν - έστει-
λαν στο εκτελεστικό απόσπασμα πολλούς Έλληνες, μη
φειδόμενοι και αυτών τούτων των σλαβοφώνων και βλα-
χοφώνων Ελλήνων.
53
’   

54
Τιμητική αναφορά κάνω, με την ευκαιρία, εις τον

βλαχόφωνο εκ μητρός θετόν παππούν μου (αδελφόν του
φυσικού παππού μου Αργυρίου), τον Αναστάσιο Κοσμά
Γκίνη-Κοσματάση, πράκτορα πρώτης τάξεως του Μακε-
δονικού αγώνος (βλ. το υπ’ αριθμ. 20554/16-6-1938 πι-
στοποιητικό του Υπουργείου Στρατιωτικών ΙΙ Γραφεί-
ου).
Αναστάσιος Κ. Γκίνης-Κοσματάσης,
θετός πατέρας (θείος)
Ζαχαρούλας Ι. Χατσέρα.
Πράκτωρ Α΄ τάξεως Μακεδονικού
Αγώνα 1876-1951.
Πινακίδα ανηρτημένη επί της

οδού Αναστασίου Κ. Γκίνη
(Μακεδονομάχου).
55
Επίσης, προσήκει μεγάλη τιμή και είναι απαραίτητη

η εδώ αναφορά εις τον εκ βλαχόφωνης οικογενείας ήρωα
Αργύριον Γκούζγκο το γένος Γκίνη, που εξετελέσθη μαζί
με άλλους 7 ήρωες Έλληνες εξ Άργους Ορεστικού την 26-
3-1943.
Ευτυχώς όμως, όπως κατόπιν ενδελεχών ερευνών και
μελετών αναφέρεται, το ποσοστό, τόσο των Βλαχοφώ-
νων (ακόμη και εκ των Ρουμανιζόντων), όσο και των
Βουλγαροφώνων Ελλήνων, που επρόδωσαν την πατρίδα
ήταν αισθητά μικρό, εν συγκρίσει με αυτούς που από τις
ως άνω ομάδες παρέμειναν ανθεκτικοί και ακραιφνείς
Έλληνες έναντι των προκλήσεων.
Οι δυστυχείς που εκάμφθησαν και επρόδωσαν την
πατρίδα, το έκαναν, όπως απεδείχθη και από έρευνες και
μελέτες, είτε λόγω «φόβου», «καιροσκοπισμού» και προ-
παντός προς εξοικονόμηση των προς το ζην, μέσα στην
λαίλαπα του πολέμου, την φτώχεια και πείνα, που εμά-
στιζαν την άμοιρη Πατρίδα, αλλά και από άλλες απει-
λές που επέβαλε η κατάσταση. Ασυγχώρητοι ίσως, αλλά
ευεξήγητος η συμπεριφορά τους (Ιωάννης Κολιόπουλος,
ό.π., σελ. 38).
Γενικώς, αναφέρω ότι στην μικράν μου πατρίδα εξε-
τελέσθησαν αρκετοί αθώοι Έλληνες, επυρπολήθησαν το
πλείστο των οικιών τους, μεταξύ των οποίων και το σπί-
τι μας. Εφυλακίσθησαν, εβιάσθησαν, διερπάγησαν πε-
ριουσίες, λεηλατήθηκαν επιχειρήσεις, καταστήματα και
αποθήκες. Ο λαός επείνασε, ασθένησε και υπέστη πάσης
φύσεως ταλαιπωρίες, χωρίς να ενδώσει στις απειλές και
χωρίς να προδώσει την πατρίδα.
Όμως, η ως άνω κατάστασις εξανάγκασε και ωρίμα-
σε την σκέψη για την έξοδον εις την ενεργόν λαϊκήν αντί-
56
σταση με αποτέλεσμα να εμπλουτίζονται καθημερινά οι

αντιστασιακές ομάδες στα βουνά μας υπό την ηγεσία Ελ-
λήνων αξιωματικών και περί το τέλος του 1942 αρχάς του
1943 να γίνει υπολογίσιμο το αντιστασιακό κίνημα.
Ήδη άρχισε να διακρίνεται η πρώτη αντιστασιακή
οργανωμένη ομάδα υπό τον αξιωματικόν Ναπολέοντα
Ζέρβα, ΕΔΕΣ, εις τα Ηπειρωτικά βουνά. Παράλληλα, εις
την περιοχή της Θεσσαλίας άρχισαν να οργανώνονται
οι ομάδες του ΕΛΑΣ που κατά την άνοιξη του 1943 επε-
ξετάθηκαν ανερχόμενοι προς την Δυτική Μακεδονία, με
προοπτική την σύμπτυξη του αντιστασιακού αγώνα εις
ενιαία αντιστασιακή οργάνωση.
Η αρχική προσπάθεια για συνεννόηση μεταξύ των
συμβαλλομένων ομάδων αντιστάσεως και του ανερχόμε-
νου εκ Θεσσαλίας ΕΛΑΣ, για συναποφασισμένη ηγεσία,
απέβη άκαρπος. Επεκράτησαν οι αριστερές απόψεις του
ΕΑΜ-ΕΛΑΣ με αποτέλεσμα να υπαχθούν όλες οι ομάδες
αντιστάσεως υπό την ηγεσία του ΕΛΑΣ.
Οπωσδήποτε ανεφύησαν έντονα προβλήματα κατά
την προσπάθεια συνενώσεως των αντιστασιακών ομά-
δων εις ενιαίο αντιστασιακό σώμα. Αφήνω να αναλύ-
σουν τα γεγονότα οι ειδικοί επιστήμονες και οι ιστορι-
κοί, αρκούμενος να περιγράψω μόνο την διαμορφωθεί-
σα κατάσταση κατά την χρονική περίοδο που ο πατέ-
ρας μου γιατρός Χατσέρας ανήλθε εις την αντίσταση, με
προορισμό να συμβάλλει στον αγώνα για την ελευθερία
και να προσφέρει ανθρωπιά, εφαρμογή της επιστήμης,
επ’ αγαθώ του πληττομένου απλού λαού της Πίνδου από
τον βάρβαρο κατακτητή, συνεχίζοντας το από πολλού
χρόνου προσφερόμενο επιστημονικό έργο προς τον άν-
θρωπο στη μικρή του πατρίδα.
57
Κρίνω όμως σκόπιμο να περιγράψω, εν ολίγοις, το

πολιτικό σκηνικό επί του οποίου θα παρουσιασθεί η όλη
δραστηριότης του πατέρα. Ένα σκηνικό που είχε διαμορ-
φωθεί στην περίοδο 1943-1944 από τις πολιτικές ζυμώ-
σεις πάνω στα βουνά της Πίνδου. Πολλές πολιτικές τά-
σεις που γεννούσαν πολιτικές αντιφάσεις και αντιπαρα-
θέσεις που ιδιαζόντως εκόπωσαν τον ελληνικό λαό και
ιδιαίτερα τον λαόν της Δυτικής Μακεδονίας, η οποία εί-
χε γίνει τελικά θέατρο δραματικών εξελίξεων και επεισο-
δίων με συνέπεια πολλά θύματα, μεγάλες καταστροφές.
Το δράμα του άμαχου λαού των χωριών ήταν το χει-
ρότερο, καθόσον την ημέρα εδέχοντο τις απειλές και
τις διώξεις των κατακτητών και ιδιαίτερα την αρπα-
κτική δράση των κομιτατζήδων, το βράδυ τις πιέσεις
των ανταρτών του ΕΛΑΣ, για την ένταξη στις αριστε-
ρές ομάδες, ενώ παράλληλα επιέζοντο από τους ίδιους
για την οικονομική στήριξη του αγώνα, με υπερβολικές
απαιτήσεις, οι οποίες αποτελούσαν την φορτικότερη τα-
λαιπωρία (Ιωάννης Κολιόπουλος, Λεηλασία φρονημά-
των, 1996).
Στη φάση αυτή θεωρώ απαραίτητο να τονίσω το
άκρως περίεργο γεγονός της εξελίξεως της καταστάσεως
στην Δυτική Μακεδονία. Μετά από πάροδο ενός έτους
περίπου από της ενάρξεως της οργανώσεως του Βουλγα-
ρικού Κομιτάτου, και αφού οι εστίες εντοπίσεως αυτού
ήταν τα πέριξ των νομών Φλωρίνης και Καστοριάς, βό-
ρεια και βορειοδυτικά χωριά, παρετηρήθη το δυσνόητον
φαινόμενο της αθρόας εισδοχής εις τις τάξεις του ΕΛΑΣ
βουλγαροκομιτατζήδων. Δυσεξήγητο όντως φαινόμενο,
για το οποίο, ιστορικοί συγγραφείς που ασχολήθηκαν μ’
αυτό δίδουν κάποιες πιθανές ερμηνείες. Τις ερμηνείες αυ-
58
τές με βάση την βιβλιογραφία, παραθέτω σε επόμενα κε-

φάλαια προς επεξήγηση και άλλων συμπεριφορών.
Στράτευση στην Εθνική Αντίσταση

Προχωρά ο χρόνος, κοντεύει να τελειώσει το 1942.
Ανάστατος ο κόσμος. Βαριά η κατοχή. Αυξημένες οι ανά-
γκες, οι ελλείψεις, αρρώστιες, πόνος, πείνα, θάνατοι. Προ-
βληματισμένοι οι νοικοκυραίοι, αγανακτισμένοι οι νέοι
από αναδουλειά, από ελλείψεις ενδιαφερόντων, από κα-
κή πνευματική ζωή, από αποδιοργάνωση Δημόσιας Δι-
οίκησης, από ελλείψεις δασκάλων, από κακή λειτουργία
σχολείων, από κακές και μετ’ εμποδίων σπουδές. Οι πο-
ντικοί της κακίας, οι καιροσκόποι, οι πλιατσικολόγοι, οι
μαυραγορίτες, οι μέχρι χθες τεμπέληδες, οι τυχάρπαστοι
και οι άχρηστοι αναβιώνουν, βρίσκουν ανοικτούς τους
μαύρους ορίζοντες για λεηλασία, για εκδίκηση κατά των
μέχρι χθες ήρεμων δουλευτάδων, οικογενειαρχών πατρι-
ωτών. Τα πάντα παγωμένα, τα πάντα ανέκφραστα, το
μέλλον ζοφερό.
Πού και πού όμως, μια αναλαμπή στο βάθος του ορί-
ζοντα. Τα βουνά της Πίνδου και του Βοΐου άστραφταν,
άλλοτε χαρμόσυνα άλλοτε μελαγχολικά. Χαρμόσυνα γι-
ατί, εξέπεμπαν φως αισιοδοξίας από μια ελπίδα απορρέ-
ουσα από την πληροφορία ότι η αντίσταση εναντίων του
κατακτητή θεριεύει. Ναι, ελπίδα, αλλά και μία μελαγχο-
λία προερχόμενη εκ της αμφιβολίας που προκύπτει από
κάποιες πληροφορίες από εκεί ψηλά, περί επικείμενου
διχασμού.
Ήταν αλήθεια, αλλά στο τέλος κατάφερε να επέλ-
θη κάποια ισορροπία. Βέβαια, δεν έλειψαν ορισμένες
σχετικά άσχημες περιπλοκές. Όμως, είναι θέμα και αυ-
59
τές του ιστορικού του μέλλοντος να τις σχολιάσει και

να τις κρίνει. Την εποχή εκείνη όμως οι πληροφορίες αυ-
τές, δεν ανέκοπταν την ορμή προς αντίσταση, ούτε έπαυε
να ισχύει η πρόσκληση των κρατούντων στο βουνό ηγε-
τών της αντίστασης, αποτεινομένη προς όλους τους Έλ-
ληνες, οιασδήποτε πολιτικής τοποθετήσεως, για συμμε-
τοχή στον αγώνα.
Επικρατούσε σκεπτικισμός, αλλά ετράνευε συν τω
χρόνω η εσωτερική παρόρμηση, στον κάθε Έλληνα, για
συμμετοχή στον αγώνα για την λευτεριά.
Μέσα λοιπόν στην ρουτίνα της καθημερινότητας και
στην αναγκαία εφαρμογή της επιστήμης προς σωτηρία
των πληττομένων παρ’ όλη την ζοφερή πραγματικότητα
της ζωής, ήλθε τότε στον μαιευτήρα γιατρό, η πρόσκληση
εις χωριό Βογατσικό προς διενέργεια αναμενομένου το-
κετού. Η ζωή δεν έπαυε να ανακυκλούται.
Έτρεξε έφιππος ο πατέρας (ο μόνος τρόπος τότε τα-
χείας κυκλοφορίας) στο χωριό, πιστός στο καθήκον. Δεν
γνώριζε όμως, ότι σύντομα θα αποχαιρετούσε οριστικά
το σπίτι του και το χωριό του, ότι η τόσο χαρούμενη και
γεμάτη ελπίδα αναχώρηση, για το καθήκον θα του άνοι-
γε μια νέα πορεία προς το πεπρωμένο, προς το άγνω-
στο.
Μόλις έφθασε στο χωριό, εκλήθη στο κοινοτικό κα-
τάστημα, από ομάδα ανταρτών του ΕΛΑΣ, όπου του εζη-
τήθη η επιστράτευσή του στον αντιστασιακό τους αγώ-
να.
Απεδέχθη την επιστράτευση ασμένως, καθόσον φαί-
νεται να είχε ωριμάσει μέσα του και η ιδέα ότι έπρεπε
όλοι, με οιανδήποτε δύναμη ψυχής και αν διαθέτουν να
προσφέρουν στον αγώνα υπέρ της ελευθερίας. Άλλωστε,
60
η επίκληση του ΕΛΑΣ προς το λαόν απετείνετο προς

όλας τας πολιτικάς δυνάμεις, τόσο που όλοι ανεξαρτή-
τως πολιτικών πεποιθήσεων, έσπευσαν να καταταγούν
με την δέουσα χαρά της προσφοράς προς την πατρίδα,
εις τας ανταρτικάς τάξεις. Αγογγύστως ο πατέρας ενώ
ήταν ελεύθερος να πράξει ό,τι ήθελε, καθόσον του εχο-
ρηγήθη εμπράκτως το δικαίωμα της εκ παραλλήλου επι-
λογής, ανενόχλητος από την επιστρατεύουσα αρχή και
με την παραχώρηση εξ αυτής ευλόγου αριθμού ημερών
προς τακτοποίηση της οικογενειακής και άλλων υποχρε-
ώσεων της καθ’ ημέραν διαβίωσης, ανήλθε εις την Πίν-
δο και παρουσιάσθηκε στην έδρα της ΙΧ Μεραρχίας του
ΕΛΑΣ, όπου έδρευε εις Πεντάλοφον Βοΐου και κατετάγη
εις τους ιατρούς του και όπου άρχισε να προσφέρει τις
υπηρεσίες του.
Παράλληλα από το Βογατσικό, τηλεφωνικώς (χειρο-
κίνητα τηλέφωνα, διέθετε η οικία του Χατσέρα, η χει-
ρουργική κλινική του Ζάχου και οι άλλες οικίες των ια-
τρών οι οποίες ήσαν συνδεδεμένες με τα ΤΤΤ), ο πατέρας
ενημέρωσε αμέσως την μητέρα μου περί της επιστρατεύ-
σεως. Συνέστησε εις αυτήν να κατοικήσει πλέον στην οι-
κίαν των γονέων της μαζί με μένα, μεταφέροντας μαζί της
το πτυχίο αυτού, τα μαιευτικά εργαλεία και ρουχισμό
πρώτης ανάγκης, φοβούμενος την ενδεχομένη εκδικητι-
κή καταστροφή της οικίας τους, εκ μέρους των κρατού-
ντων Ιταλών και των συνεργαζομένων Βουλγαροκομιτα-
τζήδων, και έχων αγωνία και ευθύνη για την τύχη της οι-
κογενείας του από τους εχθρούς. Παρ’ όλην την άνεση
χρόνου εκ μέρους της επιστρατεύουσας του ΕΛΑΣ αρ-
χής, δεν επέστρεψε στο Άργος Ορεστικό προφυλασσόμε-
νος και από την εκεί κρατούσα κατάσταση εκ των κατα-
61
κτητών, δεδομένου ότι η είδησις επιστράτευσης είχε δι-

αδοθεί στα εχθρικά περιβάλλοντα του Άργους. Θα μπο-
ρούσε να κατέλθει εις Θεσσαλονίκη, όπως έκαναν πολ-
λοί άλλοι (συγχρόνως επιστρατευθέντες) παρακάμπτο-
ντες την εντολή. Εδώ αναφαίνεται και η ενδόμυχος επι-
θυμία του ανδρός για αντίσταση.
Παρέμεινε στο πατρικό χωριό το Κωσταράζι για δι-
ευθέτηση των άλλων υποχρεώσεων και εκκρεμοτήτων
του, είτε τηλεφωνικώς, είτε με αποστολές συγγενικών
αντιπροσωπειών, μετά την λήξη των οποίων ανήλθε στο
βουνό για τον προορισμό. Τονίζω αυτές τις κινήσεις του
επιστρατευμένου πλέον πατέρα, για να φανερώσω και
την ενδόμυχη επιθυμία προς έξοδο στο βουνό, καίτοι αυ-
τή, κατά την άποψη της μητέρας μου, είχε τη μορφή κά-
ποιας αμφιθυμίας, προερχομένης εκ των αντιφατικών
γεγονότων πολιτικού χαρακτήρα που ελάμβαναν χώρο
στις ανταρτικές ομάδες.
Εκδικήσεις του Κατακτητή

Στις μικρές επαρχιακές πόλεις διαδίδονται γρήγορα
τα νέα και μάλιστα όταν αφορούν σε άτομα που παίζουν
σημαντικό ρόλο στις μικρές κοινωνίες. Αυτό όμως που
συνετάραξε περισσότερο τον πιεσμένο κόσμο της μικρής
πόλης, ήταν η είδησις ότι, αυθημερόν συνελήφθη, από
τους κρατούντας Βουλγαροκομιτατζήδες και Ιταλούς, η
σύζυγος του Ιατρού μητέρα μου Ζαχαρούλα Χατσέρα
και ενεκλείσθη στις φυλακές, οι οποίες εστεγάζοντο, ω!
της ειρωνείας στο 1ο Δημοτικό Σχολείο του Άργους Ορε-
στικού, ένα περικαλέστατο κτίριο, όπου διετέλεσε δι-
δασκάλισσα η γιαγιά μου και μητέρα της Ζαχαρούλας,
Αναστασία Γκίνη, και όπου διήλθε και η ίδια τα μαθητι-
62
Α΄ Δημοτικό Σχολείο Άργους Ορεστικού, όπου εδίδαξε η γιαγιά Αναστασία Γκίνη-Κοσματάση και φυλακίσθηκε
η Ζαχαρούλα Χατσέρα υπό των κομιτατζήδων.
κά της χρόνια. Στις φυλακές συνήντησε ικανό αριθμό άλ-

λων γυναικών της περιοχής, που περίπου για τους ίδιους
λόγους, εκρατούντο και εταλαιπωρούντο. Ταλαιπωρία
ιδιαίτερα τραγική, καθόσον οι νέες γυναίκες, εδέχοντο
ποικίλων ειδών πιέσεις και ταπεινώσεις. Άλλες που ομο-
λογούνται, άλλες δε που απάδουν πάσης φαντασίας.
Η μητέρα μου, ως εκ της ισχυρής προσωπικότητός
της, κατόρθωσε να τις κατευθύνει, κατά το δυνατόν, εις
ενιαία στάση, ώστε να μπορέσουν όλες μαζί να ανταπε-
ξέλθουν αποτελεσματικά και αξιοπρεπώς στο δράμα της
φυλακίσεως. Η στάση της αυτή είχε ως αποτέλεσμα στα
μετέπειτα χρόνια, τα ειρηνικά και καθ’ όλην την διάρκεια
της ζωής της, να τυγχάνει σεβασμού εκ των γυναικών αυ-
τών, σε πάσης φύσεως κοινωνικές ακόμη και πολιτικές εκ-
δηλώσεις. Τον σεβασμό αυτό τον είδα και προσωπικά, κα-
τά την πάνδημο κηδεία της μητρός μου.
Για να κατανοήσει κανείς τις τραγικές συνέπειες αυ-
τής της φυλακίσεως, μπορεί να φαντασθεί τις μητέρες αυ-
τές, τις εγκλωβισμένες στα σίδερα της φυλακής, να απο-
χωρίζονται κάθε απόγευμα την ώρα του επισκεπτηρίου
τους μικρούς νεαρούς βλαστούς τους. Συνοδευόμενα τα
παιδάκια από άλλους συγγενείς, παππούδες, γιαγιάδες,
θείους, επισκέπτοντο τις κρατούμενες μητέρες, για λίγο
χρόνο, που επέτρεπαν οι δεσμοφύλακες. Φανταστείτε,
τον κλαυθμόν και οδυρμόν κατά τον απογευματινόν χω-
ρισμόν εκάστοτε. Εδώ ομιλεί η προσωπική μου ανάμνη-
ση, που αμυδρά έρχεται στο νου μου. Ήταν τόσο ισχυ-
ρόν το σοκάρισμα της παιδικής μου ζωής, ώστε να απο-
τελεί ανεξίτηλον στίγμα στην ψυχή μου, παρ’ όλον ότι θα
ισχυρίζετο κανείς, ότι υπερβάλλω, ομιλών για ανάμνηση
σ’ αυτήν την ηλικία, περνούσα δεν περνούσα το τρίτον
64
προς τέταρτο έτος της ηλικίας. Όμως, είναι μια στιγματι-

κή αλήθεια της παιδικής μου ζωής. Δυστυχώς, η παιδική
αυτή ταλαιπωρία ήταν η απαρχή των ταλαιπωριών της
παιδικής ψυχής, που επακολούθησαν σ’ όλην την πορεία
της εις τον ΕΛΑΣ στρατεύσεως του πατέρα μου.
Στην περίοδο της φυλακίσεως αυτής, πέραν των προ-
σωπικών ταλαιπωριών της μητέρας μου, επαίζοντο και
στο παρασκήνιο δραματικότερες εξελίξεις που αφορού-
σαν αυτή την ίδια τη ζωή της κρατουμένης, τις οποίες πε-
ριέγραψε ευθαρσώς προς όλους μας, το τότε ηγετικό στέ-
λεχος της πολιτικής διοικήσεως του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ιδεολό-
γος κομμουνιστής, εκ των εκλεκτών μακρινών συγγενών
αυτής, διδάσκαλος Νικόλαος Πούπτης. Ο Νικόλαος Πού-
πτης λοιπόν, που προσέφερε σημαντικές υπηρεσίες και
έπαιξε μεγάλον κατευναστικόν ρόλον, κατά τις εμφύλιες
διαταράξεις που ελάμβαναν χώρα κατά την αντίσταση,
μας περιέγραψε αργότερα, σε φάσεις της ειρηνικής περι-
όδου, τα ακόλουθα:
Κατά την περίοδον της φυλακίσεως της μητέρας μου,
συνέπεσε να δικάζονται από τον ΕΛΑΣ εις τον Πεντά-
λοφο Βοΐου συλληφθέντες κομιτατζήδες, συνεργάτες των
Ιταλών. Στην πορεία της δίκης, έφθασε, αγγελία από τα
βουλγαρικά κομιτάτα Καστοριάς, κατά την οποία απει-
λείτο η ζωή της κρατουμένης Ζαχαρούλας Χατσέρα, εις
περίπτωση καταδίκης των συλληφθέντων.
Έτσι κυλούσαν οι ημέρες για τις φυλακισμένες γυ-
ναίκες, οπότε μετά πάροδον δύο μηνών περίπου και με-
ρικών ημερών προ της 15ης Μαρτίου του 1943, οι γυ-
ναίκες απελύθησαν προσωρινώς, αλλά με την αυστη-
ράν υποχρέωση να δίδουν το παρόν κάθε απόγευμα στο
Βουλγαρικόν φρουραρχείο της πόλης.
65
Αναφέρω ως χρονικό ορόσημο την 15ην Μαρτίου, δι-

ότι τότε επισυνέβη η μεγάλη καταστροφή δια των εμπρη-
σμών του Άργους.
Λίγες ημέρες προ της 15ης Μαρτίου, ομάδες ανταρτι-
κές της αντιστάσεως εκτύπησαν το Άργος και επροκάλε-
σαν ολιγόωρο αναστάτωση μετά της σχετικής συγχύσε-
ως στους Κομιτατζήδες της πόλεως. (Περί τις τέσσερις τέ-
τοιες εισβολές υπό των ανταρτών στην πόλη, αναφέρο-
νται σ’ όλη την περίοδον της Κατοχής). Κατ’ αυτήν λοι-
πόν την εισβολή των ανταρτών, και μέσα στον ορυμαγδό
των αψιμαχιών, πολύς κόσμος, εκ των πληττομένων Αρ-
γιτών, αλλόφρων εξήρχετο της πόλεως καταφεύγοντας
στα πέριξ χωριά. Τότε, και η μητέρα μου, υποβοηθουμέ-
νη από συγγενείς και φίλους, με εμένα στην αγκαλιά της
(ήμουν τότε τριών ετών), κατέφυγε εις το χωριό κατα-
γωγής του πατέρα, το Κωσταράζι (χωριό που ακόμη δεν
ήλεγχαν οι κομιτατζήδες), από όπου και αμέσως όδευσε
προς τα χωριά της Πίνδου, προς συνάντησή του.
Τέτοια ήταν η σπουδή της αναχωρήσεως ώστε πήρε
μαζί της, ασυναίσθητα και ανεξέλεγκτα, ιματισμό και
λοιπά αναγκαία αντικείμενα της ζωής, χωρίς στοιχειώ-
δη επιλογή, με συνέπεια να βρεθεί φέρουσα ως είδη πρώ-
της ανάγκης, σεντόνια πολυτελείας (κεντητά, χειροποί-
ητα, εκλεκτά) και λοιπές υπερβολές για την τραγικότη-
τα της ώρας και της καταστάσεως, ώστε αρχικώς τα χα-
ρακτήρισε, και η ίδια ως αστεία συμπεριφορά της βιαί-
ας φυγής. Επισημαίνω την ανώμαλη αυτή αναστάτωση,
για να δικαιολογήσω και άλλες υπερβολικές λεπτομέρει-
ες της πορείας της αντάρτικης ζωής στο βουνό.
Η μητέρα και εγώ, μικρό παιδί τότε, με ακατάλλη-
λο για εκστρατεία ιματισμό, μετακινούμασταν από χω-
66
ρίου εις χωρίο, με συνοδεία, που εφρόντιζε εν τω μεταξύ

να παράσχη ο πατέρας, με τα τότε μεταφορικά μέσα, τα
υποζύγια και τους σχετικούς αγωγιάτες. Στα μέσα της δι-
αδρομής, προσέτρεξε και ο ίδιος ο πατέρας μου εις προ-
ϋπάντηση και παραλαβήν της οικογενείας. Μετά από
σχετική, δια ζώων διαδρομής καταφθάσαμε στην αρχή
στην Λάγγα και τον Βράχο (χωριά του νομού Καστορι-
άς). Μετά μικρή παραμονή εκεί, μεταβήκαμε στη Δαμα-
σκηνιά και στη Ζώνη· τελικώς περί το τέλος Σεπτεμβρί-
ου 1943 φθάσαμε στο Βυθό και τον Οκτώβριο του 1943
στον Πεντάλοφο όπου και η έδρα της Μεραρχίας και του
Νοσοκομείου.
Αντίποινα στο Άργος

Αμέσως και μετά τη διαφυγή μας, αφού συνήλθαν
και επανασυγκροτήθηκαν οι άθλιοι Βουλγαροκομιτα-
τζήδες, από την προσωρινή εισβολή των ανταρτών, υπο-
στηριζόμενοι από ικανές στρατιωτικές ιταλικές δυνά-
μεις, οι οποίες έφθασαν εις Άργος, προερχόμενες, κατά
πληροφορίες, από Κορυτσά, άρχισαν τα φοβερά αντί-
ποινα, εκκινώντας από τον εμπρησμό της πόλης. Φαίνε-
ται, είχε καταρτισθεί κατάλογος οικιών και καταστημά-
των επί των οποίων θα εκσπούσε η εκδικητική μανία των
κατακτητών.
Βέβαια, εις τον κατάλογον τούτο, την πρώτιστη ίσως
θέση θα κατείχε η οικία Χατσέρα για πολλούς και πολ-
λαπλούς λόγους. Πρώτος λόγος, η φυγή από τα χέρια
τους, της οικογενείας Χατσέρα. Δεύτερος και εξίσου ση-
μαντικός, η προ ολίγου χρόνου ένταξη του Ιατρού, εις
τάξεις του ΕΛΑΣ, εις θέση βαθμοφόρου Ιατρού του Νο-
σοκομείου του ΕΛΑΣ. Απώτερος δε και βαθύτατα ενο-
67
χλητικός λόγος, ότι ο ιατρός ήταν γαμβρός εκ θυγατρός

(υιοθετηθείσης) του Μακεδονομάχου Αναστασίου Γκίνη
(αδελφού του φυσικού πατρός αυτής Αργυρίου Κ. Γκί-
νη) ο οποίος καίτοι κατήγετο από βλαχόφωνο οικογέ-
νεια της βορείου Ηπείρου (Μοσχοπόλεως) ήταν απηνής
διώκτης των Ρουμανοβλάχων προδοτών που συνεργάζο-
ντο με τους Βουλγαροκομιτατζήδες και με τον κατακτη-
τή.
Δεν υπήρχε αμφιβολία λοιπόν ότι η οικία του για-
τρού θα ήταν στόχος τους, πράγμα που αμέσως διεφάνη,
όταν την παραμονή της καταστροφής 14-3-1943 πλησία-
σε τον παππού μου πατέρα της μητέρας μου, Αργύριον
Γκίνη, γνωστός Ρουμανόβλαχος, ποικιλοτρόπως εξυπη-
ρετηθείς παλαιότερα και από τον πατέρα αλλά και από
την οικογένεια των παππούδων μου, επλησίασε λοιπόν
τον παππού μου, ενήμερος ων πλήρως από τις προθέσεις
των εχθρών, ως εκ της σχέσεως του μετ’ αυτών και πι-
στεύοντας ότι προσφέρει εξυπηρέτηση, υπέδειξε εις αυ-
τόν, να αναγράψη στην πόρτα του γιατρού την ένδειξη
“Casa Rumana” («Σπίτι Ρουμανικό»), για να γλιτώσει την
καταστροφή. Ο παππούς, με ιερά αγανάκτηση, τον απέ-
πεμψε και απέρριψε φυσικά την πρόταση, απαντώντας
του δεόντως.
Την επομένη, ημέρα την αποφράδα 15η Μαρτίου
1943, εισήλθαν μαινόμενες ορδές βουλγαροκομιτατζήδων
και αφού ελεηλάτησαν οικίας και καταστήματα, επυρπό-
λησαν το μεγαλύτερο μέρος των κτισμάτων του Άργους
Ορεστικού. Του εμπρησμού προηγείτο ολοκληρωτική λε-
ηλασία και φόρτωμα στα κάρρα [όπως αναφέρει ο Ι.Π.
Παπακυριακόπουλος, Βασιλικός επίτροπος του ειδικού
Στρατοδικείου Εγκληματιών Πολέμου, κατά την πρώτην
68
δίκη εγκληματιών πολέμου, που συνεδρίαζε από 6 έως 9

Μαΐου 1946 στην αίθουσα του κτιρίου της Παλαιάς Βου-
λής, κατά του Ιταλού Αξιωματικού Ραβάλι και Βουλγά-
ρου Κάλτσεφ («Βούλγαροι και Ιταλοί, Εγκληματίαι Πο-
λέμου εν Μακεδονία»), εισαγγελική αγόρευση, σελ. 49].
Αναφέρει επίσης ο ως άνω εισαγγελεύς, ότι «οι κάτοικοι
του Άργους από τους πέριξ λόφους όπου τρομοκρατη-
μένοι είχαν καταφύγει, έβλεπαν να καίγονται τα σπίτια
τους και τα νοικοκυριά τους, ενώ ζούσαν στις σπηλιές
σαν τα άγρια θηρία». Παράλληλα, αναφέρει ότι αρχαιο-
μαθής Ιταλός υπολοχαγός έλεγε εις την σύζυγόν του τό-
τε νομάρχου Καστοριάς, κατά την ομολογία μαρτύρων
(καταθέσεις του τότε Μητροπολίτου Καστοριάς, μακα-
ριστού Νικηφόρου και των Μπακάλη, Μέξα, Σπανού,
Αναγνωστοπούλου, Πισιώτα, Τζώρτζη, Δήμου): «Δεν θα
φύγουμε από την Ελλάδα, εάν δεν λιώσουμε και το τε-
λευταίο ελληνικό λιθάρι» (Ι. Π. Παπακυριακόπουλος,
σελ. 49).
Και όπως αναφέρουν αυτόπτες μάρτυρες, τοποθετού-
σαν εύλεκτα υλικά (σαν βαμβάκια) στα διερρηγμένα και
λεηλατημένα σπίτια, βάζοντες φωτιά και απολαμβάνο-
ντες μετά της σχετικής μανίας και ευχαριστήσεως το φαι-
νόμενο. Το σπίτι μας, αφού κυριολεκτικά το ξεγύμνω-
σαν από κάθε εκλεκτόν αντικείμενο, και μη έχοντες ου-
δέν ενδιαφέρον για τον πνευματικό πλούτο της βιβλιοθή-
κης του πατέρα μου, άναβαν τα βιβλία και τα πετούσαν
ψηλά, επιδεικνύοντας το μένος τους.
Εδώ αναφέρω συγκινητικό περιστατικό, κατά το
οποίο, διερχόμενος συμπολίτης μας, διαισθανθείς το με-
γάλο δράμα, παρέλαβε, διέσωσε και αργότερα μας παρέ-
δωσε, ένα επίτομο εγκυκλοπαιδικό λεξικό, το οποίο δια-
69
φυλάττω ως ιστορικό κειμήλιο.

Παράλληλα, την ίδια ημέρα, συνελήφθη ο παππούς
μου Αργύριος Κ. Γκίνης και οδηγήθηκε στην Καστοριά
όπου οι φυλακές υψηλής ασφαλείας των Ιταλών.
Θεωρώ επιβεβλημένο να παραθέσω παρεμπιπτόντως
εδώ τιμητική ονομαστική αναφορά των ηρώων των εκτε-
λεσθέντων την πρώτη τουλάχιστον περίοδο της ενάρξεως
των αντιποίνων, κατά αθώων Ελλήνων πατριωτών, κα-
τοίκων του Άργους Ορεστικού προς κατάπνιξη της εθνι-
κής αντίστασης. Την ίδια μέρα των εμπρησμών, οι κομι-
τατζήδες εχάλκευσαν μία αιτία και αμέσως έφεραν στο
εκτελεστικό απόσπασμα τους αθώους Έλληνες πολίτες.
α) Κων/νον Κυρίμη, διδάσκαλον εκ Τριπόλεως,
β) Χαρίλαον Καλίνικο, αλιέα εξ Άργους Ορεστικού,
Καμμένο βιβλίο (πυρσός) –Μουσειακόν είδος– εκ του εμπρησμού του

σπιτιού.
70
γ) Μάρκο Βάρνη, μυλοθρό εξ Άργους Ορεστικού,

δ) Πολυχρόνη Πλουσίου, εξ Άργους Ορεστικού,
ε) Αλεξανδρον Αντωνιάδη, εκ Πολυπλατάνου Φλω-
ρίνης,
στ) Ηλία Αποστολίδη, δημοδιδάσκαλο εξ Άργους
Ορεστικού
Την 26-3-43 επομένη της σημαντικής για την πατρί-
δα μας ημέρας, της 25ης Μαρτίου, χωρίς δίκη και ιδιαίτε-
ρα προς τιμήν (!) του Βουλγάρου αντιστρατήγου και με-
τέπειτα πρέσβεως της Βουλγαρίας στο Παρίσι Μαρίνωφ,
ο οποίος έφθασε στην Καστοριά συνοδευόμενος από τον
διαβόητο για τον τόπο μας Βούλγαρο αξιωματικό, και με-
γάλο εγκληματία πολέμου Αντώνιο Κάλτσεφ, εξετελέσθη-
σαν οι Έλληνες πατριώτες εξ Άργους Ορεστικού:
α) Ευάγγελος Γιαγκόπουλος,
β) Γεώργιος Μπακαΐμης,
γ) Στυλιανός Ιακωβίδης
δ) Ευστάθιος Ευσταθιάδης
ε) Ηλίας Ελευθεριάδης,
στ) Θεμιστοκλής Ζαϊμίδης,
ζ) Αργύριος Γκούζγκος,
η) Μιχαήλ Μαγγιλιώτης
Όλους αφού τους συνέλαβαν οι Βουλγαροκομιτατζή-
δες τους ρώτησαν αν είναι «Μακεδόνες». Όλοι απήντη-
σαν ότι είναι Έλληνες και αμέσως οδηγήθησαν στο εκτε-
λεστικό απόσπασμα.
Ιδιαίτερα ο Ευάγγελος Γιαγκόπουλος ολίγον προ του
τουφεκισμού εφώναξε προς τους δημίους ότι αδίκως βα-
σανίζονται οι Βούλγαροι ν’ αλλάξουν τους Μακεδόνες,
διότι αυτοί είναι Έλληνες και γρήγορα η Ελλάδα θα γίνει
Μεγάλη (Ι.Π. Παπακυριακόπουλος, σελ. 52).
71
Ο Αργύριος Γκούζγκος, ανήκων εις τους Έλληνας

βλαχοφώνους είχε μία μεγάλη κατηγορία που τον εβάρυ-
νε, ότι, μέσα στη μαύρη σκλαβιά της πατρίδος, ετόλμησε
να σηκώσει την τιμημένη Γαλανόλευκον στον επαγγελ-
ματικόν του χώρον.
Έκτοτε καθημερινώς επλανάτο η απειλή της εκτελέ-
σεως επί παντός αθώου που αναιτίως θα μπορούσε να γί-
νει θύμα των ορέξεων των κατακτητών.
Με τα παραπάνω θέλω να επισημάνω και την προ-
οδευτική σκλήρυνση της συμπεριφοράς του κατακτητή,
και το στένεμα του κλοιού: εκτός της δραματικής επιδεί-
νωσης των συνθηκών διαβιώσεως των ελλήνων, δηλαδή
πέραν της αθλιότητος, της πείνας, του πνευματικού και
ψυχικού κόστους, προσετέθη και η ζοφερά απειλή του
θανάτου δι’ εκτελέσεων.
Εν συνόλω μέσα στην μικρή μας πόλη οι Ιταλοί εξε-
τέλεσαν αρκετούς αθώους πολίτες κατά την ιταλική κα-
τοχή.
Η Ζωή στο βουνό (Πεντάλοφος)

Και ενώ όλος αυτός ο χαλασμός συνέβαινε στην μι-
κρά σκλαβωμένη πολιτεία του Άργους Ορεστικού, η οι-
κογένειά μου ακολουθούσε από χωρίου εις χωρίον τις
πολλές μετακινήσεις του γιατρού πατέρα μου, σύμφωνα
με τις υγειονομικές ανάγκες των ανταρτικών σωμάτων.
Τον πρώτο καιρό δεν είχε σταθερά θέση εργασίας, και
μετέβαινε στα διάφορα χωρία για ολιγοήμερες παραμο-
νές και αντιμετώπιση των νοσολογικών αναγκών τόσο
των διασπάρτων ανταρτικών ομάδων, όσο και των τα-
λαίπωρων εκ του πολέμου κατοίκων των χωριών της πε-
ριοχής του Βοΐου.
72
Παράλληλα, η οικογένεια, στις αρχές κατοικούσαμε

στην Λάγγα - στον Βράχο, στην οικία του αειμνήστου
Κώστα Μέλλιου. Μετέπειτα στην Δαμασκηνιά Βοΐου και
εν συνεχεία στη Ζώνη όπου φιλοξενηθήκαμε στην οικία
του δασκάλου Κώστα Παπαζώη. Εδώ οφείλω να τονίσω
την συμπαράσταση της οικογενείας Ιωάννου Τσουκνίδα
και πολλών άλλων αγαπητών φίλων. Στη Ζώνη ο πατέ-
ρας εκάλυπτε τις ανάγκες των ανταρτών στο αναρρωτή-
ριο που εστεγάζετο εις την οικίαν Αντωνίου Σιδέρη.
Οι μετακινήσεις αυτές ελάμβαναν χώραν κατά τους
πρώτους έξι μήνες, οπότε τον Σεπτέμβριο 1943 ο ιατρός
εγκαταστάθηκε για κάποιον καιρόν περισσότερο στο
Βυθό. Από τον Βυθό μετά 2μηνο παραμονής όλη η οικο-
γένεια μετοικήσαμε εις τον Πεντάλοφον όπου κατοική-
σαμε στην οικία του Κοσμά Τζουρέλλα.
Πεντάλοφος Βοΐου (Β.Δ. άποψις) κατά την 10ετία 1940-1950.

Φωτογραφία –παραχωρηθείσα απ’ τους κ. Σωτήρη Κάσσου και
Ανδρέα Τακαλιού– περιεχομένη στο βιβλίο τους με τίτλο
«Ένα χωριό στον εμφύλιο».
73
Ο Πεντάλοφος, κεφαλοχώρι, μεγαλοχώρι κτισμένο, μέσα

στις απόκρημνες χαράδρες της Πίνδου, σε μεγάλο υψόμετρο
περίπου 1.000 μ., στις υπώρειες του Αηλιά (Βοΐου), ο οποίος
επικρέμεται πάνω του σαν γεράκι που θέτει υπό προστασία
τα παιδιά του. Ο Αηλιάς, βράχος γυμνός, άσκιος το πλείστον
(χωρίς πολλά δένδρα), μαύρος από την ποιότητα των πετρω-
μάτων του, δεσπόζει της όλης προστατευτικής περί τον ορίζο-
ντα ορεινής περιφράξεως του μεγαλοχωρίου. Οι υπώρειες του
καταπράσινες από θεριεμένα και υψιτενή έλατα και οξιές, που
συνθέτουν τον περιβάλλοντα χώρο του όμορφου χωριού και
που το άγριο μουγκρητό που παράγουν τα δάση αυτά από τα
πολλά αέρινα ρεύματα, δίδουν την αυστηράν αίσθηση του επι-
βλητικού και μεγαλοπρεπούς κεφαλοχωρίου. Αυτή η αυστηρή
φυσιογνωμία του Πενταλόφου εκφράζεται και στην προσω-
πικότητα των κατοικούντων σ’ αυτή την αετοφωλιά Πεντα-
λοφιτών, ανθρώπων με υψηλόν εθνικό σθένος, με υψηλή κορ-
μοστασιά, με σπινθηροβόλο βλέμμα, με καθαρότητα ύφους και
με λεπτότητα χαρακτήρος. Στα σκληρυμένα πρόσωπα αυτών
των ανθρώπων, από τη βουνίσια τραχιά ζωή, που η φύση προ-
σφέρει σ’ εκείνα τα κακοτράχαλα και δύσβατα μέρη, αναφύ-
εται τέτοια λεπτότητα ανθρωπιάς και προσωπικότητος, ώστε
να πιστεύει κανείς ότι εκεί σμιλεύεται μια από τις πιο αγνές
ομάδες ορεσιβίων Ελλήνων, πατριωτών. Αλλά και οι γερακί-
νες, γυναίκες της περιοχής, αυτές οι λυγερόκορμες και όμορφες
που γεννούν τους λεβέντες, αυτές που συμπαρίστανται στην
σκληράδα των εργασιών του βιοπορισμού, αυτές που ξάφνια-
σαν τον κόσμο με την συμπαράσταση τους στους πολεμιστές,
στις σκληρές φάσεις του αλβανικού πολέμου, αυτές που σήμε-
ρα συνθέτουν, ό,τι το ωραιότερο στην κοινωνία της Πίνδου,
δίδουν επίσης μια σημαντική, έκφραση της ομορφιάς του κε-
φαλοχωρίου.
Μια κοινωνία μελίσσι, η ολότητα χαρακτηριστικών της
Ελληνικής λεβεντιάς, δηλαδή της φιλοξενίας, της φιλοπατρί-
ας, του αλτρουϊσμού και του ανθρωπισμού. Αυτής της ομορ-
74
φιάς ψυχής, είχαμε την τύχη να μεθέξουμε, όταν οι ταλαιπωρί-

ες του πολέμου μας έφεραν κοντά σ’ αυτούς τους ξεχωριστούς
ανθρώπους.
Στον Πεντάλοφο, ήταν εγκατεστημένη η ΙΧ Μεραρχία του
ΕΛΑΣ, κατά συνέπεια το χωριό ήταν το διοικητικό κέντρο
της τότε κρατούσης καταστάσεως. Μέραρχος της ΙΧ Μεραρ-
χίας ήταν ο Υψηλόβαθμος αξιωματικός Καρατζάς, ένας, κατά
την φήμην, παλαιός αξιωματικός του Ελληνικού Στρατού. Κα-
τά πληροφορίες και πάλιν, ιδιαίτερα από την μητέρα μου, που
τον γνώρισε προσωπικά, ήταν ένας έξυπνος και σοβαρός άν-
θρωπος, με πολύ σκληρή και αυστηρή έκφραση και συμπερι-
φορά, ενώ παράλληλα προς την τότε ανακρινόμενη ήταν αυ-
στηρός μεν αλλά ευγενής και αξιοπρεπής, αποκαλώντας την
με την προσφώνηση «κυρία» και όχι «συναγωνίστρια» κατά
περίεργο τρόπο.
Πέριξ της Διοικήσεως ήταν εγκατεστημένες όλες οι συνα-
παρτίζουσες στρατιωτικές αρχές: το αντάρτικο σώμα, το νοσο-
κομείο, το στρατοδικείο και όλες οι άλλες στρατιωτικές αρχές.
Ο ΕΛΑΣ ήλεγχε τα θέματα δικαιοσύνης με Στρατιωτικό
Νόμο, καθώς και όλες τις πράξεις και κινήσεις των πολιτών
(Nicholas Hammond, «Αντάρτες», 1943-1944, σελ. 80).
Στον Πεντάλοφο επίσης ήταν εγκατεστημένο το αρχηγείο
της Αγγλικής αποστολής που ευρίσκετο πολύ κοντά στο Αρχη-
γείο του ΕΛΑΣ.
Η προπαγάνδα του ΕΛΑΣ εγένετο με ένα μεγάφωνο που
είχε στηθεί επί τούτου στην κεντρική πλατεία του χωριού, ενώ
συγχρόνως απηγορεύετο η χρήση ραδιοφώνου επί ποινή θα-
νάτου. Τα νέα επληροφορείτο όλο το χωριό, μόνο από το με-
γάφωνο της πλατείας, καθώς και από προκηρύξεις που μοί-
ραζε μόνο ο ΕΛΑΣ ενώ κανένας άλλος δεν επιτρέπετο να κά-
νει κάτι τέτοιο. Επίσης είχε στηθεί και τυπογραφείο στο χωριό
το οποίο παράλληλα εξέδιδε διάφορα έντυπα που αφορού-
σαν την προπαγάνδα, καθώς επίσης εκδίδετο και μία τοπική
εφημερίδα πολιτικής κατ’ εξοχήν φύσεως (Nicholas Hammond,
75
«Αντάρτες», 1943-1944, σελ.80).

Κατά πληροφορίες επίσης του Hammond, δεν επιτρέπετο
μέσα στον Πεντάλοφο η δραστηριότητα άλλων οργανώσεων,
οι οποίες χαρακτηρίζοντο ως προδοτικές.
Είχαμε λοιπόν εγκατασταθεί στην ελεύθερη Ελλάδα,

όπως συνήθιζαν να αποκαλούν οι αντάρτες την Πίνδο,
και αρχίσαμε να ζούμε μία ανέμελη, φαινομενικά, ζωή.
Η θαλπωρή των ιδιοκτητών της επιταγμένης οικίας ήταν
σημαντική και ευγνωμόνως αναφέρω την οικογένεια Κο-
σμά Τζουρέλλα, την γιαγιά Μυγδαληνή και τα σχεδόν
συνομήλικα παιδιά με μένα, τον Τάκη και την Ανθού-
λα, που η ανθρωπιά τους μας έκανε να ξεχνούμε το δρά-
μα που αφήσαμε πίσω μας. Στη φάση αυτή η παιδική ζωή
μου ήταν πολύ χαρούμενη. Παίζοντας αδιάκοπα με τον
Τάκη και την Ανθούλα φαίνεται θα υπήρξε και αρκετή
ζωηράδα εκ μέρους μου τότε και πέφτοντας από μια κα-
ρέκλα έσπασα το δεξιό χέρι στην κερκίδα και ωλένη, γε-
γονός που μου άφησε λίγες επώδυνες μνήμες. Όμως ο γύ-
ψινος νάρθηκας δεν μου έβαλε μυαλό και το παιχνίδι συ-
νέχισε ασταμάτητο (όμορφες παιδικές αναμνήσεις). Αυ-
τή είναι η παιδική μου ανάμνηση από τις πρώτες ημέρες
στην αντίσταση.
Η ζωή όμως των γονέων μου κυλούσε με πολλές δρα-
στηριότητες αλλά και πολλά προβλήματα. Ο πατέρας πε-
ρείχε παν το δυνατόν, εις το Νοσοκομείο, όπου όντως,
προσεφέροντο πολλά και εις τους ταλαίπωρους χωρι-
κούς, εκτός από τους στρατευμένους μαχητές. Παράλ-
ληλα δε, η επιστημονική και ανθρωπιστική παροχή τό-
σο του πατέρα όσο και της συμπαρισταμένης ως ιατρι-
κής βοηθού μητέρας μου, στους καταρρακωμένους από
τα δεινά του πολέμου, υπήρξε παραδειγματική για τέ-
76
τοιες εποχές, τόσο ώστε οι κάτοικοι των χωριών γρήγο-

ρα να πληροφορηθούν για την συμπαράσταση του ια-
τρού προς τους πληττομένους, τόσο, ώστε το όνομά του
και μόνο παρείχε βάλσαμο παρηγοριάς. Ίσως φανεί ότι
υπερβάλλω, παρουσιάζοντας το έργο των γονέων μου,
όμως και σήμερα ακόμη, μετά παρέλευση 65 και πλέον
ετών από τα γεγονότα, στο άκουσμα του ονόματος, επι-
κρατεί γενική συγκίνηση, και ανεπιφύλακτη παραδοχή.
Ο Πεντάλοφος και η περιφέρειά του επικοινωνούσαν με-
ταξύ τους μόνο με κατσικόδρομους εκείνη την εποχή και το
μόνο μεταφορικό μέσον ήταν τα υποζύγια με τους υπομονε-
τικούς αγωγιάτες. Βουνά δύσβατα, χαοτικές χαράδρες, νερο-
φαγώματα και κακοτοπιές, μόνιμες παρεμποδίσεις, οι οποί-
ες επιδεινούντο σε μέγιστο βαθμό στις ψυχρές εποχές και στις
μεγάλες χιονοπτώσεις. Χαρακτηριστική η αναφορά του πε-
ριβάλλοντος μου, σε μία πρόσκληση του γυναικολόγου για-
τρού για ένα επιπεπλεγμένο τοκετό, που δεν επερατούτο με
την κυρά μαμή στο απομακρυσμένο χωριό του νομού Καστο-
ριάς, του Επταχωρίου, σε μια τέτοια βραδιά του πολύ βαρέος
χειμώνα του 1943, όπου η ανάλογος ταλαιπωρία ήταν μεγάλη.
Δεν υπήρχαν όμως εμπόδια για τον Γιάννη Χατσέρα ενώπιον
της ανάγκης, δεν υπήρχαν χιόνια, δεν υπήρχε άβατον. «Φεύ-
γω, τώρα νύχτα για Επταχώρι». «Τι είναι αυτά που λες, μ’ αυ-
τόν τον καιρό, μ’ αυτόν τον χαλασμό». Δεν υπάρχουν εμπό-
δια για μένα, «προχωρείτε», διέταξε τους συνοδούς αγωγιάτες
και συγγενείς της ασθενούς που είχαν έλθει, την διάρκεια του
απογεύματος, εκείνη την ημέρα.
Ο καιρός λυσσομανούσε, ο αέρας σφύριζε τόσο, που άγγι-
ζε τα σωθικά των βαδιζόντων. Η νύχτα πυκνή, φωτισμός ανύ-
παρκτος. Δεν πρωτοτυπούσαν οι συμβαδίζοντες, καθόσον αυ-
τός ήταν ο τρόπος ζωής τους, πάντοτε, οπότε η πείρα τους επέ-
βαλε να φέρουν μαζί τους το αρχέγονο φωτιστικό μέσο, το δα-
δί. Κρατούσαν όλοι τα δαδιά αναμμένα και πότε άνοιγαν δρό-
77
78
79
μους με φτυάρια μέσα στο βαθύ χιόνι, για να αποκαλύψουν το

μονοπάτι και πότε τούτο φαινόταν από μόνο του καθόσον το
ανεμοσούρι το αποκάλυπτε για να βαθύνει λίγο πιο πέρα και
πάλι τη χιονοστιβάδα. Παλέψαν ολονυχτίς μέσα στα χιόνια
στον λυσσομανούντα αέρα, για να βγάλουν πέρα την αποστο-
λή.
Προχωρείτε παιδιά, το καθήκον μας καλεί και δούλευε
και ο ίδιος χειρωνακτικά, κρατώντας με πολύ τέχνη το φτυ-
άρι, πετώντας με άνεση τις φτυαριές. Άλλωστε χωριατόπουλο
και ο ίδιος, δεν ζούσε για πρώτη φορά τα στοιχειωμένα βου-
νά μέσα στην παγερή τους ομορφιά. Ο σκοπός επέβαλε τη θυ-
σία. Τέλος, όλα καλά. Η αποστολή απέδωσε. Η γυναίκα έτυχε
της πλήρους βοηθείας. Όλα πήγαν καλά. Μεγάλη η ικανοποίη-
ση. Εδόθη και σχετική υπόσχεση στο Επταχώρι: «Θα βαφτίσω
εγώ την κούκλα, για να με θυμάται σαν το σωτήρα της». Όμως
η μοίρα δεν θέλησε τον περαιτέρω πνευματικό δεσμό. Δεν πρό-
φθασε ο Γιάννης να επιτελέσει τον χριστιανικό του προορισμό
καθόσον σε λίγο έφυγε για πάντα.
Παρέμεινε για λίγο για ξεκούραση, επικοινώνησε μάλιστα
και με τους συγγενείς του αδελφικού του φίλου του Γιώργου
του Δήμου, του φιλολόγου καθηγητή. Επέστρεψε θριαμβευτής
αλλά την κατάλληλη χρονική φάση, δηλαδή με ημερήσια επι-
στροφή και με πολλαπλώς ηπιότερες συνθήκες, καθόσον τώ-
ρα δεν επέβαλαν φωνές συνειδήσεως την επιτακτικήν ανάγκη.
Μεγάλες οι θυσίες, αλλά και μεγάλες οι προσφορές. Ο απόη-
χος στις μικρές κοινωνίες φανταστικός. Η προσωπική ικανο-
ποίηση του πατέρα, έκανε την οικογένεια να πλέει στην ευτυ-
χία. Ξεχάστηκαν οι πρόσκαιρες ταλαιπωρίες. Η ζωή συνεχί-
ζεται. Οι ανάγκες όμως, του κόσμου τρομακτικές, όταν μέσα
στην κακότητα του χειμώνα, τρανός συνεργάτης της παγωνι-
άς, η κατάρα του πολέμου!
Όμως, οι γονείς μου δεν έπαυαν να είναι ένα ζευγάρι γε-
μάτο ζωή και σφρίγος, μετέχοντας και στα δρώμενα της μικράς
τότε κοινωνίας του μεγαλοχωρίου.
80
Τότε ήταν που ο απόηχος του γεγονότος της σωτηρίας της

Επταχωρίτισσας εγκύου, έκανε ώστε στην κοινωνική συγκέ-
ντρωση, όπου βρέθηκαν καλεσμένοι, ο πατέρας μου και η μη-
τέρα μου, στο σπίτι του Ανδρέα Κόκκινου, να τυγχάνουν της
γενικής επιδοκιμασίας και συγχαρητηρίων.
Ανδρέας Κόκκινος, ιατρός παθολόγος του Πενταλόφου.
Γέννημα και θρέμμα του χωριού, ένας πανέξυπνος και αριστο-
κράτης στο πνεύμα και στην εμφάνιση συνετός και εκλεκτός
φίλος και συνάδελφος του Γιάννη, που παρ’ όλην την βραχεία
γνωριμία οι περιστάσεις τους ένωσαν στενά.
Καλός συζητητής και αυστηρός κριτής της διαμορφωθεί-
σης καταστάσεως. Και αυτός θαρραλέος, βοηθούσαν από κοι-
νού με τον Γιάννη, τον κόσμο και ετόνωναν το ηθικό τους, που
τόσο είχαν ανάγκη εκείνη την εποχή.
Μια χαριτωμένη νότα, μέσα στο όλο δράμα των γεγονό-
των, που ελάμβαναν χώρα στο όμορφο χωριό ήταν η σύζυγος
του γιατρού του Ανδρέα Κόκκινου η αείμνηστος «κυρία Στά-
σα». Μια φανταχτερά εμφανίσιμη για το χωριό, τότε, ηλικιω-
μένη κυρία προικισμένη με πολλά προσόντα. Αποτελούσε δια-
κεκριμένη εμφανισιακά και κοινωνικά αλλά και σημαντικά κο-
σμημένη παρουσία… Κυρία, με σαφή και μοναδική για το χω-
ριό επισήμανση, τόσο εις όψη, όσο και σε συμπεριφορά, λόγω
εκφράσεων και άλλων στοιχείων, που από μακριά έδιδε την ει-
κόνα του ξεχωριστού ατόμου μέσα στο χωριό. Δικαιολογημένη
αυτή η παρουσία, αν λάβει κανείς υπόψη την αριστοκρατική
καταγωγή της. Ήταν κυρία, τότε, του κόσμου της Αθήνας, όταν
ο ορεσίβιος φοιτητής, ο καταγόμενος από τον Πεντάλοφο της
Δυτικής Μακεδονίας, με τα σκληρά, τραχιά αλλά και πανέμορ-
φα χαρακτηριστικά, με την αετίσια έκφραση και πνευματικό-
τητα, ο τότε φέρελπις νέος γιατρός με τα σπάνια και πολυποίκι-
λα προσόντα του, έπεισε την νεαρά κυρία να τον ακολουθήσει
ως σύζυγος και να ζήσουν στα κακοτράχαλα βουνά της Πίνδου,
εφ’ όρου ζωής. Απόφαση δικαιολογημένη για τον δεσμό αλλη-
λοεκτίμησης και αγάπης. Δυσβάσταχτη όμως στην προσαρμογή
81
της κυρίας, η οποία ενώ και παρόλον ότι επολιτογραφήθη Πε-

νταλοφίτισσα, παρόλον ότι έγινε μητέρα ενός πολύ χαριτωμέ-
νου κοριτσιού, της φίλης μου τότε της Υβόνης, δεν μπόρεσε να
ανεχθεί την σκληρή προσαρμογή. Παρέμεινε πιστή σύζυγος και
μητέρα, εκφραζομένη όμως ποικιλοτρόπως για την δυσπροσαρ-
μογή.
Η «Κυρία Στάσα», λοιπόν, αποτελούσε και για μας τους
μικρούς τότε, μια ευχάριστη νότα, όταν στις συχνές σχέσεις
και επικοινωνίες των μεγάλων, εμείς οι νεαροί βλαστοί με την
Υβόνη και άλλα παιδιά γειτονόπουλα παίζαμε ανέμελα και
απολαμβάναμε την ιδιόρρυθμη αγάπη που μας επρόσφερε η
«Κυρία Στάσα». Οι πατεράδες μας φίλοι και εκλεκτοί συνά-
δελφοι περνούσαν τις ελεύθερες ώρες τους με σοβαρές συζητή-
σεις τόσο ιατρικές, ιδιαίτερα, όμως, με πολιτικές όπως η επο-
χή το απαιτούσε, εκφραζόμενοι πολύ ελεύθερα έστω και επι-
κίνδυνα, έτσι ήταν ο χαρακτήρας τους, με πρωτοστατούντα σε
θάρρος τον αείμνηστο Ανδρέα Κόκκινο, που ετύγχανε απεριο-
ρίστου τιμής και εμπιστοσύνης από όλη την περιφέρεια, ακόμη
και από τους αντιφρονούντες. Εγνώρισα και εγώ τον αείμνη-
στο γιατρό Κόκκινο, όταν αργότερα ήμουν φοιτητής. Είχα τις
καλύτερες εντυπώσεις επιφανούς ιατρού, ανδρός, ο οποίος βέ-
βαια και αυτός με τη σειρά του, μου ετόνιζε για την σημαντική
προσωπικότητα του πατέρα μου, την απώλεια ενός λαμπρού
φίλου με το θάνατό του και την πόση ατυχία είχα που δεν τον
γνώρισα.
Παράλληλα, ο πατέρας μου που ήταν και κάπως νεότερος
από τον Ανδρέα Κόκκινο, ασχολείτο στον Πεντάλοφο και λί-
γο με το κυνήγι (νεανικές συνήθειες) καθώς επίσης και με την
ιππασία, συνήθεια παλαιά της ζωής του χωριού του Κωστα-
ραζιού.
Τις άλλες ελεύθερες ώρες διέθετε για διάβασμα, αποφεύγο-
ντας μετά βδελυγμίας την κλασική ελληνική συνήθεια του κα-
φενείου. Σπιτόγατος κατ’ εξοχήν, με ιδιαίτερη αγάπη και φρο-
ντίδα για τα οικόσιτα ζωάκια του, τον μαυρούλη (γατούλη) και
82
τον λέοντα (ένα πανέμορφο, γέρικο τότε ποιμενικό). Ζούσαν με

έναν ρυθμό αυτού του τύπου. Δουλειά στο Νοσοκομείο με τους
ασθενείς αντάρτες, με τους τραυματίες, με τον πονεμένο και τα-
λαιπωρημένο λαό του τόπου, να έχει μεγάλη ανάγκη της ιατρι-
κής βοηθείας αλλά και της ηθικής συμπαραστάσεως.
Συμπαράσταση που αφειδώς επρόσφεραν, τόσο ο πατέ-
ρας με την Ιατρική του όσο και η μητέρα με την κοινωνική και
φιλαδελφική της συμπεριφορά, σ’ όλες τις γυναίκες του χω-
ριού, με υποδείξεις μαγειρικής, ζαχαροπλαστικής και λοιπές
οικοτεχνικές ενασχολήσεις.
Μια μεγάλη απασχόληση του πατέρα στο αντάρτικο

σώμα η οργάνωση μαζί με τους άλλους συναδέλφους του
αντάρτικου κινητού εκστρατευτικού νοσοκομείου της ΙΧ
Íïóïêïìåßï ôïõ ÅËÁÓ Ðåíôáëόöïõ.

Ôï óðßôé ôçò Ôáóéïýëéíáò (Áíáóôáóßáò ÐáíôáæÞ). ÖéëïîÝíçóå ùò ôï
ÄåêÝìâñéï ôïõ ’43 ôï íïóïêïìåßï êáé ìåôÜ ôç äéïßêçóç ôçò 9çò Ìåñáñ÷ßáò
ôïõ ÅËÁÓ. Ôï Ýêáøáí στις 4-6-1944 ïé Ãåñìáíïß óôéò åêêáèáñéóôéêÝò
åðé÷åéñÞóåéò. Öùôïãñáößá, åõãåíþò ðñïóöåñèåßóá áðü ôï âéâëßï “´Åíá ÷ùñéü
óôïí Åìöýëéï” ôùí ÓùôÞñç ÊÜóóïõ-ÁíäñÝá Ôáêáëéïý.
83
Μεραρχίας του ΕΛΑΣ. Η ανάγκη μεγάλη, αλλά η οργάνω-

ση δύσκολη, ελλείψει χώρου και προπαντός υλικοτεχνι-
κών στοιχείων. Οπωσδήποτε το Νοσοκομείο μικρό καίτοι
οι ανάγκες μεγάλες. Όμως οι συνθήκες και οι καιροί ακα-
τάλληλοι για μεγάλες οργανώσεις. Γιατροί λίγοι από ότι
διηγείτο η μητέρα, περίπου 4 έως 5 Έλληνες και οι περισ-
σότεροι ανειδίκευτοι, αλλά και λίγοι Ιταλοί γιατροί πλαι-
σίωναν τη σύνθεση του Νοσοκομείου, μετά την συνθηκο-
λόγηση των Ιταλών από τον Σεπτέμβριο του 1943. Χει-
ρουργός που επρόσφερε ικανό έργο, ο εκ Γρεβενών Αλέ-
ξανδρος Βασιλόπουλος, ο οποίος εις περίπτωση ανάγκης
μεγάλης επεμβάσεως έδινε εντολή διακομιδής του αρρώ-
στου στα Γρεβενά, όπου η ιδιωτική κλινική του (Θεοδο-
σιάδης, «Η Πίνδος ομιλεί», σελ. 359).
Αδελφές και λοιπό βοηθητικό προσωπικό υπήρχε
περισσότερο, τόσο εκ των επιστρατευμένων ανταρτών,
όσο και από τις εθελόντριες κυρίες του χωριού που οικει-
οθελώς επρόσφεραν ικανή υπηρεσία. Μεγάλη και η προ-
σφορά της μητέρας μου, η οποία υπήρξε άριστη εργα-
λειοδότρια, εκ της επαγελματικής συμπαραστάσεως που
παρείχε στον πατέρα κατά την επαγγελματική τους δρα-
στηριότητα στο Άργος τα καλά χρόνια.
Στις διηγήσεις της, η μητέρα μου ανέφερε την παρου-
σία ενός Αρχιάτρου της Μεραρχίας, ο οποίος ήταν ένας
δραστήριος κοντόχοντρος, αλλά πολύ ευκίνητος και ζω-
ντανός άνθρωπος (δεν ενθυμούμαι το όνομα του). Όλη
την ημέρα κυκλοφορούσε έφιππος σε ένα ψαρί κοντόχο-
ντρο άλογο, ανάλογο με τις διαστάσεις του, αλλά που με
πολλή τέχνη εφίππευε και εκάλπαζε περήφανα. Η δου-
λειά του ήταν περισσότερο διοικητική, φαίνεται ήταν
και έμπιστος του κόμματος.
84
Γρήγορα οργανώθηκε στοιχειωδώς βέβαια, το μικρό

εκστρατευτικό νοσοκομείο, όμως η προσφορά ήταν ση-
μαντική, χάρις εις την υπεράνθρωπη εργασία των για-
τρών. Εδώ οφείλω να επισημάνω και την παρουσία του
γιατρού Κων/νου Σαμαρά, ενός ανθρώπου που πολ-
λά επρόσφερε στον αγώνα. Οπωσδήποτε όμως, εάν συ-
γκριθεί με τα σημερινού τύπου νοσοκομεία, ήταν κινη-
τό στρατιωτικό νοσοκομείο, του επιπέδου αναρρωτηρί-
ου της σημερινής πραγματικότητας.
Το μεγάλο πρόβλημα του ανταρτικού σώματος, αλ-
λά και όλου του πληθυσμού του βουνού στις φάσεις αυ-
τές του πολέμου, ήταν η «ψείρα». Σ’ όλο τον κόσμο όπως
και είναι εύλογο, σ’ αυτές τις περιπτώσεις πολέμων και
οικονομικής δυσπραγίας, η καθαριότης είναι το πρόβλη-
μα. Ελλείψεις θερμάνσεως, βρασμού ύδατος, σαπουνιών
και λοιπής ευκολίας συνθέτουν μια κατάσταση απελπι-
στική από πλευράς καθαριότητος. Λόγος ισχυρός, για να
αρχίζουν να πολλαπλασιάζονται αλματωδώς οι ψείρες
των ενδυμάτων. Οι ψείρες πάλι αποτελούν ξενιστές δι-
αφόρων μικροβίων που λέγονται “Ricetsiae”, ρικέτσιες,
και που είναι αιτίες τραγικών νοσημάτων. Συνακόλου-
θα του πολέμου - Ψείρα - Νοσήματα. Αυτή η αλυσίδα
κακοποιών συνεπειών έπρεπε παντοιοτρόπως να κατα-
πολεμηθεί, να σπάσει, προς αποτροπή των παραγόντων
που συνακολουθούν κακοήθως τους πολέμους. Μέριμνα
έπρεπε να ληφθεί από το ανταρτικό σώμα και γι’ αυτήν
την προληπτική προοπτική.
Συνθηκολόγηση Ιταλίας - Έναρξη εισδοχής βουλγαριζό-

ντων στον ΕΛΑΣ
Όλα κυλούσαν καλά για τον γιατρό πατέρα μου και
85
για την οικογένεια, μετά την άφιξη όλων των μελών αυ-
τής, στην πρώτη φάση, μέχρι το Σεπτέμβριο του 1943, στο
χωριό Βυθός του Βοΐου, ένα χωριό κείμενο στο βάθος μιας
φυσικής χαράδρας των οροσειρών της Πίνδου. Πολύ κο-
ντά στον Πεντάλοφο, θα μπορούσε να το χαρακτηρίσει
κανείς σαν ένα συνοικισμό του κεφαλοχωρίου.
Εκεί, μέσα στα πλαίσια της κάποιας κοινωνικότητας,
η οποία χαρακτήριζε την οικογένεια μας, επισκέπτοντο
εις την νέα διαμονή μας την οικογένεια, φίλοι και συ-
νάδελφοι, επ’ ευκαιρία εορτών ή επετείων. Έτσι, έτυχε
να επισκεφθεί την οικογένεια περί τον Σεπτέμβριον του
1943 ο λοχαγός Ηρακλής Καραγεωργίου από το Άργος
Ορεστικό, μακρινός συγγενής της μητέρας μου. Ο αξιω-
ματικός αυτός υπηρετούσε ως αξιωματικός της διασυμ-
μαχικής αποστολής. Διεκινείτο ελεύθερος δια τον λόγον
αυτόν, και άνετα στις τάξεις του ΕΛΑΣ, αλλά και στις
άλλες αντιστασιακές ομάδες, τυγχάνοντας της σχετικής
Λοχαγός Ηρακλής Π. Καραγεωργίου

Αξιωματικός διασυμμαχικής αποστο-
λής στον Πεντάλοφο 1943-1944 από
το Άργος Ορεστικό.
86
ασυλίας και ανοχής. Προς τούτο συνεργάζετο με τους άγ-

γλους αξιωματικούς και ιδιαίτερα με τον Ν. Hammond. Ο
γνωστός αυτός ελληνιστής και ελληνομαθής έγραψε στο
βιβλίο του τα ακόλουθα για τον Ηρακλή Καραγεωργίου:
«Ένας λαμπρός δυναμικός αξιωματικός που πολέμησε
ηρωικά στην Αλβανία και που κατήγετο από την Χρού-
πιστα (Άργος Ορεστικό) Nicolas Hammond («Αντάρτες»
1943-1944), σελ. 53).
Από ότι εδήλωνε η μητέρα μου ο Ηρακλής Καραγε-
ωργίου είχε ανειλημμένη σοβαρή αποστολή από την Ελ-
ληνική Κυβέρνηση του Καΐρου, και ως αξιωματικός της
Διασυμμαχικής αποστολής είχε φθάσει πολύ πρόσφατα,
αφιχθείς με αεροπλάνο και προσγειωθείς με αλεξίπτωτο
σε ειδική περιοχή της Πίνδου όπου συνήθως προσγειού-
ντο και άλλοι αξιωματικοί της Αγγλικής αποστολής.
Πέραν όμως της σημαντικής εκτιμήσεως μεταξύ των
Ελλήνων αξιωματικών, ο Καραγεωργίου, είχε, κατά την
επίσκεψή του εις Βυθό, μια πρόσφατη και λίαν επώδυνη
και τραυματική εμπειρία, με τον οικτρόν θάνατον του
πατέρα του που σκοτώθηκε από τους Βουλγαροκομιτα-
τζήδες του φρουραρχείου του Άργους Ορεστικού. Οι ίδι-
οι που επυρπόλησαν τα πλείστα των σπιτιών του Άρ-
γους, συνεπώς και το σπίτι μας, εσκότωσαν δια ξυλο-
δαρμού τον άμοιρο γέροντα Παναγιώτη Καραγεωργίου,
υψηλόν κοινωνικόν παράγοντα του Άργους, με το αιτι-
ολογικο ότι ο υιός Ηρακλής ήταν Έλλην αξιωματικός, ο
ίδιος δε άριστος Έλλην πολίτης, ενώ τα άλλα του παι-
διά, αξιόλογοι πατριώτες, εξ ών ο ένας ήταν ο μικροβιο-
λόγος ιατρός της Θεσσαλονίκης Γεώργιος Καραγεωργίου
(ήταν ο πρώτος μικροβιολόγος που εγκαταστάθηκε στη
Θεσσαλονίκη).
87
Η πολιτική του ΕΛΑΣ κατά την φάση αυτή του επέ-

τρεψε να δεχθεί στους κόλπους του ικανό αριθμό από
τους ανθρώπους αυτούς ως συνεργάτες, όπως και ο κα-
θηγητής Ι. Κολιόπουλος αναφέρει: «Υπήρχαν χωρία
Βουλγαροφρόνων τα οποία είχαν προσχωρήσει στον
ΕΛΑΣ εξαιτίας των αντιμοναρχικών αισθημάτων αυτών
των σλαβομακεδόνων. Οι σλαβομακεδόνες αυτοί συνέ-
δεαν την μοναρχία με το δικτατορικό καθεστώς του Με-
ταξά και εκ του λόγου της αντιμοναρχικής στάσεως του
ΕΛΑΣ προσέρχοντο για κατάταξη στον αντάρτικο πλέ-
ον αγώνα και υποδύοντο ότι συγκινούνται από την κομ-
μουνιστική προπαγάνδα, ενώ κατά βάθος συμπαθούσαν
την Βουλγαρία και μόνο» (Ι. Κολιόπουλος, «Λεηλασία
Φρονημάτων», 1996, σελ. 57).
Συνεχίζοντας λοιπόν την περιγραφή της επισκέψεως
του λοχαγού Ηρακλή Καραγεωργίου, αξιωματικού της
διασυμμαχικής αποστολής, στην αρχή εις την οικίαν Χα-
τσέρα εις τον Βυθόν Βοΐου, και εν συνεχεία στον Πεντά-
λοφο, κρίνω σκόπιμο να περιγράψω τον πόνον και την
πικρίαν του ανθρώπου αυτού, που εκφράζετο με σχετικό
άγχος και μένος για τους δολοφόνους κομιτατζήδες του
πατέρα του, που μόλις αυτές τις ημέρες της αφίξεώς του
στην Ελλάδα, είχε σκοτωθεί, ενώ συγχρόνως πιστεύω ότι
από την πλευρά του θα εξέφραζε και ο πατέρας μου την
οργή του, για την υπ’ αυτών, φυλάκιση και ταπείνωση της
μητέρας μου και για τον εμπρησμό του σπιτιού μας.
Η αγανάκτηση μάλιστα αυτή, εκ μέρους πολλών, δι-
καίως επιτείνετο, όταν έβλεπαν να κυκλοφορούν, ασυ-
στόλως εις τας τάξεις του ΕΛΑΣ άτομα που μέχρι χθες
ήταν οι ίδιοι οι κομιτατζήδες, οι βίαιοι βασανιστές και
εμπρηστές.
88
Το φαινόμενο ενετάθη μάλιστα όταν οι βουλγαρίζο-

ντες αυτοί έπαυσαν να έχουν προστάτες τους Ιταλούς
(μετά την ιταλική συνθηκολόγηση 8-9-1943) και εξανα-
γκασθέντες άλλοι κατέφυγαν προς τους Γερμανούς και
άλλοι κατέφυγαν προς τον ΕΛΑΣ, ο οποίος με την προ-
αναφερόμενη τακτική του, τους εδέχετο.
Πολλοί εκ των ανταρτών που δεν απεδέχοντο αυτήν
την κατάσταση, δυσφορούσαν έντονα και εξεδήλωναν
την αντίθεσή τους.
Στα πλαίσια αυτής της γενικής αγανακτήσεως, φαί-
νεται ότι ο λοχαγός της διασυμμαχικής υπηρεσίας, Ηρα-
κλής Καραγεωργίου, βρήκε πρόσφορο έδαφος μεταξύ
των αξιωματικών και λοιπών υπηρετούντων στον ΕΛΑΣ
και ίσως με βάση την γραμμή σχετικής αποστολής, δημι-
ούργησε έναν πυρήνα αντιδράσεως με προοπτική την με-
τακίνηση των ομάδων ανταρτών προς τις δυνάμεις του
Ζέρβα. Όλα αυτά όμως σύμφωνα πάντοτε με τις κατηγο-
ρίες του ηγετικού ΕΛΑΣ.
Οι ανταποκριθέντες, σύμφωνα πάντοτε με τις από-
ψεις του ΕΛΑΣ, στην κίνηση του Καραγεωργίου συνελή-
φθησαν αργότερα και εδικάσθησαν από έκτακτο Στρα-
τοδικείο της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ τον Ιούνιο του
1944 στον Πεντάλοφο. Προηγήθηκαν παρατεταμένες και
άκρως επίπονες ανακρίσεις στις οποίες ενεπλάκη και η
οικογένεια μου λόγω της συναντήσεως πολλών εκ των με-
τέπειτα κατηγορηθέντων, την μέρα των Χριστουγέννων
του 1943, στο σπίτι μας. Η εμπλοκή αυτή είχε ως αποτέλε-
σμα μία περιπέτεια της μητέρας μου: να οδηγηθεί και αυ-
τή στη δίκη και μάλιστα κατά την έναρξη της σοβαράς
νόσου του πατέρα μου, όχι όμως ως κατηγορουμένη, αλ-
λά παρά την θέλησή της, ως μάρτυρας-κατηγορίας.
89
Προβληματίστηκα πολύ περί του αν έπρεπε να συζη-

τήσω, στο παρόν πόνημα, για την δίκη αυτή, καθόσον
πλην της σαφούς περιγραφής εκ μέρους της μητρός μου,
δεν είχα, άλλη μαρτυρία, ούτε ένα οποιοδήποτε έγγραφο
και μάλιστα δεν μπόρεσα παρ’ όλη την προσπάθειά μου,
να εντοπίσω κάτι στα βιβλιογραφικά δεδομένα της επο-
χής και της περιοχής.
Η τύχη όμως και οι αναζητήσεις μου είχαν ως τελι-
κό αποτέλεσμα να βρω τα πρακτικά της υπ’ αριθμ. 31
δίκης του Στρατοδικείου της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ
που έλαβε χώρα την 22αν Ιουνίου 1944 στον Πεντάλοφο
Βοΐου, στρεφομένη εναντίον ικανού αριθμού υπηρετού-
ντων στον ΕΛΑΣ, αξιωματικών με κατηγορητήριο την
«Οργάνωση Επαναστατικού Κινήματος». Στα πρακτικά
αυτά αναφέρεται πλειστάκις ως μάρτυρας και η μητέρα
μου Ζαχαρούλα Χατσέρα.
Εσχάτως, βρήκα το βιβλίο του Συνταγματάρχου ΠΖ
Δημητρίου Ζαφειρόπουλου, με θέμα: «Το ΚΚΕ και η Μα-
κεδονία». Στο βιβλίο αυτό και στις σελίδες 108 και 109,
υπάρχει αναφορά και σχολιασμός υπό του συγγραφέως,
για την δίκη αυτή. Ενδιαφέρουσα κριτική του ανωτέρω
παραθέτω στο τέλος της περιγραφής της δίκης.
Μεταστέγαση στο Δίλοφο

Περί το τέλος του έτους 1943 ελήφθη απόφαση με-
ταστεγάσεως του αντάρτικου Νοσοκομείου από τον Πε-
ντάλοφο στο Δίλοφο, ένα μικρότερο χωριό, σε υψόμετρο
950 μ., που βρισκόταν κρυμμένο μέσα σε χαράδρες και
βουνοκορφές, απέχει 6-7 χλμ. από τον Πεντάλοφο και εί-
ναι από πλευράς στρατηγικής πιο απρόσιτο για εχθρούς,
κατά συνέπεια εν πολλοίς απρόσβλητο. Από ότι νομίζω
90
(εκ περιγραφών) μάλλον μετεκόμισε το μεγαλύτερο τμή-

μα του Νοσοκομείου στο Δίλοφο, ενώ παρέμεινε και ένα
άλλο στον Πεντάλοφο όπου και η έδρα του Αρχιάτρου
μαζί με την έδρα της Μεραρχίας που έμεινε ακλόνητη.
Αυτή η μετακίνηση συνεπάγετο και σύστοιχο μετακίνη-
ση των υπηρετούντων ιατρών.
Νέα αναστάτωση για τον πατέρα μου που μόλις είχε
συνηθίσει στην εγκατάσταση στον Πεντάλοφο, όπου και
είχαν οργανώσει κατά κάποιο τρόπο τη ζωή τους. Νέα
μετακίνηση, νέο σπίτι, νέα προσαρμογή περιβάλλοντος.
Το σπουδαιότερο ήταν όμως στα πλαίσια της εργασί-
ας, του ανετέθη από το αρχηγείο και η προληπτική ενη-
μέρωση ανταρτών και λαού περί της ανάγκης καθαριότη-
τος και υγιεινής ζωής με προοπτική την προφύλαξη ιδιαί-
τερα από την ψείρα. Εμαστίζετο τότε τόσο το αντάρτικο
όσο και η περιοχή από τον εξανθηματικό τύφο. Οργάνω-
σε προς τούτο στο νέο Νοσοκομείο κλίβανο μεγάλο, όπου
έπρεπε να κλιβανίζονται (βράζονται) τα ρούχα, οι κλινο-
στρωμνές και λοιπά αντικείμενα, ακόμη και των εξωνο-
σοκομειακών παραγόντων, για πρόληψη. Προγραμματί-
σθηκαν κατά περιοχή και λαϊκές συγκεντρώσεις με δια-
λέξεις και υποδείξεις σχετικές προς ενημέρωση των κατοί-
κων για την αντιμετώπιση της απειλής από τα ζωύφια της
συμφοράς. Η υπηρεσία εστράφη γενικώς στην προσπά-
θεια προλήψεως. Επιφορτίσθη προς τούτο του όλου έρ-
γου ο πατέρας δι’ ειδικής εντολής και ετοποθετήθη στο
Νοσοκομείο Διλόφου.
Είναι το Δίλοφο, ένα όμορφο μικρό χωριουδάκι κτι-
σμένο σε μια χαράδρα, ανάμεσα σε υψιτενείς βουνοκορ-
φές της Πίνδου. Ευρίσκεται σε δύο πλαγιές των εκατέρω-
θεν παρειών των δύο αντικρυνών βουνοκορφών μέσα σε
91
πυκνές συστάδες μεγάλων δέντρων, μέσα σε απέραντα

δάση με μεγάλες ποικιλίες υψηλόκορφων δέντρων, ελά-
των, καστανιάς και οξιάς. Τα σπίτια πετρόκτιστα, με ει-
δικά λαξευμένες πέτρες, με μαρμάρινες κεραμοσκεπές, δι-
άσπαρτα μέσα στο ατέλειωτο πράσινο. Ευρίσκεται νοτι-
οανατολικά του Πενταλόφου και η επικοινωνία του, τό-
τε προς το μεγαλοχώρι αλλά και προς τα πέριξ χωριά,
εγένετο από δύσβατα μονοπάτια και από κατσικόδρο-
μους. Αποτελείται το χωριό από δύο γειτονιές (μαχαλά-
δες). Τον επάνω και τον κάτω. Ο επάνω μαχαλάς ευρί-
σκεται στις υπωρείες της Βαρέγκας, ενός κωνικού σχή-
ματος πέτρινου λόφου που περήφανα καλύπτει το χω-
ριό σαν μεγαλοπρεπής αρχαία ακρόπολις. Απαρτίζεται
Δίλοφο Βοΐου - Βαρέγκα (Ακρόπολις).
92
η Βαρέγκα από παράλληλα πτυχωμένα πετρώματα, δι-

άσπαρτα από ενδιάμεσες γραμμικές συστάδες δέντρων
ή θάμνων.
Ο πάνω μαχαλάς χαρακτηρίζεται από όμορφα με-
γαλοπρεπή διώροφα ή και τριώροφα σπίτια, κτισμένα
από λαξευμένη πέτρα όμορφα σμιλεμένη από τους εγχω-
ρίους μαστόρους, που με την καλλιτεχνική δουλειά τους
κοσμούσαν τις πόλεις της βόρειας Ελλάδας έως και της
Κωνσταντινουπόλεως. Οι τεχνίτες αυτοί διεσπείροντο
κατά παράδοση, τις θερμές εποχές του έτους, για εργα-
σία αναμένοντες την επιστροφή στις εστίες τους, τις ψυ-
χρές εποχές κοντά στις οικογένειές τους και στα παιδιά
τους. Κατά παράδοση αυτοί οι μάστορες και οι καλφά-
δες με την απαράμιλλη τέχνη τους κοσμούσαν από αιώ-
νες τα αρίστης αρχιτεκτονικής θαυμαστά αριστουργήμα-
τα όλων των μεγάλων πόλεων της χώρας. Τόση ήταν η
«καλλιτεχνική αξία» των τότε καλφάδων ώστε με αυτήν
προσπάθησαν να σαγηνεύσουν και το επέτυχαν εν πολ-
λοίς, τους δύστροπους κρατούντες της τουρκικής σκλαβι-
άς. Έτσι κατόρθωσαν στη μεσότητα του 18ου αιώνα, να
πείσουν τους Σουλτάνους να επιτραπεί η ίδρυση πνευμα-
τικού συλλόγου Βοϊοτών Κωνσταντινοπολιτών, οι οποί-
οι εν συνεχεία κατάφεραν να εξασφαλίσουν την ίδρυση
στα τέλη του 19ου αιώνος του πρώτου πνευματικού φά-
ρου της Μακεδονίας, του φημισμένου Γυμνασίου Τσοτυ-
λίου, μεγάλου τότε φωτοδότου ελληνικής παιδείας στο
σκλαβωμένο γένος.
Χαρακτηριστικά του άνω μαχαλά είναι η Ράχη, ένας
κλασικός παιχνιδότοπος των παιδιών του χωριού, κα-
θώς και ο Τάρρης, μια πετρόκτιστη και θαυμασίως σκα-
λιστή μετά στέγης, από πέτρινη κεραμοσκεπή, βρύση κο-
93
Τάρρης (Παραδοσιακή Βρύση Διλόφου).
ντά στο σπίτι της γιαγιάς Ελισάβετ Κουρναβίδου-Βασι-

λάκη όπου έμελλε να κατοικήσει η οικογένειά μας.
Ο κάτω μαχαλάς έχει την πλατεία του χωριού, την
ωραία πετρόκτιστη εκκλησία της Παναγίας, το σχολείο,
καθώς και τον κήπο του αιώνιου ύπνου των προγόνων.
Ο μαχαλάς αυτός παίζει κάποια πρωτεύουσα έννοια, γι’
αυτό και διαθέτει το πνευματικό κέντρο (σχολείο, εκ-
κλησία) και δυο τρία μαγαζιά που επιτελούν τον τροφο-
δοτικό μηχανισμό του χωριού, μαζί με το στοιχειώδες κα-
φενείο, που λειτουργεί συγχρόνως και ως μικρό εστιατό-
ριο για τους διερχομένους.
Ο άνθρωπος στήριγμα της ζωντάνιας του χωριού, ο
Γιάννης Σαμαράς (αείμνηστος από 7ετίας), ο οποίος μέ-
σα στα πλαίσια της μεγάλης επαγγελματικής δραστηριό-
94
Ιερός Ναός Παναγίας Διλόφου Βοΐου επί της κοινής πλατείας

του χωριού μετά του Σχολείου (Νοσοκομείου το 1943-1944).
τητας του σαν ένας πολύ καλός έμπορος, εκ των πραγμά-

των και εκ της καλοσύνης του είχε μετατρέψει το βιοπο-
ριστικό επάγγελμά του σε παράλληλο σωτήριο στήριγμα
του χωριού έτσι ώστε μετέτρεψε το εμπόριο σε ανθρω-
πιστικό λειτούργημα για την περιοχή. Ο Γιάννης ήταν η
ψυχή του χωριού, όπως και τώρα ο άξιος διάδοχος του
Τηλέμαχος που συνεχίζει την παράδοση, σαν πραγματι-
κός λειτουργός, στηρίζοντας ακόμη και σήμερα την υπό-
σταση του μικρού χωριού. Θα τολμούσα να πω ότι η οι-
κογένεια Σαμαρά είναι η ψυχή της ζωντάνιας του χω-
ριού.
Στη διάρκεια της Κατοχής το χωριό έχασε τον κλα-
σικό ρυθμό της ζωής του. Συνήθως, βάσει των ανωτέρω
λεχθέντων, το χωριό παρουσίαζε ζωντάνια τον χειμώνα
95
που επέστρεφαν οι μάστορες, όταν τότε το χωριό γινό-

ταν πολυανθρωπότερο, ενώ το καλοκαίρι οι εργαζόμε-
νοι μάστοροι, καλφάδες, έφευγαν για τις δουλειές.
Στην Κατοχή όλα έγιναν ανάστροφα. Πού δουλειά!
Όλα μαυρίλα και το χωριό έβριθε πληθυσμού με μια
απέλπιδα ζωή με χαρακτήρα απόγνωσης.
Σ’ αυτό το χωριό, λοιπόν, στο τέλος του 1943 πα-
ρετηρήθη ασυνήθης κίνηση και δραστηριότης εκ των
ανταρτικών ομάδων και μ’ αυτόν τον τρόπο έγινε πολυ-
ανθρωπότερο και ίσως η παρουσία του αντάρτικου Νο-
σοκομείου ή και των άλλων ανταρτικών ομάδων και μο-
νάδων έδωσε ευκαιρία υποαπασχολήσεως ή και ελαφρά
ζωντάνια στον πληττόμενο πληθυσμό.
Δημοτικό Σχολείο Διλόφου Βοΐου επί της πλατείας του χωριού, όπου
στεγάσθηκε στο τέλος 1943 το Νοσ/μείο του ΕΛΑΣ.
96
Μόνιμοι κάτοικοι οι γέροντες, οι γυναίκες και τα

παιδιά τότε. Λίγοι λειτουργοί του κράτους, ο δάσκαλος,
ο παπάς. Αλλά η πνευματική ζωντάνια, η οποία κατά
παράδοση διατηρούσε από πολύ παλαιά ζώσα την φλό-
γα της μάθησης, παρήγαγε στο χωριό αυτό πλειάδα επι-
στημόνων, ανθρώπων των γραμμάτων και των τεχνών,
που περιτράνως κοσμούσαν τις κοινωνίες των μεγαλου-
πόλεων της πατρίδος. Έλεγε ο θυμόσοφος δάσκαλος του
χωριού, ο Αθανάσιος Τζιούφας, στον πατέρα μου με τον
οποίο γρήγορα είχε αναπτυχθεί φιλική συνάφεια «Το χω-
ριό μας καταγόμενο από τα χωριά της Ηπείρου, βρέθη-
κε και σκαρφάλωσε σαν αετοφωλιά στα κακοτράχαλα
βουνά της Πίνδου, μετά από τον απηνή διωγμό του Αλή
Πασά κατά την μαύρη Σκλαβιά». Ήλθαν εδώ οι πρόγο-
νοι κομίζοντες ως παρακαταθήκη των παράδοση πνεύ-
ματος, εθίμων και ζώσα την επιθυμία για ενασχόληση με
τα γράμματα. Σπινθηροβόλα πνεύματα, με υψηλές ανη-
συχίες. Αποδεικτικό στοιχείο το αέναο φυτώριο επιστη-
μόνων. Δεν υπήρχε σπίτι που να μην καμαρώνει για ικα-
νό αριθμό καλλιεργημένων ανθρώπων των γραμμάτων
και των τεχνών. Και οι ίδιοι όμως οι απλοί κάτοικοι του
χωριού εμφορούντο από αυτά τα ιδεώδη και από ιδιά-
ζουσες πνευματικές ανησυχίες που θαυμάσια εκδηλώνο-
νταν με τα ήθη και έθιμα με τα μοιρολόγια, που δείχνουν
την θαυμαστή, βαθιά, πνευματική καλλιέργεια.
Το άξιον λόγου, σ’ αυτήν την τυχαία παρουσία των
ανθρώπων της οικογενείας μου σε τέτοια αξιόλογα και
καλλιεργημένα χωριά, είναι ότι ψάχνοντας στο βάθος
της ιστορίας, ο πατέρας με τους εκεί θυμόσοφους του χω-
ριού, διεπίστωσαν κοινήν την προέλευση με τα δικά μας
χωριά. Το εμφανές, όπως εδηλούτο και από τον πατέ-
97
ρα μου, αλλά και από τους δεινούς γνώστες των πραγ-

μάτων του χωριού, και ιδιαίτερα από τον αείμνηστο σο-
φό δάσκαλο Αθανάσιο Τζιούφα, για την κοινή προέλευ-
ση πέραν των ιστορικών ντοκουμέντων, ήταν η ομοιότης
της γλώσσας (ηπειρωτικό γλωσσικό ελληνικό ιδίωμα), η
ομοιότης των εθίμων κ.ά.
Βρέθηκε ο Γιάννης Χατσέρας στα νερά του, συγχρω-
τιζόμενος με τους ανθρώπους των χωριών αυτών, ανθρώ-
πους που μέσα στην απλότητά τους πλημμύριζε ο λαϊκός
πολιτισμός και η ανθρωπιά.
Ήλθε πρώτος ο πατέρας στο Δίλοφο. Προλείανε τις
προϋποθέσεις για μεταστέγαση, εγνώρισε τον δάσκαλο
αείμνηστο Αθανάσιο Τζιούφα, τον Παπαηλία, το Γιάννη
Σαμαρά, την οικογένεια του Θεοδώρου Καρανίκου, και
άλλους παράγοντες του χωριού και του ανταρτικού σώ-
ματος. Με ενθουσιασμό επέσπευσε την μετακόμιση και
δημιούργησε καλές προϋποθέσεις για μια νέα εργασιακή
ζωή αλλά και ευχάριστη ανθρώπινη συνύπαρξη.
Το επιστέγασμα όμως της επιτυχίας, την φορά αυ-
τή ήταν η ανεύρεση ενός από τα πιο σημαντικά σπίτια
του χωριού, και δη του άνω Μαχαλά, προς εγκατάστα-
ση της οικογενείας. Το σπίτι της γιαγιάς Ελισάβετ Βασι-
λάκη-Κουρναβίδου – ένα αρχοντόσπιτο λιθόκτιστο, πα-
νύψηλο και περήφανο με τον πλακόστρωτο κήπο, με την
απλόχερη θέα προς τα πέριξ δάση, με την άνεση των πά-
ντων. Προπαντός όμως το έμψυχο υλικό του σπιτιού θα
ήταν η αποκάλυψη.
Φθάσαμε στο ωραίο σπίτι της γιαγιάς Ελισάβετ, όπου
στο πλακόστρωτο του κήπου, εκτός από τα δύο-τρία δέ-
ντρα υπήρχαν και σκέπαστρα, στα οποία εναπόθετε η
γιαγιά την κλαδαριά για την κατσίκα, που ήταν είδος οι-
98
κόσιτης γαλακτοπαραγωγικής συντροφιάς της γιαγιάς.

Στη βορεινή πλευρά, μια ωραία κερασιά, προσπαθούσε
να αναρριχηθεί στο ύψος του σπιτιού, ενώ στις ρίζες της
η γιαγιά είχε κατασκευάσει χώρο με άμμο για να συντη-
ρεί τα κάστανα.
Στην ανατολική πλευρά η αυλή γειτόνευε με την αυ-
λή του σπιτιού, του γείτονα με το παράξενο όνομα «Γκα-
μπτζέ». Όλους μας διήγειρε την περιέργεια αυτό το ξενι-
κό όνομα του γείτονα και διερωτώμασταν για την προέ-
λευση.
Δεν άργησε όμως να μας δοθεί απάντηση. Είναι τουρ-
κική λέξη που σημαίνει «ναζιάρης», αλλά όχι με κακοή-
θη έννοια, αλλά με τη σύγχρονη έκφραση του «ωραίου».
Φαίνεται υπήρξε άτομο της οικογενείας άρρεν ή θήλυ με
ωραία «ναζιάρικη» φυσιογνωμία.
Οικία Ελισάβετ Κουρναβίδου-Βασιλάκη εις Δίλοφο Βοΐου.
99
Προς τη νότια πλευρά το σπίτι έβλεπε τον κάτω Μα-

χαλά, την εκκλησία και όλα τα ωραία με μια θέα απα-
ράμιλλη, ενώ απέναντι το ψηλό βουνό του Αηλιά, γεμά-
το στα έλατα και την άγρια ομορφιά, απέδιδε ιδιάζουσα
προστατευτική κάλυψη του χωριού μέσα στα δάση. Στο
ενδιάμεσο των δύο μαχαλάδων μια χαράδρα με πορεία
προς τα κηπώματα, όπου η γιαγιά είχε κήπο με λαχανι-
κά, στον οποίο συχνά πηγαίναμε για εφοδιασμό.
Η γιαγιά Ελισάβετ
Εδώ είχαμε την μεγάλη τύχη, και την εκ Θεού ευλογία,
να συγκατοικήσωμε με την οικοδέσποινα, έναν άνθρωπο
σπανίας πνευματικής συνθέσεως, και με σπάνια προσό-
ντα. Μια Κυρία, με όλα τα χαρακτηριστικά της ανθρωπι-
άς. Μια προσωπικότητα ανεπανάληπτη. Ευπροσήγορη,
αξιοπρεπής, οξυδερκής, αυστηρή και δίκαιη, αντικειμε-
νική και ακριβολόγος, συναισθηματική και ευσυγκίνητη.
Η όλη προσωπικότης της απέπνεε ευγένεια και καλοσύ-
νη, σεβασμό στον πλησίον και αγάπη σε όλους. Προσω-
πικότης ακτινοβολούσα χαρισμάτων, τόσο ώστε ετύγχα-
νε ενός περιέργου σεβασμού και εκ μέρους όλου του χω-
ριού. Τόσο εσέβοντο την κρίση της και τόση ήταν η εμπι-
στοσύνη που απέπνεε, έτσι ώστε, όλοι στο χωριό να ζη-
τούν τη γνώμη της για κάθε σοβαρό ζήτημα, ενώ παράλ-
ληλα ήταν η κλειδοκράτωρ του χωριού, δηλαδή ο άν-
θρωπος εμπιστοσύνης, όπου απέθεταν τα κλειδιά, και
τα τιμαλφή προς φύλαξη. Άλλοι πάλιν, απέθεταν τα μυ-
στικά της ζωής τους και εξομολογούνταν τον πόνο τους,
αποδεχόμενοι ασμένως τις συμβουλές της.
Η γιαγιά αυτή έπαιξε ένα τόσο σημαντικό ρόλο στη
ζωή της οικογένειάς μας αλλά και στο όλο πολεμικό μας
100
Γιαγιά Ελισάβετ Κουρναβίδου-Βασιλάκη,

Δίλοφο Βοΐου.
δράμα, τόσο που η ευγνωμοσύνη μας θα υπάρχει όσο

ζούμε ανείπωτος...
Η γιαγιά λοιπόν αυτή, η οποία συνεδέθη αμέσως με
όλη την οικογένεια Χατσέρα, με ένα δεσμό επικτήτου
συγγενείας μας επρόσφερε με αυτοθυσία και ανθρωπιά,
βοήθεια, συμπαράσταση, αγάπη, ιδίως στις επερχόμενες
101
ημέρες του δράματος της ασθενείας του πατέρα και του

επακολουθήσαντος θανάτου.
Σαν μία ερμηνεία των γεγονότων τότε, θα μπορούσε
να κάνει κανείς πολλές σκέψεις.
Η έντονη αυτή προσωπικότης, στα πλαίσια της χα-
ρισματικής πνευματικής υποστάσεώς της, μελετούσε και
με τα λίγα γράμματα που ήξερε και αποστήθιζε αποσπά-
σματα ρητών αρχαίων φιλοσόφων, τα οποία απήγγει-
λε κάθε φορά που ήθελε να συμβουλεύσει κάποιον, λέ-
γοντας «Τι έλεγε πιδάκι μ’ ου Πλάτουνας....». Απήγγει-
λε με ακρίβεια συντακτικής σειράς το ρητό, ίσως μη γνω-
ρίζουσα επακριβώς την έννοια των λέξεων, αλλά με σα-
φή γνώση του περιεχομένου, της σοφίας, νουθετούσε τον
συνομιλητή της, εκφραζόμενη με την ανάλογη αυστηρό-
τητα και το σύστοιχο σπινθηροβόλο βλέμμα της.
Η γιαγιά ήταν ένα άτομο σημαντικής οικονομικής
δεινότητος, καθόσον αφ’ ενός ετύγχανε σύζυγος ελληνο-
αμερικανού, αφ’ ετέρου ήταν μητέρα σημαντικού υιού,
του εν Θεσσαλονίκη εδρεύοντος μεγάλου συμβολαιογρά-
φου, αειμνήστου τώρα, Γεωργίου Β. Βασιλάκη. Με αυτή
την οικονομική δύναμη σκορπούσε πάντοτε το καλό στο
χωριό, σ’ αυτήν την χειμαζομένη εκ του πολέμου εποχή.
Μεταπολεμικώς δε, μέσα στην απλότητα της ζωής της,
σκέφθηκε και ανήγειρε Ιερόν Ναόν, φέροντα το προσω-
νύμιο του «Αγίου Σωτήρος» στις παρυφές της Βαρέγκας
(τοπωνύμιο της ακροπόλεως του Διλόφου) ο οποίος από
τους κατοίκους του χωριού απεκαλείτο «Τακόνζμα» (το
εικόνισμα). Στο εικόνισμα, λοιπόν και μέχρι σήμερον γί-
νεται πανηγυρική θεία λειτουργία κάθε 16 Αυγούστου
με επακόλουθο θρησκευτικό πανηγύρι του χωριού.
Μεγάλη σύμπνοια ταχέως αναπτύχθηκε ανάμεσα
102
στις δύο γυναίκες, στην γιαγιά Ελισάβετ και στην μη-

τέρα μου Ζαχαρούλα. Μια σύμπνοια παραδειγματική,
όμοια με σχέση μητρός προς θυγατέρα, τόσο που γρήγο-
ρα ενέταξε και την μητέρα μου, χωρίς υπερβολή στη χο-
ρεία των παιδιών της.
Όταν μιλούσε για την μητέρα μου, έλεγε: «η θ’κιαμ’ η
Ζαχαρούλα» (η δική μου η Ζαχαρούλα)... Όταν αργότε-
ρα μετά τα τραγικά συμβάντα του πολέμου, τότε πλέον
που κι εγώ αποτελούσα ένα από τα θετά παιδιά της γι-
αγιάς, μέσα στις φάσεις των διαφόρων συζητήσεων μα-
ζί της και των διηγήσεων με την θαυμαστή αυτή κυρία
ελάμβανα την απλοϊκή αλλά σοφή απάντηση, όταν ρω-
τούσα: «Γιατί αγάπησες τόσο πολύ τους δικούς μου, για-
γιά, και ιδιαίτερα την μητέρα μου;» - «Ταιριάζαν τα χνώ-
τα μας πιδάκιμ’ (παιδάκι μου)» .
Ένας λόγος, που μαζί με τα άλλα συνετέλεσε εις το
να αναπτυχθεί αυτή η μεγάλη και συγγενική πλέον σχέ-
ση μεταξύ μας, ήταν και το γεγονός ότι, τότε στην μετοί-
κησή μας εκ του Πενταλόφου εις το Δίλοφο, συνέπεσε να
χάσει η γιαγιά τον δεύτερο υιόν της. Ένα θαυμάσιο παι-
δί, καθώς πανθωμολογείτο, τον απόφοιτον του Μετσοβί-
ου Πολυτεχνείου Αθηνών, που τυχαίως, έφερε το όνομα
Δημήτριος. Φανταστείτε λοιπόν τι εσήμαινε για την για-
γιά η συγκατοίκηση με την οικογένεια της οποίας το μι-
κρό παιδί (ο γράφων) έφερε το όνομα Δημήτριος.
Όσο για μένα, σε ηλικία μόλις 4 ετών, παντοιοτρό-
πως απελάμβανα της αγάπης που μου επροσφέρετο από
την ανεπαναληπτη αυτή γιαγιά. Έλεγα και καμάρωνα:
«Εγώ, έχω τρεις γιαγιάδες που με λατρεύουν» και την
αλώνιζα κυριολεκτικά με τις παιδικές αυθάδεις απαιτή-
σεις μου, οι οποίες εύρισκαν τέτοια ανταπόκριση, που η
103
μητέρα μου τότε, επάλευε κυριολεκτικά ,να με αποτρέ-

πει, για να μη κουράζω την γιαγιά, ενώ αυτή η αξιολά-
τρευτη για όλους μας, θετή μητέρα, αγογγύστως απελάμ-
βανε χαρά από την ποικιλότροπη αγάπη που εκδηλού-
το με την προσφοράν σ’εμένα τον θρασύτατο απαιτητι-
κό μικρούλη.
«Γιαγιά θέλω τσαρούχια», «Γιαγιά, θέλω να έλθω μα-
ζί σου στο κουρί να μαζέψουμε κλαδιά για την κατσί-
κα», «Γιαγιά θέλω το ένα, θέλω το άλλο». Προπαντός, ως
καλοφαγάς «Γιαγιά θέλω πατάτες τηγανητές». Απάντη-
ση: «Ότι θέλ’ το πιδόπκουμ’». Τόσο που πολλές φορές η
μητέρα μου την μάλωνε μητρικά «Μη τον κακομαθαίνεις,
γιαγιά, τον θρασύτατο» εις απάντηση, «ισύ κάτσ’ ικεί,
ιγώ, θα κάνου ότι θέλ’, του πιδόπκουμ’». Και άλλα πολ-
λά μπορεί να φανταστεί κανείς από αυτή την θαυμάσια
ανθρώπινη σχέση.
Αλλοίμονο όμως, στην πορεία των πραγμάτων, ο ρό-
λος της γιαγιάς, ποτέ δεν έπαυσε να είναι θαυμαστός, αλ-
λά έγινε δυστυχώς και ρόλος συμπαραστάσεως στον πό-
νο της ασθενείας, στις ταλαιπωρίες εξ αυτής και τελικώς
στον πόνο του θανάτου.
Το ωραιότερο ήταν η έκπληξη που μας επιφύλαξε η με-
τάβασή μας στο νέο χωριό. Εκεί βρήκαμε και τύχαμε ειδικής
υποδοχής από συγγενικά άτομα εκλεκτών συγγενών μας από
το Άργος Ορεστικό. Ο εκλεκτός γαμβρός της οικογενείας του
παππού μου, ο χειρουργός γιατρός Ιωάννης Ζάχος, δήμαρχος
και βουλευτής του τόπου μας, που για πρώτη φορά στη Δυτι-
κή Μακεδονία ίδρυσε χειρουργική κλινική το 1920 εις το Άρ-
γος Ορεστικό, κατήγετο από το Δίλοφο Βοΐου. Πλειάδα λοι-
πόν από τους συγγενείς του θείου μου αυτού, μόλις μάθαν την
άφιξή μας στο χωριό, μας επλαισίωσαν με ανείπωτο ενθουσι-
ασμό. Οικογένεια Σακαλή και ο Χρυσός Τζιούφας ήταν οι κο-
104
ντινοί συγγενείς του γιατρού Ιωάννου Ζάχου. Οφείλω να επι-

σημάνω την αγάπη και καλοσύνη των φίλων αυτών, για μένα
δε, θα είναι αξέχαστη η συντροφικότης και παιδική αγάπη της
Αθανασίας και της Ελενίτσας, παιδιών της οικογενείας αυτής,
που όλο παίζαμε γύρω από τη γιαγιά Γάλω (Αμυγδαλινή) που
μας συμμάζευε σαν τα κοτόπουλα.
Ο Λεωνίδας πάλι, ο Αλεξόπουλος, εγγονός εκ θυγατρός
του σοφού γέροντα δασκάλου Αθανασίου Τζιούφα, ήταν ο
αρχηγός της παιδικής μας παρέας, που όλο παίζαμε στη Ράχη
με πολλή χαρά και ανεμελιά. Ο Λεωνίδας, σήμερα δάσκαλος
και αυτός στη Θεσσαλονίκη, είναι από τους αγαπητούς φίλους
που μ’ ενημερώνει έγκυρα για τη ζωή του Διλόφου.
Στο σπίτι μας στο Δίλοφο συχνά ερχόταν ο αρχίατρος με
τη γνωστή λαχτάρα του για ιππασία. Φαίνεται εκτός της συνα-
δελφικότητας και των λοιπών ενασχολήσεων, ο αρχίατρος εί-
χε με τον πατέρα μου και κοινά ενδιαφέροντα, όπως της ιππα-
σίας. Ο αρχίατρος όταν έφευγε από το σπίτι μας, εφίππευε τον
«Ψαρή» (το κοντόχονδρο αλογάκι) που κατά τη διάρκεια της
επίσκεψης τον έδενε στον Τάρρη (την πέτρινη βρύση του άνω
μαχαλά) και με μια βιτσιά, ξεκινούσε απότομα και περήφανα
τον καλπασμό. Τόση ήταν η πρόκληση της περήφανης εφιπ-
πεύσεως που σε μας τους μικρούληδες προκαλούσε υπέροχον
θαυμασμόν, όπως και σήμερα ομολογεί και ο αγαπητός Λεω-
νίδας.
Παράλληλοι, όμως, βίοι με ενδιαφέροντα για ιππασία με
τον πατέρα, ο οποίος είχε ως μία από τις εκλεκτές του συνή-
θειες, το άθλημα αυτό και το οποίο αποτελούσε την συνήθη
άσκηση του. Κατά δε την μετάβασή του στα χωριά για την
κατ’ εντολήν του αρχηγείου, προοπτική προς προληπτική ενη-
μέρωση για την καθαριότητα και την απεντόμωση εύρισκε
την άγια του χαρά με την εκλεκτή του ενασχόληση κατά την
διατεταγμένη πλέον ιππασία. Ένα αστείο συμβάν της περήφα-
νης εφιππεύσεως και καλπάζουσας αναχωρήσεως του κοντό-
χοντρου αρχιάτρου, που με πολλή αστειότητα μου υπενθύμισε
105
ο αγαπητός Λεωνίδας. Ήταν τότε όταν μια μέρα μετά την συ-
νάντησή του με τον πατέρα μου και την συνηθισμένη περήφα-
νη εφίππευση και τον αγέρωχο καλπασμό, κατά την αναχώρη-
ση, εμείς οι μικροί, αρχίσαμε να τρέχουμε πίσω του, είτε θέλεις
από θαυμασμό είτε από περιέργεια, φωνασκούντες και θορυ-
βούντες παιδιάστικα. Φαίνεται ότι το άλογο γλίστρησε ή τρό-
μαξε και έριξε θεαματικότατα τον αναβάτη. Δεν μπορείτε να
φανταστείτε το γέλιο και την παιδική απόλαυση του φαινομέ-
νου, με περισσή παιδική κακία βέβαια, και αφέλεια, εκδηλου-
μένη με φωνές και χαχανητά. Αμέσως, σηκώθηκε με ύφος και
πάλιν απτόητος, άρχισε τον καλπασμό, ώσπου εξαφανίστηκε
στον ορίζοντα.
Δράττομαι της ευκαιρίας και αναφέρω και μια ωραία
προσφορά αγαπητού συγγενούς από το Βογατσικό του εκλε-
κτού εξαδέλφου του πατέρα του αειμνήστου Κώστα Τζαβέ-
λα, με σκοπό να επισημάνω την αγάπη του πατέρα στην ιππα-
σία.
Όταν ο πατέρας, λοιπόν, επιστρατεύθηκε το 1940, ως Αν-
θυπίατρος του 575 Τάγματος Πεζικού, ο εκλεκτός συγγενής
παρεχώρησε το αγαπητό του άλογο στον γιατρό για ιδιωτική
χρήση στη φάση της επιστρατεύσεως. Έκτοτε, το ωραίο άλο-
γο, αποτελούσε την όμορφη συντροφιά και συμπαράσταση
του γιατρού σ’ όλη τη διάρκεια του Μετώπου της Αλβανίας.
Βοήθησε πολύ τον πατέρα η παρουσία του ωραίου και περή-
φανου ζώου που αποτελούσε γι’ αυτόν συντροφιά, διευκόλυν-
ση, αλλά και ευχαρίστηση. Πιστός συμπαραστάτης, το περή-
φανο άτι, εξυπηρετούσε τον πατέρα μέχρι της διαλύσεως του
στρατεύματος, οπότε μετά πολλών ευχαριστιών το επέστρεψε
στον ιδιοκτήτη συγγενή μας. Επισημαίνεται η μεγάλη αγάπη
του πατέρα για την ιππασία, γεγονός που με πολλή χαρά απή-
λαυσε κατά τη διάρκεια της αντάρτικης ζωής.
106
Το αντάρτικο νοσοκομείο στο Δίλοφο

Έτσι βολεύτηκε στο Δίλοφο, κάπως σταθερότερα με-
τά τις πολλαπλές μετακινήσεις, η οικογένεια μας, από
πλευράς οικιακής θαλπωρής. Θαλπωρή τόση, που όλοι
ανασαίναμε μετά τις δυσκολίες της κατοχής στο Άργος
και τις πολλές εναλλαγές κατοικίας στο Βόϊο.
Όντως Ελεύθερη Ελλάδα, όπως έλεγαν οι αντάρτες.
Το Δίλοφο είναι ο τόπος όπου είχε κανείς την αίσθηση
ότι αποπνέει άνεμος ελευθερίας ή τουλάχιστον την ψευ-
δαίσθηση για κάτι τέτοιο.
Η κατοικία αρίστη και ως οίκημα και ως πλαισίωση
ανθρωπιάς που παρείχε αφειδώς η γιαγιά Ελισάβετ. Φω-
λιά ανέφελη για εξίσου άριστη προοπτική εργασίας και
παροχή υπηρεσιών στους πάσχοντες εκ μέρους του για-
τρού πατέρα μου. Κολυμβήθρα του Σιλωάμ για κάθε πο-
νεμένο το σπίτι του γιατρού. Εστία παροχής επιστημονι-
κού έργου και ανθρωπιάς, στους επιστρατευμένους πο-
λεμιστές, το νοσοκομείο του Διλόφου. Συνθήκες εργασί-
ας για πολεμική περίοδο, ικανοποιητικές.
Με την άφιξη του πατέρα στο Δίλοφο, άρχισε η ορ-
γάνωση του νοσοκομείου, στο νέο τόπο. Το Σχολείο του
χωριού που φιλοξένησε το νοσοκομείο είναι ένα όμορφο,
μεγάλο για χωριό, πετρόκτιστο κτίριο, με λαξευτή πέτρα
και παραδοσιακή του χωριού αρχιτεκτονική. Ο αυλόγυ-
ρός του αποτελεί και την κεντρική πλατεία του χωριού,
που στην απέναντι πλευρά είναι κτισμένος, ο περικαλής
ναός της Παναγίας. Μια εκκλησία αριστουργηματικής
αρχιτεκτονικής, φυσιογνωμίας, κτισμένη από τις τοπικές
σμιλεμένες πέτρες, από τους παλαιούς έμπειρους μάστο-
ρες, που διέθεσαν μ’ όλη τη θυσίαν και αγάπη την απαρά-
μιλλην τέχνη τους για να ομορφύνουν το χωριό τους.
107
Στο χώρο λοιπόν του σχολείου αυτού αναπτύχθηκε

το νοσοκομείο της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ. Όλοι οι γι-
ατροί συνέβαλαν για την οργάνωση, αλλά σύμφωνα μ’
αυτά που ακούω από το χωριό, πρωτοστατούσε με μα-
νία επιτελέσεως του τελείου, ο πατέρας, ο οποίος υπέφε-
ρε από χαρακτήρος, εάν κάτι δεν ήταν τέλειο. Θα μπορού-
σε να ειπή κανείς τελειομανία. Μη νομίσει κανείς ότι τό-
τε ανετίθετο σε μαστόρους καλλιτέχνες η κατασκευή και
η κατάλληλος διαμόρφωση χώρων και λοιπών αιθουσών
του νέου νοσοκομείου. Τα πάντα η ομάδα των γιατρών
και νοσοκόμων, υπό την φωτισμένη ηγεσία του πατέρα.
Όλοι οι κάτοικοι του χωριού, συγκινημένοι από την προ-
σπάθεια του Χατσέρα, γρήγορα αντιλήφθηκαν τον άνδρα
και όλοι με ειδικό συντονισμό ερρίφθησαν στην συνεργα-
σία και κατασκεύασαν το ιδεώδες για την εποχή παρά τις
τραγικά αντίξοες συνθήκες.
Δε θα ανέμενε κανείς βέβαια, τη δημιουργία νοσο-
κομείου σημερινών προδιαγραφών, αλλά δε θα αδικού-
σε το μικρό νοσοκομείο συγκρινόμενο με τις τότε προδι-
αγραφές των νοσοκομείων της τότε Ελλάδος. Άλλωστε,
τα τότε μηχανικά μέσα και ιατρικά εργαλεία των νοσο-
κομείων ήταν τα ίδια και κλασικά απλά! Με τέλεια ερ-
γαλεία ούτε καν σκέψη συγκρίσεως με τους σημερινούς
εξοπλισμούς. Ανυπαρξία ηλεκτρισμού, τα ηλεκτρονικά
μέσα για τότε ούτε καν είχαν ανακαλυφθεί. Παρ’ όλα τα
της τότε πτωχείας, που θα ονόμαζες τα τότε νοσοκομεία
ως κοινά μικρά αναρρωτήρια της σήμερον, η προσφορά
τους, ήταν ασύγκριτη. Όμως η παρουσία αυτού του νο-
σοκομείου για τότε ήταν μία μεγάλη όαση.
Θα μπορούσε να φανταστεί κανείς τι θα μπορούσε να
αντιμετωπίσει ένα νοσοκομείο. Κι όμως πολλά για τις τό-
108
τε ανάγκες. Προπαντός αντιμετωπίζοντο, κατά την τότε

κρατούσα στοιχειώδη, γνώση αντιμετωπίσεως τραυματι-
σμών και καταγμάτων, κατ’ εξοχήν πολεμικά συμβάντα.
Προς τούτο το νοσοκομείο εξησφάλιζε την μεγάλη απαι-
τούμενη καθαριότητα χώρων και περιβάλλοντος. Άλλω-
στε αυτή ήταν η μεγαλύτερη προσφορά, αν λάβει κανείς
υπόψη για την τότε εποχή την ανυπαρξία αντιβιοτικών.
Λίγα μόνο αποστειρωτικά μέσα. Για τοπική χρήση απο-
στειρωτικών φαρμάκων, το ιώδιο και λίγο οι σουλφονα-
μίδες.
Οπωσδήποτε, όμως, με βάση τα εγνωσμένα για την
χρονική περίοδο δεν θα υστερούσε σε πολλά ένα τέτοιο
νοσοκομείο από τα νοσοκομεία των πόλεων. Το γεγονός
ότι παραχωρούσε χώρο χειρουργικό με απόλυτον απο-
στείρωση χώρου, με τα τότε εφικτά μέσα, όπου μπορού-
σαν να αντιμετωπισθούν οι τραυματισμοί, ήταν πολύ
σημαντικό.
Οπωσδήποτε, δεν μπορεί να φαντασθεί κανείς συ-
γκόλληση μελών κ.λπ. υψηλή χειρουργική, που τότε ήταν
ανύπαρκτος και στις πόλεις. Αυτό που θα μπορούσε όμως
να προσφερθεί ήταν στην εσχάτη ανάγκη ακόμη και οι
επιτυχείς ακρωτηριασμοί που έσωζαν ζωές.
Μεγάλη προσφορά υπήρξε για τότε η αντιμετώπιση
των κρυοπαγημάτων και οι συνέπειες αυτών που πολ-
λές φορές φθάναν σε ακρωτηριασμούς. Ακόμη φανταστι-
κή ήταν η αντιμετώπιση των ποικίλων λοιμωδών νοσημά-
των, όχι βέβαια με τα ανύπαρκτα τότε αντιβιοτικά αλλά
με τις τότε κλασικές αντιμετωπίσεις, προ παντός με κλινο-
στατισμό, καθαριότητα, θέρμανση και λοιπά απλά μέσα
δημιουργίας υγιεινού περιβάλλοντος για ανεπίπλεκτο πο-
ρεία της εξελίξεως του λοιμώδους νοσήματος.
109
Η μεγαλύτερη όμως προσφορά ήταν η προληπτική

προσπάθεια απεντομώσεως, αποφθειρίασης με κλιβανι-
σμούς κλινοστρωμνής και ενδυμάτων. Προς τούτο, όπως
προαναφέρω, πλην της ενημερωτικής προσπαθείας εκ μέ-
ρους των ιατρών, παρείχετο και μεγάλος κλίβανος στα
πλαίσια του νοσοκομείου την λειτουργία του οποίου για
γενική λαϊκή προσφορά είχε ο πατέρας. Μ’ αυτόν τον
τρόπο, με την αντιμετώπιση εξέλειπε δια βρασμού ο ξενι-
στής των μικροβίων που παρήγαν τα νοσήματα και έτσι
ανεκόπτετο η αλυσίδα μεταδόσεως. Έτσι ηλέγχετο η εξά-
πλωση της τότε ενδημικής νόσου του εξανθηματικού τύ-
φου με αποτέλεσμα την προστασία τεραστίων ομάδων
πληθυσμού. Εν αντιθέσει, στα στρατόπεδα συγκεντρώ-
σεως, ιδίως των Ιταλών στην περιοχή του Δουτσικού-
Μεσολουρίου και Πρόσβορου Γρεβενών όπου δεν ηλέγ-
χετο προληπτικά η κατάσταση, η ενδημία επεκτείνετο εις
πανδημία με απεριόριστο αριθμό θυμάτων. Προς τούτο
αναφέρομαι εις μεταπολεμική εκτίμηση των θανάτων,
όπου στα ως άνω στρατόπεδα σχεδόν ουδείς διεσώθη.
Ακόμα και οι δι’ ανθρωπιστικούς λόγους επισκεπτόμε-
νοι ιατροί έπεσαν θύματα της πανδημίας. Αναφέρομαι
εκ προοιμίου εις την θυσία του γιατρού Βασιλόπουλου
από τα Γρεβενά, καθώς στη συνέχεια και αυτού τούτου
του πατρός μου, ω της ειρωνίας! Ήταν ένας από τους ορ-
γανωτάς της προληπτικής προασπίσεως των πληθυσμών
της Πίνδου.
Τεραστία λοιπόν η προσφορά του αντάρτικου νοσο-
κομείου, που δε θα ζήλευε κανείς τα κεντρικά νοσοκο-
μεία.
Επίσης, με φροντίδα του πατέρα, είχαν οργανωθεί
ομάδες τραυματιοφορέων που ανά τέσσερεις, διαδοχι-
110
κώς εναλλασσόμενοι, μετέφεραν πεζοπορούντες από μα-

κρινές αποστάσεις των περιοχών της Πίνδου τα βαρέα
περιστατικά, κάτι σαν ομάδες πρώτων βοηθειών και τα-
χείας μεταφοράς. Αυτές οι ομάδες τελικά διακινούσαν τα
βαριά περιστατικά από το τμήμα του νοσοκομείου του
Πενταλόφου προς τον Δίλοφο όπου και γινόταν η σοβα-
ροτέρα αντιμετώπιση. Δυστυχώς, οι ίδιες ομάδες συνέπε-
σε να μετακινήσουν και τον πατέρα στις φάσεις των εκ-
καθαριστικών επιχειρήσεων των Γερμανών, που έλαβαν
χώρα το καλοκαίρι του 1944 (4 Ιουλίου) και όταν ο πα-
τέρας ήταν νοσηλευόμενος σε απελπιστικής βαρύτητας
κατάσταση κτυπημένος από τον εξανθηματικό τύφο.
Περιττόν να επισημάνω ότι το αρχηγείο έδωσε δια-
ταγή να νοσηλεύεται και ο πληθυσμός των χωριών της
Πίνδου, καθώς και τα γυναικολογικά περιστατικά, όπως
ιδιαίτερα επισημαίνω και σε άλλο σημείο.
Μελίσσι οι εργαζόμενοι, οι λίγοι ιατροί, οι νοσοκό-
μες, οι εθελόντριες, κυρίες συμπαραστάτιδες στον πόνο
των τραυματιών. Μετείχε ενεργά και η μητέρα μου ως βο-
ηθός του ιατρού. Όλοι βρήκαν τον προορισμό τους, όλοι
ζούσαν για προσφορά στον άνθρωπο, στον πολεμιστή,
στην πατρίδα.
Προσπάθειες πνευματικής ζωής

Από πληροφορίες του εκλεκτού φίλου Λεωνίδα συ-
νάγεται, ότι οι πνευματικές σχέσεις του πατέρα μου, με
τον θυμόσοφο παππού του Αθανάσιο Τζιούφα προή-
γαγαν ικανοποιητικά και τα πνευματικά ενδιαφέροντα
των ανθρώπων του χωριού στις τόσο δύσκολες ημέρες
που διήρχετο ο τόπος. Οργάνωναν πνευματικά συμπό-
σια μεταξύ των νέων παιδιών του Διλόφου, στα οποία
111
ανέθεταν την απαγγελία ικανού ποιητικού λόγου που

ελάμβαναν από την πλούσια ποιητική συλλογή της ελ-
ληνικής γραμματείας. Προς τούτο μάλιστα, κατά πρωτο-
τυπία, οι απαγγελίες αυτές εγένετο μέσα στον ιερό Ναό
της Παναγίας. Φαινόμενο που ίσως θέτει ερωτηματικά,
για πιθανή ασέβεια του χώρου. Αν όμως ειδεί κανείς ότι
και σήμερα στις μεγάλες πρωτεύουσες της Ευρώπης γίνο-
νται μεγάλες συναυλίες σε αντιστοίχους μεγάλους ναούς,
και αν μάλιστα ληφθεί υπόψη τα απαγγελλόμενα ποιή-
ματα υπό των νέων ήταν σοβαρά αριστουργήματα Ελλή-
νων κλασικών ποιητών, δε θα πρέπει να χαρακτηρίζεται
παρεξηγήσιμο γεγονός.
Ας λάβουμε μάλιστα υπόψη ότι τα ίδια παιδιά με
τους ίδιους πνευματικούς ταγούς του χωριού μετείχαν
ανελλιπώς και στις λειτουργικές τελετές του Ιερού Ναού
με τον λεβίτη ιερέα τον Παπαηλία του Διλόφου.
Προς τούτο θυμηθήκαμε με τον Λεωνίδα και την
όμορφη προσπάθεια των μικρών τότε παιδιών να μαζέ-
ψουμε αγριολούλουδα από το δάσος και να στολίσουμε
τον επιτάφιο του Πάσχα του 1944, υπό σαφή παρότρυν-
ση και του πατέρα και του Παπαηλία. Τούτο μαρτυρεί
ότι ως παιδιά, ευρίσκαμε ποικίλα ενδιαφέροντα για σπά-
σιμο της μονοτονίας του πολέμου. Άξιον δε επισημάνσε-
ως είναι ότι, λόγω του γενικού συναγερμού του λαού και
τα μικρά χωριά, τα οποία και σήμερα δυστυχώς έχουν
παντελώς ερημώσει, τότε είχαν αποκτήσει ικανό πληθυ-
σμό με ποικίλλουσα ποιοτική σύνθεση, τόσο αγνών πε-
φωτισμένων κατοίκων του χωριού, όσο και αστικών πα-
ραγόντων που μετέφεραν τις οιεσδήποτε πνευματικές
τους ενασχολήσεις και ανησυχίες στο μικρό χωριό, έτσι
που ο συμφυρμός γεννούσε ιδιότυπες πολιτισμικές τά-
112
σεις και εκεί ψηλά.

Πέραν τούτων οι προσπάθειες των καθοδηγητών του
κόμματος κατηύθυναν και σε άλλες δραστηριότητες τους
νέους πέραν από την κλασική καθοδήγηση.
Εδώ οφείλω να τονίσω την εμμονή του φίλου μου Λε-
ωνίδα εις την άποψη για το ποιόν του πατέρα μου. Δεν
θέλω να επαναλάβω τον θριαμβευτικό ενθουσιασμό της
εκφράσεώς του για τον πατέρα από λόγους ταπεινοφρο-
σύνης, αλλά τονίζω προς τούτο την μεγάλη μου συγκίνη-
ση με τη συνομιλία μας.
Θυμηθήκαμε επίσης τις διάφορες γιορτές που οι κα-
θοδηγητές μάς οδηγούσαν να κάνουμε στις διάφορες επε-
τείους, οπότε και κατασκευάζαμε πάλιν στεφάνια από
λουλούδια του βουνού προς κατάθεση στο ηρώο, όπου
από κοινού εψάλλαμε και το «επέσατε θύματα, αδέλ-
φια».
Τα παιδικά μου χρόνια στο χωριό

Εγώ έπαιζα ανέμελα με τα άλλα παιδιά του χωριού
στη Ράχη υπό την επιβλητική θωριά της Βαρέγκας (το-
πωνύμιο ακροπόλεως του Διλόφου) κατασκευάζοντας
στόλο αυτοκινήτων με τα καρουλάκια του λευκοπλάστη
που κουβαλούσε με χαρά ο πατέρας από το νοσοκομείο.
Τι λέγω, αυτοκινήτων; Αλλά τι είναι αυτά; Είχα πλήρη
ενημέρωση από τους γονείς μου, ίσως ο μόνος από τα
άλλα παιδιά του χωριού, ότι υπάρχουν κινούμενα οχή-
ματα μεγάλα, επιβλητικά, που λέγονται «αυτοκίνητα».
Στον Πεντάλοφο και στο Δίλοφο, και γενικά στην Πίν-
δο, το αυτοκίνητο ήταν ένα ονειρικής εικόνος περιγρα-
φόμενο όχημα, διότι εκεί μόνος τρόπος διακινήσεως, τό-
τε, ανθρώπων και εμπορευμάτων, ήταν τα υποζύγια με
113
τους συνοδούς αγωγιάτες, τα οποία διακινούντο άνετα

από τους κατσικόδρομους των άγριων βουνών. Άλλω-
στε πολύ αργότερα μετά τον πόλεμο έγιναν στοιχειώδεις
αυτοκινητόδρομοι και πάτησε για πρώτη φορά αυτοκί-
νητο στην περιοχή. Εγώ προσωπικά τότε στη μικρή μου
ηλικία είχα μια αμυδρά ανάμνηση αυτοκινήτων που εκι-
νούντο στην μικρή μας πόλη το Άργος Ορεστικό, που λό-
γω του πεδινού χαρακτήρος, είχε αποκτήσει στοιχειώδεις
αυτοκινητοδρόμους και ελάχιστα αυτοκίνητα πολύ προ
του πολέμου. Αλλά και από αυτά είχα σαν από αχλύ την
ονειρική εικόνα, καθ’ όσον όταν με ανέβασαν στο βουνό
είχα δεν είχα τρία έτη ηλικίας, οπότε και οι σχετικές μνή-
μες των αυτοκινήτων ήταν εξόχως αμυδρές.
Ασχολούμουν, επίσης, παρατηρώντας και μελετώ-
ντας με μεγάλη παιδική οξυδέρκεια τα αγριολούλουδα,
ή τα ποικίλα και παράξενα έντομα του δάσους, είτε συλ-
λέγοντας πολυποίκιλτα άγρια μανιτάρια (ο τόπος έβριθε
από αυτά). Οι αστεϊσμοί τα τραγούδια αποτελούσαν το
ενδιάμεσο των οργανωμένων παιχνιδιών των διαφόρων
παιδικών ομάδων. Το κρυφτό, το κυνηγητό, οι κλέφτες
και Έλληνες, αποτελούσαν το ξεφάντωμα. Πετούσαν τα
ποδαράκια μου από τα ελαφρά τσαρουχάκια από δέρμα
χοιρινό (γουρουνοτσάρουχα) που με πολύ επιμέλεια και
τέχνη μου κατασκεύαζε η γιαγιά Ελισάβετ, όταν μετά
από επίμονη παράκληση μου, αυτή, κρυφά από το άγρυ-
πνο και αυστηρό μάτι της μητέρας, μου τα φορούσε και
μου έφεραν φτερά για άφθονο παιχνίδι.
Πετώντας προσωρινά τουλάχιστον τα παπουτσάκια
στην άκρη για το παιχνίδι, ώστε με πολύ υπερηφάνεια
να προσομοιάζω με τα παιδιά του χωριού, τους φίλους
μου, που έτσι πλησίαζα πιο πολύ, αφομοιωμένος με όλη
114
την παρέα. Αλλιώτικο το σκαρπινάκι που μου φορού-

σε η μητέρα μου. Προκαλούσε απόσταση στην προσπά-
θειά της ειλικρινούς φιλίας και την ανάμιξη στην ομάδα
των φίλων.
«Γιαγιά θέλω τσαρούχια!» «Τσαρούχια του πιδό-
πκουμ’ αλλά λίγο κρυφά απ’ αυτήν» (εννοώντας την αυ-
στηρή μητέρα). Ένα «αυτήν» που απέπνεε αγάπη και
ομορφιά μητρικού δεσμού, αποτεινόμενη προς την «θκι-
άτσ’ τήν Ζαχαρούλα» (τη δική της Ζαχαρούλα).
Έπαιζα-έπαιζα-έπαιζα αχόρταγα και μόνο όταν βρά
διαζε διαμαρτυρόμενος με λυγμό έλεγα «πάλι νύχτωσε
και δεν πρόλαβα ο καημένος να παίξω κι άλλο» . Μέσα
στη σκόνη και στον κουρνιαχτό (νέφος σκόνης) το παι-
χνίδι έπαιρνε και έδινε. Στο τέλος έμπαινα στον Τάρρη
(βρύση στην πόρτα του σπιτιού της γιαγιάς), που ήταν
σήμα κατατεθέν του άνω μαχαλά, για πλύσιμο και σχετι-
κή καθαριότητα, προς αποφυγή της επίπληξης (ξύλο) της
αυστηρής μητέρας.
Στα ενδιάμεσα του ξέφρενου παιχνιδιού, κατά συχνά
χρονικά διαστήματα, μας καλούσε όλα τα παιδιά ο κα-
θοδηγητής στο κοντινό μικρό σχολείο (που είναι στον
άνω μαχαλά), όλα τα αετόπουλα (τίτλος της οργάνωσης
των παιδιών) εις τα οποία από τους πρώτους ανήκα και
εγώ. Με πολύ ενδιαφέρον και χαρά μετείχα και με ικα-
νή επιμέλεια μάθαινα τα πολύ ενδιαφέροντα τραγουδά-
κια του αγώνα.
Δεν θα μπορούσα να φανταστώ τον εαυτό μου πο-
λεμιστή σε ηλικία 4 ετών. Αναφέρομαι όμως προσωπι-
κά σ’ αυτά τα χρόνια, για να τονίσω ιδιαίτερα, τουλά-
χιστον εις ότι με αφορά, ότι τότε έζησα την πιο ανέμελη
και ωραία παιδική ζωή, που, αλλοίμονο, ήταν η τελευ-
115
ταία παιδιάστικη χαρά, καθόσον τα επακολουθήσαντα

γεγονότα, εσκίασαν ανεπανόρθωτα και αμαύρωσαν ορι-
στικά την παιδική μου ψυχή.
Θ’ αναφερθώ μόνο, σ’ ένα τότε όμορφο αντάρτικο
τραγούδι το οποίο τραγουδιόταν με ρυθμό βαλς (3/4 κα-
τά τους γνώστες μουσικής) και το οποίο περιέργως, ουδείς
θυμάται, με όσους συζήτησα σχετικά μέχρι σήμερα.
Το γράφω όλο για την απόδειξη της σαφούς γνώσεως
και ίσως της μοναδικής μουσικής αναμνήσεως.
Πάνω στην όμορφη Πίνδο

Δεν είναι πια Γερμανοί
Δεν σκιάζει τώρα τον Ήλιο
Μαυρίλα Φασιστική
Τ’ αντρειωμένα ανταρτάκια
Εργάτες της Λευτεριάς
Διώξαν τα μαύρα Κοράκια
Τα σπλάχνα της δόλιας Γενιάς (επαναλαμβάνεται δις)
Εναρμόνιση του Κωνσταντίνου Ταμβάκη,
καθηγητή μουσικής.
Μάλιστα ήταν τόσο ισχυρή η ανάμνηση του τραγου-

διού αυτού, ώστε με την λίγη μουσική γνώση που έχω,
κατόρθωσα να καταγράψω στοιχειώδες μουσικό σκαρί-
φημα επί πενταγράμμου, το οποίο, εν συνεχεία, εναρμό-
νισε σε χορωδιακή σύνθεση τετραφωνίας ο εκλεκτός μα-
έστρος της χορωδίας, του μορφωτικού συλλόγου «Ορε-
στίς» του Άργους Ορεστικού και καθηγητής της μουσι-
κής κ. Κων/νος Ταμβάκης, το οποίο με συγκίνηση και πα-
ραθέτω. Παράλληλα, ευχαριστώ ιδιαιτέρως και εκ της
θέσεως αυτής τον άριστον αυτόν μουσικό.
116
117
Τέτοια ήταν η άμεση προσαρμογή μου στο περιβάλ-

λον του χωριού, που άμεσα προσαρμόστηκε και το λεξι-
λόγιό μου. έγινε πανομοιότυπο με των παιδιών του χωρι-
ού. Δα φάου (Θα φάω), Δα πάου – Δα τραγουδήσου – Δα
τρέξου κ.λ.π. – Μι πιργιαλούν (με περιγελούν).
Παράλληλα θέλοντας να τονίσω τους ισχυρούς δε-
σμούς μου με το Δίλοφο και την περιοχή που προσωπικά
θεωρώ δεύτερή μου πατρίδα, σπεύδω να αναφερθώ και
ονομαστικά στις σχέσεις μου με εκλεκτούς φίλους που
τόσο μας συνέδεσε η ζωή, ώστε μέχρι σήμερα να θεωρώ
τους ίδιους και τις οικογένειές τους αναπόσπαστα μέλη
του φιλικού περιβάλλοντός μου και εις την Παροικία της
Θεσσαλονίκης.
Εκλεκτοί απόγονοι του αειμνήστου σοφού δασκά-
λου Αθανασίου Τζιούφα, πλην του αγαπητού Λεωνίδα
Αλεξόπουλου, η οικογένεια του υιού του δασκάλου, αει-
μνήστου Στεφάνου Τζιούφα. Με ιδιαίτερη μάλιστα ανά-
μνηση αναφέρομαι και εις τον καθηγητήν μου των Μα-
θηματικών εις το Α΄ Γυμνάσιο Αρρένων Θεσσαλονίκης,
απ’ όπου απεφοίτησα, υιόν επίσης του προαναφερομέ-
νου, αείμνηστον Αχιλλέα Τζιούφα, ο οποίος και μου έθε-
σε τις άριστες βάσεις στα Μαθηματικά και μου ενέπνευ-
σε την αγάπη προς την επιστήμη αυτή που τόσο με εβοή-
θησε και στην ιατρική μου ενασχόληση. Με τον άπειρον
σεβασμό μου αποτείνομαι εκ της θέσεως αυτής εις την
θαλεράν κυρίαν Ναυσικά Αχιλλέως Τζιούφα εις έκφρα-
ση ευγνωμοσύνης.
Μέσα στα πλαίσια των πολλών φιλικών μου αναφο-
ρών αναφέρομαι επίσης στις οικογένειες Θεοδώρου, Κα-
ρανίκου, ιδιαίτερα στα παιδιά Ζαχαρία, που πολύ πρό-
σφατα έφυγε από την ζωή, Κίτσα και αείμνηστον Ευτέρ-
118
πη και του Νικολάου Κεχαγιά (την θεία Αντώναινα),

την οικογένεια Χαριλάου Καραθάνου και πολλών άλ-
λων εκλεκτών Διλοφιτών συμπατριωτών μου.
Θα ήταν παράλειψη όμως, να μην αναφερθώ και
στον στενό δεσμό μας με την οικογένεια του αειμνήστου
Δημητρίου Τζιμοπούλου από τον Πεντάλοφο, που σήμε-
ρα με τα παιδιά του διατηρώ άσβεστη την φιλική φλόγα,
τόσο με την κ. Βιολέτα, καθηγήτρια φιλόλογο, όσο και με
τον αδελφό της και συμμαθητή μου στο Α΄ Γυμνάσιο Αρ-
ρένων Θεσσαλονίκης, τον εκλεκτό φίλο μου Χρήστο Τζι-
μόπουλο, καθηγητή του Πολυτεχνείου Θεσσαλονίκης.
Η προσωπικότητα του πατέρα

Για τον πατέρα μου δεν έχω να ειπώ πολλά καθόσον
λίγο τον γνώρισα, ή μάλλον απήλαυσα μόνο την πατρι-
κήν φροντίδα, αγάπη και στοργή προερχομένη από έναν
φέρελπι πατέρα προς το ανήλικο παιδί του. Δεν μου δό-
θηκε όμως η ευκαιρία να γνωρίσω εκ βάθους τον άνθρω-
πο, το πνεύμα, την προσωπικότητα και τέλος τον επι-
στήμονα.
Μαθαίνω πολλά, τα πλείστα αγαθά, άλλωστε «ουδείς
ζήσεται και ουχ αμαρτήσει». Εκ περιγραφών τρίτων μό-
νο προέρχεται η γνωριμία μου με τον πατέρα. Θα μπο-
ρούσα να είχα μόνο μια απόλυτα θετική γνώση γι’ αυ-
τόν, προερχομένη από την περιγραφή και την εντόνως
σημαντική επιρροή της μητέρας προς το παιδί. Μία επιρ-
ροή που γεννάται ιδιαίτερα όταν το παιδί αναπτύσσε-
ται υπό την απόλυτον και μοναδική προστασία μιας νέ-
ας μάνας που προσφέρει θυσία τον εαυτόν της, και που
κατευθύνει την εξέλιξή του, στα μέτρα του απολεσθέντος
εκλεκτού συζύγου και ζει για μία και μόνο προοπτική,
119
την ελπίδα για άριστη εξέλιξη του παιδιού. Αναμφισβή-

τητα αυτό απετέλεσε δι’ εμέ την πρώτη έντονη γνωρι-
μία και αντίληψη για τον απόντα πατέρα. Όμως, αν έμε-
να μόνον μ’ αυτήν την γνώση, θα αποτελούσε γνώση κα-
τευθυνομένη και όχι αντικειμενική. Σεβόμενος την μητέ-
ρα και χωρίς αμφισβήτηση των λεγομένων της, προσπά-
θησα προς τούτο, να συλλέξω πολλές πληροφορίες, από
συγγενείς, φίλους, γνωστούς, συνεργάτες, πελάτες, πολι-
τικούς, φίλους και αντιπάλους, προϊσταμένους και υφι-
σταμένους του, σε διάφορες φάσεις της πορείας της ζω-
ής μου με προοπτικήν την αντικειμενική γνώση για τον
πατέρα. Σε φάσεις, όπου φύσει, ο νέος άνθρωπος θέτει
σε αμφισβήτηση τους παλαιούς, εκεί όπου αναπτύσσεται
κάποια αυτογνωσία με υπερεκτίμηση των υποκειμενικών
γνώσεων και αντιλήψεων περί ζωής, εκεί που όλα ενίο-
τε αμφισβητούνται, εκεί που όλα περνούν υπό αυστηρή
κριτική, επιζήτησα την πραγματική γνώση για τον πατέ-
ρα. Τότε, όπου και τα ιστορικά γεγονότα αμφισβητού-
νται από τους νέους, αλλά και η πολλαπλότης των φάσε-
ων αντιλήψεως των πραγμάτων και η ποικίλουσα οπτι-
κή γωνία κρίσεως των γεγονότων δεν επιτρέπει επιρρο-
ές τρίτων και μάλλον αποπέμπει αυτές μετ’ αποστροφής,
εγώ προσπάθησα να διαμορφώσω δική μου γνώση για
τον πατέρα, έστω και εκ ποικίλων πληροφοριών.
(α) Πνευματική προσωπικότητά του

Ο γιατρός Χατσέρας, διεκρίνετο για το αυστηρό και
αγέρωχο ύφος του, και τη σπινθηροβόλο έκφρασή του.
Ολιγομίλητος αλλά περιεκτικός στην διατύπωση του λό-
γου, τόσο που δεν επαναλάμβανε κάτι εις αναμάσηση,
αλλά προβλημάτιζε και έπειθε τον συνομιλητή, ιδιαίτερα
120
καθόσον εχαρακτηρίζετο από ευφράδεια και την τέχνη

του λόγου.
Βιβλιομανής και μελετητής, πλην της ιατρικής επιστή-
μης, ερωτευμένος με την κλασσική ελληνική και διεθνή
φιλολογία. Εγνώριζε σε ικανό βαθμό την γαλλικήν. Τό-
ση ήταν η επίδοσή του στην παλαιά και σύγχρονη γραμ-
ματεία ώστε στην βιβλιοθήκη του υπήρχε θησαυρός έρ-
γων μεγάλων συγγραφέων Ελλήνων και ξένων, με ιδιά-
ζοντα μάλιστα τρόπο κατανεμημένων. Η περιποίηση και
ειδική κατάταξη των βιβλίων στην βιβλιοθήκη του είχε
ίσως για τότε την έννοια της σχολαστικής περιποίησης,
για σήμερα όμως θα ενομίζετο ως γνώση βιβλιοθηκονο-
μίας. Ενεπνέετο άλλωστε από τον εκλεκτό του φίλο και
εξαίρετο φιλόλογο καθηγητή Γεώργιο Δήμου, όταν ως
συμμαθηταί του γυμνασίου εμφορούντο κατά ανταγωνι-
στικό τρόπο από την κλασική ελληνική παιδεία. Απέβλε-
παν άλλωστε και οι δύο εις μελλοντική σπουδή στο Παν/
μιο για τον κλάδο αυτόν. Παρεξέκλινε όμως ο Γιάννης με
την στροφή προς τον θετικόν κλάδον της ιατρικής, χωρίς
ποτέ να χάσει την ιδιαίτερη έφεση για την φιλολογία.
Χαρακτηριστική η λύπη και η αγανάκτηση του πα-
τέρα όταν κατά τον εμπρησμό του σπιτιού κατεστράφη
και η βιβλιοθήκη, γεγονός που του έδινε την αίσθηση ότι
έχασε τον προσανατολισμό και θησαυρό του. Αναφε-
ρόταν μάλιστα συχνά επώδυνα εις τούτο, τόσο για την
απώλεια των ιατρικών συγγραμμάτων, όσο και για την
απώλεια του φιλολογικού θησαυρού της βιβλιοθήκης
του, λέγοντας: Δεν λυπάμαι για το σπίτι αυτό, γρήγορα
θα γίνει. Τα βιβλία μου όμως...
Παράλληλα με την πνευματική καλλιέργεια, δεν έπαυε
να διατηρεί, για τις ελεύθερες ώρες, τις ωραίες συνήθειες
121
του χωριού, τις αγροτοκτηνοτροφικές ενασχολήσεις του,

τώρα βέβαια με ερασιτεχνικό τρόπο, αλλά και με μεράκι,
υποκαθιστώντας κατ’ αυτόν τον τρόπον και την απαραί-
τητο γυμναστική άσκηση προς διατήρηση της σωματικής
του υγείας. Είχε μάλιστα την ευχαρίστηση να ασκεί αυτές
του τις ενασχολήσεις στο ωραίο και μεγάλο κτήμα, αυ-
τό που ο εκ μητρός παππούς μου παρεχώρησε στα παιδιά
του. Έτσι εύρισκε με πολλή χαρά και χρόνο να μετέχει και
της αγροτικής ζωής που του επρόσφερε ωραίες ευκαιρίες.
Απεχθάνετο την μικροπολιτική καθόσον ήταν κύριος εκ-
φραστής της αληθείας, γεγονός που τον καθιστούσε ακό-
μη πιο ελκυστικό στους φίλους και γνωστούς, με το ακέ-
ραιον του χαρακτήρος.
Διατηρούσε την λεβέντικη χωριάτικη κορμοστασιά
ενώ μέσα στην σκληρία και τραχύτητα του σώματος εφώ-
λιαζε μια, αριστουργηματικής λεπτότητας ψυχή, με ευ-
θείες και ειλικρινείς εκφράσεις και συμπεριφορές. Ήξερε
να μετέχει και της απλής ζωής, αλλά και της σύγχρονης
και καλλιεργημένης εκφραστικότητος ικανά ευφυής με
σημαντικά λεπτό χιούμορ, έτσι ώστε εγένετο αγαπητός
και επιθυμητός στις φιλικές συγκεντρώσεις. Ένας συνδυ-
ασμός ιδιοτήτων που μαρτυρούσε σπάνια και εκλεπτυ-
σμένη καλλιέργεια και ανθρωπιά, όπως αναφέρουν αρ-
κετοί φίλοι και γνωστοί.
Γενικώς υπήρξε μια προσωπικότης με τις ως άνω ιδι-
ότητες σε σημαντικό βαθμό, επιπροσθέτως δε και ήπι-
ων τόνων. Ένας συνδυασμός που προκαλούσε ιδιάζου-
σα συμπάθεια στους φίλους και γνωστούς, όταν μάλι-
στα αυτοί αντιλαμβάνοντο την ευθύτητα του χαρακτή-
ρος συνδυαζόμενη με την παρεχόμενη ανθρωπιά εκ του
ιατρικού λειτουργήματος.
122
Μετείχε ενεργά σ’ όλες τις εκφάνσεις της ζωής. Ετέρ-

πετο ιδιαζόντως από την βυζαντινή μουσική παράδοση
συμμετέχων μετ’ ευχαριστήσεως στα δρώμενα της εκκλη-
σίας, εισερχόμενος στην ουσίαν του βυζαντινού μέλους
και ποιήσεως χωρίς τις υπερβολές των φανατικών, ξεχω-
ρίζοντας μόνο τα αριστουργήματα, παράλληλα με την
ορθήν πίστην.
Εχειρίζετο υποδειγματικά από στήθους αποσπάσμα-
τα του κλασικού λόγου εις επίρρωση των λεγομένων του,
πράγμα που τον καθιστούσε ευχάριστο ομιλητή και ικα-
νόν συζητητή. Επεδείκνυε ιδιάζουσα αδυναμία για τις συ-
γκεντρώσεις πνευματικού περιεχομένου, και προκαλούσε
σχετικές συναθροίσεις από τις διάφορες θέσεις του.
(β) Πολιτικές Πεποιθήσεις

Από πληροφορίες της οικογενείας, ο πατέρας μου
ήταν ένας δημοκρατικότατος άνθρωπος που πάντα ως
σκοπό του είχε να παρέχει δικαιοσύνη και αγάπη στον
πλησίον. Τα δε έργα του διέποντο από επιστημοσύνη και
απέπνεαν σεβασμό στον συνάνθρωπο και την κοινωνία
γενικότερα.
Παρ’ όλον ότι και εγώ πρεσβεύω ότι δεν πρέπει να
χαρακτηρίζεται και να τίθεται πολιτική ετικέτα σε κα-
νέναν, κατά μία άλλη έκφραση θα μπορούσα να πω ότι
ο πατέρας μου ήταν ικανώς πολιτικοποιημένο άτομο και
μη μονοπλεύρως εντεταγμένο.
Στην παρούσα περίπτωση, επειδή ο πατέρας μου, κα-
τά την φάση της αντίστασης, υπηρέτησε στον ΕΛΑΣ,
όπου είναι εγνωσμένη η οριστική αριστερά διαμόρφω-
ση του χαρακτήρος του αγώνος, οφείλω να τονίσω ότι η
συμμετοχή του εις τον αντιστασιακό αγώνα χαρακτηρί-
123
ζετο από απόλυτο δημοκρατικότητα και προσπάθεια να

συμβάλει όσο το δυνατόν περισσότερο και από το μετε-
ρίζι της επιστήμης του και της δουλειάς του εις την αντί-
σταση εναντίον του εχθρού, που τότε καταδυνάστευε
την άμοιρη πατρίδα. Δεν απεδέχετο για τον εαυτό του
κανένα πολιτικό χαρακτηρισμό.
Θα μπορούσε να ειπεί κανείς ότι ήταν ένας αγνός
αγωνιστής που μέσα από την λειτουργική μορφή της επι-
στήμης του επρόσφερε και μόνο επρόσφερε, τόσο στους
αγωνιζομένους όσο και στον πληττόμενο τότε ελληνικό
λαό, χωρίς να υπηρετεί ίδια συμφέροντα τόσο οικονομι-
κά όσο και πολιτικά, αλλά και χωρίς να επιζητεί ιδιαί-
τερη κοινωνική καταξίωση. Η μόνη φροντίδα ήταν η δια
της επιστήμης προσφορά στον άνθρωπο.
Δεν επεδίωκε συμμετοχή στα πολιτικά πράγματα, δεν
επεφορτίζετο τίτλων και ηγετικών θέσεων. Η μόνη φρο-
ντίδα του ήταν ο άρρωστος άνθρωπος, ανεξαρτήτως θέ-
σεων ή πεποιθήσεων. Θα μπορούσε να ειπεί κανείς, ήταν
υπεράνω άλλων σκοπιμοτήτων πλην της επιστήμης, της
ανθρωπιάς και της πατρίδος.
Ετύγχανε της απολύτου εμπιστοσύνης, και ήταν φί-
λος με όλους, αλλά και υπεράνω κομματικών επιδιώξε-
ων. Ο σεβασμός από όλους ήταν πανθομολογούμενος,
καθόσον προσπαθούσε να παραμείνει αγνός και πολι-
τικά άφθαρτος. Ετύγχανε και του απολύτου σεβασμού
τόσον εκ του απλού λαού όσον και εκ μέρους της ηγε-
σίας του ΕΛΑΣ, πράγμα που απεδείχθη περιτράνως κα-
τά την φάση της μεγάλης ταλαιπωρίας της ασθενείας του
και του εξ αυτής προκύψαντος θανάτου. Επιφυλάσσο-
μαι να εξάρω με λεπτομέρειες, το μέγεθος και την απόλυ-
τον συμπαράσταση εκ μέρους του ΕΛΑΣ καθ’ όλην την
124
πορεία του προσωπικού του δράματος, στην αντίστοιχη

φάση των περιγραφών.
Αυτό όμως που επρόσφερε περισσότερο ο αντάρτης
γιατρός, γυναικολόγος, ήταν ότι, ίσως για πρώτη φορά,
γιατρός της ειδικότητας αυτής, ευρίσκετο στα χωριά της
Πίνδου. Τούτο ίσως ήταν μια πολυτέλεια για την περιο-
χή, τοσούτο μάλλον, καθόσον τέτοια ειδικότητα, ακό-
μη και σήμερα αμφιβάλλω αν υπάρχει στην περιοχή. Φα-
νταστείτε το μέγεθος και την ποιότητα της προσφοράς
στις γυναίκες της Πίνδου, και μάλιστα σε τόσο χαλεπές
εποχές, όταν τότε μάλιστα η ανυπαρξία δρόμων και αυ-
τοκινήτων, καθιστούσε απαγορευτική την προσέγγιση
των γυναικών σε μαιευτήρα γιατρό. Θα μπορούσε να ει-
πεί κανείς ότι ίσως η επιστράτευση γιατρού αυτής της ει-
δικότητος σ’ αυτό αποσκοπούσε, περισσότερο μέσα στα
πλαίσια της θεωρητικής αρχής, του σοσιαλισμού, τουλά-
χιστον, περί ισότητος, εις την παροχήν των τόσο σπανί-
ων για τότε υπηρεσιών. Ένας λόγος άλλωστε ήταν και
αυτός της τόσο γρήγορης και μεγάλης προβολής του γι-
ατρού. Πολλές φορές από διηγήσεις της μητέρας, ο για-
τρός με χιόνια πολλά (λόγω υψομέτρου) μετέβαινε από
χωρίου εις χωρίον με το άλογο για κάποιο δύσκολο το-
κετό, όπου η κυρά μαμή σήκωνε τα χέρια. Και εγώ αντε-
λήφθηκα το μέγεθος της προσφοράς του μετά από χρό-
νια, όταν ευγνωμονούντες μας συναντούσαν ή μας επι-
σκέπτοντο επί τούτοις για αγαθό μνημόσυνο. Τόσο μεγά-
λη αλλά και σημαντική ήταν η προσφορά αυτού του εί-
δους, ώστε όλοι να σέβονται απολύτως τον άνθρωπο και
την ανεξάρτητο πολιτική του στάση.
Κατάφερε να διέλθη σ’ όλη αυτή την πολεμική φάση
στην περιοχή της Πίνδου, αφήνοντας ένα όνομα που και
125
σήμερα μας κάνει υπερήφανους όλους της οικογενείας.

Τέτοια ήταν η επιρροή προς τον κόσμο, που τότε επλήτ-
τετο από τα δεινά του πολέμου που είχε καταφέρει να
χαρακτηρίζεται από φίλους και αντιθέτους ως ο προστά-
της των φτωχών, αδυνάτων και ταλαιπωρημένων εκ του
πολέμου.
Και σήμερα ακόμη, προσωπικά, απελάμβανα της με-
γίστης συγκινήσεως, εκ της πανθομολογουμένης αναγνω-
ρίσεως του ιατρού, τόσο από τους συμπατριώτες μας της
περιοχής της Καστοριάς, όσο και από τους συμπατριώ-
τες, της νέας Πατρίδας, τους περί τα χωριά της Πίνδου
εγκαταβιούντας. Αρκεί να αναφερθώ ότι εις την Θεσσα-
λονίκη όπου επί μακρόν προ της εις το Παν/μιον Θράκης
αναλήψεως της υπηρεσίας μου, ως καθηγητού, και όπου
ασκούσα το ελεύθερο επάγγελμα ιατρού καρδιολόγου,
ο βασικός πυρήνας των ανθρώπων που επλαισιώναν το
ιατρείο μου, ήταν οι καταγόμενοι εκ Βοΐου και ιδιαίτε-
ρα οι Διλοφίτες, εκλεκτοί φίλοι και του πατέρα (αλλά
και δικοί μου μετέπειτα). Η αέναος αναφορά του πατρός
εις το ιατρείο Θεσσαλονίκης και το συνεχές μνημόσυνο,
αποτελούσε την μεγίστη απόδειξη των ως άνω περιγρα-
φομένων.
Αρκεί, επιπλέον, να ομολογήσω και δεν πιστεύω να
με διαψεύσει κανείς, ότι και σήμερα, οι Διλοφίτες σ’ ένα
μεγάλο ποσοστό με θεωρούν πατριώτη τους, ανταποδί-
δοντες την προς αυτούς αγάπην της οικογενείας μου, και
ιδιαιτέρως του πατρός μου ιατρού Χατσέρα προς όλους
τους τότε λαμπρούς αδελφικούς φίλους και εκλεκτούς
πατριώτες της περιοχής του Βοΐου και της Πίνδου γενι-
κότερα.
126
Το ιατρικό του έργο στο βουνό

Οι μέχρι τώρα γενικές αναφορές στο έργο του πατέ-
ρα μου Γιατρού Χατσέρα αποτελούν μια γενική εισαγω-
γή για τον άνθρωπο. Αυτό όμως που πρέπει να παρου-
σιάσει κανείς είναι τα λίγα που μπόρεσα να συλλέξω εκ
πληροφοριών, οι οποίες συγκρινόμενες με βιβλιογραφι-
κά δεδομένα, μπορούν να αποδώσουν την ουσία του έρ-
γου του γιατρού. Ομιλώ για σύγκριση με την βιβλιογρα-
φία, καθόσον η μικρή ηλικία μου, τότε στα γεγονότα, δεν
μου επέτρεπε να έχω ιδίαν αντίληψη, ούτε δυστυχώς άλ-
λος αυτόπτης μάρτυς των γεγονότων της εποχής, κατέ-
γραψε κάτι για τον πατέρα, ώστε να έχω κάποια συγκρι-
τικά μέτρα. Θα είμαι, κατά το δυνατόν, αντικειμενικός,
βάσει πάντοτε των πληροφοριών.
Εντοπίζω, κατά τις γενικές πληροφορίες, την επι-
στράτευση του πατέρα μου, στο τέλος του 1942 με αρ-
χές του 1943.
Τότε και με ακριβή ημερομηνία την 4η-6η-7η Μαρτί-
ου του 1943 και πριν ακόμη παγιωθεί οριστικά το επι-
κρατούν πολιτικό καθεστώς στις ανταρτικές ομάδες του
βουνού, έλαβε χώρα εις την θέση «Φαρδύκαμπος», νότια
της Σιάτιστας, και πάνω στον αυτοκινητόδρομο Κοζά-
νης-Νεαπόλεως, μάχη των ανταρτικών ομάδων υπό την
ηγεσία του Αντ/ρχη Π.Δ. Κοντονάση Ιωάννη, εναντίον
ενός Ιταλικού τάγματος, όπου αιχμαλωτίστηκαν 604 Ιτα-
λοί.
Η μάχη αυτή του Φαρδυκάμπου Σιάτιστας ήταν μεγά-
λη σε διάρκεια και σε σοβαρότητα, όπου μετείχαν ποικί-
λες ανταρτικές ομάδες, Μακεδόνες και Θεσσαλοί αντάρ-
τες. Συμμετείχαν και δυνάμεις του ΕΛΑΣ.
Από ιταλικής δε αντίπαλης πλευράς συμμετείχε η
127
φρουρά των Γρεβενών του 1/13 Τάγματος της Μεραρχί-

ας Πινερόλο (Χαρίλαος Αλεξάνδρου «Μεραρχία Πινε-
ρόλο», σελ. 117).
Από άλλη οπτική γωνία η μάχη του Φαρδυκάμπου
ήταν αποκλειστική επιτυχία του λαού της Στιάτιστας και
των πέριξ χωριών (Σταύρος Θεοδοσιάδης «Η Πίνδος ομι-
λεί – Εθνική αντίσταση 1941-1944», σελ. 241-250) σχεδόν
χωρίς διοίκηση και με αυτοσχεδιασμούς η επιτυχία. Δεν
αρνούνται τη συμμετοχή του ταγματάρχου Κοντονάση,
αλλά δεν του αποδίδουν την τιμή της διοικήσεως.
Η μάχη ήταν νικηφόρα, καθόσον ανταρτικές δυνάμεις
από την περιοχή της Σιάτιστας απέκλεισαν το Μπουγά-
ζι της Σιάτιστας ενώ εκ παραλλήλου αντάρτες του Βοΐου
από την ηγεσία του ταγμ/ρχη Πόρτη Μιλτιάδη, απέκλει-
σαν το πέρασμα του Βογατσικού, για να εμποδίσουν και
την πιθανή ενίσχυση των εγκλωβισθέντων από δυνάμεις
Ιταλών που έδρευαν στην Καστοριά.
Συμμετείχαν όλες οι αντάρτικες μονάδες μαζί. Ανήκει
η νίκη στην πανστρατιά Ανταρτών, εθνικών ομάδων και
του ΕΛΑΣ.
Συνελήφθησαν οι ως άνω Ιταλοί, ενώ σκοτώθηκε με-
ταξύ των άλλων ο μελανοχίτωνας Ιταλός Υπολοχαγός
Αβρίντας, απηνής διώκτης των κατοίκων της Σιάτιστας
και περιέπεσε στα χέρια των ανταρτών σημαντικό πο-
λεμικό υλικό (Ευάγγελος Κούστας, «Όπως τα έζησα»,
1999, σελ. 28).
Το αιχμάλωτο ιταλικό Τάγμα οδηγήθηκε σε στρατό-
πεδο συγκεντρώσεως.
Κατά την άποψη του Χαρ. Αλεξάνδρου («Μεραρχ.
Πινερόλο», σελ. 118) οι ιταλικές δυνάμεις είχαν 10 νε-
κρούς, 40 τραυματίες, 536 αιχμαλώτους στρατιώτες και
128
17 αξιωματικούς.
Αναφέρομαι στην μάχη του Φαρδυκάμπου, η οποία
χρονικώς συνέπεσε με την επιστράτευση του πατέρα μου
δια δύο σημαντικούς λόγους.
Ο πρώτος λόγος είναι η συμμετοχή του Ιατρού στην
αντιμετώπιση των τραυματιών της μάχης. Λεπτομέρει-
ες και εντόπιση του ενδεχομένου αναρρωτηρίου επί του
οποίου δραστηριοποιήθηκε ο πατέρας μου ως γιατρός,
δεν έχω συγκεκριμένες. Άλλωστε όπως προανέφερα ο γι-
ατρός κινητοποιείτο από περιοχής εις περιοχή τότε, και
πάντοτε κατ’ εντολήν του αρχηγείου.
Ο δεύτερος λόγος της αναφοράς μου, στη μάχη αυτή,
είναι το γεγονός ότι οι συλληφθέντες αιχμάλωτοι Ιταλοί
κατά την μάχη περιορίστηκαν στα στρατόπεδα συγκε-
ντρώσεως των χωριών Μεσολούρι και Δουτσικό, κατά
άλλους και στο Πρόσβορο (Χαρ. Αλεξάνδρου, ό.π., σελ.
118). Στα στρατόπεδα αυτά, το Μάιο του 1944, κατόπιν
διαταγής του στρατηγείου της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ,
εστάλη ο γιατρός Χατσέρας, για την περίθαλψη των πα-
σχόντων εξ εξανθηματικού τύφου αιχμαλώτων Ιταλών.
Εκεί προσεβλήθη από την νόσον με όλες τις επακόλου-
θες συνέπειες.
Επιφυλάσσομαι εις λεπτομερή αναφορά των γεγονό-
των όταν με χρονική σειρά της πορείας της ζωής του πα-
τέρα γιατρού αναφερθώ σχετικά. Δια τον ίδιο λόγο ανα-
φέρομαι και στα γεγονότα της παραδόσεως άλλων Ιτα-
λών, μετά την συνθηκολόγηση της 8ης Σεπτεμβρίου 1943
της Ιταλίας.
Μέσα στην πορεία των πολεμικών πραγμάτων, ως με-
γάλο γεγονός επισημαίνω την 8η Σεπτεμβρίου 1943 όταν
επισυνέβη η Συνθηκολόγηση των Ιταλών με επακόλουθον
129
την κατάπαυση των εχθροπραξιών μεταξύ Ιταλικής Κυ-

βερνήσεως και των Συμμαχικών δυνάμεων (Χαράλαμπος
Αλεξάνδρου, ό.π., σελ. 14). Τότε άρχισε το μέγα δράμα
των κατακτητών Ιταλών, στο Ελληνικό έδαφος, όταν, οι
μέχρι χθες, υπερήφανοι κατακτητές της Ελλάδας, υπό τη
στενή συνεργασία με τους Γερμανούς, ευρέθησαν παρα-
πέοντες μεταξύ δύο πλέον δυνατοτήτων δραματικής πο-
ρείας για επιλογή τρόπου περαιτέρω ζωής και επιβιώσε-
ως μέχρι της ανωμάλου και αμφιβόλου επανόδου στη χώ-
ρα τους. Εκαλούντο δηλαδή να επιλέξουν ή να παραδο-
θούν ως αιχμάλωτοι πλέον στους μέχρι χθες συμμάχους
και συμπολεμιστές Γερμανούς ή να αφοπλισθούν και να
περιορισθούν σε στρατόπεδα συγκεντρώσεώς των πρώην
εχθρών, Ελλήνων ανταρτών που αντιστέκοντο εναντίον
της κατοχής τους στην χώρα μας.
Όπως αναφέρεται υπό του Χαραλάμπου Αλεξάνδρου
(Μεραρχία Πανερόλο – χρονικό της αντίστασης και του
μαρτυρίου της, σελ. 118) περί το τέλος Σεπτεμβρίου 1943
και κατά σαφείς πληροφορίες του N. Hammond (Venture
into Greece, 1943-1944) άλλοι 2500 Ιταλοί της μεραρχίας
Πινερόλο που παραδόθηκαν και αφοπλίσθηκαν, επιπρο-
στέθηκαν στα κοντινά χωριά μεταξύ Δουτσικού και Με-
σολουρίου, ενώ οι Ιταλοί της μάχης του Φαρδυκάμπου ευ-
ρίσκοντο στο Πρόσβορο Γρεβενών.
Κατά τις ως άνω πληροφορίες, οι αφοπλισθέντες Ιτα-
λοί της μεραρχίας Πινερόλο κατευθύνθηκαν αργότερα
προς το Δουτσικό και το Μεσολούρι και διεχωρίσθησαν
σε τρία Στρατόπεδα, τα δύο κοντά στο Δουτσικό και το
τρίτο στο Μεσολούρι. Σ’ όλους τους Ιταλούς προέκυψαν
προβλήματα τροφοδοσίας καθόσον οι σχέσεις ΕΛΑΣ
και Αγγλικής αποστολής που χρηματοδοτούσε σχετι-
130
κά το ελληνικό αντάρτικο άρχισαν να ρήγνυνται. Ο N.

Hammond (με το ψευδώνυμον Eggs) με δική του πρωτο-
βουλία αρνείται να χορηγήσει χρήματα και το πρόβλημα
επισιτισμού των Ιταλών από το ΕΛΑΣ καθίσταται εντο-
νότατο. Κατόπιν τούτου, μη έχοντας τη δυνατότητα να
τους σιτίσει, τους επιτρέπει να δουλεύουν σε οικογένει-
ες Ελλήνων χωρικών με αντάλλαγμα τροφή και διαμονή.
Συνθήκες άθλιες για τους παραδοθέντες και αφοπλισθέ-
ντες Ιταλούς· μαζί με την επικρατούσα πλέον επιδημική
διασπορά κρουσμάτων εξανθηματικού τύφου, η ζωή των
εγκλωβισμένων στα στρατόπεδα αυτά, κατέστη μαρτυ-
ρική και ο θάνατος ήταν η επικρατούσα κατάληξη.
Σε χρόνο που δεν μπορώ ακριβώς να καθορίσω, πά-
ντως περί το τέλος του 1943, εγένετο η μεταφορά του νο-
σοκομείου από τον Πεντάλοφο στο Δίλοφο. Η δραστη-
ριότης και προσφορά όλων των ιατρών του νοσοκομείου
ήταν σημαντική αντιμετωπίζοντας τόσο τους τραυματίες
αντάρτες όσον και τους νοσηλευόμενους από τα λοιμώ-
δη νοσήματα που ο πόλεμος προκαλεί. Οι πάσχοντες από
τα νοσήματα αυτά ιδιαίτερα δε, από το κατ’ εξοχήν πλε-
ονάζον νόσημα του εξανθηματικού τύφου, που εκαλείτο
το νοσοκομείο να προσφέρει τις υπηρεσίες του, καθ’ ημέ-
ραν και ηύξαναν σε αριθμό και βαρύτητα και ιδιαίτερα
λόγω των προαναφερομένων δυσχερών συνθηκών διαβι-
ώσεως, τόσο των στρατευομένων, όσο και του λαού της
περιοχής, ιδιαίτερα όμως των αιχμαλώτων Ιταλών, των
οποίων το δράμα δεν περιγράφετο.
Στη φάση αυτή της στρατεύσεως του ο γιατρός Χα-
τσέρας επρόσφερε ποικίλες υπηρεσίες. Ως γνώστης μι-
κροχειρουργικής, ως εκ της ειδικότητός του, του μαιευ-
τήρος, αντιμετώπιζε επιτυχώς τους μικροτραυματισμούς,
131
τουλάχιστον.
Παράλληλα, εξηναγκασμένος εκ των πραγμάτων
ήταν ικανός και αντιμετώπιζε θέματα γενικής Ιατρικής,
ιδιαίτερα τα λοιμώδη νοσήματα που αφθονούσαν. Ομως
με περισσή προσφορά αντιμετώπιζε και τα γυναικολογι-
κά προβλήματα όλου του λαού της περιοχής, των ταλαι-
πωρημένων γυναικών που η φτώχεια και η κακομοιριά
τις εμάστιζε επιπροσθέτως. Έτσι συνεχίζεται με ποικίλο
και τραχύ ρυθμό, η ζωή του πατέρα στο Αντάρτικο Νο-
σοκομείο.
Η γιορτή των γενεθλίων του Στάλιν

Η χρονική περίοδος Σεπτεμβρίου και Οκτωβρίου του
1943 ήταν πλέον η εποχή της πλήρους επικρατήσεως των
αριστερών ανταρτών του ΕΛΑΣ. Παράλληλα, ως αναφέ-
ρεται από τον N. Hammond (Eggs), η δυσφορία της Αγ-
γλικής Αποστολής για το γεγονός ήταν έκδηλος πράγ-
μα που αντιμετωπίζετο με τον προσήκοντα περιορισμό
της οικονομικής στηρίξεως του Αγώνος, πέραν των άλ-
λων και με παρεμβάσεις εκ μέρους της Αποστολής, για
την προσπάθεια εκτροπής της ροής των ανταρτών προς
τις εθνικές αντιστασιακές ομάδες (π.χ. Ζέρβα κ.λπ.). Ο
Hammond με δική του πρωτοβουλία, αρνείται να χο-
ρηγήσει τα χρήματα για τις χειμερινές προμήθειες στον
ΕΛΑΣ (Χαρ. Αλεξάνδρου, ό.π., σελ. 119).
Τότε λοιπόν, και περί το τέλος Δεκεμβρίου του 1943
η διοίκηση του εδρεύοντος πλέον στο Δίλοφο Βοΐου, νο-
σοκομείου του ΕΛΑΣ, απεφάσισε να εορτάση την εορ-
τήν των γενεθλίων του «συμμάχου Στάλιν» που συνέπι-
πτε με την 21η Δεκεμβρίου. Κατά προφορικές πληροφο-
ρίες, ανετέθη η διοργάνωσι της εορτής του νοσοκομεί-
132
ου στον γιατρό αυτού, τον Ιωάννη Χατσέρα. Με πολλήν

επιμέλεια ετοιμάσθησαν τα πάντα για την γιορτή και
εκλήθησαν να παραστούν όλοι οι παράγοντες και οι επί-
σημοι του ΕΛΑΣ, με πρωτοστασία του Μεράρχου της ΙΧ
Μεραρχίας Καρατζά. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες της μη-
τέρας μου, ολίγον προ της ενάρξεως της εορτής και ενώ
ευρίσκοντο όλοι σχεδόν στις θέσεις τους, ο πατέρας μου
υπενθύμισε για δεύτερη φορά με έντονη φωνή τώρα και
εις επήκοον και των κεκλημένων να κομισθεί η Γαλανό-
λευκη και να τεθεί ανάμεσα στις πολυάριθμες κόκκινες
σημαίες (οι οποίες έφεραν και το σφυροδρέπανο) και τις
άλλες σημαίες των συμμάχων λέγων (είχε προηγηθεί προ-
ηγουμένως υπόδειξή του, χωρίς ακόμη να εισακουσθεί):
«Τέλος πάντων, φέρτε να αναρτήσουμε και την ελληνική
σημαία». «Άλλωστε η προοπτική του αγώνα μας, εδώ στα
ψηλά βουνά, είναι να ελευθερώσουμε την Πατρίδα μας,
την Ελλάδα· γι’ αυτόν τον λόγο και τιμούμε σήμερα και
τον μεγάλο σύμμαχο Στάλιν, την βοήθεια του οποίου ανα-
γνωρίζουμε και ευγνωμόνως ευχαριστούμε». Τα λεγόμε-
να, παρόλο ότι δεν είχε επισήμως αρχίσει η εορτή, ακού-
στηκαν από όλο το ακροατήριο και από αυτόν τούτον
τον Μέραρχο.
Η αντίδραση: Από μεν τον Μέραρχο και τους επισή-
μους τουλάχιστον, εμφανώς, υπήρξε θετική με το σχετι-
κό «Μπράβο» και με χειροκρότημα. Από δε το, εις το βά-
θος της αίθουσας, ακροατήριο ακούσθηκε και το: «Κά-
τω ο φασισμός».
Τότε, η μεν μητέρα μου, αφού σηκώθηκε φίλησε άκρως
ικανοποιημένη τον σύζυγον της, ο δε Μέραρχος εξέφρα-
σε (όχι βέβαια μεγαλοφώνως) την ακόλουθον δυσφορί-
αν για τους φωνασκούντες, αποτεινόμενος προς τον για-
133
τρό: «Λυπούμαι, γιατρέ, γι’ αυτούς (δείχνοντας τους φω-

νασκούντας) και λυπούμαι ιδιαίτερα καθόσον με τέτοιες
συμπεριφορές φοβούμαι ότι θα χάσουμε τον αγώνα». Πι-
στεύω και εγώ σήμερα ότι ο στρατηγός ήταν ειλικρινής
στην έκφρασή του, καθόσον δεν νοείται Έλληνας οποι-
ασδήποτε ιδεολογίας που να μην αγαπάει την πατρίδα
του.
Η Πρωτοχρονιά του 1944

Έτσι, κυλούσε και πάλι η ζωή στον αγώνα για την
ελευθερία, χωρίς βέβαια να παραβλέπονται και οι στοι-
χειώδεις χαρές της ζωής. Αξίζει προς τούτο να αναφερθώ
σε μια εορταστική βραδιά που οργάνωσαν οι γονείς μου
στο σπίτι μας στο Δίλοφο, την παραμονή της πρωτοχρο-
νιάς του 1944. Τολμώ να ειπώ, ότι σαν από όνειρο, ενθυ-
μούμαι και εγώ αυτή την ευτυχισμένη βραδιά της οικο-
γένειάς μας. Λέγω, τολμώ, διότι ίσως δεν γίνω πιστευτός
από πολλούς που θα υπολογίσουν, την τότε ηλικία μου,
και θα θεωρήσουν ότι είναι υποβολιμιαία ανάμνηση εκ
διηγήσεων, καθόσον είχα τότε ακριβώς ηλικία 4,5 ετών,
και ίσως σ’ αυτήν την ηλικία, πιστεύεται, ότι δύσκολα εν-
θυμούνται λεπτομέρειες τα παιδιά. Όμως, βεβαιώνω, σθε-
ναρώς την ανάμνηση αυτή, διότι τότε είδα για πρώτη φο-
ρά το χειροκίνητο γραμμόφωνο, που απέδιδε θαυμασίως,
για την παιδική μου περιέργεια, ωραία μουσική. Τότε εί-
δα πάλι, για πρώτη φορά, το θεαματικότατο χριστουγεν-
νιάτικο δένδρο, με τα απαστράπτοντα στολίδια! (καρύ-
δια τυλιγμένα σε χρυσόχαρτο). Τότε είδα τους γονείς μου
τόσο ευτυχείς και χαρούμενους, να χορεύουν, σ’ ένα σύνο-
λο διασκεδαζόντων φίλων και γνωστών, και γενικά τότε
για πρώτη φορά απήλαυσα μια φαντασμαγορική βραδιά
134
(για τα τότε δεδομένα) που για την παιδική μου αντίληψη

ήταν πρωτόγνωρα, λόγω των συνθηκών της ζωής μας κατ’
εκείνην την εποχή.
Η βραδιά αυτή, η φαντασμαγορική, η γεμάτη ευτυ-
χία των γονέων μου ήταν η κατακορύφωση της απόλαυ-
σης της ελεύθερης ζωής πάνω στην Πίνδο, και θα έλε-
γε κανείς ότι έτσι ανέτειλε μια λαμπρής προοπτικής νέα
χρονιά, πολλά υποσχόμενη. Εισερχόμεθα στο έτος 1944.
Οπόσες λαμπρές προοπτικές! Οπόσες μεγάλες ελπίδες!
Ίσως τελειώσει ο πόλεμος! Ίσως επιστρέψουμε στη μι-
κρή μας πατρίδα! Ίσως αρχίσουμε να ξανακάνουμε το
κατεστραμμένο σπίτι μας και το νοικοκυριό μας. Ίσως....
Ίσως!!! Πολλά ίσως!
Αλλά αλίμονο! Το 1944 έρχεται γεμάτο με νέες συμ-
φορές, με νέα δράματα, με οριστική συντριβή και τέλος
με θάνατο για το άμοιρο πατέρα.
Η Βαρέγγα του Διλόφου εκ του σύνεγγυς.
135
Κίνημα
Η δυσφορία ικανού αριθμού αξιωματικών και λοι-
πών ανταρτών του ΕΛΑΣ από την διείσδυση στις τάξεις
του Σλαβομακεδόνων τέως κομιτατζήδων και βουλγαρό-
φιλων, όπως προαναφέρω, μέχρι τούδε συνεργατών των
Ιταλών, είχε ως αποτέλεσμα την δημιουργία μιας κίνησης
ή ενός κινήματος με επίκεντρο δράσεως το 28ον Σύνταγμα
της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ. Τον Φεβρουάριο του 1944,
εξαρθρώθηκε το κίνημα και άρχισε μια σειρά μακρόσυρ-
των προανακρίσεων. Οι ανακρίσεις αυτές, αφενός διήρ-
κεσαν όλη την περίοδο της ανοίξεως, αφετέρου ταλαιπώ-
ρησαν αρκετούς ανακρινομένους, και ιδιαίτερα με την
επιβολή βίαιων ανακριτικών μέσων.
Οι πρωταίτιοι του κινήματος συνελήφθησαν άμεσα
και εκρατήθησαν.
Οι αναλυτικές όμως προανακρίσεις σκοπόν είχαν τον
προσδιορισμό και άλλων υπόπτων που συνέβαλαν εις
την οργάνωση του κινήματος, με προοπτική την εισαγω-
γή στη δίκη και την ενδεχόμενη καταδίκη και αυτών.
Αυτό που πρέπει να επισημανθεί επίσης είναι ότι ου-
δείς έθιξε έναν από τους κυρίους παρακινητάς του κι-
νήματος, τον αξιωματικό της διασυμμαχικής αποστολής
Ηρακλή Καραγεωργίου, ο οποίος πιθανότατα ετύγχανε
ειδικής ανοχής και ασυλίας και ο οποίος είχε ήδη αποχω-
ρήσει από την περιοχή. Εδώ θα πρέπει να αναφερθεί και η
παρουσία και δεύτερου αξιωματικού της διασυμμαχικής
αποστολής, του αξιωματικού Ζώτου, του οποίου το όνο-
μα αναφέρεται κατά την επακολουθήσασα δίκη. Δεν γνω-
ρίζω, όμως, την αποστολή του εν λόγω αξιωματικού, καί-
τοι ήταν φίλος του πατέρα, όπως ελέγετο.
Εθεωρήθησαν ύποπτοι ως συνεργάτες εκτός των αξι-
136
ωματικών του ΕΛΑΣ και όσοι εφιλοξένησαν τον αξιω-

ματικό Καραγεωργίου ή συνεργάσθησαν, ή επικοινώνη-
σαν με αυτόν. Εύλογος ήταν και η υποψία έναντι των γο-
νέων μου και του φιλικού περιβάλλοντος αυτού. Δια τον
λόγον αυτόν άρχισαν προανακρίσεις.
Όσον αφορά εις το ζεύγος Χατσέρα, κατά μαρτυρία
της μητέρας μου, οι ανακρίσεις εις τις οποίες υπεβλήθη-
σαν ήταν κανονικές και ευπρεπείς, και όχι βίαιες, όπως
ανέφεραν άλλοι ανακρινόμενοι για τον εαυτόν τους, αλ-
λά μακράς διαρκείας και υπερβολικά κοπιώδεις για τους
ανακρινόμενους.
Στα υπ’ αριθμ. 31 Πρακτικά της Δίκης του έκτακτου
στρατοδικείου του ΕΛΑΣ που έλαβε χώρα στον Πεντά-
λοφο την 22ην Ιουνίου 1944 αναφέρεται μόνο η μητέρα
μου Ζαχαρούλα και ότι εξετάσθηκε προανακριτικά επί
σειρά ημερών, αρχής γενομένης την 8-3-1944. (Πρακτικό
31 Δίκης Στρατοδικείου. Απολογία Ζ. Χατσέρα σελ.16,
Ερώτηση Λαϊκού Επιτρόπου).
Για την απουσία αναφοράς στον πατέρα μου βλέπε
παρακάτω εις σχετικό κεφάλαιο (Το στρατοδικείο στον
Πεντάλοφο, σελ.146).
Κατά την διάρκεια των προανακρίσεων και της γενι-
κά καλής συμπεριφοράς των ανακριτών, οφείλω να το-
νίσω μια πάρα πολύ βαριά εμπειρία, που μετά φρίκης
ενεθυμείτο η μητέρα μου. Ένας εκ των εναλλασσομένων
ανακριτών, ονόματι Αποστολίδης, ευφυέστατος, υπερ-
βολικά αυστηρός, ευέλικτος, σκληρός, αδίστακτος και
τραχύς, ήταν το φόβητρο όλων των ανακρινόμενων, μη-
δέ εξαιρουμένης και της μητέρας μου, η οποία με φρίκη
ενθυμείτο το άτομο αυτό. Από τις συχνές δε επαναλήψεις
και αναφορές στο όνομά του, είχε μεταδώσει και εις εμέ-
137
να το αίσθημα της φοβίας.

Το ότι στους άλλους ανακρινομένους επεβάλλετο βία
(ξυλοδαρμός κ.ά.) συνάγεται από τα πρακτικά της δίκης
(31 Δίκη Στρατοδικείου, σελ. 25. Απολογία Κατηγορου-
μένου Λαζαρίδη (Φωτοαντίγραφο αριθ. 6 σελίς 157).
Όλη η περίοδος της ανοίξεως του 1944 πέρασε με την
αγωνία του προσδιορισμού των κατηγορουμένων. Η μη-
τέρα μου ζούσε υπό το βάρος μιας επικείμενης δίκης, τα
αποτελέσματα της οποίας δεν είναι καθόλου αστεία, αν
μάλιστα σκεφθεί κανείς ότι, στα τότε πολεμικά γεγονότα
η ζωή του ανθρώπου δεν μετρούσε και πολύ.
Τελικώς, η δίκη προσδιορίστηκε για την 22ην Ιουνί-
ου του 1944. Θα εγίνετο στον Πεντάλοφο Βοΐου. Κατη-
γορούμενοι καθορίσθηκαν ως ακολούθως με βάση το κα-
τηγορητήριο «Οργάνωση κινήματος επαναστάσεως».
Απαγγέλθηκε κατηγορία στους ακόλουθους:
1. Εφ. Ανθ/γός Εφραιμίδης Θεόδωρος του Αναστα-
σίου, 2. Εφ.Ανθ/τρος Σαμαράς Κων/νος του Αθανασί-
ου, Ιατρός, 3. Εφ.Υπολ/γός Δώδος Χαρίλαος. Δικηγόρος,
4. Εφ.Υπολ/γός Τζουρέλλας Κοσμάς, Δάσκαλος, 5. Μό-
νιμος Ταγ/χης Λαζαρίδης Χρήστος, Διοικητής του 28ου
Συντάγματος Πεζικού, 6. Λοχίας Νικολαΐδης Αναστάσι-
ος, Γεωργός, 7. Μιχαήλ Παπαθανασίου, Διδάσκαλος, 8.
Εφ.Ανθ/γός Δάγκας Πέτρος. Δικαστικός υπάλληλος, 9.
Ενωμοτάρχης Πεντραράκης Γεώργιος, 10. Μόνιμος Ανθ/
γός Ζαχάρης Νικόλαος, 11. Μόνιμος Αθ/γός Ναθαναήλ
Αριστείδης, 12. Αναστάσιος Μαριανάκης, Αγροφύλα-
κας. 13. Βασίλειος Σμαρόπουλος, Γεωργός, 14. Μητρό-
πουλος Ιωάννης, Κουρέας.
Η μητέρα μου καθορίσθηκε να κληθεί ως μάρτυρας
κατηγορίας, μαζί με αρκετούς άλλους.
138
’   
α
Αριθμ. 1 φωτοαντίγραφο.
αα
Ακριβές Φωτοαντίγραφο εκ της σελίδος 1 των Πρακτικών
ααεεα
της 31ης Δίκης του Στρατοδικείου της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ
αεεαα
της 22-6-1944 στον Πεντάλοφο. Κατηγορούμενοι στη Δίκη.
εαε 

 α
Έτσι του
την άνοιξη αε α ε
1944 περνούσε  α
ο καιρός με την
αααεαε
αγωνιώδη αναμονή της διενεργείας της Δίκης που είχε
εεαε
προσδιοριστεί για την 22α Ιουνίου του 1944.
α αα  εεεα    εε
εαα
Εξανθηματικός Τύφος. Νόσος του πατέρα
Έτσι είχε διαμορφωθεί η κατάσταση στις τάξεις του
υ
ΕΛΑΣ, οπότε την 8η Μαΐου 1944 εδόθη εντολή, από το
εεαεααε
Αρχηγείο εις τον πατέρα μου, να μεταβεί εις το Δουτσικό
για να προσφέρει τις υγειονομικές του υπηρεσίες εις τους
εκεί αιχμαλώτους Ιταλούς που ήταν περιορισμένοι στα

139
σχετικά στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Οι συνθήκες δια-

βιώσεως των Ιταλών ήταν δραματικές. Τα λοιμώδη νοσή-
ματα, ιδιαίτερα ο εξανθηματικός τύφος, στις αρχές Απρι-
λίου του 1944, παρέλυσε όλα τα στρατόπεδα. Ιατροί λί-
γοι, φάρμακα ανύπαρκτα. Γενικώς τραγική ήταν η δια-
βίωση των Ιταλών αιχμαλώτων (Χαρ. Αλεξάνδρου - Με-
ραρχία Πινερόλο, σελ. 155).
Ο πατέρας πιστός στο ανθρωπιστικό καθήκον και ευ-
πειθής εις τας διαταγάς του στρατηγείου μετέβη έφιππος
στην αποστολή συνοδευόμενος από τον Βασίλειο Δήμου,
αγωγιάτη από το Επταχώρι.
Σημειώνω ιδιαίτερα ότι το πλείστον των Ιταλών νο-
σούσε από την νόσο «εξανθηματικός τύφος», και πολλοί
από αυτούς κατέληγαν εις θάνατον, καθόσον είναι νόσος
εν πολλοίς θανατηφόρος, ιδίως όταν οι νοσούντες είναι
άτομα υψηλής καθαριότητος, που δεν είχαν εξοικειωθεί
με τις ενδημικές προσβολές της νόσου.
Ο εξανθηματικός τύφος είναι νόσος λοιμώδης οφει-
λομένη σε πολλών ειδών Ρικέτσιες εκάστοτε. Ο Ρικέτσιες
είναι αισθητώς ατελή μικρόβια, που δεν καλλιεργούνται
σε ειδικά θρεπτικά υποστρώματα, αλλά αναπτύσσονται
εντός των κυττάρων των Οργανισμών. Ως εκ της ιδιότη-
τος αυτής μοιάζουν περισσότερο με τους ιούς και έχουν
μεγάλη αντοχή στα μικροβιοκτόνα φάρμακα καθώς και
στα αντιβιωτικά γενικώς. Αντιλαμβάνεται κανείς ότι εί-
ναι νόσος που δύσκολα καταπολεμάται με φάρμακα και
η πορεία της είναι βαρυτάτη καταλήγουσα πλειστάκις
κατόπιν τυφώσεως (βυθιότης πνεύματος και αισθήσεων)
εις θάνατον.
Για την ιστορίαν του θέματος, αναφέρομαι και στον
επιστήμονα, που στην προσπάθειά του να μελετήσει τα
140
μικρόβια αυτά, προσεβλήθη από την νόσο και εξ αυτού

του λόγου απεβίωσε. Ο επιστήμων αυτός ελέγετο Ricetts
και προς τιμήν του η επιστημονική κοινότης έδωσε το
όνομά του στα μικρόβια αυτά «Ρικέτσια».
Η ρικετσία του επιδημικού εξανθηματικού τύφου εί-
ναι η προβατσέκιος. Μεταδίδεται από ανθρώπου σε άν-
θρωπο με ξενιστή την φθείρα των ενδυμάτων. Ο τρόπος
μεταδόσεως, δια της φθειρός της νόσου, έχει σημασία
επιδημιολογική.
Για να μεταδοθεί η νόσος, χρειάζεται να τσιμπήσει η
φθείρα τον άρρωστο και να απομυζήσει το αίμα του με-
ταξύ της 2ης εβδομάδος της νόσου και της 5ης ημέρας της
απυρεξίας αυτού.
Επίσης επιδημιολογική σημαντικότης είναι ότι η
φθείρα, εάν παραμείνει 5 ημέρες νηστική πεθαίνει, αλ-
λά με τον θάνατο, τα υπολείμματά της δεν μεταδίδουν τη
νόσο. Η μετάδοση γίνεται μόνο με τσίμπημα. Είναι εμφα-
νές ότι η νόσος είναι νόσος πολέμων επιστρατεύσεων και
γενικά νόσος πολεμικών αθλιοτήτων, όπου επικρατούν
οι φθείρες επί των ενδυμάτων.
Με αυτόν τον τρόπο και λόγω της καταπονήσεως των
αιχμαλώτων, οι Ιταλοί των στρατοπέδων του Δουτσικού
και του Μεσολουρίου αρρώστησαν όλοι και προοδευτι-
κά έχαναν τη ζωή τους.
Την υγειονομική τους φροντίδα επρόσφερε στην αρ-
χή της επιδημίας ο νεαρός Ιταλός ιατρός Eduardo Ardito
ηλικίας τότε 26 ετών, ο οποίος παρείχε με μεγάλο αγώ-
να πολλά στους πληττομένους ασθενείς, συμπατριώτες
του. Αναφέρεται μάλιστα η σημαντική προσφορά του
και στους Έλληνες, όπου και αγαπήθηκε ιδιαζόντως από
τους κατοίκους της περιοχής.
141
Δυστυχώς όμως, ο άμοιρος νεαρός Ιταλός ιατρός προ-

σεβλήθη από την νόσο, και μη μπορώντας να αντεπεξέλ-
θει κατά την τύφωση της νόσου, απεβίωσε την 21-5-1944.
Ετάφη τιμητικώς στο Μεσολούρι, στο νεκροταφείο του
χωριού, όπου και μέχρι σήμερα, διατηρείται ο τάφος του
και είναι σεβαστή η μνήμη του από τους κατοίκους.
Μετά τον θάνατο του Ιταλού γιατρού, το αρχηγείο
του ΕΛΑΣ, στην υπευθυνότητα του οποίου υπήγοντο τα
στρατόπεδα συγκεντρώσεως των Ιταλών, περί τον μήνα
Απρίλιο με Μάιο απέστειλε δια διαταγής τον ιατρόν χει-
ρουργό Αλέξανδρο Βασιλόπουλο, ετών 50 περίπου από
τα Γρεβενά, ο οποίος υπηρετούσε στο Νοσοκομείο της
ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ.
Ο ιατρός Βασιλόπουλος Αλέξανδρος, χειρουργός,
άριστος επιστήμων και παλαιός Δήμαρχος Γρεβενών,
υπήρξε θύμα αφοσιώσεως στο καθήκον, όταν απεστάλη
από τους Άγγλους (κατά άλλην άποψη του Σταύρου Θε-
οδοσιάδη, «Η Πίνδος ομιλεί», σελ. 358) προς αντιμετώπι-
ση των ασθενούντων Ιταλών αιχμαλώτων, οι οποίοι έπα-
σχαν από εξανθηματικό τύφο. Όπως αναφέρει ο Θεοδο-
σιάδης, ο θάνατός του επήλθε ταχύτατα μέσα σε 10 ημέ-
ρες. Η πόλις των Γρεβενών τον ύμνησε και τον έκλαυσε
ως ένα ισχυρόν παράγοντα των Γρεβενών.
Ο γιατρός ήταν κλινικάρχης στα Γρεβενά, όπου κα-
τέβαινε με την άδεια του ΕΛΑΣ, κατά περιπτώσεις και
χειρουργούσε τους έχοντας ανάγκη. Ο ιατρός από πλη-
ροφορίες δεν ήταν εγγεγραμμένος εις ΚΚΕ παρόλην την
προσφορά υπηρεσιών στον ΕΛΑΣ (Θεοδοσιάδης, «Η
Πίνδος ομιλεί», σελ. 358).
Από την υγειονομική επίσκεψη στα στρατόπεδα των
αιχμαλώτων Ιταλών, ο ιατρός Βασιλόπουλος εδήχθη από
142
την φθείραν και ενόσησε αμέσως. Δεν μπόρεσε δυστυ-

χώς, να αντεπεξέλθει των κακουχιών της νόσου και έχα-
σε την ζωήν του κατά την τύφωση αυτής.
Ετάφη στα Γρεβενά με τις δέουσες τιμές.
Τέλος, ήλθε η ώρα της αποστολής άλλου ιατρού για
τον ως άνω σκοπό. Επελέγη προς τούτο ο γιατρός Ιωάν-
νης Χατσέρας, ο πατέρας μου.
Μετέβη την 8η Μαΐου 1944 στο Δουτσικό. Σε 15 περί-
που ημέρες ενεφάνισε και αυτός την νόσον με όλα τα θο-
ρυβώδη συμπτώματα αυτής· πυρετός 39ο-40ο, κηλιδοβλατι-
δώδες εξάνθημα, τύφωση (θόλωση διανοίας), αρθραλγίες,
μυαλγίες, νευρολογικές εκδηλώσεις, αιμορραγικές τάσεις.
Καρδιακή ανεπάρκεια κ.λπ. Βαριές επιπλοκές. Ο ασθενής
πλέον πατέρας παρακολουθείτο στο σπίτι μας στο Δίλο-
φο Βοΐου, υπό των ιατρών του Νοσοκομείου, οι οποίοι
έδειξαν μεγάλο ενδιαφέρον και παρείχαν ικανή φροντίδα
εις τον ασθενή ιατρόν πατέρα μου.
Σ’ αυτή τη φάση οφείλω να τονίσω την μεγάλην ια-
τρική, ηθική και φιλική συμπαράσταση όλων των παρα-
γόντων του ΕΛΑΣ, που με σχετική διαταγή παρεχώρη-
σαν στο σπίτι μας κοντά στον άρρωστο πατέρα μου νο-
σηλευτικό προσωπικό, 2 αδελφές, οι δε ιατροί εναλλάσ-
σοντο και παρέμενον πλησίον του επί σταθερής βάσεως
συνεχώς. Και οι αδελφές εναλλάσσοντο μεταξύ τους και
επρόσφεραν με πολλή θυσία την υπηρεσία τους στον μέ-
χρι χθες συνεργάτη αγαπητό γιατρό. Εδώ οφείλω να ανα-
φέρω δύο αδελφές που το όνομά τους παρέμεινε ανεξίτη-
λο στη μνήμη της μητέρας μου εκ της μετ’ αυτοθυσίας προ-
σφοράς τους προς τον ασθενή. Η κυρία Νίτσα, την οποία
και εγώ εγνώρισα, όταν μετά τα γεγονότα ηργάζετο ως
αδελφή νοσοκόμα στην Χειρουργική Κλινική του Ιωάν-
143
νου Ζάχου στο Άργος Ορεστικό, που ήταν και μια ζωντα-
νή παρουσίαση της ζωής του πατέρα μου τόσο στο Νοσο-
κομείο του ΕΛΑΣ, όσο και στη φάση της εκ της ασθενείας
του μεγάλης ταλαιπωρίας όλων μας.
Σημαντικότατη όμως ήταν και η συμπαράσταση στο
δράμα μας και της νεαράς τότε αδελφής νοσοκόμου Αν-
θούλας Γκατζώνα, η οποία ήταν άριστη συνεργάτις
του πατέρα κατά την εργασία του στο Νοσοκομείο του
ΕΛΑΣ και εν συνεχεία εξελίχθηκε και σε άριστη συμπα-
ραστάτιδα στην βαριά πορεία της νόσου του και την εξ
αυτής ταλαιπωρία μας.
Πέραν αυτών, οφείλω να εξάρω μετ’ ευγνωμοσύνης
την μέχρις αυταπαρνήσεως συμβολήν της γιαγιάς Ελισά-
βετ Κουρναβίδου Βασιλάκη, στο σπίτι της οποίας και δι-
αμέναμε και όπου η μητρική της φροντίδα τόσο προς τον
ασθενή, όσο και προς όλη την οικογένεια άφησε εποχή.
Πέρασαν άλλες 15 ημέρες και φθάσαμε περί τα μέ-
σα Ιουνίου, οπότε η κατακορύφωση της νόσου προσήγ-
γιζε το θάνατο. Οι πάντες απηλπισμένοι, η νόσος βαρυ-
τάτη, με όλες τις εκδηλώσεις, η φροντίδα παραδειγματι-
κή. Πάνω στη φάση της τυφώσεως, καθόσον είναι γνω-
στόν ότι κάμπτεται και η καρδιά από ένα είδος μυοκαρ-
δίτιδος (Μυοκαρδιοπάθεια φλεγμονώδους αιτιολογίας),
οι θεράποντες ιατροί θεώρησαν σκόπιμο να χορηγήσουν
καμφορά, ως καρδιοτονωτικό (όπως τότε επιστημονικώς
επιστεύετο). Εγένετο, λοιπόν, υποδόριος ένεσις της καμ-
φοράς εις τον αριστερόν βραχίονα· δεν γνωρίζω όμως
πώς και υπό ποίας συνθήκας καθαριότητος και αποστει-
ρώσεως εγένετο η ένεσις αυτή.
Και ναι μεν η επιστημονική σκέψις ορθώς ετηρήθη,
για τότε, αλλά η αμφίβολος αποστείρωση και καθαριό-
144
της συνετέλεσε να πάρει άλλη τροπή η εξέλιξη των πα-

ρενεργειών, καίτοι η πορεία της λοιμώδους νόσου, ευρί-
σκετο προς το βελτιωμένο τέλος της, χωρίς να επισυμβεί
το μοιραίο.
Άρχισαν οι ελπίδες, μετά τον χρονικό προϋπολογι-
σμό της διάρκειας της τυφώσεως (συνήθης διάρκεια 15
ημέρες). Ο άρρωστος πατέρας άρχισε να συνέρχεται και
σε λίγες ημέρες μετά την επικίνδυνο φάση της κρίσεως,
άρχισε να επανέρχεται η πνευματική κάθαρση και σιγά-
σιγά υποχωρούσαν τα συμπτώματα με ταχεία επάνοδο
εις το κατά φύση.
Η χαρά όλων περισσή, η ικανοποίηση των γιατρών
και του περιβάλλοντος απερίγραπτος. Ο ίδιος ο ασθενής
γιατρός μετά την μεγίστη υπερκόπωση, άρχισε να ενθαρ-
ρύνεται, λέγων «ήμουν νέος και άντεξα των δεινών».
Αλλοίμονο, όμως! Η αμφιβόλου καθαριότητος και
αποστειρώσεως ένεση της καμφοράς, δεν άφησε επί πο-
λύ να επικρατήσει η χαρά. Στην εστία της ενέσεως στον
βραχίονα διαπιστούται έντονος φλεγμονή που προήλθε
από μόλυνση της περιοχής από την βρώμικη ένεση. Τότε,
όλοι πάγωσαν με την ιατρογενή επιπλοκή. Ο δε ασθενής
πατέρας μου, ανανήψας του κώματός του και αναρρώ-
σας πνευματικά, αφού διαπιστώνει το νέο κακό, εξέφρα-
σε δυσφορία και απογοήτευση λέγων: «Τι τους αφήσατε
να με κάνουν τέτοια ένεση; Εγώ ήμουν νέος, θα άντεχα
στη μυοκαρδίτιδα. Άλλωστε δεν είμαι πεπεισμένος και
για την καρδιοτονωτική αξία της καμφοράς». Δεδομέ-
νου ότι ήταν γνωστόν ότι τέτοια αποστήματα, τότε που
δεν υπήρχαν τα αντιβιοτικά, αποτελούσαν απαρχή με-
γάλου κινδύνου.
145
Το Στρατοδικείο στον Πεντάλοφο

Και ενώ η κατάσταση της υγείας του πατέρα επεδει-
νούτο, η μητέρα μου Ζαχαρούλα έμελλε να καταθέσει ως
μάρτυρας στο Στρατοδικείο.
Ήταν 22 Ιουνίου 1944. Ο πατέρας βαρέως πάσχων
σχεδόν έπνεε τα λοίσθια. Η μητέρα μου υποχρεωμένη,
αφού κατέλιπε την εποπτεία του ασθενούς στην γιαγιά
Ελισάβετ, και την φροντίδα την δική μου, που ήμουν 5
ετών τώρα, στην ως άνω σαμαρίτιδα, μετέβη με τα ζώα
των αγωγιατών, διερχομένη τα κακοτράχαλα μονοπάτια
της Πίνδου, μέσα από άγριους κατσικόδρομους από το
Δίλοφο στον Πεντάλοφο, όπου στο Δημοτικό Σχολείο
θα διεξήγετο η δίκη του εκτάκτου Στρατοδικείου της ΙΧ
Μεραρχίας του ΕΛΑΣ.
Το Δημοτικό Σχολείο του Πενταλόφου Βοΐου.

Όπως ήταν προ της καταστροφής του. Στο σχολείο αυτό συνεδρίασε
το Στρατοδικείο της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ την 22-6-1944. Φω-
τογραφία ευγενώς παραχωρηθείσα από τους κ. Σωτήρη Κάσσου και
κ. Ανδρέα Τακαλιού, εμπεριεχομένη στο βιβλίο τους με τίτλο: «Ένα
χωριό στον εμφύλιο». Το κτίριο έκαψαν οι Γερμανοί κατά τις εκκα-
θαριστικές επιχειρήσεις (4-5-6/7/1944).
146
’   



Αριθμ. 31. Πρακτικά συνεδριάσεως του Στρατοδικείου ΙΧ
Μεραρχίας
 
του
ΕΛΑΣ της 
22ας Ιουνίου 
1944  
          
Συνεδρίαση του έκτακτου Στρατοδικείου της ΙΧ Μεραρχίας στις 22

Ιουνίου 1944 στον Πεντάλοφο, όπου η έδρα της Μεραρχίας και στην

αίθουσα
 του Δημοτικού Σχολείου.

Η σύνθεση του Δικαστηρίου:
        
Δημήτρης Μπαλάσκας ή Πολυζωΐδης, Έφεδρος λοχαγός στρα-
1) Ε
τιωτικής δικαιοσύνης ως πρόεδρος ύστερα από την υπ’ αριθμ.
 
Ε.Π.5656/27-6-44 Δ/γή του Γεν. Στρατηγείου.
 
2) Ιωάννης Τζουρός, λοχαγός πεζικού
 
3) Κων/νος Καρμής, λοχαγός πεζικού

4) Αριστοτέλης Χουτούρας, έφεδρος αν/γός, αντιπρόσωπος του 28ου
       
Συντάγματος (ψευδώνυμο: Αρειανός)

5) Αναστάσιος Λιότσιος, μέλος του Λαϊκού Δικαστηρίου Πενταλό-
 
φου Ε    Ε 

Λαϊκός Επίτροπος ο Δημήτριος Δημητριάδης, Λ.Ε.Χ. Μεραρχίας Γραμ-
ματέας, Ιωάννης Σ. Τσόβρας 



* 



        
Φωτοαντίγραφο αριθμ. 2.
        
Ακριβές φωτοαντίγραφον εκ της σελίδος 1 των Πρακτικών
Ε
της 31ης Δίκης του Στρατοδικείου της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ

της 22-6-1944 στον Πεντάλοφο. Σύνθεσις Δικαστηρίου.

∗ Παλάσκας: τέως Πρόεδρος Πρωτοδικών Θεσσαλονίκης. (Κατά τον Συνταγματάρχη
Ε
ΠΖ. Δημήτριο Ζαφειρόπουλο, όπως αναγράφεται στο βιβλίο του «Το ΚΚΕ και η Μα-

κεδονία» στις σελίδες 108 και 109).

147
Όταν άρχισε η κατάθεση των μαρτύρων κατηγορίας,

όπως αναφαίνεται στη σελίδα 5 των πρακτικών της δί-
κης, τετάρτη κατά σειρά προσελεύσεως, μάρτυς κατηγο-
ρίας προσήλθε η μητέρα μου Ζαχαρούλα Χατσέρα.
Παραθέτω την κατάθεση της μητέρας μου σε ακριβές
φωτοαντίγραφο των πρακτικών της Δίκης [υπ’ αριθμ. 31,
Δίκη του Στρατοδικείου της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ
της 22-6-44 στον Πεντάλοφο, σελίδα 5 των πρακτικών
(φωτοαντίγραφα αριθμ. 3 και 4)].
Προσέρχεται τετάρτη μάρτυς κατηγορίας, η οποία δηλώνει ότι λέγε-
ται Ζαχαρούλα συζ. Ιωάννου Χατσέρα, ετών 27, οικοκυρά, άχετη κάθε
σχέσεως με τους κατηγορουμένους και συγγενείας, κάτοικος Άργους Ορε-
στικού, Ελληνίς και Χριστιανός Ορθόδοξος, ωρκίσθη στο Ιερό Ευαγγέ-
λιο κατά το άρθρο 5 Π.Δ.Λ. και εξεταζομένη αυτή, ανατρέπει κατ’ αρχάς
την γραπτή κατάθεσή της και λέει τα εξής: Ο λοχαγός Καραγεωργίου ήτο
πατριώτης μας και είχαμε κάποια μικρή συγγένεια, γι’ αυτό ερχόνταν τα-
κτικά στο σπίτι μας. Απ’ το Σεπτέμβρη 1943 στο Βυθό και από τον Οχτώ-
βρη 1943 στο Πεντάλοφο, μιλούσα τακτικά εναντίον των κομτατζήδων,
γιατί του σκότωσαν τον πατέρα και κατέκρινε το ΕΛΑΣ, γιατί υποστηρί-
ζει τους Βουλγάρους.
Πρόεδρος: Η γραπτή κατάθεσή σας πάρθηκε αβίαστα: Διότι εκεί
λεπτομερώς λέτε πολλά τα οποία αποφεύγετε να μας πήτε εδώ.
Μάρτυς: Και τότε που μου πέρναν την κατάθεση ήμουν ταραγμένη
και τώρα και δεν ενθυμούμε ακριβώς τι έλεγα.
Πρόεδρος: Και όμως το σπίτι σας ήτο το κέντρον όπου συναντώτο
οι κινηματίαι, τοι δεν είναι αληθινή η κατάθεσή σας και τώρα δεν μας
λέτε την αλήθεια αποδεικνύεται και από την απολογια του κατηγορου-
μένου Τσουρέλα, ο οποίος λέτε ότι η Χατσέρα εγνώριζε τα του κινήμα-
τος και τα πρόσωπα που ήσαν αναμεμυγμένα σ’ αυτό. Η μάρτυς ταραγ-
μένη, σ’ αμηχανία εξακολουθεί. Στις γιορτές των Χριστουγέννων συ-
ναντήθηκαν στο σπίτι μου ο Καραγεωργίου, Δώδος, Λαζαρίδης, Σαμα-
ράς, Τσουρέλας, και μεταξύ των άλλων συζητήσεων κατεφέρθησαν ενα-
ντίον των Κομιτατζήδων, ο Δώδος, Σαμαράς, Λαζαρίδης, Τσουρέλας έλε-
γαν ότι αυτά τα πράγματα, τα έλεγαν φανερά στο 28ον Σύν/μα και ότι
ο Δώδος μίλησε ανοικτά για το ζήτημα αυτό σε μία συνδυάσκεψη. Ενθυ-
μούμαι ότι ο Σαμαράς, πάνω στη συζήτηση, είπε αν μας πιάσουν και, πά-
με φυλακή καμμιά φορά θα μας βοηθήσης; ο δε Καραγεωργίου τους είπε
ότι: Τι να σας βοηθήσω, εγώ τους μισώ». Στο Κωσταράζι μας είπε ο Κα-
148
’   
ραγεωργίου, ότι έγιναν αποβάσεις. Όταν δε τους ρώτησαν οι κάτοικοι τι

να
κάμουν, αυτός τους είπε να γραφούν αντάρτες, και όταν αυτοί του εί-
          
παν ότι οι αντάρτες είναι κομμουνισταί, «αυτός τους είπε να γραφούν σε

άλλες ομάδες και να τους κτυπήσουν. Σε συζήτηση για ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στο

σπίτι μας με τους παραπάνω αξιωματικούς, ο Καραγεωργίου έλεγε ότι οι

αντάρτες δεν πολεμούν. Επίσης τούς έλεγε, αν θέτε πολλές λίρες να πά-

τε
στο Ζέρβα.
          
Πρόεδρος: Για το κίνημα του 28ου Συν/τος τι συζητούσαν οι αξιω-

ματικοί με τον Καραγεωργίου;

 (φωτοαντίγραφο αριθ. 3)

Φωτοαντίγραφο Αριθμ. 3.

Φωτοαντίγραφο της υπ’ αριθμ. 31 Δίκης του Στρατοδικείου της ΙΧ

Μεραρχίας του ΕΛΑΣ της 22-6-1944 στον Πεντάλοφο, σελ. Πρακτι-


κών 5. Κατάθεση μάρτυρος κατηγορίας Ζαχαρούλας Ι. Χατσέρα.

149
Μάρτυς: ο Λαζαρίδης διηγείτο τη ζωή του και καταφέρετο

εναντίον των Βουλγάρων. Πάντως ότι έλεγαν το έλεγαν σε κατά-
σταση ευθυμίας, χωρίς να κάμουν σοβαρή συζήτηση.
Πρόεδρος: Διαβάζει την κατάθεσή της και ειδικώτερα την τε-
λευταία συμπληρωματική της και συγκεκριμένως το σημείο, στο
οποίο η μάρτυς λέει, ότι ο Καραγεωργίου είναι ο υποκινητής του
αντιελασικού κινήματος του 28ου Συν/τος.
Μάρτυς: Σε προφανή αμηχανία καταθέτει, ότι ελέγετο, ελέγε-
το σε κατάσταση ευθυμίας και ότι ο Καραγεωργίου ήτο δυσαρε-
στημένος κατά του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Επίσης, είπε ο Καραγεωργίου,
ότι όταν έλθουν οι, Άγγλοι και ο στρατός της Αιγύπτου, θα γίνη
ότι έγινε με τη Σάμο.
Λ.Ε. Να μας πήτε ξεκάθαρα αν η από 8 Μαρτίου 1944 κα-
τάθεσή σας είναι αληθινή ή όχι και συγκεκριμένα σας ερωτώ. Σ’
ένα σημείο της καταθέσεώς σας λέτε ότι, όταν ήταν ο Δώδος εδώ
κατά τις γιορτές, τον συνήντησε στην πλατεία ένας αντάρτης,
που του είπε « όλα είναι εν τάξει, μη γοβάσαι». Ο Δώδος φοβι-
σμένος του απήντησε «Τι λες» δεν ξέρω τίποτα». Αυτό το επισό-
δειο του διηγήθηκε ο Δώδος στο Καραγεωργίου στο σπίτι μου,
ο Καραγεωργίου του απήντησε κουνώντας το κεφάλι του «προ-
σέχτε γιατί, πολύ φανερά τα κάνετε.» Είναι αλήθεια αυτό το γε-
γονός;
Μάρτυς: Διστακτική. Ενθυμούμαι ότι είπε ο Δώδος, πως τον
βρήκε ένας αντάρτης και του είπε χαιρετίσματα από το 28ον
Σύν/μα.
Λ.Ε. Τί σχέσει έχουν τα χαιρετίσματα με το « όλα είναι εντά-
ξει», μη φοβάσαι».
Μάρτυς: ...
Κατηγορ. Δώδος: Να μου επιτρέψετε συναγωνιστά πρόεδρε
να διευκρυνήσω το σημείο αυτό και να διευκολύνω τη μάρτυρα.
Ενθυμούμαι, ότι με συνήντησε και μου, είπε χαιρετίσματα από
τον Εφραιμίδη. Αυτό το γεγονός φαίνεται, ότι το ανέφερε στο
σπίτι της Χατσέρα, περί αυτού ακριβώς θα πρόκειται.
Λ.Ε. Εις άλλο σημείο της καταθέσεώς σας λέτε ότι ο Καραγε-
ωργίου ήρθε στο σπίτι σας με την πρόφαση να σας αφήση τα πα-
ράσημά του και πραγματοποίησε συνάντηση με τον Λαζαρίδη,
150
που κείνη την ώρα ήρθε απ’ το Επταχώρι, γεγονός πού δείχνει
ότι ο Καραγεωργίου ήξερε απ’ τον Τσουρέλα ότι θαρθή ο Λαζα-
ρίδης. Τι λέτε για το σημείο αυτό της καταθέσεώς σας;
Μάρτυς: Δεν ενθυμούμαι εάν το είπα αυτό.
Λ.Ε. Συνάγων. Στρατοδίκες επειδή η μάρτυς ψεύδεται ασυ-
στόλως και οι λόγοι είναι προφανείς, πριν να εκτελέσω το καθή-
κον μου και να απαγγείλω κατηγορία για ψευδορκία, παρακα-
λώ να αναβάλλητε την εξέτασή της για αύριο, διότι ίσως η νύ-
κτα, που είναι σύντροφος της καρδιάς και του πνεύματος της δό-
σει την δυνατότητα να εκτελέση το εθνικό καθήκον της. Ο Πρό-
εδρος δέχεται την πρόταση του Λ.Ε. και αναβάλλει την εξέταση
της μάρτυρος για αύριο.
Επαναλαμβανομένης της συνεδριάσεως ο Λ.Ε. αναγιγνώσκει
όλας τας καταθέσεις της μάρτυρος, παράγραφο προς παράγρα-
φο και ζητεί από τη μάρτυρα να δηλώση στο Στρατοδικείο ποία
σημεία βεβαιώνει και επικυροί και ποία αρνείται. Η μάρτυς Χα-
τσέρα επιβεβαιώνει όλας τας καταθέσεις και δηλώνει ότι αυτή εί-
ναι η αλήθεια, πλην του σημείου που αναφέρεται εις την σκηνή
του Δώδου και του αντάρτου και του είπε όλα είναι εν τάξει μη
φοβάσαι, «το οποίον δικαιολογεί όπως παραπάνω. Προσθέτει
δε ότι, ο Καραγεωργίου ήτο θανάσιμος εχθρός του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ
και ότι χαρακτήριζε τον Άρη Βελουχιώτη και Καρατζά σαν κοι-
νούς εγκληματίας.
(φωτοαντίγραφο αριθ. 4)
151

ι
ιι
Φωτοαντίγραφο της υπ’ αριθμ. 31 Δίκης του Στρατοδικείου της ΙΧ Με-
,ι
ραρχίας του ΕΛΑΣ της 22-6-1944 στον Πεντάλοφο, σελ. Πρακτικών 5.

Κατάθεση μάρτυρος κατηγορίας Ζαχαρούλας Ι. Χατσέρα.

152

Εθεώρησα, στην αρχή, άσκοπο να αναλύσω λεπτομε-

ρώς την κατάθεση της μάρτυρος. Όμως θέλω να επισημά-
νω λίγα σημεία της.
Σαφείς είναι οι απειλές του Λαϊκού Επιτρόπου «Και
όμως, το σπίτι σας ήτο το κέντρον όπου συναντώντο οι
κινηματίαι» (φωτοαντίγραφο αριθμ. 3). «Η μάρτυς ψεύ-
δεται ασυστόλως και οι λόγοι είναι προφανείς. Πριν να
εκτελέσω το καθήκον μου και απαγγείλω κατηγορίαν
δια ψευδομαρτυρία» (φωτοαντίγραφο αριθμ. 4).
Πιστεύω, και πολλοί ίσως με παρεξηγήσουν ως υπερ-
βολικό, ότι η μητέρα μου (όπως κατ’ επανάληψη με εβε-
βαίωνε προφορικά και ευθαρσώς, όχι μόνο αποτεινόμενη
σε μένα, αλλά και ενώπιον εμού και ορισμένων που ήταν
παρόντες τότε στο ακροατήριο της δίκης) απαντούσε σ’
αυτές τις απειλές με θάρρος.
Βέβαια, η στάση της αυτή δεν αναγράφεται στα πρα-
κτικά, και νομίζω ότι αυτό ήταν εύλογο.
Επίσης, τονίζω ότι η μάρτυς πιεζομένη ασχολείτο πε-
ρισσότερον με τους αξιωματικούς Καρεγεωργίου και Ζώ-
το κατά την κατάθεσίν της, καθόσον εγνώριζε το ακίνδυ-
νο γι’ αυτούς, οι οποίοι, εκ της ιδιότητός των ως αξιω-
ματικών της διασυμμαχικής αποστολής, ευρίσκοντο στο
απυρόβλητο.
Μία δική μου κριτική της καταθέσεως, σχετικά με
την παρουσίαση και περιγραφή του ύφους της μάρτυ-
ρος μητέρας μου υπό του γραμματέως του δικαστηρίου:
Δεν δέχομαι τα «διστακτική» και «αμήχανη» που αποδί-
δει στην μάρτυρα ο περιγράφων –ανεξέλεγκτα άλλωστε–
γραμματεύς (φωτοαντίγραφο αριθμ. 4), επειδή γνωρίζω
καλώς τον χαρακτήρα της μάρτυρος· θα δεχόμουν, το πο-
λύ, την έκφραση «πονηρό ελιγμό», ενδεχομένως. Μα ου-
153
δέποτε όμως θα δεχόμουν δειλή έκφραση εκ μέρους της

μάρτυρος, έστω και αν γνώριζε την επικίνδυνη απειλή.
Αυτή άλλωστε ήταν η αντιμετώπιση των κινδύνων στη
ζωή της.
Παραθέτω σε ακριβές φωτοαντίγραφο της σελίδος

8 των πρακτικών της δίκης την κατάθεση της μάρτυρος
Παναγιώτας Τζουρέλλα του Κοσμά, συζύγου του κατηγο-
       
ρουμένου Κοσμά, και οικοκυράς της οικίας όπου διέμενε
   
η οικογένεια    
Ι. Χατσέρα (φωτοαντίγραφο  
αριθμ. 5).
Η   Παναγιώτα
μάρτυς λοιπόν    
Τζουρέλλα, σύζυγος

κατηγορουμένου Κοσμά Τζουρέλλα, ομολογεί ότι οι αξι-

ωματικοί της διασυμμαχικής αποστολής, δηλ. ο Καρα-
 ο
γεωργίου και 
Ζώτος,  
επισκέπτοντο συχνά 
την
οικογέ-
νεια Χατσέρα.
 Η Παναγιώτα
 Τζουρέλλα
  η οποία
 ήταν
 η

σπιτονοικοκυρά,
 στην
οικία της οποίας
 κατοικούσε
  η οι-

κογένεια Χατσέρα, σχολιάζει ως μάρτυς μια κρυφή
 συ-


31 Δίκης του Στρατοδικείου της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ της 22-6-
ης

1944 στον Πεντάλοφο Τμήμα καταθέσεως

Παναγιώτας Τζουρέλλα, που αφορά την Ζαχαρούλα Χατσέρα.

 154
     
      
      
       
      
       
Ακριβές Φωτοαντίγραφο της υπ’ αριθμ. 31 Δίκης του Στρατοδικείου της ΙΧ
Μεραρχίας του ΕΛΑΣ της 22-6-1944 στον Πεντάλοφο. Απολογία Κατηγο-
ρουμένου Λαζαρίδη Χρήστου, Ταγμ/χου Διοικητού του 28ου Συντάγματος,
όπου εξυφάνθη το κίνημα κατά την κατηγορία. Τμήμα απολογίας όπου σα-
φώς αναφέρεται: Κατηγορούμενος: Επίσης εκφράζω την λύπην μου, δια το
ξυλοκόπημα κατηγορουμένων και μαρτύρων.
νομιλία της Χατσέρα με έναν κύριο από τον Βράχο.

Η μητέρα μου ανεφέρετο συχνά ότι η Τζουρέλλα εξη-
ναγκάσθη, απειλουμένη και δερομένη να ομολογήσει
ό,τι συνέφερε στους ασκούντας την προανάκριση. Όσον
αφορά τους ξυλοδαρμούς των μαρτύρων, αναφέρει στην
απολογία του (και τούτο αναγράφεται στην σελ. 25 των
πρακτικών της δίκης), (φωτοαντίγραφο αριθμ. 6), ο κα-
τηγορούμενος Λαζαρίδης.
Παρατηρείται εκ μέρους του δικαστηρίου προσπά-
θεια να ενοχοποιήσει την Χατσέρα, αν και με τα στοι-
χεία που είχαν, μπορούσαν εύκολα να το κάνουν και αυ-
τό. Από την άλλη μεριά όμως, καταλαβαίνει κανείς μια
λεπτότητα χειρισμών για την μάρτυρα Χατσέρα.
Παραθέτω επίσης αποσπάσματα της κατάθεσης του
κατηγορούμενου Κοσμά Τζουρέλλα, και για όσα αναφέ-
ρει σχετικά με την μητέρα μου (φωτοαντίγρ. 8), αλλά και
για κατανόηση των αιτίων που προκάλεσαν την κίνηση
των δικαζομένων (φωτοαντίγρ. 7).
Ο κατηγορούμενος Τζουρέλλας Κοσμάς, από ό,τι
φαίνεται στην απολογία του, πιθανόν στην προανάκρι-
155




















ι
ι
ιιι
ιιι
Μεραρχίας του ΕΛΑΣ της 22-6-1944 στον Πεντάλοφο. Απολογία Κοσμά


Τζουρέλλα, σελ. 19.
,
,

ι
ι
ιιι
ιιι
Μεραρχίας του ΕΛΑΣ της 22-6-1944 στον Πεντάλοφο. Συνέχεια της 19ης


σελίδος. Αφορά
ι απολογία Κοσμά Τζουρέλλα σχετικά με Ζαχαρούλα Χα-
ι
ι ι
τσέρα.



156



ση του να εξηναγκάσθη να ομολογήσει ότι η Χατσέρα

γνώριζε το κίνημα του 28ου Συντάγματος και πρόσωπα
που ήταν σ’ αυτό αναμεμιγμένα. Στην ενώπιον όμως του
στρατοδικείου ομολογία τα διέψευσε και αρνήθηκε τα
αρχικώς κατατεθέντα (φωτοαντίγραφο αριθμ.8).
Και εδώ πάλι διαβλέπει κανείς να αποδέχεται εύκολα
την διάψευση το δικαστήριο.
Άλλο σχετικό’ απόσπασμα
 από την κατάθεση του κα-

τηγορουμένου Κων/νου Σαμαρά ιατρού (φωτοαντίγρα-
φο αριθ. 9).
     
Από όλα τα πρακτικά της δίκης προέβαλα εκείνα στα

οποία εγένετο
  αναφορά εις 
  την
μητέρα μου Ζαχαρούλα
  
Χατσέρα και σχολιάζω σχετικά.
 Ακόμη και εκείνοι εκ
 ω
των μαρτύρων ή των απολογουμένων κατηγορουμένων
ω
που εις την προανάκρισιν ανέφεραν το όνομα της (ίσως
      
κατόπιν πιέσεων ή ακόμη και με την απειλή ξυλοδαρμού,
ω
φωτοαντίγραφο αριθμ. 6), κατά την διάρκεια της δίκης,

τα περισσότερα τα διέψευσαν.

Σύμφωνα με τις μαρτυρίες της μητέρας μου, ο πατέ-
ρας 
μου –όπως 
και εκείνη–  τις
συμμερίζονταν 
απόψεις 
 ω   ω






Φωτοαντίγραφο Αριθμ. 9.
ωΑ
Ακριβές Φωτοαντίγραφο της υπ’ αριθμ. 31 Δίκης του Στρατοδικείου της
Αω
ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ της 2-6-1944 στον Πεντάλοφο. Σελίδα 24 συνέ-
Α
χεια Απολογίας Κατηγορουμένου Κων/νου Σαμαρά, Ιατρού. Τμήμα έχον
Αω
σχέση με Ζαχαρούλα Χατσέρα.


157    
Α   
        
ωΑ
  ω ω  ω ω 
ω       
ωω
  ω    
πολλών εκ των κατηγορουμένων1. Είτε, όμως, διότι δεν

ανεμίχθη στις κινήσεις τους, είτε διότι κατά την διάρκεια
όλων αυτών και ιδίως κατά την περίοδο της δίκης νο-
σούσε σοβαρώς, και οπωσδήποτε επειδή έχαιρε μεγάλης
εκτιμήσεως από όλον τον λαό του Βοΐου και είχε μεγά-
λη προβολή ως ιατρός εις την κοινωνίαν της περιοχής και
μεγάλη –σε τοπική κλίμακα– ιατρική συμβολή στον αγώ-
να που διεξαγόταν κατά των κατακτητών, ο ΕΛΑΣ δεν
τον συνέδεσε με τις κατηγορίες και την δίκη. Υπό την
σκέπη της προσωπικότητας του πατέρα μου το ίδιο ίσχυε
και για την νεαρά τότε μητέρα μου, αλλά λόγω της συνα-
ντήσεως αρκετών εκ των κατηγορουμένων στην οικίαν
της οικογενείας μου, εδώ ίσχυσε περισσότερον η ανάγκη
κατασκευής ενός ακόμη μάρτυρος κατηγορίας –είναι φα-
νερό ότι δεν θέλησαν να δημιουργήσουν ένα ακόμη κα-
τηγορούμενο– και έτσι την ενέπλεξαν. Όμως, την κατα-
σκευασθείσα, προφανώς, προανακριτική κατάθεσή της,
η οποία ήταν αποτέλεσμα ικανών ψυχολογικών πιέσε-
ων, η μητέρα μου, προσπάθησε να την ανατρέψει κατά
την δίκη και να ελαφρύνει κατά το δυνατόν την θέση
των κατηγορουμένων.
Δράττομαι της ευκαιρίας να αναφέρω ότι, και προ
της ανευρέσεως των πρακτικών της δίκης, εγώ προσωπι-
κά εγνώριζα από στήθους, τα σημαντικά κομμάτια της
διαδικασίας και τις λοιπές λεπτομέρειες της όλης υπο-
θέσεως, από μακροτενείς και επαναλαμβανόμενες διηγή-
σεις της αειμνήστου μητρός μου. Ήταν ένα γεγονός που
1 Είναι χαρακτηριστικό ότι η μητέρα μου βλέπουσα ορισμένα άτομα εν

μέσω του ακροατηρίου της δίκης έλεγε τα εξής: «Είναι δυνατόν να συ-
μπλεύσω και να συναγωνισθώ με αυτούς, οι οποίοι είναι οι βούλγαροι
που έκαψαν το σπίτι μου, με εφυλάκισαν, με ταπείνωσαν…».
158
’   
    

είχε σημαδέψει  
την ζωή της μαζί με το  
παράλληλο βαρύ
 της
γεγονός  
ασθενείας και
του    
ακολουθήσαντος 
θανά-

του του πατέρα, πράγματα τα οποία άφησαν ανεξίτη-

λες πληγές στη μνήμη της. Εκ των επανηλειμμένων λοι-

πόν αφηγήσεων,  
ενθυμούμαι πολλάκι
εγώ
που
δεν θεω-

ρώ  να
σκόπιμον 
αναφερθούν.    

Ένα ακόμη σημειώνω: Έλεγε η μητέρα μου, ότι η δί-
κη είχε τέτοια σοβαρότητα ώστε υπήρχαν και Άγγλοι πα-

ρατηρητές.
       
Ολοκληρώνοντας την παράθεση των αποσπασμάτων

από
τις καταθέσεις της δίκης αυτής κρίνω
  σκόπιμο, επειδή

φωτίζουν με τον καλύτερον, κατά την γνώμη μου, τρόπο τα

γεγονότα της εποχής, να παραθέσω τμήματα της απολογίας

των Χαριλάου Δώδου και Χρήστου Λαζαρίδη.

Ο Χ. Δώδος (δικηγόρος, έφεδρος υπολοχαγός) στη

σελίδα 23 των πρακτικών λέγει (φωτοαντίγραφο αριθμ.
10):       












Αριθ. 31 Πρακτικά συνεδριάσεως του στρατοδικείου της ΙΧ Μεραρχί-
Α
ας του ΕΛΑΣ την 22-6-1944 Πεντάλοφος. Τμήμα Απολογίας Χαριλάου
ΑΑ
Δώδου.

159





«Είναι  ότι
γεγονός  
υπήρχε μια  δυσαρέσκεια
  
και μια

δυσφορία στο 28 Σύνταγμα εξ αφορμής εισβολής του
ο
  

Σλαβομακεδονικού στοιχείου
στις τάξεις  η 
του ΕΛΑΣ· τα
  η
αισθήματα  
αυτά γινόταν μεγαλύτερα από την  
ελευθερία

που  
δόθηκε στο σλαβομακεδονικό  προκα-
αυτό στοιχείο .
η
ηηη
λούσαν αποστροφή». Τακτικά, λέγει ο κατηγορούμενος,
 ησυζητήσεις
«κάναμε  για
την κατάσταση  ηη
αυτή και την
  ατμόσφαιρα
αποπνικτική     η 
που δημιουργήθηκε, αλλά πο-
τέη
δεν κάναμε λόγο για κίνημα. Κατακρίναμε την τακτι-
κή
του ΕΛΑΣ   
απέναντι   
στο Σλαβομακεδονικό 
Στοιχείο,
 
διότι εκτός
των άλλων,  
έμαθα η η
από κάποιον, ότι ένας η

υπεύθυνος είπε βλέποντας την Ελληνική σημαία “Πάλιν
αυτήν η    η 
θ’ ανεβάσουμε”;»
ηη
Είναι αδιαμφισβήτητο, λοιπόν, ότι το κίνητρο για το

επαναστατικό κίνημα ήταν η εισδοχή των Σλαβοφώνων
   
Κομιτατζήδων στον 
ΕΛΑΣ,  
πράγμα τοη ηη
οποίο ήγειρε και

τότε και εγείρει και σήμερα την αγανάκτηση όλων μας.
ΟΔ.  η
Λαζαρίδης 
(μόνιμος η
ταγματάρχης, η
διοικητής του

Συντάγματος λέγει τα εξής (φωτοαντίγραφο αριθμ. 11):

 *

**


φωτοαντίγραφο αριθμ. 11.
Φωτοαντίγραφο εκ της σελίδος 31 των Πρακτικών της 31ης η
ηη
Ακριβές
ηηη
Δίκης του Στρατοδικείου της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ της 22-6-1944
ηη
στον Πεντάλοφο. Απολογία κατηγορούμενου Λαζαρίδη.
* Έζερετς: Βουλγαρίζουσα ονομασία του χωριού Πετροπουλάκι.
** Τσακαλλάρωφ: Αιμοσταγής φονεύς Ελλήνων.



160
Από τα αποσπάσματα καταθέσεων που παρέθεσα

παραπάνω και από τις αντιδράσεις των κατηγορηθέ-
ντων γίνεται φανερό πόσο είχαν παρεισφρήσει στις τά-
ξεις του ΕΛΑΣ οι πρώην κομιτατζήδες εκ των Σλαβομα-
κεδόνων, αυτοί που κάψαν τις οικίες και εφυλάκισαν,
ταπείνωσαν, εβασάνισαν τους κατεχόμενους Έλληνες
και Ελληνίδες της Δυτικής Μακεδονίας, υπό την κάλυ-
ψη των κατακτητών Ιταλών, όταν μετά την συνθηκολό-
γηση της Ιταλίας, αποφάσισαν, υποδυόμενοι πλέον τους
κομμουνιστάς, να γίνουν συνεργάτες με τα τέως θύματά
τους, διότι στον ΕΛΑΣ ήταν εντεταγμένοι ως αντιστασι-
ακοί το σύνολο των Μακεδόνων Ελλήνων, ανεξαρτή-
τως των πολιτικών τους φρονημάτων.
161
Η απόφαση του στρατοδικείου και η τύχη των καταδι-


κασθέντων
ι
ιιι
Πρακτικά Συνεδριάσεως του Στρατοδικείου ΙΧ Μεραρχίας
ιι
του ΕΛΑΣ της 22-6-1944 εις Πεντάλοφο. Απόφαση Στρατοδικείου.

ιι
Από το βιβλίο του Δημητρίου Ζαφειροπούλου, Συ-

νταγματάρχου, το μόνο
σχετικό
ι ι
βιβλίο με   
τη δίκη 
με τίτ-

λο: «Το
ΚΚΕ
και ηι  
Μακεδονία» 
(σελ. 108 
και ι
109) 
παρα-

θέτω τα ακόλουθα:
ιμακράς
«Κατόπιν καιι ι
εξαντλητικής καιι ιι
βασανιστικής
 
ανακρίσεως 
παραπέμφθηκαν όλοιι
στο ι
Ανταρτοδικείο


Πενταλόφου της ΙΧ Μεραρχίας την 25 Ιουνίου
η 
μέχρι 3η

ι   
Ιουλίου 1944. Ο  
επίλαρχος Λαζαρίδης
Χρίστος 
ανέλαβε
    ιι 
όλη την ευθύνη, αντιμετώπισε με ψυχραιμία τους … κατή-ι
ι
ιι
162
     ι ι  

γορους και από κατηγορούμενος μετεβλήθη σε κατήγο-

ρο, μαστίγωσε και βροντοφώναξε στους … δικαστές του:
Δεν είδα πουθενά στις εκδηλώσεις τη λέξη Ελλάδα. Δεν
είδα πουθενά να κυματίζει η ελληνική σημαία, ενώ είδα
βουλγάρικες σημαίες κι άκουσα βουλγάρικα τραγούδια.
Δεν κάνετε Εθνικό Αγώνα…».
Τελικώς και ευτυχώς ουδείς εξετελέσθη από τους κα-
ταδικασθέντες.
Από προφορικές πληροφορίες συνάγεται ότι οι κα-
ταδικασθέντες υπήρξαν τυχεροί και εσώθησαν μετά από
πολλές πάλιν ταλαιπωρίες. Η σωτηρία τους οφείλετο
στο γεγονός ότι, ενώ μετακινούντο υπό αυστηρή συνο-
δεία προς τα δάση της Πίνδου, κατά τις εκκαθαριστικές
επιχειρήσεις των Γερμανών, οι οποίες άρχισαν στις 4-7-
1944, δηλαδή δύο ημέρες μετά την έκδοση της αποφάσε-
ως του στρατοδικείου, περιέπεσαν στα χέρια των Γερ-
μανών, συνελήφθησαν υπ’ αυτών, ενώ εξουδετερώθησαν
οι φρουροί και δεσμοφύλακες. Και εδώ η τύχη τους δεν
ήταν απλή, το μόνο που απέφυγαν την άμεση εκτέλεση
εις εφαρμογήν της αποφάσεως του δικαστηρίου. Στα χέ-
ρια των Γερμανών ταλαιπωρήθηκαν πολύ, και γενικώς
ευρισκόμενοι στις φυλακές της Θεσσαλονίκης υπό την
γερμανική φρούρηση, απελευθερώθησαν, όταν οι Γερ-
μανοί εγκατέλειψαν την Θεσ/νίκη με την λήξη του πολέ-
μου.
Οπωσδήποτε καίτοι η μητέρα μου Ζαχαρούλα Χα-
τσέρα δεν υπήρξε κατηγορουμένη, αλλά μάρτυς, όπου
ανεφάνη και η προσπάθειά της να ελαφρύνει κατά το
δυνατόν την θέση των κατηγορουμένων, η ταλαιπωρία
της, όμως, ήταν σημαντική, αν λάβη κανείς υπ’ όψιν ότι
ήταν μια νεαρά μητέρα ενός μικρού παιδιού και ότι, όλον
163
το χρονικό διάστημα της δίκης, ο σύζυγος της, ο πατέρας

μου ιατρός Ι. Χατσέρας, ψυχοραγούσε πάσχων από την
νόσον.
Β΄ Φάση της νόσου και θάνατος του πατέρα

Η ταλαιπωρημένη από το δικαστήριο μητέρα μου
επανήλθε στο σπίτι της στον βαρύ προορισμό της, στον
ασθενή σύζυγο, στον μικρόν υιόν της. Εσκίαζε βαριά η
απόφαση του δικαστηρίου. Όλα σιωπηλά όλα σκεπτικά,
αλλά ο αγώνας για την επιβίωση, του συζύγου, και την
επανασυγκρότησιν της οικογενείας, έδιδε δύναμη για
την αντιμετώπιση των νέων δεινών.
Ακόμη δεν είχαν συνέλθει από την διαπίστωση του
αποστήματος, την νέα τροπή των πραγμάτων και την κα-
κή προοπτική, που δυστυχώς αντιλαμβάνετο πλήρως ο
ίδιος ο άρρωστος, καθότι ως ιατρός, είχε την δυνατότητα
να προβλέψει την κακή πορεία. Επίσης, ακόμη δεν είχαν
συνέλθει και από την ταλαιπωρία του Στρατοδικείου
οπότε 4 Ιουλίου 1944 πέφτει σαν κεραυνός η είδηση ότι
οι Γερμανοί αρχίζουν εκκαθαριστικές επιχειρήσεις. Εκ-
καθαριστικές επιχειρήσεις για να αποκαθάρουν το έδα-
φος για την επικείμενη αναχώρησή τους από την χώρα
μας καθ’ όσον προέβλεπαν και το δικό τους τέλος, γι’ αυ-
τό ήθελαν να προλειάνουν το έδαφος για την αναχώρη-
ση. Διαισθάνονταν την έλευση της τελευτής και ως τέρας
που σφαδάζει ενώπιον σφαγής, αδίστακτοι και σκληροί
ξεχύθηκαν στα βουνά της Πίνδου για να διαλύσουν τό-
σο τις αντιστασιακές ομάδες, όσο και τους συνεργαζόμε-
νους μ’ αυτές Ιταλούς, τους εναπομείναντες μετά την ιτα-
λική ανακωχή με τους συμμάχους. Οι εκκαθαριστικές αυ-
τές επιχειρήσεις έφεραν την κωδική ονομασία Steinadler
164
Σταυραετός, (Χαρ. Αλέξανδρου, «Μεραρχία Πινερόλο»

σελ. 143).
Άμεσα εξεδόθη γενική διαταγή εις τις μονάδες του
ΕΛΑΣ για γενική κινητοποίηση, όχι προς αντίδραση, αλ-
λά προς διασπορά στους λόγγους, τις βουνοκορφές, τα
δάση και τις σπηλιές, περισσότερο για απόκρυψη και πα-
ραλλαγή, ώστε να μην αποτελούν ενιαίο στόχο με προο-
πτική να επιτευχθεί περιορισμός των θυμάτων εις το ελά-
χιστο.
Στα πλαίσια αυτής της διαταγής, η πρώτη μονά-
δα που κινητοποιήθηκε ήταν το νοσοκομείο της ΙΧ Με-
ραρχίας, με τους γιατρούς του, το νοσηλευτικό προσω-
πικό και τα εφόδια, μεταφέροντες μαζί τους τους βαρέ-
ως πάσχοντας ασθενείς του νοσοκομείου. Κατ’ επέκτα-
ση θα έπρεπε να κινητοποιηθεί και ο ασθενής ιατρός Χα-
τσέρας, όχι τόσο από τον φόβο της επερχόμενης λαίλα-
πας των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων, όσον εκ της ανα-
γκαιότητας να ευρίσκεται ο ασθενής ιατρός πλησίον του
νοσοκομείου και των ιατρών του για την αντιμετώπιση
των κατ’ ανάγκην εξελίξεων της νόσου.
Προς τούτο και ιδιαίτερα για τον ασθενούντα ια-
τρόν διετέθηκαν από το αρχηγείο του ΕΛΑΣ δύο νοση-
λεύτριες αδελφές νοσοκόμοι, τέσσερις τραυματιοφορείς
αντάρτες, οι οποίοι μετέφεραν επί του φορείου τον ασθε-
νή, και οι οποίοι εναλλάσσοντο ανά τέσσερις εκάστο-
τε (ικανή χορεία τραυματιοφορέων γι’ αυτήν την ενα-
λασσόμενη αναγκαιότητα). Παράλληλα διετέθη και ένας
χειρούργος Ιταλός ιατρός, από τους προσηρτημένους εις
τον ΕΛΑΣ, ο Άγγελος Μπαρόν, ένα λεβεντόπαιδο που
πολλά επρόσφερε επί συνεχούς βάσεως στον ασθενή.
Όλη αυτή η συνοδεία, ξεκίνησε για την διασπορά, ως η
165
διαταγή προέβλεπε, στα δάση της Πίνδου, ως συνακό-

λουθη του λοιπού νοσοκομείου. Οι άλλες μονάδες της ΙΧ
Μεραρχίας διασκορπίσθησαν τόσο στα βουνά, όσο και
στην “Βάλια Κάλντα” (Θερμή Κοιλάδα), περιοχή πυκνής
βλάστησης που άνετα μπορούσαν να αποκρυφθούν οι
μονάδες των ανταρτών. Μαζί με τους αντάρτες την ίδια
διασπορά ακολούθησαν και οι Ιταλοί των στρατοπέδων
συγκεντρώσεως, και αυτοί που εργάζοντο στα κτήματα
των χωρικών, για να αποφύγουν την σύλληψη, ώστε με-
τά την εμφανή πλέον επικείμενη κατάρρευση της Χιτλε-
ρικής Γερμανίας να μπορέσουν να επανέλθουν στην πα-
τρίδα τους (Χαρ. Αλεξάνδρου, ό.π., σελ. 143). Ως συνο-
δοί του ασθενούς ξεκίνησαν και τα άτομα της οικογενεί-
ας, η οποία λόγω της καταστάσεως και των αναγκαιοτή-
των είχε ικανώς διευρυνθεί. Ακολουθούσε λοιπόν η μη-
τέρα μου Ζαχαρούλα, η γιαγιά η Ελισάβετ (άγγελος βοη-
θός) η οποία με κουβαλούσε στον ώμο της και εμένα, ένα
ταλαίπωρο παιδάκι, εναλλασσόμενη κατά διαστήματα με
τον παππού μου Αργύρη, τον πατέρα της μητέρας μου. Ο
παππούς είχε αποφυλακισθεί από τους «στιβαρούς όνυ-
χας» των Κομιτατζήδων Βουλγάρων (λόγω της συνθηκο-
λόγησης των Ιταλών) όπου ήταν φυλακισμένος στην Κα-
στοριά (σε φυλακές υψίστης ασφαλείας) οπότε έσπευσε
αμέσως να συμπαρασταθεί στα δεινώς ταλαιπωρούμενα
παιδιά του.
Εδώ οφείλω να περιγράψω και ορισμένα ιλαροτρα-
γικά συμβάντα της ώρας.
Όπως είχα περιγράψει, όταν η μητέρα μου, εκτάκτως με
αφήρπασε και έφυγε ασθμαίνουσα από το σπίτι της στο Άρ-
γος Ορεστικό, όπου ετύγχανε υπό αυστηράν επιτήρηση (κά-
θε απόγευμα έδιδε το παρόν εις το φρουραρχείο των κομιτα-
166
τζήδων), άρπαξε ανεξέλεγκτα και στοιχειώδη ιματισμό. Προς

υπόμνηση της τότε κρατούσας καταστάσεως υπενθυμίζω, ότι,
αυτή η φυγή έγινε εσπευσμένα, όταν για λίγη ώρα ελευθερώ-
θηκε το Άργος από τους Αντάρτες και επικράτησε σύγχυση
και ανεξέλεγκτη αχλύ γεγονότων.
Έτσι λοιπόν, ήταν τόσο βιαία, απρογραμμάτιστη και θο-
λωμένη αναχώρηση, ώστε στον ιματισμό που πήρε, διεπίστω-
σε ότι εμπεριέχεντο μόνο πολυτελή σενδόνια, μαξιλάρια κ.λπ.
καθώς και ρουχισμός πολυτελείας, ο οποίος αφηρπάσθηκε
επειδή τον νόμιζε κοινόν ρουχισμό.
Σ’ αυτήν λοιπόν την εκστρατευτική προσπάθεια, της με-
τακινήσεως προς τους λόγγους και τα βουνά τις τραγικές αυ-
τές ώρες, εκινείτο με ψηλοτάκουνα παπούτσια και επίσημα εν-
δύματα. Μ’ αυτόν τον τρόπο η τραγικότης της ώρας ελάμβανε
και διαστάσεις ιλαρότητας, γι’ αυτό και μίλησα για ιλαροτρα-
γωδία.
Έτσι αναχώρησε ο ασθενής πατέρας μου και όλη η

συνοδεία από το σπίτι του Διλόφου για τα βουνά.
Εδώ και πάλιν οφείλω να τονίσω, τη συμπαράσταση
προς τον πατέρα μου όλων των παραγόντων του ΕΛΑΣ
και μ’αυτόν τον τρόπον, έστω και μετά από 65 χρόνια,
να τους ευχαριστήσω όλους.
Την πρώτη ημέρα έφθασε το νοσοκομείο και οι ασθε-
νείς στην τοποθεσία Ζουροβίτσα και στην κόκκινη σπη-
λιά (Μπιστεριά) περιοχή απέχουσα 2 ώρες πεζοπορίας
από το Δίλοφο όπου η αγριότης του τοπίου έδιδε πολύ
μεγαλύτερη επίταση στο δράμα. Τεράστιοι βράχοι, από-
τομες χαράδρες, χαώδεις σπηλιές, τοπίο από μόνο του
άγριο και τραγικό.
Τη σπηλιά αυτή εθεώρησα σκόπιμο, τον τελευταίο καιρό
να επισκεφθώ σ’αυτήν την περιοχή της Ζουρουβίτσας για να
ειδώ με τα ίδια μου τα μάτια την τόσο πολυθρύλητο για αγρι-
167
άδα, θα έλεγε κανείς, τραχεία ομορφιά του τοπίου. Τώρα ομι-

λούμε για άγρια ομορφιά, τότε όμως ήταν ένα αυστηρό και
δύσβατο καταφύγιο. Ο θρύλος διηγείται πολλά για την περι-
οχή. Ομιλεί για τόπο όπου εκρύπτοντο οι λησταί και διάφο-
ρες άλλες ιστορίες που χάνονται στο χρόνο. Στον μεγάλο πό-
λεμο όμως ο παλαιός θρύλος έρχεται να αντικατασταθεί από
μια πραγματική ιστορία, μια ιστορία που τόσο συνεκίνησε το
χωριό που ακόμη και σήμερα μπερδεύει τον θρύλο με την πρό-
σφατη πραγματικότητα. Τόση ήταν η αίσθηση του τρόμου για
την αγριότητα του τοπίου που σε συνδυασμό με τον θρύλο,
καθώς και με την φήμη της πολεμικής πραγματικότητας, που
είχε αποκτήσει τελευταία η περιοχή, έβλεπε κανείς να απα-
ντούν οι Διλοφίτες με μια έκφραση δέους, όταν εξέφραζα την
επιθυμία για την επίσκεψη.
Παρόλα αυτά απεφάσισα και μαζί με τον εξαίρετο φί-
λο τον Τηλέμαχο Σαμαρά, που όπως προανέφερα είναι ο άν-
θρωπος που και σήμερα κινεί τα νήματα της ζωής του χωρι-
ού, όπως ο αείμνηστος πατέρας του Γιάννης, την περίοδο της
Κατοχής και μέχρι το τέλος της ζωής του, ξεκινήσαμε για την
κόκκινη Μπιστεριά. Με ένα πολύ ισχυρό αγροτικό αυτοκίνη-
το και από κακοτράχαλο και κακοσυντηρημένο δασικό χωμα-
τόδρομο πήραμε τον ανήφορο για τον Αηλιά. Στο δρόμο και
βλέποντας αφ’ενός τον κακό δρόμο, αφ’ ετέρου τις δυσθεώρη-
τες χαράδρες, ομολογώ με την ψυχή στη μύτη και με αίσθημα
στηθικής συσφικτικής δυσφορίας, άκουγα τον φίλο Τηλέμα-
χο να μου διηγείται κυνηγετικές μόνο περιπέτειες της σύγχρο-
νης πραγματικότητας στην περιοχή, θαυμάζοντας την αγριά-
δα της φύσης.
Παράλληλα ο θείος μου και δάσκαλός μου, Σίμος Μανα-
βής, που με συνόδευε στην ιερή αυτή επίσκεψη του τοπίου,
απέμενε αποσβολωμένος από το θέαμα, εκφράζοντας συνε-
χώς τον θαυμασμό του και το συνεχές ερωτηματικό του, «Πώς
φθάσανε ως εδώ πεζοπορούντες και μάλιστα τόσο το φορείο
με τον άρρωστο όσο και οι γυναίκες της συνοδείας;». Επιπλέ-
168
ον, συνεχώς διερωτάτο: «Πώς βρήκαν οι Γερμανοί αυτή τη

σπηλιά, και πώς γνώριζαν τα μονοπάτια!».
Μετά από ικανή απόσταση φθάσαμε στις υπωρείες ενός
τεραστίου υψομέτρου βουνού, που οι απότομες βραχώδεις κα-
τακρημνές του έδιδαν χαώδη φυσιογνωμία, τα δε υψικόρυ-
φα δένδρα που ήταν σκαρφαλωμένα στις άγριες βουνοπλα-
γιές εστόλιζαν το τοπίον με ιδιάζουσα άγρια μεγαλοπρέπεια.
Στις υπωρείες του απότομου αυτού βράχου έβλεπε κανείς τε-
ράστιες συστάδες δένδρων που δεν επέτρεπαν την βατότητα
προς τα μετερίζια του βουνού. Και τότε άρχισε ο αγαπητός φί-
λος να μου διηγείται λέγοντας: «Εκεί στο βάθος, στο απρόσι-
το, στο μόλις ορατό, βρίσκεται η κόκκινη μπιστεριά, η οποία
σήμερα φημολογείται ότι φιλοξενεί αρκούδες. «Αυτή, είναι η
Μπιστεριά του Χατσέρα, που έτσι σήμερα τείνει να πάρει την
επιπρόσθετη προσωνυμία, στα χείλη των Διλοφιτών» κατά
τον φίλο Τηλέμαχο. Κατ’ ουσία απρόσιτος, καθόσον σήμερα
Κόκκινη Σπηλιά (Μπιστεριά) - Ζουρουβίτσα.
169
που μειώθηκαν τα κοπάδια των κατσικιών, η βλάστηση εθέ-

ριεψε και σχεδόν απεκλείσθη οριστικά η περιοχή. Αλλά και
όταν κάπως ήταν βατή η σπηλιά έπρεπε από ειδικό μονοπά-
τι να πλησιάσει κανείς την Μπιστεριά. Ομολογώ ότι και σήμε-
ρα ακόμη ένιωσα δέος από τη θέα του τοπίου. Ενόμιζε κανείς
ότι θα εξέλθουν από τα έγκατα του τρομακτικού βράχου φα-
νταστικά στοιχειά.
Στη “Μπιστεριά”, λοιπόν, την κόκκινη Σπηλιά της

Ζουροβίτσας, οι υπεύθυνοι της συνοδείας φρόντισαν και
κατασκεύασαν στις ρίζες του μεγάλου βράχου μια πρόχει-
ρη καλύβα με κλαδιά, που γρήγορα απέκοψαν, όλοι μαζί
από το δάσος. Εκεί εναπέθεσαν τον άρρωστο γιατρό και
την συνοδεία του, και το λοιπό νοσοκομείο έκανε νέες δι-
ασπορές σε ποικίλα σημεία του δάσους, ο ένας μακράν
του άλλου, όντως διασπορά όπως η διαταγή προέβλεπε.
Σε λίγη ώρα ο ασθενής και η ομάδα του απεμονώθη στο
χάος του τοπίου που έμοιαζε εγκατάλειψη, αλλά όχι χω-
ρίς φροντίδα. Ήταν φαινομενική εγκατάλειψη και τού-
το διότι διήρχοντο υπεύθυνοι, κατά χρονικά διαστήματα,
προς έλεγχο, φροντίζοντες συγχρόνως και για τον ανεφο-
διασμό τροφών και φαρμάκων. Μέσα στο δράμα θαυμα-
στή φροντίδα! Τώρα η φροντίδα καθαριότητος, μαγειρι-
κής σ’ αυτήν την σκηνοπηγία, φανταστείτε πως ήταν εφι-
κτό να γίνει και μάλιστα όταν η φροντίδα αφορούσε και
τον βαρέως πάσχοντα ασθενή.
Δεν άργησε πολύ, για να μη ειπώ την επομένη ημέ-
ρα και μέσα στον ορυμαγδόν των ειδήσεων, όπου από
στόματος σε στόμα, μέσα στη διασπορά στα δάση, περι-
εφέρετο η πληροφορία «σκοτώνουν όποιον βρίσκουν»,
στον ορίζοντα φάνηκε ομάδα Γερμανών με βαρύ εξοπλι-
σμό που ομοίαζαν τους αστακούς. Πράγματι, αυτοί ανε-
170
ξέλεγκτα εσκότωναν οποιονδήποτε, είτε γιατί τους εξε-

λάμβαναν για αντάρτες, είτε για να ενσπείρουν τον πα-
νικόν και την διάλυση στους ομαδοποιημένους αντάρτες
και τα γυναικόπαιδα.
Σύγκρυο και τρόμος συνεπήρε την ομάδα που συνό-
δευε τον ασθενή ιατρό. Άρχισαν όλοι να διασκορπίζο-
νται στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Οι τραυματιοφο-
ρείς αντάρτες συνοδοί στο δάσος. Ο παππούς με αφήρπα-
σε και χώθηκε στις συστάδες των πυκνών δένδρων με την
φροντίδα να σώσουμε τουλάχιστον το παιδί. Οι αδελφές
νοσοκόμες έγειραν στο πλάϊ του αρρώστου γιατρού, πι-
στεύουσες σε κάποια απόδοση οίκτου στις σαμαρίτιδες.
Η μητέρα μου, όμως εστάθη όρθια, οπλίσθηκε με θάρρος
(και ως εκ του χαρακτήρος της απορρέον) εξήλθε της κα-
λύβας και με τα λίγα γαλλικά, που εγνώριζε από τα μα-
θητικά της χρόνια, προσπάθησε να ανακόψει την ορμή
των Ναζί λέγουσα: «Μη, παρακαλώ, μη. Πρόκειται για
βαρειά μυοκαρδίτιδα». Πλησίον αυτής ο φύλαξ άγγελος,
η γιαγιά Ελισάβετ, “κραδαίνουσα” ένα μπουκάλι με ρακί
για προσφορά καλοπιάσματος προς τους εφορμούντας.
Τόση η αυτοθυσία της γιαγιάς αυτής, που στην υπό-
δειξη, εκ μέρους της μητέρας μου, να πάει και αυτή να
κρυφθεί στο δάσος, η απάντηση ήταν: «Τι λες πιδάκιμ’
θα σ’ αφίσου μον’ και μόνη σ’ αυτά τα θηρία»!
Οι δύο γυναίκες λοιπόν με θάρρος και με τον τρόπο
τους απέτρεψαν την είσοδο των γερμανών στρατιωτών,
με μόνη την έκφραση «Μυοκαρδίτις». Φαίνεται κάποιος
από αυτούς εγνώριζε την ιατρική σοβαρότητα του όρου
(καθόσο ως ιατρικός όρος είναι διεθνής ορολογία εξ ελ-
ληνικών προερχομένη), και φαίνεται ότι υπήρχαν μέσα
τους ακόμη ίχνη ανθρωπιάς, και σεβόμενοι τον άρρω-
171
στον και την στιγμήν, καίτοι προσέρχονταν με θηριώδεις

διαθέσεις, μαλάκωσε η ορμή και προ της ζοφεράς πραγ-
ματικότητος, επέπλευσε ο ανθρωπισμός και στις ψυχές
των σκληρών πολεμιστών, με αποτέλεσμα να επιδείξουν
την δέουσα κατανόηση.
Ενώ όλα είχαν καλμάρει, βγήκε από την καλύβα η Νί-
τσα (πεπειραμένη νοσοκόμα) και με φόβο εψέλλισε «Ελά-
τε σας θέλει ο γιατρός». Η έκφραση εξαγρίωσε τα θηρία
(ίσως είχαν μαζί τους κανένα διερμηνέα εκ των Ελλήνων
προδοτών) όταν άκουσαν ότι μέσα υπήρχε γιατρός. Επί-
στευσαν φαίνεται ότι έπιαναν κάποιον γιατρό των αντάρ-
τικων ομάδων (όπερ βέβαια και αληθές) .
Μπήκαν λοιπόν στην καλύβα, ερεύνησαν, και αφού
δεν είδαν υγιή άνδρα παραστεκάμενο στον άρρωστον,
διερωτήθηκαν δια περιέργου εκφράσεως, οπότε η μητέ-
ρα μου, δράτουσσα της ευκαιρίας, λίαν εύστροφα, απή-
ντησε στον Γερμανό. «Η αδελφή, κύριε, δεν εννοούσε ότι
υπάρχει γιατρός, αλλά εννοούσε ότι έχουμε ανάγκη ια-
τρού».
Φαίνεται ότι έπεισε τον Γερμανό στρατιώτη, ο οποί-
ος συγκινηθείς από την ταλαιπωρία αρρώστου και οι-
κογενείας, και από την αδήριτον ανάγκη ιατρού, αντι
να κάνει κακό, εχορήγησε ειδική άδεια και υπέδειξε να
επιστρέψουν όλοι στο χωριό, χωρίς κίνδυνο. Εάν βέβαια
αντιλαμβάνετο ο γερμανός ότι ο ασθενής ήταν ο ίδιος γι-
ατρός και αξιωματικός αντάρτης, τα πράγματα θα ήταν
σκούρα, μέχρι και τραγικά, καθόσον ουδένα εσέβοντο
τότε, που ευρίσκετο στα δάση, εκλαμβάνοντάς τον ως
αντάρτη και μόνο.
Γλύτωσαν όλοι! Τελείωσε η αγωνία! Δεν τελείωσε
όμως η ταλαιπωρία.
172
Κατόπιν τούτου απεφάσισαν, ο μεν άρρωστος πατέ-

ρας μου με τις αδερφές νοσοκόμες, την Νίτσα και την Αν-
θούλα, με τον γιατρό Άγγελο Μπαρόν, με τους τραυμα-
τιοφορείς αντάρτες (που σημειωτέον ότι εναλλάσσοντο
ανά τέσσερις από τόπου εις τόπον) και με μόνη αποκλει-
στικήν συνοδόν εκ των συγγενών την σύζυγον του, προ-
χώρησαν προς τα ψηλότερα βουνά, τον Σμόλικα! Στις
υπώρειες του Σμόλικα κατέληξαν πεζοπορούντες μέρα
νύκτα σε δάση και λαγκάδια, με τελικό προορισμό την
Σαμαρίνα (απόσταση 6 ωρών πεζοπορίας). Η Σαμαρί-
να, ο οικισμός με το μεγαλύτερο υψόμετρο στην Ελλάδα,
1.490 μ., που τον χειμώνα δεν κατοικείτο τότε. Εκεί στε-
γάσθηκαν σε μια οικία που παραχωρήθηκε από το το-
πικό αντάρτικο σώμα, και παρέμειναν αρκετές ημέρες,
επειδή προς τα εκεί δεν επεξετάθησαν οι εκκαθαριστι-
κές επιχειρήσεις. Συνθήκες εκστρατείας, με όλες τις δυ-
σκολίες της προσφυγιάς, αλλά πάντοτε υπό την προστα-
σία των συνοδών ανταρτικών ομάδων, με παροχή στοι-
χειωδών, επισιτιστικών αγαθών, φαρμάκων και ικανής
ιατρικής συμπαραστάσεως, τόσο από τον Άγγελο Μπα-
ρόν όσο και από όλο το Νοσοκομείο που ακολουθούσε.
Εδώ οφείλω να επισημάνω ότι ο εκ Λαρίσης Σαμαριναί-
ος μεγαλέμπορος αείμνηστος Αγορογιάννης συμπαρίστα-
το του ιατρού και της συνοδείας του, εξασφαλίζοντας
κάθε αναγκαίο για προσπορισμό και διατροφή., Δεν εν-
θυμούμαι, δυστυχώς, το όνομά του πλην του επιθέτου
Παράλληλα, οι συνακολουθήσαντες στην κόκκινη
σπηλιά (Μπιστεριά) της Ζουροβίτσας, τόσο η γιαγιά Ελι-
σάβετ, όσον και ο παππούς Αργύριος, πατέρας της μητέ-
ρας μου, έχοντες υπό την προστασία τους και εμένα επέ-
στρεψαν στο Δίλοφο, όπου στο σπίτι της γιαγιάς παρέμει-
173
ναν μέχρι του οριστικού τέλους του δράματος. Εκεί εγώ

και πάλιν βρίσκοντας τους φίλους μου, ζούσα στον κόσμο
μου, στη στοργική αγκαλιά της γιαγιάς Ελισάβετ, με όλα
μου τα αγαθά στη ζεστή φωλιά της οικίας της επιζητώ-
ντας, βέβαια , επί ματαίω όμως, κατά ψυχικάς ώσεις, την
παρουσία και της μητέρας και του πατέρα.
Στη Σαμαρίνα ο πατέρας με επιβαρυνόμενη συνεχώς
κατάσταση παρέμεινε αρκετό χρόνο (από ότι υπολογί-
ζω περίπου ένα ή ένα και μισό μήνα). Η πορεία της νό-
σου του προοδευτικώς επιδεινούτο, αφού μάλιστα λό-
γω της μακράς κατακλίσεως, ενεφάνισε και κατακλίσεις
σώματος, ενώ παράλληλα παρουσίαζε κρίσεις, πυρετικής
εξάρσεως μετά ρίγους. Χαρακτηριστικές κρίσεις σηψαι-
μίας. Το απόστημα του αριστερού βραχίονος, εξελίχθη
σε γάγγραινα, η δε καθημερινή περιποίηση του άκρου
προκαλούσε ασφυκτική δυσοσμία ως από σηπτικής κα-
ταστάσεως, οφειλόμενη πιθανότατα σε βακτηρίδια Coli.
Η κατάσταση κατέρρεε συνεχώς, το δε μεγάλο δράμα
ήταν, η πλήρης συνείδηση των νοσολογικών τεκταινομέ-
νων, από τον άρρωστο. Αντιλαμβάνετο τα πάντα και με
θάρρος και στωϊκότητα αντιμετώπιζε την κατάσταση, δί-
δοντας στη σύζυγο του τις δέουσες συμβουλές για την πο-
ρεία τόσο της περαιτέρω ζωής της, όσο και συμβουλές για
την πορεία και για την δική μου μελλοντική εξέλιξη, που
θα είχα την ατυχία να ζήσω πλέον και να πορευθώ στο
μέλλον, χωρίς τον πατέρα μου.
Το τραγικό είναι ότι κρίνοντας βέβαια με τη σημερι-
νή ιατρική οπτική γωνία την νόσο και την πορείαν της,
θα μπορούσε να ειπή κανείς ότι χωρίς λόγο έφυγε ο άν-
θρωπος αυτός. Θα αρκούσαν λίγα αντιβιοτικά σήμερα
και επιμελημένη κάθαρση έστω και χειρουργική. Το απο-
174
τέλεσμα θα ήταν άριστο σε λίγες μέρες.

Η ζωή στη Σαμαρίνα άφησε βαριές και ζοφερές ανα-
μνήσεις στην άμοιρη μητέρα μου.
Όσο ισχυρός και αν είναι ο χαρακτήρας του ανθρώπου, με-
τά από τόσα και ανεξάντλητα βιώματα που κατέλιπε ένα τό-
σο μεγάλο δράμα που πέρασε κατά την μαύρη εποχή του πολέ-
μου, της κατοχής και της αντίστασης, δεν έμεινε ανέγγιχτος, την
χάραξαν άγρια τα βιώματα εκείνης της εποχής, ώστε στην μετέ-
πειτα ζωή, να βλέπει κανείς τις συνέπειες που της προκαλούσε
η ανάμνηση των τότε γεγονότων. Θέλω να επισημάνω ένα τρα-
γικό συναίσθημα που βίωνε εκάστοτε στην Αλεξανδρούπολη
τώρα και μακράν της εποχής των πολεμικών γεγονότων, όπου
ζούσε μαζί μου η μητέρα μου, όταν υπηρετούσα εκεί ως Καθη-
γητής καρδιολογίας στην Ιατρική Σχολή. Κάθε φορά που φυ-
σούσε Νοτιάς και ξεσήκωνε μεγάλους κυματισμούς στην παρα-
λία κοντά στο σπίτι μας, η μητέρα εννοούσε να κλείνει τα αυτιά
της με πολύ δέος, καθόσον το βουγγητό των κυμάτων της μαινό-
μενης θάλασσας, ήταν πανομοιότυπον με το βογγητό των γέρι-
κων δένδρων του Δάσους της Σαμαρίνας και του Σμόλικα που
έφερναν, την άμοιρη μάνα, τις βαριές αναμνήσεις του παρελθό-
ντος με όλη την άσχημη λεπτομέρεια, σκορπώντας αβάσταχτον
πόνο και μελαγχολία.
Όμως και πάλιν είχε την δύναμη να αντιπαλαίσει και να
αντιδρά. Όχι! Τώρα είμαστε ευτυχείς και με ψηλά το κεφάλι,
αναφωνούσε με το πλατύ και ωραίο χαμόγελο. Όχι! Τώρα Δό-
ξα τω Θεώ, το βουητό της θάλασσας, είναι σθεναρός ήχος αι-
σιοδοξίας πλέον και πρόσκληση χαράς.
Προχωρούσαν οι μέρες μέσα στον Αύγουστο του

1944 γεμάτες αγωνία για τον άρρωστο και την σύζυγο,
ενώ προοδευτικά η αγριότης των Γερμανών κατά τις εκ-
καθαριστικές επιχειρήσεις, εκτονώνετο. Μια εκτόνωση η
οποία οφείλετο, εις την καταστροφήν που είχαν επιφέρει
175
στα μαχόμενα αντάρτικα σώματα, αλλά και στον άμαχο

πληθυσμό της Πίνδου, όσο και διότι κατανόησαν ότι το
τέλος τους ήλθε οριστικά, και δεν τους απελείπετο άλλη
δύναμη, ή μη μόνο η δύναμη της φυγής.
Εν τω μεταξύ τα ανταρτικά σώματα άρχισαν σιγά-
σιγά να συσπειρώνονται και να συγκεντρώνονται από
χωρίου σε χωρίο, και αυτά με άγνωστο προορισμό, κα-
θόσον το μέλλον δεν ήταν συγκεκριμένο. Ο μεγάλος πα-
γκόσμιος πόλεμος φαινόταν ότι έληγε και η πολιτική δια-
μόρφωση των πραγμάτων ήταν ακαθόριστος. Στις μετα-
κινήσεις αυτές, περί τις τελευταίες μέρες του Αυγούστου,
το Νοσοκομείο, μετακινούμενο και αυτό, ακολουθούσε
τις μετακινήσεις των ανταρτικών σωμάτων από την Σα-
μαρίνα και από την Βάλια Κάλντα (Ζεστή κοιλάδα) με
συγκλίνουσα μετακίνηση και με προοπτική την επάνο-
δο στην αρχική αντάρτικη έδρα του Πενταλόφου Βοΐου.
Η πορεία του νοσοκομείου και των ασθενών άρχισε να
κατευθύνεται προς το Δουτσικό κατηφορίζοντας με την
ίδια διάταξη πραγμάτων, όπως κατά την προηγηθείσα
διασπορά, όταν άρχισαν οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις.
Και πάλιν οι τραυματιοφορείς αντάρτες ανά τέσσερις
εναλλασσόμενοι διαδοχικά κατέβαζαν με πολύ περισ-
σότερη τώρα προσοχή τον πνέοντα τα λοίσθια πατέρα
μου. Στο πλευρό του η μητέρα μου, ακούραστη με αντοχή
αντάρτη, εβάδιζε τα κακοτράχαλα μονοπάτια, ενώ συγ-
χρόνως επρόσφερε ότι το δυνατόν προέβλεπε η τότε επι-
στημονική γνώση στον ασθενή σαν ακοίμητος φρουρός.
Μαζί και οι συμπαραστάτες, οι ακάματες αδελφές και ο
Άγγελος Μπαρόν.
Αφού διήλθαν το Δουτσικό συνέχισαν την πορείαν
κατευθυνόμενοι προς την Καλλονή, που θα ήταν ένας
από τους προσωρινούς σταθμούς της μεγάλης πορείας.
176
Χωριό σε υψόμετρο 1.200 μ. Από τα χωριά που τον χει-

μώνα κενούνται λόγω της βαρυχειμωνιάς.
Εξουθενωμένοι φθάσαν στο όμορφο χωριό. Δεν είναι
αδικαιολόγητη η ονομασία. Όντως Καλλονή. Τα διώρο-
φα ψηλά πετρόκτιστα σπίτια, σκεπασμένα με πλάκες, δι-
άσπαρτα στην πλαγιά ενός πυκνόφυτου δάσους, με πλα-
κόστρωτα πανέμορφα δρομάκια, που όλο ανηφορίζουν
από γειτονιά σε γειτονιά. Με προέχουσα αισθητή παρου-
σία του Αγίου Νικολάου, της εκκλησίας που χαρακτηρί-
ζει το χωριό και κοντά της, το όμορφο πετρόκτιστο μι-
κρό Σχολείο.
Όλα όμορφα αλλά θλιβερά. Οι κάτοικοι εντόνως προ-
Οικία Νικολάου Πετροπούλου - Καλλονή Γρεβενών,

όπου απεβίωσε ο Ιωάννης Χατσέρας.
177
βληματισμένοι, όχι μόνο από τα δεινά του πολέμου, από

την φτώχεια και την κακομοιριά, αλλά και εκ του γεγο-
νότος ότι εκαλούντο να δώσουν χέρι βοηθείας στους τα-
λαίπωρους εξ επιδημίας αρρώστους, πέραν της επιβολής
εκ των διαταγών των στρατιωτικώς κρατούντων. Ο εν-
δόμυχος όμως φόβος, για μια διασπορά νοσημάτων επι-
δημικής μορφής, έκανε τους καλοκάγαθους κατά τα άλ-
λα κατοίκους να τρέμουν από φόβο ενδεχόμενης προσεγ-
γίζουσας επιδημίας, γεγονός που τους έκανε να δείχνουν
στην αρχή εντόνως επιφυλακτικοί. Η παρέμβαση όμως
του Παπαηλία, και εν συνεχεία, η αφύπνιση του ενδό-
ψυχου ανθρωπισμού τους έκανε να ανοίξουν τα σπίτια
τους και να προσφέρουν χείρα βοηθείας κατά το μέτρο
των δυνατοτήτων τους, προς τους καταφθάσαντας κατα-
πονημένους και πληττομένους από τις νόσους ασθενείς.
Η κατάστασις της υγείας του πατέρα φαίνεται όμως
ότι επιδεινώθηκε αγρίως, και μετά κόπου ευρίσκετο κα-
τάλυμα για ένα τέτοιο περιστατικό. Ο Λευίτης ιερεύς του
χωριού πατήρ Ηλίας Μάνδαλος, γεμάτος χριστιανική
καλοσύνη που τον διέκρινε, έσπευσε και με την υπόδειξή
του, ο ιατρός πατέρας μου ετοιμοθάνατος πλέον τακτο-
ποιήθηκε εις την οικίαν του αειμνήστου Νικολάου Πε-
τρόπουλου. Η κατάσταση ήταν βαριά, διότι εκτός από
την βαρύτητα του αρρώστου, εκτός από την υπερκόπω-
ση των συνοδών αυτού, προσέτρεξαν και οι άμεσοι συγ-
γενείς από το Άργος Ορεστικό, εις συμπαράσταση των
τελευταίων στιγμών. Δικαιολογημένα έφθασε η μητέρα
του γιατρού, η γιαγιά μου Αργυρώ, οι γονείς της μητέ-
ρας μου παππούδες μου Αργύριος και Αναστασία, οπό-
τε και το πρόβλημα έγινε μεγαλύτερο με την διόγκωση
της ακολουθίας. Και πάλιν η συμπαράσταση όλων των
178
παραγόντων ήταν συγκινητική. Η ανοχή της οικογενεί-

ας Νικολάου Πετροπούλου συγκινητικά μεγάλη, καθό-
σον ο φόρτος που επωμίσθηκε με την φιλοξενία ενός τό-
σο βαρέος περιστατικού ήταν τεράστια. Οφείλω και τώ-
ρα να εκφράσω ευχαριστίας και ευγνωμοσύνη, σ’ όλους
τους αγνούς αυτούς ανθρώπους, που μας συμπαραστά-
θηκαν έτσι στο δράμα μας.
Ο πατήρ Ηλίας συμπαρεστάθη πνευματικά στον πνέ-
οντα τα λοίσθια άρρωστο, τον κοινώνησε των Αχρά-
ντων Μυστηρίων και σαν καλός λευίτης συμπαρεστάθη
και σ’ όλη την οικογένεια.
Ο ασθενής παρ’ όλην την βαρύτητα της καταστάσεως
διατηρούσε τις αισθήσεις του, οι οποίες έτειναν να σβή-
σουν σιγά-σιγά.
Ξημέρωσε και η 29η Αυγούστου, ημέρα που η εκκλη-
σία μας τιμά την μνήμη της αποτομής της κεφαλής του
Ιωάννου του Προδρόμου. Ο ασθενής Ιωάννης αφού έλα-
βε τις ευχές όλων (επί τη ονομαστική εορτή), εδήλωσε
με όση δύναμη του είχε απομείνει ότι θα ήθελε να ιδεί
το παιδί του για τελευταία φορά. Η επιθυμία του ασθε-
νούς έγινε διαταγή για όλους. Ειδοποίησαν αμέσως την
γιαγιά Ελισάβετ στο Δίλοφο, όπου βρισκόμουν υπό την
θαλπωρή της και που έπαιζα αμέριμνος, συμμεριζόμενος
όμως, κατά στιγμές εκ διαισθήσεως, και το επικείμενο με-
γάλο δράμα.
Βεβαιώνω και τώρα ότι, καίτοι ήμουν μόνο 5 ετών,
αντιλαμβανόμουν πολλά και υπέφερα πολύ. Δεν ήθελα
όμως να ομολογήσω την συμμετοχή μου στην κατάστα-
ση και άφηνα τη μητέρα μου να νομίζει ότι με ξεγελού-
σε με την δήθεν χαρούμενη συμπεριφορά της και τα τρα-
γούδια που είχε τη δύναμη και μου έλεγε και το όλο θέα-
179
τρο που έπαιζε. Η γιαγιά ανέλαβε την υποχρέωση όπως

πάντα και αφού πήρε αγωγιάτη αλλά και με την συνο-
δεία του Γιώργου και Άγγελου Πετρόπουλου (όπως με
ενημέρωσαν οι ίδιοι προ τριετίας που τους γνώρισα λί-
γο πριν φύγουν από την ζωή) ξεκινήσαμε μόλις βράδιασε
για την Καλλονή, απόσταση μεγαλύτερη των δύο ωρών
πεζοπορίας.
Ταξιδέψαμε για την Καλλονή, το βράδυ της 29 Αυ-
γούστου. Συνοδεία μας ήταν το λαμπρό αυγουστιάτικο
φεγγάρι (Πανσέληνος) τόσο, ώστε φαινόταν όλες οι βου-
νοκορφές και οι κάμποι σαν να ήταν μέρα. Όλοι θαυμά-
ζουν τις φεγγαρόλουστες βραδιές, και το τόσο λαμπρό
φεγγάρι. Εγώ όμως, από τότε, δεν είναι δυνατόν να ανε-
Καλλονή Γρεβενών.
180
χθώ πανσέληνο. Κάθε τέτοια βραδυά για μένα σημαί-

νει μελαγχολία από την πρόσκληση των αναμνήσεων. Η
πανσέληνος της 29ης Αυγούστου σημάδεψε την ζωή και
την ψυχή μου...
Φθάσαμε τα μεσάνυχτα στην Καλλονή.
Γεμάτος λαχτάρα και αγάπη, έτρεξα να αγκαλιάσω
την μαμά και τον μπαμπά. Παρ’ όλην την αποτρεπτική
οσμή που απέπνεε το απόστημα (βακτηρίδια Coli) έπεσα
πάνω του με φιλιά, τον έσφιξα και τον φίλησα και πά-
λιν. Ο πατέρας άφησε το πνεύμα αμέσως μετά, και πέρα-
σε οριστικά στην ιστορία.
Με απομάκρυναν με τρόπο, και άρχισαν, όλοι και οι
παραστεκάμενοι ευγενείς κάτοικοι του χωριού, τον ευ-
πρεπισμό του νεκρού κατά τα έθιμα. Κατ’ εντολήν της Με-
ραρχίας, ενεδύθη ο νεκρός με την τιμητική στολήν του Έλ-
ληνος ανθυπιάτρου αξιωματικού. Απέθεσαν την σωρό επί
των πολυτελών τώρα και θαυμασίας καλλιτεχνική κατα-
σκευής σενδονίων, τα οποία και πάλιν υπενθυμίζω, η μη-
τέρα είχε αφαρπάσει από το υπό καταστροφή σπίτι του
Άργους, ως κοινόν ιματισμόν. Αλλοίμονο όμως, φαίνεται
η μοίρα εκ λάθους προόριζε τα κεντητά αριστουργήματα
για τον τιμητικό, της τραγικής ώρας εξωραϊσμό! Το ένα
από τα αντίστοιχα πολυτελή και θαυμαστής κεντητικής
τέχνης μαξιλάρι, ετέθη προς στήριξη της κεφαλής του νε-
κρού, το δε άλλο, την τραγική αυτή ώρα, το χάρισε η μη-
τέρα μου παρά τον μεγάλο πόνο εις τον αξιόλογο άνθρω-
πο και ιατρό Άγγελο Μπαρόν, εις έκφραση ευγνωμοσύνης
στον ιατρό που μας παραστάθηκε από κοντά σε όλην την
πορείαν του δράματός μας.
Αφού προετοιμάστηκε όλο το σκήνωμα με πολλή ευ-
λάβεια και σύμφωνα με τα έθιμα, με αγκάλιασε η μητέρα
181
και αφού προσήγγισε τον νεκρό πατέρα μου, είπε με σο-

βαρότητα, νομίζουσα, ότι δεν αντιλαμβάνομαι τα γεγο-
νότα. «Ο μπαμπάς τώρα κοιμάται, αλλά τον προετοιμά-
σαμε για αύριο που θα φύγει για την Θεσσαλονίκη, όπου
πιστεύουμε ότι θα γίνει καλά».
Αμέσως η είδηση του γεγονότος εξαπλώθηκε σ’ όλο
το χωριό, σιγά-σιγά άρχισαν, μία-μία, οι γυναίκες να
προσέρχονται για να επιδώσουν, κατά το έθιμο του χω-
ριού, τις δέουσες τιμές και να μοιρολογήσουν το παλικά-
ρι (ετών 37).
Εγώ απεσύρθηκα με τα παιδιά της οικογενείας Πε-
τροπούλου, τον Άγγελο και τον Γεώργιο, για να ξεκου-
ραστώ μετά το κουραστικό ταξίδι με τα άλογα, και την
τραγικότητα της στιγμής, που κατανοούσα απολύτως,
παίζοντας το σχετικό θέατρο, για να μη δυσαρεστήσω
την μητέρα που πίστευε ότι με πείθει.
Αμέσως οι γυναίκες άρχισαν τα μοιρολόγια, τα θαυ-
μαστά «ελεγειογραφείας αριστουργήματα» (όπως τα
έλεγε ο καθηγητής μου Μιχαήλ Καλινδέρης). Δυσανεξία,
για την μονοτονία του μέλους και του ύφους, πέραν της
εκλεκτής και θαυμαστής ποίησης, έπεσε σε όλους. Για μέ-
να το δράμα επιδεινούτο από την όλη τελετή και συνε-
χώς έλεγα «να φύγουν αυτές οι κακές οι κυρίες» «δεν
τις θέλω αυτές τις κυρίες» για να με καθησυχάσουν, τα
δυο παιδιά της οικογενείας, όλη την νύκτα, κτυπούσαν
με το τσιμπίδι (μασιά) τον φανοστάτη (σιδερένιο στατώ
επί του οποίου έκαιγε δαδί προς φωτισμό), σαν ένα αυ-
τοσχέδιο κουδούνι. Σκοπός της κρούσεως η παραγωγή
εντόνου ήχου, κουδούνισμα, για να καλύπτεται το μοι-
ρολόϊ, ώστε να μπορέσω να ξεγελαστώ και να κοιμηθώ
για λίγο. Αλλά που; Όσο τα μοιρολόγια, τόσο τα κου-
182
δουνίσματα, άλλο τόσο η ενδόμυχη συναίσθηση του με-

γάλου κακού, την γνώση του οποίου, επιπλέον, έπρεπε
να αποκρύψω από την μητέρα, επιδείνωσαν την όλη κα-
τάστασή μου.
Η επομένη μέρα 30 Αυγούστου 1944, ημέρα της επι-
σήμου τελετής. Ήταν δεν ήταν 12 με 1 το μεσημέρι όταν
άρχισε η πομπή. Τιμητικό Άγημα του ΕΛΑΣ απέδιδε τι-
μάς. Ο παπα-Ηλίας τον πρώτον λόγον. Πήραμε την ανη-
φοριά από το σπίτι της οικογενείας Πετροπούλου, ανε-
βαίνοντες προς τον περιφερειακό δρόμο. Το γαλάζιο νε-
κροκρέβατο ακολουθούμενο από την μαυροντυμένη νε-
αρή μητέρα, από το χεράκι κι εγώ με πλήρη επίγνωση της
Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου Καλλονής, όπου ετελέσθη

η εξόδιος ακολουθία του Ιωάννου Χατσέρα, την 30-8-1944.
183
ώρας, προβοδούσαμε τον πατέρα για το μεγάλο ταξίδι...

για την Θεσσαλονίκη... Κόσμος πολύς ακολουθούσε σι-
ωπηλά, ενώ ο παπα-Ηλίας απέτεινε τις δέουσες ευχές. Η
πομπή προχωρούσε προς τον Άγιον Νικόλαον.
Αρχίζει η εξόδιος Ακολουθία. Όλα με σειρά, όλα με
τάξη. Σήμερα φεύγει ο νεαρός γιατρός, που όλο επρόσφε-
ρε, επρόσφερε, ανθρωπιά και ελπίδα στον πονεμένο άν-
θρωπο. Όλοι με μελαγχολική προσοχή ακολουθούσαν,
παίρνοντας τον κατήφορο από τον Άγιο Νικόλαο προς
την αιώνια κατοικία. Ερρίφθησαν τιμητικοί πυροβολι-
σμοί, εψάλη και ο ύμνος της τρίτης Διεθνούς «Επέσατε
θύματα, αδέλφια».
Και όλα τελείωσαν, και όλοι απήλθαν, εμείναμε μό-
νο εμείς η νεαρή μάνα με εμένα, αποφασισμένοι να συ-
νεχίσουμε την ζωή, διότι έτσι πάντοτε γίνεται, η ζωή συ-
νεχίζεται! Στηριζόμενοι στην παρουσία της γιαγιάς Ελι-
σάβετ, στην παρουσία της γιαγιάς Αργυρής (μητέρας του
πατέρα μου), της γιαγιάς Αναστασίας και του παππού
Αργυρίου, γονέων της μητέρας μου, ξεκινήσαμε για το
μελλοντικό μεγάλο ταξίδι της ζωής.
Η πορεία της οικογενείας μετά θάνατο του πατέρα

Έτσι τελείωσαν όλα στο βουνό, μαζί με το τέλος του
Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το τέλος της αντίστασης και
την απαρχή μέσα από τα συντρίμμια, μίας νέας ζωής με
την προσπάθεια ανασυνθέσεως της Ελλάδας μας, της
κοινωνίας μας, παράλληλα με την παγκόσμια ανασύνθε-
ση των πραγμάτων.
Η οικογένεια Χατσέρα, ελλιπής πλέον κατά το μέγι-
στο ποσοστό, πήρε τον κατήφορο για την μικρή πατρίδα
το Άργος Ορεστικό. Η μητέρα, εικοσιπεντάχρονο κορι-
184
τσάκι που ντύθηκε στα μαύρα για μια ζωή, έταξε ως σκο-
πό της ζωής της το παιδί της και μόνο, απαρνούμενη ορι-
στικά τον εαυτό της.
Έζησε, η Ζαχαρούλα Χατσέρα, η μητέρα μου, τα κα-
τοπινά χρόνια, τιμώσα σε υπερβολικό βαθμό, θα έλεγε
κανείς το όνομα του συζύγου, αφιερωμένη στη ζωή του
παιδιού της και μόνο! Έφυγε την 23-4-2000 από αυτή
την ζωή γεμάτη ικανοποίηση, τιμώμενη από όλους για
την θυσία της, ως παράδειγμα και πρότυπο συζύγου και
μητέρας.
Αφήσαμε το βουνό. Αφήσαμε όμως και ένα μεγάλο
κόσμο, τον υπέροχο κόσμο του Βοΐου και γενικώς της
Πίνδου, μια λαμπρή κοινωνία που μας περιέβαλε με αν-
θρωπιά και αγάπη, σ’ όλη μας την πορεία και ιδίως τις
τελευταίες τραγικές στιγμές. Φύγαμε μέσα στην θλίψη
και την καταχνιά, αλλά πάντοτε μέσα μας γεννούσε φως
Γράμμα Γιαγιάς Ελισάβετ Κουρναβίδου.
185
η καθαρότης ψυχής, ο πολιτισμός, και η καλοσύνη με την

οποίαν μας περιέβαλε ο βοϊακός κόσμος με πρωτοστα-
τούσα την γιαγιά Ελισάβετ.
Δεν φύγαμε κατ’ ουσίαν, καθόσον οι πνευματικοί δε-
σμοί μας ενδυναμώθηκαν περισσότερο τώρα, καθόσον
όλος ο κόσμος μας επολιτογράφησε ως Βοϊότες, και δη
Διλοφίτες και καμαρώνομε γι’ αυτό.
Η γιαγιά Ελισάβετ μας ενέταξε στη χορεία των παι-
διών της, και εμείς αισθανόμαστε την οικογένεια των
αείμνηστων Γεωργίου και Ρίτσας Βασιλάκη, του υιού της
γιαγιάς, ως τους πιο κοντινούς συγγενείς. Τα δε αγαπητά
εγγόνια της γιαγιάς την Έλσα Αλκιβιάδου Παναγοπού-
λου και την αείμνηστη Ντιάνα Γεωργίου Μπουγιούκα,
υψηλότερα αδέλφια από αυτά που κατά γονιδιακή συγ-
γένεια θα είχαμε. Τα παιδιά τους και παιδιά μου. Επιπλέ-
ον, προς ισχυροποίηση του συγγενικού δεσμού με την οι-
κογένεια της γιαγιάς, εβάπτισα –και με αυτόν τον τρόπο,
έγινα πνευματικός πατέρας του μοναχογιού του ζεύγους
Ντιάνας και Γεωργίου Μπουγιούκα– τον αγαπητό μου
και άξιον νέον ιατρόν, επίδοξον καρδιοχειρουργό Ιωάν-
νη Μπουγιούκα. Τους ευχαριστώ για όλα και ευγνωμό-
νως αναφέρομαι στο όνομα της γιαγιάς Ελισάβετ. «Αιω-
νία η μνήμη αυτής».
Θα περιγράψω, μια άλλη σπάνια συμπεριφορά της
εκλεκτής αυτής κυρίας, της γιαγιάς Ελισάβετ. Όταν εν
έτει 1952 αποφασίσαμε να κάνουμε την ανακομιδή των
λειψάνων του πατέρα, αποταθήκαμε, σε μια από τις συ-
χνές επισκέψεις μας, στη Γιαγιά στο Δίλοφο, η οποία μας
απήντησε. «Δεν είναι δική σας δουλειά αυτή παιδιά μου.
Θα πάω εγώ, με την εποπτεία μου να κάνει τη δουλειά ο
αρμόδιος».
186
Έτσι και έγινε. Όταν λοιπόν επέστρεψε από την Καλ-

λονή, έφερε μαζί της τον επιτάφιο Σταυρό του πατέρα
λέγουσα: «Θέλω όταν πεθάνω να βάλετε και τον σταυρό
του Γιατρού μου κοντά μου». Έκτοτε περάσαν τα χρό-
νια, περάσαν επί πολύ καθόσον η γιαγιά έζησε έως τα 97
έτη ζωής. Ο Σταυρός χάθηκε στα χόρτα του Κοιμητηρίου
του Διλόφου, και έτσι, ξεχάστηκε σχεδόν η επιθυμία της
Γιαγιάς. Προ έτους λοιπόν σε κάθαρση και ευπρεπισμό
του κοιμητηρίου ανευρέθη. Κατόπιν ευγενούς αδείας της
οικογενείας απεφάσισα και έστησα τον Σταυρό κοντά
στη γιαγιά, εις δε την αναθηματική πλάκα ανέγραψα:
«Η επιθυμία της γιαγιάς Ελισάβετ αποτελεί για μας

επιτακτική τιμή και ανάγκη.
Αφιερώνομε τον επιτάφιο Σταυρό του Ιατρού Ιωάν
νου Χατσέρα εις την μεγάλη κυρίαν την γιαγιά Ελισάβετ
Β. Κουρναβίδου, σε ένδειξη τιμής αγάπης και ευγνωμοσύ-
νης.
Οικογένεια Ι.Δ. Χατσέρα».
Τιμή κι ευγνωμοσύνη και σε όλους τους άλλους, επω-
187
νύμους και ανωνύμους, που με οιονδήποτε τρόπον μας

συμπαραστάθησαν στο δράμα μας αυτό.
Ιδιαίτερα όμως οφείλω να πω δυο λόγια και για τον
λευίτη Ιερέα πατέρα Ηλία Μάνδαλο, ιερέα της Καλλο-
νής, ο οποίος σήμερον νομίζω εγγίζει την εκατονταετία,
επιζών θαλερός με πνευματικότητα υψηλή, ο ιερέας αυ-
τός, αφού αναφέρεται πάντοτε και κατ’ επανάληψη στις
τελευταίες ώρες του πατέρα μου, αφού κατ’ επανάληψη
εμνημόνευσε
αυτόν εις τις
θρησκευτικές
τελετές, μου
υπέδειξε την
ανέγερση κε-
νοταφίου σε
ανάμνηση της
ταφής του Ια-
τρού στο χω-
ριό, τιμής ένε-
κεν καθόσον
τα οστά ευρί-
σκονται στο
οικογενειακό
μνημείο του
Άργους Ορε-
στικού.
Περίεργη
και ενδεχομέ-
νως σημαδια-
κή σύμπτωση!
Την ώρα αυτή Μνημείο (κενοτάφιο) Ιωάννου Χατσέρα
εις Καλλονή.
188
που έγραφα και επεσήμανα την προσωπικότητα και την συ-

μπαράσταση που τύχαμε εκ μέρους του σεβαστού λευίτου, του
ιερέα Ηλία Μάνδαλου, στις βαριές εκείνες ώρες του δράματός
μας, έφθασε η είδηση: «Ο ιερεύς Ηλίας Μάνδαλος, πλήρης ημε-
ρών μετέστη προς Κύριον, καταλείπων την στρατευομένη εκ-
κλησίαν μεθιστάμενος προς την θριαμβεύουσα».
Από αυτήν τη θέση εύχομαι εις τον σεβάσμιο Ιερέα Ανά-
παυση ψυχής μετά των Αγίων. Τόσο εκ της συμπτώσεως αυ-
τής, όσον και εξ αυτού τούτου του γεγονότος του θανάτου του
αειμνήστου πλέον πατρός Ηλία, έσπευσα εις συμπαράσταση
προσωπικώς, οπότε και δια ζώσης ευχήθηκα δεόντως τα εκλε-
κτά παιδιά του.
Ευκαιρίας δε δοθείσης, εκεί εις το όμορφο χωριό, όπως
και το όνομα δηλώνει, την Καλλονή, με επλησίασαν πολ-
λοί επιζώντες κάτοικοι, μη επιλήσμονες της τότε παλαιάς δι-
κής μας ιστορίας στο χωριό, και αφού διαπίστωσαν ποιος εί-
μαι, αναφέρθηκαν, ως αψευδείς μάρτυρες των τότε γεγονότων
στην πολλή σημαντική επικήδειον τελετή του πατρός μου την
30η Αυγούστου 1944, και μου διηγήθηκαν:
Ιδιαίτερα η θαλερά κυρία Μαρία Τσιώτα, η οποία αφού
μου είπε ότι είναι 88 ετών τώρα, εδήλωσε ότι τότε ήταν νέα
κοπέλα, που τόσο εντυπωσιάστηκε από την πρωτοφανή, για
το χωριό, τελετή, ώστε παρακολουθούσε μετά δέους τους ομι-
λητές, που ήταν πολλοί, εκ των οποίων το πλείστον γιατροί.
Όλοι μίλησαν καλά και συγκινητικά, ο τελευταίος όμως ομι-
λητής άρχισε με την ακόλουθον επιγραμματικήν έκφραση, που
εντυπωσίασε τόσο την μικράν τότε κυρία Μαρία, ώστε απο-
στήθισε τις φράσεις και μου τις απήγγειλε με θαυμασμό και
συγκίνηση:
«Τίμιο παιδί του τόπου μας
Παιδί της Καστοριάς
Γιατρέ της φτωχολογιάς….»
Τέλος, αφήσαμε πίσω μας τους ακαταπόνητους συ-
189
μπαραστάτες μας σ’ όλη την πορεία της νόσου. Τις αδελ-

φές νοσοκόμους την Νίτσα και την Ανθούλα, καθώς και
τον άριστον νέον Ιταλόν Ιατρόν, τον Άγγελο Μπαρόν.
Με τους ανθρώπους αυτούς μας συνέδεσε ιδιαίτερος δε-
σμός καθόσον ζυμωθήκαμε μαζί τους σε επώδυνες φάσεις
και αγώνες. Τους ευχαριστώ και αυτούς.
Προσαρμογή στη νέα μεταπολεμική ζωή

Μετά από το μακρύ τα-
ξίδι της καθόδου από την
Πίνδο, φθάσαμε σ’ ενα κα-
θημαγμένο Άργος Ορεστι-
κό. Διήλθαμε και καταλή-
ξαμε στην Καστοριά στο
σπίτι της οικογενείας Θωμά
Δούμα.
Οικογένεια στενής συγ-
γενικής συνδέσεως με ιδι-
αίτερους δεσμούς αγάπης
συμπαθείας και πνευματι-
κής αλληλοκατανοήσεως.
Δι’ εμέ δε προσωπικά ήταν
οι πνευματικοί μου γονείς,
ήμουν ο βαφτισιμιός τους.
Εφρόντισαν οι άνθρωποι
αυτοί, δι’ επιστολής τους εις
το Δίλοφο, να μας ενημε-
ρώσουν, πέραν των άλλων Δημήτριος Ι. Χατσέρας.
και για την ακαταλληλότη- Μετά την επιστροφή
τα της οικίας των παππού- από το βουνό.
δων (γονέων της Ζαχαρού- Μόλις απορφανισθείς, 1945.
190
λας) εις την οποία κατ’ ανάγκην έπρεπε να επιστρέψω-

με, μετά τις προαναφερόμενες μεγάλες καταστροφές του
δικού μας σπιτιού και νοικοκυριού. Ελάτε σ’ εμάς, έλεγε
η πρόσκληση των εκλεκτών αδελφών και θείων Ιφιγενεί-
ας και Θωμά Δούμα. Η κατάσταση στο πατρικό σας σπί-
τι είναι προσωρινώς ακατάλληλη. Πιστεύομε σε λίγο θα
διορθωθούν τα πράγματα, και τότε πάτε να συγκατοική-
σετε με τους γονείς και παππούδες σας. Έτσι και έγινε!
Παραμείναμε και απολαύσαμε την θαλπωρή της οικογε-
νείας Δούμα επί ένα έτος. Εδώ περιττόν να περιγράψω
ότι γνώρισα, εγώ προσωπικά, την πιο όμορφη αδελφική
συμπαράσταση, από τα εκλεκτά εξαδέλφια μου τον Δα-
μιανό (Μανιούλη) ο οποίος ήταν 5 χρόνια μεγαλύτερός
μου, και τον Βασίλειο (Άκη) 10 χρόνια μεγαλύτερο. Με
πολλή αγάπη, εκδηλούμενη, άλλοτε με έμπρακτη συμπα-
Ιφιγένεια και Θωμάς Δούμα και Ζαχαρούλα - Δημήτρης Χατσέρας.

191
ράσταση, παιχνίδια, τραγούδια, αδελφικά πειράγματα,

ακόμη και παιδικές φιλονικίες και ζαβολιές. Ενθυμούμαι
το ωραίο: Με πειράζαν χαϊδευτικά ως μικρότερος που
ήμουν, 5 ετών τότε, και επειδή η γλώσσα μου ήταν προ-
κλητικά χωριάτικη αλλά χαριτωμένη (άλλωστε πρόσφα-
τα είχα κατέβη από το βουνό) μιμούμενοι την χωριάτι-
κη έκφρασή μου, κατασκεύαζαν πειρακτικά, αλλά χαϊ-
δευτικά τραγουδάκια με ωραίο ρυθμό. «Έλα δα (θα) σι
(σου) λέου (λέγω) λιγου (λίγο), πότι (πότε)...». Εις απά-
ντηση επικαλούμην την βοήθεια της μαμάς λέγων: «α-α-α
– Μαμά, μι πιργιαλούν (περιγελούν)». Ανταπέδιδα, βέ-
βαια, κι εγώ πειράγματα.
Αναφέρομαι με πολ-
λή συγκίνηση σ’ αυτές τις
τρυφερές παιδικές ανα-
μνήσεις γεμάτες παιδική
ξενοιασιά και αγάπη.
Τα ως άνω, ως μια
αναφορά αγάπης και ευ-
γνωμοσύνης προς τους
εκλεκτούς αυτούς νονούς
και θείους και τα λαμπρά
εξαδέλφια, τον εκλε-
κτό Βασίλειο (Άκη) σή-
μερα ομότιμο καθηγητή
της Βιοχημείας σε Πανε-
πιστήμια στην Αμερική,
και στον αείμνηστο Δα-
Γιαγιά Αναστασία Αναστασίου μιανό, Ακτινολόγο άρι-
Γκίνη-Κοσματάση, στον συνάδελφο Ιατρόν
Διδασκάλισσα 1891-1973. που πρόσφατα εχάσαμε.
Έργο ζωγράφου Αντωνίου Φωτίου. Ήλθε ο καιρός. Με-
192
τά παρέλευση έτους, έφθασε ο δεύτερος παππούς, ο θε-
τός πατέρας της μητέρας μου και αδελφός του φυσικού
πατρός αυτής ο Αναστάσιος Κ. Γκίνης, με το θυμόσοφον
ύφος του, και την μεγάλη πνευματική καλλιέργεια, απο-
τεινόμενος προς την μητέρα μου και λέγει: «Έλα, παιδί
μου, Χριστός Ανέστη, τα πάντα απεκαταστάθηκαν στο
πατρικό σου σπίτι, σε περιμένουμε με μεγάλη στοργή και
αγάπη».
Βέβαια, επιστρέψαμε στην αγκαλιά των τριών παπ-
πούδων του προαναφερόμενου (κατ’ ουσίαν θείου), της
συζύγου του, και λαμπρής γιαγιάς μου της Αναστασίας
Γκίνη, και του φυσικού παππού Αργυρίου Κ. Γκίνη. Από
ότι αντιλαμβάνεστε είχε τρεις γονείς η μητέρα μου. Η για-
γιά Αναστασία, διδασκά-
λισσα σπανίας μορφώσε-
ως και καλλιεργείας, άν-
θρωπος ανεπανάληπτος,
λεπτός χαρακτήρας, υπο-
μονετικός, εμπνέουσα χα-
ράν, ανθρωπιά, καλωσύ-
νη, ευπρέπεια και προ πα-
ντός απεριόριστον αγά-
πην. Σ’ αυτόν τον ανθρώ-
πινο θησαυρό εκουρνιά-
σαμε, ευρήκαμε λιμάνι
απάνεμο ψυχής, και εδώ
καλλιεργήθηκε το είναι
μας. Παράλληλα κατό-
πιν μακράς φροντίδας, πε-
ρίπου μετά από δύο χρό- Παππούς Αργύριος Κ. Γκίνης-
νια από του θανάτου του Κοσματάσης (1879-1970).
πατέρα, εδέησε το χαρ- Έργο ζωγράφου Αντωνίου Φωτίου.
193
Ζαχαρούλα και Δημήτριος Χατσέρας. Στη φωτογραφία προς

έκδοση βιβλιαρίου συντάξεως του ΤΣΑΥ 1946.
Αναμνηστικό Μετάλλιο Ιωάννου Δ. Χατσέρα

της εθνικής αντιστάσεως 1941-1945.
194
τοβασίλειο της τότε ανώμαλης καταστάσεως να εγκρίνει

την συνταξιοδότησή μας από το ΤΣΑΥ. Όσον αφορά την
κρατική μέριμνα, ούτε λόγος άλλωστε. Εθεωρηθήκαμε, ως
αντάρτες του ΕΛΑΣ, ότι δεν έχουμε δικαίωμα κρατικής
συντάξεως.
Μετέπειτα, όταν το 1982 η κυβέρνηση απεφάσισε
στην αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης, ελάβαμε δί-
πλωμα αναγνωρίσεως, καθώς και μια στρατιωτική σύ-
νταξη την οποία ελάμβανε η μητέρα μέχρι το τέλος της
ζωής της.
Η γιαγιά και οι παππούδες λοιπόν ήταν πλέον στη-
ρίγματα και το σπίτι τους σπίτι μας. Μας λάτρευαν χωρίς
καμμία υπερβολή, και μας αποκαλούσαν παιδιά τους αμ-
φοτέρους (επειδή δεν είχαμε και μεγάλη διαφορά ηλικίας
με την μάνα). Όταν τους ερωτούσαν, πόσα παιδιά έχετε,
απαντούσαν με χαρά «δύο – μια κόρη και ένα γιο». Μ’
αυτό τον τρόπο μεγαλώναμε υπό τόσο μεγάλη πνευματι-
κή προστασία και στήριξη.
Τέλος τα δράματα. Αρχίζει αισιοδοξία, Νέα εποχή
ανατέλλει.
Εδώ οφείλω, με πολύ σεβασμό και αγάπη, να αναφερ-
θώ και στους εκλεκτούς παππούδες μου, τους χαροκαμέ-
νους γονείς του πατέρα, οι οποίοι καθημαγμένοι από τα
δεινά του πολέμου, κατεστραμμένοι οικονομικώς πλήρως
(ήταν πρώην εύποροι μετανάστες) κατέφυγαν πλέον στα
σπίτια των άλλων παιδιών τους, που και αυτοί δεν ευπο-
ρούσαν, μετά τον καταστροφικόν πόλεμο, αφού βέβαια
έχασαν τον πιο ισχυρό οικονομικά προστάτη τους, τον
γιατρό γιο τους και καμάρι τους. Έζησαν περιορισμένη
ζωή πλέον, αλλά όχι εγκαταλελειμμένοι. Με πολλή αγά-
πη από όλους μας. Η μητέρα μου, η νύφη τους, εστάθη πα-
195
ντοιοτρόπως στο πλευρό τους, ιδιαίτερα για ηθική και

ψυχική στήριξη, διότι άλλη μεγάλη ανάγκη, κατ’ ουσίαν
δεν είχαν. Όμως η συχνή παρουσία δίπλα τους τόσο της
Ζαχαρούλας, όσο και του εγγονού, τους έδιδε φτερά ελ-
πίδος. Βρισκόμασταν συχνά στους παπούδες και στους
θείους και τα αγαπητά εξαδέλφια για στήριξη οικογενει-
ακού δεσμού, σαν να ήταν κοντά μας και ο μεγάλος μας
απών.
Ο προστατευόμενος εγγονός τους Δημήτρης ήταν ο
λατρεμένος εγγονός όλων των παππούδων και άξιος συγ-
γενής όλων των εξαδέλφων. Για τον λόγο αυτό, ευγνωμο-
νώ ακόμη περισσότερο την μητέρα και όλους τους παπ-
πούδες μου, που μου επρό-
σφεραν και αυτήν την ευ-
ρείαν οικογενειακή σύν-
θεση του περιβάλλοντός
μου και που έτσι ετίμησαν
διπλά τον απόντα πατέρα
μου.
Θα ήταν παράλειψή
μου να μην αναφερθώ ευ-
καιριακά και στον αγα-
πητό μου εξάδελφο τον
Δημήτρη Χατσέρα του
Χρίστου, γιο του αδελφού
του πατέρα μου, ο οποίος
βοήθησε με πολλές θυσίες
τον αδελφό του και πατέ-
ρα μου, σε όλη την πορεία
των σπουδών του. Αναφέ-
Γιαγιά Αργυρή Δ. Χατσέρα, μητέρα του ρομαι ιδιαίτερα στον εξά-
Ιατρού.
196
δελφό μου αυτόν για να επισημάνω την ατυχία και του

αγαπητού μου συγγενούς, κατόπιν του δραματικού θα-
νάτου του πατέρα μου. Ο πατέρας μου, είχε θέσει ως ένα
σκοπό της ζωής του να σπουδάσει γιατρό και τον Δημή-
τρη αυτόν εις ανταπόδοση και εις ευγνωμοσύνη, καθό-
σον ο Δημήτρης αρίστευε ως μαθητής τότε στο Δημοτικό
σχολείο. Έλεγε μάλιστα, υπερηφανευόμενος, ο πατέρας,
ότι «θα με διαδεχθούν ως ιατροί οι δύο Δημήτριοι». Προς
τούτο, ολίγον προ του πολέμου, ο αγαπητός μου αυτός
εξάδελφος, ήδη είχε εγκατασταθεί στο σπίτι μας και φοι-
τούσε στο Δημοτικό σχολείο του Άργους. Άτυχος, όμως,
κι αυτός, διότι η απώλεια του μεγάλου προστάτου μας
και η λαίλαπα του πολέμου είχε συνέπεια την ανακο-
πή της πορείας του
αυτής και του ονεί-
ρου του. Όμως, ο Θε-
ός αναπλήρωσε αυτήν
του την επιθυμία, με το
να σπουδάσει τουλά-
χιστον η μία κόρη του
γιατρός, στις Ηνωμένες
Πολιτείες όπου ευρί-
σκεται, η αγαπητή μου
ανεψιά Αργυρώ Δημη-
τρίου Χατσέρα, που
διαπρέπει ως πνευμο-
νολόγος ιατρός.
Αυτή είναι άλλω-
στε η αιτία του μεγά-
λου δεσμού που μας
ξεχωρίζει τους δύο Δη- Παππούς Δημήτριος (Δήμος) Γ. Χατσέ-
ρας, πατέρας του Ιατρού.
197
Γιαγιά Αργυρώ - Ζαχαρούλα Ι. Χατσέρα, Θείοι - αδέλφια ιατρού

Χατσέρα. Γεώργιος - Ευτέρπη Χατσέρα και Σουλτάνα Τόλλιου
και Δημήτρης Ι. Χατσέρας το 1953
198
Χρίστος Δ. Χατσέρας αδελφός Ιωάννου και η σύζυγός του Αγγελική.
μήτριους. Τούτο βέβαια δεν σημαίνει ότι και με τα άλλα

εξαδέλφια μου ο δεσμός είναι λιγότερο σημαντικός.
Ήλθε η ώρα να πάω για πρώτη φορά σχολείο. Με
πήρε η γιαγιά από το χεράκι και πήγαμε στο σχολείο,
όπου και η ίδια ήταν δασκάλα, και όπου, όπως έχω προ-
αναφέρει, υπήρξε μαθήτρια και η μητέρα μου (αλλά και
όπου είχε φυλακισθεί από τους κομιτατζήδες).
Εδώ θα αναφέρω και μια λεπτή απροσεξία του δα-
σκάλου που με υποδέχθηκε, κατά τα άλλα με πολλή ευγέ-
νεια, κι εκ της παρουσίας της παλιάς συναδέλφου του της
γιαγιάς μου. Αφού απεχώρησε η γιαγιά, μπήκαμε στην
αίθουσα διδασκαλίας, και πριν αρχίσει το μάθημα, ήλ-
θαν δύο δάσκαλοι να διαβάσουν το παρουσιολόγιο λέ-
γοντες: «Θα φωνάξωμε ένα-ένα το ονόματά σας και σεις
θα λέτε το παρών, αλλά θα λέτε και το όνομα πατρός, μα-
ζί με το επάγγελμα πατρός». Αρχίζει ο αναγιγνώσκων δά-
199
σκαλος την εκφώνηση, οπότε έφθασε και στο δικό μου

όνομα. «Δημήτριος Χατσέρας». Απάντησα εγώ, με ύφος
τρομαγμένου αγριμιού, του παιδιού μετά από τα τόσα
που είχαν σημαδέψει την ψυχήν του, δειλά-δειλά απαντώ
«Ιωάννης, Ιατρός». Ο άλλος δάσκαλος, όμως, πιστός στο
γράμμα του νόμου αναφωνεί από μακριά, με στεντορεία
φωνή, προς επιδιόρθωση του... τραγικού λάθους: «όχι-όχι
– γράψε Ορφανός».
Μπορείτε να
φανταστείτε τι ένιω-
σα! Έσκυψα το κε-
φάλι σαν να ήμουν
ένοχος, με περισ-
σήν θλίψη, κατέπνι-
ξα τους λυγμούς που
μου ήλθαν και κάθι-
σα στο μάθημα χω-
ρίς να ειπώ τίποτε.
Όταν σχόλασε το
σχολείο, όμως, δεν
άντεξα, πήγα σπίτι
κλαίγοντας γοερά,
χωρίς να δώσω ποτέ
μέχρι σήμερον καμ-
μιά απάντηση στους
δικούς μου στα ερω-
τηματικά τους για
το επεισόδιο.
Αυτές πλέον οι
διακυμάνσεις ήταν
Δημήτριος Χ. Χατσέρας. και Δημήτριος Ι. Χα- καθεστώς στη ζωή
τσέρας. μου.
200
Παλαιά οικία Κοσμά Α. Γκίνη (Κοσματάση). Οικία επί της οποίας ζή-
σαμε μετά τον απορφανισμό και την επιστροφή μας, από την Πίνδο και
έως το 1953 όταν ξανακτίσθηκε το σπίτι του Ιωάννου Δ. Χατσέρα.
Ελαιογραφία Δ. Ι. Χατσέρα.
Επισκεπτόμουν καθημερινά το καμένο σπίτι μου και

ζούσα με φανταστικές και ονειρικές εικόνες βλέποντας
τις χαοτικές τρύπες των παραθύρων. Ατενίζοντας λοιπόν
τον ουρανό από τα ασκεπή τοιχώματα έκαμνα προσευ-
χές για γρήγορη επανόρθωση του κακού. Δεν τολμού-
σα να ειδώ προς τα κάτω διότι το όνειρο προσγειωνό-
ταν στη στάχτη, στα γαϊδουράγκαθα και στα συντρίμ-
μια. Πάντοτε έκοβα ένα λουλούδι από το μικρό κηπάριο
του καμένου σπιτιού μας, που δεν εννοούσε να συμβιβα-
σθεί με την πραγματικότητα και να συμβαδίσει με την
201
λοιπή καταστροφή και πεισματικά ανθοβολούσε. Πήγαι-

να στο σπίτι της τωρινής κατοικίας μου (στο σπίτι το πα-
λαιό των παππούδων – παλαιό μεγάλο αρχοντικό Μακε-
δονικό), και έφερνα τα λουλούδια στη μητέρα μου εις έν-
δειξη ενδόμυχης ελπίδας για αναγέννηση.
Η μητέρα δεν ήθελε να ιδεί την συντριβή, τα όνειρά
της γκρεμισμένα, γι’ αυτό ποτέ δεν επισκεπτόταν το ερεί-
πιο.
Ευτυχώς, οι τρεις παππούδες αποφάσισαν εν τάχει,
και επειδή και η οικονομική κατάστασή τους άντεχε για
κάτι τέτοιο, μεσούντος του εμφυλίου πολέμου άρχισαν
ολοταχώς την ανοικοδόμηση και πάλιν του σπιτιού του
γιατρού Χατσέρα, της κόρης τους πλέον και του εγγο-
νού τους. Κατά βεβαιότητα των μηχανικών τα τέσσερα
ντουβάρια, τα περιφερικά του παλαιού κατεστραμμένου
σπιτιού, τα τόσο καλοχτισμένα αρχικά από τον κάλφα
παππού Δημήτριο Χατσέρα, άντεχαν να αποτελέσουν
τα ίδια πάλιν τα ισχυρά περιφερικά τείχη και τον φέρο-
ντα σκελετό του νέου σπιτιού. Άρα η νέα οικοδομή κατ’
ανάγκη και ευτυχώς θα έχει τα ίδια περιφερικά τοιχώ-
ματα. Προσαρμόσαμε και το ίδιο σχέδιο αρχιτεκτονικής,
το οποίο, παραδόξως, είχε σωθεί από την καταστροφή,
και το οποίο είχε φιλοτεχνήσει ο Νομομηχανικός Φλώρι-
νας για το πρώτο σπίτι όταν ο αείμνηστος πατέρας μου
το πρωτόκτισε το 1938. Μπήκαν αμέσως μηχανικοί, ερ-
γολάβοι, μάστορες. Οι παππούδες ήθελαν να δώσουν κά-
ποια χαρά στα πονεμένα τους παιδιά, μετά από τα όσα
είχαν υποφέρει.
Τα πράγματα όδευαν καλά, η χαρά όλων μας περισ-
σή, η ανοικοδόμηση προχωρούσε εντατικά και το σπί-
τι συμμαζεύτηκε γρήγορα, απέκτησε σκεπή, κουφώματα,
202
παράθυρα και πόρτες, είχε περιοριστεί, δεν είχε σοφατι-

στεί όμως, και πόρρω απείχε από το να είναι κατοικήσι-
μο. Είχε γίνει δηλαδή το «γιαπί».
Τόση ήταν όμως η μανία μου και η επιθυμία για το
νέο σπίτι ώστε ο παιχνιδότοπός μου είχε μεταφερθεί ήδη
στο ημιτελές σπίτι κι η χαρά και τα παιχνίδια σ’ αυτό ξέ-
φρενα.
Κάποια μέρα όμως του 1947 παίζοντας την μπάλα
στα ωραία καινούρια πατώματα του νέου σπιτιού, και
ευρισκόμενος σε πελάγη ευτυχίας, έρχεται πανύψηλος,
βλοσυρός, μυστακοφόρος, μαυροσκούφης αξιωματικός
του ελληνικού στρατού, τούτη τη φορά, μπαίνει ερευνη-
τικά μέσα στο καινούριο σπίτι, κοιτάει από εδώ, κοιτάει
από εκεί, κουνάει συγκαταβατικά το κεφάλι και με ρω-
τάει με βροντερή φωνή: τον άκουσα με πολλή προσοχή
και φόβο τότε που είμουν 8 ετών: «Έλα εδώ μικρέ. Τίνος
είναι αυτό το σπίτι;» Απάντησα: «Δικό μου». Αμέσως,
σχεδόν μου αρπάζει το κλειδί και λέγει με έντονο στρατι-
ωτικό ύφος: «Να πας στο σπίτι σου και να ειπείς, ότι τώ-
ρα το σπίτι είναι του ελληνικού Στρατού, το έχει ανάγκη
ο Στρατός, άλλωστε έχομε πόλεμο».
Με μια ανάσα και με κομμένη φωνή κλαίγοντας, έτρε-
ξα στο σπίτι των παππούδων και ασθμαίνων ανήγγειλα το
γεγονός. Ουδεμία ανταπόκριση βρήκαν οι διαμαρτυρίες
της μητέρας μου. Η απάντηση σ’ όλα τα επίπεδα διαμαρτυ-
ρίας, ήταν ρουτίνα «έχει ανάγκη ο Στρατός».
Έμεινε ο Στρατός ως τέλος του 1952. Τότε μας παρέ-
δωσε ένα νέο ερείπιο! Τα πάντα κατεστραμμένα από την
κακή χρήση που είχε γίνει. Πολλές υπηρεσίες προσέφερε
το άμοιρο σπίτι: Στρατώνας, επικίνδυνη αποθήκη πυρο-
μαχικών, γραφεία, αποθήκες υλικών κ.λπ.
203
Εν τάχει πάλιν, όλοι στην οικογένεια, ξαναρχίσα-

με την νέα αναστήλωση, την βελτίωση των ολίγων κατε-
στραμμένων και την πλήρη αντικατάσταση των συντε-
τριμμένων. Στα μέσα του 1953 κατοικήσαμε με ανείπωτη
ευτυχία.
Τότε ήλθε και σχετική επιταγή από το Δημόσιο τα-
μείο, αποστέλλοντας στην οικογένεια για ενοίκιο 5 ετών
το ποσό των 5000 δρχ.! Θα έλεγε κανείς, ειρωνεία; Όχι,
μια νέα προσφορά προς την πατρίδα εκ μέρους της καθη-
μαγμένης εκ του πολέμου οικογενείας Χατσέρα.
Η κατοίκησή μας στο καινούριο σπίτι, όπου ήλθαν
να ζήσουν μαζί μας και οι παππούδες, δεν σταμάτησε
τούτη την φορά από λόγους καταστροφικούς. Τούτη τη
φορά ήταν λόγοι αγαθοί. Ήλθε καιρός να μετοικήσουμε
στην Θεσσαλονίκη. Έπρεπε, να αφήσωμε πάλιν το και-
νούριο σπίτι, τούτη τη φορά όμως για τις σπουδές μου. Με
την αμέριστη οικονομική και ηθική συμπαράσταση των
παππούδων και με την εποπτεία της μητέρας μου, άρχισα
τις προετοιμασίες για το Πανεπιστήμιο. Μετά από αυτές,
η επιτυχία στις εξετάσεις το 1957 και οι πανεπιστημιακές
σπουδές. Μετά η λήψη της ειδικότητας. Μετά... Μετά φθά-
σαμε να διαμορφωθούν έτσι τα πράγματα, ώστε το σπί-
τι πάντοτε να μας περιμένει πλέον μόνο για χαρές, διακο-
πές, γιορτές, καλοκαίρια και χειμώνα, αλλά πάντοτε και
το πλείστον για ευτυχή γεγονότα.
Εδώ οφείλω να πλέξω και το εγκώμιο των λαμπρών
παππούδων μας, που χωρίς αυτούς αμφιβάλλω αν είχα-
με επιζήσει ή αν είχαμε κάνει ότι κάναμε. Σ’ αυτούς αλ-
λά και στην μητέρα μου οφείλω τα πάντα, και προπα-
ντός τις σπουδές μου, αλλά και την οικονομική στήριξη
και την άνετη ζωή μου, αλλά και την εξέλιξη της σημερι-
204
νής ζωής μου.

Για την ηθική, υλική και πνευματική στήριξη, τους
ευχαριστώ από βάθους ψυχής και θα τους θυμάμαι όσο
ζω με ανείπωτη αγάπη και τιμή.
Ζαχαρούλα και Δημήτριος στην έναρξη των σπουδών

εις την Ιατρική Σχολή του Α.Π.Θ. 1957
205
ΕΠΙΜΕΤΡΟ
Σχέσεις της οικογένειας Χατσέρα με τα πρόσωπα
της Δίκης του Πενταλόφου μετά τον πόλεμο
Σ τις αρχές της μεταπολεμικής περιόδου, με όλους τους

καταδικασθέντες διατηρούσαμε περιστασιακά άρι-
στους δεσμούς. Αργότερα, στην πορεία της ζωής αραί-
ωσαν οι επικοινωνίες, καθόσον ο καθένας πήρε την πο-
ρεία που τον καθόρισε η μοίρα όπως συνήθως γίνεται
σ’ όλους μας. Η σχέση μας όμως παρέμεινε σταθερή και
αναλλοίωτος, μέχρι του τέλους της ζωής, ιδιαίτερα με
τρεις από αυτούς και εδώ οφείλω να τονίσω τον ωραίο
αυτό δεσμό.
Η πρώτη αθρώπινη φιλική σχέση ήταν εκείνη με
τον καταδικασθέντα τότε εις ισόβια δεσμά, αείμνηστο
τώρα, Μιχάλη Παπαθανασίου και την οικογένειά του,
που η ισχυρή φιλία μας εξελίχθηκε και σε πνευματική
συγγένεια, όταν διετέλεσα κουμπάρος στον γάμον του
εκλεκτού φίλου μου του οφθαλμιάτρου Ανδρέα Παπα-
θανασίου υιού του Μιχάλη μετά της συζύγου του Νίκης,
ενώ εν συνεχεία εβάπτισα και τα δύο τους παιδιά, τα
πνευματικά μου παιδιά, την Σεβαστή (Σίσυ) κι τον Μι-
χάλη.
Όσον αφορά την δευτέραν σχέση, με ιδιαίτερη συ-
γκίνηση αναφέρομαι στον φιλικό μας δεσμό με τον τότε
καταδικασθέντα εις θάνατον Χαρίλαον Δώδον, δικη-
γόρο Θεσσαλονίκης, ο οποίος μεταπολεμικώς διετέλεσε
Νομάρχης της Φλωρίνης και του Έβρου.
Τόσο συνεχής και σημαντική έγινε η σχέση μας, ώστε
όταν ασκούσα την ιατρικήν ως ελεύθερο επάγγελμα εις
Θεσ/νίκη, ο Χαρίλαος Δώδος ήταν από τους βασικούς
μου πελάτες και αγαπητούς φίλους. Τότε, συζητούσαμε
συχνά για τα δραματικά γεγονότα αναλύοντας τις διά-
φορες φάσεις. Ετόνιζε με ιδιαίτερη έμφαση, θαυμασμό

και εκτίμηση, το ρόλο της μητέρας μου τότε, που η βαριά
αρρώστια του πατέρα μου επέβαλε να τον εκπροσωπή-
σει πλήρως με θαυμαστό θάρρος και άκραν επιτυχίαν,
παρ’ όλην την γυναικείαν φύση της και το νεαρόν της
ηλικίας της τότε.
Και τέλος ο τρίτος δεσμός, πολύ ισχυρός και σημα-
ντικός με την οικογένεια του καταδικασθέντος εις ισόβια
δεσμά, αειμνήστου τώρα, Κοσμά Τζουρέλλα, που ήταν
και ο σπιτονοικοκύρης μας κατά την διάρκεια της εις τον
Πεντάλοφον διαμονής μας. Με τα παιδιά του Τζουρέλα,
τον Δημήτρη (Τάκη) και την Ανθούλα, εξακολουθώ να
έχω ισχυρή φιλική σχέση, καθόσον έχουμε και εμείς, οι
τότε μικροί βλαστοί των γονέων μας, ισχυρούς παιδικούς
δεσμούς. Τον αγαπητό, μάλιστα, Τάκη, όταν υπηρετούσε
ως ανθυπολοχαγός (καθόσον ήταν αξιωματικός της Σχο-
λής Ευελπίδων) στο Άργος, είχαμε την ευκαιρία να τον
φιλοξενήσουμε στο σπίτι μας, εις ανταπόδοση της φιλι-
κής φιλοξενίας της οικογένειας Τζουρέλα προς την οικο-
γένειά μας στις μέρες της διαβιώσεώς μας στον Πεντάλο-
φο και μάλιστα τότε με τα γεγονότα που αφορούσαν την
δίκην του Στρατοδικείου του ΕΛΑΣ.
Ανέλπιστη συνάντηση με τον Ιταλό γιατρό Άγγελο Μπα-

ρόν το 1983
να άλλο όμως εκπληκτικά φανταστικό γεγονός, από
ε αυτά που στη ζωή συμβαίνουν σπάνια, ήλθε εντελώς
αναπάντεχα, για να ανασκαλίσει μνήμες που αφορούν
το δράμα της αρρώστιας του Γιατρού Χατσέρα στο βου-
νό, αλλά και που απετέλεσε για μένα τώρα μια σοβαρή
εστία παροχής πληροφοριών για την ζωή, το χαρακτήρα,
210
την ποιότητα γενικά του πατέρα μου, την σύνθεση της

προσωπικότητάς του, πέραν από τις πληροφορίες που
έχω από την μητέρα μου.
Μπορώ να ειπώ, εκτός από τα παρεπόμενα του πολέ-
μου η ζωή μας τόσο η δική μου όσο και της μητέρας διήλθε
«Δόξα τω Θεώ» χωρίς άλλα κακά συμβάντα. Η προσωπι-
κή μου πορεία ικανοποιητική και ανώδυνη χάρη βέβαια
στη συμπαράσταση της μητέρας και των παππούδων.
Και η πορεία της ζωής της μητέρας, σύμφωνα με τις αρχές
που είχε χαράξει, είχε αίσιον τέλος. Ζούσε μαζί μου ευ-
τυχής πλέον με μια ιστορική και τιμητική ανάμνηση των
παλαιών γεγονότων.
Ο Δήμος Άργους Ορεστικού ανεγνώρισε την προ-
σφορά του πατέρα του γιατρού Χατσέρα, και αφιέρωσε
στη μικρή μας πόλη μια αξιόλογη και μεγάλη οδό στο
όνομά του. Εις τούτο συνέβαλε με πρωτοβουλία ο δή-
μαρχος κ. Αθανάσιος Γιαγκόπουλος, και το τότε Δημο-
τικό Συμβούλιο με παμψηφία αποφάσεως, τα μέλη του
οποίου καθώς και τον Δήμαρχο και από της θέσεως αυ-
τής ευγνωμόνως ευχαριστώ.
Και ενώ όλα έβαιναν καλά, όταν το 1983 είχα την
θέση του Επιμελη-
τού Καρδιολόγου
στο Ιπποκράτειο
Νοσοκομείο Θεσ/νί-
κης, ενώ παράλληλα
ασκούσα και επιτυ-
χές ελεύθερο επάγ-
γελμα, μια αναπά-
ντεχη πληροφορία
μας ξάφνιασε, ευχά- Πινακίδα ανηρτημένη επί της οδού Ιωάν-
νου Χατσέρα.
211
ριστα βέβαια, όταν εντελώς απρόσμενα έλαβα τηλέφωνο,

ένα πρωινό του Ιανουαρίου 1983, από την αξιότιμον κ.
Αθηνά Δέδε, σύζυγον του δικηγόρου κ. Σωτηρίου Δέδε
και θυγατέρα του εξ Άργους Ορεστικού αειμνήστου ια-
τρού μικροβιολόγου Γεωργίου Καραγεωργίου.
Με πολλή επιφύλαξη η κυρία Δέδε άρχισε να μου
ανακοινώνει την είδηση καθόσον δεν εγνώριζε ποια
απήχηση θα είχε η πληροφορία στον συναισθηματικό
μας κόσμο: «Ξέρετε γιατρέ, σε χθεσινή κοινωνική συ-
γκέντρωση φίλων στο σπίτι μας, φιλοξενήσαμε και έναν
Ιταλό γιατρό, ο οποίος συνόδευε ένα συνάδελφο του συ-
ζύγου μου [τον δικηγόρο κ. Χαρίλαο Γκατζώνα] επειδή
είναι κουνιάδος του».
Συνεχίζει η κ. Δέδε: «Μέσα στην κουβέντα, όλοι ανα-
φέρθηκαν στον πρόσφατο νόμο της κυβερνήσεως περί
αναγνωρίσεως της Εθνικής Αντιστάσεως. Με έναυσμα
λοιπόν τον νόμον αυτόν, όλοι αναμνήσθηκαν τα παλαιά,
και όλοι κάτι θα εύρισκαν να αναφέρουν για την επο-
χή της Εθνικής Αντιστάσεως. Περιέργως, κατά την κυρί-
αν Δέδε, εκτός των άλλων τον λόγο έλαβε και ο Ιταλός
Γιατρός, ο οποίος μιλούσε καλά την ελληνική γλώσσα,
καθόσον ήταν και σύζυγος Ελληνίδας, αδελφής του προ-
σκεκλημένου δικηγόρου, η οποία ήταν παρούσα στην
συζήτηση. Παίρνοντας λοιπόν τον λόγον ο Ιταλός για-
τρός λέγει επ’ ευκαιρία του θέματος προς συζήτηση τα
εξής:
«Πολλοί μιλήσαμε για την ελληνική εθνική αντίστα-
ση, και από ότι αντιλαμβάνομαι, όλοι έχετε κάποιες ανα-
μνήσεις και σχετικές εμπειρίες. Εγώ παρ’ όλον ότι είμαι
ξένος, έχω τις μεγαλύτερες και ενδεχομένως τις πλέον
εντυπωσιακές εμπειρίες από την ελληνική εθνική Αντί-
212
σταση, καθόσον την έζησα εκ του σύνεγγυς, όταν ως ια-

τρός, μου ανατίθετο ιατρική υπηρεσία από τους αρμο-
δίους του ΕΛΑΣ οι οποίοι με είχαν εξομοιώσει με τους
Έλληνες γιατρούς και εδέχοντο ευχαρίστως την ιατρική
μου προσφορά. Επιπλέον δε πιστεύω, επειδή έβλεπα εξ
αποστάσεως, τρόπον τινά, τα τεκταινόμενα, χωρίς να
μετέχω σε πολιτικές πράξεις, νομίζω ότι είμαι ένας από
τους πλέον αντικειμενικούς κριτές τα χρόνια αυτά, προς
τούτο δε προτίθεμαι, εν καιρώ, να γράψω σχετικό βι-
βλίο».
Ένας, ένας, αραδιάζοντας τις αναμνήσεις τους, διη-
γούνταν διάφορα περιστατικά περί την Αντίσταση και
ανάλογα με την γλαφυρότητα εκάστου, το θέμα είχε πά-
ρει μεγάλες και ενδιαφέρουσες διαστάσεις, στη συζήτη-
ση. Ήλθε κι η σειρά του Ιταλού γιατρού, ο οποίος επέ-
λεξε ως θέμα την περιγραφή της ζωής, της ασθένειας και
του θανάτου του εκλεκτού του φίλου και συναδέλφου
της εποχής εκείνης, του γιατρού Ιωάννη Χατσέρα.
Φανταστείτε πόσο αξιολόγησε ο ξένος άνθρωπος την
ιστορία του πατέρα μου, ώστε μέσα στις μυριάδες τότε
μνήμες του, να δώσει, τόση σημασία στην ιστορία, την
οποία περιγράφοντας, ήθελε κιόλας να εντυπωσιάσει και
να συγκινήσει το άγνωστο ακροατήριο. Ίσως, όμως, η μοί-
ρα να τον ώθησε προς επιλογή θέματος που προορίζετο
για ευτυχή επανασυνάντηση εκλεκτών φίλων.
Τέτοια ήταν η αφηγηματική ικανότητα αλλά και το
περιεχόμενο της διηγήσεως του Ιταλού γιατρού, ώστε
με δέος άκουσε τις επιμέρους περιγραφές της σχετικής
ιστορίας η οικοδέσποινα κυρία Αθηνά Δέδε, και η περι-
έργειά της και η προσοχή προς τον αφηγούμενο ιατρό,
ιδιαίτερα ενετάθη, όταν στο κεντρικό σημείο της αφηγή-
213
σεως του άκουσε την απίθανη σύμπτωση των ονομάτων
των ηρώων του ιστορήματος που ακριβώς προσομοίαζαν
και συνέπιπταν με τα ονόματα της γνωστής της οικογε-
νείας Χατσέρα. Κατά σύμπτωση, ο υιός της οικογενείας,
καρδιολόγος και θεράπων γιατρός των γονέων της, και
η μητέρα του εφαίνετο, εκ της διηγήσεως του Ιταλού, να
αποτελούν ανθρώπους στενότατα συνδεδεμένους με το
κεντρικό πρόσωπο του δράματος. Έκπληκτη η κ. Δέδε,
που ναι μεν εγνώριζε καλώς την μητέρα μου και την οι-
κογένεια, δεν εγνώριζε όμως, εκ της παλαιότητος των
γεγονότων, και την ιστορία του γιατρού Χατσέρα, αντι-
λήφθηκε και υποψιάστηκε ότι κάποια μεγάλη σύμπτω-
ση γνωστών ονομάτων περιεπλέκετο στην αφήγηση του
Ιταλού, διέκοψε τον αφηγούμενο γιατρό και του είπε:
«Γιατρέ, εγώ γνωρίζω την κυρία Χατσέρα, εάν βέβαια
πρόκειται περί αυτής η αφήγησή σας, ή μήπως πρόκειται
περί συνωνυμίας· μάλιστα είμαστε συμπατριώτες, και ο
υιός της είναι θεράπων ιατρός του πατέρα μου γιατρού
Γεωργίου Καραγεωργίου. Ίσως βρισκόμαστε σε μια εκ-
πληκτική και περίεργη σύμπτωση γεγονότων που σπανί-
ως, σαν φανταστικό παραμύθι, εξυφαίνει η ζωή».
Βέβαια είπε η κ. Δέδε, δεν γνωρίζω τον τρόπο που
πέθανε ο πατέρας γιατρός Χατσέρας, και αυτά που διη-
γείστε μου φαίνονται λίγο μυθικά. Αν όντως συμπίπτουν
με τους γνωστούς μου ανθρώπους, θα πρέπει να ρωτήσω
την μητέρα μου, ίσως λάβω πληροφορίες περί συμπτώσε-
ως ή όχι της περιγραφής σας». Περιττόν να σας δηλώσω,
είπε η κ. Δέδε, ότι ο γιατρός στο άκουσμα ότι βρίσκε-
ται στα ίχνη της οικογένειας Χατσέρα (γιατί είχαν χαθεί
μετά τα γεγονότα του ΕΛΑΣ) όρθιος με μεγάλο ενθου-
σιασμό και αδημονία για μια επανασυνάντηση, επίμονα
214
απαιτούσε, τα μεσάνυκτα αυτής της βραδιάς, να πληρο-
φορηθεί σχετικά. Έπεισε την κ. Δέδε να επικοινωνήσει
έστω και αυτή την ακατάλληλη ώρα με την μητέρα της
για την πληροφορία.
Όταν λοιπόν η αείμνηστη Αναστασία Καραγεωργί-
ου, μητέρα της κ. Αθηνάς, εβεβαίωσε ότι όντως η Ιστορία
ανήκει στον γιατρό Χατσέρα, διότι έτσι έχει η πλοκή των
γεγονότων του θανάτου του, τότε ακάθεκτος ο Άγγελος
Μπαρόν, διότι περί αυτού του Ιταλού επρόκειτο, εζήτη-
σε, παρακαλώντας φορτικά την κ. Δέδε να μας φέρει σε
άμεση επαφή και επικοινωνία.
Όταν λοιπόν την επομένη ημέρα μου ανακοίνωσε
τηλεφωνικώς την είδηση, πριν ακόμη μου αναφέρει όνο-
ματα η κ. Δέδε, την διέκοψα και της έθεσα το ερώτημα
«Κυρία Δέδε, μήπως είναι ο Άγγελος Μπαρόν ο Ιταλός
γιατρός;» Ναι: μου απαντά έκπληκτη από την δική μου
άμεση επισήμανση του φίλου Ιταλού γιατρού.
Αμέσως, αφού μου έδωσε το τηλέφωνο των συγγενών
του Άγγελου Μπαρόν, έσπευσα εις τηλεφωνική επικοι-
νωνία. Μετά την κλήση κι αφού ανακοίνωσα το όνομα
μου έλαβα την απάντηση «Εδώ Άγγελος Μπαρόν» , απή-
ντησα με άμεση ανταπόκριση, «εδώ Δημήτριος Χατσέρας
του Γιάννη» και τότε αρχίζει έκπληκτος ο Άγγελος «Για
φαντάσου – για φαντάσου – για φαντάσου – για φαντά-
σου», όπως όταν κολλάει η βελόνα του γραμμοφώνου,
ήταν τόση η κατάπληξή του πλέον που δεν μπορούσε να
σταματήσει την αναφώνηση. Αμέσως δώσαμε ραντεβού
για συνάντηση στο σπίτι μας την 5η απογευματινή (ήταν
Κυριακή). Περιμένοντας συζητούσαμε με την μητέρα η
οποία έλεγε «ήταν ένας ωραίος ευσταλής νέος κ.λπ.». Της
λέγω «περίμενε τώρα έναν παππού για να μη πέσεις από
215
τα σύννεφα». Ήλθε ο Άγγελος, ένας γεράκος συμπαθη-
τικός, αλλά που μόλις είδε την Ζαχαρούλα, ανεφώνησε:
«Πού είναι η ομορφιά σου, Ζαχαρούλα μου». Δάγκασε
πάραυτα τη γλώσσα του, διότι κατάλαβε ότι οι γυναίκες
δύσκολα αποδέχονται την πραγματικότητα αυτή, έστω
και αν γνωρίζουν ότι δεν είναι δυνατόν να αποκλίνει κα-
νείς από την νομοτέλεια της ζωής. Ταχύτατα απεδέχθησαν
αμφότεροι την δυσαρέσκεια από την αμοιβαία εμφανισι-
ακή διαπίστωση και μετά χαράς και συγκινήσειως απή-
λαυσαν την μετά από χρόνια ευχάριστον και συγκινητι-
κήν συνάντηση.
Ω! της άλλης εκπλήξεως όμως, όταν αντιληφθήκαμε
ότι η ακολουθούσα σύζυγος ήταν η Ανθούλα, η Ανθούλα
Γκατζώνα, η μία από τις δύο νοσοκόμες που και αυτή
γεμάτη συγκίνηση έπεσε στην αγκαλιά μας. Παρέμει-
ναν μαζί μας από της 5ης απογευματινής ώρας, έως την
5ην πρωινήν της επομένης. Και λέγαμε, και λέγαμε, και
σταματημό δεν είχαν οι αναμνήσεις, οι διαπιστώσεις,
και τα σχόλια, τόσο τα πολιτικά όσο και τα ανθρώπι-
να. Αμέσως μας εδήλωσαν: Ποτέ δεν σας ξεχάσαμε, αρκεί
να σας ειπούμε ότι στο Μεξικό όπου είναι η κατοικία
μας (ήταν ανώτερος υπάλληλος της Carlo Erba φαρμα-
κευτικής εταιρίας) στο σαλόνι έχομε κορνιζαρισμένη την
θαυμάσια μαξιλαροθήκη που μας δώρησες την πιο βαριά
στιγμή της ζωής σου· θυμόμασταν κάθε ημέρα με την Αν-
θούλα λέγοντας «ποιος ξέρει θα συναντηθούμε ποτέ μ’
αυτούς τους ανθρώπους;». Όμως αυτές είναι οι εκπλήξεις
της ζωής. Για μένα δε εκφράσθηκαν και οι δύο με τα ακό-
λουθα «θυμούμαστε ένα παιδάκι με κόκκινο σκουφάκι
στα πόδια μας, κ.λπ., κ.λπ.».
Πέραν της πρώτης συγκινήσεως και των πρώτων
216
αναμνήσεων, εγώ, φυσικά, άρχισα να ερωτώ πολλά, από
τα οποία θα ήθελα την αντικειμενική απάντηση ενός τρί-
του κριτού για τον πατέρα.
Αυτά που μου εξέφρασε ο Ιταλός γιατρός, ο Άγγελος,
με έκαναν να αισθανθώ πολύ υπερήφανος για τον πατέ-
ρα:
Μου επεσήμανε για τον πατέρα, την σοβαρότη-
τα, την ανθρωπιά, την καλοσύνη, την καλλιέργεια, την
αγάπη προς το πλησίον και προπαντός για τον άρρω-
στο. Μου εδήλωσε με πολλή σοβαρότητα. «Θα πρέπει
να είσαι διπλά υπερήφανος για τον πατέρα σου. Εκ των
πραγμάτων, γνώρισα πολλούς γιατρούς Έλληνες, χωρίς
υπερβολή εκτός από τον πατέρα σου, άλλον δεν ξεχώρι-
σα. Επιστήμων, γενικής μορφώσεως, σαφής γνώστης της
ιατρικής και ευρείας αντίληψης και κατανοήσεως. Υπό-
δειγμα ανθρώπου και επιστήμονος: Όμως ήλθε η ώρα να
σας ζητήσω και την μεγάλη συγγνώμη».
Μας ξάφνιασε η δήλωση! Στην αρχή δεν καταλάβα-
με τι εννοούσε. «Έφταιξα» εδήλωσε «όταν έμαθα ότι ο
Γιάννης αποστέλετο στο Δουτσικό να παράσχη τις ιατρι-
κές υπηρεσίες στους ασθενείς Ιταλούς, παραξενεύτηκα
και δεν το βρήκα ορθό. Τότε λοιπόν θα έπρεπε να ζητή-
σω να μεταβώ εγώ, διότι και Ιταλός ήμουν και δεν είχα
οικογένεια τότε, ώστε και αν κινδύνευα δεν θα κατέλιπα
άλλη δυστυχία όπως ο Γιάννης. Επειδή αισθάνομαι ένο-
χος, σας παρακαλώ να δεχθείτε την αίτησιν συγγνώμης
μου». Βέβαια αυτό ήταν μια ωραία αβροφροσύνη εκ μέ-
ρους του, δεν νομίζω όμως ότι θα ήταν εφικτή μια τέτοια
παρέμβασή του.
Στην ερώτησή μου πάλιν για τα πολιτικά φρονήμα-
τα του πατέρα ευθαρσώς μου απήντησε: «ικανά πολιτι-
217
κοποιημένος αλλά μη ενταγμένος μονόπλευρα». Ένας

πραγματικός δημοκράτης, ένας καλός χριστιανός απέ-
χων από τις αστείες ακρότητες και επιδιώξεις εξουσιών.
Το αντικείμενό του, η αγάπη προς την Ιατρική και προς
τον Άνθρωπον· θα τον χαρακτήριζα ως ανιδιοτελή αν-
θρωπιστή γιατρό, υπεράνω πάσης άλλης σκοπιμότητος.
Δεν πίστευε στις κομματικές σφραγίδες και ούτε μετείχε
στις αθλιότητες. Παιδί μου, να είσαι υπερήφανος που εί-
σαι γιος του Γιάννη.
Δεν έληξε η επαφή μας ως εδώ. Στις 40 ημέρες που πα-
ρέμεινε στην Θεσ/νίκη, κάθε ημέρα μας επισκέπτοντο και
οι επισκέψεις τους ήταν προς αδέρφια. Κάθε απόγευμα,
ερχόταν στο ιδιωτικό μου ιατρείο τότε, και μετείχε με
πολλή χαρά, ελέγχοντας την κίνηση υποβοηθώντας την
γραμματέα, ανοίγοντας μάλιστα κουβέντα στην αίθουσα
αναμονής με τον κόσμο, αναφερόμενος τεχνηέντως και
στον παλαιό μας δεσμό μέσω της ιστορίας του πατέρα
Χατσέρα.
Έμειναν κοντά μας με πολύ ενθουσιασμό και όταν
απεχώρησαν διατηρήσαμε συχνή αλληλογραφία, μέχρι
του τέλους της ζωής του.
218
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
-1-
ελειώνοντας επιθυμώ να συνοψίσω τις γενικές από-

τ ψεις και την παραδοχή για τον απόντα ιατρόν Ιωάννη
Χατσέρα, εκ μέρους του κόσμου της περιοχής του Άρ-
γους Ορεστικού και του Νομού Καστοριάς γενικότερα.
Συγκίνησε το γεγονός του θανάτου σε τόσο νεαρή
ηλικία, μόλις 37 ετών, ενός νέου που στο μικρό διάβα
της ζωής του, άφησε τόσα πολλά, ώστε η μνήμη του να
αποτελεί συγκριτικό μέτρο για τους άλλους ανθρώπους
της προσφοράς.
Βοά άλλωστε ο κόσμος για την καλοσύνη και ανθρω-
πιά του απόντος γιατρού, φήμη η οποία, άδολα, κατέκλυ-
ζε το δικό μου ιατρείο, όταν για λίγα χρόνια που άσκησα
ελεύθερο επάγγελμα στην Καστοριά και στο Άργος Ορε-
στικό κατά την περίοδο 1971-1975 όπου υπηρετούσα ως
Δ/ντής της Παθολογικής Κλινικής του Νοσοκομείου Κα-
στοριάς. Παράλληλα, ως ο νόμος τότε επέτρεπε, είχα και
ιδιωτικό ιατρείο. Αλήθεια, δεν περνούσε ασθενής είτε στο
νοσοκομείο, είτε στο ιατρείο μου που να μη αναμνησθεί
τον απόντα και να μη ψάλη το εγκώμιο για τον γιατρό,
τον επιστήμονα, τον Άνθρωπο.
Θα μπορούσε να είχε εκληφθεί ως κολακεία. Αλλά
δεν είναι δυνατόν οι πάντες, ιδίως οι κάποιας ηλικίας
ασθενείς, χωρίς καμμία εξαίρεση, μα απολύτως καμμία,
να υμνολογούν τον απόντα. Άλλοι μάλιστα που έμπαι-
ναν στο ιατρείο ή στο νοσοκομείο, στο άκουσμα ότι
εβρίσκοντο ενώπιον του γιού του παλαιού ιατρού, με
βαθιά συγκίνηση και ξάφνιασμα ψυχής αλλά και έκφρα-
ση ευγνωμοσύνης, απολάμβανα την αναμφισβήτητο αλή-
θεια, την εκφραζόμενη από τον απλό κόσμο, η οποία μου
221
προκαλούσε μεγάλη συγκίνηση.

«Δεν μας έπαιρνε χρήματα – Έτρεχε αγογγύστως σε
κάθε επίκληση – Μας παρείχε ακόμη και προϊόντα του
κτήματός του και μας έλεγε “Άντε, όταν τελειώσει ο πό-
λεμος θα μου τα χρωστάτε”».
Ή πόσοι, εκ των απλών κατοίκων, ερχόταν χωρίς λόγο
στο ιατρείο, να με γνωρίσουν, και να εκφράσουν τον άπει-
ρον θαυμασμό και την ευγνωμοσύνη για τον απόντα.
Και μετά όμως από τόσα χρόνια Ιατρικής απομά-
κρυνσής μου από τον μικρό μου τόπο εξακολουθώ να
δέχωμαι από τους συμπατριώτες μου τα μηνύματα εκτί-
μησης, θαυμασμού και σεβασμού προς την μνήμη του
πατέρα – με αντανακλάσεις μάλιστα και προς την αεί-
μνηστη μητέρα μου και προς τον γραφόντα. Όλα αυτά
σημαίνουν ότι ο λαός της περιοχής μας ομίλησε και ομι-
λεί ακόμα για τον απόντα πατέρα μου, μετά από τόσα
χρόνια βιολογικής απουσίας.
-2-
Αυτή είναι η ιστορία της ζωής ενός νέου ανθρώπου
επιστήμονος, που έζησε λίγο, αλλά που πρόσφερε πολ-
λά στον άνθρωπο, στην δημοκρατία και στην πατρίδα.
Επίστεψε στον Θεό, στην ελευθερία, στην δικαιοσύνη,
υπηρέτησε την κοινωνική αλληλεγγύη και εφήρμοσε την
επιστήμη επ’ αγαθώ και μόνο. Αγάπησε τον κόσμο και
αγαπήθηκε πολύ από αυτόν.
Έφυγε από την ζωή νέος, αφήνοντας ισχυρές παρα-
καταθήκες. Υπήρξε παράδειγμα προς μίμηση και πρότυπο
για τους μεταγενέστερους. Η κοινωνία, οι αρχές και όλος ο
λαός του τόπου μας αναφέρονται, όλα αυτά τα 65 χρόνια
που πέρασαν, με πολύ σεβασμό στη μνήμη του, ένα σεβα-
222
σμό που συνοδεύει έκτοτε και όλη την οικογένεια.

Εγώ δε υπερήφανος για τον πατέρα, καταλείπω το
πόνημα αυτό για ιστορική μνήμη και λησμονιάς εμπό-
διο.
Υστερόγραφο
Θεωρώ απαραίτητο να διευκρινίσω τα ακόλουθα:

Ότι το μικρό αυτό βιβλίο έγινε, αφ’ ενός προς τιμή και μνή-
μη του πατέρα μου γιατρού Ιωάννου Δ. Χατσέρα, αφ’ ετέρου
για γνώση των τότε πολεμικών γεγονότων που είχαν σχέση
με την προσφορά του και τον τρόπο θανάτου του, εις νεαράν
ηλικίαν.
Αυτομάτως, όμως, θα διερωτηθεί ο παρατηρητικός ανα-
γνώστης και θα πει: «Όλα καλά τα γενόμενα, στην προσπά-
θεια αυτή, αλλά μέσα στην πλειάδα των φωτογραφιών που
κοσμούν το πόνημά σας, μόνο σε μία ελαιογραφία αρκεσθή-
κατε να παρουσιάσετε την μορφήν του τιμωμένου πατέρα σας,
ενώ βρίθει φωτογραφιών ποικίλων και διαφόρων άλλων προ-
σώπων, και μάλιστα ατόμων που δεν αποτελούν τα κεντρικά
πρόσωπα του έργου σας;».
Ορθή η παρατήρησις, όμως, αν κατανοηθεί ο λόγος, θα
επισημανθεί η μεγαλυτέρα τραγικότητα του δράματος της οι-
κογενείας.
Δεν υπάρχουν φωτογραφίες καλής ποιότητας του ιατρού
Ιωάννη Χατσέρα, διότι όλες κάηκαν, κατά τον εμπρησμόν της
οικίας μας στις 15-3-1943.
Η ελαιογραφία εφιλοτεχνήθη από μια φωτογραφία ταυ-
τότητος (που μας παρεχωρήθη δανεική από φίλο) και, χάρις
εις την προσωπική γνωριμία του ζωγράφου αειμνήστου Αντω-
νίου Φωτίου με τον γιατρό και χάρις εις την ανάμνηση της
μορφής του, απεδόθη επιτυχώς. Κατά ομολογία μάλιστα όλων
που ενθυμούνται την μορφήν του πατέρα έχει απόλυτον επι-
223
τυχία αποδόσεως. Προσωπική σαφή γνώμη δεν έχω, καθόσον

η παιδική ανάμνηση της φυσιογνωμίας του πατέρα είναι αχνή,
ισχυροποιημένη λίγο από τις μικρές φωτογραφίες που είναι
τεθειμένες όλες στο βιβλίο.
224
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
225
226
1. Επιστολή N. Hammond για τον λοχαγό Ηρ. Καραγε-
ωργίου (1996)
Ο φερόμενος ως κύριος συντελεστής του θεωρηθέντος ως
κινήματος διασυμμαχικός αξιωματικός, και μακρινός συγγε-
νής μας, λοχαγός Ηρακλής Καραγεωργίου είχε αποχωρήσει
(χωρίς δίωξη) από τον Πεντάλοφο προ της Δίκης, καθόσον
εκ της ιδιότητός του, ευρίσκετο –για ένα τουλαχιστον διά-
στημα– στο απυρόβλητο.
Δυστυχώς ο εν λόγω αξιωματικός εφονεύθη αργότερα,
στα Δεκεμβριανά του 1944, στην Αθήνα.
Από την κ.Αθηνά Δέδε, η οποία τυγχάνει ανεψιά από
αδελφό του Ηρακλή Καραγεωργίου, έχω τις ακόλουθες σχε-
τικές πληροφορίες του θείου της. Οι πληροφορίες προέρχο-
νται από μια επιστολή του Nicolas Hammond απευθυνόμενη
προς την κ. Δέδε, την οποίαν η ίδια ευγενώς μου παραχώρη-
σε, αφού μου γνωστοποίησε ότι εγνώρισε προσωπικά τον
Άγγλο καθηγητή της Ελληνικής φιλολογίας του Παν/μίου
του Cambridge και εκ των ηγετών της αγγλικής αποστολής
στη Δυτική Μακεδονία κατά την εθνική αντίσταση, όταν
τον συνήντησε στον Πεντάλοφο σε μία επίσκεψή του κατά
την μεταπολεμική περίοδο, σε ένα επιστημονικό συνέδριο
στην Ελλάδα.
Παραθέτω την επιστολή (η οποία είναι γραμμένη σε ελ-
ληνική γλώσσα) σε ακριβή αντιγραφή (σε μονοτονικό), κα-
θώς και τη φωτογραφία του χειρογράφου της επιστολής σε
ελληνική γλώσσα..
227
’   
228



Από ό,τι φαίνεται, ο Ηρακλής Καραγεωργίου εφυγαδεύ-
  
θη προστατευόμενος από τον
 
N.Hammond 
στην αρχή του
η 
Ιανουαρίου εκ
1944, εποχή που 
τωνH
πραγμάτων η 
συμπίπτει

με 
την αποκάλυψη 
του  
κινήματος στον 
Πεντάλοφο, 
όταν
ηη
συνελήφθησαν οι φερόμενοι ως κινηματίαι και άρχισε η
ηη
προανακριτική περίοδος για την Δίκη στο Στρατοδικείο.
ηηη
229

4 Barrington House, Southern Park,
Chancer Road
Cambridge
LB2 2TY
10.9.96
Αγαπητή κ. Αθηνά Δέδε,

Απαντάω στην επιστολήν σας της 3 Σεπτεμβρίου. Ο Ηρα-
κλής υπηρέτησε λαμπρώς στην Αλβανίαν ως μόνιμος αξιω-
ματικός και μετέπειτα έφτασε στην Μέση Ανατολή. Ήρθε
εθελοντής στο στρατόπεδο 102Μ.Ε, όπου κάμποσοι Έλληνες
εγυμνάζοντο για να γυρίσουν στα βουνά της Ελλάδος. Εγώ
έλαβα μέρος ως διδάσκαλος αναρρήξεως και τον εγνώρισα,
πριν να επήγα στη Θεσσαλίαν, Φεβρουάριον 1943. Ο Ηρα-
κλής έφθασε εθελοντής στην Ομαλή της Δυτικής Μακεδονίας.
Έπεσε αλεξιπτωτιστής μαζί με έναν Άγγλο Λοχαγό JOHN-
SON, ένα άγγλο υπολοχία ΚΙΤΕ, και έναν άγγλο ασυρματι-
στή. Τέλος Μαΐου 1943. Αυτοί οι τέσσαρες ήταν μια παρέα
και έμειναν πρώτα στο χωριό Ροδοχώρι και ύστερα στο Κρι-
μίνι. Ο Ηρακλής εγύμναζε εγκρίτους Ελασίτας αντάρτας για
να υπηρετώσι με την Αγγλική Στρατιωτική Αποστολή. Στον
Ιούνιο εκάναμε επιθέσεις και η παρέα του JOHNSON ανε-
τίναξε γέφυρα και έκοψε το δημόσιο δρόμο μεταξύ Σέρβια
και Κοζάνη – μεγάλη επιτυχία. Στον Ιούλιο και Αύγουστο
ο Ηρακλής μόνος του έκανε ανατινάξεις στην περιφέρεια
της Καστοριάς και στη σιδηροδρομική γραμμή από Έδεσσα
μέχρι Φλώρινα (οπού ο ΚΙΤΕ ανετίναξε τη γραμμή, Σεπτέμ-
βριο 1944). Οι αγγελίες του με σχέδια των στόχων ήταν με-
γάλης αξίας. Όταν έγινε ο εμφύλιος πόλεμος μεταξύ ΕΛΑΣ
και ΕΔΕΣ ήμαστε όλοι μαζί στο Πεντάλοφο, όπου επαίζαμε
παραδείγματος χάριν τάβλι. Στον Οκτώβριο οι Γερμανοί εκά-
230
νανε μεγάλη επίθεση στα βουνά αλλά δεν έφτασαν στο Πε-
ντάλοφο επειδή ο Ηρακλής, ο Ζώτος (αξιωματικός μόνιμος)
και ΚΙΤΕ ανετίναξαν τα Γερμανικά αυτοκίνητα με νάρκες.
Αρχή Ιανουαρίου 1944 ήμαστε μαζί στο χωριό Δεσκάτη και
απ’ εκεί έστειλα τον Ηρακλή και καμπόσους Άγγλους εις ένα
κρυπτό λιμάνι που είχαμε ένα καΐκι (Κάτω από το Πήλιον)
– και, έστειλα τον Αλέκο Τζαναβαρά – και έφτασαν στην
Αίγυπτον. Τους έστειλα επειδή δεν επίστεψα τους ΕΛΑΣίτας
που ήθελον πάντοτε να σκοτώσουν τους Έλληνας της Αγγλι-
κής Στρατιωτικής Αποστολής, και ιδιαιτέρως τον Ηρακλή ως
βασιλόφρονα. Στο Δεκέμβριο 1944 εσκοτώθηκε υπό ΕΛΑΣ
στην αρχή του εμφυλίου πολέμου.
Ο Ηρακλής ήτο πάντοτε παλικάρι και ήξερε ότι οι Ελα-
σίται ήθελον να τον σκοτώσουν αλλά επήγε μόνος του στις
Περιφέρειες που εκράτειε ΕΛΑΣ. Ήτο γνήσιος πατριώτης
και κατάλαβε καλά τι θα κάνουν οι ΕΛΑΣίται και επί της
κατοχής και μετά την κατοχήν. Η υπηρεσία του με την Απο-
στολή ήτο μεγάλης αξίας και εχάρηκα ότι εγλύτωσε επί της
Κατοχής. Η μνήμη του είναι πάντοτε στη καρδιά μου.
Με πολλούς χαιρετισμούς
και στην κυρία Όλυ Ανδρονίκου
Nicholas G.L. Hammond
Εάν ο υιός σας έρχηται στο Κέμπριτζ να με πάρει με το τηλέφω-

νο, θα είμαι στη Θεσσαλονίκη 15-20 Οκτωβρίου στο Συμπόσιο του
Institute for Balkan Studies. (Tel. 0223 357151).
231
2. Ένα δημοσίευμα για την μητέρα μου
Παράλληλα προς την ιστορία του πατέρα μου έγινε αι-
σθητός στον αναγνώστη και ο στενός δεσμός του ζεύγους,
καθώς και η προσωπικότητα και ο χαρακτήρας της μητέρας
μου. Κάθε δραστηριότητα εκάτερου μέλους του ζεύγους, και
στην περίπτωση μας της συζύγου, που επιβίωσε του πολεμι-
κού δράματος, αντανακλά στην κοινή ιστορία. Αξίζει λοι-
πόν και η ακόλουθος αναφορά στην τόλμη και στο αίσθη-
μα θυσίας που καθόριζαν τον χαρακτήρα της, και πριν και
μετά τον απορφανισμό της οικογένειας. Πρόκειται για ένα
δημοσίευμα μετά το θάνατό της στην εφημερίδα του Άργους
Ορεστικού «Ορεστίς» (αρ.φύλλου 125, σελ.7) τον Σεπτέμβριο
του 2001. Συντάκτης του δημοσιεύματος είναι ο αείμνηστος
Γιώργος Λάλλας, διδάσκαλος, που διετέλεσε και πρόεδρος
του Συνδέσμου Αργεστών Θεσσαλονίκης.
Αντί μνημοσύνου
Στη ζωή κάθε ανθρώπου υπάρχουν ορισμένα σημαντικά
γεγονότα ευχάριστα ή δυσάρεστα, που μένουν ανεξίτηλα
χαραγμένα στη μνήμη του. Ένα τέτοιο δυσάρεστο ή μάλλον
φρικτό γεγονός έχει σημαδέψει τη ζωή μου.
Ήταν Σεπτέμβριος του 1949 και ο αδερφοκτόνος και κα-
ταστροφικός εμφύλιος πόλεμος μόλις είχε τελειώσει με τη
νίκη των εθνικών μας δυνάμεων. Οι διάφορες οργανώσεις
και σωματεία του νομού μας, με την έγκριση των στρατιωτι-
κών και πολιτικών αρχών, αποφάσισαν να επισκεφθούν το
χωριό Μελάς (Στάτιστα) για να αποτίσουν φόρο τιμής στον
ήρωα και αρχηγό του Μακεδονικού Αγώνα Παύλο Μελά.
Το πρωί της Κυριακής 18 Σεπτεμβρίου ξεκίνησε η στρα-
τιωτική φάλαγγα από την πόλη μας, το Άργος Ορεστικό, με
προορισμό το χωριό Μελάς. Πρόσκοποι, οδηγοί, μέλη της
232
Φιλόπτωχου Αδελφότητας, καθηγητές, δάσκαλοι και άλλοι
Αργίτες στριμωχθήκαμε στα στρατιωτικά αυτοκίνητα.
Ύστερα από ταξίδι μιας ώρας φθάσαμε στο φυλάκιο Γά-
βρου, όπου έγινε ολιγόλεπτη στάση. Εγώ και οι φίλοι μου
Χρήστος Μαγγιλιώτης και Αθανάσιος Βλαχόπουλος κατε-
βήκαμε από το αμάξι και πήγαμε πίσω από το στρατιωτικό
φυλάκιο για ένα τσιγάρο! Όταν επιστρέψαμε το αμάξι μας
είχε φύγει και έτσι επιβιβαστήκαμε στο αμέσως επόμενο, στο
οποίο επέβαιναν και οι υπόλοιποι πρόσκοποι.
Μετά από διαδρομή περίπου δυο χιλιομέτρων, σε μια
ανηφόρα πριν φθάσουμε στο χωριό Κρανιώνα, το προπο-
ρευόμενο από το δικό μας αυτοκίνητο, από το οποίο είχαμε
προ ολίγου κατεβεί, πάτησε νάρκη. Ακολούθησαν σκηνές
τρόμου!! Τη νάρκη πάτησε ο τροχός του αυτοκινήτου που
ήταν κάτω από το ρεζερβουάρ της βενζίνης, με αποτέλεσμα
η βενζίνη να χυθεί μέσα στο αμάξι και να περιλούσει τους
επιβάτες. Σχεδόν όλοι πάθανε βαριά εγκαύματα γ΄ βαθμού.
Το τι επακολούθησε την έκρηξη της νάρκης είναι αδύ-
νατο να περιγραφεί. Ούτε ο καλύτερος σκηνοθέτης ταινίας
τρόμου δε θα μπορούσε να φανταστεί τις σκηνές αυτές.
Οι αξιωματικοί του στρατού με φωνές μας προέτρεπαν
να απομακρυνθούμε γιατί υπήρχε κίνδυνος να ανατιναχθεί
το αυτοκίνητο! «Φύγετε, απομακρυνθείτε!!»
Πριν προλάβουμε να συμμορφωθούμε με τις εντολές έγι-
νε κάτι το απρόσμενο, το απίστευτο! Μια όμορφη, μαυρο-
φορεμένη γυναίκα όρμησε προς το φλεγόμενο αυτοκίνητο
χωρίς κανένα δισταγμό, αψηφώντας τον τρομερό κίνδυνο!
«Μη φεύγετε, ελάτε μαζί μου να βοηθήσουμε και να σώσου-
με τους συμπατριώτες μας!» φώναζε. Όρμησε κάτω από το
αντίσκηνο του αυτοκινήτου, το οποίο είχε καταπλακώσει
πολλούς από τους επιβάτες και έσυρε όσους μπορούσε προς
τα έξω. Συνέχισε με αυτοθυσία μέχρι να απομακρυνθεί και
233
το τελευταίο θύμα. Ήταν η αείμνηστη Ζαχαρούλα Χατσέρα,
μητέρα του συμπατριώτη μας Δημήτρη Χατσέρα, καθηγητή
σήμερα της Ιατρικής Σχολής του Δ. Π. Θράκης.
Από το φλεγόμενο αυτοκίνητο πηδούσαν πανικόβλητοι
όσοι μπορούσαν. Είδα ανάμεσα τους τούς αείμνηστους κα-
θηγητές μας Βενιζέλο Σανταλίδη, Σίμο Σικαβίτσα και άλ-
λους, με φοβερά εγκαύματα. Είδα δυο γυναίκες τη Διαλεκτή
Ανανίου και τη Γεσθημανή Τσινικλίδου να καίγονται ζω-
ντανές σα λαμπάδες. Κόλαση, φρίκη!!
Η Ζαχαρούλα Χατσέρα δε σταμάτησε ούτε λεπτό να δί-
νει οδηγίες και να βοηθά μαζί με άλλους τους τραυματίες.
Ύστερα από αρκετές ώρες και γιγάντια προσπάθεια συ-
γκεντρώσαμε τους τραυματίες σε ασφαλές μέρος, τυλίξαμε
ορισμένους από αυτούς με κουβέρτες, επιβαστήκαμε στα αυ-
τοκίνητα και επιστρέψαμε συγκλονισμένοι στη πόλη μας...
Δυστυχώς λίγες ημέρες αργότερα ο ένας μετά τον άλλο σχε-
δόν όλοι όσοι ήταν στο αυτοκίνητο που πάτησε τη νάρκη,
υπέκυψαν στα φοβερά εγκαύματα.
Οι σκηνές της ανατίναξης του μοιραίου αυτοκινήτου,
σκηνές βγαλμένες από την Κόλαση του Δάντη ή από Αρχαία
Τραγωδία έρχονται συχνά ακόμη και σήμερα στον ύπνο μου
και με κάνουν να τινάζομαι καταϊδρωμένος.
Εκείνον το Σεπτέμβρη του 49 πολλές ανθρώπινες ζωές
χάθηκαν με τρόπο φρικτό και άδικο. Θα θυμάμαι πάντα τη
Ζαχαρούλα Χατσέρα σαν ηρωίδα της συγκλονιστικής αυ-
τής τραγωδίας.
Εύχομαι ποτέ μα ποτέ να μη ξαναζήσει η πατρίδα μας
τέτοιες τραγικές στιγμές και τα μάτια των παιδιών μας να
μην αντικρίσουν αυτά που αντίκρισαν τα δικά μας μάτια.
Ας είναι αιώνια η μνήμη σας αδικαχαμένα αδέρφια
μας...
Γεώργιος Κ. Λάλλας
234
Από ομιλία του Βασίλη Αβραμίδη «υπέρ των πεσόντων ...»
’   
η οποία δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Άργους Ορεστικού
«Ορεστίς», αριθμ. φύλλου 146, Ιούνιος 2003
235

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αλεξάνδρου, Χαράλαμπος Κ., Μεραρχία Πινερόλο. Χρονι-
κό της αντίστασης και του μαρτυρίου της (Σεπτέμβρι-
ος 1943 - Δεκέμβριος 1944), Αθήνα 2008.
Ζαφειρόπουλος, Δημήτριος (Συνταγματάρχης Πζ.), Το ΚΚΕ
και η Μακεδονία, Αθήναι 1948.
Θεοδοσιάδης, Σταύρος, Η Πίνδος ομιλεί. Εθνική Αντίσταση
1941-1944, Κοζάνη 2000.
Κολιόπουλος, Ιώαννης Σ., Λεηλασία φρονημάτων. Α΄ Το
Μακεδονικό Ζήτημα στην κατεχόμενη Δυτική Μακε-
δονία (1941-1944), β΄ έκδοση, Θεσ/νίκη 1995.
Κούτσας, Ευάγγελος, Όπως τα έζησα, επιμέλεια Χρ. Τσα-
κνάκη, Αθήνα 1999 (δακτυλόγραφο)
Παπαϊωάννου, Λάζαρος, Άργος. Πόλη Ορεστίδας, Άργος
Ορεστικόν, 1996.
Παπακυριακόπουλος, Ιωάννης, Π. (Βασιλικός επίτροπος
του Ειδικού στρατοδικείου εγκληματιών πολέμου),
Βούλγαροι και Ιταλοί εγκληματίαι πολέμου εν Μακε-
δονία (Εισαγγελική Αγόρευσις), Αθήναι 1946.
Πρακτικά της 31ης Δίκης του Εκτάκτου στρατοδικείου
της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ στον Πεντάλοφο (22.6
-2.7.1944).
Τζίφρας, Παρμενίων, «Οι Σουλιώτες», Πολιτικά Θέματα, 8
Δεκεμβρίου 2008,σ. 38-39.
Hammond, Nicholas, DSO, Με τους Αντάρτες. 1943-1944.
Αθήνα χ.χ.

Δημήτριος Χατσέρας, Στ&#39; Απόσκια του Διλόφου

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Δημήτριος Χατσέρας, Στ&#39; Απόσκια του Διλόφου

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ιωάννης Δ.

ΣΤ’ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ

Πρόλογος Ι.Σ. Κολιόπουλου . ............................................. 9

Η ιστορία του Ιωάννου Δ. Χατσέρα και

Το ιατρικό του έργο στο βουνό ...................................... 127

ΕΠΙΛΟΓΟΣ ............................................................................ 219

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ .................................................................... 237

Το βιβλίο του φίλου μου ιατρού Δημήτρη I. Χατσέρα

Ο θαυμασμός του συγγραφέως για τον πατέρα του και

μένη στα οικογενειακά της καθήκοντα θα μπορούσε να

–αναγκαστικά υστερογενώς– και για τις αρχόμενες εσω­

μύθους, μολοντούτο καταφέρνει να διατηρήσει αυτό που

Στο παρόν πόνημα αναφέρομαι στα μεγάλα γεγονό-

μέσα στις χιλιάδες των θυσιών του ελληνικού λαού. Μια

πειών αυτών ετέθησαν και οι βάσεις της προσωπικής μου

ευχαριστιεσ του συγγραφεα

Θεωρώ απαραίτητο να ευχαριστήσω θερμά όλους

παιδικό μου φίλο στο Δίλοφο Λεωνίδα Αλεξόπουλο,

το πόνημά μου αυτό, ευχαριστώ εκ βάθους ψυχής. Πα-

Γέννηση και ζωή στο Κωσταράζι - Σπουδές

Ο Ιωάννης Χατσέρας γεννήθηκε στο ορεινό χωριό Κω­

Ο ιατρός Ιωάννης Δ. Χατσέρας.

Ο βιοπορισμός της οικογενείας προήρχετο από την

1. Παρμενίων Τζίφρας, Οι Σουλιώτες, Πολιτικά Θέματα, 8 Δεκεμβρί-

τραγουδιών και ιδιαίτερα των μοιρολογίων, αλλά γενικά

ναγκαστική μετοικεσιά την προκληθείσα από τους διωγ-

Είναι εύλογο, τα χωριά αυτά να θεωρούνται τα πιο

Εκκλησία της Παναγίας, δίπλα στο παλαιό καμπαναριό, που

μου, του και «εμφυλίου» νυν αποκαλουμένου, όταν με κρατι-

Το νέο Κωσταράζι, απέχει από το παλιό περίπου 3

του χωριού ως διακεκριμένος μαθητής με άριστες επιδό-

και τις ισχυρές επιρροές, αντιλήφθηκε και ο ίδιος πλέον

Ευχαριστήριος και συγχαρητήριος δημοσίευσις εις εφημερίδα

Η αποφοίτηση από το Γυμνάσιο συνέπεσε με την φά-

οποίους βοηθούσε παντοιοτρόπως ακόμη και στον οικο-

Γιατρός στο Άργος Ορεστικό - Κτίσιμο σπιτιού και

Πτυχίο Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών

ημίσεος του σημερινού νομού Καστοριάς. Η γεωγραφική της

νους και 243 Χριστιανούς. Ο καζάς Καστοριάς κατά την περί-

1. Η Μακεδονία του 1530 με βάση το συνοπτικό οθωμανικό φορολογικό

Πολλές έρευνες ικανών επιστημόνων αρχαιολόγων εκφράζουν

Έλληνες και ξένους επιστήμονες, και στο πρόβλημα αυτό τέθη-

Μαρμάρινη αρχαία επιγραφή «Το κοινό των Ορεστών».

Μουσείο Άργους Ορεστικού (Λάζαρος Α. Παπαϊωάννου, Άρ-

ρένων, παρθεναγωγείον, οθωμανικό γραμματοδιδασκαλείο,

Κτίριο χειρουργικής κλινικής Ιωάννου Ζάχου (έχει καεί).

Η πόλη ωνομάζετο Χρούπιστα σ’ όλη τη διάρκεια της

1. Μία σημαντική σύμπτωσις επισημαίνεται κατά τον παρόντα μήνα Ιού-

ηλεκτροπαραγωγό εργοστάσιο και γενικό ηλεκτροφωτισμό

Οικία ιατρού Ιωάννου Δ. Χατσέρα

Σ’ αυτή την μικρή πόλη ο πατέρας, ως παιδί της περι-

Ο γιατρός Γιάννης Χατσέρας εξετάζων τον συνάδελφο και φίλο του,

Το έτος 1938 με την συμπαράσταση βεβαίως του

Η Ζαχαρούλα Αργυρίου Γκίνη, σε νεαρά ηλικία.

Πόλεμος του 1940

Ο Ανθυπίατρος Ιωάννης Δ. Χατσέρας

Δυσανάγνωστο γράμμα του Ιωάν-

οποίο ζούσε πλέον, υπό το πέλμα των μέχρι χθες ηττη-

Κατοχή - Έναρξη Αντάρτικου

θησαν αυτοί οι βουλγαρίζοντες από τα χωριά της Κα-

δών καταστροφές και κακουργήματα εις τους Έλληνες

Τιμητική αναφορά κάνω, με την ευκαιρία, εις τον

Πινακίδα ανηρτημένη επί της

Επίσης, προσήκει μεγάλη τιμή και είναι απαραίτητη

Δημήτριος Χατσέρας, Στ' Απόσκια του Διλόφου

Δημήτριος Χατσέρας, Στ' Απόσκια του Διλόφου

–αναγκαστικά υστερογενώς– και για τις αρχόμενες εσω

Ο Ιωάννης Χατσέρας γεννήθηκε στο ορεινό χωριό Κω