89

DIO:

‫امجایلت۔۔۔وہفمم و ابمحث‬
Aesthetics: Connotation and Discussions
By
Jawwad Ahmed
Lecturer, Govt. Abdul Ali Khan Degree College, Charsadda
Email: jawadahmadchd1990@gmail.com

Abstract
“Beauty plays an important role in one’s life. The spiritual
comport that is available in seeing beautiful scenes, valleys and
people cannot be expressed in words. One can claim about the
beauty of aperson, flower or valley. But if someone asks him as to
which standard or scale has been used by him for his claim, then,
surely, he will not have a definite and reasonable answer. The
answer for defining the criteria of beauty can only be given by
aesthetics, several terminologies from psychology, sociology;
economics, politics and the philosophy have now become part of
the literature. In Literature, the term of aesthetics has come from
philosophy, and now it is practical as an important term in
literature. This article not only discusses the beginning of the term
of aesthetic and different view of the critics about beauty, but also
discusses different important theories about the Aesthetics.
Different theories of beauty which are discussed in this article are
Objective, Subjective and Alexander’s theories of beauty.
Key words: Literature, Aesthetics, connotation, theories, beauty,
objective, subjective.
‫رعمویض‬،‫نسح‬،‫رظنایت‬،‫وہفمم‬،‫امجایلت‬،‫ادب‬:‫دیلکیاافلظ‬

‫امجل اورامجایلت دوایسی اصطالاحت ںیہ وج اکثر ورتشیب قیلخت پاروں ںیم ڑپ ھنے وکیتلم ںیہ اوراقرنیئ‬
‫اکاپک ہقلح اںیہن رتمادف اتھجمسےہ ۔احالہکن ااسیںیہن ےہ ۔یظفل اوروصری انمسبث ےک پاووجد یھب دوونں ںیم‬
‫ہکبج امجایلت ہفسلفٔنسح ےہ ۔ دوونں ںیم‬، ‫اکیف فرق پاپااجپاےہ ۔سادہ وظفلں ںیم مہ ہہک سکنے ںیہ ہک امجل نسح ےہ‬
‫فرق روا ہن رےھک اجےن یک اینبدی وہج ہی ےہ ہک ہی درالص ےفسلف یک اصطالاحت ںیہ اورہی تقیقح یسک ےس دیکھ یپھچ‬
‫ویکہکن اں ےک نزدپک ہفسلف‬، ‫ںیہن ےہ ہک امہرے اہں اقرنیئ ےک اپک وعیس ےقلح وکےفسلف ےس خداواےطس اکریبےہ‬
‫ذمہث دینمش اکپام ےہ ۔ایس بصعتم رطر ِ رکف وااسحس یک وہج ےس مہ اایشء واظمہر وکےئن راوویں ےس دےنھکی اوراں‬
‫وجہک ہفسلف یک اساس ےہ۔‬، ‫یک اتیلص وتقیقح پک ےنچنہپ یک تفص ےس رحموم رہ اجےت ںیہ‬
 ‫‪90‬‬
‫‪DIO:‬‬

‫ایحت انساین ںیم نج ادقار یک اتیمہ ملسم ےہ ‪،‬اں ںیم ےس اپک نسحیھب ےہ ۔نیسح اایشںیم دیپسچل انیل‬
‫اوراں ےس ظح ااھٹپا ہردور ےک انساں اکہلغشم راہےہ ۔ ہرانساں ںیم وھترا تہب امجایلیت وعشر رضور وہپاےہ ‪،‬سج یک‬
‫انبء رپوہ وخت ےس وخت رتیک وجتسجںیم اگل وہپا ےہ ۔اس رفسِ لسلسم ںیم اس یک اگنہ سج ےئش رپرہھٹاجیت ےہ‪،‬وہ اےس’’‬
‫نیسح‘‘ اکپام دے داتیےہ۔اغروں ںیم رےنہ واال انساں یھب امجایلیت وعشر ےس اعری ہن اھت ۔اینپ رضورپات ردنیگ یک‬
‫لیمکت ےک ےیل اس ےن وجرظوف واورار انبےئ اں ںیم یھب وہ واتقوفاتقًرتامیم واصالح رکپاراہاوراںیہن وخت ےس‬
‫ک‬
‫وخت رت انبےن ںیم نگم راہ۔ایس پات وکےل رکرعموف اقند ونجمں وگر ھنوری ےن اہننت ےتپ یک پات یک ےہ ہک ‪:‬‬
‫‘‘آدم ےس ےل رکاس َدم پک وکیئ َدور پاوکیئ کلم ااسیںیہن اتلموجنسح ےک ااسحس ےس اگیبہن وہاگ پاسج ںیم‬
‫انساں ےن نسح ےک ارثات ہن وبقل ےیک وہں اورنسح اکہتپ اگلےن یک وکشش ہن یک وہ’’۔(‪)۱‬‬
‫نسح اکوھکح اگلےن اوراس ےک سپ ِتشپ اینبدی رحماکت یک وموجدیگ پک رسایئ احلص رکےن یک وکشش‬
‫ہردورےک انساں ےن یک ےہ اورہی وسح واچبریسک ہن یسک وصرت ںیم ونہر یھب اجری ےہ ‪،‬نکیل اس پات ںیم وکیئ‬
‫دوراےئ ںیہن ےہ ہک وکیئ یھب لمکم تیعطق ےک ساھت اس ےمعم وکہن اھجلس اکس۔امجایلت اکوپرا ہفسلف اس ےمعم‬
‫وکاھجلسےن یک اپک دیجنسہ وکشش ےہ ۔ہفسلف ےک دور ِ ویپاین ںیم رقساط ‪،‬افالوطں اوراروطس ےن درگی ابمحث ےک‬
‫ساھت نسح یک تقیقح ےک پارے ںیم یھب وساچ اورایفسلفہن ادنار ےس اس رپروینش دایل ۔نکیل اس وقت پک ہفسلف‬
‫تیثیحب اپک لک ےک ڑپاھ اورڑپاھپااجپااھت۔دعب ںیم ہی یئک ساوخں ںیم میسقت وہا ۔ذہلاہفسلف یک سج ساح ںیم نسح یک‬
‫امتیہ‪،‬تقیقح اوراس ےک انعرص ِ رتکببی رپپات یک اجیت ےہ اُےس امجایلت اکپام دپاایگ ‪،‬وج اَت پااقدعہ ےفسلف اکدرہج‬
‫احلص رکاکچےہ ۔اہجں پک اِس وسال اک قلعت ےہ ہک امجایلت یک اصطالح رموہج ونعمں ںیم ےلہپ کت اورسک ےن‬
‫پک‬
‫اامعتسل یک؟ اس نمض ںیم رپورسیف اوباالاجعرظیفح دصیقی یک راےئ د ھنے۔ ےتھکل ںیہ ‪:‬‬
‫‘‘اردو ںیم’’ ‪ ’’Aesthetics‬اکرتہمج امجایلت ایک اجپا ےہ ۔ہفسلف نسح ونف ےک ےیل اس ویپاین ظفل‬
‫‘‘‪ ’’Aesthetics‬وکرموہج اصطالیح ونعمں ںیم سث ےس ےلہپ رجنم یفسلف پام اگرنٹ (‪۱۷۱۴‬۔‪)۱۷۶۲‬ےن‬
‫اامعتسل ایک۔ویپاین رپاں ںیم اس ظفل ےک وغلی ینعم ںیہ ایسی ےش وجدمرک پاوحلاس وہ۔’’ (‪)۲‬‬
‫پک‬
‫ریصن ادمح پارص ؔیک راےئ یھب د ھنے وج ًاتبسنرپادہ لصفم ےہ ۔وقبل اں ےک ‪:‬‬
‫‘‘امجایلت ےک ےیل ارگننزی رپاں ںیم ‘‘‪’’Aesthetics‬یک اصطالح راجئ ےہ ‪،‬ےسج وطبر ِ اصطالح سث ےس‬
‫ےلہپ ازگیلڈنیروگپلث پام اگرنٹ ےن ‪۱۷۵۰‬ء ںیم اامعتسل ایک۔حث ایس سال آت ےن ‘‘امجایلت’’ےک پام ےس‬
‫اپک اتکت یھکل۔پام اگرنٹ نزنل ںیم دیپاوہےئ اوررجنم رہش‘‘اہےل (‪’’)Halle‬ںیم میلعت احلص رکےن‬
‫ےک دعب ہفسلف ےک ااتسد رقمر وہےئ ۔ربمتس ‪۱۷۳۵‬ء ںیم انہوں ےن ‪۲۱‬سال یک رمعںیم یپ اچی دی یک درگی‬
‫سببببھ‬
‫یکس’’ اکظفل اامعتسل ایکاھت۔دعبںیم حث امجایلت ےس دیپسچل نزیھ‬ ‫احلص یک سج ںیم انہوں ےن ‘‘ا‬
‫وتانہوں ےن اس رپ’’امجایلت ‘‘ےک پام ےس وپری اتکت یھکل۔’’ (‪)۳‬‬
 ‫‪91‬‬
‫‪DIO:‬‬

‫ذتمرکہ پاال دوونں آراء ےس ہی پات واحض وہاجیت ےہ ہک ؁‪۱۷۵۰‬ء ںیم پام اگرنٹ ےن‬
‫‘‘‪ ’’Aesthetica‬ےک پام ےس دودلجوں رپینبم وجاتکت یھکل یھت ‪ ،‬اس ںیم یہ ہی اصطالح سث ےس ےلہپ رموہج‬
‫اصطالیح ونعمں ںیم اامعتسل وہیئ ۔دعب ںیم اس ملع ےک وحاےل ےس تہب اھکلایگ نکیل اوتیل اکپاح پام اگرنٹ ےک‬
‫رساجس ویکہکن آت یہ ےن اےس پااقدعہ اپک یملع اصطالح ےک وطررپ اعتمرف رکاپا ۔اہجں پک امجایلت یک تیثیحب نف‬
‫ک‬
‫اصطالیح ینعم نیعتم رکےن اکقلعت ےہ وتاس وحاےل ےس ونجمںگور ھنوری ےتھکل ںیہ ‪:‬‬
‫‘‘امجایلت ےس رماد پات ہفسلف ےک وہ رظنےی ںیہ وجنسح اوراس ےک وکافئ واظمہریک قیقحت ورشتحی ںیم‬
‫شیپ ےیک ےئگ ںیہ ۔’’(‪)۴‬‬
‫رپورسیف اونرامجل ےک نزدپک ‪:‬‬
‫‘‘امجایلت وہ ملع ےہ سج ںیم نسح اورنسح ےک اقلعتمت ‪ ،‬اس یک امتیہ واافدنت ‪،‬نسح ےک رسےمشچ‬
‫اورامخدات رپثحب یک اجیت ےہ ۔ ابمحث ںیم فالہفس ٔ اعمل ںیم احیالافت ےک پاووجد اپک پات رتشمک ےہ ہک‬
‫نسح رسمت اورآوسدیگ داتیےہ ۔وخاہ ہی نسح ینف انتسث ووتارں ںیم وہپایسک انساں ےک امسجین اعضاء ںیم‬
‫’’۔(‪)۵‬‬
‫رپورسیف اقیض رصیق االسالم یک راےئ اس وحاےل ےس یھب امہ ےہ ہک اس ےس وہ طلغ یمہف یھب متخ وہاجیت‬
‫ےہ وجاعم وطررپ امجل اورامجایلت ےک رتمادف ےھجمس اجےن ےس منج یتیل ےہ ۔وہ ےتھکل ںیہ ‪:‬‬
‫‘‘انساں ںیم دیپایشئ وطررپ نسح ےک اظمہر وکوبقل رکےن اکراحجں وموجد ےہ۔اایشء ںیم اں یک وخویبں ےک وہ‬
‫وخاص وجمہ ںیم ذلّت ورسور یک اپک اخص تیفیک وکمنج دےتی ںیہ درالص نسح کہالےت ںیہ اوراس ملع‬
‫وکمہ امجایلت اکپام دےتی ںیہ ۔’’(‪)۶‬‬
‫دنمرہج پاال پبنوں آرا ء ںیم وجپات رتشمک ےہ ‪،‬وہ ہی ےہ ہک امجایلت وہ ملع ےہ ‪،‬سج ںیم وہ امتم‬
‫رظنپات وااکفر وجفلتخم اَدوار ںیم نسح یک امتیہ واتیلص اجےنن ےک لمع ںیم ہحفص ٔ قرطاس یک رتنی ےنب ںیہ ‪،‬سالم‬
‫ںیہ ۔ آساں وظفلں ںیم مہ ہہک سکنے ںیہ ہک ادتبا ےس اِس َدم پک نسح ےک پارے ںیم وجھچک اہکایگ اوراھکل ایگےہ ‪ ،‬ملع‬
‫امجایلت ےک دلی ںیم آپاےہ۔‬
‫ملع امجایلت اکرسواکر وصخاص دواینبدی وساالتےس ےہ ‪:‬‬
‫‪۱‬۔ نسح ایکےہ ؟‬
‫‪۲‬۔ نسح رعمویض ےہ پاوموضیع؟‬
‫ہی اپک دبیہی تقیقح ےہ ہک ہردور ےک انساں ےن نیسح اایشء واظمہر ںیم دیپسچل یل ےہ ‪ ،‬نکیل وہ تیعطق‬
‫ےک ساھت اس راریک تقیقح ہن پااکسہک یسک نیسح وادی ‪،‬رنم وپارک وھپل اوردشکل نین شقن رےنھک واےل‬
‫انیسحؤں ےک دےنھکی ےس نم یک داینںیم رسور واپبساط ‪،‬ریحت ورسمت اوراپک مسق یک ےب قراری یک وجاپک ااجنین‬
 ‫‪92‬‬
‫‪DIO:‬‬

‫تیفیک دیپاوہاجیت ےہ ‪،‬اس یک وہج ایکےہ ؟ امہرنی امجایلت یسک رعمو یض ےئش ںیم نسح ےک رحماکت اجےنن یک ایس‬
‫وکشش ںیم ےگل رںیہ اورہردور ےک ویفسلفں ےن نت ےئن راوویں اورارفنادی رطررکف واشمدہہ یک اینبدرپنسح یک‬
‫رعتفی ‪،‬دحود اورانعرص رتکببی نیعتم رکےن یک دقموررھب یعس یک ‪،‬نکیل اں ںیم اانت احیالف اور اضتد ےہ ہک یسک‬
‫ک‬
‫یھب اپک رعتفی وکیعطق وطررپوبقل ںیہن ایکاجاتکس۔ایس ےتکن یک رطف ونجمں وگر ھنوری ےن یھب اسارہ ایکےہ۔وہ‬
‫ےتھکل ںیہ‪:‬‬
‫‘‘ آح پک وکیئ یھب نسح اکااحطہ ہن رکاکس۔ینتج رعتںیفی یک ںیئگ ‪،‬وہ سث اپک دورسے ےس فلتخم ںیہ‬
‫اوروکیئ ایسی ںیہن ‪،‬سج وکحیحص پاطلغ اہکاجےئ ۔ سارع اکایخل ھچک اورےہ وصیف اکھچک اور‪،‬تیلقع ھچک اوریتہک‬
‫ےہ وخداتین ھچک اور۔وصترویں ےن نسح وکاپک وصتر اتبپا۔امدویں ےن امدی انتسث ووتارں اکپام نسح راھک‬
‫۔اخالویقں ےن اہک‪:‬نسح پام ےہ ریخ ضحم اک ‪،‬اافدویں اور ویلمعں (‪ )PRAGMATISTS‬اکایخل ےہ ہک‬
‫تقیقح اورنسح دوونں اں زیچوں ےک پام ںیہ وجھچک اکم رکںیکس اورنج وکاکم ںیم الپااجےکس ‪،‬وضعبں ےن‬
‫اہک‪:‬نسح اپک انقمیسیط ششک ےہ ۔’’(‪)۷‬‬
‫اں امتم رظنپات ںیم احیالف اور اضتد ےک وحاےل وموجد ںیہ سج یک اینبدی وہج یہی ساےنم آیت ےہ ہک‬
‫ہریفسلف اوررکفم ےن اینپ تیصخش ‪،‬مراح پادورسے وظفلں ںیم ذماق ےک انترظ ںیم نسح وکرپےنھک یک وکشش یک ےہ‬
‫۔ایس وہج ےس سارع وکہی نسح وبحمت ےک رسو ےسیج دق ‪،‬پال یسیج یلتپ رمک اورزغال یسیج آوھکنں ںیم رظن آپا۔ وصیف‬
‫وکاجمر ںیم تقیقح رظن آپا اور اس ےن اےس نسح ارل اکپام دپا ۔ وصترنت دنسپوں ےن اےس اپک امورایئ ےئش میلست‬
‫ایکوتامدنت دنسپوں ےن اےس امدی وصرت ںیم انتسث ووتارں یک مہ آیگنہ اکپام دپا ۔رغص ےنتج میہ اینت پاںیت ےک‬
‫دصماق امتم ےن اےنپ اطمےعل واشمدہے یک انبء رپنسح وکاجاچنےہ ۔‬
‫اوباالاجعر ظیفح دصیقی ےن رسمت وآوسدیگ ےنشخب یک اینبدی تفص ےک ساھت ساھت اں امتم‬
‫انعرصوکاجکیرکےن یک وکشش یک ےہ‪ ،‬نج ںیم ےس اپک پادنچ یک وموجدیگ ےس نسح منج اتیلےہ ‪،‬وہ ہی ںیہ‬
‫انتسث ووتارں ‪ :‬وتمارں رحکت ‪،‬ومروتین ……وستہی ودعتلی ……ازجاء اکپایمہ انتسث ‪ ،‬حطوط‬ ‫‪۱‬۔‬
‫اکانتسث۔‬
‫وحاس وک آوسدہ اورخدپات میال خدہب ٔ تبحم وکرحتمک رکےن یک صالحنث ۔‬ ‫‪۲‬۔‬
‫رپگ‬ ‫‪۳‬۔‬
‫وخں ِرگج یک ومند ‪،‬نف اکراکخلوص اورتنحم ساہق‬ ‫‪۴‬۔‬
‫اطلتف ‪،‬مالنمث ‪ ،‬پازیکیگ اورتہکن‬ ‫‪۵‬۔‬
‫…ریحتآفرینی یک صالحنث‬ ‫‪۶‬۔‬
 ‫‪93‬‬
‫‪DIO:‬‬

‫امکل‪ :‬امکل ِ ااہظر‪ ،‬امکل نف‪ ،‬وصری رتبیکاکامکل‪،‬ینف اجتیعم ‪،‬ااسحس پاخدہب اکلمکم ااہظر۔‬ ‫‪۷‬۔‬
‫اافدنت۔(‪)۸‬‬ ‫‪۸‬۔‬
‫ملع امجایلت ںیم دورسا اینبدی وسال ہی ااھٹپاایگہک نسح وموضیع ینعی دایلخ ےہ پا رعمویض ینعی اخریج؟‬
‫وعام اانلس اورسایسنئ ہطقن ٔ رظن رےنھک واولں ےک نزدپک نسح رعمویض وہپاےہ ۔ینعی نسح پاذلات اپک تقیقح‬
‫ت وخد‬ ‫ےہ اورہی اخرح ںیم وموجد وہپاےہ ۔وکیئ نیسح رظنم‪ ،‬انساں پاوھپولں یکایکرویں ںیم رپگ نزےگن وھپل پدا ِ‬
‫نیسح ںیہ ۔ اس ےیل ںیمہ ےلھب ےتگل ںیہ اورہی ںیمہ رسمت و آوسدیگ ےتشخب ںیہ ۔ اقیض رصیق االسالم ےک نزدپک‬
‫افالوطں ‪،‬لگیہ اورسا اہنپر نسح ےک رعمویض رظنےی ےک اقلئ ںیہ ۔عالوہ ارںی امدہ رپوتسں ےن یھب رعمویض‬
‫رظنہی نسح یک حمانت یک ےہ ۔اس رظنےی اکاپک ُرح ہی یھب ےہ ہک نسح رعموص ںیم اانپ لمکم ووجد رکھیاےہ ‪،‬وخاہ‬
‫اےس دےنھکی وایل آھکن وموجد وہپاہن وہ۔ ساپد ایس وہج ےس ضعب وصایفےن اخقلِ اکانئت وکنسحِ ارل اہکےہ ‪،‬ویکہکن‬
‫نسحِ الہٰی اس وقت یھب وموجد اھت حث انساں یکقیلخت ںیہن وہیئیھت ۔‬
‫رعموتیض یک رد ںیم وموضیع رظنہیٔ نسح شیپ ایکایگ سج ےک نزے ربملعدار ایلٹ ےک رعموف امہر‬
‫امجایلت رکوےچ رےہ ںیہ ۔وموضیع رطر رکف ےک اقلئ امہرنیِ امجایلت ےن نسح وکدالخ یک قیلخت قرار‬
‫ت وخد ھچک یھب ںیہن ےہ ‪،‬ہکلب ہی دےنھکی وایل آھکن اکامکل وہپاےہ ےسج وصخمص ےش ںیم‬ ‫دپااوردوعی ایکہک نسح پدا ِ‬
‫نسح یک کلھج داھکیئ دیتی ےہ وشعمق پدات وخد نیسح ںیہن وہپا‪،‬اعقش یک اگنںیہ یہ اےس دویی انب دیتی ںیہ ۔رفلِ‬
‫اپار ےک مخ رصف زغونی یک آھکن یہ دھکی یتکس ےہ ۔فراپد ےن یھب ہی دوعی ایکاھتہک نسح یسنج خدےب یک قیلخت ےہ‬
‫۔وگپا وعرت اکمسج پدات وخد نیسح ںیہن وہپا‪،‬ہی رمد اکیسنج خدہب وہپاےہ وجاس مسج ںیم نسح داتھکیےہ۔‬
‫ذموکرہ پاال دوونں رظنپات اےسی ںیہ‪ ،‬نج رپاُےنھٹ واےل ارتعااضت اں یک اتیمہ واافدنت اٹھگدےتی ںیہ‬
‫رعمویض رظنہی نسح ےک اطمقب ارگنسح وایعق اخرح ںیم وموجد ےہ وتہی وسال دیپاوہپاےہ ہک اپک یہ نیسح رظنم‬
‫َدس فلتخم ولوگں وکاپک اسیجنیسح ویکں ںیہن اتگل؟ اپک صخش سج انساں وک اینپ لک اکانئت اتھجمسےہ ‪،‬ویہ صخش‬
‫یسک دورسے دنبے وکرسے ےس اھبپایہ ںیہن ۔ایس ارتعاص رپرعمویض رظنےی یک کلف وبس امعرت مشچ ردں‬
‫ںیم رنیم وبس وہاجیت ےہ۔‬
‫دورسی رطف وموضتیع ےک اقلئ فالرفسوں ےک نزدپک وچہکن نسح اپک دایلخ آگنہ اوررسور اکپام‬
‫ےہ اس وہج ےس ہی وسال اُرھبپاےہ ہک رھپ وایعق نسح اکاانپ وکیئ ووجد ےہ یھب ہک ںیہن ؟ ارگوایعق نسح دایلخ تیفیک‬
‫اکپام ےہ وترھپ نسح یک وہ آافیق تفص اہکں یئگ سج اکااسحس ینب ونع انساں وکارل ےس وہپا آ راہےہ؟وموضیع‬
‫رظنےی وکامےننےس ںیمہ ہی میلست رکپا ڑپے اگ ہک اخرح ںیم ہکلب تقیقح ںیم نسح وموجد یہ ںیہن ےہ ۔‬
‫امہرنی امجایلت ںیم اسی ازگیلڈنیراکپام اس ےیل وتعق رکھیاےہ ہک انہوں ےن نسح اکاپک اہننت یہ‬
‫دتعمل رظنہی شیپ رکےک اس ےلئسم وکیہ لح رکدپا ہک نسح رعمویض ےہ پاوموضیع ؟ انہوں ےن اصف اہکہک نسح‬
 ‫‪94‬‬
‫‪DIO:‬‬

‫رعمویض ےہ ہن یہ وموضیع ‪،‬ہکلب ہی دوونں یک لمکم مہ آیگنہ ےس دیپاوہپاےہ ۔اسی ازگیلڈنیر ےک رظنےی‬
‫وکوموضیع رعمویض نعیبنث( ‪Subjective Objective Determinism Theory Of‬‬
‫‪)Beauty‬اہکاجپاےہ ۔اقیض رصیق االسالم اس رظنےی یک واضحث رکےت وہےئ ےتھکل ںیہ ‪:‬‬
‫‘‘نسح اپک یلک وصرت احل وکشیپ رکپاےہ۔ اپک اجنت وتہی ہک ادرھ اایشںیم ھچک ینیقی اوراینبدی افصت وہپا‬
‫اچےیہ ۔می ًال رپگ ‪،‬ہجہل ‪ ،‬انتسث اورلکشت وریغہ ……دورسی اجنت ہی وہپااچےیہ ہک اپک اٰیلع انساین وضعپایت‬
‫اظنم یھب الرامً وہ وجھچک ایسی صالخبنوں اورادعتساد ےس سیل وہ ہک وج اِں افصت یک نیسحت وریبعت رپوپری‬
‫رطح اقدر وہ۔’’(‪)۹‬‬
‫ک‬
‫ونجمں وگر ھنوری ےنیھب ایس ےس یتلم یتلج پات یہک ےہ ‪:‬‬
‫‘‘نسح یسک رجمد وصتر ںیم ںیہن ہکلب اپک رفنمد رہظم ںیم وہپاےہ ۔نسح وصتر اوراس یک امسجین ہیبش ےک‬
‫درایمں لمکم اگیتگن اکپام ےہ ‪،‬ینعی نسح ہن وتاہنت وصتر ںیم ےہ ‪،‬ہن اہنت امسجین ووجد ںیم ‪،‬ہکلب دوونں یک ااہتنیئ‬
‫مہ آیگنہ ںیم ےہ’’(‪)۱۰‬‬
‫سادہ وظفلں ںیم اہکاجاتکسےہ ہک نسح پدات وخد اپک تقیقح ےہ اوراس اک ادراک ایس وقت نکمم ےہ‬
‫حث اےس اپک نسح انشس آھکن رسیم آےئ ۔ پااافلط درگی امجایلیت دوق یہ ےس نسح اک ادراک نکمم ےہ ۔لہٰدا اس انترظ‬
‫ںیم رعموتیض اوروموضتیع ےک رظنویں ےس ےٹمچ رانہ ااہتندنسپ ی ےہ اورایس ےس اجنت پاےن ےک ےیل اسی‬
‫ازگیلڈنیر ےک ‘‘رظنہی وموضیع ‪،‬رعمویض نعیبنث ’’ےس اافتق رکپا یہ ڑپپا ےہ ہک نسح دہبی وصتر اورامسجین ہیبش‬
‫ںیم لمکم اگیتگن اکپام ےہ۔‬
 ‫‪95‬‬
‫‪DIO:‬‬

‫وحاہل اجت‬
‫ک‬
‫ونجمں وگر ھنوری ‪،‬پارخی امجایلت ‪،‬نشکف ٔ‬
‫اہوس ‪،‬الوہر ‪۲۰۱۷:‬ء ‪،‬اساعث دوم ‪ ،‬ص‪۱۲ ،‬‬ ‫‪۱‬۔‬
‫ظیفح دصیقی ‪،‬اوب االاجعر ‪،‬ادیب اصطالاحت اکاعترف ‪،‬اولست ‪،‬الوہر ‪،‬یئم ‪۲۰۱۵ ،‬ء ‪،‬ص ‪۱۸۹،‬‬ ‫‪۲‬۔‬
‫ریصن ادمح پارص ‪،‬امی اے ‪،‬پارخی امجایلت‪،‬سلجم رتیق ادت اردو‪ ،‬الوہر ‪۱۹۶۲،‬ء‪،‬ص‪۱۲،‬‬ ‫‪۳‬۔‬
‫ک‬
‫اہوس ‪،‬الوہر‪،‬اساعث ِدوم ‪۲۰۱۷،‬ء ‪،‬ص‪۱۲،‬‬‫ونجمں وگر ھنوری ‪،‬پارخی امجایلت ‪،‬نشکف ٔ‬ ‫‪۴‬۔‬
‫اونرامجل‪ ،‬رپورسیف‪ ،‬ادیب اصطالاحت ‪،‬لنشین پک افؤپدنشی ‪،‬اسالم آپاد ‪،‬ونجری ‪۲۰۱۶‬ء اساعث ِ دوم ‪،‬ص‪۹۳،۹۴ ،‬‬ ‫‪۵‬۔‬
‫اقیض رصیق االسالم ‪،‬ےفسلف ےک اینبدی اسملئ‪،‬لنشین پک افؤپدنشی ‪،‬اسالم آپاد ‪،‬اتسگ ‪۲۰۱۵‬ء ‪،‬اساعث متشہ ‪،‬ص‪۴۴،‬‬ ‫‪۶‬۔‬
‫ک‬
‫اہوس ‪،‬الوہر‪،‬اساعث ِدوم ‪۲۰۱۷،‬ء ‪،‬ص‪۱۳،۱۴،‬‬ ‫ونجمں وگر ھنوری ‪،‬پارخی امجایلت ‪،‬نشکف ٔ‬ ‫‪۷‬۔‬
‫ظیفح دصیقی ‪،‬اوب االاجعر ‪،‬ادیب اصطالاحت اکاعترف ‪،‬اولست ‪،‬الوہر‪۲۰۱۵،‬ء ‪،‬ص‪۲۵۱،‬‬ ‫‪۸‬۔‬
‫رصیق االسالم‪،‬اقیض ‪،‬ےفسلف ےک اینبدی اسملئ‪،‬لنشین پک افؤپدنشی ‪،‬اسالم آپاد‪،‬اساعث متشہ ‪۲۰۱۵،‬ء ‪،‬ص‪۳۳۴،‬‬ ‫‪۹‬۔‬
‫ک‬
‫اہوس ‪،‬الوہر‪،‬اساعث ِدوم ‪۲۰۱۷،‬ء ‪،‬ص‪۸۷،۸۸،‬‬ ‫ونجمں وگر ھنوری ‪،‬پارخی امجایلت ‪،‬نشکف ٔ‬ ‫‪۱۰‬۔‬