¯Öύú¸üÖ ¤ãüÃÖ¸êü

ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ“Öê ¯Öã−Ö¸üÖ¾Ö»ÖÖêú−Ö

2.1 ¯ÖÏßÖÖ¾Ö−ÖÖ
2.2 ¯Ö¿Öã ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ¾Ö¸üᯙ ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÖ´Ö÷ÖÏß“Öê ¯Öã−Ö¸üÖ¾Ö»ÖÖêú−Ö
2.3 ÃÖ¸üúÖ¸üß †Æü¾ÖÖ»ÖÖ¾Ö¸üᯙ ´ÖÖ×ÆüŸÖß“Öê ¯Öã−Ö¸üÖ¾Ö»ÖÖêú−Ö
2.4 ÃÖ´ÖÖ¸üÖê¯Ö

28
 ¯Öύú¸üÖ ¤ãüÃÖ¸êü
ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ“Öê ¯Öã−Ö¸üÖ¾Ö»ÖÖêú−Ö

2.1 ¯ÖÏßÖÖ¾Ö−ÖÖ :
µÖÖ ¯Öύú¸ü ÖÖŸÖ ¯Ö¿Öã¬Ö−ÖÖÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ: ¿Öêôûß ¾Ö ´Öëœüß ¯ÖÖ»Ö−Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ
×¾Ö×¾Ö¬Ö †³µÖÖÃ֍úÖÓ−Öß †ÖŸÖÖ¯ÖµÖÕŸÖ êú»Ö껵ÖÖ †³µÖÖÃÖÖ“Öê ¯Öã−Ö¸üÖ¾Ö»ÖÖêú−Ö ÃÖ״ցÖÖ ú¸ü µÖÖ“ÖÖ
¯Öϵ֟−Ö êú»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ †³µÖÖÃÖÖ´Öãôêû ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−ÖÖ“Öß ×¤ü¿ÖÖ šü¸ü µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖê ÖÖ¸ü †ÖÆêü. ÃÖÓ²ÖÓ׬֟Ö
×¾ÖÂÖµÖÖ“Öß ÃÖ´ÖõÖÖ ¾Ö Ûã֟Öß ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ êú»Öê»ÖÖ †³µÖÖÃÖ ¯Öãœü߻֯ÖÏ´ÖÖ Öê-
2.2 ¯Ö¿Öã ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ¾Ö¸üᯙ ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÖ´Ö÷ÖÏß“Öê ¯Öã−Ö¸üÖ¾Ö»ÖÖêú−Ö :
2.2.1 ØÃÖ÷Ö †Ö¸ü. ¯Öß., (1975) ‘‡Ó×›üµÖ−Ö •Ö.†Öò±ú ¯ÖÏÖò›üŒ¿Ö−Ö ´Öò−Öê•Ö´Öë™ü’ µÖÖÓ−Öß
Æü׸üµÖÖ−ÖÖ ¸üÖ•µÖÖ“µÖÖ ¯Ö¿Öã¬Ö−ÖÖ“µÖÖ †³µÖÖÃÖÖ¾Öºþ−Ö ¯Öãœüß»Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ Ö 1961-66 ¾Ö
1966-72 µÖÖ úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖߟÖᯙ ¯Ö¿Öã÷Ö Ö−Öê“ÖÖ †³µÖÖÃÖ êú»ÖÖ ¾Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ †ÃÖê פüÃÖæ−Ö
†Ö»Öê úß, 1961-72 µÖÖ úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ ¯Ö¿ÖãÃÖӏµÖê“ÖÖ ¾Ö鬤üߤü¸ü ¾ÖÖœüŸÖ †ÖÆêü. úÖ¸ü Ö µÖÖ
¸üÖ•µÖÖŸÖ ¯Ö¿Öã¯ÖÖ»Ö−Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ֍ú›êü ×¾Ö¿ÖêÂÖ »ÖÖ פü»µÖÖ´Öãôîû 1966-72 µÖÖ
úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ ¯Ö¿ÖãÃÖӏµÖêŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß. µÖÖ“Ö úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ ´Æ¿Öß“µÖÖ ¤æü¬Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ 4
™üŒŒµÖÖ¾Öºþ−Ö 4.8 ™üŒŒµÖÖ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öê»Öß ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê.1
2.2.2 ³ÖÖêÃÖ»Öê, ¯Ö. ²ÖÖ. (1962), µÖÖÓ“µÖÖ ‘´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖᯙ ÃÖӍú׸üŸÖ •Ö−ÖÖ¾Ö¸üÖÓ“Öê
¯Ö¿Öã¯ÖÖ»Ö−Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ’’ “µÖÖ ´Ö滵ִÖÖ¯Ö−ÖÖ¾Öºþ−Ö 1970-71 ŸÖê 1987-88 µÖÖ
úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ ÃÖӍú׸üŸÖ ÷ÖÖµÖ ¾Ö ´ÆîüÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ¤æü¬Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾Ö鬤üß ¤ü¸üÖŸÖ ¾ÖÖœü פüÃÖæ−Ö
†Ö»Öß. ŸÖÃÖê“Ö ÃÖӍú׸üŸÖ ÷ÖÖ‡Ô“Öß ¾ÖÖÃÖ¸êü ¤êü µÖÖ“µÖÖ •Ö−´Ö¤ü¸üÖŸÖ 13.6 ™üŒêú ¾ÖÖÙÂ֍ú
¾Ö鬤üߤü¸ü ŸÖ¸ü ´Æü¿Öß“Öê ¯ÖÏ´ÖÖ Ö 4.7 ™üŒêú ¾ÖÖœü פüÃÖæ−Ö †Ö»Öß. ŸµÖÖÓ−ÖÖ †ÃÖêÆüß ×¤üÃÖæ−Ö
†Ö»Öê úß ÷ÖÖ‡Ô“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖÙÂ֍ú ¾Ö鬤üߤü¸ü ÃÖ¸üÖÃÖ¸üß 2.5 ™üŒêú ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß.2
2.2.3 ¸ü£Ö ‹−Ö. (1992) µÖÖÓ−Öß ‘´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖᯙ ¯Ö¿ÖãÃÖӏµÖê“ÖÖ ‹æúÖ ¾Ö鬤üߤü¸ü’
†³µÖÖÃÖ úºþ−Ö ¯Öãœüß»Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ Ö êú»Öê. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê 1951-87 µÖÖ úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖߟÖ

29
 ´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖᯙ ¯Ö¿ÖãÃÖӏµÖêŸÖ 0.60 ™üŒêú ¾ÖÖÙÂ֍ú ¾ÖÖœü פüÃÖæ−Ö †Ö»Öß. ŸÖÃÖê“Ö ´Æ¿Öß“µÖÖ
ÃÖӏµÖêŸÖ 1.60 ™üŒêú ¾Ö ¿Öêôûß ¾Ö ´Öëœüß ÃÖӏµÖêŸÖ 2.05 ™üŒêú ¾ÖÖœü −ÖÖë¤ü¾Ö»Öß ÷Öê»Öß.
¯ÖÏÖ´Ö㏵ÖÖ−Öê ¿Öêôûß 1.0 ™üŒêú ŸÖ¸ü ´Öëœüß ÃÖӏµÖêŸÖ 2.05 ™üŒêú ¾ÖÖœü פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. µÖÖ¾Öºþ−Ö
†ÃÖê »ÖÖÖŸÖ µÖêŸÖê úß, 1951-87 µÖÖ úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ ÃÖ¾ÖÔ ¯Ö¿Öã´Ö¬µÖê ‹úÃÖÖ¸üÖß ¾ÖÖœü
†Öœüôæû−Ö µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ¸üÖ•µÖÖŸÖ ¯Ö®ÖÖÃÖ“µÖÖ ¤ü¿ÖúÖŸÖ ¯Ö¿ÖãÃÖӏµÖêŸÖ £ÖÖê›üßÃÖß ¾ÖÖœü
—ÖÖ»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ¯Öã−ÆüÖ 1961-79 µÖÖ úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß ¯Ö¿ÖãÃÖӏµÖêŸÖ ‘Ö™ü פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ‡ŸÖ¸ü
¯Ö¿Öã¬Ö−ÖÖ“ÖÖ ú»Ö ²Ö¤ü»ÖŸÖÖ †ÃÖæ−Ö ŸÖÖê Ã֍úÖ¸üÖŸ´Öú †ÖÆêü.3
2.2.4 ²ÖÖêºþ›êü ‹ÃÖ. •Öß., (1993) µÖÖÓ−Öß ‘1961, 1966, 1972, 1978, 1982
¯Ö¿Öã÷ÖÖ−ÖÖ, ´Ö¬Öã−Ö ²Öî»Ö¾Ö ÖáµÖ ¯Ö¿Öã“ÖÖ †³µÖÖÃÖ êú»ÖÖ. ŸµÖÖ¾Öºþ−Ö 1961 “µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ
1966 ´Ö¬µÖê ‹æú Ö ¯Ö¿ÖãÃÖӏµÖêŸÖ 3.9 ™üŒêú ‘Ö™ü פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. µÖÖ“Öê ¯ÖÏ´ÖãÖ úÖ¸ü Ö
1964-65 ¾Ö 1972 “µÖÖ ¤ü¸ü´µÖÖ−Ö“µÖÖ úÖôûÖŸÖ −ÖîÃÖÙ÷֍ú †Ö¯Ö¢Öß (¤ãüúÖôûÖ´Öãôêû)
¯Ö¿ÖãÃÖӏµÖêŸÖ ‘Ö™ü —ÖÖ»Öß. ¯Öãœêü 1978 ¾Ö 1982 “µÖÖ ¯Ö¿ÖãÃÖӏµÖꓵÖÖ †Öú›êü¾ÖÖ¸üß−ÖãÃÖÖ¸ü
1978 ´Ö¬µÖê 3.48 ™üŒêú ¾Ö 1982 ´Ö¬µÖê 6.20 ™üŒêú ‡ŸÖúß ‹æú Ö ¯Ö¿ÖãÃÖӏµÖêŸÖ
¾Ö鬤üß“Öß −ÖÖë¤ü êú»Öß ÷Öê»Öß ŸÖ¸ü 1966 ´Ö¬µÖê ´Æîü¿Öß“µÖÖ ÃÖӏµÖêŸÖ 1.46 ™üŒêú ‡ŸÖúß ‘Ö™ü
—ÖÖ»Öê»Öß ×¤üÃÖŸÖê. ŸÖ¸ü 1972 ´Ö¬µÖê 8.51 ™üŒêú, 1978 ´Ö¬µÖê 18.2 ¾Ö 1982 ´Ö¬µÖê
1.87 ™üŒêú ‹æú Ö ´Æîü¿Öß“µÖÖ ÃÖӏµÖêŸÖ ¾Ö鬤üß“Öß −ÖÖë¤ü †ÖœüôûŸÖê.4
2.2.5 ¯Ö™êü»Ö †Ö¸ü. êú., (1993) µÖÖÓ“µÖÖ †¬µÖµÖ−ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ‘¾ÖŸÖÔ´ÖÖ−Ö úÖôûÖŸÖᯙ ¤æ¬Ö
¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ“Öê †³µÖÖÃÖ ŸÖÓ¡Ö’’ ׾֍ú×ÃÖŸÖ úºþ−Ö ÷ÖÖê¾ÖÓ¿ÖßµÖ ¯ÖÏÖ µÖÖ“ÖÖ ³ÖÖ¸üŸÖ, †Ö׿ֵÖÖ
¾Ö •ÖÖ÷Öן֍ú ßָüÖ¾Öºþ−Ö †¿ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÖŸÖóµÖÖ¾Ö¸ü 1974-90 ¤ü¸ü´µÖÖ−Ö“µÖÖ
úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖߟÖᯙ ¯Ö¿ÖãÃÖӏµÖê“ÖÖ ¾Ö鬤üß“ÖÖ †³µÖÖÃÖÖ¾Öºþ−Ö ¯Öãœüß»Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ Ö êú»Öê.
³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ‡ŸÖ¸ü ¯Ö¿Ö㓵ÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ ´Æü¿Öß“µÖÖ ÃÖӏµÖêŸÖ •Ö»Ö¤ü ÷ÖŸÖß−Öê ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖ“Öß ×¤üÃÖæ−Ö
µÖêŸÖê. †Ö׿ֵÖÖ ÖÓ›üÖŸÖᯙ ÷ÖÖµÖ ¾Ö ´Æü¿Öß“µÖÖ ¾ÖÖœüß“Öê ¯ÖÏ´ÖÖ Ö †−ÖãÎú´Öê 0.53 ™üŒêú,
1.98 ™üŒêú ‡ŸÖúß ¾ÖÖÙÂ֍ú ¾ÖÖœü ¤ü֏־֟Öê. ŸÖÃÖê“Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ÷ÖÖ‡Ô“µÖÖ
¾ÖÖœüß“Öß ¯ÖϾÖé¢Öß ¯Öæ¾Öìú›üᯙ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ 1.53 ™üŒêú, ŸÖ¸ü ¯ÖÛ¿“Ö´Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ 0.62 ™üŒêú,

30
 ŸÖ¸ü ˆ¢Ö¸êüú›üᯙ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ 0.20 ™üŒêú ‡ŸÖúß ¾ÖÖœü ¤ü֏־֟Öê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ ¤ü×Ö Öêú›üß»Ö
³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ´ÖÖ¡Ö ÷ÖÖ‡Ô“Öß ÃÖӏµÖÖ 1 »Ö.‘Ö™ü ¤ü֏־֟Öê. 0.12 ™üŒêú ŸÖ¸ü ´Æü¿Öß“Öß ¯Öî¤üÖÃÖ
ÃÖӏµÖêŸÖ ¾Öê÷Öôêû ×“Ö¡Ö ¯ÖÆüÖ¾ÖµÖÖÃÖ ×´ÖôûŸÖê. úÖ¸ü Ö ´Æü¿Öß“Öß ¾Ö鬤üß“Öß ÃÖ¾ÖÖì¢Ö´Ö ¾ÖÖÙÂ֍ú
¾ÖÖœüß“Öß −ÖÖë¤ü 2.8 ™üŒêú ˆ¢Ö¸ü ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ †ÖœüôûŸÖê ŸÖ¸ü ¤ü×Ö Ö ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖŸÖ 1.43 ™üŒêú
¾ÖÖœüß“Öß −ÖÖë¤ü †ÖœüôûŸÖê.5
2.2.6 ן־ÖÖ¸üß ‹ÃÖ.,(1982), ú»ÖꌿÖ−Ö, ¯ÖÏÖêÃÖêØÃÖ÷Ö, ׯÖÏ—Ö¸ü¾Öê¿Ö−Ö †ò›ü
†ÖÙ™ü×±ú׿ֆ»Ö ‡´ÖÃÖê´Öß×−Ö¿Ö−Ö †Öò±ú ´ÖÖê¸ü’ µÖÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö †Ö¸ü֏֛ü¶ÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö
¯ÖÖ“Ö ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö³ÖÖ÷Ö Öß úºþ−Ö ¯Ö¿ÖãÃÖӏµÖê“ÖÖ †³µÖÖÃÖ êú»ÖÖ. ˆ¢Ö¸êüú›üᯙ ³ÖÖ÷Ö,
¯ÖÛ¿“Ö´Ö ³ÖÖ÷Ö, ˆ¢Ö¸ü¯Öã¾ÖÔ ›üÖë÷Ö¸üß ³ÖÖ÷Ö ‡. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ×−Ö¸üßÖ ÖÖ¾Öºþ−Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö
÷ÖÖµÖ, ´ÆîüÃÖ, ´Öëœüß, ¿Öêôûß ¾Ö ›ãüŒú¸ü µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏÖ µÖÖ“Öß ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ 1961 ´Ö¬µÖê ‹æú Ö
¯Ö¿ÖãÃÖӏµÖÖ †−ÖãÎú´Öê ¯Öãœüᯙ ¯ÖÏ´ÖÖ Öê 51.18, 15.22, 11.96, 19.06, 1.54 ™üŒêú
ÆüÖêŸÖß. ŸÖ¸ü 1982 “µÖÖ †Öú›êü¾ÖÖ¸üß−ÖãÃÖÖ¸ü †−ÖãÎú´Öê 45.87, 16.63, 11.62,
22.70 †Ö× Ö 2.40 ™üŒêú ‡ŸÖúß ÆüÖêŸÖß ¾Ö¸üᯙ †Öú›êü¾ÖÖ¸üß“ÖÖ ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Öú
†³µÖÖÃÖÖ¾Öºþ−Ö ‹æú Ö ¯Ö¿ÖãÃÖӏµÖêŸÖ ´ÆîüÃÖ, ¿Öêôûß ¾Ö ›ãüŒú¸ü µÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓãÖêŸÖ ¾ÖÖœü
¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖê ŸÖ¸ü ÷ÖÖµÖ, ´Öëœüß ÃÖӏµÖêŸÖ ‘Ö™ü ¤ü֏־֟Öê. ¯Ö¿ÖãÃÖӏµÖꓵÖÖ ‹æú Ö ¾ÖÖœüß´Ö¬µÖê ˆ¢Ö¸ü
¾Ö ˆ¢Ö¸ü¯Öã¾ÖÔ ¯Ö¾ÖÔŸÖßµÖ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ÃÖ÷ÖóµÖÖŸÖ •ÖÖÃŸÖ ¾ÖÖœüß“Öß −ÖÖë¤ü ¤ü֏־֟Öê (2.26 ™üŒêú)
ŸÖ¸ü ¯Öæ¾ÖÔ ˆ¢Ö¸ü ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ 1.36 ™üŒêú, ˆ¢Ö¸ü ¯ÖÛ¿“Ö´Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ 1.09 ™üŒêú, ´Ö¬µÖ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ
0.12 ™üŒêú ŸÖ¸ü ¤ü×Ö Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ 0.29 ™üŒêú ¾ÖÖÙÂ֍ú ¾ÖÖœüß“Öß −ÖÖë¤ü †ÖœüôûŸÖê.6
2.2.7 ס֯ÖÖšüß ‹´Ö. êú., (1994) µÖÖÓ−Öß ‘³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ ÷Öã¸êüœüÖê¸êü ÃÖӏµÖÖ, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö
¾ÖÖœüß“ÖÖ †³µÖÖÃÖ’’ ÃÖÖ¬µÖÖ ´ÖÖ¯Ö ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü êú»ÖÖ ¾Ö ×−Ö¸üßÖ ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü 1980-1990
¤ü¸ü´µÖÖ−Ö“µÖÖ úÖôûÖŸÖ ÷ÖÖ‡Ô“µÖÖ ÃÖӏµÖÖ¾ÖÖœü߯ÖêÖÖ ´ÆîüÃÖ ÃÖӏµÖÖ ¾ÖÖœü ¾Öê÷ÖÖ−Öê ÆüÖêŸÖ
†ÃÖ»µÖÖ“Öê †Öœüôæû−Ö †Ö»Öê. ŸµÖÖ“Ö²Ö¸üÖê²Ö¸ü 1980-1990 “µÖÖ ¤ü¸ü´µÖÖ−Ö úÖôûÖŸÖ ¤æü¬Ö,
†Ó›üß, †Ö× Ö »ÖÖêú¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖÙÂ֍ú ¾Ö鬤üߤü¸ü †−ÖãÎú´Öê 5.68, 7.81 †Ö× Ö
2.93 ™üŒêú ‡ŸÖúÖ ÆüÖêŸÖÖ.7

31
2.2.8 ØÃÖÆü ¯Öß. (1994) µÖÖÓ−Öß ‘³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ †ÓŸÖ¸ü ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖŸÖᯙ ¿Öêôûß ÃÖӏµÖÖ’’
†³µÖÖÃÖ úºþ−Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öß éúÂÖֵ߯ÖÖÔ¾Ö¸ü Ö, ÃÖÖ´ÖÖו֍ú, †£ÖÔ¿ÖÖÄÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ×¾Ö³ÖÖ÷Ö Öß
êú»Öß ¾Ö ÷Ö× ÖŸÖß ´ÖÖ¯Ö ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü 1961-1982 “µÖÖ úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖߟÖᯙ ¿Öêôûß ÃÖӏµÖÖ“ÖÖ
†³µÖÖÃÖ úºþ−Ö ¯Öãœüᯙ ×−֍úÂÖÔ úÖœü»Öê. ¯Öã¾ÖÖì¢Ö¸ü ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¿Öêôûß ÃÖӏµÖÖ ÃÖ¾ÖÖ쟟ִÖ
¾ÖÖÙÂ֍ú ¾ÖÖœüß“Öß (2.25 ™üŒêú) −ÖÖë¤ü †Öœüôû»Öß. ŸµÖÖÓ−ÖÖ ¯Öãœêü †ÃÖêÆüß †Öœüôû»Öê úß,
¤êü¿ÖÖŸÖᯙ ´ÖÖÓÃÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖÖšüß ú™üÖ‡Ô êú»Ö껵ÖÖ ‹æú Ö ¯ÖÏÖ µÖÖ´Ö¬µÖê ¿Öêôûß ´ÖÖÓÃÖ
ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê ¯ÖÏ´ÖÖ Ö ÃÖ¾ÖÖÔ׬֍ú (36.8 ™üŒêú) ÆüÖêŸÖê. ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ ‹æú Ö ´ÖÖÓÃÖ
ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ´Ö¬µÖê ‹æú Ö ´ÖÖÓÃÖÖ“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ ¿Öêôûß ´ÖÖÓÃÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖÏ´ÖÖ Ö ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ •ÖÖßÖ
36.8 ™üŒêú ‹¾Öœêü ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖê.8
2.2.9 ¯ÖÖÓ›êü µÖã. êú. (1995) µÖÖÓ−Öß ‘³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ ¯Ö¿Öã¬Ö−Ö ÃÖӏµÖÖ’’ †³µÖÖÃÖÖÃÖÖšüß ¤ãüµµÖ´Ö
´ÖÖ×ÆüŸÖß“µÖÖ †Ö¬ÖÖ¸üÖ¾Ö¸ü ×¾Ö×¾Ö¬Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖᯙ ¯Ö¿Öã¬Ö−Ö ÃÖӏµÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖ †³µÖÖÃÖ êú»ÖÖ
†Ö× Ö †³µÖÖÃÖÖŸÖ †ÃÖê †Öœüôæû−Ö †Ö»Öê úß, ¾ÖÖôû¾ÖÓ™üß ¯ÖϤêü¿ÖÖŸÖᯙ ˆÓ™ü ¾Ö ²Öî»Ö
µÖÖÃÖÖ¸üµÖÖ ¯Ö¿ÖãÃÖӏµÖêŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖÖ−ÖÖ †ÖœüôûŸÖê. ŸÖ¸ü ´ÆîüÃÖ ÃÖӏµÖêŸÖ ¾ÖÖœü ؍ú¾ÖÖ ‘Ö™ü
†»¯Ö †¿Öß ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖã 1977-87 µÖÖ úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ ´Öëœüß“µÖÖ ÃÖӏµÖêŸÖ
×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖ¾Ö¸ü ¾Ö ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÃŸÖ¸üÖ¾Ö¸ü Ã֍úÖ¸üÖŸ´Öú ¾ÖÖœüß“Öß ¯ÖϾÖé¢Öß ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ŸÖÃÖê“Ö
ÃÖ¾ÖÖÔ׬֍ú ¾ÖÖœüß“Öß −ÖÖë¤ü ¿Öêôûß ¯ÖÏÖ µÖÖ“Öß ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖ¾Ö¸ü ¾Ö ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÃŸÖ¸üÖ¾Ö¸ü −ÖÖë¤ü
†Öœüôæû−Ö µÖêŸÖê. ´Öëœüß ¾Ö ¿Öêôûß ¾Ö鬤üß“ÖÖ †³µÖÖÃÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÃŸÖ¸üÖ¾Ö¸ü êú»µÖÖÃÖ ¯Öã¾ÖÖì¢Ö¸ü
³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ •ÖÖÃŸÖ ´Æü Ö•Öê 4.9 ¾Ö 8.21 ™üŒêú ¾ÖÖœüß“Öß −ÖÖë¤ü 1977-87 µÖÖ
úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ †Öœüôæû−Ö µÖêŸÖê.9
2.2.10 “ÖÖÓ¤ü †Ö¸ü (1995) µÖÖÓ−Öß ×Æü´ÖÖ“Ö»Ö ¯ÖϤêü¿ÖÖŸÖ 1972-82 ¾Ö 1982-92 µÖÖ
úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖߟÖᯙ ¯ÖÏÖ µÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ•ÖÖŸÖß“ÖÖ †³µÖÖÃÖÖ¾Öºþ−Ö ÃÖ¾ÖÔ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Öú ¯ÖÏÖ Öß
¾Ö鬤üߤü¸ü ÆüÖ 0.18 ™üŒêú ÆüÖêŸÖÖ. 1967-82 ¤ü¸ü´µÖÖ−Ö ÆüÖ“Ö ¤ü¸ü 0.59 ™üŒêú ÆüÖêŸÖÖ
ŸÖ¸ü 1972-82 ¤ü¸ü´µÖÖ−Ö ÆüÖ“Ö ¤ü¸ü 0.59 ™üŒêú ÆüÖêŸÖÖ. 1972-82 ¤ü¸ü´µÖÖ−Ö
úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ ãúŒãú™ü¯ÖÖ»Ö−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ 3.72 »ÖÖ ÖßµÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öê»Öß ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê.

32
 ¯Ö¸ÓüŸÖã Æüß ¾ÖÖœü 1972-82 “µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ 9.44 ™üŒêú פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖê.
ãúŒãú™ü¯ÖÖ»Ö−ÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ¤ãü³ÖŸµÖÖ ´Æîü¿Öß“ÖÖ ¾Ö鬤üߤü¸ü •ÖÖÃŸÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖê. ÷ÖÖê¾ÖÓ¿ÖßµÖ ¾Ö
†−Ö㟯ÖÖ¤üú ¯ÖÏÖ µÖÖ“µÖÖ ÃÖӏµÖêŸÖ ‘Ö™ü ŸÖ¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤üú ¯ÖÏÖ µÖÖÓ“µÖÖ ÃÖӏµÖêŸÖ ¾ÖÖœü פüÃÖæ−Ö
µÖêŸÖê.10
2.2.11 ÃÖ껾֍ãú´ÖÖ¸ü êú. ‹−Ö. (1995) µÖÖÓ−Öß ‘³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ ¤æü¬Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖᯙ ¾ÖÖœüß“ÖÖ
¤ü¸ü ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤üú ¯ÖÏÖµÖÖ“µÖÖ ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü¸ü’ µÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ êú»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü
†ÃÖê †Öœüôæû−Ö µÖêŸÖê úß, ÃÖ¾ÖÖì¢Ö´Ö ¤æü¬Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü¸ü 1982-91 ¤ü¸ü´µÖÖ−Ö 5.66
™üŒêú †Öœüôæû−Ö µÖêŸÖÖê. ŸÖ¸ü 1982-92 “µÖÖ ¤ü¿ÖúÖŸÖ ¤êü¿Öß ÷ÖÖ‡Ô“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ ÃÖӍú׸üŸÖ
÷ÖÖ‡Ô ¾Ö ´ÆîüÃÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ÃÖ¾ÖÖì¢Ö´Ö ¾ÖÖœü פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖê.11
2.2.12 ØÃÖ÷Ö ¾Æüß., (1995) µÖÖÓ−Öß ×²ÖÆüÖ¸ü´Ö¬Öᯙ ¯Ö¿ÖãÃÖӏµÖê“Öê þֹý¯Ö ¾Ö ¯Ö¿ÖãÃÖӏµÖÖ
¾ÖÖœüß“µÖÖ ¤ü¸üÖ“Öê ×−Ö׸üÖ Ö êú»µÖÖÃÖ †ÃÖê †Öœüôæû−Ö †Ö»Öê úß, ÃÖ¾ÖÔ ¯Ö¿ÖãÓ“ÖÖ ÃÖ¸üÖÃÖ¸üß
¾ÖÖÙÂ֍ú ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü¸ü 1951-52 ŸÖê 1982-83 ¤ü¸ü´µÖÖ−Ö 1.25 ™üŒêú ÆüÖêŸÖÖ. ×¾Ö×¾Ö¬Ö
¯Ö¿ÖãÓ“µÖÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×¾Ö¿»ÖêÂÖ ÖÖŸÖæ−Ö ÃÖ¾ÖÖì¢Ö´Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü¸ü ¿Öêôûß´Ö¬µÖê 3.5 ™üŒêú µÖêŸÖÖê.
2 ™üŒêú ¾ÖÖœü ¾Ö¸üÖÆüÖŸÖ ¾Ö 1.4 ™üŒêú ¾ÖÖœü ´Æüî¿ÖßŸÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖê †Ö× Ö ŸÖÖê ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ
ú´Öß ¾ÖÖœü ÷ÖÖ‡Ô“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖê. ŸÖ¸ü ŸÖß−Ö ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ ¾Ö¸üᯙ ÷ÖÖµÖ ¾Ö ´Æîü¿Öß“ÖÖ
¾Ö鬤üß ¤ü¸ü Ã֍úÖ¸üÖŸ´Öú †ÖœüôûŸÖÖê.12
2.2.13 ¯ÖÖ™üᯙ •Öß. †Ö¸ü., µÖÖÓ−Öß ú−ÖÖÔ™üúÖŸÖᯙ 1961-90 µÖÖ úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ ¯Ö¿ÖãÃÖӏµÖê“Öê
¾ÖÖÙÂ֍ú ¾Ö鬤üß’ ×−Ö¸üßÖ Ö êú»Öê †ÃÖŸÖÖ ¤ãü³ÖŸµÖÖ ÷ÖÖµÖß“Öß ÃÖӏµÖÖ 1961 ´Ö¬µÖê 0.02
™üŒêú ‡ŸÖúÖ ú´Öß —ÖÖ»ÖÖ. ŸÖ¸ü ´ÆîüÃÖ ÃÖӏµÖêŸÖ ÃÖ㬤üÖ ‘Ö™ü †ÖœüôûŸÖê. ŸÖß 1961 »ÖÖ
0.51 ™üŒêú ÆüÖêŸÖß ŸÖ¸ü 1990 »ÖÖ 0.04 ™üŒŒµÖÖ¯ÖµÖÕŸÖ ‘Ö™ü ¤ü֏־֟Öê ¯Ö¸ÓüŸÖã ´Öª
וֻÊÖŸÖ ÃÖӍú׸üŸÖ ÷ÖÖ‡Ô“µÖÖ ¾Ö鬤üߤü¸üÖ−Öê ÃÖ¾ÖÖìŸŸÖ´Ö ¾ÖÖœü ¤ü֏־֟Öê (0.24 ™üŒêú)
ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ²Öê»»ÖÖ¸üß ×•Ö»ÊÖŸÖ (0.09) ¾Ö ײ֤ü»Ö וֻÊÖŸÖ (0.06) †ÖœüôûŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖã
úÖê›ü÷Öæ וֻÊÖŸÖ ÃÖӍú׸üŸÖ ´ÆîüÃÖ ¾Ö鬤üߤü¸üÖŸÖ ‘Ö™ü —ÖÖ»µÖÖ“Öß −ÖÖë¤ü †ÖœüôûŸÖê ŸÖ¸ü
ÃÖӍú׸üŸÖ ÷ÖÖ‡Ô“Öß ‹æú Ö ¾ÖÖÙÂ֍ú ¾Ö鬤üß 1.52 ™üŒêú —ÖÖ»Öê»Öß †ÖœüôûŸÖê. ŸµÖÖÓ“µÖÖ

33
 †³µÖÖÃÖÖŸÖæ−Ö †¿Öß Æüß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖê úß, ¤êü¿Öß ÷ÖÖ‡Ô“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ ÃÖӍú׸üŸÖ
÷ÖÖ‡Ô ¾Ö ´ÆîüÃÖ ¯ÖÖ»Ö−Ö֍ú›êü ¿ÖêŸÖú·µÖÖÓ“ÖÖ ú»Ö פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖê.13
2.2.14 ÷ÖÖê¾ÖÖ−Ö ‹ÃÖ. ‡. (1995) µÖÖÓ−Öß ‘ŸÖÖ×´Öôû−ÖÖ›æü ¸üÖ•µÖÖŸÖᯙ ´Ö¤æü¸üÖ‡Ô ×•Ö»ÊÖŸÖᯙ ¯Ö¿Öã
ÃÖӏµÖê“ÖÖ †³µÖÖÃÖ’ úºþ−Ö ¯Öãœüᯙ ×−֍úÂÖÔ úÖœü»Öê. 1950-51 ¾Ö 1988-89 µÖÖ
¤ü¸ü´µÖÖ−Ö“µÖÖ úÖôûÖŸÖᯙ ¯Ö¿Öã÷Ö Ö−Öê−ÖãÃÖÖ¸ü 0.49 ™üŒêú ‡ŸÖúß ¯ÖÓ“Ö¾ÖÖÙÂ֍ú ¾ÖÖœü
פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ŸÖ¸ü ²Öî»Ö ÃÖӏµÖêŸÖ 0.92 ™üŒêú ´Öëœüß 0.99 ™üŒêú ‘Ö™ü פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ÃÖ¾ÖÔ
¯Ö¿ÖãÃÖӏµÖꓵÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ ´ÆîüÃÖ ÃÖӏµÖêŸÖ 9.70 ™üŒêú ‡ŸÖúß ¾ÖÖœüß“Öß −ÖÖë¤ü †ÖœüôûŸÖê.
´Ö¤æü¸üÖ‡Ô ×•Ö»ÊÖ“µÖÖ ³ÖÖî÷ÖÖê׻֍ú ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸üᯙ †³µÖÖÃÖÖŸÖæ−Ö ŸÖê£Öᯙ ²Öî»ÖÖ“µÖÖ ÃÖӏµÖêŸÖ
‘Ö™ü ¤ü֏־֟Öê ¾Ö ÷ÖÖ‡Ô“µÖÖ ´Æ¿Öß“µÖÖ ÃÖӏµÖêŸÖ ¾ÖÖœüß“Öß −ÖÖë¤ü †ÖœüôûŸÖê.14
2.2.15 ãú»ÖúÖá, †. (2000) ‘ÃÖã¬ÖÖ¸üßŸÖ ¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−Ö’’ µÖÖ ¯Öãß֍úÖÓ´Ö¬Öæ−Ö ´ÖÆüÖ¸üÖ™Òü
¸üÖ•µÖÖ“ÖÖ ×¾ÖúÖÃÖ —ÖÖ»Öê»ÖÖ −ÖÖÆüß Æêü ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÖÆêü. ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ¸ü Ö¯Ö Öê ÷Ö¸üß²Ö
¿ÖêŸÖú¸üß, ¿ÖêŸÖ´Ö•Öæ¸ü µÖÖÓ“Öêú›êü 1-2 ¿ÖêóµÖÖ ãú™ãÓü²ÖÖ“Öß ¤æü ¬ÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö ³ÖÖ÷Ö×¾Ö µÖÖÃÖÖšüß
šêü¾Ö»Ö껵ÖÖ †Öœüôæû−Ö µÖêŸÖÖŸÖ. ´Ö¬µÖ´Ö¾Ö÷ÖáµÖ †£Ö¾ÖÖ ÃÖ¬Ö−Ö ¿ÖêŸÖú·µÖÖӍú›êü ¿ÖêóµÖÖ
¾µÖÖ¾ÖÃÖÖ׵֍ú ¥ü™üߍúÖê−ÖÖŸÖæ−Ö ¯ÖÖôû»µÖÖ •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüߟÖ. ´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖ´Ö¬µÖê ¯ÖÖôû»µÖÖ
•ÖÖ ÖÖ·µÖÖ ¿ÖêóµÖÖÓ´Ö¬µÖê ÷ÖÖ¾Öšüß ¿ÖêóµÖÖÓ“ÖÖ ³Ö¸ü ÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ×´Öôû ÖÖ¸êü
¤æü¬Ö †×ŸÖ¿ÖµÖ ú´Öß †ÖÆêü †Ö× Ö ´ÖÖÓÃÖÃÖ㬤üÖ ú´Öß ×´ÖôûŸÖê. †ÃÖê ×−֍úÂÖÔ úÖœü»Öê
†ÖÆêüŸÖ. †×»Öú›êü ¯Ö¸ü¤êü¿ÖÖÓ´Ö¬µÖê ²ÖÖêú›üÖÓ“µÖÖ ´ÖÖÓÃÖÖ“Öß ¾ÖÖœüŸÖß ´ÖÖ÷Ö Öß ¯Öã¸ü¾Öæ−Ö
ãÖÖ×−֍ú ´ÖÖ÷Ö Öß ¯Öæ ÖÔ ú¸ü µÖÖ“µÖÖ ¥ü™üߍúÖê−ÖÖŸÖæ−Ö ¿ÖêóµÖÖÓ“Öß ÃÖӏµÖÖ ¾ÖÖœü×¾Ö µÖÖ“Öß
÷Ö¸ü•Ö ×−Ö´ÖÖÔ Ö —ÖÖ»Öê»Öß †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ×−֍úÂÖÖÔ¾Öºþ−Ö †Ö•Ö ¿Öêôûß“µÖÖ ¤æ¬ÖÖÃÖ ´ÖÖ÷Ö Öß
−ÖÃÖ»µÖÖ−Öê, Öê›ü¶ÖÓŸÖæ−Ö ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖê ÖÖ·µÖÖ ÷ÖÖ‡Ô“µÖÖ ¤æ¬ÖÖÃÖ ´ÖÖ÷Ö Öß †ÃÖ»µÖÖ−Öê,
×−Ö¾¾Öôû ¤æü¬Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ú¸ü µÖÖÃÖÖšüß ¿Öêôûß ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ú¸ü Öê ±úÖµÖ¤êü¿Ö߸ü ÆüÖê ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß
†ÃÖê ÃÖÖÓ×÷ÖŸÖ»Öê. ×−Ö¤üÖ−Ö †Ö¯Ö»µÖÖ ¸üÖ•µÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü êú»ÖÖ †ÃÖŸÖÖ ´ÖÖÓÃÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö
ú¸ü µÖÖÃÖÖšüß ¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−Ö ú¸ü Öê †Ö•Ö ±úÖµÖ¤êü¿Ö߸ü †ÖÆêü.15

34
2.2.16 ¿ÖêÖ¸,ü ÃÖß. ‹ÃÖ., µÖÖÓ−Öß ‘¯ÖÓ•ÖÖ²Ö ¸üÖ•µÖÖŸÖᯙ 1966-90 µÖÖ úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖߟÖ
÷ÖÖê¾ÖÓ¿ÖßµÖ ¯Ö¿ÖÓ㓵ÖÖ †³µÖÖÃÖ’’ µÖÖŸÖæ−Ö ÷ÖÖ‡Ô“µÖÖ ÃÖӏµÖêŸÖ -0.07 ™üŒêú ¤ü¸üÖ−Öê ‘Ö™ü
—ÖÖ»µÖÖ“Öß −ÖÖë¤ü †ÖœüôûŸÖê ŸÖ¸ü ´ÆîüÃÖ ÃÖӏµÖêŸÖ 2.6 ™üŒêú ¾ÖÖœü פÃÖæ−Ö µÖêŸÖê ¾Ö ²Öî»ÖÖ“µÖÖ
ÃÖӏµÖêŸÖ -2.2 ™üŒêú ‘Ö™ü פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ŸÖ¸ü ¤ãü³ÖŸµÖÖ •Ö−ÖÖ¾Ö¸üÖÓ“µÖÖ ÃÖӏµÖêŸÖ Ã֍úÖ¸üÖŸ´Öú
¾ÖÖœüß“Öß −ÖÖë¤ü †ÖœüôûŸÖê (2.7 ™üŒêú) ¾Ö ÷ÖÖ‡Ô ¾Ö ´ÆîüÃÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖᯙ ÷Öã ÖÖê¢Ö¸ü ¯Ö¬¤üŸÖß−Öê
†³µÖÖÃÖ êú»µÖÖÃÖ ¸üÖ•µÖßָüßµÖ ¾Ö ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÃŸÖ¸üßµÖ ¯Ö¿ÖãÃÖӏµÖÖ Ûã֟Öß •Ö¾Öôû-
•Ö¾Öôû ÃÖÖ¸üÖß“Ö †ÖÆêü.16
2.2.17 ˆ¯ÖÖÃÖê, ²ÖÖ. ŸÖæ (2004), ‘†Ö¬Öã×−֍ú ¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−Ö’ µÖÖ ¯Öãß֍úÖŸÖæ−Ö ¯Öãœüß»Ö
×−֍úÂÖÔ úÖœü»Öê †ÖÆêüŸÖ. ¿ÖêóµÖÖÓ“µÖÖ ÃÖӏµÖê²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖ“ÖÖ •Ö÷ÖÖ´Ö¬µÖê ¯Ö×Æü»ÖÖ
Îú´ÖÖӍú »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ¿ÖêŸÖß»ÖÖ ¯Öæ¸üú ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ´Æü Öæ−Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ¿ÖêóµÖÖÓ“Öß •ÖÖê¯ÖÖÃÖ ÖÖ
êú»Öß •ÖÖŸÖê. ¿Öêôûß ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖŸÖæ−Ö ¾ÖÖÙÂ֍ú ºþ. 390 úÖê™üß“Öß ¸üÖ™ÒüÖ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ³Ö¸ü
¯Ö›üŸÖê. ‡ŸÖ¸ü ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ ²ÖÓפüÃŸÖ ¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−Ö Æêü ÷Ö¸üß²Ö ¿ÖêŸÖú¸üß, ¾Ö
¿ÖêŸÖ´Ö•Öæ¸üÖÃÖÖšüß †×¬Öú ÃÖÖê‡ÔÍú¸ü †ÖÆêü. úÖ¸ü Ö ¿Öêôûß“µÖÖ ÷Ö¸ü•ÖÖ, Ö¸êü¤üß“Öß Øú´ÖŸÖ,
÷ÖÖêšü¶Ö“Öß ÷Ö¸ü•Ö, “ÖÖ¸üÖ, ¾Ö ¾Öî¸ü Ö, ¯ÖÖ Öß, †ÖîÂÖ¬ÖÖê¯Ö“ÖÖ¸üÖ¾Ö¸üᯙ Ö“ÖÔ ‡ŸµÖÖ¤üß ¾Ö¸üß»Ö
Ö“ÖÔ ×ú´ÖÖ−Ö »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ¿Öêôûß“Öß ¯Öã−ÖºþŸ¯ÖÖ¤ü−ցִ֟ÖÖ, ¸üÖê÷Ö ¯ÖÏן֍úÖ¸üú ¿ÖŒŸÖß ¾Ö †®Ö
¯Ö“Ö−ցִ֟ÖÖ ˆ““Ö ¯ÖÏŸÖß“Öß †ÖÆêü. ¿Öêôûß“Öê ¤æü¬Ö, ´ÖÖÓÃÖ ¯ÖÖî™üߍú ¯Ö֓֍ú ºþ“֍ú¸ü ¾Ö
ãú¯ÖÖêÂÖ ÖÖ¾Ö¸ü ˆ¢Ö´Ö ˆ¯ÖÖµÖ †ÖÆêü. ÃÖ¾ÖÔ ¤êü¿Ö, ¬Ö´ÖÔ, ¾ÖµÖÖê÷Ö™ü, •ÖÖŸÖß •Ö´ÖÖŸÖß ´Ö¬Öß»Ö
»ÖÖêúÖÓ−ÖÖ ¯ÖÖêÂÖ Ö ´Æü Öæ−Ö ¿Öêôûß“µÖÖ ¤ãü¬ÖÖ“ÖÖ ¯Ö×Æü»ÖÖ Îú´ÖÖӍú »ÖÖ÷ÖŸÖÖê.17
2.2.18 ×¾Ö¸ü®ÖÖ.êú.ÃÖß (2004) ´Ö¬µÖê ú−ÖÖÔ™üúÖŸÖᯙ ×−Ö¾Ö›üú וֻÊÖŸÖᯙ ¿Öêôûß ¯ÖÖ»Ö−Ö
¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ“Öê †Ö٣֍ú þֺþ¯Ö †³µÖÖÃÖ úºþ−Ö †ÃÖÖ ×−֍úÂÖÔ úÖœüÖ úß, µÖÖ
³ÖÖ÷ÖÖŸÖᯙ †×¬ÖúÖ׬֍ú »ÖÖêú ¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ÷ÖÖµÖß ÃÖ㬤üÖ ¯ÖÖôûŸÖÖŸÖ
¾Ö ŸµÖÖÓ−Öß †ÃÖêÆüß ´ÖŸÖ ¾µÖŒŸÖ êú»Öê †ÖÆêü. úß, úÖÆüß ³Öæ×´ÖÆüß−Ö »ÖÖêú ‹ú-¤üÖê−Ö
¿ÖêóµÖÖ ÃÖÖÓ³ÖÖôûŸÖÖŸÖ ¾Ö •µÖÖ ¿ÖêŸÖú·µÖ֍ú›êü 2 ÆêüŒ™ü¸ü ¯ÖêÖÖ •ÖÖÃŸÖ Öê¡Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö
†ÖÆêü. †ÃÖê ¿ÖêŸÖú¸üß ¿Öêôûß ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ú¸üŸÖÖŸÖ. 18

35
2.2.19 ²Öò−Ö•Öá, •Öß. ÃÖß (1990) ‘¯Ö¿Öã¬Ö−Ö’ µÖÖ ¯Öãß֍úÖ“µÖÖ †³µÖÖÃÖÖŸÖæ−Ö ŸµÖÓÖ−Öß
´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖᯙ úÖÆüß ¿ÖêŸÖú¸üß ¯Ö¿Öã¯ÖÖ»Ö−Ö ú¸üŸÖÖ−ÖÖ ÃÖӍú׸üŸÖ ÷ÖÖµÖß ÃÖÓ³ÖÖôû µÖ֍ú›êü
†×¬Öú ú»Ö פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖê. ŸÖÃÖê“Ö •Ö×´Ö−Öß“µÖÖ Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü −Ö ú¸üŸÖÖ ÃÖӍú׸üŸÖ
÷ÖÖ‡Ô ÃÖÓ³ÖÖôæû−Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ÃÖ´Ö£ÖÔ¯Ö Öê “ÖÖ»Ö¾ÖŸÖÖŸÖ †ÃÖê ×−Ö¤ü¿ÖÔ−ÖÖÃÖ †Ö»Öê.19
2.2.20 ÆãüÃÖê−Ö ‹´Ö.‹´Ö. (2005) µÖÖÓ−Öß ²ÖÖÓ÷Ö»ÖÖ¤êü¿ÖÖŸÖᯙ ¤ãü¬Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ“ÖÖ
†³µÖÖÃÖÖ¾Öºþ−Ö úÖÆüß ×−֍úÂÖÔ úÖœü»Öê ŸµÖÖÓ“µÖÖ †³µÖÖÃÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü 53 ™üŒêú
¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖŸÖᯙ »ÖÖêú ¤ãüµµÖ´Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ´Æü Öæ−Ö ¤æü¬Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ú¸üŸÖÖŸÖ. ŸÖ¸ü 47
™üŒêú »ÖÖêú ¤æü¬Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ´ÖãµÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ´Æü Öæ−Ö ú¸üŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÓ−Öß †ÃÖÖÆüß ×−֍úÂÖÔ
úÖœü»ÖÖ úß, ¤æü¬Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ“Öê †×¬ÖúÖ׬֍ú ´Öֻ֍ú 60 ™üŒêú Æêü ´ÖÖ¬µÖ״֍ú
×¿ÖÖ Ö —ÖÖ»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ ¾Ö ¯ÖÏŸµÖêú ±úÖ´ÖÔ´Ö¬µÖê 13 •Ö−ÖÖ¾Ö¸êü †ÃÖ ÖÖ¸êü ¿ÖêŸÖú¸üß (90
™üŒêú) ÃÖ¾ÖÖÔ׬֍ú †ÖÆêüŸÖ. •Ö−ÖÖ¾Ö¸üÖÓ“ÖÖ ×−Ö¾ÖÖ¸üÖ ÆüÖ ¯Ö¡µÖÖ“Öê ¿Öê›ü ¾Ö ÷Ö¾ÖŸÖÖ“Öê ¿Öê›ü
úºþ−Ö •Ö−Ö¾Ö¸üÖÓ“ÖÖ ×−Ö¾ÖÖ¸üÖ ú¸üŸÖÖŸÖ.20
2.2.21 ØÃÖ÷Ö ›üß.†Ö¸ü (2006), ‘×Æü´ÖÖ“Ö»Ö ¯ÖϤêü¿ÖÖŸÖᯙ ¿Öêôûß ¾Ö ´Öëœüß ¬ÖÖ¸üúÖÓ“µÖÖ
†Ö٣֍ú ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖו֍ú Ûã֟Öß“ÖÖ †³µÖÖÃÖ’ ŸµÖÖ¾Öºþ−Ö ŸµÖÖÓ−Öß ¯Öãœüᯙ ×−֍úÂÖÔ
úÖœü»Öê. ¿Öêôûß ¾Ö ´Öëœüß “Öê »ÖÆüÖ−Ö úôû¯Ö 46 ™üŒêú ŸÖ¸ü ´ÖÖêšêü úôû¯Ö 54 ™üŒêú
´ÖÖêšü¶Ö †ÖúÖ¸üÖ“Öê ÆüÖêŸÖê. ‹æú Ö ¯ÖÖôûß¾Ö ¯ÖÏÖ µÖÖŸÖ ´Öëœüß“Öê ¯ÖÏ´ÖÖ Ö 34 ™üŒêú ¾Ö
¿Öêôûß“Öê ¯ÖÏ´ÖÖ Ö 66 ™üŒêú ÆüÖêŸÖê. ‹æú Ö ¿ÖêóµÖÖÓ“µÖÖ ÃÖӏµÖêŸÖ ´ÖÖêšüß ¿Öêôûß úôû¯ÖÖ¯ÖêÖÖ
»ÖÆüÖ−Ö ¿Öêôûß úôû¯ÖÖ“Öê ¯ÖÏ´ÖÖ Ö †×¬Öú †ÖÆêü. (35 ™üŒêú) ŸµÖÖÓ−Öß ¯Öãœêü †ÃÖêÆüß
ÃÖÖÓ×÷ÖŸÖ»Öê úß, ¿ÖêóµÖÖ ´Öëœü¶Ö“Öê úôû¯ÖÖ“ÖÖ †ÖúÖ¸ü ÆüÖ ãú™æÓü²ÖÖ“ÖÖ †ÖúÖ¸ü ŸµÖÖÓ“Öê
•Ö´Öß−Öß“Öê Öê¡Ö±úôû µÖÖ“µÖÖ ¾Ö¸üŸÖß †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. •µÖÖÓ“µÖ֍ú›êü ”ûÖê™êü úôû¯Ö †ÖÆêü
ŸµÖÖÓ“µÖ֍ú›êü 0.33 ÆêüŒ™ü¸ü ŸÖ¸ü ´ÖÖêôêû úôû¯Ö †ÃÖ ÖÖ·µÖÖ ´Öֻ֍ú֍ú›êü 0.77 ÆêüŒ™ü¸ü
•Ö´Öß−Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖ»µÖÖ“Öß −ÖÖë¤ü †ÖœüôûŸÖê.21
2.2.22 •ÖþÖÖ»Ö ¯Öß.‹»Ö (1982), ‘׸üÃÖ“ÖÔ ‡−Ö †ò×−Ö´Ö»Ö ¯ÖÏÖò›üŒ¿Ö−Ö’ µÖÖÓ−Öß êú»Ö껵ÖÖ
†¬µÖµÖ−ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ¯ÖÓ•ÖÖ²Ö ´Ö¬Öᯙ ÃÖ×Æü¾ÖÖ»Ö ÷ÖÖ‡Ô ¯ÖÖ»Ö−Ö ú¸ü ÖÖ·µÖÖ »ÖÆüÖ−Ö ¾Ö ´ÖÖêšü¶Ö

36
 ãú™Óüæ²ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ êú»ÖÖ. ¾Ö ŸµÖÓÖ−ÖÖ †ÃÖê פüÃÖæ−Ö †Ö»Öê úß, ´Öëœüß ¯ÖÖ»Ö−Ö ¬ÖÖ¸üú
ÃÖӏµÖÖ ¾ÖÖœü»Öß. ¯Ö¸ÓüŸÖã ´Öëœüß úôû¯Ö †ÖúÖ¸ü ú´Öß —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÖœüôûŸÖÖê. ŸÖÃÖê“Ö †−Öêú
»ÖÖêú ú´Öß ¿ÖêŸÖß †ÃÖ ÖÖ¸êü ¿ÖêŸÖú¸üß †ÃÖÖ 10-25 ´Öëœü¶Ö“Öê úôû¯Ö †ÃÖ ÖÖ¸êü ´Öëœüß
¯ÖÖ»Ö−Ö ú¸üŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖŸÖᯙ 14.28 ™üŒêú »ÖÖêú ×−Ö¸üÖ¸ü †ÃÖæ−Ö 42.86 ™üŒêú
»ÖÖêú ¯ÖÏÖ£Ö״֍ú ×¿ÖÖ Ö ‘ÖêŸÖ»Öê»Öê †Öœüôû»Öê ŸÖ¸ü 26 ŸÖê 40 ´Öëœü¶Ö“Öê úôû¯Ö
†ÃÖ ÖÖ·µÖÖ ´Öëœüß ¬ÖÖ¸üúÖŸÖ 18.18 ™üŒêú ×−Ö¸üÖ¸ü ¾Ö 45.45 ™üŒêú ´Öëœü¯ÖÖôû
¯ÖÏÖ£Ö״֍ú ×¿ÖÖ Ö ‘ÖêŸÖ»Öê»Öê †Öœüôû»Öê ŸÖ¸ü 41 ¯ÖêÖÖ •ÖÖÃŸÖ ´Öëœüß úôû¯Ö †ÃÖ ÖÖ·µÖÖ
´Öëœü¯ÖÖôûÖÓ“µÖÖ †³µÖÖÃÖÖ¾Öºþ−Ö †ÃÖê ×−Ö¤ü¿ÖÔ−ÖÖÃÖ †Ö»Öê úß, 48.33 ™üŒêú »ÖÖêú
¯ÖÏÖ£Ö״֍ú ×¿ÖÖ Ö ‘ÖêŸÖ»Öê»Öê ¯Ö¸ÓüŸÖ㠍úÖò»Öê•Ö ×¿ÖÖ Ö −Ö —ÖÖ»Öê»Öê †ÖœüôûŸÖÖŸÖ.22
2.2.23 ´ÖãÓœêü ¾Æüß.†Ö¸ü (2011) ‘ˆÃ´ÖÖ−ÖÖ²ÖÖ¤üß ¿Öêôûß’ µÖÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¯Öãß֍úÖÓ´Ö¬µÖê
¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−Ö֍ú›êü ¯ÖÖÆü µÖÖ“ÖÖ ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ´ÖÖ ÖÃÖÖ“ÖÖ ¥ü™üߍúÖê Ö ²Ö¤ü»ÖŸÖ “ÖÖ»Ö»µÖÖ“Öê
×−֍úÂÖÔ úÖœü»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ. ´ÖÆüÖ¸üÖ™Òü ¸üÖ•µÖ ¿Öêôûß ¾Ö ´Öëœüß ×¾ÖúÖÃÖ ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôûÖ“Öß
ÃÖÓ¯Öæ ÖÔ ¸üÖ•µÖÖŸÖ ¿Öêú›üÖê ‹ú¸ü •Ö´Öß−Ö †ÃÖ»Öê»Öê ±úÖ´ÖÔ †ÖÆêüŸÖ. ¯Ö¸ÓüŸÖæ †ÃÖæ−Ö
−ÖÃÖ»µÖÖÃÖÖ¸üÖê“Ö †ÖÆêüŸÖ µÖÖ ±úÖ´ÖÔ¾Ö¸ü ¿ÖêŸÖúß †×¬ÖúÖ·µÖÖÓ“µÖÖ −Öê´Ö ÖãúÖ −Ö ÆüÖêŸÖÖ
¯Ö¿Öã¾Öîª×úµÖ ¯Ö¤ü¾Ö߬ÖÖ¸üÖ“µÖÖ −Öê´Ö ÖæúÖ ¾ÆüÖ¾µÖÖŸÖ, ŸµÖÖÓ−ÖÖ “ÖÖÓ÷Ö»Öê ¯Ö÷ÖÖ¸ü ×´ÖôûÖ¾ÖêŸÖ ¾Ö
´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôûÖÃÖÖšüß †ÖµÖ.‹.‹ÃÖ.¤ü•ÖÖÔ“ÖÖ †×¬ÖúÖ¸üß, úÖµÖԍúÖ¸üß ÃÖÓ“Öֻ֍ú †ÃÖÖ¾ÖÖ
†ÃÖê ŸµÖÖÓ“Öê ´ÖŸÖ †ÖÆêü. ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôûÖ−Öê •ÖÖßÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ ²Öê¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖÓ−ÖÖ µÖÖ ¬ÖÓªÖŸÖ
Öê“Ö µÖÖÃÖÖšüß ¾Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö úºþ−Ö ¤êü µÖÖÃÖÖšüß ×¿Ößֲ֬¤ü ´ÖêôûÖ¾Öê, ¯ÖÏ×¿ÖÖ Ö
׿ֲÖ߸ü, ´ÖÖ×ÆüŸÖ߯֡֍êú, Û¾Æü›ü߆Öê×±ú»´Ö ¾Ö ¯Öãß֍êú ×−Ö´ÖÖÔ Ö ú¸üÖ¾ÖßŸÖ †Ö× Ö ú¸üÖ¸ü
¯Ö¬¤üŸÖß−Öê ¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−Ö ú¸üÖ¾Öê.23
2.2.24 ¯ÖÖêÖ¸üú¸ü, ¯ÖÏ.¸ü.(2002), µÖÖÓ−Öß ‘¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−Ö ¿ÖêŸÖ߯Öã¸üú ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ’ µÖÖ
¯Öãß֍úÖ´Ö¬µÖê ¿ÖêóµÖÖ ´Öëœü¶Ö“µÖÖ ÃÖ´ÖõÖÖ¾Ö¸ü ³Ö¸ü פü»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ÆüÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ŸÖÃÖÖ
¿ÖêŸÖú·µÖÖÓ−ÖÖ •ÖÖê›ü¬ÖÓ¤üÖ ´Æü Öæ−Ö ±úÖµÖ¤êü¿Ö߸ü †ÖÆêü. ŸÖÃÖê“Ö Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö ¿Öêôûß±úÖ´ÖÔ ˆ³ÖÖºþ−Ö
¯Öæ ÖÔ ¾Öêôû ÆüÖ“Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ êú»ÖÖ ŸÖ¸üß Æüß ŸÖê¾ÖœüÖ“Ö ±úÖµÖ¤êü¿Ö߸üü †ÖÆêü. 1991 “µÖÖ

37
 †Öú›êü¾ÖÖ¸üß−ÖãÃÖÖ¸ü ¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¿ÖêŸÖß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“µÖÖ 3.5 ™üŒêú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö
×´ÖôûÖ»Öê †ÃÖæ−Ö ŸÖê 2443.3 úÖê™üß ºþ¯ÖµÖÖ ¯ÖµÖÕŸÖ ÆüÖêŸÖê. 1990 “µÖÖ
†Öú›êü¾ÖÖ¸üß−ÖãÃÖÖ¸ü ‹æú Ö ´ÖÖÓÃÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“µÖÖ 26% ŸÖ¸ü ŸµÖÖ“Öê ‹æú Ö ¾Ö•Ö−Ö 410
Æü•ÖÖ¸ü ´Öê™Òüߍú ™ü−Ö ‹¾Öœêü ´ÖÖÓÃÖ ¿Öêôû߯ÖÖÃÖæ−Ö ×´ÖôûÖ»Öê. 1990 ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¤ü¸ü¾ÖÂÖá
¿Öêôû߯ÖÖÃÖæ−Ö ×´Öôû ÖÖ·µÖÖ ²ÖÖêú›üÖ“µÖÖ ´ÖÖÓÃÖÖŸÖ ¾ÖÖœü“Ö —ÖÖ»Öê»Öß ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ¤ü¸ü¾ÖÂÖá
¿ÖêóµÖÖÓ¯ÖÖÃÖæ−Ö ×´Öôû ÖÖ¸êü »Öë›üßÖŸÖ 85 Æü•ÖÖ¸ü ´Öê™Òüߍú ™ü−Ö ‡ŸÖêú †ÃÖæ−Ö ŸµÖÖ“Öß ¯ÖÏŸÖ
÷ÖÖ‡Ô -´Æ¿Öß“µÖÖ ¿Öê ֏֟ÖÖ¯ÖêÖÖ Öæ¯Ö“Ö “ÖÖÓ÷Ö»µÖÖ ¤ü•ÖÖÔ“Öß †ÖÆêü.24
2.2.25 ¸üÖÓ÷ÖÖêú¸ü (1991) µÖÖÓ−Öß ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¿ÖêŸÖß ¾Ö ˆªÖê÷Ö ÃÖÓãÖꓵÖÖ †Æü¾ÖÖ»Ö
†³µÖÖÃÖÖ¾Öºþ−Ö †ÃÖÖ ×−֍úÂÖÔ úÖœü»ÖÖ úß, ÷Öã•Ö¸üÖŸÖ ¾Ö ¸üÖ•µÖãÖÖ−Ö ´Ö¬Öß»Ö
׾֍úÖÃ֍úÖµÖÖÔŸÖ †ÃÖê ×−Ö¤ü¿ÖÔ−ÖÖÃÖ †Ö»Öê úß, ²ÖÆãüŸÖêú ÷Ö׸ü²Ö ¾Ö ³Öæ×´ÖÆüß−Ö
¿ÖêŸÖú·µÖÖӍú›êü ¿ÖêóµÖÖÓ“Öê ¯ÖÏ´ÖÖ Ö †×¬Öú †Öœüôæû−Ö †Ö»Öê. ¾Ö ¯Öæ¾ÖÔ¾ÖÖ¸ü ¯ÖÖÃÖæ−Ö •Öê
»ÖÖêú ¯Ö¿Öã¯ÖÖ»Ö−ÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÖÆêüŸÖ ¾Ö •µÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖÖ¸Óü¯ÖÖ׸üú ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ †ÖÆêü.
ŸµÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖêÖÖ †Ö•Ö ¿ÖêóµÖÖÓ“Öê úôû¯Ö ´ÖÖêšêü †ÖÆêüŸÖ.25
2.2.26 ˆ¯ÖÖÃÖê, ²ÖÖ. ŸÖã. (1998) µÖÖÓ−Öß ‘´Öëœü߯ÖÖ»Ö−Ö’ µÖÖ ¯Öãß֍úÖŸÖæ−Ö ´Öëœü߯ÖÖ»Ö−Ö
¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖÖ êú»Öê»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ †³µÖÖÃÖÖ¾Öºþ−Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö
´Öëœü¶ÖÓ“Öß ÃÖӏµÖÖ 1992 “µÖÖ ¯Ö¿Öã÷Ö Ö−Öê−ÖãÃÖÖ¸ü 47 ŸÖê 50 ¤ü¿Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ´Öëœüß
•ÖÖê¯ÖÖÃÖ ÖÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ³ÖÖ¸üŸÖÖ“ÖÖ •Ö÷ÖÖŸÖ ÃÖÆüÖ¾ÖÖ Îú´ÖÖӍú »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ´ÖëœüµÖÖ“Öß
»ÖÖêú¸ü, ´ÖÖÓÃÖ, úÖŸÖ›üß, ¾Ö ÖŸÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¸üÖ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ³Ö¸ü ¯Ö›üŸÖê. ŸµÖÖ−Öß
´ÖÖÓÃÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ êú»ÖÖ ¾Ö †ÃÖê †Öœüôæû−Ö †Ö»Öê úß, ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ 28%
´Öëœü¶Ö ´ÖÖÓÃÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ¯Ö¸ü»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ ‹æú Ö ´ÖÖÓÃÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ¯Öîúß
13.64% ´ÖÖÓÃÖ ´Öëœü¶Ö¯ÖÖÃÖæ−Ö ×´ÖôûŸÖê. ŸÖÃÖê“Ö »ÖÖêú¸ü ˆªÖê÷ÖÖŸÖ ŸÖß−Ö »Ö֏ÖÖ¯ÖêÖÖ
†×¬Öú úÖ´Ö÷ÖÖ¸üÖÓ−ÖÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ×´ÖôûÖ»µÖÖ“Öê †Öœüôæû−Ö µÖêŸÖê. 1995-96 ´Ö¬µÖê »ÖÖêú¸ü
¾Ö »ÖÖêú¸üß“µÖÖ ¾ÖßÖæ ×−ÖÙ´ÖŸÖ߯ÖÖÃÖæ−Ö 1145 úÖê™üß ºþ¯ÖµÖÖ“Öê ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−Ö
×´ÖôûÖ»µÖÖ“Öê †Öœüôæû−Ö µÖêŸÖê. ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ¸ü Ö ´Öëœü ¯ÖÖôûÖ»ÖÖ ´Öëœüß ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖŸÖæ−Ö

38
 ×´Öôû ÖÖ·µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ¯Öîúß 70% ˆŸ¯Ö®Ö ´ÖÖÓÃÖ ×¾ÖÎúߟÖæ−Ö, 12 ŸÖê 13% »ÖÖêú¸ü
׾֍ÎúߟÖæ−Ö ¾Ö 5 ŸÖê 6% ÖŸÖÖÓ“µÖÖ ×¾ÖÎúߟÖæ−Ö ¾Ö ˆ¸ü»Öê»Öê 13% ´Öëœü¶Ö ¿ÖêŸÖÖŸÖ ²ÖÃÖ¾Öæ−Ö
×´ÖôûŸÖê.26
2.2.27 ¿Ö´ÖÖÔ †Ö¸ü.¯Öß. (1982) ‘»ÖÖ‡Ô¾ÖÙüÖòú †ò›ü¾ÆüÖ—Ö¸ü’ µÖÖ´Ö¬µÖê ˆ¢Ö¸ü ¯ÖϤêü¿ÖÖŸÖß»Ö
¿ÖêóµÖÖÓ“µÖÖ †³µÖÖÃÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ¯Ö›üߍú •Ö´Öß−Ö ¾Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¸üÖ•µÖÖŸÖᯙ ¿ÖêóµÖÖÓ“Öß
ÃÖӏµÖÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖᯙ ¯Ö¸üïָüü ÃÖÆüÃÖÓ²ÖÓ¬Ö (4=0.78) †ÃÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖߟÖ
¯Ö×›üú †Ö× Ö ¿Öãú ³ÖÖ÷ÖÖŸÖᯙ ´Öëœü¶Ö ¾Ö ¿ÖêóµÖÖÓ “Öê ïÖ™üߍú¸ü Ö ¤êü µÖÖŸÖ †Ö»Öê úß
׾֍úÖÃÖÖ“µÖÖ úÖ¸ü ÖÖ´Öãôêû ¿Öêôûß ´Öë›üß“Öê ãֻÖÖÓŸÖ¸ü ²ÖÖ÷ÖÖµÖŸÖß Öê¡ÖÖŸÖæ−Ö ¯Ö×›üú Öê¡ÖÖŸÖ
ú¸ü µÖÖŸÖ †Ö»Öê.27
2.2.28 ¯ÖšüÖÖ, ‹ÃÖ.‹“Ö (1999) ‘†Ö¬Öã×−֍ú ¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ µÖÖ ¯Öãß֍úÖŸÖ µÖÖÓ−Öß
¯Öãœüᯙ ×−֍úÂÖÔ úÖœü»Öê. ¿ÖêŸÖ߯Öæ¸üú •ÖÖê›ü¬ÖªÖÓ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ¯Ö™ü»µÖÖ´Öãôêû ¤ãü÷¬ÖÖ꟯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öß
»ÖÖ™ü ×−Ö´ÖÖÔ Ö —ÖÖ»Öß ¾Ö ¤ãü÷¬ÖÖ꟯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ †Ö¯Ö»ÖÖ ¤êü¿Ö •Ö÷ÖÖŸÖ ¯ÖÏ£Ö´Ö Îú´ÖÖӍúÖ¾Ö¸ü
¯ÖÖêÆü“Ö»ÖÖ ŸµÖÖÓ−ÖŸÖ¸ü ãúŒãú™ü ¯ÖÖ»Ö−ÖÖ“Öß »ÖÖ™ü †Ö»Öß. ŸµÖÖ«üÖ¸êü ´ÖÖÓÃÖ ¾Ö †Ó›üß ¤ü¸ü›üÖê‡Ô
ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœü»Öê. †ÖŸÖÖ ´ÖÖ¡Ö ÃÖ¾ÖÔ¡Ö ¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−ÖÖ“Öß »ÖÖ™ü ×−Ö´ÖÖÔ Ö —ÖÖ»µÖÖê“Ö ×¤üÃÖæ−Ö
µÖêŸÖ †ÖÆêü. ÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖᯙ ²ÖêúÖ¸üß ¾Ö ¤îü−ÖÓפü−Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üß“µÖÖ ×−Ö´ÖãÔ»Ö−ÖÖÃÖÖšüß
¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−Ö ÆüÖ ‹ú ˆ¢Ö´Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ †ÃÖ»µÖÖ“Öê †−Öã³Ö¾ÖÖ»ÖÖ µÖêŸÖ †ÖÆêü. −Ö¾Öß−Ö
ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö »ÖÖ÷Ö»µÖÖÃÖÖ¸üÖê ¿Öêôûß×¾ÖÂֵ֍ú ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×´Öôû×¾Ö µÖÖŸÖ Ã¯Ö¬ÖÖÔ
×−Ö´ÖÖÔ Ö —ÖÖ»µÖÖ“Öê פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖᯙ ‹æú Ö ¤æü¬Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ¯Öîúß, ±úŒŸÖ
4.46% ¤æü¬Ö ¿ÖêóµÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ×´ÖôûŸÖê. úÖ¸ü Ö ¿ÖêóµÖÖÓ“Öß ¤æü¬Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö Ö´ÖŸÖÖ †ŸµÖÓŸÖ
ú´Öß †ÃÖæ−Ö ŸÖß ¯ÖÏןÖüפü−Ö ÃÖ¸üÖÃÖ¸üß †¬ÖÖÔ ŸÖê ‹ú ×»Ö™ü¸ü “Öê ¤ü¸ü´µÖÖ−Ö †ÃÖ»µÖÖ“Öê
¯ÖšüÖ Ö µÖÖÓ−Öß Ã¯Ö™ü êú»Öê †ÖÆêü.28
2.2.29 ØÃÖ÷Ö ¾Ö ãúôû¾ÖÓŸÖ (1991) µÖÖÓ−Öß êú»Ö껵ÖÖ ‘¿Öêôûß ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ“µÖÖ
†Ö٣֍úÛã֟Öß, ×−Ö¾ÖÖ¸üÖ ¾Ö “ÖÖ¸üÖ’ †³µÖÖÃÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü •Öê¾ÆüÖ ¿ÖêóµÖÖÓ“Öê ¯ÖÖ»Ö−Ö ¯ÖÖêÂÖ Ö
¿ÖÖáÖÖêŒŸÖ ¯Ö¬¤üŸÖß−Öê êú»Öê •ÖÖŸÖê. †Ö× Ö ¿ÖêóµÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖÏ•Ö−Ö−Ö Ö´ÖŸÖêŸÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü ÖÖ, “ÖÖ¸üÖ

39
 ×−Ö¾ÖÖ¸üÖ ¾µÖ¾ÖãÖÖ¯Ö−Ö ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö †Ö× Ö ÃÖã¬ÖÖ¸üßüŸÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¯Öêšü †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ¿ÖêóµÖÖÓ“ÖÖ
¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ±úÖµÖ¤êü¿Ö߸ü ÆüÖêŸÖÖê Æêü ¤ü֏־֟Öê úß •Öê¾ÆüÖ ¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−ÖÖ“ÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ
׾֍ú×ÃÖŸÖ ÆüÖê¾Öæ ¿Öêú»Ö ŸÖê¾ÆüÖ ÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖᯙ ”ûÖê™ü¶Ö ãú™æÓü²ÖÖÓ−ÖÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö
×´Öôû µÖÖ“Öê ÃÖÖ¬Ö−Ö ²Ö−Öê»Ö.29
2.2.30 ¤üÖׁÖ֍ú¸üü −ÖÖ.¯Öæ. (2008) ‘•Öî׾֍ú ¯Ö¿Öã¯ÖÖ»Ö−Ö µÖÖ ¯Öãß֍úÖ´Ö¬µÖê •Öî׾֍ú
¯Ö¿Öã¯ÖÖ»Ö−ÖÖ׿־ÖÖµÖ •Öî׾֍ú ¿ÖêŸÖß †¯Öæ ÖÔ †ÃÖ»µÖÖ“Öê ´Æü™ü»Öê †ÖÆêü. ¿ÖêŸÖßŸÖ »ÖÖ÷Ö ÖÖ¸üß
ÃÖ¾ÖÔ ÃÖÖ´Öã÷ÖÏß ´Ö㏵֟Ö: ÖŸÖ, úß™üú ×−ÖµÖӡ֍ú ‡ŸµÖÖ¤üß“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß ¿ÖêŸÖú·µÖÖÃÖ
†Ö¯Ö»µÖÖ ¿ÖêŸÖÖ¾Ö¸ü“Ö ú¸üÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê †Ö× Ö ´Æü Öæ−Ö ÷Öã¸êü −ÖÃÖ»µÖÖÃÖ ŸµÖÖ»ÖÖ •Öî׾֍ú
éúÂ֍ú ÃÖ´Ö•ÖŸÖÖ µÖê ÖÖ¸üü −ÖÖÆüß, •Öî׾֍ú éúÂÖß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“µÖÖ ²Ö¸üÖê²Ö¸üß−Öê ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ
•Öî׾֍ú ¯Ö¿Öã ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö¤êüÖᯙ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¯ÖêšêüŸÖ †Ö¯Ö»Öê ãÖÖ−Ö ×−Ö´ÖÖÔ Ö
ú¸ü µÖÖÃÖ ÃÖ´Ö£ÖÔ šü¸êü»Ö. ¯Ö¿Öã¾µÖ¾ÖãÖÖ¯Ö−ÖÖŸÖ µÖÖÓס֍úߍú¸ü ÖÖ“ÖÖ ´ÖÖêšüÖ ¾ÖÖ™üÖ †ÖÆêü.
300 ÷ÖÖµÖß ÃÖÖÓ³ÖÖôû µÖÖÃÖÖšüß 2 ŸÖê 3 ´Ö•Öæ¸ü ¯Öã¸êüÃÖê ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÓ“Öß •Ö−ÖÖ¾Ö¸êü
÷ÖÖêšü¶ÖŸÖ“Ö ´ÖãŒŸÖ¯Ö Öê šêü¾Ö»Öê»Öß †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¾ÖÂÖÔ³Ö¸ü “ÖÖ¸üÖ ×´ÖôûÖ¾ÖÖ ´Æü Öæ−Ö ŸÖê ´Öã¸ü‘ÖÖÃÖ
¯Ö¬¤üŸÖß−Öê “ÖÖ¸üÖ ÃÖÖšü¾ÖŸÖÖŸÖ †¿Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×¤ü»Öê»Öß †ÖÆêü.30
2.2.31 ³Ö¼üÖ“ÖÖµÖÔ.‹−Ö.êú (1989) ‘Û¾Æü»Öê•Ö ²ÖêÙü ÷ÖÖꆴÖß™ü ¯ÖÏÖò›üŒ¿Ö−Ö ‡−Ö †Ö׿ֵÖÖ
µÖÖ¾Öºþ−Ö ³Ö™üú ÖÖ¸êü ãú™æÓü²ÖÖ−ÖÖ ¾Öêôû úÖ´Ö ú¸ü µÖÖÃÖÖšüß ¾Ö †¬ÖÔ ¾Öêôû ¿Öêôûß ¾Ö ´Öëœüß
¯ÖÖ»Ö−Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ú¸ü ÖÖ·µÖÖ ãú™æÓü²ÖÖ−ÖÖ ¾ÖÖÙÂ֍ú ˆŸ¯Ö®Ö ºþ. 16001 ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Ö¬µÖê
»ÖÖêú¸ü ¾Ö ¯ÖÏÖ µÖÖ“Öß ×¾ÖÎúß Æêü ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ¯ÖÏ´ÖãÖ ‘Ö™üú ÆüÖêŸÖê. ØÃÖ¬Öß (1981) ÃÖêÆü÷Ö»Ö
(1982) ¿Öêôûß“µÖÖ ´ÖÖÓÃÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“µÖÖ †Ö٣֍ú †³µÖÖÃÖÖ¾Öºþ−Ö ŸµÖÖÓ−Öß ‹úÖ
´Öëœüß“µÖÖ úÖêú¸üÖ ´ÖÖ÷Öê ×−Ö¾¾Öôû −Ö±úÖ 46-80 ºþ. ×´ÖôûŸÖÖê Æêü ¤ü֏־֟ÖÖê.31
2.2.32 úÖê¸ü™üú¸ü ›üß. (1998) ‘¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ´ÖÖ÷ÖÔ¤üٿ֍úÖ’ µÖÖ ÷ÖÏÓ£ÖÖŸÖ
¤êü¿Ö¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸üᯙ ×−֍úÂÖÖÔ“ÖÖ †Ö¬ÖÖ¸ü ‘Öê‰ú−Ö ¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ´ÖÖ÷ÖÔ¤üٿ֍úÖ
¯Öãß֍ú ŸÖµÖÖ¸ü úºþ−Ö ´ÖÖî׻֍ú ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ−Ö êú»Öê †ÖÆêü ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê •Ö÷ÖÖ´Ö¬µÖê ‹æú Ö
117.5 úÖê™üß ´Öëœü¶Ö †ÃÖæ−Ö ŸµÖÖ¯Öîúß 5.4 ™üŒêú ´Öëœü¶Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ.

40
 ¿ÖêóµÖÖÓ“Öß ÃÖӏµÖÖ •Ö÷ÖÖŸÖ 55.7 úÖê™üß ŸµÖÖ¯Öîúß ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ 11 úÖê™üß ¿ÖêóµÖÖ †ÖÆêüŸÖ.
‹æú Ö ¿ÖêóµÖÖ“µÖÖ ÃÖӏµÖꓵÖÖ 20 ™üŒêú ¿ÖêóµÖÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖÓ−Öß ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö
¿ÖêóµÖÖ-´Öëœü¶Ö ¯ÖÏÖ´Ö㏵ÖÖ−Öê ˆ¢Ö¸êü“Öê ¯ÖšüÖ¸ü, ¸üÖ•µÖãÖÖ−Ö, ú“”û, ÃÖÖî¸üÖ™Òü, ˆ¢Ö¸ü
÷Öã•Ö¸üÖŸÖ ŸÖÃÖê“Ö ¤ü×Ö Öêú›üᯙ ¯ÖšüÖ¸üß ¯ÖϤêü¿ÖÖŸÖ, ׾֏Öã¸ü»Ö껵ÖÖ †ÖÆêüŸÖ ¾Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ:
´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖ, ˆ¢Ö¸ü ú−ÖÖÔ™üú ¾Ö ¯ÖÛ¿“Ö´Ö †ÖÓ¬ÖÐ ¯ÖϤêü¿Ö µÖÖ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¿Öêôûß-´Öëœüß ÆüÖ ´ÖÖêšüÖ
¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ²Ö−Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖᯙ ¿ÖêóµÖÖ ´Öëœü¶Ö µÖÖ ¯Öîúß 65 ™üŒµÖÖÆæü−Ö
•ÖÖÃŸÖ ¿ÖêóµÖÖ ´Öëœü¶Ö ¯Ö×›üú ¯ÖšüÖ¸üß ¯ÖϤêü¿ÖÖŸÖᯙ †¾ÖÂÖÔ Ö ¯ÖÏ¾Ö Ö Öê¡ÖÖŸÖ ‹ú¾Ö™ü»µÖÖ“Öê
×“Ö¡Ö ¯ÖÆüÖ¾ÖµÖÖÃÖ ×´ÖôûŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû †¾ÖÂÖÔ Ö ¯ÖÏ¾Ö Ö Öê¡ÖÖŸÖ ´ÖãµÖ •ÖÖê›ü¬ÖÓ¤üÖ ´Æü Öæ−Ö
¿Öêôûß-´Öëœüß ¯ÖÖ»Ö−ÖÖ»ÖÖ †×ŸÖ¿ÖµÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ãÖÖ−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öê †ÖÆêü.32
¿Öêôûß, ´Öëœüß ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ“Öê †Ö٣֍ú ×−Ö¸üßÖ Ö úºþ−Ö ¯Öãœüᯙ ×−֍úÂÖÔ úÖœü»Öê
†ÖÆêüŸÖ. ³ÖÖ¸üŸÖÖ»ÖÖ µÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¤ü¸ü¾ÖÂÖá ÃÖã´ÖÖ¸êü 150 úÖê™üß ºþ. ´ÖÖÓÃÖ,´ÖÖÓÃÖ•Ö−µÖ
¯Ö¤üÖ£ÖÔ ×−ÖµÖÖÔŸÖ úºþ−Ö ×´ÖôûŸÖê, 15 úÖê™üß ºþ. úÖŸÖ›üß ×−ÖÙ´ÖŸÖß ¯ÖÖÃÖæ−Ö ×´ÖôûŸÖÖŸÖ ŸÖ¸ü
50 úÖê™üß ºþ. »ÖÖêú¸ü †Ö× Ö »ÖÖêú¸üß ú¯Ö›ü¶Ö“µÖÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖߟÖæ−Ö ×´ÖôûŸÖÖŸÖ. ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö
ÃÖÓ‘Ö™üßŸÖ †ÃÖ»Ö껵ÖÖ ´ÖÖÓÃÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ“ÖÖ †ÖœüÖ¾ÖÖ ‘Öê‰ú−Ö †ÃÖê פüÃÖæ−Ö †Ö»Öê úß, ‹æú Ö
´ÖÖÓÃÖÖ¯Öîúß ÃÖã´ÖÖ¸êü 70 ™üŒêú ´ÖÖÓÃÖ ¿Öêôûß-´Öëœüß“Öß −ÖÖë¤ü †ÖœüôûŸÖê. ¤êü¿ÖÖŸÖᯙ ´ÖÖÓÃÖÖÆü¸üß
»ÖÖêúÖÓ“µÖÖ 80 ™üŒêú ´ÖÖÓÃÖÖ“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ ¿Öêôûß-´Öëœüß ¯ÖÖÃÖæ−Ö ÆüÖêŸÖê. ±úŒŸÖ
¿ÖêóµÖÖÓ“ÖÖ“Ö ×¾Ö“ÖÖ¸ü êú»ÖÖ ŸÖ¸ü 37 ŸÖê 40 ™üŒêú ¿ÖêóµÖÖ ´ÖÖÓÃÖÖÃÖÖšüß ú¢Ö»Ö êú»µÖÖ
•ÖÖŸÖÖŸÖ. †ÃÖê †ÃÖæ−ÖÆüß ¯ÖÏŸµÖêú ¾ÖÂÖá ¿ÖêóµÖÖ“µÖÖ ÃÖӏµÖêŸÖ 5 ŸÖê 7 ™üŒêú ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ
†ÃÖ»µÖÖ“Öê פüÃÖŸÖê ´Æü Öæ−Ö µÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖÃÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê †ÃÖê ÃÖÖÓ×÷ÖŸÖ»Öê †ÖÆêü.
³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ú¢Ö»Ö ÆüÖê ÖÖ·µÖÖ ‹æú Ö ¿ÖêóµÖÖ ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¤ü¸ü ¾ÖÂÖá 7 »ÖÖÖ ™ü−Ö
´ÖÖÓÃÖÖ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß ÆüÖêŸÖê. µÖÖ ´ÖÖÓÃÖÖ“ÖÖ ¾Ö ´ÖÖÃÖ•Ö−µÖ ¯Ö¤üÖ£ÖÖÔ“ÖÖ †Ö٣֍ú ×−Ö¸üßÖ Ö
êú»µÖÖÃÖ 35 ŸÖê 40 Æü•ÖÖ¸ü ¤ü¿Ö»ÖÖ ºþ. “Ö»Ö−Ö ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»µÖÖ“Öê פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖê.
´ÖÖÓÃÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ¿ÖêóµÖÖ ¤ãü¬Ö Æüßü ¤êüŸÖÖŸÖ. ¤êü¿ÖÖŸÖᯙ ‹æú Ö ¤æü¬Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ 3 ŸÖê
3.5 ™üŒêú ¤æü¬Ö ¿Öêôûß ¯ÖÖÃÖæ−Ö ×´ÖôûŸÖê. ÃÖ−Ö 1980-1990 µÖÖ úÖôûÖŸÖ †Ö׿ֵÖÖ

41
 ÖÓ›üÖŸÖᯙ ¿ÖêóµÖÖ“µÖÖ ¤æü¬Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ÃÖã´ÖÖ¸êü 20 ™üŒêú ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖ“Öê †Öœüôæû Ö µÖêŸÖê.
¯ÖÏŸµÖêú ¿Öêôû߯ÖÖÃÖæ−Ö ¾ÖÂÖÖÔ»ÖÖ ÃÖ¸üÖÃÖ¸üß 130 ׍ú»ÖÖê ˆ¢Ö´Ö ¤ü•ÖÖÔ“Öê »Öëœüß ÖŸÖ ×´ÖôûŸÖê.
¿Öêôûß“Öß ÃÖӏµÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘ÖêŸÖÖ ‹æú Ö »ÖÓêœüß ÖŸÖÖ“Öê ¾ÖÖÙÂ֍ú 143 »ÖÖ ™ü−Ö ÖŸÖ
×´ÖôûŸÖ †ÖÆêü. ´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖᯙ ´ÖÓœüß ¯ÖÖ»Ö−Ö ÆüÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ úºþ−Ö ³Ö™üêú ´Öëœü¯ÖÖôû
†£Ö¾ÖÖ ¬Ö−Ö÷Ö¸ü ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖ ú¸üßŸÖ †Ö»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ. ÆüÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö †Ö٣֍ú, ÃÖÖ´ÖÖו֍ú,
¿ÖîÖ× Öú ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê¯Ö ÖÖ´Öãôêû µÖÖ »ÖÖêúÖÓ−ÖÖ µÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ŸÖê¾Öœêü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ×´ÖôûŸÖ
−ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû »ÖÖêúÖÓ“Öê ¸üÖÆü Öß´ÖÖ−Ö ±úÖ¸üÃÖê ÃÖã¬ÖÖ¸ü»Öê −ÖÖÆüß. ´Öëœü߯ÖÖ»Ö−Öû ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖŸÖæ−Ö
×´Öôû ÖÖ·µÖÖ ‹æú Ö ¾ÖÖÙÂ֍ú ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü êú»µÖÖÃÖ 70 ™üŒêú ˆŸ¯Ö®Ö ´ÖÖÓÃÖ
ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖÖšüß •Ö−ÖÖ¾Ö¸üÖ“Öß ×¾ÖÎúß úºþ−Ö, 12 ŸÖê 13 ™üŒêú »ÖÖêú¸ü ׾֍ÎúߟÖæ−Ö, 12
™üŒêú ÖŸÖÖÃÖÖšüß ¿ÖêŸÖÖŸÖ ´Öëœü¶Ö ²ÖÃÖ¾Öæ−Ö ŸÖ¸ü 5 ŸÖê 6 ™üŒêú ˆŸ¯Ö®Ö »Öëœüß ÖŸÖÖ“µÖÖ
׾֍ÎúߟÖæ−Ö ×´ÖôûŸÖê.
2.2.33 ÷ÖÖ•Ö¸êü ×¾Ö»ÖÖÃÖ (2007) µÖÖÓ−Öß ‘»ÖÖ³Ö¤üֵ֍ú ¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−Ö’ µÖÖ ¯Öãß֍úÖŸÖæ−Ö
¿Öêôûß ¯ÖÖ»Ö−Ö ×¾ÖÂֵ֍ú †−Öêú ²ÖÖ²Öß“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ÃÖ×¾Ößָü¯Ö Öê פü»Öß †ÖÆêü.
´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖ 96 ™üŒêú ³ÖÖ÷Ö Öê›ü¶ÖÓ“ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖŸÖᯙ 26 ™üŒêú »ÖÖêú ¿Öêôûß
¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ú¸üŸÖÖŸÖ. ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ: ÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖᯙ †Ö٣֍ú ¥ü™ü¶Ö ú´Öãú¾ÖŸÖ ¤ãü²ÖÔ»Ö
²Öê¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü †Ö× Ö †×ŸÖ¿ÖµÖ ÷Ö¸üß²Ö »ÖÖêúÖŸÖ ¿Öêôûß ÷Ö¸üß²ÖÖ“Öß ÷ÖÖµÖ ´Æü™ü»Öê †ÖÆêü.
úÖ¸ü Ö ú´Öß •ÖÖ÷ÖÖ, ú´Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö - ÃÖÓ÷ÖÖê¯Ö−Ö ÃÖÖê¯Öê †Ö× Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÷ÖÖê™üߟÖæ−Ö
ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ú¸ü µÖÖÃÖ ÆüÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ²Öê¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖÃÖÖšüß µÖ¿Ö¤üÖµÖß šü¸ü ÖÖ¸üÖ †ÖÆêü.
¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖÃÖÖšüß “ÖÖÓ÷Ö»µÖÖ ¿Öêôûß“Öß ×−Ö¾Ö›ü ú¸üŸÖÖ−ÖÖ ³ÖÖî÷ÖÖê׻֍ú ¯Ö׸üÛã֟Öß,
“ÖÖ·µÖÖ“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ, Æü¾ÖÖ´ÖÖ−Ö ˆ§êü¿Ö µÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü úºþ−Ö ¿Öêôûß ×−Ö¾Ö›üÖ¾Öß, £ÖÓ›ü
Æü¾ÖÖ´ÖÖ−Ö, •Ö´Öæ−ÖÖ¯Öã¸üß, ²ÖÖ¸ü²Öê¸üß, ˆÂ Ö Æü¾ÖÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖ ˆÃ´ÖÖ−ÖÖ²ÖÖ¤üß ¿Öêôûß ¤æü¬ÖÖÃÖÖšüß,
´ÖÖÓÃÖÖÃÖÖšüß ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ ¾Ö ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸ü ÖÖ¿Öß •Öãôû¾Öæ−Ö ‘Öê ÖÖ·µÖÖ •ÖÖŸÖß“µÖÖ µÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü
úºþ−Ö ¿ÖêóµÖÖ ×−Ö¾Ö›ü µÖÖŸÖ µÖÖ¾µÖÖŸÖ. ŸµÖÖ“µÖÖ ×−Ö¸üßÖ ÖÖŸÖæ−Ö ÃÖ¬µÖÖ“µÖÖ ¿Öêôûß ¯ÖÖ»Ö−Ö
¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ“Öê ¯Ö¸Óü¯Ö¸üÖ÷ÖŸÖ Ã¾Öºþ¯Ö ²Ö¤ü»Öæ−Ö −Ö÷Ö¤üß ˆŸ¯Ö®Ö ¤êü ÖÖ¸üÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ´Æü Öæ−Ö

42
 ¯ÖÏ÷ÖŸÖß ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ †³µÖÖÃÖÖŸÖæ−Ö †ÃÖêÆüß †Öœüôæ−Ö †Ö»Öê úß, ´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖ ÷ÖÖ¾Öšüß
؍ú¾ÖÖ ˆÃ´ÖÖ−ÖÖ²ÖÖ¤üß ¿ÖêóµÖÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ´ÖÖ ÖÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ ¾Ö ŸÖã¸üôûú ¯ÖÏ´ÖÖ ÖÖŸÖ
•Ö´Öã−ÖÖ¯Öã¸üß, ²ÖÖ¸ü²Öê¸üß, †•Ö´Öê¸üß •ÖÖŸÖß“µÖÖ ¿ÖêóµÖÖ †ÖœüôûŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ“µÖÖ †³µÖÖÃÖÖŸÖ
†ÃÖêÆüß †Öœüôæû−Ö †Ö»Öê úß, ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¿Öêôûß ‹úÖ ¾ÖêôûÖŸÖ 60 »Öß™ü¸ü ¤æ¬Ö ¤êüŸÖê ŸÖ¸ü
ÃÖÖ−ÖêÃÖ ÃÖÖ¸üµÖÖ ×¾Ö¤êü¿Öß ¿ÖêóµÖÖ ‹úÖ ¾ÖêŸÖÖŸÖ 300 ×»Ö™ü¸ü¯ÖµÖÕŸÖ ¤æü¬Ö ¤êüŸÖÖŸÖ. ¯Ö¸ÓüŸÖã
†Ö¯Ö»µÖÖ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ˆÃ´ÖÖ−ÖÖ²ÖÖ¤üß ¿Öêôûß µÖÖê÷µÖ †ÖÆêü. †ÃÖêÆüß −Ö´Öæ¤ü êú»Öê.33
2.2.34 ÃÖ²Ö×−ÖÃÖ.‹´Ö (1995) ‘÷Ö¸üß²ÖÖ“Öß ÷ÖÖµÖ ¿Öêôûß, ¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−ÖÖ“Öê ŸÖÓ¡Ö ¾Ö ´ÖÓ¡Ö
µÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖÖ»Öß, ¯ÖÛ¿“Ö´Öß ¸üÖ•µÖãÖÖ−ÖÖŸÖᯙ ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖᯙ ¿Öêôûß ¾Ö ´Öëœüß
“ÖÖ·µÖÖ“µÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖê−ÖãÃÖÖ¸ü ¿Öêôûß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö Æêü ´ÖÓêœüß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ¯ÖêÖÖ ŸÖß−Ö ¾ÖÂÖÖÔ¯ÖµÖÕŸÖ
“ÖÖÓ÷Ö»µÖÖ ¯ÖύúÖ¸ü“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü פüÃÖæ−Ö †Ö»Öß. ²ÖÓפüÃŸÖ ¿Öêôûß“Öê ¯ÖÖ»Ö−Ö
—ÖÖ›ü¯ÖÖ»ÖÖ ÖÖ»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸üÆüß ŸµÖÖ“Öß Öã›ü Öß ÃÖÖ¸üÖê ÆüÖê‰ú−Ö Æüß ÷Ö¾ÖŸÖÖ“µÖÖ
(—ÖÖ›ü¯ÖÖ»µÖÖ“µÖÖ) ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖÆüß 14.3 ™üŒêú ¾ÖÖœü פüÃÖæ−Ö †Ö»Öß. ŸµÖÖ“Ö ²Ö¸üÖê²Ö¸ü
¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ“Öê ¾µÖ¾ÖãÖÖ¯Ö−Ö µÖÖ“ÖÖ Æüß †ÖœüÖ¾ÖÖ ‘ÖêŸÖ»ÖÖ †ÖÆêü.34
2.2.35 †Ö“ÖÖµÖÔ †Ö¸ü.‹´Ö ¾Ö ¯Ö™ü−Öֵ֍ú (1974) µÖÖÓ−Öß ‘¸üÖ•µÖãÖÖ−ÖÖŸÖᯙ ¾ÖÖôû¾ÖÓ™üß
¯ÖϤêü¿ÖÖŸÖᯙ ¯Ö¿Öã¯ÖÖ»Ö−Ö ¾Ö ¿Öêôûß-´Öëœüß ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ“µÖÖ †³µÖÖÃÖ µÖÖ¾Öºþ−Ö †ÃÖê
†ÖœüôûŸÖê ÷ÖÖµÖ ¯ÖÖ»Ö−ÖÖ¯ÖêÖÖ ¿Öêôûß ¯ÖÖ»Ö−ÖÖŸÖæ−Ö 130 ™üŒêú ŸÖ¸ü ´Öëœüß ¯ÖÖ»Ö−ÖÖŸÖæ−Ö ÷ÖÖµÖ
¯ÖÖ»Ö−ÖÖ¯ÖêÖÖ 123 ™üŒêú •ÖÖÃŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×´ÖôûŸÖê ŸÖ¸ü ´Öëœüß ¯ÖÖ»Ö−ÖÖ¯ÖêÖÖ ¿Öêôûß
¯ÖÖ»Ö−ÖÖŸÖæ−Ö 7 ™üŒêú †×¬Öú ˆŸ¯Ö®Ö ×´ÖôûŸÖê.35
2.2.36 ¤êü¿Ö¯ÖÖÓ›êü, ¯Öß.‹´Ö (2008) ‘¯Ö¿ÖæÃÖÓ÷ÖÖê¯Ö−Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ’ µÖÖ ¯Öύú»¯Ö †Æü¾ÖÖ»ÖÖŸÖæ−Ö
¿ÖêóµÖÖ-´Öëœü¶Ö“ÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ¯ÖÖ¸Óü¯ÖÖ׸üú ¾Ö ¯ÖÏÖ“Öß−Ö úÖôûÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö “ÖÖ»Öæ †ÃÖ»µÖÖ“Öê
ÃÖÖÓ×÷ÖŸÖ»Öê †ÖÆêü ŸµÖÖÓ“µÖÖ †Æü¾ÖÖ»ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ¿Öêôûß ¾Ö ´Öëœüß Æêü ¤üÖê−Æüß ¸Óü¾Ö£Ö ú¸ü ÖÖ¸êü
»ÖÆüÖ−Ö †ÖúÖ¸üÖ“Öê ¯ÖÏÖ Öß †ÖÆêüŸÖ. ´Ö㏵֟Ö: ´ÖÖÓÃÖÖÆüÖ¸üÖÃÖÖšüß ŸµÖÖÓ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö ÆüÖêŸÖÖê,
׿־ÖÖµÖ ¿ÖêŸÖßÃÖÖšüß ÖŸÖ ×´ÖôûŸÖê. ¸üÖ−ÖÖŸÖ “ÖÖºþ−Ö µÖÖÓ“Öê ÃÖÓ÷ÖÖê¯Ö−Ö ú¸ü µÖÖŸÖ µÖêŸÖ
†ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ¿ÖêŸÖß ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ»ÖÖ ¯Öæ¸üú †ÃÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ µÖÖ ¥ü™üß−Öê µÖÖ

43
 ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ֍ú›êü ²Ö‘Ö µÖÖŸÖ µÖêŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖã ‹ú×¾ÖÃÖÖ¾µÖÖ ¿ÖŸÖúÖ´Ö¬µÖê µÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ֍ú›êü
¯Öæ ÖÔ¾Öêôû ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ´Æü Öæ−Ö ²Ö‘Ö µÖÖŸÖ µÖê‰ú »ÖÖ÷Ö»Öê.36
2.2.37 ¤êü¿Ö¯ÖÖÓ›êü. ¯Öß.‹´Ö (2010), ‘ÃÖã¬ÖÖ׸üŸÖ, “ÖÖ¸üÖ, ¾Öî¸üÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö’ µÖÖ
¯Öãß֍úÖ´Ö¬µÖê ¯Ö¿ÖãÃÖÓ¾Ö¬ÖÔ−Ö ÆüÖ ¿ÖêŸÖß“ÖÖ úÖÖ †ÃÖ»µÖÖ“Öê ÃÖÖÓ×÷ÖŸÖ»Öê †ÖÆêü.
¯Ö¿Öã¯ÖÖß ÃÖÓ÷ÖÖê¯Ö−ÖÖ¾Ö¸ü 60-65 ™üŒêú Ö“ÖÔ ÆüÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ †ÖÆüÖ¸üÖ¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖê. ¯Ö¿Öã
¯ÖÖÖÓ“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ “ÖÖ¸üÖ ¾Öî¸ü Ö ¾Ö ÖÖªÖ“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ ±úÖ¸ü ú´Öß †ÖÆêü. ³ÖÖ¸üŸÖÖ´Ö¬µÖê
“Ö¸üÖ‡Ô ÃÖÖšüß ¾Ö−ցÖê¡Ö ¾Ö ¯Ö›üßŸÖ Öê¡Ö ±úÖ¸ü ú´Öß †ÃÖæ−Ö ‹æú Ö Öê¡ÖÖ“µÖÖ 35 ™üŒêú
†ÖœüôûŸÖê. ´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖ ŸµÖÖÓ“Öê ¯ÖÏ´ÖÖ Ö 29.2 ™üŒêú †ÖœüôûŸÖê. ¯Ö¿ÖãÃÖÓ÷ÖÖê¯Ö−ÖÖÃÖÖšüß
ˆ¯Ö»Ö²¬Ö “ÖÖ¸üÖ ¾Öî¸ü Ö ¯Ö¿ÖãÓ“µÖÖ ÃÖӏµÖꓵÖÖ ¾Ö ŸµÖÖ“ÖÖ “ÖÖ¸üÖ ¾Öî¸ü Öß“Öê ÷Ö¸ü•ÖꓵÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ
ÃÖã´ÖÖ¸êü 50 ™üŒêú †ÖœüôûŸÖê. ¯Ö›üßŸÖ •Ö×´Ö−Öß“Öê Öê¡Ö 19660 “ÖÖî¸üÃÖ ÆêüŒ™ü¸ü †ÖÆêü.
†¿ÖÖ ¯Ö›üßŸÖ Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾ÖúÖÃÖ úºþ−Ö “ÖÖ¸üÖ ¾µÖ¾ÖãÖÖ¯Ö−Ö ¯Ö¬¤üŸÖߟÖæ−Ö “ÖÖ¸üÖ ‡Ó¬Ö−Ö ¾Ö
±úôêû µÖÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖÖšüß êú»µÖÖÃÖ ÷ÖÏÖ´Öß Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ ´Ö•Ö²ÖæŸÖ ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.37
2.2.38 ¤êü¿Ö¯ÖÖÓ›êü, ¯Öß. ‹´Ö (2011), ‘þֵÖÓ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖÃÖÖšüß ²ÖÓפüÃŸÖ ¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ’
µÖÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¯ÖãÛß֍êúŸÖ ŸµÖÖÓ−Öß ¯Ö¿ÖãÃÖÓ¾Ö¬ÖÔ−Ö ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×šüúÖ Öß ¿ÖêóµÖÖÓ“Öß
Ö¸êü¤üß, ¾ÖÖÆüŸÖãú, ÃÖÓ÷ÖÖê¯Ö−Ö, ¸üÖê÷Ö×−ÖµÖÓ¡Ö Ö, ׾֍Îúß ¾µÖ¾ÖãÖÖ, ¯Ö¿Öã ×¾Ö´ÖÖ, ¿Öêôûß
¯ÖÖ»Ö−ÖÖ“Öê †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö ¯Öύú»¯Ö †Æü¾ÖÖ»Ö, ¿ÖêóµÖÖÓÃÖÖšüß ÃÖã¬ÖÖ׸üŸÖ “ÖÖ¸üÖ ×¯ÖúÖÓ“Öß
»ÖÖ÷Ö¾Ö›ü, “ÖÖ¸üÖ ÃÖÖšü¾Ö Ö ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ ‡ŸµÖÖ¤üß ÃÖÓ²ÖÓ¬Öß“Öê ¯ÖÏŸµÖÖ †−Öã³Ö¾Ö −Ö¾ÖÖêפüŸÖ
ˆªÖê•ÖúÖÓ¯Öãœêü šêü¾ÖÖ¾ÖêŸÖ †ÃÖê ¯ÖÏן֯ÖÖ¤ü−Ö êú»Öê. ¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−ÖÖÃÖÖšüß •µÖÖ ¯ÖÏ´ÖãÖ ²ÖÖ²Öß
´ÖÆüŸ¾ÖÖ“µÖÖ †ÖÆêüŸÖ ŸµÖÖ ´Æü Ö•Öê ¯Öî¤üÖÃÖ ×ÎúµÖÖ, ÖÖª ¾µÖ¾ÖãÖÖ¯Ö−Ö, ¤êüÖ³ÖÖ»Ö
¾µÖ¾ÖãÖÖ¯Ö−Ö, ¸üÖê÷Ö ×−ÖµÖÓ¡Ö Ö ´Æü Öæ−Ö ¿Öêôûß ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ “ÖÖ»Öæ ú¸ü µÖÖ¯Öæ¾Öá ¯ÖÏŸµÖêú
¾µÖ¾ÖÃÖևԍúÖ−Öê ¾Ö¸üᯙ ²ÖÖ²Öß ŸÖ¯Ö¿Ö߻־ÖÖ¸ü ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ‘Öê Öê ÷Ö¸ü•Öê“Öê †ÖÆêü. µÖÖ ˆªÖê÷ÖÖ“Öß
×¾Ö¿ÖêÂÖ ¯ÖÏ÷ÖŸÖß ÆüÖê‰ú ¿Öú»Öß −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ“Öê úÖ¸ü Ö µÖÖ ˆªÖê÷ÖÖŸÖ ²ÖÆãüÃÖӏµÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö
†Ö٣֍ú¥ü™ü¶Ö ¤ãü²ÖÔ»Ö, ×−Ö¬ÖÔ−Ö, †×¿ÖÖßŸÖ ¾Ö †ÃÖÓ‘Ö™üßŸÖ †ÖÆêü.38

44
2.2.39 ´Öã•Öã´Ö¤üÖ¸ü, ²Öß.‹−Ö (1960) ‘Ùü›üß•Ö †Öò−Ö ÷ÖÖê™ü ²µÖã×™Òü¿Ö−Ö •Ö. †ò÷ÖÏß.
ÃÖÖµÖ−ÃÖ’ µÖÖ ÷ÖÏÓ£ÖÖŸÖæ−Ö Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸üßŸÖ ¿Öêôûß ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ¾Ö ´Öëœü߯ÖÖ»Ö−Ö ú¸ü ÖÖ·µÖÖ
ãú™ãÓ²ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖÙÂ֍ú ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ÃÖ¾ÖìÖ Ö êú»Öê. ŸµÖÖÓ−ÖÖ †ÃÖê †Öœüôæû−Ö †Ö»Öê úß, ´ÖêÓœüß
»ÖÖêú¸ü ׾֍Îúß 45.4 ™üŒêú ÆüÖêŸÖß ¾Ö ¿Öêôûß + ¿ÖêóµÖÖÓ“µÖÖ ¤æü¬Ö ׾֍Îúß 43.9 ™üŒêú
µÖÖŸÖæ−Ö ‹ãú Ö ×−Ö¾¾Öôû ˆ¢Ö®Ö 1490/- ×´ÖôûÖ»µÖÖ“Öß −ÖÖë¤ü †ÖœüôûŸÖê. ãú™æÓü²ÖÖ“Öê
×−Ö¾¾Öôû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö 2620/- ºþ. ‹¾Öœêü ÆüÖêŸÖê.39
2.2.40 ¾ÖÖ×Æü¤ü (1965) µÖÖÓ−Öß ‘¯ÖÖ׍úßÖÖ−ÖÖŸÖᯙ ¿Öêôûß“Öê µÖÖê÷Ö¤üÖ−Ö’ µÖÖ †Æü¾ÖÖ»Ö
†¬µÖÖµÖ−ÖÖŸÖã−Ö ¯ÖÖ׍úßÖÖ−ÖÖŸÖᯙ ¿ÖêŸÖú¸üß ãú™ãÓü²ÖÖŸÖᯙ ‹ãú Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ 20 ŸÖê 40
™üŒêú ÃÖÆü³ÖÖ÷Ö ¿Öêôûß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öß −ÖÖë¤ü ¤ü֏־֟Öê ŸÖ¸ü ¤ãü÷ÖÔ´Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ Æêü ¯ÖÏ´ÖÖ Ö 50
™üŒµÖÖÓ“µÖÖ †ÖÃÖ¯ÖÖÃÖ †ÖœüôûŸÖê.40
2.2.41 ¤êü¾Öë¦ü ‹ÃÖ (1972) µÖÖÓ−ÖÖ ‘´Ö»Öê׿ֵÖÖŸÖᯙ ¿Öêôûß-¯ÖÖ»Ö−Ö †¬µÖµÖ−ÖÖŸÖæ−Ö †ÃÖê
†Öœüôæû−Ö µÖêŸÖê úß, ¯Ö×›üú †Ö× Ö »ÖÆüÖ−Ö •Ö×´Ö−Öß“ÖÖ “ÖÖÓ÷Ö»ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö úºþ−Ö ´ÆîÃÖ
¯ÖÖ»Ö−ÖÖ¯ÖêÖÖ ¿Öêôûß ¯ÖÖ»Ö−Ö “ÖÖÓ÷Ö»µÖÖ ¯ÖύúÖ¸ü“Öê êú»Öê»Öê †ÖœüôûŸÖê. ŸÖÃÖê“Ö “Ö¸üÖ‰ú
Öê¡ÖÖ“Öß ÷Öã Ö¾Ö¢ÖÖ ‘ÖÃÖ¸üŸÖ †ÃÖŸÖÖ−ÖÖÆüß ¿Öêôûß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœüß“Öß −ÖÖë¤ü פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ¾Ö
¤æü¬Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖÖšüß ¿Öêôûß ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ú¸üŸÖÖ−ÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ Ö“ÖÔ ÷ÖÖ‡Ô“µÖÖ ¤æü¬Ö
ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö Ö“ÖÖÔ¯ÖêÖÖ †¬ÖÖÔ“Ö µÖêŸÖÖê. ŸÖ¸ü ´ÆîÃÖ ¤æü¬Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö Ö“ÖÔ ´Ö¬µÖ´Ö þֺþ¯ÖÖ“ÖÖ
†Ö»µÖÖ“Öß −ÖÖë¤ü ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê.41
2.2.42 ¤êü¾Öë¦ü ¾Ö ¸Óü׍ú−Öê ‹»Ö.²Öß (1970) µÖÖÓ−Öß ‘סÖ×−Ö¤üÖ¤ü ™üÖê²Öò÷ÖÖê’ ÷ÖÖ¾ÖÖŸÖᯙ ¤æü¬Ö
ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“µÖÖ †ÖœüÖ¾ÖÖ ‘ÖêŸÖ»ÖÖ ¾Ö ‹æú Ö ¤æü¬Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¿Öêôûß“µÖÖ ¤ãü¬ÖÖ“ÖÖ ×¾ÖÎúß
¾ÖÖ™üÖ µÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ êú»ÖÖ. ŸÖÃÖê“Ö ¿ÖêóµÖÖÓ“Öß Ö¸êü¤üß Ö“ÖÖÔ“Öê †Ö٣֍ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ Ö
êú»µÖÖ¾Ö¸ü †ÃÖê ×−Ö¤ìü×¿ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê úß, Ö¸êü¤üß Ö“ÖÔ 65.6 ™üŒêú ¤ü֏־ֻÖÖ. ŸÖ¸ü ¿ÖêóµÖÖ
¯ÖÖ»Ö−ÖÖ“ÖÖ ÁÖ״֍ú Ö“ÖÔ 14.8 ™üŒêú Ö“ÖÔ ¾Ö•ÖÖ •ÖÖŸÖÖ •ÖÖê −Ö±úÖ †ÖÆêü ŸÖÖê ÃÖ´ÖÖ−Ö
¸üÖÆüŸÖÖê ¯ÖÏŸµÖêú ¯ÖÖ“Ö ¿ÖêóµÖÖ ´ÖÖ÷Öê 286.84 ›üÖò»Ö¸ü Ö“ÖÔ −ÖÖë¤ü פüÃÖŸÖê.42

45
2.2.43 úÖ™üÖê»Öê, ¸ü. ´Ö. (2011) ‘¿ÖÖÃ֍úßµÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ’ µÖÖ ÃÖÓ¯ÖÖ¤üúßµÖ ¯Öãß֍úÖŸÖæ−Ö
¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ ¿ÖÖÃ֍úßµÖ µÖÖê•Ö−ÖÖÓ“ÖÖ †ÖœüÖ¾ÖÖ ‘ÖêŸÖ»ÖÖ †ÖÆêü. ¯Öæ µÖ¿»ÖÖêú †Ö×Æü»µÖÖ¤êü¾Öß
¿Öêôûß-´Öëœüß ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôûÖ“µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖρÖê¡ÖÖ¾Ö¸ü ›êüŒú−Öß ¾Ö ÃÖÓ÷Ö´Ö−Öê¸üß
•ÖÖŸÖß“µÖÖ ´Öëœü¶Ö, ŸÖÃÖê“Ö ˆÃ´ÖÖ−ÖÖ²ÖÖ¤ß •ÖÖŸÖß“µÖÖ ¿ÖêóµÖÖ †ÖÆêüŸÖ †ÃÖê ÃÖÖÓ×÷ÖŸÖ»Öê.
µÖÖÓ¡Öߍú »ÖÖêú¸ü úÖŸÖ¸ü Öß, ´Öëœüß ¾Ö ¿Öêôûß ¯ÖÖ»Ö−Ö ¯ÖÏ×¿ÖÖ Ö, »ÖÖêú¸ü ×¾Ö ÖúÖ´Ö
¯ÖÏ×¿ÖÖ Ö, ´ÖêÂÖ ×¾Ö−ÖÖµÖÖê•Ö−ÖÖ, †Ö× Ö ¸üÖ™ÒüßµÖ éúÂÖß ×¾ÖúÖÃÖ µÖÖê•Ö−Öê†ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¿Öêôûß
´Öëœüß ¯Öî¤üÖÃÖ ÷ÖÏÖ´Ö ×¾ÖúÖÃÖ úÖµÖԍÎú´Ö ‡ŸµÖÖ¤üß µÖÖê•Ö−ÖÖÓ“ÖÖ †ÓŸÖ³ÖÖÔ¾Ö êú»ÖÖ †ÖÆêü.43
2.3 ÃÖ¸üúÖ¸üß †Æü¾ÖÖ»ÖÖ¾Ö¸üᯙ ´ÖÖ×ÆüŸÖß“Öê ¯Öã−Ö¸üÖ¾Ö»ÖÖêú−Ö :
2.3.1 ¸üÖòµÖ»Ö ¿ÖêŸÖß †ÖµÖÖê÷ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü (³ÖÖ¸üŸÖ) (1928) µÖÖÓ“µÖÖ ×−Ö׸üÖÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ
¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−Ö ×¾ÖúÖÃÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖ ¤Öê−Ö ×¾Ö¸üÖê¬Öß ¥ü™üߍúÖê−Ö ´ÖÖÓ›ü»Öê (¿ÖêŸÖß ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖÖŸÖ ¿Öêôûß“Öß
³Öæ״֍úÖ) ŸµÖÖÓ“µÖÖ †³µÖÖÃÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü •ÖÓ÷Ö»ÖÖ“Öß ÆüÖ−Öß (‘ÖÃÖ¸ü Ö) ¾Ö •Ö×´Ö−Öß“Öß ¬Öæ¯Ö
ÆüÖê µÖÖ´Ö¬µÖê ¿Öêôûß Æêü ‹ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê úÖ¸ü Ö šü¸üŸÖ †ÖÆêü. ´Æü Öæ−Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ ÃÖӏµÖÖ ¾ÖÖœüß¾Ö¸ü
´ÖµÖÖÔ¤üÖ †Ö ÖÖ¾µÖÖŸÖ †ÃÖê ŸµÖÖÓ“Öê ´ÖŸÖ †ÖÆêü. †ÖµÖÖê÷ÖÖ−Öê ¯Öãœêü †ÃÖêÆüß ÃÖÖÓ×÷ÖŸÖ»Öê úß,
•ÖÓ÷Ö»ÖÖ“Öê ÃÖÓ¾Ö¬ÖÔ−Ö ú¸ü µÖÖÃÖÖšüß “Ö¸ü ÖÖ·µÖÖ •Ö−ÖÖ¾Ö¸üÖÓ−ÖÖ •ÖÓ÷Ö»ÖÖŸÖæ−Ö ¯Ö¸üÖ¾Öé¢Ö úê»Öê ŸÖ¸ü
•ÖÓ÷Ö»ÖÖ“Öê ÃÖÓ¾Ö¬ÖÔ−Ö †Ö× Ö •Ö−ÖÖ¾Ö¸üÖÓ“ÖÖ ×¾ÖúÖÃÖ †¯Öê×ÖŸÖ †ÖÆêü. ¸üÖ™ÒüßµÖ ¿ÖêŸÖß †ÖµÖÖê÷ÖÖ−Öê
1976 ´Ö¬µÖê †¿Öß ×¿Ö±úÖ¸üÃÖ êú»Öß úß, ¾ÖÖôû¾ÖÓ™üß ¯ÖϤêü¿ÖÖŸÖᯙ •Ö−ÖÖ¾Ö¸üÖ“Öß ÃÖӏµÖÖ
ú´Öß ú¸üÖ¾Öß. ¤ãüÃÖ·µÖÖ ²ÖÖ•Öã−Öß ¾Ö¸üᯙ ¥ü™üߍúÖê−Ö −Ö֍úÖ¸ü»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. •ÖÓ÷Ö»ÖÖ“ÖÖ
׾֍úÖÃÖ ¾Ö “Ö¸üÖ‰ú Öê¡Ö Æêü ¤üÖê−Æüß ¥ü™üߍúÖê−Ö −Ö֍úÖ¸ü»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ.44
2.3.2 I.C.A.R (1981) “µÖÖ ¸üÖ•ÖãÖÖ−ÖÖŸÖᯙ ¿Öêôûß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“µÖÖ ÃÖ¾ÖìÖÖÖ“Öê
×¾Ö¿»ÖêÂÖÖ êú»Öê †ÃÖŸÖÖ. ‹úÖ ¿Öêôûß ¯ÖÖÃÖæ−Ö 39 ºþ ˆŸ¯Ö®Ö ×´ÖôûŸÖê. µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ
´ÖÖÓÃÖÖ“ÖÖ 80 ™üŒêú ×ÆüÃÃÖÖ †ÖÆêü, ŸÖ¸ü »ÖÖêú¸ü ¾Ö úÖŸÖ›üß ¯ÖÖÃÖæ−Ö ×´Öôû ÖÖ·µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ
×ÆüÃÃÖÖ †−ÖãÎú´Öê 9 ¾Ö 8 ™üŒêú †ÖÆêü. 45
2.3.3 I.C.A.R (1979-13) µÖÖ ¯ÖÛ¿“Ö´Ö †×±ÏúêúŸÖᯙ ÃÖ´Ö¿ÖߟÖÖêÂ Ö ú™üß²ÖÓ¬ÖÖŸÖß»Ö
ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“µÖÖ †£ÖÔ¿ÖÖáÖßµÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ ÖÖŸÖæ−Ö ¯Öãœüᯙ ×−֍úÂÖÔ ×´ÖôûŸÖÖŸÖ. ‹úÖ ¿Öêôûß

46
 ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¾ÖÖÙÂ֍ú †Ó¤üÖ•Öê 33 †´Öê¸üߍú−Ö ›üÖò»ÖÃÖÔ ×´ÖôûŸÖÖŸÖ. ¯ÖÛ¿“Ö´Ö †×±ÏúêúŸÖß»Ö
¯ÖÖ¸Óü¯ÖÖ׸üú ¿Öêôûß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †Ó¤üÖ•Öê 30 †´Öê׸üú−Ö ›üÖò»Ö¸ü ×´ÖôûŸÖê.
2.3.4 ¯ÖÖ¿ÖÖ (1990) µÖÖÓ“µÖÖ †¬µÖµÖ−ÖÖŸÖ ¸üÖ•ÖãÖÖ−ÖÖŸÖᯙ ¯ÖÖ“Ö ¿ÖêóµÖÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê
“ÖÖ¸ü ¾ÖÂÖì †¬µÖ−ÖÖŸÖ 1755/- ‹úÖ ´Æü¿Öß ¯ÖÖÃÖæ−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ×´ÖôûŸÖê. ŸÖ¸ü ¿Öêôûß ¯ÖÖÃÖæ−Ö
1945/- ¯ÖÏŸÖß ¯ÖÖ“Ö ¿ÖêóµÖÖ ¯ÖÖÃÖæ−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ×´ÖôûŸÖê. ¿ÖêŸÖú·µÖÖÓ−Öß ÃÖӍú¸üߟÖ
¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−Ö“Ö ÃÖãºþ¾ÖÖŸÖ êú»Öß †ÖÆêü. ŸµÖÖ 30 ŸÖºþ Ö ¿ÖêóµÖÖ ¾Ö ‹úÖ ²ÖÖêú›üÖ ¯ÖÖÃÖæ−Ö
÷ÖÏÖ´Öß Ö ¯Ö׸üÛã֟ÖßŸÖ ×´Öôû ÖÖ·µÖÖ −Ö°µÖÖ“Öê ¯ÖÏ´ÖÖ Ö ºþ. 988, 1133, 933, 1420,
10420 ¯Ö×Æü»µÖÖ, ¤ãüÃÖ·µÖÖ, ןÖÃÖ·µÖÖ, “ÖÖÖÖ ¾Ö ¯ÖÖ“Ö¾µÖÖ ¾ÖÂÖÖÔ ¯ÖµÖÕŸÖ úôû¯ÖÖ“µÖÖ
ÃÖӏµÖêŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖ−ÖÖ −Ö°µÖÖŸÖ Æüß ŸÖ¿Öß“Ö ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ÃÖӍú¸üßŸÖ ¿ÖêóµÖÖÓ“Öê ¿Öêôûß
¯ÖÖ»Ö−Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖᯙ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ×´Öôû¾Öæ−Ö ¤êü ÖÖ¸üÖ ÖÖ¡Öß¿Ö߸ü ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ
†ÃÖæ−Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖᯙ ÷Ö¸üß²Ö »ÖÖêúÖÓ“µÖÖ ÃÖÖ´ÖÖו֍ú ¾Ö †Ö٣֍ú ÃÖã¬ÖÖ¸ü ÖÖ
ÆüÖê µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖêŸÖê. 47
2.4 ÃÖ´ÖÖ¸üÖê¯Ö :
¯ÖÏßÖãŸÖ ¯Öύú¸ü ÖÖ´Ö¬µÖê µÖÖ ×¾ÖÂÖµÖÖ¿Öß ×−Ö÷Ö›üßŸÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−ÖÖ“ÖÖ †ÖœüÖ¾ÖÖ ‘ÖêŸÖ»ÖÖ †ÖÆêü.
¯Ö¿Öã¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ, ¿Öêôûß-´Öëœüß ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ, ÷ÖÏÖ´Öß Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ, ÃÖÖ´ÖÖו֍ú ¯ÖÏ¿−Ö µÖÖ¾Ö¸ü †Ö¬ÖÖ׸üŸÖ
µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ¿ÖÖÃ֍úßµÖ †Æü¾ÖÖ»ÖÖ¾Ö¸üᯙ ¾Öê÷Öôêû †ÃÖê ÃÖÖ×ÆüŸµÖ ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÖ´Ö÷ÖÏß“Öê ¯ÖÏßÖãŸÖ
×¾ÖÂÖµÖÖ»ÖÖ †−ÖãÃÖ¹ý−Ö ¯Öæ−Ö¸üÖ¾Ö»ÖÖêú−Ö êú»Öê»Öê †ÖÆêü. †×»Öú›üᯙ úÖôûÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö»Ö껵ÖÖ ÷ÖÏÖ´Öß Ö
ÃÖÓ¸ü“Ö−Öê´Öãôêû ¿Öêôûß-´Öëœüß ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ“Öß ³ÖÖ¸üŸÖ, ´ÖÆüÖ¸üÖ™Òü, ´Ö¸üÖšü¾ÖÖ›üÖ †Ö× Ö ˆÃ´ÖÖ−ÖÖ²ÖÖ¤ü
וֻÊÖŸÖᯙ Ûã֟Öß ÃÖ´Ö•Ö µÖÖÃÖÖšüß µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÖ´Ö÷ÖÏß“ÖÖ †ÖœüÖ¾ÖÖ ‘Öê Öê Îú´Ö¯ÖÏÖ¯ŸÖ šü¸üŸÖê. ŸµÖÖ“ÖÖ
±úÖµÖ¤üÖ 'ˆÃ´ÖÖ−ÖÖ²ÖÖ¤ü וֻÊÖŸÖᯙ ¯Ö¿Öã¬ÖÖ¸üúÖÓ“ÖÖ ×“Ö׍úŸÃ֍ú †³µÖÖÃÖ: ×¾Ö¿ÖêÂÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ¿Öêôûß ¾Ö
´Öëœü߬ÖÖ¸üú' µÖÖ ×¾ÖÂÖµÖÖ“Öß ´ÖÖÓ›ü Öß ú¸üŸÖÖ−ÖÖ —ÖÖ»ÖÖ.

47
ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ÃÖæ“Öß :
1. ØÃÖ÷Ö, †Ö¸ü.²Öß., (1985), '‡Ó×›üµÖ−Ö •Ö−Ö¸ü»Ö †Öò±ú ¯ÖÏÖò›üŒ¿Ö−Ö ´Öò−Öê•Ö´Öë−™ü', 1 (4),
¯Öéšü Îú. 177-182
2. ³ÖÖêÃÖ»Öê, ¯ÖÏ.²ÖÖ., (1996), '´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖᯙ ÃÖӍú׸üŸÖ •Ö−ÖÖ¾Ö¸üÖÓ“Öê ¯Ö¿Öã¯ÖÖ»Ö−Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ',
²Öôû߸üÖ•ÖÖ-¯Ö¿Öã ÃÖÓ÷ÖÖê¯Ö−Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖÖӍú ±êú²ÖÎã¾ÖÖ¸üß, 1996.
3. ¸ü£Ö, ‹−Ö., (1992), '´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖᯙ ¯Ö¿ÖãÃÖӏµÖê“ÖÖ ‹æú Ö ¾Ö鬤üߤüü¸'ü, À¾ÖêŸÖÎúÖÓŸÖß,
¿Öêôûß-´Öëœüß ×¤ü¾ÖÖôûß ×¾Ö¿ÖêÂÖÖӍú 11 (4) −ÖÖë¾Æëü²Ö¸ü
4. ²ÖÖêºþ›êü, ‹ÃÖ.•Öß., (1993), '¯Ö¿Öã÷Ö Ö−ÖÖ †Æü¾ÖÖ»Ö', 1961 ŸÖê 1982
5. ¯Ö™êü»Ö, †Ö¸ü.êú., (1993), '¾ÖŸÖÔ´ÖÖ−Ö úÖôûÖŸÖᯙ ¤æü¬Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ“Öê †³µÖÖÃÖŸÖÓ¡Ö
»ÖêÖ´ÖÖ»ÖÖ', ¯Öã Öê, †ÖúÖ¿Ö¾ÖÖ Öß ëú¦ü, ¯Öã Öê
6. ן־ÖÖ¸üß, ‹ÃÖ.²Öß., (1982), 'ú»ÖꌿÖ−Ö, ¯ÖÏÖêÃÖêØÃÖ÷Ö, ׯÖÏ—Ö¸ü¾Öê¿Ö−Ö †ò−›ü †ÖÙ™ü×±ú¿Ö»Ö
‡−ÖÃÖê´Öß−Öê¿Ö−Ö †Öò±ú ÷ÖÖê™'ü, ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö ¯Öê¯Ö¸ü, ´Ö֏ÖÓ›ü´Ö, 6-12 ×›üÃÖë²Ö¸ü
7. ס֯ÖÖšüß, ‹´Ö.êú., (1994), '³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ ÷Öã¸êüœüÖê¸êü ÃÖӏµÖÖ, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ †³µÖÖÃÖ',
ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö ¯Öê¯Ö¸ü ´Ö֏ÖÓ›ü´Ö, ¯Öéšü Îú.7-12 ü
8. ØÃÖÆü, ¯Öß., (1994), '³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ †ÓŸÖ¸ü ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖŸÖᯙ ¿Öêôûß ÃÖӏµÖÖ', »ÖÖ‡Ô¾ÆüÙüÖòú
‡Ó™ü¸ü−Öò¿Ö−Ö»Ö, ¯Öéšü Îú.8-15
9. ¯ÖÖÓ›êü, µÖã.êú., (1995), '³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ ¯Ö¿Öã¬Ö−Ö ÃÖӏµÖÖ' ¸üÖ™ÒüßµÖ “Ö“ÖÖÔÃÖ¡Ö, ëú¦üßµÖ †®Ö
ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö ÃÖÓãÖÖ, ´ÆîüÃÖæ¸ü 10-17 •Öã−Ö
10. “ÖÖÓ¤ü, †Ö¸ü., '×Æü´ÖÖ“Ö»Ö ¯ÖϤêü¿ÖÖŸÖᯙ ¯ÖÏÖ µÖÖ“µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ•ÖÖŸÖß“ÖÖ †³µÖÖÃÖ'
1972-82
11. ÃÖ껾֍ãú´ÖÖ¸ü, êú.‹−Ö., (1995), '³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ ¤æü¬Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖᯙ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü¸ü ¾Ö
ˆŸ¯ÖÖ¤üú ¯ÖÏÖ µÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü¸ü', ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ éúÂÖß †−ÖãÃÖÓ¬Ö−Ö ¯Ö׸üÂÖ¤ü, −Ö¾Öß
פü»»Öß
12. ØÃÖ÷Ö, ¾Æüß., (1995), 'ײÖÆüÖ¸ü´Ö¬Öᯙ ¯Ö¿ÖãÃÖӏµÖê“Öê þֺþ¯Ö ¾Ö ¯Ö¿ÖãÃÖӏµÖÖ', ¾Öã»Ö †ò−›ü
¾Öã»−ÖÃÖ †Öò±ú ‡Ó×›üµÖÖ 25(3)-35

48
13. ¯ÖÖ™üß»Ö, •Öß.†Ö¸ü., (1995), 'ú−ÖÖÔ™üúÖŸÖᯙ 1961-90 µÖÖ úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖߟÖß»Ö
¯Ö¿ÖãÃÖӏµÖê“Öß ¾ÖÖÙÂ֍ú ¾Ö鬤üß', ׸üÃÖ“ÖÔ ‡−Ö †ò×−Ö´Ö»Ö ¯ÖÏÖò›üŒ¿Ö−Ö, ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ éú×ÂÖ
†−ÖãÃÖÓ¬ÖÖ−Ö ¯Ö׸üÂÖ¤ü, −Ö¾Öß ×¤ü»»Öß -¯Öéšü Îú.217
14. ÷ÖÖê²ÖÖ−Ö, ‹ÃÖ.‡., (1995), 'ŸÖÖ×´Öôû−ÖÖ›æü ¸üÖ•µÖÖŸÖᯙ ´Ö¤ãü¸üÖ‡Ô ×•Ö»ÊÖŸÖᯙ ¯Ö¿Öæ
ÃÖӏµÖê“ÖÖ †³µÖÖÃÖ', ‡Ó×›üµÖ−Ö •Ö. ¾Æêü™ü. ÃÖÖµÖ−ÃÖ 33-71
15. ãú»Öú Öá, †., (2000), 'ÃÖã¬ÖÖ׸üŸÖ ¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−Ö', úÖòÛ−™ü−Öê−™ü»Ö ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö,
×¾Ö•ÖµÖÖ−Ö÷Ö¸ü, ¯Öã Öê
16. ¿ÖêÖ¸ü, ÃÖß.‹ÃÖ., (1995), '¯ÖÓ•ÖÖ²Ö ¸üÖ•µÖÖŸÖᯙ 1966-90 µÖÖ úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖߟÖß»Ö
÷ÖÖê¾ÖÓ¿ÖßµÖ ¯Ö¿Öã“ÖÖ †³µÖÖÃÖ', ׸ü¯ÖÖê™ÔüÃÖ †Öò±ú ¾Æêü׸ü†ÃÖ ¯ÖÏÖê•ÖꌙüÃÖ †Öò−Ö ÷ÖÖê™ü, †ÖµÖ.
ÃÖß. ‹. †Ö¸ü.
17. ˆ¯ÖÖÃÖê, ²ÖÖ. ŸÖæ., (2004), '†Ö¬Öã×−֍ú ¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−Ö', úÖòÛ−™ü−Öê−™ü»Ö ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö,
×¾Ö•ÖµÖÖ−Ö÷Ö¸ü, ¯Öã Öê
18. ×¾Ö¸ü®ÖÖ, êú.ÃÖß., (2004), 'ú−ÖÖÔ™üúÖŸÖᯙ ×−Ö¾Ö›üú וֻÊÖŸÖᯙ ¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−Ö
¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ“Öê †Ö٣֍ú þֺþ¯Ö', ‹•Ö.†ò÷ÖÏß.ÃÖÖµÖ−ÃÖ 35-93
19. ²Öò−Ö•Öá, •Öß.ÃÖß., (1990), '‹ ™êüŒÃÖ ²Öãú †Öò±ú †ò×−Ö´Ö»Ö Æü•Ö²Ö−›ü¸üß', †ÖòŒÃÖ±ú›Ôü
†ò−›ü †ÖµÖ.²Öß.‹“Ö ¯ÖÛ²»Öêú¿Ö−Ö, ´ÖãÓ²Ö‡Ô
20. ÆãüÃÖê−Ö, ‹´Ö.‹´Ö., (2005), '²ÖÖÓ÷»ÖÖ¤êü¿ÖÖŸÖᯙ ¤æü¬Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ', †Æü¾ÖÖ»Ö,
¸üÖ•Öê¿Ö ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö, ¯Öã Öê.
21. ØÃÖ÷Ö, ›üß.†Ö¸.,ü (2006), '×Æü´ÖÖ“Ö»Ö ¯ÖϤêü¿ÖÖŸÖᯙ ¿Öêôûß ¾Ö ´Öëœüß ¬ÖÖ¸üúÖÓ“µÖÖ †Ö٣֍ú
¾Ö ÃÖÖ´ÖÖו֍ú Ûã֟Öß“ÖÖ †³µÖÖÃÖ', ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö †ÖœüÖ¾ÖÖ †Æü¾ÖÖ»Ö ‹ÃÖ. 480 ¯Öύú»¯Ö
22. •ÖµÖþÖÖ»Ö, ¯Öß.‹»Ö., (1982), '׸üÃÖ“ÖÔ ‡−Ö †ò×−Ö´Ö»Ö ¯ÖÏÖò›üŒ¿Ö−Ö', ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ éúÂÖß
†−ÖãÃÖÓ¬ÖÖ−Ö ¯Ö׸üÂÖ¤ü, −Ö¾Öß ×¤ü»»Öß
23. ´ÖãÓœêü, ¾Æüß.†Ö¸ü., (2011), 'ˆÃ´ÖÖ−ÖÖ²ÖÖ¤ß ¿Öêôûß', ÃÖ×¾ÖŸÖÖ ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö, ÃÖ´ÖŸÖÖ−Ö÷Ö¸ü,
ˆÃ´ÖÖ−ÖÖ²ÖÖ¤ü

49
24. ¯ÖÖêÖ¸üú¸ü, ¯ÖÏ.¸ü., (2002), '¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−Ö: ¿ÖêŸÖ߯Öæ¸üú ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ', ÃÖÖê−Ö»Ö ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö,
−ÖÖ¸üÖµÖ Ö ¯Öêšü, ¯Öã Öê
25. ¸üÖÓ÷Ö Öêú¸ü, ›üß.¾Æüß., (1991), '³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¿ÖêŸÖß ¾Ö ˆªÖê÷Ö', ±ÏúßØ›ü÷Ö †Öò±ú ÷ÖÖê™ü ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ
¯Ö¿Öã¾Öîª×úµÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö ‡—ÖŸÖ−Ö÷Ö¸ü, ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö 21
26. ˆ¯ÖÖÃÖê, ²ÖÖ.ŸÖã., (1998), '´Öëœü߯ÖÖ»Ö−Ö', úÖòÛ−™ü−Öê−™ü»Ö ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö, ×¾Ö•ÖµÖÖ−Ö÷Ö¸ü, ¯Öã Öê
¯Öéšü ÎÓú. 3
27. ¿Ö´ÖÖÔ, †Ö¸ü.¯Öß., (1982) ,'»ÖÖ‡Ô¾ÆüÙüÖòú †ò›ü¾ÆüÖ—Ö¸ü', VII (X) ¯Öéšü Îú.43-45
28. ¯ÖšüÖ Ö, ‹ÃÖ.‹“Ö., (1999), '†Ö¬Öã×−֍ú ¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ', ‡÷Ö»Ö ¾Öê²Ö †Öò±úÃÖê™ü,
−Ö¾Öß ¯Öêšü, †Æü´Ö¤ü−Ö÷Ö¸ü
29. ØÃÖ÷Ö ¾Ö ãúôû¾ÖÓŸÖ, (1991), '¿Öêôûß ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ“Öß †Ö٣֍ú Ûã֟Öß,ú×−Ö¾ÖÖ¸üÖ ¾Ö “ÖÖ¸üÖ,'
ÁÖß´ÖÓ÷Öê¿Ö ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö, −ÖÖ÷Ö¯Öæ¸ü
30. ¤Öü×Ö Öú¸ü, −ÖÖ.¯Öã., (2008), '•Öî׾֍ú ¯Ö¿Öã¯ÖÖ»Ö−Ö', ÁÖß.´ÖÓ÷Öê¿Ö ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö, −ÖÖ÷Ö¯Öæ¸ü
31. ³Ö¼üÖ“ÖÖµÖÔ, ‹−Ö.êú., (1989), 'Û¾Æü»Öê•Ö ²ÖêÙü ÷ÖÖê™ü ´Öß™ü ¯ÖÏÖò›üŒ¿Ö−Ö ‡−Ö †Ö׿ֵÖÖ',
‹±ú.‹ê.†Öê. †ÖòŒÃÖ±úÖê›Ôü †ò−›ü †ÖµÖ.²Öß.‹“Ö.¯ÖύúÖ¿Ö−Ö Óú.¯ÖÏÖ.×»Ö., ´ÖãÓ²Ö‡Ô
32. úÖê¸ü™üú¸ü, ›üß., (1998), '¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ´ÖÖ÷ÖÔ¤üٿ֍úÖ', ÃÖ֍êúŸÖ ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö,
†Öî¸Óü÷ÖÖ²ÖÖ¤ü ISBM-8187063-¯Öéšü Îú.06-8
33. ÷ÖÖ•Ö¸êü, ×¾Ö., (2007), '»ÖÖ³Ö¤üֵ֍ú ¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−Ö', ÃÖ֍êúŸÖ ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö, †Öî¸Óü÷ÖÖ²ÖÖ¤ü,
ISBM -81-7786-209
34. ÃÖ²Ö−ÖßÃÖ, ‹ÃÖ., (1995), '÷Ö¸üß²ÖÖ“Öß ÷ÖÖµÖ ¿Öêôûß, ¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−ÖÖ“Öê ŸÖÓ¡Ö ¾Ö ´ÖÓ¡Ö', ÷ÖÏÖ´Öß Ö
¿Öêôûß ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö ÃÖÓãÖÖ −ÖÖ¸üÖµÖ Ö÷ÖÖ¾Ö, ¯Öã Öê
35. †Ö“ÖÖµÖÔ, †Ö¸ü.‹´Ö., (1974), '¸üÖ•µÖãÖÖ−ÖÖŸÖᯙ ¾ÖÖôû¾ÖÓ™üß ¯ÖϤêü¿ÖÖŸÖᯙ ¯Ö¿Öã¯ÖÖ»Ö−Ö ¾Ö
¿Öêôûß ´Öëœüß ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ', ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¯ÖãÛß֍úÖ, 3 ´ÖÖ“ÖÔ 1974
36. ¤êü¿Ö¯ÖÖÓ›êü, ¯Öß.‹´Ö., (2008), '¯Ö¿ÖãÃÖÓ÷ÖÖê¯Ö−Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ', †ÖפüŸµÖ ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö,†Öî¸Óü÷ÖÖ²ÖÖ¤ü
ISBN-81-902805-¯Öéšü Îú.5-4

50
37. ¤êü¿Ö¯ÖÖÓ›êü, ¯Öß.‹´Ö., (2010), 'ÃÖã¬ÖÖ׸üŸÖ, “ÖÖ¸üÖ ¾Öî¸ü Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö', †ÖפüŸµÖ ¯ÖÛ²»Öêú¿Ö−Ö,
†Öî¸Óü÷ÖÖ²ÖÖ¤ü ISBN-81-902805-¯Öéšü Îú.7
38. ¤êü¿Ö¯ÖÖÓ›êü, ¯Öß.‹´Ö., (2011), 'þֵÖÓ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖÃÖÖšüß ²ÖÓפüÃŸÖ ¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ',
†ÖפüŸµÖ ¯ÖÛ²»Öêú¿Ö−Ö, ×÷Ö¸üß¿Ö - 114, ÁÖêµÖ−Ö÷Ö¸ü, †Öî¸Óü÷ÖÖ²ÖÖ¤ü, ISBN 81-
902805-¯Öéšü Îú.3
39. ´Öã•Öã´Ö¤üÖ¸,ü ²Öß.‹−Ö., (1960), 'Ùü›üß•Ö †Öò−Ö ÷ÖÖê™ü −µÖã×™Òü¿Ö−Ö •Ö−Ö¸ü»Ö †ò÷ÖÏß ÃÖÖµÖ−ÃÖ'
54-329
40. ¾ÖÖ×Æü¤ü, µÖã., (1965), '¯ÖÖ׍úßÖÖ−ÖÖŸÖᯙ ¿Öêôûß“Öê µÖÖê÷Ö¤üÖ−Ö', ‹ú ¾ÖÖÙÂ֍ú †Æü¾ÖÖ»Ö,
¯Öéšü Îú. 4-5
41. ¤êü¾Öë¦ü, ‹ÃÖ., (1972), '´Ö»Öê׿ֵÖÖŸÖᯙ ¿Öêôû߯ÖÖ»Ö−Ö', ¸üÖ•Öê¿Ö ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö, †Öî¸Óü÷ÖÖ²ÖÖ¤ü,
¯Öéšü Îú. 37-38
42. ¤êü²Öë¦ü, ÃÖß. ¾Ö ¸Óü׍ú−Öê ‹»Ö.²Öß., (1970), 'סÖ×−Ö¤üÖ¤ü ™üÖê²Öò÷ÖÖê ÷ÖÖ¾ÖÖŸÖᯙ ¤æü¬Ö
ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö’', ÷ÖÖê™ü ¯ÖÏÖò›üŒ¿Ö−Ö ‡−Ö ™ÒüÖòׯ֍ú, ŸÖÖÓס֍ú ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö Îú. 19 (×ÃÖ.‹.²Öß.)
±úÖ¸üÆü−Ö ‡Ó÷»ÖÓ›ü
43. úÖ™üÖê»Öê, ¸ü.´Ö., (2011), '¿ÖÖÃ֍úßµÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ' ÷ÖÖê›ü¾ÖÖ éúÂÖß ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö, ¯Öã Öê ISBN-
GKP-012200402011, ¯Öéšü Îú. 191-192
44. ¸üÖòµÖ»Ö¿ÖêŸÖß †ÖµÖÖê÷Ö †Æü¾ÖÖ»Ö
45. ICAR (1981) ÃÖ¾ÖìÖ Ö†Æü¾ÖÖ»Ö
46. ICAR (1959-13) †Æü¾ÖÖ»Ö
47. ¯ÖÖ¿ÖÖ, ‹ÃÖ.‹., (1990), 'ÃÖÙòü−ÖòײֻÖß™üß †ò−›ü ¾ÆüµÖÖײֻÖß™üß †Öò±ú ôÖÖò»Ö †ò−›ü
´ÖָוÖ−Ö»Ö ±úÖ´ÖÔ¸üÃÖ ¾Ö᜙ ¸êü±ú¸ü−ÃÖ ™æü †ò×−Ö´Ö»Ö ÆüÃÖ²ÖÓ›ü¸üß', ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö ¯Öê¯Ö¸ü,
‹−Ö.†ÖµÖ.†Ö¸ü.›üß,, Æîü¦üÖ²ÖÖ¤ü, †ÖòŒ™üÖê²Ö¸ü ¯Öéšü Îú.8-10

*****

51