Hendril 8 belangrijkste opdracht

gever, werd in de jaren 30

hofschilder van Hendrik 8

Werkte voor de kerk alsook voor protestante, hij nam, zo

Zwitserland: Holbein. vermoed ik net als Erasmus een midden positie in

Wordt in 1519 lid van de schildersgilden, en in 1520 Poorter van Bazel.
Holbein, een kunstenaar in tijden van reformatie. Afkomstig uit Duitsland. Trok als
adolescent naar Bazel, Bazel was intelectueel en handelscentrum, makkelijker voor
opdrachten. Tegen het midden van de jaren 1520 werd het zowel in Augsburg als Bazel
moeilijker om opdrachten te krijgen voor religieuze kunst. De ideeën van de reformatie
hadden het maatschappelijk klimaat veranderd en vanaf 1524 kreeg Bazel af te rekenen
met iconoclasme.
-In 1524 trok Holbein naar Frankrijk, op zoek naar een vorstelijke opdrachtgever. -
Tijdens de periode 1526-1528 woonde en werkte hij in Londen.
-Tegen 1532 vestigde Holbein zich in Engeland; in 1536 benoemde Hendrik VIII hem tot
hofschilder.

Reformatie!

Zwitserland 1517 à Luther nagelt stellingen aan de slotkerk.

Eeuwenlang was het Rooms-Katholieke geloof een heel belangrijke bron van opdrachten
voor kunstenaars:
- opdrachten kapittels, kloosters, bisschoppen enz.
- privépersonen/ambachten enz. die altaarstukken schenken aan kerken -
‘Andachtsbilder’ voor privé-devotie
enz.

Vanaf de jaren 1520 werd dit bestaansmiddel voor kunstenaars bedreigd door het
reformatorische gedachtengoed.

Protestanten keken met argusogen naar geschilderde en gebeeldhouwde beelden die
rijkelijk aanwezig waren in Rooms-Katholieke kerken. Het clientèle voor religieuze
kunst daalde aanzienlijk in gebieden waar de reformatie sterk stond. Daarnaast braken
her en der iconoclastische acties uit. Een genre dat goed overeind bleef , was het portret
omdat dit neutraler was. In deze les richten we ons op de protestantse
hervormingsbeweging in Zwitserland.

Karlstad bijvoorbeeld hing het idee van een extremistische “luthernisme”. Men ging zich
terug wenden tot de bijbel waarin staat dat God niet mag worden afbeleeld en dit gingen
sommige heel extreem doorvoeren door alle kunst en interieurs in kerken te vernielen
en over te gaan interieur en kunst loze kerken. à Iconoclasme.

Minder extreme zoals Luther stelden dat beelden didactisch iets moesten bijdragen ..

Ze kunnen geen devotionele schilderijen meer maken en dus gingen maar over tot
portret kunst (Holbein).

-de protestantse hervormersingbeweging in Bazel in de jaren 1520

-En deze in Engeland 1530

Deze les gaat over Zwitserlandse hervomringsbeweging.

 Hendrik VIII











Na de beelden storm vertrekt hij
naar Engeland en Frankrijk. à
Hendrik 8









De streng gereformeerde waren tegen afbeeldingen .. à Gij zult u geen gesneden beeld
maken van wat in de hemel is bla bla.
Vier voorbeelden van werken die de
critiek van reformatoren omvat
Nu schilderijen waar de gereformeerde kritiek op hadden en waarom - Conrad wits (geen alegorische
interpretaties;
-Meester van es pelgrims tocht waar
1) Tijd genoot van van Eyck. aflatingen te verdienen waren.
-Schilderij van holbein de oude met
apocriefe afbeeldingen,
-reliek schrein ontworpen door
holbein de oude, (heiligen kunnen
geen voorsprekers zijn alsook de
handel in relieken waren zij teegen.

Olieverf op eikenhout

paneel dat bekleed is met
doel











De reformatoren zagen niet veel in beeldspraak en alegorische benaderingen van Schilderijen. Voor
hem moest alles duidelijk zijn, zij stonden een letterlijke interpretatie van de bijbel voor, het schrit
primeerde, vandaar dat zij kritiek uite op zulke schhildereij als van Witz. Mensen als Zwinglie
verwierpen dan ook de didactische functie van beelden en benadrukte de exclusiviteit van het
gesproken woord.

Idee afkomstig uit laat middeleeuws prentenboek. Schilderrij is afbeelding van
prefiguratie. Prefiguatires zijn scenes uit het oude testament die voorafspiegelingen zijn
van gebeurtenissen die gaan gebeuren in de nieuwe testament.

Drie figuren komen met geschenken naar Koning david. Dit is een voorafspiegeling van
de drie koningen die bij Jezus zullen komen bij zijn geboorte. Dit verhaal kwam voor in
de apocriefe evangeliën. Dit werk werd niet aanvaard door de protestante ..

Ten gevolge van het iconoclasme zijn niet alle delen van Witz' Heilspiegel bewaard en is
het moeilijk om een juist beeld te krijgen van de originele constructie en opzet van het
werk.

De abdijkerk van Einsiedeln nabij Zürich werd bezocht door pelgrims voor de jaarlijkse engelwijding.:
Het benedictijnerklooster was gesticht op een plek waar tijdens de 9de eeuw een kluizenaarshut van de H.
Meinhard had gestaan. Volgens een legende had Meinard van de dorpsbewoonsters een Madonnabeeld
gekregen. Op een dag was het beeld geheel gehuld in duisternis (zie demonen). Meinard wierp zich op de
grond om tot God te bidden en een engel verscheen. Hij verjoeg de demonen en de duisternis. (Het
miraculeuze Mariabeeld in Einsiedln is gemaakt uit zwart marmer ter nagedachtenis aan dit gebeuren.)
In de 10de eeuw wilde bisschop Constanz de kapel inwijden. De avond voor de wijding hoorde men
gezang zonder iemand te zien. Op het moment voor de wijding sprak een stem de woorden: 'Houdt op, zij
is door God gewijd'. Jaarlijks werd dit moment herdacht en gevierd. Paus Leo VIII (10de eeuw) vaardigde
een bul uit. Deze verzekerde de bezoekers van het klooster van een a:laat voor hun zonden. Dankzij deze
pelgrimages werd het klooster rijk. Na verloop van tijd waren de giften niet meer zo gul. Om de rijkdom
van het klooster te verzekeren, begon men te spreken van een wonderbare kracht van een Mariabeeld. Dat
hielp inderdaad om de pelgrimsstroom en bijgevolg inkomsten weer goed op gang te helpen.

Van heinden en ver bezocht men de plek. Bv. In Zeeland zond men aan het begin van de 16de eeuw
criminelen op boetevaart naar Einsiedln. In 1466, een jubileumviering van het Mariabeeld, werden maar
liefst 130.000 tot 140.000 pelgrimsinsignes verkocht op twee weken tijd!
In 1466 - zo'n 500 jaar na de uitvaardiging van de bul - bezochten een 130.000 pelgrims de abdijkerk. Ze
konden er terecht bij een 400-tal biechtvaders.

Het artistieke oeuvre van Holbein was veel gevarieerder dan enkel portretten. Hij waagde zich ook aan
religieuze kunst met Rooms-Katholieke signatuur en kunst in dienst van de reformatie.
 Pelgrims konden als aandenken een houtsnede kopen of een duurdere burijngravure van Meester ES.
Op de prent zien we bovenaan God de Vader en Christus met engelenscharen. Christus neemt wijwater uit
de emmer van een engel om het altaar met de H. Madonna te zegenen. De uitdrukkelijke uitbeelding van
de pauselijke tiara en de sleutels van Petrus verwijzen naar de pauselijke bul van Leo VIII en het geloof in
het gezag van de Paus.

De arcade is voorzien van een Duitse tekst die zich richt tot de pelgrims:
'Dit is de engel van de wijding van O.L.-Vrouw van Einsiedeln, Maria vol van genade'.
De H. Maagd wordt ge:lankeerd door de H. Benedictus (patroonheilige van de benedictijnse kloosterorde)
en een engel in nissen. Op het achterplan, onder de gordijnen kijken pelgrims toe (een pelgrimstocht van
Zürich naar Einsiedeln bedroeg 35 km).
De praktijk van de pelgrimstochten en de pelgrimsprenten en vaantjes werden zowel bekritiseerd door
protestantse hervormers als door gematigde katholieken zoals Erasmus (hij woonde vanaf 1514 in Bazel).
(zie het gevaar van het toekennen van magische, onheilafwerende krachten aan prentjes = apotropaeïsche
krachten)

Ulrich Zwingli die een tijd lang zelf priester was in het dorp Einsiedeln (1516-1518) en vertrouwd was
met de pelgrimspraktijken aldaar, keerde zich tegen het fenomeen.


De praktijk van de pelgrimstochten en de pelgrimsprenten en vaantjes werden zowel bekritiseerd door
protestantse hervormers als door gematigde katholieken zoals Erasmus (hij woonde vanaf 1514 in Bazel).

(zie het gevaar van het toekennen van magische, onheilafwerende krachten aan prentjes = apotropaeïsche

krachten). Ulrich Zwingli die een tijd lang zelf priester was in het dorp Einsiedeln (1516-1518) en vertrouwd
was met de pelgrimspraktijken aldaar, keerde zich tegen het fenomeen.





Holbein de oude
maakte ontwerp
tekening.













Luther vond dus dat afbeeldingen wel mochten mits didactische doeleinde

Andreas Karlstadt was radical daar tegen.

Zwinglie (Zürich) en Karlstad (Wittenberg) maant de autoriteiten aan om alles uit de
kerken te halen ..

Later vind men deze bewaar plaatsen en vernield men alles, men ging dus heel ver.
(1529), men verbrande alles op aswoensdag. Tegen het einde van het jaar 1529 waren alle beelden
verdwenen en werd de katholieke misviering officieel
Dus zelf nog wa verzinnen .. verboden. De bisschop werd ontslagen. Erasmus
betreurde de baldadigheden en de vernietiging van de
artistieke schatten van de stad. Hij zou dan ook Bazel
Holbein in Bazel verlaten.


Holbeins carrière in Bazel tot aan zijn eerste reis naar Engeland in 1526:
Holbein toonde zich een man van de wereld op artistiek vlak. Hij was op de hoogte van
de kunst in de Nederlanden, de kunst van Dürer en de Italiaanse renaissance.
Hij werkte voor verscheidene opdrachtgevers: conventionele katholieken, protestanten
en humanisten.

Had divers clienteel, de overheid, werkte samen met humanisten en maakte ook
religeuze kunst.

Een grote opdracht was de versieing van het stadhuis van Bazel. Bijvoorbeeld de
Muurschilderingen voor de raadzaal van het stadhuis van Bazel, 1521-1530, (rechtzaal).
(niet veel is overgebleven. Wel gekend uit bewaard gebleven tekeningen of stukjes
restante).

Holbein moet tekeninge hebben gekend van Mantengna, hij werkte samen met
humanisten.. Zijn tekeningen hebben een klassisitische look. Het iconogra:isch
programma kwam wellicht tot stand in samenspraak met humanisten die kennis hadden
van de geschiedenis en legenden uit de Klassieke Oudheid.

Hij heeft ook een altaar stuk gemaakt net als zijn vader, qua strucutuur het zelfde, met
gotische stijl, lijkt op zijn vader stuk

Holbein de jonge heeft ook de titel pagina gemaakt van de bijbel vertaling van Luther!
Allemaal 16de eeuw met in de hoeken de dieren van de evangelisten. Samen met Paulus
en Petrus, Petrus met sleutel. Dit was de Bazels uitgaven. De titel pagina verkondigde de
de opvatting van de reformatie dat iedereen de bijbel dient te lezen en niet enkel de
bisschoppen en de paus .. Sola scriptura.

Ook deze van de lof der zotheid. Hij heeft net als Metsijs Erasmus geportreteerd















Houtsnede van Vertoling
van een protestanse
opvatting;

à Christus is het licht en
neemt mensen mee, de
mensen erna zijn de paus,
monneken en aristoteles;
Luther was gericht tegen
de ethica van Aristoteles.
Alsook tegen de kerk en
haar onderdanen. (Aflatingen)

Holbein ontwierp
vermoedelijk voor
de houtsnijder
Lützelburger ook
twee prenten die
een Lutherse visie
ventileren.



Porbeerde diepte
te geven dooe
arcade met typisch
italiaanse
kassetendaken





De 16de eeuw was
ook een periode
waarin dat veel
schlderijne werden
gemaakt met prenten
als voorbeeld























Maakte ook een altaarstuk.. Maria beschermt de omringende mensen met haar mantel
dit noemt schutmantel’s heilige, de madonna die mensen beschermt in haar kleed. De
heilige maagd als koningin van de hemel. Links Jocob maier, de opdracht gever.. 2 van
zijn vrouwen, ene is gestorven andere is aanstaande vrouw. Daarnaast dochter.. De
vriending van holbein zou model hebben gestaan als heilige maagd. De baby’s zijn naar
model van Davinci. In de voortekenening was de dochter afgebeeld met lang blond haar.
Holbein is even weggegaan en toen hij terug kwam was de dochter gertrouwd, ze mocht
dus niet meer met lang blond haar afgbeeld en dus heeft Holbein dat veranderd.
- Schilderij heeft iets van de vlaamse primiteiven (gezicht).

- Daarnaast is dit schilderij ook een perfecte weergaven van rooms khaloliek schilderij. De h maagd is voorspreker en beschermer van de
mensen. Bij protestante is dit niet meer mogelijk, enkel Christus.

Holbein ontwierp een alfabet met Latijnse hoofdletters die versierd zijn met
‘dodendans-taferelen’. Lützelberger sneed ze in hout. (ontworpen vanaf 1516)




Heuvels op de achtergrond kunnen verwijzen naar een reis naar italië. Hij was een
humanist

















Lic
haam is staat van ontbinding, vinger die naar onder wijst kan wijzen op het feit dat dit
een altaar stuk moet zijn geweest.. Lichaam is samen geperst in beperkte ruimte en doet
monumentaal overkomen.. Door met het haar te spelen wordt het perspectief vergroot,
ook zijn hand. Volgens sommigen is het schilderij een predella van een altaarstuk;
anderen menen dat het een zelfstandig devotiestuk is. Lichaam in zo een kleine ruimte persen was ongezien.






Dit soort Christus figueren als predella komen we ook tegen in het iesenheim retabel : à

- Op gewone weekdagen zagen de gelovigen het gesloten altaarstuk met op het centrale paneel Christus aan het kruis, Maria Magdalena, Maria
die ondersteund wordt door Johannes de evangelist en Johannes de Doper met het lam en op de zijluiken de H. Sebastiaan en de H. Antonius.
Beide heiligen boden bescherming tegen ziekten.

-OP zondagen werd het stuk geopend en konden mensen “de hemel” zien, en verlossong, het idee was dan dat alles goed komt.

- Het laatste stuk, het gesculpteerde altaar met beschilderde zijluiken werd alleen geopend bij feestdagen.

Onderaan graflegging Jezus issenheim retabel waar Holbein naar gekeken heeft.

Het isenheim retabel is een belangrijk topstuk binnen de kunstwetenschappen. Begin
16de eeuw van Mathias Grünenwald voor een antonieten klooster. Dit klooster verzorgde
door het eten van rogge dat besmet was geraakt door een parasiet. Handen en voeten
moesten afgezet worden, dit wer niet alleen gezien als een ziekte van het lichaam maar
ook van het geloof en de ziel. Werd besteld door Abt Guersi.

Christus is heel fel afgebeeld met zweren overal, dit was om de zieken zich daar mee te
laten identificeren. Het retabel hier boven kon ook nog worden open geklapt.

Het veelluik van Grünewald werd gemonteerd op een reeds bestaand, gesneden en verguld altaarstuk van Nicolas van
Hagenau (ca. 1500). De in hout gesneden heiligen zijn: de H. Antonius van Egypte (eremiet, 2de H 3de eeuw- 1ste H 4de
eeuw), de H. Augustinus en de H. Hieronymus.

Voor het gesneden altaarstuk kwamen twee andere, geschilderde drieluiken te staan.

De algemene, overkoepelende thema’s van het gehele (3-delige) retabel waren enerzijds
Christus als Verlosser en anderzijds de H. Antonius als navolger van Christus’ voorbeeld


De binnen luiken waren vrolijker afgebeeld, dit was bedoeld om de zieken te laten zien
dat het allemaal goed komt in de hemel. Er zal verlossing komen. De middelste luiken
konden nog eens geopend worden. Er waren dus 3 delen, plus gelosten 4.

1) Isenheim altaar gesloten














2) eerste aanzicht: eerst luiken met Jezus onder zweren aan het kruis, stond
voor het plaatsvervangend lijden van de mensen die ziek ware, dat ze zich
konden identificeren. Op het rechterpaneel de heilige Sebastiaan (de
martelaar), op het linkerpaneel de heilige Antonius (de kluizenaar). Het
voetstuk (de predella) toont de graflegging van Christus. Dit werd door de
week getoont.











3) Deze konden dan geopen worden, dit was het tweede aanzicht. luiken
stonden dan symbool voor de Hemel en dat het allemaal goed komt

















4) Als alle luiken open waren kreeg je dan een retabel met in midden Antonius,
geflankeerd door de kerkvaders Augustinus en Hieronymus rechts. Op de panelen
aan de zijkanten toont Grünewald scènes uit het leven van Antonius: links op
bezoek bij de heilige Paulus van Thebe (traditiegetrouw gekleed in enkel
palmbladeren), rechts de verzoeking.

Dit is een schilderij uit
Engeland. Dit zijn 2
ambasadeurs uit Frankrijk. In
Londen, 1530. Deze
ambassadeurs gingen zoch
buigen over de nieuwe vrouw van hendrick 8, hij ging schijden omdat zij hem geen kind
kon geven. De Franse ambasadeur was de opdracht gever van het schilderij. De
amasadeur staat op de foto met zijn hulp. Op de foto is er een gitaar achtig ding te zien
met een gespronge snaar.. dit zou dan verwijzen naar de verborke Harmonie tussen
Hendrik 8 en zijn vrouw .. Er staat ook een boek van Hymne van Luther, dit verwijst naar
christelijke harmonie. De wereld verwijst naar geleerdheid, muziek instrumenten
kunnen in verband worden gebracht met het nemen van maat.


schuin onderaan op de foto zien we iets wit, dat is een schedel. Als je dit van de
linkerkant zou zien, dan pas zie je dat dit een schedel is. Is een optische ilussie, deze
schedel staat voor de eindigheid van het leven. In de linkerbovenhoek is er een kruis
met Jezus wat ook naar verlossing verwijst ondanks de kortstondiheid.


Het werk werd besteld door de Franse ambassadeur in Engeland, Jean de Dinteville, die toen 29 jaar oud
was. Hij liet zich portretteren met de 25-jarige Georges de Selve, bisschop van Lavaur en ambassadeur
voor o.a. de Heilig Roomse Keizer, de Venetiaanse Republiek en de Heilige stoel. Tijdens de jaren 1531-
1533 waren beide mannen in Londen om gesprekken te voeren over een huwelijk tussen Henri VIII en een
Franse prinses. Het huwelijk van de Engelse monarch met Catharina van Aragon was kinderloos gebleven
en hij wilde scheiden.
De ambassadeurs zijn afgebeeld als geleerden. Op de bovenste plank van het meubel, bevinden zich een
hemelglobe, een zonnewijzer en allerlei meetinstrumenten. Op de lage plank, liggen een luit, :luiten, een
boek met hymnen, een wereldbol en een boek over aritmetica.

De gebroken snaar van de luit kan wijzen op de toenmalige religieuze verdeeldheid. Het boek met de
hymnen van Johann Walthers, ‘Geystliche Gesange’ uit 1524 wordt gelezen als een pleidooi voor de
christelijke harmonie.
Vooraan op het werk schilderde Holbein een vervormde schedel. De anamorfose kon als een ‘normaal’
beeld gelezen worden als men zich rechts van het schilderij bevond. Het bood een ‘memento mori’. Als we
een diagonaal omhoog volgen vanaf de schedel tot de linkerbovenhoek, belandden we bij een cruci:ix.
Christus is de redding van de mens, hij zorgt voor de verlossing en het eeuwige leven.

In 1524 ondernam Holbein al een reis naar Frankrijk. Hij hoopte er werk te kunnen vinden aan het
Franse hof. In Bourges maakte hij schetsen naar de portretbeelden van de hertog van Berry (broer
van de Franse koning Charles V) en zijn vrouw Jeanne de Boulogne. (beelden: toegeschreven aan
Jean de Cambrai). In de tekeningen gebruikte de kunstenaar voor het eerst gekeurd krijt. Hij zou dit
tijdens zijn Engelse loopbaan blijven gebruiken.