Prof. as. dr. WASILIKA HYSI KRIMINOLOGJIA Botim i dyté i pérmirésuar Tirané, 2010UNIVERSITET! I TIRANES FAKULTETI I DREJTESISE ‘Miratuar pér botim nga Departament: i sé Drejtés Penale Fakulteti i Drejtésisé, Tirané Recensues Prof. dr. Skénder Beg Fakultet i Drejttsisé, Tirene Prof. dr. Skénder Kacupi Fakulteti i Drejtesise, Tirané Redaktimi letrar: Maria Mato Arti grafik: Klara Shoshi © Autorja, 2010 Te githa t& drejtat jané te rezervuara. Asnjé pjest e ketij botimi nuk mund t8 riprodhohet pa lejen autores. Né rast se pérdoret. dubet t& citohet burimi i informacionit. ISBN: 978-99956-43-20-1 Shtypi u realizua: Shtypshkronja KRISTALINA - KH. Rr. "Lordi Bajron”, Lapraké Tel: +4355 04 356928 Cel: 0682038373, 0692038373, Tirané, Shgipéri PERMBAJTJA E LENDES ee Paratinie rea 1 HYRIENEKRIMINOLOG)I 1a Hye 112 Kriminalogia de pkatzmet eth objet 18 sj 113. Kriminlogia -shkenc® shumédsipinae, apo shkence paste? 14 Stuktuee krminclogisébasbétehore 1.5 Disa orient i voantaté riminlagisé 1.5 Report kriminlogist me disipinat tra 1.8.1 Kriminologa dee deta penale 1.8.2 Krininologio de penclogia 1.8.3 Kriminologie ae polit krininale 1.84 Krimoologfa de trininatike 1.85 Kriminlog de socioogie pena ureeaTuRA xreu 2 — METODATESTUDIMEVE KRIMINOLOGJIKE 2.1 Metodat rininolagie dhe wept tyre 2.2 Metodat yesore 18 studmeve kriminlogite 221 Metoésevizhginit 22.2 Metodse stunt test indvitvo! 223° Metodskinite 224 Metodseantetés dhe eintervistis 22.5 Metodseeksperimentt,e hrabasinit dhe @ mats 226 Metodestatisitore (22.7 Statistitat 2ytore pi kin dhe kriinatetin 228 Stadine citsae (6 krininaktett,stdimehstorte, ‘rabasuese, kombétre ae ndékambétare 229° Shite ert” knit 22:10 Sto vittinave 22.11 Vetéraportin tint st report) lureaTURA 3 6 19 m m 31 35 cy 38 45 a7 81 8 n ca Bw KRIMINOLOGIIA Pérmbajtja e lendés v Rea 3 MENDIMI KRIMINOLOGIIK NE RRUGEN KReu 4 — MENDIMI KRIMINOLOGJIK NE SHQIPERI p 123 € ZHVILUMIT TET a 4.1. Mendinikrininoldgk par kriimit 18 Shteti 8 Pavarur Shaoter 128 21 ye a 42 Manin ining pas kt She Paver Shar drivin 1848130 3.2 Stpjogime para pie kriinatetin 2 43 Montini kiminlogic get perudhés 1944 - 1990 132 321 Wendin an pr kininaltetin 2 44 Mending shia gas viteve 90 135, 222 Mendimi' flazofive té mesjetés pir kriminaltetio 84 (44.1 bisa karakteristka 1¢ mendimit kriminologik shaiptar pes viteve ‘30 135 322° Mend bomanist dhe jit skinned % 442. Stadt ndéombitaret in de nti ye 524 Periudha elndjes sé teorve Heike jrdito - penale 86 .né mencinia krininalogitshaipiar iy 3.3 Shpjegimet e para kriminolagike pér kriminalitetin 89 UreraTom LS 33.1 Shpepinet anvoplogite 9 23.2 Rafal Garo (1852 - 1924) 92 34 Shiegine para soilogite 3 241" Sito bonpatie & kReu 5S MAKROKRIMINOLOGIIA wo 147 (342 Shkolta socialiste 95 5.1. Makrokriminologjia dhe kuptimi i saj 1a ‘3.5 Teoria e Ferrit (1856 - 1929) 96 5.2. Fenomenotogiia kriminate 148 ‘36 Tew bashkohore me baz ilogite 98 53 Kininaltt de rary evepraepeale 180 36.1 Teoria snstomés XYY 2 54 Kcininaltet spa harkerstiave arte tf veprave perale 170 362 Tare fatorévegenetté yoo 541 Gin the trinnatteti in 363° Toot eracés 102 542 Masa de lrninatet 175 384 Fatzoré biokinité bh newopsiologité 04 543. Tita de kininate 178 36.5 Giregulimet mendore dhe kriminaliteti 105 ‘5.44 Pazita sociale dhe kriminalteti 180, ‘37 Teaibashhahore me azé socio 07 55. Kciinltet nga kinds viktnave 12 321 Shale mdi soci 107 5.5 _Kriinltet nga Kenshin infu 38 autoreve nim 185 272 Séolee Eni Durkioint 108 UenaTuan 188 28 Teor sciogie beshkdkohare 108 381° Teont stroktwave sco 109 acinar ae Rea 6 _ KRIMINALITETI NE SHOQERINE E SOTME 12 384 Keim produkt i stuatés 18 6.1 Kriminaiteti dhe tpate shogérisé 192 319. Tete baz psikaegike n9 62. Keinialtetn Européen rer 194 3.81 Teoria poiteanatite ne 62.1. krininaltetikonvencianal néEoropéahe né Ameriténe Vert 195 392 Shhoto ndepsitoogite 120 8.22 Kemet euros de vepat pene pr mative racist n& Eurpe 197 393 Toor eielgencts 121 6.23 ewat penole 16 hue me abun epushttt che 2.84 Tenia eté mésuart soci! 123 sslafon et dare nin 200 ‘5.8.5 Teoria e idhjeve té diferencuara 128 6.24 Terroriemi ay urewrina a 63 Kenia of Balan m4 4 Keininletn Spe de burnett 1 i 29 6.5 Kriminaliteti para Clirimit 18 vendit at 6.6 Kriminalitet ni Shaipri gjaté perudhés 1945 - 1990 22v1 KRIMINOLOGIIA Mo Kunonga 6.7_Kiminatetné Shape pasviteve 1990 62.1 Kerokteristtat pégithshme tékriminateit € Shpén pas viteve 80 8.72 Keiminatet né Shapéisivas autoreve t8veprave pene 673. Kr de politica kinivale 08 Sipe lureneTuRa xreu 7 — KRIMI,1MITURIDHEFEMRA 7.1 einai ture, kup ti 7.2. Kenai iturve 8 Europe 173 Keiminaltet it mitrve ni Ship TA Keiinatet na 8 ture 17.5. Keeminaet femeave né Europe 7.8 Keiminalitt famvave né Shain 7.7 Keiminatet nda errave 27.1 Keiminatet ade fenvave n8boté 7.72. Keiinabet adejfenvave 8 Shaper UureneTuRa rea 8 — KRIMIIORGANIZUAR 8.1 Psu iit orgarizuar 8.2 Nj véshivi hint 8 orgaizvar né boté 8.3 Kren organizuarné Europe 8.3.1 Mj visti i trinit t8organizuar n Europ 83.2. Noho keimit 18 organizua 08 nivel kombétr de adérkombétar 8.4 Kemi organizuar né Ship 84.1 Keil organievarnékontekstin leyilacionshaiptar 842. Vepriocarté m6 16 péhapurat8gropeve krimial saiptore 84.3 Korrupsion abe kein arganicoar 8.5 Kr opaniauar né Kosové UresaTuRA Re 9 — KRIMI DHE VIKTIMAT E THA 8.1 Kimi vita de weiniai 8.2. Vikimologia, nia che ziti aj 93 Péckutizimet reth obektitt vktmologisé che parimet e sja 9.4 Metodate stutimevevikimoagice me 218 220 228 238 238 28 m0 202 21 255 282 263 286 m 28 28 2B 281 281 288 231 201 22 306 310 313 318 ed 32 vi Pérmbajtiae lendés 98.5 in, vktimat dhe witinizminérejoneté edryshme te botés 5.1 Viktimiins age kr né vende indestikzuaraperéndmore até periudhés 1990-2000 95.2 Viktimici nga kind vendet eEaropés Gendrore de Lndore ‘85.3 Mitimicini aga ki de sipuronéboté ja priuds 2000-2005 9.6 Vitam ng simi néStapei 9.6.1 Nivel ivi nge kein 96.2. Raportini trim 86.3 Onde wits nj tint 9.64 Oéndrini viktinés adj dbaimit 6:5 Verdin wits pr palin’ 9.6.8 Maset parandauese UuresaTuRA screu 10 KRIMINALITETI DHE SHKAQET E THA “> (FAKTORET KRIMINOGJENE) 10.1 Nocian faktor riinogjend” 10.2 Meds e riinaftet 10.3 Sistemi pot che krminaiteti 10.4 Faktortekonoriké he krminaltet 1058 Organiza shogérr dhe krninatet 10.5.1. Urbencinohefrininatett 10.52 Enigrecon abe krininatteti 10.53 Léa (mobil dhe krininatet 10.8 Luft he kriminates 10.7 Koltura the eciminalteti 10.7.1 Fj abe hriivatet) 10,72 Fan de kiminafteti 10,73 Arsinin db kriinaleti 10.74 Media dhe kininalteti 10.75 deslogia sundvese dhe kimialiteti 10.8 — Akool droga che kriinatet 10:9 Politika krimiale de imate UuremaTuRa xereu LL STUDIMITKRIMIT (MIKROKRIMINOLOGHIA) 11.1 Nocioni “pesonaiter” che ete ti 11.2 Bazate format personatett 113 Personals rimineit 8 studimetkriminlogike 328 327 328 331 333 338 340 342 343 304 345 347 349 349 360 382 354 385 388 360 361 363 363 365 368 369 372 373 374 317 378 318 381 386vit Wy Krimmonogna 14 ns 18 Krummovogna Frethanat a nikon foriin e personaltetit Situatapacalriinale che niki sj kryeren eo epe pale Kasten kriminteve UurenaTuna ereu 12 PARANDALIMII KRIMINALITETIT 14 122 123 124 125 Paranda lriminaltet, kupini che jee te Parandaln i pegs krimialeit. Paranda ivganté kit, ‘rganizi i perandalimit 8 ksimiralttt dhe writ néShlséi Roti sistem 8 erejtésisé pena n parandalmin ekriminaitetit 128.1 Rolipobciss né paendaliinekriminatett 1252 Protaraia dhe rl sa néparandokinin e rinneietit 1253 Sistomgiygsor penal dhe perendolim kriinaeetit. 1254 Siete burgieve de ol parandoles ii 1255 fol shérbint 18 proves ne perandoiminekrinie 1256 Drsttsia penale2p0 detisia resteurese shté me efstive 08 parendatnin ekrimit? 1257 Boshhépuniniadéckambétarnétoskénpenate UureneTuRa 389 392 398 398 399 401 408 408 08 408 408 410 au a2 412 413 a8 Parathénte Reminalitee ba gent dhe vaghdan th jeti bashbudhitar & shogirisé perigee. Ue shattlinin « chogirisi. ish ghodtuan dhe tabi pérsosin edke aint. We ditit tone, Uniminalitet: shfaget ai forma mé t larnishone. Plocllimet © tebeolagjiad dhe th shbewcis, amitjet ui fusha th ndryshoue 0 sMhencis fant shoginuar me shatlline lsatradibtore: wpa ufira aué, jomat ¢ farandalintt te bniminalitttt the th luftis laadin limit Jani mi efeltive, for, ga an ti, hits yhilina Jani sjeytiuar dhe sbjeytigelen nga grape Gniminate pir gillime pirftint ose pin to lehtisuan veprintarite riminate. We ditét tone studio ¢ formane th ebjagjes oi lniminalitett, th shéageoe dhe ti rethanae gi mucdivojed ate. ujolja e portonaliteit ti autonive th bnintt dhe té wilttmave te téja dhe panandalint ¢ lniminalitetit nevi vindise 6 vega Ry lotim 1 bushishet scudentive ti fabutteteve th drejtsiee dhe islti Maertuas dike 1 bazuan ui frogramin midinor té minatuan aga departament é od crests ponale, ¢ Fabetetet tt Dreptivisé, Trani. Wipirocet studinit té Griminalicatit dhe ti ormaue té shpagjes eb tj, studentit do th beni’ mtadise 8 ujahin eflljet me rnegihcloirs i thebsaan shagirore dhe viktimat ¢ 6aja. Tajtiet ¢ formace th vegaute th bniminalitti, i: lions ¢ nganigaan, lime Aocccacional, lniminalitets ¢ ti miterve dhe femrave, bamupsioni, lainet ¢ cbrejtona dhe shehjet ¢ te ceetave te wert yuan Jo uclim té japé fe table chheallis ob pirhapjes ca bitype formave t bniminatatit, por edbe th ccponine gi ate paragesia ui periadha t8 caktuara. Din ufé junit osex KRIMINOLOGHA poliibinis, wjehja « kellie ob pirhapjee sé bniminalitetc adehmon ai (pirpunioin, ¢ politihane th parandalinit th ttj: pir wh avokat. gjygtan ove snegihalniria. ¢ 20} wih taht « uff, rnethanat wi th clin Inghet ape edoyphojut dhe jakdorit ob nhajed be auionin ¢ 207 vartopué. Dir efi oficer i policisd gjygitoe, prolunon. gygian ose avalat, autort & vepnés penate ahd sabjekiti me th clin ate jawi shpech wi beutalt, Drandaj, studtoct lniminaliceit oi sjellje cndividuate ¢ letioe ata ai traztimie ¢ persoait ti dyslaar vse auton te vapnis ponale ja thjeslt nga pacojat & exprimane $f at a lager, por dhe terisuan methanat, mativet gi kant adikuar ui bngerjor ¢ ay. Discim the cabin é tip jan wife manent thelr chad ¢ siedésishion wi pracesin gjygisor. Caktiot & pi Ua: dhe ase te pirsktatshone dosint da té alte ii é Ue dha & deejti, ler frokunori oe gpygtant wjch mind ja octim sMhaget wi ts chpeshte ti lnimit ni shagint, por edhe eikeimas dhe pasefat ¢ tia. Dasojat ¢ tifa wih fant vetion materiale, pon ede Ypike, shisertnore puthehe dhe pathologzihe. Thdas, wi endin ¢ lniminologjisi, synalat th jopee afermacioue pir Uonjet mi th chpeskia th vikdimave th lnimtt dhe opinioast ¢ type cnth mbislteten gi sheet dhe shoginia w jop atipe. Noha ¢ type do ti aundivegé cakiinin © wifi daiwa wi interes th otitis dhe de th odnimizojé cchtiogemin dhe shbeljon ¢ 0 dreftave th caja wi Jaga th adryshoe tb frocesit siegiees. iktimat ¢ limt pirbiqui uff hategort ude} ob ellis agin wah ba Gai sa dahet, Sot loin shashion uiktina th shunt, th moshave the gficive te adeyshone, Vletima loa novegi pin oii clean viomandje. Stadio: ¢ briott ues wikdimave dahet pani jo vetion sé wjé mandi pir ufelijon mi ti mind te ocimct ha dinimin © autontt, por 08 syunjul panaedalinin e eihtinizinet dhe sohablltini ¢ tp Parathénie XL Kiy lotion taht botine ¢ dys ¢ pbrmcrivuar. Thevoja © pirminisiadt te af haan jo cet pin lech th sheilinace te hniminalitatt yb nga atin é pnd & its; tobe misinon. por edhe baguan ui eeuofia ¢ formimit mi miei th punistice. Botint é dinace th bntmtt wit ba mundisuar gi shisnit teajtesa teorihe, gjetje dhe pirfandine ti lagshen ose th dastalen me te ina gyptane ose gjetje th atudimeve ti keyera dhe tb batuara gjath bisa, hobs. é bartimin e itis teste jam baguar ui banime th shumta dhe laskhiholane th wale rej mique dhe helegive th oi gi pamopui ni fushin ¢ lnintaalogsiss, th oiktimolaggyst dhe th tantinit ti politthave por nirimenashinia ¢ eistenit th dneftisist dhe te hallhave th tra. wi shui cud th batis, TE pejest jo cogil c panini bazobet ui pasinet dhe binkimet e meriylta ti profesonive dhe th belegive th me chgiptari, ti panoufisce ti teoncsi dhe th prahtihis of pumopni ni Shapiri dhe ui Kosood. ot dhe wi purtnet, ctadinet dhe birbinet ¢ mia persouale ai fuckin ¢ bnimteologfise dhe te wikeemolagfed dhe polis biminate. Magpathati, cide textes wake do ta hati te vishtnd te leaping se Lteratura lninindlogpihe sgiptare, megjthive islti pasenaar ni brahasio me lotincin ¢ par. ha novo i pasenobet me mendimin ¢ studivesve th teoisi dhe prakithie gi med th houtrbarjet dhe te hedhine wi ltin pirwojat ¢ tip, th mira ose jo. arnitjee dhe disfatat gi bani hasar ui pavtin ote pirballé ad Ne bits viahtrin, bay test shhallor tynon ti japi. cadopah, addhmesia uct oi platisini ¢ wfh ppesize vag ui mendinie lnimcnclagith sgiptan, por edhe th ajllé ui buptesin ¢ etudentive th cotim dhe th eb andhons gpithi lnazie c atipe gi anti taftcan dhe jauts piballaar me oft sind vishtrisish pin 1 dhin’ lniminclogpisi veedin gi ¢ tahon bnahas disiplinane tera. Si fund jin uga radka, por jo nga vindivia, do ti desha tb Plinderoja. ui mai vegan fro, Tamet Elegin, wife ge, themetucset ¢xu KRIMINOLOGHIA Iriminclogzise chgiptane, pnofesorin e menzan dle ti pated gb we ucjeshtint mand: te apircere ichitrisite « hele de bir: ti lindé dhe te shultolet sé jest th bacnihais ub wndoorsitetet tous, Unda e bnimieologzias: etudiuesin € pater ir paste tet faushe gi ba Uri dhe caghdon th bie wd etudinte mendinat bistonil jeridibo-penal dhe lrinadlagjeh dake 1 mundisuar gyiths studiwcsce dhe ae. belegive te ti, fe informacion th asin fir wendinin frie shgittar, atudiwe th aspohtene ti vegante te lnimit, por edhe dake ua cahenajuan tin shuittuan me tej brininologzini. Falindevime te vecaute. 9tthe lalegive th mt, U6 teonit dhe th prabtibis te cil ban hontribuan dhe boatrbaarja i studionet lntmieologjthe dhe ui guthimin ¢ bnimnooggisi, Palinderime ti wecauta « drajtey dy holagive ti mi, frog. de. Shénder Begs dhe prof. dr. Shinden Kagupit, gf bit derisinin chbencor t bites hatin, Palinderine th cegauta we dreftog gpithé migee dhe balegive tb we gf mi wbéshiatn ui pirgattijen biti; panint, 26 dhe stadentioe gi adja lunsin ¢ sub han madise te depiroy dhe ujoh dijet « ope, nccazat dhe birkesat ¢ tye ai fuckin ¢ briminologziai. He pirgatition e latinit ti dyti ti Piruirizuar tam asin paraaysh edhe inlet stedetioe dhe jem HMirpjeoe te thelos ifermacionte me gillim gb t'a fap prgpigje ujé pose th Ptjeve th te Gjatt leksiaucse dle seminaneee, Ry bation 1 chinben ctudentive th jakettcteve i drejtivivé, punoufisce té veorisé dhe th prabtthis dhe cititda perton gi ba dishiri ti njohé digha mi seamé: pits boimin dhe format ¢ tia Se autora ¢ bitiy prion ntripres ¢do lament, derision brit de sagzerine axe Gitlin Gf pruuine pironiriroher wi te ardhenen, Patentadertt | Autorja KREeU 1 HYRJE NE KRIMINOLOG)I 1.1 Hyrje Shogéria njerézore ka hyré né shekullin XX1 té ekzistenciés sé saj dhe giaté gjithé késaj kohe krimi ka gené dhe vazhdon té jett bashkudhétar i saj. Mjafton t& sjellim né vémendjen toné informacionet qé pércjellin emisionet e lajmeve ose faget e gazetave pér_ngjarje té ndryshne, si: vjedhje t@ njé banese, vrasje te njé personi, vendosje bombe né njé objekt, grupe kriminale té pérfshira né trafik droge, Kontrabandé, viktima té krimit ose té tjeré njeréz, t& cilet, ndonése nuk jané viktima, ndihen té frikésuar nga krimi, aksione t& policist etj. Frika dhe pasiguria né shogeriné e sotme jané aq té pranishme saqe njerézit shprehen t& shqetésuar dhe kérkojné nga shteti t'u sigurojé jettn, pasuriné dhe getésiné. Nga ana tetér, éshté sistemi i drejtésist penale me té gjitha hallkat e tija qé éshté ngritur dhe funksion pér té gjithé individet qé kané layer krim, dhe njé shpresé pér viktimat se drejtésia do t'i mbrojé interesat e tyre. Shogéria e sotme ésht# e mbushur edhe me ngjarje té tjera, po aq té dhembshme dhe me pasoja kriminale sa ato té pérmendura mé sipér. Aktet terroriste dhe luftérat shkaktojné viktima té pafajshme né radhét e njerézve. Te gjitha keto veprime, pavarésisht se ku ndodhin dhe cilin kané pér autor, kané te perbashkét até q# quhet akt kriminal ose krim. Krahas keétyre veprimeve kriminale, ekzistojné edhe njé séré sjelljesh dhe veprimesh té tjera té cilat nuk kané rrezikshmeéri té theksuar shogérore, por edhe ato cenojné rregulla dhe ligie te caktuara né shogéri. Disa prej tyre jané té dénueshme penalisht, ndérsa té terat jo.2 KRIMINOLOGIIA Né njé shogéri té shogéruar me zhvillime ekonomike, modernizim té teknologiisé, civilizim dhe kulture, njerézit mak arrijné 48 shpjegojné pse sflljet kriminale, jo vet&m ekzistojné, por disa pre} tyre jané shndérruar né kércenim serioz pér ta. Pér -né tepér, zhvillimi i teknologjisé sé komunikimit dhe informetizimi kané beré gé té lindin disa forma té reja té krimit ekonomik, sig éshté krimi kompjuterik ose mashtrimet financiare ose bankare. Sjellje dhe veprime té tilla kriminale jané té pranishme né cdo shog@ri dhe cilido mung te jeté viktimé e tyre. Krimi nuk ka ngjyré, ai prek si njerézit e shtresave t uléta, ashtu edhe ata t& shtresave té larta, si femrat, ashtu edhe meshkujt, pavarésisht nga mosha, pozita sociale, vendbanimi, statusi social ose kombésia. Krimi nuk ndodh vetém ndérmjet njerézve qé nuk e duan njéri-jetrin, por edhe ndérmjet anétaréve te njé familjeje, ndérmjet gruas dhe burrit, prindit dhe fémijés, pra ndérmjet njerézve t8 dashur t cilét, para se te ndodhte krimi, ndanin sé bashku gézimet dhe hidhérimet e tyre Autoré té krimeve nuk jané vettéim njeréz t varfér ose t8 pashkolluar, por edhe njeréz gé u pérkasin shtresave té pasura dhe té shkolluara Té ndodhur mes ketyre zhvillimeve kontradiktore bashkéko- hore, njerézit jané té shqetiésuar, pyesin dhe duan té diné nése krimi &shté dukuri normale né shogéri, nése ai ka t& njgjtén pérhapje né te gjitha kohét dhe vendet, sa i perhapur éshté kriminaliteti ne njé vend, si ndikon zhvillimi ekonomik dhe social, sistemi politik né kriminalitet efj. Kérshéria e tyre ka lidhje edhe me géshtje t8 till, si pérse meshkujt pérfshihen né krim mé shumé sesa femrat;cilat jané shkaget gé ndikojné né ekzistencén dhe rritjen e kriminalitetit edhe ateheré kur vendet njohin njé standard t& larté te zhvillimit ekonomiko-social dhe kulturor et. QE fu pérgjigiesh pyetjeve te tilla, krimi duhet t# studiohet Dhénia e pérgjigjeve nuk éshté qéllim né vetvete. Shogéria éshté interesuar ta njohé krimin dhe ta parandalojé até. Pér ket eshte e nevojshme t& njihen anét e vecanta té tija, te pastudiuara nga disiplina t& tjera, si: e drejta penale, kriminalistika ose shkencat e tjera penale. Kur thuhet té njihet krimi, rendési ka njohja e aspekteve te tilla t8 tija, si: giéndja, struktura, dinamika e kriminalitetit gjaté njé periudhe, né njé vend ose né njé rajon t# caktuar, krimet mé té pérhapura dhe grupet mé te rrezikuara, shkaqet dhe faktorét Are nb briminologjt yciminogjené, idhjete kriminalitetit me gjininé, moshén, ekonominé, politiken, fené, kulturén etj, Studimi i personalitetit te personave q@ Eenojné rregullat dhe ligjet e shogérise, i viktimave t# Krimit, kostoja ¢ krimit né shogeri ef. jané disa aspekte te tjera 18 réndésishme é meritojné te studiohen né gdo shogeri. [Né mbéshtetje t8 késaj nevoje do té theksonim se, pér njerézit e gdo vendi, krimi éshté problem social dhe politikat parandaluese t& institucioneve t& drejtésisé penale jo giithnjé vierésohen si efektive Ghe té studiuara miré. Fakti qé shumé njeréz né boté jané te shqetésuar pér ekzistencén dhe rrtjen ¢ llojeve te vecanta t# krimit dhe ndihen té kércenuar prej tyre, Kérkon qé ai té studiohet shkencérisht dhe té hartohen politika dhe strategii efikase pér ta parandaluar até. ; Keto aspekte dhe te tjera si keto pérbgjné objektin e nje disipline te veganté ge nijhet me emrin “kriminologii”. 1.2. Kriminologjia dhe pérkufizimet rreth objeldit té saj Deri mé sot merita e pérdorimit pér heré t# paré t& termit “«ximinologj’ i eshté atribuar mjekut francez Topinard (1830-1911). ‘Megiithaté, i pari gé ka béré té njohur né publik nje liber te titulluar “Kriminologji’ (1885), éshté gjyqtari italian Garafolo (1851-1934). Ne t® verteté, para se Garafolo t& botonte “Kriminologjiné”, Cezare Lombrozo, gjithashtu italian, kishte botuar dy véllime té “Njeriut krimine!” (1876) dhe Enriko Ferri, edhe ky bashkékombés i tyre, kishte botuar I:brin “Horizonte té reja té sé drejtés penale” (1881). Pra nuk ka asnjé dyshim pér t& gjithé Kriminologet se themelues te kkriminologjsé jané dy italianét e njohur Cezare Lombrozo dhe rat ‘QE t& kuptojé Kriminologjiné, cdo person duhet t& keté njé formim t& ploté né te drejtzn penale, procesin penal, nocionin krim, veprimet e dénueshme né njé shogéri, krimet ‘pa viktima’, si: abort 1 Pica, G: La criminology, Prestes Universitaires de France, 2002 £5, 2 Bouzat P. dhe Pinatel, J: Trite de doit penal at de criminologi,” Dalloz", Paris, 1963, £14 KRIMINOLOGHIA Lee njobje éshté mé se e domosdoshme, sidomos sot, kur shumé njeréz kérkojné gg krime té tilla te dekriminalizohen Pér_té kuptuar_objektis le”, rim’ ¢ ‘kriminel’. Pércaktimi i veprave le, eprimeve dhe i mosveprimeve per t cllat Tig im, teoria e sé drejtés penale e pércakton até. pjesé té atyre veprimeve dhe té mosveprimev i penale t@ njé vendi, Kral ; eS réndésishme se krimet, sig mund t& Jet kundervatijt penale, ashtu sikurse ka edhe sjellje té tjera qé nuk mt Périshihen né asnjé nga kategorite e mésipérme, pér Shembul: hkeljet_eciministrative, te bredharit, te braktisuris e shkollés, it e vogla ndérmijet njerézve et). focioni ‘Krim’ nuk éshté i dhéné njé heré e pérgjithmoné. Qe né vitin 1938, Selini (Selling), sociologu i famshém, nénvizonte ident se e drejta penale, madje edhe né sistemet demokratike, reflekton vierat e grupeve té interesuara né fugi. Ajo qé quhet krim varion nga njé vend te tjetri, nga njé shogéri né tjetrén. Keshtu, kuptimi i asaj gé quhet Krim, né vend te keté kuptim universal, ka kuptime t ndryshme. Sipas Kolemanit, sa mé Komaplekse té jet shogeria, aq mé shumé norma do té jené né konflikt. Né kété véshtrim, ai sugjeroi se ka mé réndési té njihen keto marrédhénie dhe rastet e cenimit t€ tyre, sesa td merremi me studimin e termave ‘krim’ dhe ‘kaiminel’s Edhe nése hedhim njé véshtrim né historiné e zhvillimit t& sé drejtes penale shqiptare’ véms re se térésia e veprave penale, té pércaktuara si té tilla nga Kodi penal, ka ndryshuar nga njé sistem te ‘jetzi, madje edhe brenda njé sistemi. Késhtu, giaté periudhés sé diktaturés st proletariatit, Kodi penal shqipter pérmbante disa vepra penale, té cilat, pér até kohé, ishin krime politike, por qé né Kodin penal ekzistues nuk parashikohen mé si té tila, Pérvec késaj éshté 2 Coleman, C. che Norris, C: Introducing criminology, Willan publishing, USA, 2001, £7. « Elezi L: Zhvillim histoiki sé drejts penale hqiptere, ALBIN, Tirané, 1977 yes Hyrje né kriminologit nevolshme s thelsojmé se_né shoaeri_disa_sielie. veprime ose mosveprime jane té dénueshme nga li le, si: nga 2 Sa Cogan RET T Sr aa ee Keto skte nuk périlogariten né kategoriné e té ashtuquajturave ‘krime’ dhe statistikat pér krimin nuk japin té dhéna pér to. islacione té ndryshme, jo vetém japin pérkufizime te ndryshme rreth asaj qé quhet krim, por disa veprime qé quhen krime ne njé vend, mund t& mos jené té tilla né njé tjetér. Madje edhe pércaktimi i shkallés sé rrezikshmérisé sé veprimeve dhe té mosveprimeve ndryshon nga njé vend né tjetrin. Pér shembull, sipas legjislacionit shqiptar, tregtimi i drogave, qofté edhe i atyre té lehta, éshté i dénueshém, ndérsa né Holandé tregtimi i drogave té lehta, kur kryhet né pérputhje me rregullat e caktuara té pérdorimit te substancave té lehta, nuk éshté i dénueshém. Pavarésisht nga kéto dallime, bazuar né rrezikshmériné e veprés penale, ato mund té kené Klasifikime t& ndryshme. Per shembull, sipas legjislacionit shqiptar, veprat penale ndahen né Kime dhe kundérvajtje. Sipas Kodit penal francez, bazuar né shkallén e rrezikshmérist sé tyre, veprat penale Klasifikohen né, kyime, delikte dhe kundérvajtje (neni 111-1 i Kodit penal francez). NE kriminologji, kur flitet pér sjelljet kriminale, nocioni éshté paksa mé i ndryshém se pércaktimi qé i bén Kodi penal veprés => penile. 5 Posrinologia_e_tjon selon Iaiminale si vegas, vullnetshém té njeriut, si sjellje té vecanté t# tij. Sjelljet e njerézve jané subjekiive, pasi shprehin_personalitetin indivi se _koleki Dpersonave qe i Fayeiné, Ato jané shprehie e pasionit. e déshirave dhe _SRUPanavE te nierizye-le-edo siellje e njeriut mund ts hyii ng sferen _£ sjellieve ksiminale, Sjelljet kriminale jané siellje t# snillnetshme gé- ‘Kani specifikat e tyre, Né ndryshim nga e drejta penala kriminologjia pérdor_nj nacion jjetér universal pir sjelijen_teiminale duke pércaktuar até si veprim human dhe shogéror qé konsiston né nig agresion té drei individé kuagér vierave me Wrendésishme te focione t tera tert i : ‘Wocione t@ era té réndésishme pér kriminologjing jané: ‘autor i—» yeprés penale’, “kriminel’” dhe ‘ ites’, «Né_komunikimi ‘mashtrues ej. Sipas legyislacionit penal te shumé vendeve, pérfshiré — it social,6 KRIMINOLOGIIA, edhe até shqiptar, personi qé kryen njé krim, quhet autor i krimit ose, né terma t& pérgjithshém, autor i veprés penale. Por, shpesh, né literaturs ndeshen emértime té tlla, si: kximinel, delinkuent ej Ne ashté véshtire te quhet kriminel_dhe im ‘qe nUK Ka formim imi ndérmjet kétyre pércaktimeve qéndron né faktin se Kerimineli denohet nga ligji dhe ai qé nuk éshte kriminel, nuk dénohet. Por, trajtime té tilla te kétyre koncepteve nuk jané sumé te pélgyera né radhét e kriminologeve_P ine krim ‘mé i pérshtatshem pér_personat_qi band njé-karient_teriminate se ka shumé krime qé kryhen nga biznesmené, por q@ nuk dénohen nga giykatat penale, por né bazé te procedurave administrative, sig Hyrje né kriminologit z jané rastet e kontrabandés. Duke gené se pércaktimi i asaj é do t# quhet krim ose jo, varion, attheré éshté e véshtiré té thuhet preras se cfaré éshté kriminologjia dhe me se merret ajo. Sipas Sadhérlandit (Edwin Sutherland) dhe Donal Kreseit (Donald Cressey), kriminologjia eshte térésia e njohurive pér krimin, si dukuri sociale, Ajo ped 5 ‘se ligjeve dhe reagimin ndaj re _shkele’ logis eshte Zavilimy 1 ne tresie parimesh se pérgithshime chee verifisueshme dhe tf dijeve té Gera pér Rete proces ligior, Krimit dhe raisins. _ Nga perkufizimi i mésipérm shihet qarte se Sadhérlandi, né fashén é interesit t@ kriminologjisé pérfshin jo vetém studimin e krimit, si dukuri sociale dhe shkaget e tija, por edhe ligjet penale te pérgatitura nga shogéria dhe metodat qé shogéria perdor pér te Kontrolluar sjelljet kriminale. \Element mjaft i réndésishém éshte theksi qé ky kriminolog i VE nevojés sé pérdorimit t# metodave shkencore t# studimit té krimit. a Kaur flitet pér objektin e kriminologjisé, bie né sy pércaktimi baz# i saj se kriminologjia studion krimin dhe kriminelin| Né ditét tona, shumé kriminologé té tinj nuk jané té kéndqurme keté pércaktim té pérgjithshém, prandaj kané futur né pérdorim mjaft terma té rinj. Autoré té rinj, si Kolemani dhe Norisié pérfaqésojné njé Koncept mé té gjeré t# kriminologjist, duke e Konceptuar até si pershkrim #é: analizés dhe natyrés sé formave té ndryshme te krimit; analizés dhe shkageve t& krimit, duke pérfshiré dhe teorité qé ndihmojné né shpjegimin e tyre; studimit té formulimeve té ligjeve penale (ndérkohé qé ka autoré qé kété problem e mendojné si objekt ‘8 sociologjisé sé ligjit dhe jo té kriminologjisé); studimit t# praktikave te ndryshme té institucioneve t# ndryshme dhe sistemit t& drejttsisé penale; analizés sé politikave té ndryshme té dénimit dhe te kontrollit té krimit dhe parandalimit t& tij; studimit t8 viktimave té krimit, llojit t@ viktimave dhe ndikimit te tyre né krijimin dhe né sistemin e drejtésisé penale si dhe reagimeve dhe viertsimeve té {Shih Sutherland dhe Cressey nf Siegel, L: Criminology, West publishing company, USA, 1989, f.4 Coleman, C. dhe Nortis. C wep citua, £148 KRIMINOLOGHA, opinionit publik ndaj krimit dhe institucioneve t& ndryshme qé merren me parandalimin dhe luftén kundér ti Historia e sotme e zhvillimit té kriminologjisé dhe studimet shumta t& kryera né fushat e mésipérme tregojné se né to jan’ pérfshiré edhe persona t# cilét nuk e Konsiderojné veten kriminologé, por ge jand sociologé, psikologé etj., ndaj ndodh shpesh qe kufijté asaj gé quhet ‘kriminologji” nuk jané té qarté. Kriminologjia shihet shpesh si shkencé shumédisiplinare e cila pérdor njé variete 1@ disiplinave t@ tjera, sic jane: sociologia, psikologiia, ligii, antropologiia, biologiia et) Duke qené se kriminaliteti ésht8 dukuri komplekse g& studiohet nga kéndvéshtrimi penal, kriminologjik, sociologjik, disa autoré kané pretenduar t'i grupojné disiplinat gé studiojné dukuriné kriminale dhe shkaget e saja, ne njé disipline té vetme duke u dhéné emrin “kriminologji”. Autoré té tjeré e kané kufizuar shtrirjen e késa disipfine, duke i dhéné asaj nje emér feter, per shembull “etiology kriminale”’ Pavarésisht nga pérkufizimet e béra, njé pjest e autoréve & pérkufizojné kriminologjiné me kufij shumé me té gjeré sesa duhet ¢ keté, ndérsa t& tjeré e pérkufizojné até mé ngushts. Ndér shkollat qé i japin Kriminologjisé pérkufizim mé té gjeré mund t& pérmenden shkolla e E. Ferrit, shkolla enciklopedike custriake dhe shkolla Klasike amerikane Sipas Enriko Ferrit, sociologjia penale (me ket nénkupton kriminologjing e sotme) éshté shumé e disa shkencave penale. E drejta penale éshté pjest pérbérése e saj ose, sig éshté shprehur ai, “kapitulli juridik i saj?, Ne keté ményré, Ferri ka zhvilluar njé Koncept imperialist te kriminologjisé duke mohuar autonominé ¢ sé drejtés penale. Ky koncept i tj shkaktoi reagime né radhét e juristéve Gé né vitin 1910. Ne te verteté ai vinte né kuncérshtim edhe me veté ealitetin ¢ asaj Kohe, Konkretisht me ekzistencén e shogatave shkencore ndérkombétare té vecanta, si Shogata Ndérkombeétare e Kriminologjisé dhe Shoqata Ndérkombétare e st Drejtés Penale. Ne dailim nga pikepamja e Ferrit, shkolla enciklopedike austriake (me pérfaqésues Hans Gross, Seeling, Grassberger) nén emrin ‘kriminologii’ nuk pérfshinte t& drejtén penale, por zgjeronte ‘Gossin, R: Criminologie, Dalloz, Paris, 1988, 4.5 Hyrje né keriminologii 9 kufijté e kriminologiisé duke pérfshiré né t# etiologjiné kriminale (ehkencén pér shkaget e krimit), kriminalistikén dhe shkencén penitenciare (ose shkenctn pér dénimin). Kjo shkollé e pérkufizon kriminologjiné me terma té thjeshte: shkence e krimit, Pra, sipas késaj shkolle, kriminologjia pérbéhet nga disa disiplina te vecanta té cilat studiojné realitetin Kriminal, faktet procedurale dhe mbrojtjen kundér krimit. Pérkrah shkollés sé Ferrit dhe asaj enciklopedike austriake gendron shkolla Klasike amerikane. Sipas njérit pre} pérfaqésuesve mé te médhenj té saj, Sadhérlandit, kriminologjia studion shkeljen si dukuri sociale, proceset e ndérveprimit té ligjeve, shkeljet e ligjeve dhe reaksionin ndaj tyre. Pjest pérbérése e kriminologjisé jané: sociologiia e sé drejtés penale, etiologjia kriminale dhe penologjia, Pérvec pérkufizimeve zgjeruese t& kriminologjisé, ekzistojné pérkufizime t& tera qé ngushtojné fushén e shtrirjes sé saj. E pérbashkéta e tyre shté se ato dalloiné t& drejtén penale nga kriminologiia. Kriminologjia shihet si shkenca e studimit shkencor té dukurisé kriminale (R, Vouin dhe J. Leaute). Selingu ¢ konsideron kriminologiiné si shkenca pér krimin, ndérsa pér autorét francezé, Stefani dhe Lévasér, kriminologjia studion kriminalitetin me qéllim Qe te njihen shkaget e krimit8. Njé nga pérfaqésuesit e kétij grupimi, kriminologu francez Zhan Pinateli e pérkufizon kriminologjiné si shkencé praktike, t& dallueshme nga e drejta penale, nga kiminalistika dhe penologjia. Objekti i saj éshté studimi i faktoréve, i mekanizmave té krimit dhe i autorit te krimit. Qéndrime t& ndryshme ekzistoiné jo vetém pér kufijté e shtrirjes sé kriminologjisé, por edhe pér objektin konkret té saj Shholla dhe autoré t8 ndryshém e paragesin objektin e kriminologiise mé te _gjeruar ose mé té kufizuar. ee amerikane nd fia studion Krimin dhe sjelijet kriminale, shkaget i Social Tiday Kimi dhe fushat e Tdhura me t mafurve, vIKEmologjin€ ose studimin e viktimés’, Pér kriminologet framceze trol este SNF Sne GE SRUCAON TORGTTRE Reimuale 5 Stefani, G. Levasseur, G.; Jambu-Merlin, R: Crimialogie et science penitentsie, "Dalloz’, Paris, 1982.2 9 Hagan, Introduction fo Criminology, Cikago, 1990, f.210 KRIMINOLOGIA ndérsa pér Stefani dhe Lévasérin, ksiminologiia studion shkaget ¢_ kg i a mn jgiminologjiné si shkenca_qé_studion_Krimin, kriminelin_dhe quest cminologét ne Shqiperi dhe né Kosové i pérkasin atij grupimi qé e dallon qarté kriminologjiné nga shkencat € fjera penale dhe jané mé prané autoréve qé pranojné pérkufizim pak a shumé t& ngushté té kriminologjisé. Prof, I. Elezi, njé nder themeluesit e kriminologjisé né Shqipéri, e pércakton até si shkencén g@ studion kriminalitetin, format dhe shkaget e tja, kushtet g@ € favorizojné até. Qe objektin e sai, pérfshihen: personalitetiteriminelit dhe parandalimi i kriminalitetit”. Sipas dr. Ragip Halilit, profesor n& Gatsuisin © Prishines-Kimiologja studion krimin, kriminali- tetin, kriminelin, faktorét objektivé dhe subjektive, viktimat dhe masat pér parandaliinin e tij né shogéri ®, NE bazé te objektit q¥ i pércaktohet kriminologjisé, tekstet mésimore té autoréve t& ndryshém kané strukturé té caktuar. Késhtu, né programin e kriminologjisé qé zhvillohet né Fakultetin e Drejtésisé, Tirané, trajtohen probleme te tilla, si: metodat e studimeve kriminologjike, teorité kriminologjike pér krimin, fenomenologjia Kriminale, etiologjia kriminale, kriminaliteti dhe faktorét krimino- gjené, autori i veprés penale dhe personaliteti i ti, kriminaliteti dhe vviktimat e tija, parandalimi i krimit. Krahas pérkufizimeve t8 tilla, ka edhe kritere té tjera mbi bazén e té cilave mund té pércaktohet objekti i kriminologjisé, si: Kgiminologjia do ie giithe sjelljet dhe veprimet gé vijn# ne under rregullat et shi vettin ato sjellje g® konsiderohen kriminale nga Kodi penal. Me fale 1® tera, Himet rreth objeKtit té kriminologjisé ndikohen né masé t€ Caktuar nga fakti, nése autorét prenojné pérkufizimin juridik apo sociologjik té saj, apo até té pérzier. ipas pérkufizimit juridik /criminologjia studion vetém veprat penale te percaktuara 7 Rodin penal ose né ligiete tera penale t& njé ‘vendi, Pra, objekti i kriminologjisé éshté i kushtézuar dhe i lidhur me_ “Klas, Mz Precis de Crimnolgie, Bern, 1991, £17 11 Blea: Lelsione prkriminologiné,Teknotrade LTD, Tirant, 196, 6.2 12 Halil, R: Kriminologi, Pristine, 2005, 28. x! 2? v Hyrje né kriminologji A pércaktimin q# Kodi penal u bén veprave penale, dhe me lojet ¢ Yeprave penaie gé percaktohen né njé Kohé té caktuar dhe né njé vend té caktuar. Duke gené se ligjet penale ndryshojné nga mjé vend né tjetrin, por edhe nga njé periudhé né tjetrén brenda njé vendi, del fe qarté se objekti material i kriminologjisé ndryshon, por, si rregull, ndryshimi i tj éshté i ngadalshém. ‘Pérvoja otérore dhe ajo e vendit toné tregon se shumé vepra ¢ sjelle, si psh, trafikimi i qenieve njerézore, ndonése té rrezikshme dhe kriminale pér individet ose viktimat e tija, nuk kané gené parashikuar s: vepra penale nga ligiet penale t# vendit. Edhe pse né shumé vende té dala nga transicioni, pérfshiré edhe Shqipériné, kjo vepér ka gent njé dukuri e pérhapur dhe e rrezikshme gé pas viteve 90 té shekullit t# kaluar, ajo éshté konsideruar juridikisht si trafikim vetém pas néryshimeve né Kodin penal, né janar t& vitit 2001 dhe inkriminimit té disa veprave penale. Pra, sipas ketij pérkufizimi, vepra té tilla nuk ekzistonin para se ato té Konsideroheshin vepra penale nga Kodi penal. ‘Megjithati, frika ndaj krimeve té tilla, rrezikshmeéria e theksuar shogérore, pasojat e krimit te viktima dhe shogéria, shkalla e perhapjes sé tyre nuk i penguan studiuesit qé Kjo dukuri t& studiohe} he shuré vende t& botés, périshiré edhe Shgipériné, pavarésisht se né statistikat 2 krimit né Shqipéri para vitit 2001 nuk ka té dhéna pér trafikimin e femrave pér prostitucion, trafikimin e fémijeve ef Pérkuufizimi juridik i kriminologjis# mund té krijojé probleme né studimin dhe krahasimin’kriminologjik 12 kriminalitetit. Ne studime #8 tila nuk mund té studiohen sipas pérkufizimeve ligjore veprat penale qé pércaktohen si té tila nga Kodi penal, pasi njé git ¢ tillé jo vetér. éshté e pamundur, por edhe nuk lejon krahasimin ¢ Krimit. Eshte kjo arsyeja qé né studime te tilla jepen pérkufizime Jaiminologiike gé sellin mé afér ato qé quhen, pér shembull: vjedhje, vrasje me dashje, krime seksuale ef. Sipas pérkufizimit sociologik, kriminologjia studion té gjitha sjelljet antishogérore qé ekzistojné né shogéri, pavarésisht nga fakti se ato jané ose jo t& pércaktuara mé Kodin penal. Nga ky Kendvéshtrim, objekt studimi jané edhe sjellje te tilla, si: shfagjet agresive t& personit, braktisja e shkollés dhe ¢ familjes, vjedhjet né pérmasa t& vogla ef. Disa legiislacione penale te huaja, né Kosove,2 KRIMINOLOGHA por edhe Kodi penal i vitit 1977 né Shqipéri nuk konsiderojné/nin vepér penale njé vepér gé kishte rrezikshmeéri shogérore dhe réndési te paket edhe pse ajo parashikohe| nga Kodi penal. Pavarésisht pérkufizimit ligjor, vepra té tilla kané interes t# vecanté t& studiohen pér t# njohur faktorét favorizues nxités dhe nevojat pér ndérhyrje té hershme té trajtimit t& tyre, pasi vepra té tilla jo né pak raste jané pararendése t& pérfshirjes sé personit né krim ose, pér mé shumé, te karrierés kriminale. Studimi i sjelljeve te tilla ka réndési sociologjike, por mbart edhe rrezikun e etiketimit ose t& pérfshirjes né listtn e personave né srezik té njé grupi mé te madh personash. Kjo gjé nuk i ka penguar kriminologét, madje edhe organizmat ndérkombétaré t8 kené né vémendje t& tyre personat qé jané né reezik dhe té hartoiné rekomandime pér ndérhyrjen e hershme psikosociale pér paranda- limin e kriminalitetit ose trajtimin e fémijéve né rrezik (children in risk ose enfant en danger, sig njihen né literaturén angleze ose frénge). [Sivas pérkufizimit t@ pérzier/‘kriminologjia studion veprimet dhe mosveprimet, t@ parashikuara t€ tilla nga Kodi penal dhe ligjet penale té tjera né njé vend, si dhe sjlljet dhe veprimet joshoqérore, faktorét e tyre. Ne kete vshtrim, pjesé e studimit jané edhe faktorét socialé, psikologjiké, psikosociale, personaliteti i personit. Pra, sjelljet enjerézve shihen né njé véshtrim mé té geré, té lidhur mé shumé me faktorét socialé Duke vlerésuar llojet e mésipérme té pérkufizimeve, natyrshém lind pyetja: Cili do té ishte objekti mé i pérshtatshem i kriminologgise gé duhet te mbahet parasysh pér studimin dhe parandalimin e Kriminalitetit? Ne péxgjigje te késaj pyetjeje duhen pasur parasysh disa tregues, si: shkalla e pérhapjes sé sjelljeve devijuese né moshat ¢ hershme té fémijérisé, problemet sociale né njé vend dhe kohé te caktuar, mundésité ¢ reagimit social te shogéris& ndaj sjelljeve te tilla, ekzistenca e programeve parandaluese, problemet sociale te pranishme né shogéri, niveli i pérfshirjes sé personave né rrezik né kriminalitet, shkalla e pérséritjes né krim efj, Analiza e kétyre ‘reguesve na lejon té shprehim mendimin se pérkufizimi i pérzier do 18 Ne rastin e Shqipérise, shih neni 3 i Kodit penal te vitit1977; né Kosove, shih neni 71 Kodit penal né fugi, t& Kosoves _Hyrje né kriminologii B té ishte mé i pérshtatshém, por edhe do t# mundésonte hartimin e programeve sociale pér parandalimin e sjelljeve devijuese né moshat e mitura. Nese i rferohem praktkis chatter Wrimincloiiastudion veprat penale gé: sig tlla né Kodin penal dhe né ligiet e tera penale. Me; iné Kriminale sjelijet devijuese jané objekt studimi, 1.3. Kriminologjia - shkencé shumédisiplinare, apo shkencé e pastér? ' "Kriminologjia ka lindur, pa marzé lejen e ndonjé person, - ka thené profesori i universitetit té Parisit H. Zholi (H. Joly), né fjalén e mbajtur né Kongresin e Shkencave Penitenciare, né San-Petérburg'* Lindja e Késaj shkence té pavarur ésht¥ vértetuar gé né vitin 1885 népérmjet Kongreseve ndérkombétare té antropologiisé kriminale. Nedonése né homazh t# Lombrozos, keto kongrese jané njohur me nje emértim t8 till, né to jané trajtuar giithé aspektet shkencore te studimit té dukurisé kriminale Deri né vitin 1914, kriminologjia éshté zhvilluar nén emrin antropologii kriminale. Gjaté periudhés 1885-1911 jané organizuar shtaté kongrese ndérkombétare. Fillimi i Luftés sé Paré Botérore ndérpreu kété lévizje. Pas njézet vjetésh, kriminologjia njohu njé levizje ## re né plan ntlérkombétar, pikérisht né vitin 1934 kur Beninjo di Dulio (Benigno di Dulio) Kijoi Shogatén Ndérkombétare té Kriminologjisé dhe u mbajt Kongresi i Paré i Kriminolo; Romé (1938)!8, Lufta e Dyté Botérore nuk i ndérpreu zh aktiviteteve né keté fushé, sidomos né Amerikén Latine. Gjaté késaj periudhe jané organizuar kongrese ndérkombétare té kriminologiise né Europé dhe né Ameriké, Mé pas, kriminologjia ka njohur 2hvillim te vrullshém, rreth té cilit do té flasim né krerét né vijim, Pér kriminologiiné, si disipliné, ka mendime dhe piképamie té ndryshme: nése ajo éshté shkencé shumédisiplinare, apo jo. Fakti qé * Bouizat, P. dhe Pinatel, J, vep.e cituar 1 % Poaty, £23.4 KRIMINOLOGIIA kriminologjia studion krimin nga kendvéshtrime té ndryshme dhe se me studimin e ti merren njeréz me formime té ndryshme, ka shkaktuar njé péshtjellim né lidbje me kété géshije. Ne te vérteté, q& né fillimin e trajtimit te saj, shume studiues kané theksuar iden€ se kriminologjia éshté shkencé ndérdisiplinare'*, duke sjellé si argumente se personat ge Kontribuojné né kriminologii jané & profesioneve 18 ndryshme, si: sociologe, juristé, micke, paikologé etj, madje sjellin ne vimendje t& lecuesit edhe faktin se Eezaro Lombrozo, i njohur si babai i kriminologiise, per nga profesioni ka gent mjek ‘Shpesh kriminologjia éshté trajtuar si pseudoshkencé. pasi 2}0 achtd paré si trajtim kritik i dukurist kriminale dhe i pasojave t& saja nné shogéri”. Emil Durkheimi ka dhéné pércaktimin e kriminologyist duke analizuar krimin dhe reagimin ndaj ti. Sipas tij, ekzistojné njé numer veprash me karakteristika té tilla q@ kushtézojné njé reagim nga ana e shogérisé, konkretisht nepermjet dénimit. Ne formojmé rje grup gé quan krim cdo vepér te denueshme dhe q ¢ ben krimin Objekt 18 nje shkence t# vecantt, qé quhet kriminologii®. Pavarésisht niga debaiet pér keté temé, shogata te ndryshme te kriminologisé, si: Shogata Amerikane e Kriminologiise, Shogata Europiane e Krimino- logjisé dhe shumé anétaré, akademiké dhe studiues té bashkuar né to, mbéshtetin mendimin se kriminologjia éshté disipliné © pavarur dhe, sie tile, ka fushé t# pezcaktuar studimi Sipas dr. Haliliv, profesor né Kosové, kriminologjia eshte shkencé e pavarur, unike dhe sintetike, ndérkohé shkence ndérdisiplinare dhe shumédisiplinare, Ne kriminologjiné saqiptare®, gé né leksionet e para pér kriminologiine, prof. Ismet Elect pranon tnendimin se kriminologjia éshté shkence e pavarur qé bashképunon ngushté me disiplina té tjera juridike. De Siegel, L, vep.e cituar f.6 Picea, G, vep.e cituar, £23. 18 Per tae shure, shiky Durkheim né veprén e Bouizat, P Pinatel, J. vep..¢ cituar £4 19 alli, R: Kriminologjia, vep.ecituar, 20. 2 Eleri, 1, Mbi kriminologjié (Ieksione), botim i TEKNOTRADE LTD, Tirané, 1994, “7 Hyrje né hriminologit 15 1.4. Struktura e kriminologjisé bashkékohore Pavarésisht nga nuancat dhe orientimet kriminologjist, laiminologia e pérgithshme pérbehet ,nga dy degé kryesore (rnglogta sone che joeapiioas_/ rmindlogyia e pergiithshme ka per objekt t& koordinojé, te laahasojé dhe té ballafagojé rezultatet © pérftuara nga studimet e keyera né kuadér té degézimeve té ndryshme kriminologiike (né siminologgité e specializuara) si dhe t& bee njé paragite sistematike te kétyre pérfundimeve®. Burime t& kriminologjst s# plxgjithshme jané statistkat penale, statistikat pér kriminelét, biografité e krimineléve t# ndryshém, rastet e studiuara, programe t# prognozés sé krimit ef. Kriminotogjia teorike Kriminologjia teorike studion kriminalitetin, si dukuri sociale, dhe aspektet e vecanta té tija, metodat e studimeve kriminologiike, Se i meiodave Kriminologjike mandéson njohjen e Krimeve té ndodhura, té denoncuara ose per té cilat policia éshté vené né dijeni; te autoréve 18 tyre; kur dhe né c'ményré éshté layer kimi, si dhe te te dhénave sociale reth autoréve té.krimit, Gjithashtu, metoda t& tjera ‘mundésojné njohjen e viktimave té krimit, viktimave mé t8 shpeshta, 18 aspekteve te vecanta té viktimizimit ose té krimeve gé jané kryer, [por qé nuk jané denoncuar ose nuk njihen nga policia (népérmjet veté ‘raportit té personave té intervistuar) Né disa shkolla kriminologjike, sidomos ato amerikane dhe angleze, studiohet edhe sociologjiae ligit, duke undalur né njobjen e rolit 18 s@ drejtés penale dhe t& historis st mendimit ligjor. Teorité kriminologjike (né té shumtén ato shpjegojné krimin dhe shkaget ¢ tija) zéné vend jo té vogél né trajtimet kriminologiike Fenomenologjia kriminale, dmth. format e shfagjes sé ksiminalitetit dhe struktura e ti, éshte njé fushe tjetér e studimit né kriminologiiné teorike. Format tradicionale dhe te reja té krimit, si: > Bouizat,PPinatel J. vep.ecituar, £33. aw eo16 KRIMINOLOGIIA lerimi i jakave té bardha, krimi i organizuar, ai ekonomik, trafiku i genieve njerézore, krimi kompjuterik, korrupsioni, jan disa nga lojet e krimeve g@ trajtohen gjerésisht nga kriminologiia e sotme, Etiologjia ¢ krimit ose faktorét socialé dhe individualé qe ndikojné né krim dhe né kriminalitet, pérbsjné fushé tjeter te réndésishme t& kriminologjisé. Kriminologet pérpigen t& njohin shkaget dhe faktorét qé mxitin personat t& kryejné krime dhe te shpjegoiné probleme te tilla, si: pse personat ge jetojné né kushte pak a shumeé t8 njéjta ekonomiko-sociale ose kané nivel pak a shumé t& njgité edukimi dhe arsimimi, kryejnt krime dhe té fjerét jo, ose pérse ‘ata kryeiné krime t& ndryshime. Shpjegimet rreth faktortve gé dikojné né krim jané té ndryshme, per rrjedhoie, jané zhvilluar teori te ndryshme pér shkaget e kriminalitetit. Kriminologjia e zbatueshme Fillimet e kriminologjisé praktike (8 ztatueshme), si degé € Jeiminologjis’ qé pérgjithshme, datojné gé me lindjen ¢ Keriminologjisé sé pérgjithshme. Ajo ka si objekt t& saj studimin ¢ mjeteve mé efikaée té luftes kundér kriminalitetit. Ndonése Kjo dege njihet mé pak, ajo ka njohur zhvillime té médha gjaté dhjetévjesaréve té fundit. | Jogjia_e zbatueshme pérfshin tri_degé te inologjiné jundike, kriminoioginé Klin ae parandaluese. Kriminologjia juridike Kriminologiia juridike ka si objekt t# studimit t@ saj vierat shkencore té pérmbajtjes s# politikés kriminale dhe te institucioneve penale. E drejta penale nuk éshtt gj tetér, vecse politika penale e veshur_me_nje_formé 7STika Kriminale ka si objekt | ofganizimin e luftts kundér kriminalitetit me mjete t& ndryshme dhe efikase. Vierat shkencore te sé drejtés penale dhe té politikés kriminale : dalin né pah népérmjet objektivave té luftes kundér krimit, Kéta \ objektiva shprehen né inkriminimin, pérparésit® e organizimit te Hyrje né kriminologji in luftés kundér krimit dhe né ményrén e zbatimit te ketij inkriminimi, NE njé vend mund té keté ligje t& mira dhe t# plota, por zbatimi i tyre nuk éshté i drejté. Njé aspeKt tjetér i rendésishém gé flet pér vlerat e || politikés penale jané mjetet e realizimit t&. objektivave, konkxetisht: | pérgjegiésia penale dhe funksionet e dénimit. i Kriminologiia juridike studion vlerat shkencore té disiplinave té mésipérme népérmjet metodave té tilla si: ballafaqimi i rezultateve i i té studimeve kriminologiike pér kriminalitetin dhe krimin, nga njéra N |} ané, me institucionet penale, nga ana tjetér. Né pérfundim té ||. ballafaqimit, kriminologjiajuridike propozon ndryshime né ligi ose né \\UE orgenizimin dhe funksionimin e institucioneve te reja. Vézhgimi konkget i institucioneve penale me: qéllim evidentimin e anéve negative dhe pérmirésimin e tyre @shté metodé fjetér studimi. /Studimi i praktikés sé zbatimit t8 alternativave t# denimit dhe té véshtirésive me té cilat perballen giykatat shaiptare né realizimin \\yre mundéson pérmirésimin e ligjit dhe té praktikave té tyre. t Kriminologjia Hlinike ka si objekt t8 saj studimin individual te > glinkuentit (kundérvajtésit) me qéllim qé té pércaktohen masa sa mé Vi pérshtatshme pér t& luftuar rifutien e tij né krim. Studimi i \dividit bazohet né njohjen e “giendjes sé tij #8 rrezikshme”, dm.th. té probabilitetit te madh gé ka nje individ pér té kryer krim. Koncepti i ‘giendjes sé rezikshme’ éshté shfaqur né fillim t& shek. XIX, né psikiatri, dhe u pérgafua nga kriminologjia, falé punimeve té Garafolos, mé 1880-n , fillimisht si kapacitet kriminel dhe, mé pas, theksi u vu tek adaptimi social. Ky koncept nuk éshté juridik, por njé |. yéshtrim klinik i personit. Sipas studiuesve, kjo gjendje mund té jeté ! @ pérhershme e, pér rrjedhojé, personat kalojné né akte kriminale. ’ Probabiliteti i tij éshté i kushtézuar nga faktoré t8 tillé, si: kapaciteti kriminal dhe adaptimi i individit né shogéri. Ne varési té kombinimit té faktoréve, pércaktohet niveli i rrezikshmérisé sé individit. Kriminologjia Kinike u prezantua si e tille pér heré #8 paré né ‘Kongresin Ndérkombétar té San-Petérburgut né vitin 1890, Lombrozo, ¢ Wass ® Bouizat, P, Pinatel, J, vep.e cituar, f. 395-410.pionieri i kriminologjisé klinike, theksoi nevojén € ekzaminimit psikologiik dhe mjekésor, ide t# cilén e pasuroi Garafclo me studimin Social té rastit dhe, mé pas, mé 1911-n, edhe O. Kinbergu, me idené € ckzaminimit té detyruar té disa grupeve té vecanta te té akuzuarve atyre pér krime té rrezikshme, recidivet, t¢ rinjté dhe te vjetrit dhe njerézit qé nuk kishin aftési sociale (vagabondet), Ményra e trajtimit te personit me gjendje t& rezikshme ndryshon né varési te rrezikshmérist q@ ai paraget. Megithate, né kziminologjiné bashkékohore, trajtimi i personit @shté njé trajtim psikosocial, i cili kalon né disa faza, si: vézhgimi:i kundérvajtesit (Gelinkuentit), pércaktimi i rastit, dim.th i diagnozés dhe prognozés, marrja e vendimit pér masat e parandalimit t& pérsérijes s€ krimit, mth: tipat e ndryshém t® masave, 2gjedhja e maseve mé te parshtatshme, zbatimi i tyre dhe vierésimi i trajtimit. Kriminologiia parandaluese Kriminologjia parandaluese ka si objekt t saj pércaktimin mjeteve mé efikase pér parandalimin e krimit, né nivel z€ té gjthe shogerisé dhe né grupe mé t# vogla té saja. Masat parandaluese jané masa t# parendalimit te pergyithshém dhe te parandalimit special té simit, Masat e parandalimit te pérgjithshém i drejtchen gjthe shogérisé dhe kané per qéllim parandalimin e fastoréve te pergiithshém té kriminalitetit, dim.th. zbutjen e ndikimit te faktoréve gé favorizojné até. Ndérsa, masat e parandalimit special t& Krimit synojné tw luftojné krimin, Si té tilla, ato uw drejtohen njerézve + prirur pér té hyré né rrugén e krimit ose qe jané pérfshiré né te Kriminologjia e sotme ka pérpunuar njé séré drejtimesh te parandalimit té krimit dhe kriminalitetit®, si pjestmacrja e anetaréve té Komunitetit né veprimet parandaluese te keimit, parandalimi i situatave kriminale, pércaktimi i gjeografise st krimit ef Duke viertsuar réndésiné qé ka parandalimi i krimit pér individét né pakésimin e frikés dhe té kostos sé krimit, kciminologjia parandaluese ka njohur zhvillime té médha kohét e fundi-. 2 Trajind mé i detajuar i parandalimitté krimit dot behet né kreun perkates, 2 Ky Hyrie né lriminologii 19 1.5 Disa orientime té vecanta té kriminologjisé IN varési te shpjegimeve q@ i béhen krimit dhe autorit te ti, sot hasen otientime t& vecanta t& kriminologiisé, si: kriminologjia biologjike, krisike ef. Pra nuk ka kriminologjité reja, si disiplina, por kendvéshtrime té vecanta t# problemeve qé trajtohen nga krimino- logjia tradicionale. Kriminologjia biologjike (Biologjia kriminale) Antropologjia kriminale ose, sig njihet ndryshe, kriminologiia antropologiike, eshte njé degée vjetér e antropologjisé qé studion vvecorité fizike t& autoréve té krimit. Kjo degé e kximinologjsé eshte Ghvilluar ge n€ fllimet e zhvillimit té kriminologjisé, por, né studimet e Lombrozos, problemet e studiuara nga antropologiia u mbuluan nga biologjia kriminale dhe psikologjia kriminale’. _X Kriminologiia biologyike i ka fillimet e saja pikerisht te biologyia kriminale, e cila studion aspektet gienetike 1 personit kundérvajtés Studimet e_ saja irene e,_psikologiike, patologjike, biokimike té autorit t@ krimit. Ajo ka lindur dhe éshte ‘zhiillwar né Teall dhe, mé pas, né Austri, duke formuar njé shkollé mé vete, 18 quajtur shkolla e biologjisé kriminale. Pas Luftés sé Dyté Botérore, biologjia kriminale éshté transformuar né kriminologji diologiike, objekt i sé cilés éshté studimi i aspekteve shkencore t kriminologiisé nén orientimin biologiik® Baza e kriminologiisé biologiike ésht# teza se disa_njeréz *ang_lindur pert gene bee SS en ea nuk mohohet, por shihet sf SRKAKGar 1 Forces Diologjike. Themeluesit e ‘k8saj teorie, Lombrozo, Ferri dhe Garafolo, e identifikojné kriminelin me anomalité e organeve té ndryshme. Kéta ijeréz paragesin defekte né~procesin € 2hvi T-genie njerézore, ata pérpigen ti pérshtaten mjedisit te jashtém rrethues. Kur nuk kané mundési ta % Bouizat P, vep. e cituar, £10. ein a Tu vep.e citas, 10 . ey hs 8 §20 KRIMINOLOGHIA arrijné kets, ata transmetojné predispozita t& personave nga e kané origiinén ». Né Kkuadir t kriminologiisé biologjike jané kryer shumé studime gé jané pérpjekur t® vértetojné teorite biologiike dhe gienetike lidhur me krimin, Studimi i lidhjes s# krimit me familjen, pérpjekfet pér té zbuluar dhe pér te izoluar “gjenin e krimit”, studimni i binjakéve dhe i fémijeve te birésuar, i ndikimit te faktoréve biokimiké (mungesa e balances st hormoneve, niveli i shegerit né jak, sémundjet nervore, epilepsia etj) tregojaé se kriminologjia biologjike vazhdon té funksionojé dhe té keté pérkrahésit e vet. ‘Pavarésisht diskutimeve dhe kundérshtimeve pér lidhjen e gjenit _me krimin, sot pérfaqésues t& keiminol theksojné se mundésité e studimeve gjenetike né rite jané né gjendje gjeiné burimin gjenetik dhe mjedisor t& krimit dhe té identifikojné shfagjet e temperamentit dhe te predispozitave 2 sjelljeve qé mund 48 béjné ge disa persona té pérfshihen né krim”. Rreth viteve ‘70 kriminologjia biologiike zhvilloi njé véshtrim te Hi social-biologjik duke véné theksin te ideja se njerézit mbartin potenciale pér t& shfaqur sjellje joshoqérore dhe se mjedisi social ben ge kéto mundési te behen realitet. Sot pérdoren metoda pér te matur ndryshimet gé kané llojet e trupave t& njerézve pér te treguar se disa prirje psikologjike kané lidhje me krimin dhe slljet devijuese. Psikiatri German Emest Kretschmer, n& njé studim té kryer né vitin 1925%, evidentoi tri lloje kryesore trupash té njeriut: i hollé, i réndé dhe muskulor (atletik). Bazuar né keté studim, studiuesi Uilliam Sheldon e thelloi mendimin e tij duke theksuar se forma e trupit ka lidhje me temperamentin individual dhe gjendjen mendore. Sipas studimit té tij, pjesa mé e madhe e delinkuent&ve jané mes personave gé kané njé zhvillim t& miré t muskulaturés dhe kané pamje t8 njé ‘trupi atleti, personalitet té forte, agresiv dhe shpesh te dhunshém® 2 Muncie, J: Biological criminology, bot. “The sage Dictionary of Criminology”, SAGE, Hyrje né lriminologfi 2h Gjithashtu, teoria e pozitivizmit individual, sipas sé cilés Kkrimi shkaktohet né radhé té paré nga forca qé jané brenda personit, vazhdon té ket mbéshtetje té gieré popullore dhe politike né shumé vende, sidomos mes pércaktimeve té tilla, si: ‘giak ikea’, ‘neglizhenca prindérore’ et). Forma té reja té ktsaj teorie kané pasur lulézim edhe rreth viteve 90 t8 shekullit t8 kaluar. Sipas njé studimi t& kryer né vitin 1996 nga Farrington®, ekzistojné disa faktoré rrezikues pér pérfshirjen e personave né krim, si: t& qenét fémijé i njé néne adoleshente, personaliteti impulsiv, inteligjenca e ulét, niveli i ulét i rezultateve né shkollé, disiplina e ashpér dhe kafizimi i femijes nga prindi, Konfliktet prindérore ej. Megjithése studimet me karakter biologiik t& krimit, lidhjet mes zhvillimit gjenetik dhe kriminalitetit vazhdojné té studiohen, gjetjet e tyre jané ende té debatueshme. Kriminologjia radikale dhe kritike Sot nuk ka njé kriminologji radikale, por njé séré pozicionesh ge nuk merren me analizén e krimit si njé patologji personale ose shogérore, por me analizén e sjelljes kriminale dhe kritikojné ményrén tradicionale té trajtimit té krimit. Kriminologjia kritike hyn ne até oj kriminologjie qé eshté radikale dhe i ben kritike kriminologjisé Klasike, si shkenca qé studion krimin dhe administrimin e drejtésisé penale, Kriminologjia radikale ose kritike i ke fillimet e veta né vitet ‘70. Né njé konferencé kombétare pér shkeljet (devijimet), njé grup njerézish 18 praktikés, akademiké, vendostn té krijonin njé kziminologii radikale e cila propozonte nit tori t&résisht sociale. Kjo teori synonte fe vendoste Tdhje ndermjet t, shtetit, lidhjeve politike dhe ligjore dhe funksioneve t8 krimit. Ajo Kishte si objektiv t zhvillonte perspektiven marksiste duke i dhéné pérparési fokusit politiko-ekonomik ku vémendje e vecanté i % Muncie, J: Individual positivism, bot, "The sage Dictionary of Criminology”, SAGE, 2001, £149-150 5 Farrington, Dz Undrstanding and preventing Youth Crime, cituat nga Muncie ne Individual positivism, vep. ect, £150, ® Chadwick, K. dhe Scraton, Ph: Critical criminology, bot. “The sage Dictionary of Criminology", SAGE, 2001, f. 70-722 KRIMINOLOGJIA kushtohe} krimit, Klasés q@ personi pérfagésonte dhe shtetit me kontrollin social mbi klasat dhe lidhjet ndérmjet tyre. Sipas pérfaqésuesve té kétij drejtimi, shoqéria krijon rregulla dhe se shteti kapitalist ka té drejte te kriminalizojé sjelljet te cilat i konsideron si kércénim. Sipas Xhon Mansit (ohn Muncie}, ky Kendvéshtrim i problemit ka ndryshuar agjendén e kriminologjise larg nga ideté mé té pérhapura rreth shkageve té Kximit® Kriminologjia administrative Keiminologjia administrative éshté zhvilluar falé studimeve dhe kérkimeve té akademikéve pér krimin dhe kriminalitetin. Ne punimet e tyre, studiues t@ ndryshém, keyesisht amerikané dhe anglezé, si: Young, Willson dhe Clarke, theksojné se, me gjthé programet e shumita té zbatuara pér mitjen e mirégenies, krimi éshte rritur n& shumé vende peréndimore. Ata _argumentojné domosdoshmeériné e kthimit t@ vémendjes te politikat e sistemit te drejtésis# penale dhe te hartimi i politikave q@ synojné tu pérgiigien| nevojave dhe frikés qé ka publiku sot nga krimi i rruges, vjedhjet me dhuné, vjedhjet e banesave me qéllim minimizimin e krimit, t¢ mundésive t# autoréve té kryejné kxim dhe kapjen dhe dénimin e tyre’ Kriminologjia anarkiste Parimet ¢ kriminologjisé anarkiste jane shfaqur né punime té ndryshme qé datojné mé 1800-n dhe kané vazhduar edhe né shek. XX. Njé ndér pérfaqesuesit mé me z# te kétij orientimi, éhté Peter Kroptkini (1842-1921) i cil, né shkrimet e tija pér ligjin dhe autoritetin e shtetit, argumentonte se ligii éshté i padobishém dhe i démshém, duke krijuar né mast kriminalitet dhe patologji sociale. ® Muncie, J: Radical criminology”, bot. “The sage Dictionary of Criminolegy", SAGE, 2001, £.232 1M McLaughlin, E: Administrative criminology, bot. "The sage Dictionary of Criminology", SAGE, 2001, £6 8 Poaty, £6. Hyrje né kriminologit_ 23 Sipas pérfagésuesve t& kétij orientimi, igiet qé mbrojné pronén private dhe interesat e shtetitjané péxgjegiése pér lindjen ndérmjet dy te tretat deri né ti te katertat te 18 gjitha krimeve. Sipas pérfagésuesve t& ktsaj shkolle, pérmbajija ¢ ligiit penal qe eshte Grejtuar drejt dénimit dhe “parandalimit” te krimit, nuk parandalon Jaimin, por degradon shogeriné, sepse nuit instinktet njerézore dhe bindjen drejt statukuosé dhe forcimit t# sundimit té shtetit. Sipas ‘optkinit, shumica e krimeve do té pushojné sé ekzistuari dite. prOna pRVate TUK do We ekAsto}e dhe kur parime organizimit te jes sociale do Te-tehercrevorat HerEZore dhe basHKEpUnim, SES pérfitimet dhe konkurrenca®. for ————— ce. Kriminologjia psikologjike Fillimisht, ajo eshte njohur si psikologjia kriminale e cila suudionte inteigenctn taraltern dhe Se a eres, Krimit si dhe proceset psikike te tyre, motivet © i et. Duke qené se kjo degé interesohe} edhe pér aspektet_ psikopatologjike te _Sielies_lsiminale dhe _marédheniet Sdttperserae kaindérvajtésit dhe mjedisit rrethues, iplinat e tera, logjia le u wansformua OIE logjike”, duke béré objekt té studimit t& vet hartimin e programeve te trajtimit 48 autorit té krimit dhe parandalimin e krimit. Kriminologjia e strukturuar Kjo kriminologi &ht’ njé perspektivé postmodeme e cila bazohet né argumen‘in se krimi dhe kontrolli-+-t-nuk mund_s# vecohen nga térésia ¢ kontekstit strukturor dhe kulturor né té cilin eshte prodhan®. Sipas saj, njer€At jane pergiegyés per Taijimin ne menyie aktive té bots tyre né bashkepunim me té Herét. Ndryshe nga kriminologjia mederne, kriminologjia e strukturuar shpjegon se B Malaughlim, E: Anarcist criminology, bot. né “The sage Dictionary of Criminology", SAGE, 2001, £.8 » Poaty, £.10. & Henry, S; Milovanovic. D: Constitutive criminology, bot. ne “The sage Dictionary of Criminology”, SAGE, 200, f. 50.24 KRIMINOLOGIIA gjellia_kriminale_bashképrodhohet_né_njé_strukiuré shogérore dhe kylturore ku ka pabarazi. Marrédhéniet e pabarabarta té pushtetit ngrihen né ndértimin © dallimeve mes njerézve dhe se personat qé Jkryejné rime, jané persona gé nuk respektohen né ményra t& ndryshme né shoqeri® Naryshe nga kriminologjia modeme, kriminologiia e struktu- ruar ofron pércaktime té ndryshme pér kriminelét dhe viktimat. Fajtori shihet si ‘njé investitor i tepruar’ qé synon té sundojé té tjerét, ndérsa viktimat jané ‘subjekte q& kan€ nevojé t& shérohen’ nga humbjet e pésuara. 1.6. Raporti i kriminologjisé me disiplinat e tjera Duke gené se kriminaliteti éshté dukuri komplekse, studim i ti kerkon ge kriminologét té bashképunojné me studiues t8 fushave té tjera dhe te pérdorin njohurité che rezultatet e arritura né kéto fusha. Kriminologiia ka lidhje jo vetm me shkenca jusidike, por edhe me shkenca t& tera, si: psikologiia, pedagogjia, sociologjia et. Lidhjet dhe dallimet me té drejtén penale, politikén penale, kximinalistikén dhe penologiiné jané mé te véshtira pér Yu evidentuar, sesa ato me disiplinat e tera juridike ose jo. 1.6.1 Kriminologjia dhe o drejta penale Lidhjet ndérmjet sé drejtés penale dhe kriminologjisé jané té hhershme, po t# mbahet parasysh fakti se pér njé kohé té gjaté e drejta penale éshté konsideruar si kapitull juridik i kriminologiisé. Pjesa mé e madhe e studiuesve t& dy disiplinave jané té mendimit se tashme e drejta penale dhe kriminologjia jané dy disiplina té vecanta gé, krahas dallimeve, kané edhe lidhje mes tyre. Ndérmiet sé drejtés penale dhe kriminologisé ekzistojné lidhje, por edhe daltime pér sa i pérket: a) objektit, b) metodave té studimit dhe 6) ményrés sé realizimit t& objektivave té tyre. 2 Poaty, £50. Hyrje né kriminologii 25 E drejta penale éshté shkencé normative, ndérsa kriminologiia éshté shkenca e dukurisé kriminale, pra éshté shkenc raktike. se pe nT PorRGT DHMH © OVS penale Stadion vee pikepamja teorike, juridiko-penale, t# giitha veprat penale qé pérfshihen né Kodin penal, dénimet dhe masa té tjera gé mund té zbatohen ndaj autoreve te verés pele Kiminologia sudion te githa format € shfagjes sé kriminalitetit dhe shkaget e tja me gillim gé t& hartojé ISS Fy Naa patna oto kximinologjia, nuk jané vetém masa té Karakterit penal, por edhe social, psikosocial et} Ndonése t@ dyja disiplinat kané si qéllim parandalimin e kximinalitetit, e drejta penale interesohet mé shumé pér cilésimin ligjor té veprés sé kryer dhe dénimin e autorit, ndérsa kriminologjia interesohet pér autorin e saj, pér njohjen e shkageve té kryerjes sé veprés, per personalitetin e ti, me qéllim pérmirésimin dhe rintegrimin e shpeté té tj né shogéri. Metodat e studimit q& pérdorin keto dy disiplina jané t& * ndryshme, Metodat e sé drejtés penale jané: interpretimi, sistemimi dhe kritika. E drejta penale trajton problemet né baza teorike, duke marté pér baza ato cfaré pércaktohen né Kodin penal dhe né tera penale, duke béré njé analizé dhe interpretim té te dhénave té pércaktuara né ligi, ndérsa kriminologjia pérdor metodat e studimeve sociale duke studiuar dukuriné kriminale né t&ré kompleksitetin 5a Nese analizojmé rrugén e zhvillimit te kétyre dy disiplinave, vihet re se ndryshimet né ligjin penal jané mé té ngadalshme se ndryshimet e kriminologjisé dhe se ato gjithnjé kryhen nén vullnetin e ligivénésit, ndérsa krimninologjia ndryshon mé shpejt dhe lindja e teorive té reja nuk kérkon ndonjé vullnet politik per t'u miratuar dhe pér t'u pérqafuar nga te terét. Ndryshimi i tendencave dhe i formave té shiagjes sé kriminalitetit reflektohet shpejt né studimet ksiminologiike. Lidhjet dhe dallimet e kriminologjisé me té drejtén penale shfagen edhe pér sa i pérket dénimit té autorit t& veprés penale. Parim i réndésishém i s8 drejtés penale éshté parimi se “askush nuk mund té dénohet pér njé vepér e cila nuk éshté parashikuar si vepér penale né Kodin penal”. Pra, sanksionet dhe masat qé parashikon26. KRIMINOLOGIIA Kodi penal zbatohen vetém ndaj personave qé deklarohen fajtoré. NE ndryshim nga kjo, kriminologjia perpunon masa pér parandalimin ¢ leryerjes sé veprés penale ose trajtimin e personit, pavarésisht nge fakti nése personi do t& dénohet ose jo. Gjithashta, sipas s# drejtés penale te Republikes s# Shqipézise, dénimi penal éshté masé shtrénguese qé zbatohet nga shteti, népérmiet giykatave, né bazé te ligiit, ndaj personave fajtoré ge kant karyer veprén penale® dhe se qellimi i dénimit éshté ndeshkimi i fajtorit dhe parandalimi i posagém i krimit®. Dénimi i dhené nge giykata mund t# jeté i dobishem vetém kur arrihet riedukimi dhe risocializimi i autorit. Né kété proces ndikojné faktoré te shumté. Element i réndésishém pér suksesin e trajtimut eshte pérzgjedhja dhe zbatimi i programeve té trajtimit, té hartuara dhe té zbatuara né perputhje me vecorité individuale té personit. Nighja e personalitetit #8 autorit té v imi i programeve SoU tj ; i ant agp penal dhe asi props EES enale mban né konsideraté te dhénat shkencore te marra nga Kriminologjia, ¢ cila éshte burim pér t# drejtén penale, ndérsa e drejta penale éshté burim pér kriminologjiné, pasi, nisur nga kufijtz e saj, kriminologjia studion krimet dhe autorét e tyre Zhvillimi i kriminologjisé ndikon né ndryshimin dhe pasurimin ¢ se ddrejtés penale dhe té instituteve dhe te veprave penale g ajo mund té parashikojé. Nga ana tetér, pér pjesén mé tt madhe te kriminologéve, zhvillimi i kriminologjise béhet brenda kufjve te percaktuar nga e drejta penale, cka del e qarté nga studimet e ndryshme té kriminalitetit, ku kximet analizohen sipas pérkufizimeve gé u bén ligii penal. 1.6.2 Kriminologjia dhe penologi Shumé kohé mé paré, kur shogéria, si mjet reagimi ndaj ‘rimit, pérdorte vetém dénimin me burgim, lite} pér njé shkence q# quhe] shkenca\penitenciarey Duke filluar nga koha kur shogéria pérpunoi Gihe var HE-ZOSEM masa t& tera te sigurisé dhe te trajtimit 1 ‘© Bleai, bj Kagupi, Sz Haxhia, M: Komentar { Kodit penal @ Repubiikés st Shgipéraé, ‘MINS, Tirané, 2009, £197. © Poaty, £200. Hyrje né kriminologii 2 personit, té ndryshme nga dénimi me burgim, shkenca penitenciare e 2gjeroi objektin e saj e, pér rrjedhojé, edhe emértimin e saj duke a quajtur ‘penologji’. Sot ky emértim nuk i pérgjigjet plotésisht orientimit té shogerisé sé sotme ndaj krimit. Penologiia éshté ajo disipliné penale e cila studion funksionet e eagle nusave Scuare tie + oe nt te _masave edukatve—gellimet_e tyre, e kzekutinit & vendimeve perale-aheGallimin_¢-personave-t dénuar, NE-KEWE proces, ajo pérpunon programe pér riedukimin € personave té dénuar dhe té personave té pérjashtuar nga dénimi, por ge mund té jené vendosur né institucione edukative ose qe u nénshtrohen programeve té tjera, si trajtimi i personave narkomané ag kané layer krime. Deri né fund t& shek. XIX kéto dy disiplina kané qené te asimiluara nga njéra - tjetra. Kjo vihet re né SHBA ku termi kriminologii mbulon dy kapituj t& médhenj: shkaget e krimit dhe penologjiné®, Asimilimi mund té shpjegohet me faktin se, pér té zhvilluar njé program parandalimi té krimit, nga njéra ant duet té njihen format, vecorité e krimit dhe shkaget e tija dhe, nga ana tjetér, pércaktimi i formave té trajtimit té autoréve t& krimit kérkon domosdoshmérisht t# njihet personaliteti ¢ tyre, struktura dhe zhvillimi i tyre. Né fillim té shek. XX ky asimilim u ksitikua dhe, mé pas, studiuesit filluan té béjné dallimin e kétyre dy disiplinave. Keté dallim 2 tregon edhe ményra e organizimit t# studiuesve né dy shogata t@ ndryshme, ndér te cilat pérmendet Shogata Ndérkombétaze Penale dhe Penitenciare dhe Shoqata Ndérkombétare e Kriminologjisé, Megiithaté, pérvojat né keté drejtim jané té ndryshme. Ne Francé, pér njé kohé t& gjat# penologjia eshte paré si pjest kkriminologjisé dhe, mé pas, ajo ésht# ndaré si disipline me vete®. NE SHBA, penologjia trajtohet si njé nga fushat e kriminologjisé, cka shihet qarté, qofté né pérkufizimin e objektit te saj, qofte edhe se né njé pjesé t@ madhe té teksteve t& kriminologjist ajo trajtohet si kapitull mé vete. Késhtu, kriminologu amerikan Siegel, kur flet pér objektin dhe fushat e shtrirjes sé kriminologjisé, pérmend edhe Bouizat,P, Pinatel |, vep. ecituar, £.8-9 © Gasin, R, vep.e cituar, £2528 KaiminoLogita penologjiné dhe e Konsideron até njé pjesé te réndésishme te kriminologjise*. Analiza e objektit t¢ penologjisé tregon se ajo ka pérmbajje t& gjeré dhe pjest t& objektit te saj nuk mund té jené pjest e objektit t8 kaiminologjise, sic eshté, psh, ményra e menaxhimit te institucioneve te vuaitjes sé denimit et Secila nga kéto disiplina ka objektin e vet t# vecanté, por ekzistojné lidhje dhe ndikime té ndérsjella ndérméet tyre. Né procesin ¢ hartimit dhe t& zbatimit te programeve té saja penologiia ka nevojé pér informacione pér personat gé kryejné krime, pér personalitetin e tyre, pér Ilojet e krimeve mé t& pérhapura né njé periudhé té caktuar. Informacione te tilla mund t& sigurohen nga kriminologgia Kriminologjia, nga ana e saj, pérfiton nga zhvillimet e penologjisé, pasi népérmjet saj ajo vérteton teori, teza té ndryshme, zhvillon dhe pasuron objektin e saj. Gjithashts, penologjia ofron mundési pér trajtimin e té dénuarve dhe t& personave té tjeré g& ndodhen né institucionet e edukimit. Duke njohur mundésité qé ofron penologiia, kriminologjia propozon ndryshimin e mjeteve dhe te programeve té parandalimit te kriminalitetit ne njé periudhé kohe té caktuar. 1.6.3 Kriminologjia dhe politika kriminale Studimi i raportit ndérmiet sé drejtés penale dhe kriminologjsé &shté beré objekt i njé disipline fjetér qé quhet politika penale (né ‘Shqipéri, politika kriminale), Sipas Von Listit, politika kriminale éshté shkenca gé studion dhe zhvillon doktrinat ndéshkuese dhe parancaluese qé duhet té zbatohen né praktikén e parandalimit té krimit. Pér kété, politika kriminale bazohet né te dhénat filozofike dhe shkencore si dhe mban parasysh rrethanat historike. Sipas Anselit, polisika kriminale éshté shkenc# dhe art, objekti i sé cilés lejon formulimin mé t® miré té ligjeve, bazuar edhe né té dhénat shkencore té kriminologiise®. Siegel, L, vep. e cituar, £10. ‘© Bouizat,P Pinatel, J vep. ecituar, £5. Hyrje né kriminologit 29 Shumé studime kriminologiiket kané si objektiv t tyre njohjen € giendjes reale t# kriminalitetit né njé kohé dhe vend té caktuar, me gellim gé té béhen rekomandimet e nevojshme pér nisma ligjore, pér ligie te reja, pérmirsime, shtesa ose ndryshime té ligjeve ekzistuese Ky objektiv nuk éshté dicka e re, por kohét e fundit ka marré réndési te vecanté, madje éshté béré njé ndér objektivat parésore te studimeve krahasuese kriminologjike. Gjetjet e studimeve kriminologjike pasqyrohen né politikén kriminale pérmes inkriminimit, dekrimina- lizimit e depenalizimit®. Kéto procese, duke qené shprehje e politikés kriminale né njé vend dhe kohé té caktuar, ndikojné mé pas né parandalimin me efektivitet ose jo té krimit. Pérvoja té tilla jané t& njohura né pérvojén botérore dhe até shqiptare. Legiislacioni éshté njé element i réndésishtm i politikes kriminale, por nuk éshié i mjaftueshém. Ligjet, t mira ose jo, zbatohen nga institucionet qe veté ligii pércakton pér zbatimin e tyre. Studimet kximinologjike synojné gjthnjé e mé shumeé jo vetém te “ Pér ilustrim: Gjaté periudhés 1996-2002, Késhilli i Europés hartoi shtaté raporte vjetore pér gjendjen e kximit t# organizuar né Europé. Qéllimet e tj ishin evidentimi i Kércénimeve t& reja dhe i ndryshimeve té ket krimi, problemet kryesore qé ai shkaktonte si dhe t# ndihmoheshin politikeberesit né Europé me informacione t# dobishme pér hartimin e politikave kundér ‘atj brim, Per mé shumé rreth objekstivave, shih: “ Organized Crime in Europe: ‘The threat of cybercrime” botim i Késhilit t@ Europés, Strasburg, 2006, £7. Shih, ithashtu, Zvekic, U: Criminal Victimisation in Countries in Transition, UNICRL nr. 61, Rome, f.10. Ne ket# botim evidentohen objektivat studimit ndérkombétar té viktimave t8 krimit né vendet né transicion, mes t# cilave pérmendet mundésia e hartuesve t# politikave penale t# njohin krimin dhe Punén e sistemit t# drejtésise, sidomos t& policise, me géllim g& té ndérmerren reforma sa mit demokratike né kété fushe. * Inkriminima ose kriminalizimi ésht® procesi népérmjet t& clit disa veprime 2 sgjellje cilésohen si te dénueshme nga lig; dekriminalizimi ésht® njé proces 4 «ils referohet hegjes sé percaktimit si krime t& selleve sociale ose devijuese; ndérsa depenalizimi éshté ai proces népérmiet te cilt higet doré nga dénimi ne burgim, si dénimi kryesor dhe mbizotérues, dhe zbatohen sanksionet alternative né Komunitet. Pér mé gjeré rreth historikut, pérparésive dhe ndikimit t& ketyre proceseve né parandalimin e krimit, shih: Kathryn. Chadwik & Phil Scraton, Criminalsation; Maggy Lee, Decriminalisation dhe Maggy Lee, Decarceration, botuar né “The Sage Dictionary of Criminology”, botim SAGE, 2001, f. 68-69, f 81-82 dhe f 79-80,30 KRIMINOLOGIIA matin krimin, por edhe té vlerésojné transparencén ¢ sistemit te Grejtesise penale, efektivitetine sisterit®, te politikés kriminale dhe ‘masat qé zbatohen pér parandalimin e kriminalisetit®. Ne varési te problemeve gé konstatohen, behen propozime pér pérmirésime tt ligieve dhe praktikave t& zbatimit te tyre. Njé nga studimet beshkékohore né fushén e viktimologjisé éshté, p.sh., Studimi Ndérkombétar i Viktimave té Krimit (ICVS)® i cili mat performancén fe sistemit t@ drejtésist penale, sidomos atij té policisé, népérmjet Vierésimit wé publikut pér trajtimin e raportimeve té keimit, nivelit t& raportimit ose mosraportimit t& krimit dhe arsyeve té mosraportimit; besimit t& publikut te policia dhe reagimit t& publikut ndaj formave té parandalimit té krimit dhe dénimeve gé zbatojné giykatat ‘Sistemi i drejtésisé penale, me téré institucionet qé e pérbejné até, ka njohur zhwillime t médha né kéta 20-30 vjetét e fundit, ne Europé dhe ne Shqipéri. Ndryshimet e kriminalitetit dhe nevoja ¢ reagimit ndaj tj kané béré qe keto organe té kalojné mes ndryshimesh strukturote, konceptuale dhe funksionale. Politika penale, bazuar né gjetjen e studimeve dhe té kérkimeve shkencore, ka pér objekt t# saj pérpunimin e mjeteve pér t€ Juftuar krimin dhe pér ta parandaluar até. Duke studiuar autorét e krimeve, moshén, pozitén sociale, personalitetin, kriminologiia sugjeron se trajtimi { autoreve te veprave penale duet te jeté i diferencuar. {& Zvekic, Us Criminal Victimisation in Countries in Transition, UNICRI, rx. 61, Romé, £10. > European Judicial System, edition 2008 (date 2006) Efficiency and quality of justice, botim i Keshllit t# Europes, CEPE), Strasburg, 2008, £9 22 European Sourcebook of crime and Criminal Justice Statistics: WODC, rx. 241, 2006, £13. 3: Lidhur me viertsimin e publikut pér efektivitetin e policise dhe parandalimin e krimit né Shaipéri, shih Hysi, V The international crime Victims Survey in Albania”, botuar nt “The International Crime Victims Suroey in Countries in Transition”, Botim UNICRI, nx. 62,, Romé, 1996, . 1-39, Jan van Dijk The ICVS and Beyond: developing a Comprehensive Set of Crime, botuar nt International key issues in crime prevention and criminal justice, HEUNI, Helsinki, 2006, £. 120-144; Mayhew, P. die Dijk. J Criminal Victimisation in Eleven Industrialized Countries, WODC, 1997; Kesteren, J; Mayhew, P. dhe Niewbeerta, P: Criminal Victimisation in Seventeen Industrialised Countries, WODC.,2000. ae Hyrje né kriminologii 31 ‘Te dhenat e studimeve Kriminologjike orientojné politiken penale drejt formave té reja te parandalimit té krimit. Per shembull, eur nga studimet kriminologjike rezulton se pérfshirja © adoleshentéve dhe e t# miturve né krim ésht8 dukuri shgetésuese dhe jo behet nén ndikimin e personave t# rritur, ky pérfundim i studimit ‘Kriminologiik dikton nevojén e zbatimit t8 dénimeve ndaj persona gé natin te miturit. Nén ndikimin e kriminologjisé, politika penale jo vetém orientohet, por edhe zhvillohet. Niikimi i studimeve kriminologiike te politika kriminale béhet edhe népérmjet rolit t& publikut dhe opinionit té 6) pér politiken Kiminale qe zbaton sistemi i drejtésisé. Kriminologjia informon publikun pér njé kuptim mé t# miré té krimit dhe t# shkageve t tia, por edhe pér masat e parandalimit t# krimit. Nése publiku éshté i informuar drejt né kété drejtim, ai e ka mé te lehté té kuptojé dhe te vlerésojé politikén kriminale qé zbaton giykata né njé rast konkret, por njékohésisht besimi te drejtésia do te jeté mé i madh. Sikurse shprehet Nutal, niveli i informacionit te mundshém té publikut péz ‘drejtésiné penale dhe procedurat mund t# influencojé géndrimet dhe opinionet e ti né njé masé té Konsiderueshme. 2 ¥ od 1.6.4 Kriminologjia dhe kriminalistika 7 Kriminalistika Ka si objekt t& studimit té saj studimin dhe pérpunimin e metodave dhe t# mjeteve teknike dhe taktike dhe t& rekomandimeve metodike pér kérkimin, gjetjen, fiksimin, keqyrjen dhe vierésimin e provave me géllim zbulimin, hetimin, giykimin dhe parandalimin e veprave penale®. Raporti i kriminologjisé me kriminalistikeén shkakton shpesh péshjellim, pér shkak t& mbrojjes sociale kundér krimit, Né krimino- logginé amerikane, mbrojija sociale éshté grupuar nén termin penologii dhe, sig u tha mé lart, penologjia éshte pjes e kriminologjist. Raport. ndérmjet ketyre dy disiplinave eshté né kuadér te shkémbimit shkencor. Pér realizimin e detyrave t# saja, kriminalistika 2 Nuttal, Cs Crime and criminal justice in Europe, botim i Késhillit t Europes, 2000. £ 11, 5 Begeja,: Kriminalistta, SHBLU, 2008.17,2 KRIMINOLOGHIA ka nevojé pér informacione nga ana kriminologiisé, vecanérisht n& lidhje me autorét dhe format mé t& pérhapura te krimit. Késhtu, kriminalistika merr nga kriminologjia te dhéna té cilat e ndihmojné até t8 pérsosé metodat e identifikimit dhe te kérkimit, ndérsa kkriminologjia kérkon nga kriminalistika té dhéna pér té studiuar mé miré krimet dhe autorét e tyre. Metodat e kryerjes s# krimeve, objektet ge cenohen me shpesh dhe rrethanat qe lehtésojné kryerjen € tyre, paragesin réndési pér kriminologjiné me qélim ge té pérpunojé masa parandaluese dhe té orientojé qytetaret né masat gé ata duet t& marin per t'u mbrojtur nga karim Studimet e formave té reja te krimit, t# viktmave dhe vendeve mé te rrezikuara pér t& qené viktimé ndikojné q# kriminalistika t& pérpunojé mjete dhe metoda q mundésojné zbulimin, hetimin dhe parandalimin e krimeve té ndryshme. Nga ana jeter, kriminologjia ndikohet nga zhvillimet e shkencés sé kriminalistikeés dhe gjetjet € dala nga pérdorimi i metodave kriminalistike. Késhtu, pér kriminolo- gjiné ka réndési té njihen ndryshimet e metodave té veprimit 1 je dhe né bazé té tyre té studiojé format e parandalimit té kcimit, pérfshirjen e shtetasve né Keté proces, té ‘vlerésojé ndikimin e mjeteve dhe té masave parandaluese ej. Format e reja té krimit, si: terrorizmi, krimii organizuar, krimet Kompjuterike, kané diktuar zbatimin e mjeteve dhe te teknikave qe, nga njéra ané, rritin efektivitetin e parandalimit dhe zbulueshmériné e kaimeve dhe, nga ana tjetér, mund té cenojné lirité dhe té drejtat e shtetasve. Né Kété véshtrim, sot jané ndérmarré studime pér te vierésuar ndikimin e kétyre masave, mjeteve dhe teknikave té hetimit né parandalimin e krimit. Duke vierésuar rolin e kriminologjisé né parandalimin e kriminalitetit dhe nevojén e reformimit t saj pér tiu péxgjighur mé miré formave té reja t& krimit, shumé kriminologé po diskutojné rreth reformimit t# kriminologjisé dhe fokusit té saj. “QE kriminologjia te jet efektive dhe té mbijetojé, - shprehet Ronald Clarke’, - ajo duhet te béhet gjithnjé e mé shumé shkencé e aplikuar dhe té rishohé nusionin e saj pér t@ qené né ndihmé t& politikés kciminale, % New Challenges for Research, Technology, Criminology end Crime Science, botuar né "Crime and Technology, New frontiers for regulations, Law enforcement and Research”, edituar nga Emesto Savona, Sprigel, 2008, £97. Hyrje nB leiminologit 33 pemdryshe t'ua Itré vendin shkencave té tera kriminale, sidomos ‘kriminalistikes’, 1.6.5 Kriminologjia dhe sociologjia penale Sociologjia kriminale E kxijuar mbi bazén ¢ statistikave kriminale, shumé shpejt kjo degé e shkencave humane u shndérrua né dege té kriminologiisé duke u quajtur kriminologii penale me objekt studimin e dukurise kriminale né térésiné e vet®. Sociologia penale eshte degé e sociologiisé juridike qé studion aspekte t& ndryshme té reaksionit social ndaj krimit, Pjesé t& saja jané: sociologiia e sé drejtés penale qé studion né ményré empirike ligjet penale; sociologiia e dénimit qe analizon dénimet si fakte sociale dhe pasojat e tyre né shogéri dhe sociologjia e procesit penal qé studion ményrén e funksionimit t8 organeve t& drejtésise penale dhe rezultatet sociologiike te veprimtarisé sé tyre’ Mijafton te hedhésh njé véshtrim né kriminologjiné amerikane, sociologiia e light trajtohet si njé nénfushé e kriminologjisé ge ka té bejé me rolin e forcave sociale né formulimin e ligjit penal dhe né rolin e ligjit penal né modelin e shogéris8. Ndonése edhe kriminologe francezé, si Loteja, pranojné se sociologjia penale éshté pjesé e Kriminologjisé, autoré té tjer® nxjerrin né pah lidhjet dhe dallimet ndérmjet tyre, pér sa i pérket objektit dhe metodave. Sipas kriminologut francez Gasén (Gassin) kriminologjia ka pér objekt shpjegimin e faktoréve dhe t& proceseve t& veprimit kriminal, ndérsa sociologyia penale studion aspektet e reaksionit ndaj kétij veprimi. Per sa u pérket metodave té studimit, Gaséni thekson se kriminologjia pérdor metoda té disiplinave té ndryshme, ndérsa sociologjia penale pérdor vetém metodat e saja 7. Studimet e sociologjisé penale e ndihmojné kriminologjiné té kuptojé mé miré aspekte té veprimit kriminal dhe t# personalitetit t autorit. Gjithashtu, problemet dhe mungesa e efektivitetit né sistemin © Bouizat, P; Pinate, Js vep.ecituar, 11 %Gassin, R, vepér ecitua, £26, » Poaty, 29.ag enopcogyna ¢ drejtési penale qe mund t& vihen né pah nga sociologiia, ndikejné ne personalitetin e personave kundeérvajtés. LITERATURA Begejo, S: Kriminaistika, SHBLU, Tirané, 2008 Bouzat, P. dhe Piratel, J: Traite de droit penal at de criminologie, “Dalloz", Paris, 1983, - Chadwick, K. dhe Scraton, Ph.: Critical criminology, bot. “The sage Dictionary of Criminology”, SAGE, 2001 Coleman, C. dhe Nortis.C:: Introducing criminology, Willan publishing, USA, 2001 lezi, L: Leksione nér kriminologjiné, Teknotrade LTD, Tirané, 19%. Elezi, 1: Zhi’ historic sé drejtés penale shqiptare, ALBIN, Tirané, 1977. Elezi, 1; Kacup:, $3 Haxhia, M: Komentar i Kodit penal #® Republikis sé ‘Shaipérisé, MNS, Tirané, 1997. European Judicial System, edition 2008 (data 2006) Efficiency and quality of justice, Dbotim i Késhllitt@ Europes, CEPE], Strasburg, 2008. European Sourcebook of crime and Criminal Justice Statistics-WODC, nr. 241, 2006. Farrington, D.: Understanding and preventing Youth Crime, cituar nga Muncie ne Individual positivism, bot.” The sage Dictionary of Criminology”, SAGE, 2001. Gassin, R.: Criminologie, "Dalloz’, Paris, 1988. Hagan, F:: Introduction to Criminology, Nelson Holl, Gikago, 1993. Halili, R: Kriminologiia, Prishtiné, 2008. Henry, $; Milovanovic, D: Constitutive criminology, bot. né “The sage Dictionary of Criminology”, SAGE, 2001 Hiysi, Vs The International crime Victims Survey in Albania, botwar né “The Jnterational Crime Victims Suroey in Countries in Transition”, botim UNICRI, 1, 62, Romé, 1998.36 KRIMINOLOGHIA Jan van Dijk: The ICVS and Beyond: developing a Comprehensive Set of Crime, botuar né International key issues in crime prevention and criminal justice, HEUNI, Helsinki, 2006, Kathryn Chadwik & Phil Scraton: “Criminalisation”, botuar né “The sage Dictionary of Criminology", SAGE, 2001 Kesteren, J; Mayhew, P. dhe Niewbeerta, P.: Criminal Victimisation in Seventeen Industrialised Countries, WODC, 2000, Killas, M. Precis de Criminologie, Berné, 1991 Maggy Lee: Decarceration, botuar né "The Sage Dictionary of Criminology”, SAGE, 2001 Maggy Lee: Decriminalisation, bot. né “The Sage Dictionary of Criminology”, bbotim SAGE, 2001. Mayhew, P. dhe Dijk, Ji: Criminal Vietimisation in Eleven Industriatised ‘Countries, WODC, 1997. Melaughlim, E: Anarcist criminology, bot. “The Sage Dictionary of CCeiminology”. McLaughlin, E. : Genetics, bot. “The sage Dictionary of Criminology", SAGE, 2001. McLaughlin, Ex Administrative criminology, bot. “The sage Dictionary of Criminology", SAGE, 2001 Muncie, J Biological criminology, bot. "The Sage Dictionary of Criminology”, Sage, 2001, Muncie, J: Individual positiviem, bot. “The sage Dictionary of Criminology”, SAGE, 2001. Mancie, J Official criminal statistics, bot, “The Sage Dictionary of (Criminology, Sage, 2001, Muncie, J. Radical criminology, bot. “The Sage Dictionary of Criminology”, Sage, 2001 Muncie, J. Sociological positivism, bot. “The Sage Dictionary of Criminology”, Sage, 2001. [Nuttal, C Crime and criminal Justice in Europe, botim i Keshillitté Europés, 2000. Hyrje né lriminologjt 37 Organized Crime in Europe: The threat of cybercrime, botim i Keshillit te Europes, Strasbourg, 2006. Picea, G. La criminology, Presses Universitaires de France, 2002. Sheplyski, J: Marxist criminologis, bot. "The Sage Dictionary of Criminology”, Sage, 2001, Siegel, Ls Criminology, West publishing company, USA, 1989. Stefani, G; Levasseur, G, Jambu - Merlin, Rs Criminologie et science penitentiaie, Dalloz, Paris, 1982 Zvekic, Us Criminal Victimisation in Countries in Transitio", UNICRI, na. 61, Rome:tF EASY METODAT ESTUDIMEVE KRIMINOLOGJIKE 2.1. Metodat kriminologjike dhe vecorité e tyre Metoda e studimit eshte elementi bazé i njé disipline te pavarur, Pér rjedhojé, kriminologiia, duke qené shkence © pavers, ba metodat e saja té studimit. Para se té trajtojmeé Uojet dhe vecorité ¢ metodave Kriminologiike, mendojmé se do t& ishte me interes t€ nocionin ‘metod®’ JAPIN Spas fjaloritt& shqipes s& sotme!, “me metod? nénkupfohet trésia fe parimeve teorike themelore gé shéreejné si mbeshietje shkencore pe 1 tijohur matyren dhe jetén e shogérisé ose trdsia e ményrmve dhe ¢ micteve pir te studiuar dhe pér 2 shyjeguar dicke”. Kar Qasim per metoda’ € Rerkimit shkencor kemi parasysh térésiné e procedurave gé perdor nie studiues per studimin dhe shpjegimin e nje dukurie t8 caltuas Reshtu, né kriminologii, kur flasim pér metodat ksiminologjike, kemi parasysh metodat gé zbatohen né studimet e krimit,s€kriminalitesit te autorit té krimit ose pér aspekte té vecanta te tyre. Per shumé autoré, metodat kriminologjike shkencore per ere te part jané pérdorur né giysmen e dyté te shek. XIX nga Cezare Lombrozo dhe Enriko Ferri, Por autoré t& tere, pérfaqesues t aiminologiisé kritike mendojné se kriminologiiz moderne ka lindur me punimin e Gezare Bekarist, “Dei delitti e delle pene”, 1765: Filliicht, metodat kriminologjike kané qené metoda te studimeve __ TF fairs eb estat “aan, 202,073 Trane 200277 loi xine dete un marge i183 né Ae aon Ala nga” sin Aran Cle, PARE 2005 £7324 te Gjuhesise dae + Lettrsist, TOENA, Metodat e studimeve kriminologitke 39 pozitiviste, té huazuara nga shkencat natyrore dhe synonin té njihnin problemet sociale dhe krimin, Zhvillimet e kriminologjis# dhe nevoja pér kérkime né fushén e krimit diktuan_ zbatimin e metodave té reja gé mundésonin studime sasiore dhe cilésore t& tija. ([_Metoda sasiore| pérdoret pér studimin e kriminalitetit,té autorit te krimit dhe te procesit té kryerjes sé veprés penale. Matja éshté mjet njohjeje pér metodat sasiore. Njé ndér kéto metoda @shté matja € krimninalifS8t me ane té statistikave te veprave penale, té personave - autoré té krimeve, (esoda cisorsoerdoret pér studimin e sjelljes kriminale dhe té personalitetit te autorit te krimit, por kohét e fundit pérdoret edhe pér studimin e kriminalitetit, Metoda cilésore pérdor kérkimin cilésor, domethént karakteristikat e objektit t8 studimit dhe kérkon pérvojé nga grupi i kérkimit. Pér shkak té natyrés sé vecants t# shkencave humane, pra edhe té kriminologjisé, metodat kriminologjike jan# mé té larmishme se ato gé pérdoren né shkencat natyrore. Si shkencé re, qé renditet pérkrah shkencave sociale, metodat gé pérdoren nga kriminologjia, jané 1 ngjashme me ato gé pérdoren nga shkencat e fjera sociale, madje njé pjesé e tyre jané té huazuara nga disiplina té tila, si psikologjia ose sociologjia, Por, ndérmjet metodave qé pérdoren né shkencat humane, metodat kriminologjike kané specifikat e veta gé burojné nga vecorité e kriminologjisé, si shkencé empirike dhe e zbatueshme. Né pérdorimin e metodave kriminologjike ésht# e nevojshme té mbahen parasysh dy parime bazé: objektiviteti i studimit dhe respektimyi ‘elds Se nt NE se Se earae Ne-sedimin-€ Tye dakar, Sediues duhet te jeté objektiv dhe té pasqyrojé pérfundimet e studimit né ményré reaie, Pérdorimi i metodave shkencore duhet té shérbejé pér t& mbledhur té dhéna pér aspekte t vecanta té krimit, tendencat e tija ej, por pa lejuar keqinterpretimin e tyre. Krahas objektivitetit, né studimet shkencore, studiuesit duhet té vespektojné etikén dhe té drejtat e njeriut. Ndryshe nga shkencat natyrore, kriminologjia studion sjelljen kriminale, personin gé kryen krimin, viktimén e krimit, sistemin e drejtésisé penale dhe raportet e ketij w fundit me njerézit. Pér rrjedhojé, giatt studimeve nuk mund t& zbatohen procedura qé démtojné fizikisht dhe moralisht personin. Studiuesi duhet te tregojé respekt dhe profesionalizém ndaj personit40 KRIMINOLOGIA gé interviston ose studion, si dhe té respektojé ruajtjen e fshehtésisé dhe mirébesimin e personave té studiuar ose té kontaktuar. Metodat kriminologjike nuk duhet #8 cenojné integritetin fizik dhe psikik t8 personave géstudiohen. Pér t kuptuar metodat keiminologiike duhet t& mbahen parasysh: ‘© vegoritée objektit te kriminologjisé, = logjika, © teknikat e studimeve kriminologiike Né varési 8 faktit se cili eshte objekti i_kriminol ndryshon edhe objekti i metodave kriminologjike. Per njé pjesé 18 miré té kriminologéve, Kriminologjia studion veprimin (sjelljen) kriminal(e) dhe reagimin e shogérisé ndaj krimit, prandaj metodat ike pérdoren pér kérkime rreth sjelljeve kriminale dhe vierave shkencore té mjeteve qé pérdor shogéria kundér krimit. Studim i sjelljes Kriminale éshté objekti i paré i kriminologiisé. Sjelljet Kciminale mund t# studiohen né dy méenyra: si gukuri individuale dhe si dukuri shogévore. Kur sjelijet kriminale studiohen si duk jwrdtiate perdoret termi "krim’. Krim konsiderohet veprimi individual, né kundérshtim me ligiin né fugi, i njé ose i disa personave. Né rast se sjelljet kriminale studiohen si dukuri shogérore, pérdoret termi "kriminalitet". Me két& term nénkuptojme térésiné e veprave penale 9@ jané kryer gjaté njé periudhe kohe té caktuer, né njé ose né disa vende té caktuara, Kriminaliteti éshté dukuri sasiore dhe metodat € studimit té tj, né té shumtén e rasteve, jané sasiore. Dallimi qé ekziston ndérmjet krimit, si dukari individuale, dhe kriminalitetit, si dukuri shogérore, kushtézon edhe pérdorimin e metodave t# ndryshme kriminologjike né studimin e krimit dhe te ‘kriminalitetit. Né rastin e paré pérdoren mé shumé metodat Klinike, ndérsa pér té dytin pérdoren mé tepér metodat statistikore. Megjithaté, keto metoda nuk jané té ndara, pasi, sot, pér studimin krimit shpesh pérdoren metoda sasiore. Nga ana tjetér, kriminaliteti 3 Veprat penale Klasfikohen sipas kritereve t ndryshme. Kodi penal shajptar 1 ‘lasifikon veprat penale né krime dhe kundérvae, Ne kete pjese fltet per krimet, per shkak te rendesise tyre per t'u studiuar. Metodat e studimeve leiminologitke 4 nuk duhet t8 Konsiderohet si njé shumé e krimeve individuale, pasi problemet jané mé komplekse. ‘Trajtimi i kaimit si dukuri individuale ose si dukuri shoqérore kushtézon dallime edhe né faktin se cila pjest e kriminologjisé i studion ato. Késhtu, jstudimi i krimit béhet nga mikrokriminologiia, ndérsa_studimi_i Efinaticet” beket ngs makrolsiminolocia, konce] SE ky i perdorar ne Fond SRO XVI MIB ND Jingjen 5 statistikave penal q& Japin informacione pér krimin, si dukuri shogérore e pérgjithshmes. Objekti i dyt# i metodave kriminologjike éshte studimi i mjeteve #8 luftes kundér kriminalitetit. Ky studim nuk @shté as juridik, as sociologiik, por synon t& pércaktojé vierat shkencore te kétyre mijeteve nga efikasiteti i tyre né luftén kundér kriminalitetit dhe nga zbatimi i njohjeve shkencore mbi sjelljen kriminale. Mjetet e luftés kundér kriminalitetit mund t# Klasifikohen né ijete juridike dhe mjete empirike. Mjetet juridike jané térésia e rregullave té st drejtés qe kané pér objekt luftén kundér krimit ose gé Kontribuojné né ményré 18 térthorté né kété Tufte. Kétu pérfshihen ligjet penale dhe ligjet e tiera né degé té tera t8 sé drejtés, si: e drejta civile, administrative etj. Ndérsa, mjetet empirikeS pérbéjne térésiné e procedurave institucionale (polici, giykata prokurori ef) té cilat jané { orientuara drejt luftés kundér krimit. Duke gené se kriminologiia éhté shkencé teorike dhe e aplikuar, logiika e kérkimeve kriminologiike do #2 jeté ajo e studimeve bazé ihe atyre té zbatueshme. Modeli bazé i studimeve né kriminologji éshté studimi empirik g@ kalon né tri faza’ © vézhgimi, = hipoteza, = verifkim ecanta e vézhgimit né kriminologii éshté se vézhgohet njé sjellje gé karakterizohet nga subjektivizmi i saj, kompleksiteti dhe “Gassin, R.: Criminologie, DALLOZ, Paris, 1988, £61. 5 Metoda empirike ésht# metoda e punés os prira pir tt vepruar duke u mbéshtetur vetem né vézhgimet shqisore, né pirvojén a né praktikén dhe jo né pergithesimet feorike, né njohurite e né arsyetimet shkencore. Shih, ‘Flori i shapes sé sotme’, ‘Trane, 2002, £301,a Kitt osig chvillimi historik. Format e vézhgimit jané josistematike dae té pergatitura, mé rrallé laboratorike. Ndryshe nga shkencat natyrore, te Shanat e perftuara nga vézhgimi jané sasiore dhe cilésore. Bazuar né faktet e vézhguara ngrihen hipoteza té ciat verifikohen népérmjet vézhgimit konkret te dukurist, duke pérdorur koncepte té sakta kriminologjike. Hipotezat duhet te jené specifike dhe lehtésisht t8 verifikueshmet. Né Kriminologji, verifikimi i tyre behet kryesisht me metodén e krahasimit midis grupit eksperimental dhe atij té kontrollit. Metodat e studimeve kriminologjike jané t@ ndryshme n& Kcriminologjiné e pérgjithshme dhe né até té zbatuar, pasi edhe objekti i tyre éshté i ndryshém. NE beiminologiin © pergjithshme aiken kat loje kryesore metodash: = metoda inferpretuese, — _ metoda e pérparésisé sé pérshkrimit, — metoda ¢ eliminimit té tipave té pérkufizimeve, = metoda e véshtrimit te diferencuar. Metoda interpretuese. Kur flitet pér kété metodé Kemi parasysh interpretimin e kriminalitetit, té kei mutorit te Kgimit, Interpretimi i Kriminalitetit mundéson hedhjen dre bi raportet ndérmjet kriminalitetit dhe aspekteve té vecanta, si: demografike, ekonomike, politike dhe sociale. Studimi historik, statistikor, ballafaqimi me zhvillimet demografike jané metoda té parapélgyera né kéto studime. Studimi i personave qé kryejné krimin, bazohet kryesicht né metodén e studimit té rastit individual dhe né metoda Minike; sstudimi i krimit éshté studim i detajuar i njé vepre penale konkcere dhe bazohet te studimi i dosjeve té policisé dhe t giykatés dhe mundéson studimin e aspekteve té vecanta né njé krim. Metoda e pérparésisé sé pérshkrimit. Para se t& béhet interpretimi i te dhénave, ato pérshkruhen. Ky pérshkrim duet beré me Kujdes. Réndési ka t dihet si éshté zhvilluar kriminaliteti né terési, cilat jané specifikat e tija, lojet e vecanta té krimeve dhe ‘Gassin, Rs vep.cituar, 1988, {.7 Metodat studimeve kriminologjike a autorét e tyre. Per té béré kete pérshkrim mjaftojng t& dhenat statistikore. Metoda ¢ eliminimit t& tipave té pérkufizimeve. Per pérshkrimin e kcimit pérdoren terma specifiké dhe paragitja e tyre duhet bere né bazé té vecorive shkencore me géllim gé t8 dallohen ojet kryesore te krimeve. Pér sa i pérket pérshksimit t& autoréve te Krimit, ekziston mendimi se éshté e véshtiré t& jepen pércaktime té tipave t& tyre, pasi, né vende te ndryshme, pér ta ekzistojné pércaktime te ndryshme. Prandaj, miré eshte t@ shmangen keto ércaktime dhe klasifikimi i autoréve te veprave penale té béhet mbi veprén penale qé ata kané kryer, si: viedhje, vrasje, abuzime seksuale, Metoda e véshtrimit té diferencuar. Ne studimet kriminologjike ekziston njé rregull themelore e quajtur ‘véshtrim i diferencuar”, cka nénkupton jo verém dallimet ndérmjet personit qe kryen njé vepér penale dhe ati é nuk kryen vepér penale, por edhe dallimet midis vase antoréve te veprave penale, Metodat © Kerkimeve né kriminologjiné e zbatuar varen nga qillimet gé ndjekin kérkimet e 2batueshme. Studimet e zbatueshme Kané pér objektiv té prononcohen ndaj vierés shkencore t# mjeteve té lustés kundér krimit dhe té zbulojné miete té reja jopenale. Modeli i pérgiithshém i kérkimit té kriminologjis® st zbatuar éshté anketa, diagnostikimi dhe keshillimi pér veprim. Metodat jané te ndryshme, si: kérkimet vierésuese té trajtimit t& personave qé kané kryer krime, programet e parandalimit te kriminalitetit, kérkimet pér ndryshime, té cilat kané si géllim final dhénien e rekomandimeve pér veprime dhe studimet vézhguese e aktive, 2.2 Metodat kryesore té studimeve kriminologjike Metodet kriminologjike jané t& larmishme. Né vijim po trajtojmé metodat mé té pérdorura né studimet kriminologiike: TBpouzat P. dhe Pinatel, J: Traite de droit penal at de criminologi, Dalloe, Paris, 1963, £38“ KRIMINOLOGIA 2.2.1 Metoda e vézhgimit Si né cdo shkencé tetér natyrore ose shoqérore, para se te shpjegohet njé dukuri, ajo duhet t& vézhgohet. Vézhgimi i dukurive sociale paraget vecori né krahasim me vézhgimin né shkencat atyrore, pasi Kriminaliteti éshté dukuri e ndérlikuar, ka gubjektivizmin dhe historiné ¢ ti. Keto vecori kushtézojné metoda te vecanta t& vézhgimit t ti INE shkencat e natyrés, vézhgimi i njé dukarie, pér shembull 1 njé reaksioni kimik, mund t& behet né Kushte laboratorike, né kushte te pérgatitura mé paré ose duke vézhguar njé reaksion ne ményré josistematike, Ne ndryshim nga vezhgimi i njé dukurie natyrore, vérhgimi i dukurisé sociale nuk mund t# béhet né kushte laboratorike. NE varési té objektivave qé i vé vetes njé studiues kur fillon vézhgimin, vézhgimi i dukurive kriminale mund té jape pérfundime sasiore dhe cilésore. Késhtu, nga njé studim i kr'mit t@ vrasjes mund te arrihet né t& dhéna cilésore gé kané té béjné me vegorité e ket krimi, ményrat e kryerjes s€ tj ose motivet e tija, por ai mund te studiohet edhe pér te marré té dhéna sasiore, si pér shembull: shkallén e pérhapjes sé i) né raport me popullsiné, tendencat e tija, raportin e ketij krimi me llojet etjera te veprave penale et [Né pérgjthési, metoda e vézhgimit pérdoret pér te mbledhur te dhéna rreth personit dhe personalitetit t tj. Vezhgimi i personit mund té realizohet né ményré t drejtpérdrete ose jo. Studimi i drejtpérdrejté i kriminelit mundéson mbledhjen e t& dhénave t# shumta rreth ti, vecanérisht rreth ményrés s# reagimit t# ti né situata te ndryshme, lidhjeve dhe veprimtarive qé ai ushtron etj, Realizimi i xkésaj metode paraget probleme dhe véshtirési pér personin qe vrojton. Pér shembull, duke qené mes njé grupi personash te inkriminuar, mund t€ ndodhé qé vrojtuesi te jeté i rrezikuar ose ti kkérkohet t8 kryejé veprime t ndaluara. Nga ana tjetér, t8 dhenat gé sigurohen népérmjet metodés st vrojtimit, duhet t& verifikohen népérmjet metodave te tjera Pavarésisht informacionit té detajuar pé: rastin e studiuar qé ofron pérdorimi i késaj metode, studimi i kriminalitetit duke Metodate studimeve kriminologitke 5 vézhguar gdo karim aty ku ndodh dhe kur ndodh, ésht# i pamundur té behet. Gjithashtu, metoda té tilla jo vetém mazrin kohé, por jané edhe té kushtueshme nga piképamja financiare dhe e angazhimit te personave gé do té vézhgojné. Te dhénat e njé studimi i te tillé nuk mund # pérgjithésohen, 2.2.2 Metoda e studimit té rastit individual ‘jo metodé pérdoret pér studimin e autorit té veprés penale, e cilésive t& tija, kushteve sociale né té cilat ai jeton, t& para keto nga kendvéshizimi sociologjik, psikologjik dhe kriminologjik. Teknikat e studimit t@ dukurisé individuale jané metoda cilésore. Ndér to pérmendim vézhgimin sistematik te personit, anketimin, metodén e vetéraportimit, studimin e karrierés kriminale, studimin e njé rasti konkret, studimin e njé brezi té caktuar etj. Metoda e vézhgimit sistematik t# autorit t# veprés penale. Kjo metodé synon njohjen e thellé té personalitetit t personit dhe te motiveve gé e nxitin até té kryejt veprén penale. Eshte njt metodé Klinike ku personi u nénshtrohet njé séré ekzaminimesh mjekésore, psikologiike etj. Vezhgimi éshté i drejtpérdrejté dhe rezultatet e tija mund té shérbejné edhe pér té béré krahasime ndérmjet personave qé kxyejne vepér penale dhe personave gé nuk kryejné vepér penale. Anketimi. Anketimi i personave gé kryejné vepér penale ose statistika lidhur me ta, synon té njohé njé aspekt t vecanté né njé grup té vecanté personash té tillés. Kjo metodé kérkon anketimin € njé numai té mjaftueshém personash té cilet péragjidhen né bazé te dosjeve personale te tyre ose drejtpérdrejt. Népermjet studimit individual té rasteve dhe shkallés st pranisé sé tyre né njé grup ‘& caktuar argumentohen lidhje t® ndryshme gé kané interes per kriminologjiné. Vetéraportimi. Anketa e vetéraportimit dhe e viktimizimit shérben vetém pér té njohur rastin konkret, pérvojat personale t& personit, si autor ose viktimé e njé krimi (pér kéto metoda do té fitet né vijim te kreut).46 CKRIMINOLOGHA ‘Studimi i rasteve tipike. Ne Kongresin e Dyté néérkombétar te Kriminologjisé, té mbajtur né Paris né vitin 1950, u theksua nevoja ¢ studimit t& personave qé kryejné vepér penale, veprimeve dhe rrethanave né té cilat ata veprojné. Kjo solli njé zhvillim te né metodat e studimeve kriminologjike, né studimet e rasteve individuale, duke krijuar raste tipike. Kjo mund té arrihet népérmjet studimit té karrierés kriminale ose t# biografist s# personit qé kryen krimin, népérmjet pyetjeve gé i drejtohen Kétij té fundit, studimit te dosjeve, dégiimit t2 déshmitaréve dhe leximit t# shkrimeve. Kjo metodé ndihmon né njohjen e thellé t& personit, mundéson njohjen € historisé kriminale té tj dhe te veprimtarist s¢ tj, por mbart rmezikun Qe disa te dhéna te mos jené t& sakta pér shkak t# subjektivitetit te atyre qé déshmojné ose kané shkruar rreth Kétij person. Pérdorimi i kkétyre te dhénave kérkon kujdes, pasi paraprakisht duhet t& njihet baza teorike mbi t# cilén jané bazuar autorét e kétyre studimeve dhe nése ajo éshté shkruar mbi fakte té verifikueshme. Studimi i ecurisé sé rasteve t# ekzaminuara. Sipas késsj metode, studiohet ecuria e personit né institucione, pas daljes nga ‘burgu, integrimi i tj né shogéri dhe aspekte te tera t& jets sé ty. Studime t# tilla jané te véshtira pér fu keyer, pasi duhet t& Kontrollohet kazriera kriminale e personit. Pérves késaj metode, pérdoren edhe metoda qé synojné té pércaktojné skemat e prognozés 5é autorit té keimit, pra té vlerésojné ndryshimet e krimit dhe t prirjes pér krim te nje person i caktuar. Studimi i personave qé kané kryer vepra penale, sipas brezit té cilit i pérkasin, Kjo éshté njé metode studimi gé synon t8 studiojé personat gé kant kryer vepra penale, qé kané lindur né njé periudhé kohe té njejte, qé jané denuar né te njejtén periudhé ose q@ jané liruar né 48 njejten Kohé. Qellimi i késaj metode eshtd t& japé vecorité € Kriminalitetit né raport me té Herét ose me pjesé te caktuar te popullsisé. Pér kéte mund t# pérdoren te dhénat arkivore rreth kétyre personave. Né pérgiithési, statistikat pér personat qé kané kryer vepra penale, jané bazuar né dosje kriminologiike q® pérmbajné t¢ dhéna té ndxyshme, té pérgjithshme, kriminologjike dhe sociologjike, té dhéna te pérftuara nga ekzaminimet mjekésore ef}. Keto t@ dhena kané vleré pér t# njohur raste konkrete, por ato bazonen né njé numér Metodat ¢ studimeve kriminologiike a té kufizuar rastesh. Té dhénat e mbledhura nuk mund té shtrihen pér té giithe te denuarit dhe ballafaqimi i tyre kerkon te kryhen studime ppér personat qé nuk jané kriminelé’ Njohja e autorit té krimit dhe e situatés parakriminale. Kjo metodé synon njohjen e vecorive t& personalitetit, té motiveve, te veprimeve qe e cojné personin né krim, t# faktoréve qé kané ndikuar etj, Rendési i kushtohet edhe situates né te cilen ka vepruar personi, si: veprimeve pérgatitore, mjeteve t& pérdorura, personalitetit te viktimes et ‘Metoda e studimit té rastit individual, pavarésisht nga forma e pérdorur, ka disa pérparési, por edhe mangési. Nepérmijet késaj metode mblidhet njé informacion i larmishém dhe cilésor. Personi Konkret njihet mé miré dhe arrihet té pércaktohet njé trajtim objektiv dhe i sakte i tj. Nga piképamja e pérmbajtjes, kjo metodé nuk mban parasysh vecoritt e kriminalitetit gjaté njé periudhe dhe lidhjet sjelljes sé autorit te krimit me faktorét sociale. Pér sa i perket aspektit financiar, kjo metodé eshte e shtrenjté, pasi kérkon angazhimin e njé ‘grupi specialistésh pér njé rast te vetém. 2.2.3 Metoda Kinike Metoda Klinike éshté zbatuar pér heré t& paré né fushén penitenciare (té burgjeve) né Amerikén Latine, né Buropé dhe né vendet anglosaksone. Me pas ajo filo, te pindoret ne fushén_ 2 drejtésisé duke synuar _SbRayjen ¢ arestuarve para se zhvillohet procesi giygésor. Kriminologw Pinatel (jean Pinatel), né veprerre ti? Sell raste té pérdorimit té késaj metode né vende té ndryshme, si: Belgjiké, Francé, Holandé, SHBA, Suedi. Zbatimi i késaj metode né fushén e drejtésisé diktoi nevojén e njé reforme ligjore né kodet procedural penale té shumé vendeve ku Kriminologjia kinike ka njohur zhvillime dhe zbatime. Reforma synonte té rregullonte liojet e ekzaminimeve (mjekésore, psikologjike, 48 situatés familjare et), t@ pércaktonte organet gé duhet té kryenin kéto ekzaminime dhe fushén e zbatimit té tyre. ® Bouizat, P. dhe Pinal, vep. e cituar, 1963, £3637 Po aty, f 402-404a KRIMINOLOGHA, Metoda Klinike synon t& pércaktojé ‘giendjen ¢ rrezikshume’ te pr Jo ndihmon né pércaktimin e ményrés st trajtimit #8 personit me géllim é ai té mos kryejé mé krime. Pérdorimi i metodés Klinike béhet né Klinika t8 vecanta ku ‘krimineli ose personi qé ka premisa t& theksuara pér te kryer kxim, trajtohet sipas njé procedure té caktuar. Trajtimi i personit kalon né pesé faza: ekzaminimin mjekésor, psikologjik, social; pércaktimin ¢ diagnozés; prognozén sociale; realizimin e programit té trajtimit dhe pérgiithésimin dhe nxjerrjen e pérfundimeve. Gjaté pérdorimit t késaj metode pérdoren edhe metoda t# fera, si: vézhgimi, interpretimi dhe eksperimentimi Gjaté vézhgimit synohet t& mblidhen sa mé shumé t# dhéna pér format e veprimtarisé kriminale, personalitetin, faktorét qé kané ndikuar né formimin e personalitetit, faktorét qé ndikuan né kalimin né krim. Studimi éshté shumédisiplinar dhe rezultatet varen nga drejtimi i ekipit, pérbérja profesionale e ti, larmishméria e ekspertéve dhe shkalla e bashképunimit té tyre. Réndési kané edhe kushtet né te cilat zbatohet kjo metodé: Interpretimi i té dhénave té mbledhura gjaté fazés se paré paraqet véshtirési interpretimi, pasi secili anétar i grupit ben interpretimin e te dhénave té mbledhura né kuadér té disiplines & ai pérfaqéson, por kéto te dhéna duhet t# mblidhen dhe te interpretohen né njé perspektivé te pérgjithshme me géllim qé t& percaktohet diagnoza kriminologjike dhe program i trajtimit té personit. Zbatimi i programit té trajtimit Eshté njé formé eksperimenti qé duhet te jeté individual. Gjaté zbatimit te tj duhet t# respektohen garancité shkencore dhe té ushtrohet kontroll i vazhdueshém gjaté agjithé kohés. Edhe kjo metodé éshté e shtrenjt# dhe nuk mban parasysh faktorét socialé, ekonomiké, ndikimin e tyre te personi dhe ndihmén gé shogeria mund té japé né riintegrimin e tj Metodat e studimeve kriminologyike 9 2.24 Metodae anketés dhe e intervistés Metoda e anketés dhe ¢ intervistés perdoret studimet e sotme sociale, politike dhe ekonomike. Pérvoja botérore dhe shqiptare sjellin shembuj té shumté t# anketave te zhvilluara pér zgiedhjet, pér tregues t ndryshém ekonomiké, pér problemet e punésimit efj, Kjo metodé pérdoret me sukses pér mbledhjen e te dhénave pér_krimin dhe kriminalitetin, pér autorét e krimit, pér moshén, pér pozitén sociale dhe arsimimin e tyre, pér viktimat e krimit dhe masat gé ka marré shogéria pér tu mbrojtur nga krimi ej, Anketimi mund té kryhet me gojé, me shkrim, né kontakte te drejtpérdrejta me personin ose me telefon. Realizimi i tij Kérkon njé pérzgjedhje t@ grupit t@ personave qé do t& anketohen, sipas disa kxitereve t& pércaktuara rigorozisht. Kur kriteret nuk pércaktohen sakté, rezultatet e pérftuara nga anketa ose intervista nuk do té pasqyrojné realitetin. Intervista mund té jeté e strukturuar, kur paraprakisht jané hartuar pyetjet standarde ose e pastrukturuar, kur intervistuesiflet lirshém dhe né pérgjithési pér njé problem. Né fushén e kriminologjisé, anketat dhe intervista mé té shpeshta zhvillohen pér te njohur aspekte t# veganta té pérfshirjes st té dénuarve né krime, lidhur me trajtimin e tyre; anketohen viktimat pér té njohur shkallén e viktimizimit té tyre. Me gjithé anét pozitive é pérdorimit té késaj metode, t8 dhénat e mbledhura prej saj kané nevojé té verifikohen me ané té metodave té tjera kriminologjike. 225 Metoda e eksperimentit, e krahasimit dhe e matjes Metoda eksperimentale pérdoret shpesh né shkencat natyrore E vecanta e saj éshtt se eksperimenti mund t& pérséritet sa heré te déshirojmé dhe né kété ményré mund t& vézhgojmé aspekte te vecanta 18 njé dukurie, Né shkencat humane dhe sidomos né kriminologji pérdorimi i késaj metode éshté mé i véshtiré pér arsye se krimi nuk mund té prodhohet né kushte laboratorike dhe se nuk mund té béhen eksperimente me njeriun sa heré duam ne Megiithaté, metoda eksperimentale po pérdoret né kriminologji duke provokuar artificialisht né njé mjedis social dhe jo né laborator njé tip50 KRIMINOLOGIIA té caktuar sjelljeje me qillim qé té analizohen reagimet dhe té vertetohen hipoteza té ndryshme. Realizimi i eksperimentit pérmban tri elemente: 4) agjedhjen e rastésishme t& subjektit, b) grupin gé do #8 kontrollojé ose do t2 krahasoje te dhénat, ©) pércaktimin e kushteve #2 eksperimentit Né pérgiithési, kjo metodé pérdoret pir te marré té dhéna pér sjelljen dhe reagimet e personave né situata t# ndryshme. Realizimi i saj behet népermjet rodtjes artificiale te proceseve ose té veprimeve dhe ngacmimeve té jashtme. Pas ngacmimit, vézhgohet ményra € reagimit té personit né njé situaté te tille, mblidhen t& dhéna rreth sjelljes st ij, kryesisht sjelljes sé personit dhe, m& pas, nxirren pérfundime. Vierésimet pér kéteé metode jané kontradiktore. Disa kriminolegé ¢ vierésojné eksperimentin si mjet té shkélgyer t8 kontrollit te faktordve t8 cilét mund té ndikojné bazueshmeriné e brendshme té studimeve dhe se studiuesit do t# jent né gjendje te kontrollojné qé né fillim faktoré té cilet mund té cenojné bazueshmériné e studimit te tyre”, ‘Kjo metodé eshte relativisht e shpejté pér té mbledhur té dhéna, ndérkohé gé autoré té tere theksoiné ajo eshte e shtrenjté, manipulon jettn e njerézve dhe rezultatet kérkojné njé kohé t€ gjaté pér tu verifikuar. Metoda e eksperimentit éshté kritikuar, sepse ajo nxit artificialisht dukuri dhe sjellje jo t& mira, Probleme t@ Yera kane té byjné me gjetjen e kushteve dhe té subjekteve t& pérshtatshme, Céshtje té etikés jané té pranishme, pér aq kohé sa né eksperiment jané pérfshiré qenie njerézore, Ajo mund te pérbejé njé rast t8 cenimit 8 dinjitetit t# personit. Nga ana tjetér, t# dhénat g& mblidhen kané nevojé té verifikohen. Njé nga t metat e saja kryesore eshte artificialiteti i saj. Duke dashur té Kontrollohen faktorét shkaktaré te njé sjellie, shpesh, gjate eksperimentit, krijohen grupe dhe kushte jotipike q@ mund t& shkaktojné pérfshirjen e njé popullsie mé te madhe. 1 Hagan, F Introduction to Criminology, Ctkago, 1993.45 » Siegel, L: Criminology, West publishing company, 1989, £48. Metodat e studimeve kriminologiike 51 Pervoja amerikane njeh raste t& pérdorimit té kétij lloj eksperimenti. Njé ndér to éshté aj i zhvilluar nga Filip Zimbardo (1973), i ili improvizoi njé model burgu ku studentét, té ndaré né dy grupe, morén pérkatésisht rolin e gardianéve dhe t& burgosurve Sipas F. Zimbardosé, brenda pak ditésh shumica e personave g& morén pjesé né eksperiment, nuk dallonin se ku mbaronte realiteti dhe ku fillonin rolet e ojés!. Eksperimenti pérfundoi, pasi u vu re se gardianét u béné tepér agresivé, kurse studentét gé Iuanin rolin e te burgosurve, u béné pasivé dhe u armigésuan me njéri - tetrin. 2.2.6 Metoda statistikore ‘Metoda statistikore éshté e pérhapur né studimet sociale dhe Kcriminologiike. Népérmjet saj sigurohen t& dhéna pér shkallén pérhapjes sé kriminalisetit, strukturén, dinamiken e ti, karakteristikat socialo - kriminologiike t& personave t# pérfshiré né krim etj. Ne shkencat sociale dhe né kriminologji njihen disa metoda statistikore, dé t& cilat jané: © metoda e nunerit t8 madh, Metoda e numrit mé té madh né studimin e kriminalitetit kkérkon pérfshirjen e njé numri t# madh rastesh pér studim. Sa mé i madh té jeté ky numeér, aq mé t& sakta do té jené rezultatet dhe, pér rrjedhojé, pérfundimet dhe rekomandimet do te jené objektive. Por studimi rast pas rasti i kriminalitetit né njé vend &shté i véshtiré. Ai kérkon pérgatitje t& miré paraprake, kohé, burime njerézore dhe éshié i kushtueshém. Metoda e mostrés ose e modelit pérdoret pér te kapércyer kétt véshtirési. Sipas késaj metode, pérzgjidhet njé numér rastesh mé tipike, né bazé té te cilave behet pérgiithésimi, Per shembull, pér t@ © Hagan, Fa vep. e atuar, 45 dhe Petjohn, Ts Psikologia, Njé hyre koncite, LILO, 1996, 565.566. 1 mieemicerema, 4 a / © metoda e korrelacionis, “er MWA : + metodae mesatares. a Q YP :KRIMINOLOGA studiuar masat ¢ marra nga shtetasit pér t'u mbrojtur nga krimi, pyeten persona t grup-moshave, sekseve dhe pozités sociale t& Aaryshme, njeréz te biznesit ose jo, me banim né qendér ose ne eriferi t8 qytetit Pek i studimit mund t& zgjidhet né bazé 1 njé plani paraprak ose né menyré té rastit. Metoda e korrelacionit pérdoret gjerésisht né studimet e sotme kriminologjike. Sipas késaj metode, studimi i lidhjeve, i ndikimeve t# vierave t njé treguesi mundéschet nga vierat e njé treguesi tetér Korrelacioni mund t jeté pozitiv, kur vlera e larté e njé treguesi Gikton viera té larta te treguesi tjetér dhe negativ, kur vlerave té larta te njé treguesi u pérgiigien viera te uléta t# treguesit Hetér. Ne pérgiithési, shkalla e lidhjes ndézmjet ketyre dy vlerave shprehet me bjé Koeficient gé varion nga +1 tek -1, pra nga korrelacionet pozitive tek ato negative. : Né kriminologji pérdoret edhe studimi i korrelacionit ndérmjet disa treguesve, pér shembull, studimi i moshés sé te denuarve me tregues té tere, si: arsimi, seksi, pérvoja kriminale, Ioji i veprés penale mé t& pérhapur, ose behet analiza Korrelative pér #€ njohur Fdikimin e rrethanave familjare ose t& fémijérisé sé véshtire te formimi i njé personaliteti qé arrin te kryejé krim, Metoda e mesatares. Te dhénat e dala nga studimet statistikore te kaimit dhe t8 kriminalitetit mund té jepen né shifra absolute ose me pérqindje. Ato mund t paragiten né tabela, diagrame, grafikt eb. Pér t& pasur né tablo t qarté pér véllimin e kriminalitetit dhe tendencat e tija pérdoret edhe koeficienti i kriminalitetit qe tregon numrin e krimeve pér 10 mijé ose pér 100 mijé banoré. Pérveg pérpartsive dhe t& metave t# sipérpérmendura, kjo metodé ka’ si pérparési krijimin e shpejié t& njé tabloje pér Kriminalitetin dhe aspekte té vecanta té tija, por interpretimi i t€ dhénave kérkon kujdes, Metodat ¢ studimeve kriminalogythe 3B 227 Statistikat zyrtare pér krimin dhe kriminalitetin Ideja e mbledhjes sé statistikave té krimit né nivel kombétar daton vitin 1778, kar Xheremi Bentami (Jeremy Bentham) sugjeroi qé te dhénat e policisé, té giykatave dhe te instituteve t& denimit (te chéna té tlla jané mbledhur gé né mesjeté) té mblidhen né ményré té centralizuar dhe t# pérdoren pér té matur shendetin moral t8 njé shteti®, Statistikat e para kombétare pér krimin jané prodhuar né Francé né fillim t8 shek. XIX dhe merita i takon sociologut belg Adolf Ketéle (Adolph Quetelet, 1796-1874) dhe F. Geri dé Shampnef (Francas Guerry de Champneuf, 1802-1866). Ketdleja studioi krimin né Belgjike dhe né Francé gjaté periudhés 1826-1830 dhe botoi statistikat e para kombétare né vitin 1842, Ai u bazua te statistikat penale té policisé dhe té giykatave. Duke qené se keto statistika léné jashté vetes njé pjest te krimit, até gé njihet né kriminologii ‘shi erret’ it, Lakasonji (Laccasogne, 1834-1924) dhe Tardeja (Tarde, 904) themeluan analizén statistike duke béré nj vézhgim me te ploté te kriminalitetit. Sé bashku me Enriko Ferrin dhe Emile Durkheimin ata konsiderohen si themelues t& sociologiisé kriminale’* he te statistikés penale. Né Angli dhe né Uells, policia ka'mbledhur te dhéna pér krimin gé né vitin 1876, ndérsa né SHBA prej vitit 19308 Edhe né ditét tona, sa heré flitet pér kriminalitetin né njé vend té caktuar, njerézit u referohen statistikave zyrtare, madje, né studimet e ndryshme kriminologiike, kéto statistika vlerésohen si mé 48 saktat Statistikat zyrtare 18 kriminalitetit jané statistika penale g& mbahen nga organe shtetérore dhe pérdoren si tregues té zhvillimit te kriminalitetit gjaté njé periudhe kohe t& caktuar né njé vend te caktuar. Mes kriminologeve ka pasur debate t8 gjata pér faktin sesa reale jan€ statistikat zyrtare dhe se cilat nga statistikat kané me shumé vleré, ato 18 policisé apo ato té giykatave. Né shek. XIX +3 Willians, K: Textbook on criminology, Oxford, 2001, £75. Picea, G: La criminology, Presses Universitaires de France, 2002 30 28 Muncie, J: Oficial criminal statistics, bot. "The sage Dictionary of Criminology”, 2001, £195