2η Εργασία

ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΛΛΙΑΣ

Επόπτης Καθηγητής: Γεώργιος Στείρης

ΑΘΗΝΑ 2020
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Περιεχόμενα…………………………………………...……………….σελ.2
Εισαγωγή……………………………………………………………….σελ.3
Ακινάτια φιλοσοφία και φυσικό δίκαιο………………………………σελ.3
Η φυσική κατάσταση κατά τον Χομπς…………………….…………σελ.5
Χομπς και Ακινάτης ομοιότητες και διαφορές………….………….. σελ.6
Βιβλιογραφία...………………………………………...……………….σελ.8
Εισαγωγή
Στην παρούσα εργασία θα εξετάσουμε την έννοια του φυσικού δικαίου, υπό το πρίσμα
και την φιλοσοφία του Θωμά Ακινάτη. Ενός φιλοσόφου ο οποίος προσπάθησε να
υπερκεράσει της διαφορές ανάμεσα στην Αριστοτελική φιλοσοφία και τον
Χριστιανισμό1. Συνταιριάζοντας δύο διαφορετικές κοσμοθεάσεις. Δημιουργώντας ένα
νέο ισχυρό φιλοσοφικό ρεύμα που θα επηρεάσει ολόκληρο τον δυτικό πολιτισμό, ακόμα
και αιώνες αργότερα τον «χριστιανικό αριστοτελισμό». Παράλληλα θα πραγματοποιηθεί
ανάλυση, για την σχέση του φυσικού δικαίου, με τα υπόλοιπα τρία δίκαια της Ακινάτιας
φιλοσοφίας. Και η θέση του για ζητήματα όπως η σχέση ηθικής, δικαίου και πολιτικής.
Σε δεύτερο στάδιο θα παρουσιαστούν οι βασικοί πυλώνες τις φιλοσοφίας του Χομπς, η
οποία βασίζεται στην θεωρία της αιώνιας κίνησης 2, και η οποία ανατρέπει την
γενικευμένη θεωρία που επικρατούσε κατά τον Μεσαίωνα, αυτή του φυσικού δικαίου.
Ενώ θα ακολουθήσει η σύγκριση ανάμεσα σε Χομπς και Ακινάτια φιλοσοφία. Και θα
παρατεθούν οι ομοιότητες και οι διαφορές, των δύο αυτών αντιλήψεων και φιλοσοφικών
θεάσεων.

Ακινάτια φιλοσοφία και φυσικό δίκαιο

Σύμφωνα με τον Ακινάτη υπάρχουν τέσσερα είδη δικαίου, το αιώνιο, το φυσικό, το θετό
και το θείο και αντίστοιχα ο αιώνιος νόμος, ο φυσικός νόμος, ο θεϊκός θετός νόμος και ο
ανθρώπινος θετός νόμος3, τα οποία βασίζονται και πηγάζουν από τον λόγο4 του οποίου
πηγή είναι ο ίδιος ο θεός . Ο λόγος είναι αυτός που μας προτρέπει σε συγκεκριμένα είδη
εμπρόθετων πράξεων και μας αποτρέπει από άλλες. Οι ακούσιες πράξεις δεν
λαμβάνονται υπόψιν ως μέτρο ηθικής5. Κατά τον Ακινάτη το ανθρώπινο ον έχει έμφυτη
την τάση προς το καλό, και είναι αυτό το οποίο αποζητά η ανθρώπινη ψυχή ώστε να
υπερβεί την πρόσκαιρη φθαρτότητα του υλικού κόσμου και να ενωθεί με τον Θεό. Μέσα
από αυτό το πέρασμα πραγματοποιώντας ενάρετες και ηθικές εκούσιες πράξεις, ο
άνθρωπος οδηγείται στην ολοκλήρωση και την ευδαιμονία6.

1
Αθανασόπουλος, Κωνσταντίνος. Η Φιλοσοφία στην Ευρώπη από τον 6ο έως τον 16ο αιώνα, τ. Α΄, ΕΠΟ
22. Πάτρα: ΕΑΠ, 2008, σελ.131
2
Μολύβας, Γρηγόρης. Η Εποχή του Διαφωτισμού (17ος-18ος αιώνας), τ. Β΄, ΕΠΟ 22. Πάτρα: ΕΑΠ,
2000,σελ.109
3
Αθανασόπουλος, Κωνσταντίνος. Η Φιλοσοφία στην Ευρώπη από τον 6ο έως τον 16ο αιώνα, τ. Α΄, ΕΠΟ
22. Πάτρα: ΕΑΠ, 2008, σελ.130
4
Στείρης, Γεώργιος. «Η πολιτική σκέψη του Θωμά Ακυινάτη: συνοπτική επισκόπηση.» Στο Thomas
Latinus – Thomas Graecus: Ο Θωμάς Ακυινάτης και η πρόσληψή του στο Βυζάντιο, επιμ. Χαράλαμπος
Δενδρινός και Γιάννης Α. Δημητρακόπουλος. Αθήνα: Άρτος Ζωής, υπό έκδοση,σελ.4
5
Αθανασόπουλος, Κωνσταντίνος. Η Φιλοσοφία στην Ευρώπη από τον 6ο έως τον 16ο αιώνα, τ. Α΄, ΕΠΟ
22. Πάτρα: ΕΑΠ, 2008, σελ.129
6
Aquinas, Thomas. Summa Theologiae (απόσπασμα) μτφρ. Γ. Στείρης, σελ.2
Το φυσικό δίκαιο κατά τον Ακινάτη, πηγάζει από την ίδια την φύση του ανθρώπου, η
οποία είναι θεϊκό δημιούργημα7. Το φυσικό δίκαιο εντάσσεται στο αιώνιο δίκαιο, από το
οποίο πηγάζουν οι αιώνιοι νόμοι του σύμπαντος και συνιστά τη βάση της ηθικής και της
πολιτικής. Εξειδικεύεται όμως στην ανθρώπινη φύση και ζωική φύση, τις αρετές και τα
πάθη από τα οποία διέπονται τα ανθρώπινα όντα, αλλά και από την έλλογη φύση των
ανθρώπων, με την οποία μας έχει προικίσει ο Θεός 8. Ο άνθρωπος εξ αίτιας της έλλογης
φύσης του. Είναι αυτός ο οποίος μπορεί να διαφοροποιηθεί εν μέρη από τους φυσικούς
νόμους, που ισχύουν για τα υπόλοιπα έμβια όντα, αλλά δεν μπορεί να ξεφύγει. Σύμφωνα
με τον Αυγουστίνο τον οποίο ακολουθεί πιστά εδώ ο Ακινάτης «το αιώνιο δίκαιο είναι ο
υπέρτατος λόγος προς τον οποίο πρέπει να συμμορφωνόμαστε» 9. Και για αυτό δεν
μπορούμε να το παραβούμε μιας και αποτελεί τον λόγο του Θεού. Το φυσικό δίκαιο είναι
η συμμετοχή του αιωνίου δικαίου στο λογικό υποκείμενο. Το φυσικό δίκαιο ο άνθρωπος
μπορεί να το καθορίσει μέσα από το θετικό ή ανθρώπινο δίκαιο. Σύμφωνα με τον
Ακινάτη το Θετικό ή ανθρώπινο δίκαιο έρχεται να συμπληρώσει και να εξειδικεύσει το
φυσικό δίκαιο αλλά να καθορίσει τι αποτελεί παρέκκλιση αυτού. Στην καθημερινή
κοινωνική ζωή10του ανθρώπου. Θέτοντας και καθορίζοντας το πλαίσιο των ποινών αλλά
και τις ποινές συμμόρφωσης και σωφρονισμού που θα επιβληθούν. Όταν παραβεί το
έλλογο ον, το φυσικό δίκαιο και τους νόμους του11. Ενώ το θείο δίκαιο είναι το δίκαιο
εκείνο το οποίο μας έχει δώσει ο θεός ως προς την σωτηρία μας. Το οποίο λειτουργεί σαν
οδοδείκτης της πορείας μας πάνω στην γη. Και μας έχει δοθεί μέσα από την Καινή και
Παλαιά διαθήκη. Ο Λόγος ύπαρξης του Θεϊκού δικαίου, έγκειται στο ότι ο άνθρωπος
μπορεί να νομοθετεί σύμφωνα με το θετικό δίκαιο τους επιγείους νόμους. Ωστόσο δεν
μπορεί να ερμηνεύσει, να νομοθετήσει και να κατανοήσει υπερβατικές εσωτερικές
ενέργειες, όπως και την βούληση του θεού12.
Το δίκαιο αποτελεί σύμφωνα με τον Ακινάτη ένα είδος λόγου το οποίο καθορίζει και
κινεί τις ηθικές πράξεις του ανθρώπου, από τις οποίες καθορίζεται η ζωή του. Σαν ηθικές
πράξεις λαμβάνονται υπόψιν μόνο αυτές στις οποίες το άτομο δρα ενεργά. Και οι οποίες
λογίζονται σαν εκούσιες. Ζητούμενο κατά τον Ακινάτη είναι η μεσότητα 13, ο οποίος
ακολουθεί και εδώ τον Αριστοτέλη. Δηλαδή η χρήση της λογικής με μέτρο, η οποία θα
μας οδηγήσει σ ’έναν ενάρετο βίο, μακριά από τα πάθη. Ενώ πιστεύει ότι η εφαρμογή
του δικαίου οδηγεί στην ειρήνη και την δικαιοσύνη και προάγει την Αρετή,
δημιουργώντας μια ενάρετη κοινωνία14. Ο Ακινάτης θεωρεί ότι η ψύχη έχει μια έμφυτη
ροπή προς το καλό και την Αρετή. Ενώ για την πολιτική πιστεύει ότι ο άνθρωπος είναι
7
Aquinas, Thomas. Summa Theologiae (απόσπασμα) μτφρ. Γ. Στείρης, σελ.3
8
Στείρης, Γεώργιος. «Η πολιτική σκέψη του Θωμά Ακυινάτη: συνοπτική επισκόπηση.» Στο Thomas Latinus
– Thomas Graecus: Ο Θωμάς Ακυινάτης και η πρόσληψή του στο Βυζάντιο, επιμ. Χαράλαμπος Δενδρινός
και Γιάννης Α. Δημητρακόπουλος. Αθήνα: Άρτος Ζωής, υπό έκδοση, σελ.6
9
Aquinas, Thomas. Summa Theologiae (απόσπασμα) μτφρ. Γ. Στείρης, σελ.5
10
Στείρης, Γεώργιος. «Η πολιτική σκέψη του Θωμά Ακυινάτη: συνοπτική επισκόπηση.» Στο Thomas Latinus
– Thomas Graecus: Ο Θωμάς Ακυινάτης και η πρόσληψή του στο Βυζάντιο, επιμ. Χαράλαμπος Δενδρινός
και Γιάννης Α. Δημητρακόπουλος. Αθήνα: Άρτος Ζωής, υπό έκδοση, σελ.5
11
Aquinas, Thomas. Summa Theologiae (απόσπασμα) μτφρ. Γ. Στείρης, σελ.3
12
Aquinas, Thomas. Summa Theologiae (απόσπασμα) μτφρ. Γ. Στείρης, σελ.5
13
Αθανασόπουλος, Κωνσταντίνος. Η Φιλοσοφία στην Ευρώπη από τον 6ο έως τον 16ο αιώνα, τ. Α΄, ΕΠΟ
22. Πάτρα: ΕΑΠ, 2008, σελ.130
φύση κοινωνικό και πολιτικό όν. Θεωρεί ότι κάποιοι άνθρωποι είναι γεννημένοι ως
κυβερνήτες και ότι, όταν δοθεί η εξουσία σε αυτούς μόνο καλό προκύπτει για την
πολιτεία. Ενώ η σωστή διακυβέρνηση πραγματοποιείται βάση λογικής και όχι
συναισθημάτων και από εκεί πηγάζει η δικαιοσύνη. Η μοναρχία για τον Ακινάτη είναι το
ιδανικό πολίτευμα. Το οποίο είναι πιο κοντά στη εικόνα του Θεού, ο οποίος είναι ο
μοναδικός άρχων των ουρανών. Παρόλα αυτά όταν η μοναρχία μετατραπεί σε τυραννία
και παραβιάζονται το φυσικό ,θετικό δίκαιο και οι ανθρώπινοι νόμοι. Τότε ο πολίτης έχει
το δικαίωμα της ανυπακοής 15 της δολοφονίας και της ανατροπής της τυραννίας.

Η φυσική κατάσταση κατά τον Χομπς

Στο κοινωνικό συμβόλαιο ο Χομπς διατυπώνει τις πολιτικές και φιλοσοφικές θέσεις του.
Οι οποίες θα οδηγήσουν στην κοινωνική ευημερία και την ευταξία 16. Ο Χομπς
χαρακτηρίζεται σαν εμπειριστής και απορρίπτει ότι δεν μπορεί να τεκμηριώσει, και
οτιδήποτε ανήκει στο φαντασιακό17. Πιστεύει ότι το άτομο μεμονωμένα είναι η προβολή,
ολόκληρης της κοινωνίας. Ενώ όπως διατυπώνει στο Λεβιάθαν, η προτιμότερη μέθοδος
ώστε να γνωρίσεις τους άλλους είναι το «γνώθι σαυτόν» 18. Είναι θεμελιωτής της
θεωρίας της κίνησης στην πολιτική και στην φιλοσοφία. Διατυπώνει ότι η παύση αυτής
ισούται με θάνατο19. Ενώ παράλληλα θεωρεί την επιθυμία ως κίνηση. Θεωρεί τον
άνθρωπο κατά φύση βίαιο.20 Ο οποίος άγεται και φέρεται από τις επιθυμίες του. Ύψιστη
επιθυμία για τον άνθρωπο είναι η συνεχής κίνηση, η οποία του δίνει ζωή, και η παύση
αυτής είναι ο μεγαλύτερος φόβος του, διότι σημαίνει τον θάνατο. Ο Χομπς μέσα από την
θεωρία του περί ¨κοινωνικού συμβολαίου¨ διατυπώνει την θέση του ότι το κάθε άτομο
μπορεί να εγκαταλείψει την προδιάθεση που έχει για την βία και την αυτοδικία, αρκεί να
λάβει τις κατάλληλες διαβεβαιώσεις και εγγυήσεις, ότι κανείς δεν θα στρέψει τα όπλα
εναντίων του και να απειλήσει την εξουσία του 21. Η επιθυμία για εξουσία κατά τον
Χόμπς είναι η κινητήριος δύναμη, και η δύναμη που πηγάζει από αυτή, είναι εκείνη του
διασφαλίζει τα κεκτημένα του ανθρώπου και την ευημερία του. Η εξουσία ισούται με
ασφάλεια και το πηγάζει από το αίσθημα τις αυτοσυντήρησης. Για αυτό και ο άνθρωπος
έχει την προδιάθεση να την προστατέψει με κάθε μέσο, οδηγούμενος στην αυτοδικία 22. Η
να τη παραχωρήσει σε μια ανώτερη δύναμη ή θεσμό, ο οποίος θα του διασφαλίζει την
14
Στείρης, Γεώργιος. «Η πολιτική σκέψη του Θωμά Ακυινάτη: συνοπτική επισκόπηση.» Στο Thomas Latinus
– Thomas Graecus: Ο Θωμάς Ακυινάτης και η πρόσληψή του στο Βυζάντιο, επιμ. Χαράλαμπος Δενδρινός
και Γιάννης Α. Δημητρακόπουλος. Αθήνα: Άρτος Ζωής, υπό έκδοση, σελ.6
15
Στείρης, Γεώργιος. «Η πολιτική σκέψη του Θωμά Ακυινάτη: συνοπτική επισκόπηση.» Στο Thomas Latinus
– Thomas Graecus: Ο Θωμάς Ακυινάτης και η πρόσληψή του στο Βυζάντιο, επιμ. Χαράλαμπος Δενδρινός
και Γιάννης Α. Δημητρακόπουλος. Αθήνα: Άρτος Ζωής, υπό έκδοση, σελ.8
16
Στυλιανού, Άρης. Θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου. Αθήνα: Πόλις, 2006, σελ.78
17
Μολύβας, Γρηγόρης. Η Εποχή του Διαφωτισμού (17ος-18ος αιώνας), τ. Β΄, ΕΠΟ 22. Πάτρα: ΕΑΠ, 2000,
σελ.109
18
Στυλιανού, Άρης. Θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου. Αθήνα: Πόλις, 2006, σελ.89
19
Μολύβας, Γρηγόρης. Η Εποχή του Διαφωτισμού (17ος-18ος αιώνας), τ. Β΄, ΕΠΟ 22. Πάτρα: ΕΑΠ, 2000,
σελ.109
20

21
Μολύβας, Γρηγόρης. Η Εποχή του Διαφωτισμού (17ος-18ος αιώνας), τ. Β΄, ΕΠΟ 22. Πάτρα: ΕΑΠ, 2000,
σελ.111
22
Στυλιανού, Άρης. Θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου. Αθήνα: Πόλις, 2006, σελ.92
ευημερία και θα εγγυάται για αυτήν, ως ο μοναδικός και νόμιμος θεσμός στη χρήση βίας.
Όπως το Κράτος ή Μονάρχης23. Οι οποίοι θα εγγυόνται την τήρηση των συμφωνηθέντων
δια μέσου της δύναμης και της εξουσία του σπαθιού 24. Διότι ουδείς δεν είναι
διατεθειμένος να παραχωρήσει την εξουσία του, εάν γνωρίζει ότι σε περίπτωση μη
τήρησης τους θα υπάρχει ατιμωρησία. Έτσι το άτομο παραχωρεί ολόκληρη την εξουσία
του σε μια απόλυτη και παντοδύναμο αρχή, η οποία παρόλα αυτά δεν έχει δικαίωμα
λόγου και επιρροής στον ιδιωτικό χώρο, όταν δεν συμβαίνει κάτι έκνομο.
Οι άνθρωποι οδηγούνται στο κοινωνικό συμβόλαιο σύμφωνα με τον Χομπς εξ αιτίας της
φυσικής κατάστασης που τους διέπει. Ο άνθρωπος είναι εγωιστικό ζώο, επιζητά την
ευημερία και την ευδαιμονία. Και καταλήγει στην δημιουργία κοινοτήτων, επειδή δεν
θέλει να πεθάνει βίαια. Επομένως δεν είναι κοινωνικό όν, δεν έχει καμία αλτρουιστική
και ανιδιοτελή επιθυμία. Είναι εκ γενετής και εκ φύσεως βίαιος , με καμία ειρηνική
προδιάθεση προς τρίτους. Μιας και η ειρήνη είναι μια αφύσικη κατάσταση για την φύση
του ανθρώπου. Ο πόλεμος είναι που αρμόζει στην φύση του. Μοναδικός σκοπός του
είναι η αχαλίνωτη εκπλήρωση των επιθυμιών δόξα, χρήματα, γνώση και εξουσία. Η
εκπλήρωση των οποίων οδηγεί στην ευδαιμονία και την ευτυχία. Ο Χομπς τον ονομάζει
αυτό «ακοινωνική κοινωνικότητα»25. Η ειρήνη επικρατεί μόνο στην προοπτική τη
εκπλήρωσης τον επιθυμιών του ατόμου, οι οποίες βασίζονται στην εργατικότητα.
Παρόλα αυτά ο φυσικός άνθρωπος κατά τον Χομπς δεν είναι ένας μοναχικός άνθρωπος
έρμαιο της φύσης του. Δεν είναι ένας μοναχικός άγριος. Είναι ένας πολιτισμένος
άνθρωπος ο οποίος επιζητά τις ανέσεις και την καλοπέραση του. Είναι εχθρός της
μοναχικότητας, της οποίας την κόλαση είναι καταδικασμένος να ζήσει εάν αποδεχθεί την
φύση του. Και αρνηθεί το πολιτικό τίμημα της συμμέτοχης σε ένα συγκροτημένο και
πολιτισμένο κράτος, το οποίο θα εγγυάται την ευημερία και την ασφάλεια του 26. Η
φυσική κατάσταση είναι αυτή η οποία απειλεί και στοιχειώνει κάθε πολιτικό όν,
σύστημα και πολιτισμένη κοινωνία.

Χομπς και Ακινάτης ομοιότητες και διαφορές

Ο Ακινάτης και ο Χομπς στις θεωρίες τους περί φυσικούς δικαίου, φυσικής κατάστασης
και κοινωνικού συμβολαίου αντίστοιχα έχουν ως επί το πλείστων βασικές και δομικές
διαφορές. Ίσως η πιο δομική διαφοράς είναι αυτή της εγγενούς φύσης του ατόμου και
της ψυχής. Ο Ακινάτης πιστεύει στην τάση της πηγής προς την Αρετή, ενώ ο Χομπς στην
ζωώδη και χαοτική φύση του ανθρώπου. Κατά τον Ακινάτη το δίκαιο και οι νόμοι είναι
θεϊκής και μεταφυσικής προέλευσης που καταλήγουν στον άνθρωπο, ενώ Χομπς πιστεύει
διατυπώνει την θέση της εκούσιας μετάβασης της εξουσίας του ατόμου.Σε έναν άλλο
άτομο το οποίο θα επιβάλει με το σπαθί την κοινωνική ειρήνη και ευημερία. Σύμφωνα με
τον Ακινάτη ο άνθρωπος πράττει βάση της βούλησης του θεού, και το θετικό δίκαιο
23
Hobbes, Thomas. Περί της φύσης του ανθρώπου, μτφρ. Δ. Σταυρίδου. Αθήνα: Printa 2013,σελ.131
24
Μολύβας, Γρηγόρης. Η Εποχή του Διαφωτισμού (17ος-18ος αιώνας), τ. Β΄, ΕΠΟ 22. Πάτρα: ΕΑΠ, 2000,
σελ.111
25
Στυλιανού, Άρης. Θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου. Αθήνα: Πόλις, 2006, σελ.94-95
26
Στυλιανού, Άρης. Θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου. Αθήνα: Πόλις, 2006, σελ.104
διαμορφώνει αυτό το πλαίσιο. Ενώ ο Χομπς πιστεύει ότι οι νόμοι προορίζονται για να
καταστείλουν την φυσική κατάσταση του ανθρώπου και την εγγενή βίαιη ροπή του. Οι
νόμοι και το δίκαιο στον Ακινάτη είναι καθολικής αποδοχής και σεβαστοί από όλους 27.
Ενώ ο Χομπς διατυπώνει την βεβαιότητα ότι κανένας δεν σέβεται τους νόμους, επειδή
δεν είναι σίγουρος ότι τους σέβονται όλοι, αυτό που οδηγεί τον άνθρωπο να τηρεί τους
νόμους είναι ο φόβος και η προοπτική της ευημερίας 28. Πέρα από τις δομικές διαφορές
ανάμεσα σε Χομπς και Ακινάτη υπάρχει η κοινή αντίληψη στο έργο τους ότι το νομικό
σύστημα έχει δημιουργηθεί ώστε να οδηγήσει τον άνθρωπο στην ευδαιμονία και την
αρετή29. Και οι δύο προκρίνουν ένα κοινό σύστημα διακυβέρνησης της κοινωνίας, το
οποίο είναι αυτό της αρχής του ενός, στο ο οποίο ανώτατος άρχων θα είναι ο Μονάρχης
ή Ηγεμόνας, και από αυτών πηγάζουν όλες οι εξουσίες 30. Καίριας σημασίας είναι και για
τους δύο η καθολική τήρηση των νόμων από όλους τους ανθρώπους, ώστε να μην
οδηγηθούν οι κοινωνίες στο χάος. Στα θρησκευτικά ζητήματα υπάρχει ένα χάσμα καθώς
ο Ακινάτης υποστηρίζει ότι το δίκαιο είναι θεόπνευστο και δίνει εξουσία στην εκκλησιά,
ως πνευματικό καθοδηγητή και επιφορτισμένο με την σωτηρία την ψυχής. Εν αντιθέσει ο
Χομπς θεωρεί την θρησκεία ως ένα μεταφυσικό παραμύθι και την ύπαρξη του Θεού στο
φανταστικό των ανθρώπων, και δεν την αναγνωρίζει. Παρόλες τις διαφορές και τις
συγκλήσεις είναι κοινός αποδεκτό ότι το έργο και των δύο αυτών φιλοσόφων επηρέασε
την εποχή τους, και συνέβαλε στην αντίληψη περί δικαίου στον δυτικό και ευρωπαϊκό
πολιτισμό έως κα σήμερα.

27
Στείρης, Γεώργιος. «Η πολιτική σκέψη του Θωμά Ακυινάτη: συνοπτική επισκόπηση.» Στο Thomas Latinus
– Thomas Graecus: Ο Θωμάς Ακυινάτης και η πρόσληψή του στο Βυζάντιο, επιμ. Χαράλαμπος Δενδρινός
και Γιάννης Α. Δημητρακόπουλος. Αθήνα: Άρτος Ζωής, υπό έκδοση, σελ.6
28
Στυλιανού, Άρης. Θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου. Αθήνα: Πόλις, 2006, σελ.101
29
Aquinas, Thomas. Summa Theologiae (απόσπασμα) μτφρ. Γ. Στείρης, σελ.2
30
Aquinas, Thomas. Summa Theologiae (απόσπασμα) μτφρ. Γ. Στείρης, σελ.3
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Κύρια βιβλιογραφία ΕΑΠ
1. Αθανασόπουλος, Κωνσταντίνος. Η Φιλοσοφία στην Ευρώπη από τον 6ο έως
τον 16ο αιώνα, τ. Α΄, ΕΠΟ 22. Πάτρα: ΕΑΠ, 2008, 123-133.
2. Μολύβας, Γρηγόρης. Η Εποχή του Διαφωτισμού (17ος-18ος αιώνας), τ. Β΄,
ΕΠΟ 22. Πάτρα: ΕΑΠ, 2000, 109-112.

Πρωτότυπα κείμενα
3. Aquinas, Thomas. Summa Theologiae (απόσπασμα) μτφρ. Γ. Στείρης, 1-9
4. Hobbes, Thomas. Περί της φύσης του ανθρώπου, μτφρ. Δ. Σταυρίδου. Αθήνα:
Printa 2013, 121-143
Επικουρική βιβλιογραφία
5. Στείρης, Γεώργιος. «Η πολιτική σκέψη του Θωμά Ακυινάτη: συνοπτική
επισκόπηση.» Στο Thomas Latinus – Thomas Graecus: Ο Θωμάς Ακυινάτης
και η πρόσληψή του στο Βυζάντιο, επιμ. Χαράλαμπος Δενδρινός και Γιάννης
Α. Δημητρακόπουλος. Αθήνα: Άρτος Ζωής, υπό έκδοση, 2-9
6. Στυλιανού, Άρης. Θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου. Αθήνα: Πόλις, 2006,
85-118