3η Εργασία

ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΛΛΙΑΣ

Επόπτης Καθηγητής: Γεώργιος Στείρης

ΑΘΗΝΑ 2020
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Περιεχόμενα…………………………………………...……………….σελ.2
Εισαγωγή……………………………………………………………….σελ.3
Αιτία-Αποτέλεσμα και αιτιοκρατία κατά την φιλοσοφία του
Χιουμ……………………………..……………………………………..σελ.4
Η Φιλοσοφία του Κάντ και η κριτική που ασκεί στην αιτιότητα του
Χιούμ……………………………………………………………………σελ.5
Η διαφοροποίηση έναντι του Χιούμ………………………………….σελ.6

Επίλογος………………………………………………………………..σελ.7
Βιβλιογραφία…………………………………………………………...σελ.8
Εισαγωγή
Στην παρούσα εργασία θα επιχειρήσουμε να εξετάσουμε την έννοια της αιτιότητας, υπό
το πρίσμα δυο μεγάλων φιλοσόφων του 18ου αιώνα τον Ντέιβιντ Χιούμ και τον
Εμμάνουελ Κάντ και όπως αυτή την παρουσίασαν και την επεξεργάστηκαν. Η
προσπάθεια αυτή θα βασιστεί στην σχέση αιτίας- αποτελέσματος, και στην τοποθέτηση
της αιτιότητας στο ευρύτερο φιλοσοφικό σύστημα της εποχής ,αλλά και την αποτύπωση
της σκέψεων και των προβληματισμών των δύο αυτών φιλόσοφών, ως προς την
διατύπωση της αιτιοκρατίας, ως μια δομημένη έννοια η όποια απορρίπτει κάθε ερμηνεία
αυθαίρετης μεταφυσικής εξήγησης των φυσικών φαινομένων. Εξ αιτίας της αιτιότητας η
οποία πηγάζει ξεκάθαρα από μια θεμελιώδη εμπειρική μέθοδο λύσης των προβλημάτων.
Την θεωρία του Χιούμ περί αιτιότητας και αιτιοκρατίας, θα την ακολουθήσει η
εξελικτική θεώρηση του Κάντ . Η Καντιανή αντίληψης περί αιτιότητας 1, θα εκφραστεί
κυρίως μέσα από το έργο του Κάντ η κριτική του Καθαρού λόγου, το οποίο έθεσε τις
βάσεις της Καντιανής φιλοσοφίας και εξέφρασε τις κύριες και βασικές θέσεις του Κάντ.
Ο οποίος βασίστηκε στην εννοιολογικά του Χιούμ, και στην συμπεριέλαβε στο έργο του
εξελίσσοντας την.

Αιτία-Αποτέλεσμα και αιτιοκρατία κατά την φιλοσοφία του Χιούμ

Ο Χιούμ στην φιλοσοφία του προτείνει δύο πολύ συναφείς ορισμούς για την αιτιότητα, ο
δεύτερος και πιο φιλοσοφικός ορισμός που μας δίνει είναι ο Χιούμ και συνδέει την
αιτιότητα, με τον νου είναι ο ακόλουθος «ένα αντικείμενο προηγούμενου ενός άλλου και
γειτνιάζον με αυτό, και τόσο συνδεδεμένο με αυτό στην φαντασία, ώστε η ιδέα του ενός
ωθεί τον νου να σχηματίσει την ιδέα του άλλου, και η εντύπωση του ενός να σχηματίσει μια
περισσότερο ζωντανή ιδέα του άλλου» 2. Παράλληλα ο Χιούμ αναλύοντας την σχέση της
αιτιότητας υποστηρίζει ότι ο αιτιακός συλλογισμός, είναι ο μοναδικός που μας δίνει μια
βάση συλλογισμού, Tην ισχυρότερη βάση όλων, καθώς δεν πρόκειται απλά για μια
αληθής μορφή συλλογισμού, αλλά μεταφέρει τη σκέψη μας πέραν όσων είναι αντιληπτά
από τις αισθήσεις μας3, και πάνω στον οποίο στηρίζουμε την όποια βεβαιότητα μας για
τον κόσμο4.
Σύμφωνα με τον Χιούμ κόσμος έτσι όπως τον αντιλαμβάνεται ο ανθρώπινος νους
,κατηγοριοποιείται σε δύο είδη παραστάσεων. Τις εντυπώσεις και τις Ιδέες, οι οποίες
είναι οι ποιότητες που αντιλαμβάνεται και συλλέγει, ο ανθρώπινος εγκέφαλος μέσο των
1
Μολύβας, Γρηγόρης. Η Εποχή του Διαφωτισμού (17ος -18ος αιώνας), τ. Β΄, ΕΠΟ 22. Πάτρα: ΕΑΠ
2000,σελ.69
2
Πουρνάρη, Μαρία. «Πρόλογος.» Στο Χιουμ, Ντέιβιντ, Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση (βιβλίο
πρώτο). Αθήνα: Πατάκης 2011,σελ.227
3
Ο.π, σελ.34
4
Μολύβας, Γρηγόρης. Η Εποχή του Διαφωτισμού (17ος -18ος αιώνας), τ. Β΄, ΕΠΟ 22. Πάτρα: ΕΑΠ
2000,σελ.61
αισθήσεων, σε μια χρονική αλληλουχία5. Οι εντυπώσεις είναι προϊόν των αισθήσεων και
είναι ζωηρές και εκούσιες. Ενώ οι Ιδέες προκύπτουν με αναστοχασμό πάνω στις
εντυπώσεις και είναι έμμεσες και λιγότερο διακριτές 6. Ενώ καταλήγει στο συμπέρασμα,
ότι οι ιδέες εν τέλη καταλήγουν σε απλές εμπειρίες7
Η πραγματικά ριζοσπαστική αντίληψη του Χιούμ, έρχεται στην διατύπωση του περί
αναγκαιότητας της αιτιότητας, η οποία διατυπώνεται στο έργο του, ως η έκφραση του τι
εμείς πιστεύουμε για την πραγματικότητα8 . Δηλαδή πρόκειται για μια καθαρά
ψυχολογική υπόσταση της ισχύος των φαινομένων. Τα οποία έχουν αποτυπωθεί στην
συλλογική μνήμη, και αναπαράγονται. Είναι λοιπόν η σύνοψη της ανθρώπινης εμπειρίας
και η ανακεφαλαιοποίηση των εντυπώσεων , η οποία αναπαράγεται μεθοδικά οδηγώντας
μας σε συγκεκριμένα συμπεράσματα και μοντέλα. ακολουθώντας αυτή την αλληλουχία,
προκύπτει συνήθως απαρέγκλιτα από το φαινόμενο Α (αίτιο) ένα συγκεκριμένο
φαινόμενο Β(αποτέλεσμα). Το οποίο όμως σύμφωνα με τον Χιούμ δεν έχει καμία λογική
υπόσταση.9 Η πίστη μας αυτή, έχει διαμορφωθεί από την συλλογική εμπειρία, η οποία
ισχύει στο παρόν, ενώ μελλοντικά μπορεί να διαφοροποιηθεί, και στην οποία ανατρέχει ο
νους αναδρομικά, ώστε να ερμηνεύει τα φαινόμενα. Η πεποίθηση μας όμως, ότι ενός
φαινομένου θα ακολουθήσει ένα άλλο είναι μια συνήθεια ή έξη του ανθρώπινου
νου10.Παρόλο την κριτική που ασκεί ο Χιουμ στην εμπειρική αντίληψη του κόσμου, και
τις αμφιβολίες τις οποίες παρουσιάζει, συνεχίζει να πιστεύει ότι δεν πρέπει να
απορρίψουμε τον εμπειρισμό. Σε αυτόν το προβληματισμό ο Χιούμ παραθέτει την έννοια
της αναγκαίας σύνδεσης μεταξύ αίτιου και αποτελέσματος. Ώστε από το αίτιο να
προκύπτει το αποτέλεσμα, αλλά και το αντίστροφο 11. Όμως στην εξέλιξη του
φιλοσοφικού προβληματισμού αναρωτιέται και αμφισβητεί , το ότι για κάθε αποτέλεσμα
υποχρεωτικά προϋπάρχει μια αιτία και το αντίστροφο, μιας και δεν είναι εμπειρικά
επαληθεύσιμο, αυτό το γεγονός12. Ενώ η σύνδεση μεταξύ αιτίας και αποτελέσματος δεν
είναι μια ποιότητα η οποία γίνεται αντιληπτή από τις αισθήσεις του ανθρώπου. Ομοίως
δεν υπάρχει η άμεση εμπειρία της αιτιακής αλυσίδας με την εντύπωση μιας αίσθησης. 13
Και αυτό διότι από μία αιτία μπορούν να προκύψουν πολλά διαφορετικά λογικά
αποτελέσματα, των οποίων η παρατήρηση γίνεται εμπειρικά, και μονάχα έτσι θα μας
φανερωθεί το αληθινό αποτέλεσμα. Σε αυτό το σημείο ο Χιούμ παραθέτει το παράδειγμα
για να γίνει αντιληπτός, με τις μπάλες του μπιλιάρδου, όπου ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται
την κίνηση της πρώτης και στην συνέχεια της δεύτερης, χωρίς όμως να αντιλαμβάνεται
5
Ο.π.σελ.60
6
Μολύβας, Γρηγόρης. Η Εποχή του Διαφωτισμού (17ος -18ος αιώνας), τ. Β΄, ΕΠΟ 22. Πάτρα: ΕΑΠ
2000,σελ.61
7
Χιουμ, Ντέιβιντ. Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση (βιβλίο πρώτο), μτφρ. Μ. Πουρνάρη. Αθήνα:
Πατάκης 2011,σελ. 87
8
Βαλλιάνος, Περικλής. Νεότερα και σύγχρονα φιλοσοφικά ρεύματα (19ος-20ος αιώνας), τ. Γ΄, ΕΠΟ 22.
Πάτρα: ΕΑΠ 2008,σελ.33
9
O.π
10
Ο.π,σελ.34
11
Πουρνάρη, Μαρία. «Πρόλογος.» Στο Χιουμ, Ντέιβιντ, Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση (βιβλίο
πρώτο). Αθήνα: Πατάκης 2011,σελ.37
12
Ο.π,σελ.39
13
Ο.π.σελ.36
κάτι παραπάνω από αυτό που βλέπει. Ενώ στην θεωρία του περί αιτιότητας παραθέτει
μια δομική διάκριση, η οποία είναι η διάκριση μεταξύ συνθετικών και αναλυτικών
προτάσεων14. Συνθετικές είναι εκείνες οι προτάσεις οι οποίες μας πληροφορούν για τον
κόσμο, οι οποίες είναι εμπειρικά επαληθεύσιμες αλλά δεν είναι αναγκαία αληθείς.
Αντιθέτως οι αναλυτικές προτάσεις αποτυπώνουν αναγκαίες αλήθειες, οι οποίες είναι
ταυτολογικές και δεν περιέχουν κανένα πληροφοριακό φαινόμενο.
Σύμφωνα με τον Χιούμ η θεώρηση «κάθε τι που αρχίζει να υπάρχει πρέπει να έχει μια
αιτία» προηγείται κάθε ηθικής και φυσικής φιλοσοφίας, και δεν τεκμηριώνεται, ούτε
είναι αυταπόδεικτη. Ενώ η λογική σύνδεση μεταξύ αιτίας και αποτελέσματος πρέπει να
τεκμηριώνεται βάση της παρατήρησης και της εμπειρίας και όχι αυθαίρετα. Ο Χιούμ
πιστεύει ότι κάθε αντικείμενο έχει την δυνατότητα να είναι αιτία και αποτέλεσμα
15
ταυτόχρονα. Ενώ η έννοια της αιτιότητας δεν είναι μια συγκεκριμένη ποιότητα η οποία
ενυπάρχει στα αντικείμενα. Όπως προκύπτει λοιπόν ο Χιούμ καταλήγει στο ότι η
αιτιότητα δεν είναι τίποτα άλλο, παρά μια συνήθεια, η οποία ισχύει στο παρελθόν και το
παρόν, ενώ μελλοντικά ενδέχεται να διαφοροποιηθεί.16

Η Φιλοσοφία του Κάντ και η κριτική που ασκεί στην αιτιότητα του
Χιούμ
Ο Κάντ προσπαθεί στο έργο να συνθέσει τον εμπειρισμό του Χιούμ με τον Ρασιοναλισμό
του Λάιμπνιτς. Δημιουργώντας έτσι ένα σχεδόν φιλοσοφικό ρεύμα το οποίο θα θεωρηθεί
το απαύγασμα του Διαφωτισμού κατά τον 18ο αιώνα17. Ο Κάντ στο έργο του αποτυπώνει
τον προβληματισμό του για το εάν μπορούμε να έχουμε αντικειμενική γνώση του
κόσμου και σε ποιόν βαθμό. Για τον Κάντ η γνώση δεν πηγάζει από την εμπειρία αλλά
ξεκινάει από αυτήν. Και από μόνη την δεν επαρκεί ώστε να οδηγήσει σε αυτήν. Η
εμπειρία υπάρχει κάτι αλλά όχι και κατά ποιόν τρόπο υπάρχει και δημιουργείται 18. Από
την εμπειρία απουσιάζει η έννοια της αναγκαιότητας σύμφωνα με τον Κάντ. Βασικό
στοιχείο σύμφωνα με τον Κάντ δεν είναι η αυτοτελής εμπειρία και η προέλευση της ,
αλλά το τι περιλαμβάνει αυτή. Με αυτή του την θέση ο Κάντ διατυπώνει την θεωρία του
περί υπερβατολογικού ιδεαλισμού, στην οποία αποδέχεται ότι τα εμπειρικά αντικείμενα
είναι υπαρκτά. Ενώ ασχολείται με τον τρόπο της γνώσης των αντικειμένων στο βαθμό
που εμπεριέχουν την a priori γνώση, χωρίς να λαμβάνει υπόψιν ψυχολογικές
παραμέτρους. Ενώ το γνωστικό αποτέλεσμα γίνεται αντικείμενο κριτικής έρευνας και
σκέψης. Ο Κάντ περιορίζει την ιδέα της a priori γνώσης στην κατανόηση των καθαρών
και καθολικών νόμων της φύσης. Αντιθέτως βάση της εμπειρίας γνωρίζουμε τους
14
Μολύβας, Γρηγόρης. Η Εποχή του Διαφωτισμού (17ος -18ος αιώνας), τ. Β΄, ΕΠΟ 22. Πάτρα: ΕΑΠ
2000,σελ.62
15
Πουρνάρη, Μαρία. «Πρόλογος.» Στο Χιουμ, Ντέιβιντ, Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση (βιβλίο
πρώτο). Αθήνα: Πατάκης 2011,σελ.226
16
Μολύβας, Γρηγόρης. Η Εποχή του Διαφωτισμού (17ος -18ος αιώνας), τ. Β΄, ΕΠΟ 22. Πάτρα: ΕΑΠ
2000,σελ.61
17
Ο.π, σελ.67
18
Ο.π,σελ.68
ειδικούς νόμους.19 Η a priori γνώση σύμφωνα με τον Κάντ είναι δυνατή εξ αιτίας της
αισθητηριακής εποπτείας δηλαδή τον χώρο και τον χρόνο και τις a priori καθαρές
κατηγορίες νόησης με τις οποίες είναι εφοδιασμένος ο ανθρώπινος νους. Και βάση
αυτών μπορεί να συγκροτηθεί η εμπειρία η οποία πηγάζει από την νόηση 20.Σαν γενική
αντίληψη στον Κάντ κυριαρχεί ότι ο άνθρωπος κατέχει τους παραπάνω a priori
αυτόφυτους μηχανισμούς. Ο οποίοι αρχειοθετούν, ερμηνεύουν και κάνουν λειτουργικά
όσα ο άνθρωπος συλλέγει μέσω των εμπειριών του. Αυτή η μορφή γνώσης σύμφωνα με
τον Κάντ είναι η συνθετική a priori.Για τον Κάντ ο κόσμος δεν είναι ένα μια αφηρημένη
και απρόσιτη έννοια και ιδέα, και επιβεβαιώνει την ύπαρξη ενός κόσμου που
αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος και εξερευνά η επιστημονική έρευνα 21.Βάση αυτής της
αντίληψης προσπαθεί να υπερκεράσει της θεμελιώδεις διαφορές του Χιούμ και του
Λάιμπνιτς.
Ο Κάντ υποστηρίζει ότι η αιτιακή διασύνδεση των φαινομένων που αντιλαμβάνεται ο
ανθρώπινος νους, είναι ένας έμφυτος μηχανισμός του ανθρώπου. Ενώ πιστεύει ότι η
απόκτηση «κάθε δυνατής εμπειρίας» μέσα στον κόσμο αυτόν, θα έχει μια συνεχή
αλληλουχία μεταξύ αιτίας και αποτελέσματος, δηλαδή θα είναι αιτιωδώς δομημένη και
συγκροτημένη22. Κατά την οποία η αιτιότητα είναι ένας σταθερός λογικός τύπος, ο
οποίος ερμηνεύει τα φαινόμενα βάση ενός a priori μηχανισμού, και αντανακλά την
λογικότητα του υποκειμένου το οποίο προσπαθεί ενεργά να παρατηρεί να εξηγεί και να
ερμηνεύει τα φυσικά φαινόμενα.23Η αιτιότητα αποτελεί μια γενική έννοια δηλαδή μια
«κατηγορία» η οποία είναι a priori υπαρκτή. Στην «Υπερβατολογική Λογική» ο Κάντ
αναπτύσσει 12 a priori κατηγορίες, που αποτελούν το έμφυτο λογικό εξοπλισμό της
θεωρητικής συνείδησης. Από αυτές της 12 οι βασικότερες για τον Κάντ είναι η αιτιότητα
και η «ουσία», ώστε να υπάρξει η δυνατότητα εξαγωγής επιστημονικών αποτελεσμάτων
και εξηγήσεων. Η Υπερβατολογική γνώση σύμφωνα με τον Κάντ είναι αυτή του εξετάζει
όσα προηγήθηκαν της εμπειρίας και ενυπάρχουν πέραν αυτής24.
Η διαφοροποίηση έναντι του Χιούμ
Ο Κάντ όντως υπέρμαχος των a priori εγγενών χαρακτηριστικών του ανθρώπινου νου,
διαφοροποιείται, από τον εμπειριστή Χιούμ, αντιλαμβανόμενος ένα φυσικό φαινόμενο
όχι σαν μια ξεκάθαρη εμπειρική αποτύπωση των αισθήσεων του ανθρώπου, και
προτείνει την θέση ότι πριν από κάθε αιτία προϋπάρχει μια a priori γνώση η οποία
έγκειται στην μεταφυσική και δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή. Ο Κάντ δεν αποδέχεται την
θέση του Χιούμ, όσον αφορά την ψυχολογική υπόσταση της αιτίας και αποτελέσματος
των φαινομένων, και ότι πρόκειται απλά για μια συνήθεια η οποία ισχύει μέχρι το παρόν
και είναι ένας συνειρμός και μια συνήθεια του νου. Αντιθέτως ο Κάντ αντιλαμβάνεται
19
Guyer, Paul. Καντ, μτφρ. Γ. Μαραγκός. Αθήνα: Gutenberg 2013,σελ.199
20
Βοηθητικό σημείωμα
21
Μολύβας, Γρηγόρης. Η Εποχή του Διαφωτισμού (17ος -18ος αιώνας), τ. Β΄, ΕΠΟ 22. Πάτρα: ΕΑΠ
2000,σελ.67
22
Βαλλιάνος, Περικλής. Νεότερα και σύγχρονα φιλοσοφικά ρεύματα (19ος-20ος αιώνας), τ. Γ΄, ΕΠΟ 22.
Πάτρα: ΕΑΠ 2008,σελ.39
23
Ο.π
24
Ο.π
την κατανόηση της αιτίας σαν δομικό χαρακτηριστικό ώστε να αντιληφθούμε τον κόσμο,
και η οποία ενυπάρχει a priori25. Σύμφωνα με το Χιούμ τα πάντα αλληλοδιαδέχονται
μέσα στον χρόνο και προσλαμβάνονται μέσο των αισθήσεων είτε ως ακούσιες
αισθητήριες εντυπώσεις, είτε ως εκούσιες έμμεσες ιδέες, προϊόντα αναστοχασμού επι
των αισθήσεων. Ενώ ο Κάντ πιστεύει ότι ο χώρος και ο χρόνος είναι έμφυτες
εννοιολογικές αρχές, μέσω των οποίων ο ανθρώπινος νους επιβάλει την τάξη στην
εμπειρία26.
Οι δύο αυτοί φιλόσοφοι Χιούμ και Κάντ συμφωνούν στην αναγκαιότητα της αιτιότητας
των φαινομένων. Ο Χιούμ διατυπώνει την θέση του ότι η αιτιότητα προκύπτει βάση της
εμπειρίας, ενώ ο Κάντ κάνει μια κριτική στα όρια του λόγου και δείχνει πως κατέχουμε
την έννοια της αιτιότητας a priori, μέσα στον νου και την φύση μας.
Όπως προαναφέρθηκε ο Χιούμ κάνει διάκριση ανάμεσα σε αναλυτικές προτάσεις, οι
οποίες είναι αληθείς χωρίς γνωστική αξία. Και στις συνθετικές οι οποίες έχουν γνωστική
αξία αλλά δεν είναι απαραίτητα αληθής και των οποίων η επαλήθευση έρχεται με
εμπειρικό έλεγχο27. Ο Κάντ παραθέτει τις συνθετικές a priori οι οποίες είναι πάντα
αληθής και έχουν ταυτόχρονα γνωστική αξία, ενώ αποτελούν τις αρχές κάθε θεωρητικής
επιστήμης. Στον αντίποδα σύμφωνα με τον Κάντ υπάρχουν οι αναλυτικές a priori
προτάσεις οι οποίες είναι ταυτολογικές.

Επίλογος
Στην προσπάθεια του Κάντ να γεφυρώσει τις διαφορές ανάμεσα σε Χιούμ και Λάιμπνιτς
δημιουργεί ένα φιλοσοφικό ρεύμα το οποίο θεωρείται το αποκορύφωμα της σκέψης του
διαφωτισμού. Το οποίο κινείται ανάμεσα στο ρασιοναλισμό και τον εμπειρισμό.
Προσπαθώντας να ερμηνεύσει τον φυσικό κόσμο, όχι σαν τις άυλες μορφές του
Λάιμπνιτς, αλλά σαν τα αντικείμενα τα οποία μελετά ο Νεύτωνας στον χώρο και τον
χρόνο. Ενώ παράλληλα θέλει να αποδιασαφηνίσει την κατάσταση, ανάμεσα στο τη
υπάρχει και το τι θα μπορούσε να υπάρξει. Την οποία υποσκάπτει ο εμπειρισμός
πιστεύοντας ότι η γνώση κατακτάτε μόνο μέσω της εμπειρίας, την οποία στηρίζει και ο
Χιούμ όντας εμπειριστής.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

25
Μολύβας, Γρηγόρης. Η Εποχή του Διαφωτισμού (17ος -18ος αιώνας), τ. Β΄, ΕΠΟ 22. Πάτρα: ΕΑΠ
2000,σελ.69
26
Βαλλιάνος, Περικλής. Νεότερα και σύγχρονα φιλοσοφικά ρεύματα (19ος-20ος αιώνας), τ. Γ΄, ΕΠΟ 22.
Πάτρα: ΕΑΠ 2008,σελ.43
27
Μολύβας, Γρηγόρης. Η Εποχή του Διαφωτισμού (17ος -18ος αιώνας), τ. Β΄, ΕΠΟ 22. Πάτρα: ΕΑΠ
2000,σελ.69
Κύρια βιβλιογραφία ΕΑΠ
 Βαλλιάνος, Περικλής. Νεότερα και σύγχρονα φιλοσοφικά ρεύματα (19ος-20ος
αιώνας), τ. Γ΄, ΕΠΟ 22. Πάτρα: ΕΑΠ 2008
 Μολύβας, Γρηγόρης. Η Εποχή του Διαφωτισμού (17ος -18ος αιώνας), τ. Β΄, ΕΠΟ
22. Πάτρα: ΕΑΠ 2000
 Ψύλλος, Στάθης. «Ο Hume για την αιτιότητα.» Στο Κείμενα Νεώτερης και
Σύγχρονης Φιλοσοφίας, ΕΠΟ 22. Πάτρα: ΕΑΠ 2008

Πρωτότυπα Κείμενα:
 Χιουμ, Ντέιβιντ. Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση (βιβλίο πρώτο), μτφρ. Μ.
Πουρνάρη. Αθήνα: Πατάκης 2011
 Kant, Immanuel. Προλεγόμενα σε κάθε μελλοντική μεταφυσική, μτφρ. Γ.
Τζαβάρας. Ιωάννινα: Δωδώνη, 2013

Επικουρική βιβλιογραφία:
 Πουρνάρη, Μαρία. «Πρόλογος.» Στο Χιουμ, Ντέιβιντ, Πραγματεία για την
ανθρώπινη φύση (βιβλίο πρώτο). Αθήνα: Πατάκης 2011,
 Guyer, Paul. Καντ, μτφρ. Γ. Μαραγκός. Αθήνα: Gutenberg 2013
 Kenny, Antony. «Από τον Ντεκάρτ στον Καντ.» Στο Ιστορία της δυτικής
φιλοσοφίας, επιμ. Anthony Kenny. Αθήνα: Νεφέλη 2005