M. Krasniqi Ekskomunikimi Si Histori PDF

EKSKOMUNIKIMI si histori e fshehur 1
Logo e shtëpisë botuese

2 Milazim KRASNIQI
Milazim KRASNIQI
EKSKOMUNIKIMI SI HISTORI E FSHEHUR
Boton:
Emri i shtëpisë botuese
Për botuesin: Emri i botuesit

Redaktor: Emri i redaktorit
Redaktor teknik & Dizajni: Emri i dizajnerit
Shtypi: Emri i shtypshkronjës
ISBN 000-0000-00-000-0
Copyright ©
Të gjitha të drejtat janë të rezervuara.

Ky libër nuk lejohet të riprodhohet, transmetohet apo kopjohet në tërësi pa lejen
paraprake të autorit dhe shtëpisë botuese.
Prishtinë, 2016
4 Milazim KRASNIQI
PËRMBAJTJA
HYRJE .................................................................................... 9
KOMUNIKIMI (ME GOJË E PA GJUHË) NË
PERIUDHËN ILIRE .......................................................... 21
SHTRIRJA GJEOGRAFIKE E ILIRISË ANTIKE ............ 23
A shkruan ilirët në gjuhën e vet .................................. 26
“Hipoteza gjeografike” duhet të rishikohet .............. 29
Hipoteza e institucioneve - me më shumë përparësi .. 35
ILIRIA (DHE JETA E SAJ E HIESHME) PARA
PUSHTIMIT ROMAK ....................................................... 39
Sa ishte Iliria pararomake një shtet i mirëfilltë ......... 40
Përshkrimi i Ilirisë nga Pseudo-Skymni .................... 44
Çka dëshmon Aristoteli për begatitë e Ilirisë ............ 46
Shkaqet e luftës ilire-romake sipas Polibit dhe
plaçkitja sipas Livit ...................................................... 47
Koloseumi si simbol i fuqisë së pushtuesit romak ... 51
Paraja si mjet komunikimi nën sundimin romak ..... 52
Pasojat kulturore dhe demografike të sundimit romak . 55
SUNDIMI BIZANTIN, ILIRËT I GJETI TË
GJUNJËZUAR .................................................................... 59
Hipodromi si medium i komunikimit dhe i politikës
bizantine ......................................................................... 60
Ikonoklazma si medium i tronditjeve fetare e
kulturore ........................................................................ 63
Pasojat kulturore të Kryqëzatës së Katërt (1204) dhe
të Luftës Civile në Bizant (1341- 1357) ....................... 66
SUNDIMI MESJETAR SERB: PASOJAT
DEMOGRAFIKE, FETARE E KULTURORE ................. 69
6 Milazim KRASNIQI
PERIUDHA E SHKURTËR E PËRPJEKJEVE PËR

KONSOLIDIMIN ARBËR ................................................. 77
KOMUNIKIMI GOJOR SI MBIJETESË NË ROBËRITË E
GJATA ................................................................................. 79
Këngët majekrahu si formë unike e komunikimit ndër
shqiptarë ......................................................................... 83
Oda si instancë e komunikimit publik ...................... 84
Komunikimi zyrtar me anën e kasnecëve, tellallëve
dhe komunikimet e fshehta ........................................ 86
KOMUNIKIMI DHE MEDIET SHQIPE NËN
SUNDIMIN OSMAN....................................................... 89
SHTETI OSMAN SI VAZHDIMËSI E PERANDORISË
BIZANTINE ........................................................................ 91
Paraja si mjet komunikimi nën sundimin osman ..... 99
Sfondi social dhe kulturor i pashallëqeve të mëdha
shqiptare ........................................................................ 99
Ndikimi i kultusprotektorateve fetare mbi kulturën
dhe komunikimin shqip ............................................. 102
KOMUNIKIMI DHE MEDIAT NË PERIUDHËN E
RILINDJES KOMBËTARE ........................................... 105
NDIKIMI I LIDHJES SË PRIZRENIT MBI MENDIMIN
DHE GAZETARINË SHQIPTARE ................................ 107
Faktorët që ndikuan në formimin e Lidhjes së
Prizrenit ........................................................................ 109
Fryma romantike e publicistikës së Rilindjes
Kombëtare .................................................................... 112
Larmia gjuhësore si qëllim strategjik ...................... 114
Gazetari shqipe e mërgatave .................................... 115
Programi i revistës “Albania” si shembull .............. 121
Mungesa e shtypit shqip në Kosovë ........................ 123
MEDIET SHQIPE NË SHTETIN E TRAZUAR

SHQIPTAR (1912-1939) ........................................................... 127
TRIUMFI FINAL I GJUHËS SHQIPE NË KOMUNIKIM
PUBLIK .............................................................................. 129
Cili ishte ndikimi i mediave shqipe në këtë sfond
tragjik ........................................................................... 132
Dëshmitë rrëqethëse të Tucoviqit mbi gjenocidin
serb ................................................................................ 137
GJENDJA E SHQIPTARËVE NË SERBI / MBRETËRINË
S.K.S. / JUGOSLLAVI (1912-1999) ................................... 141
SERBIA E PARË DHE MBRETËRIA S.K.S. PËR
SHQIPTARËT ISHIN FERRI MBI TOKË...................... 143
Projekti i Drazha Mihajlloviqit dhe i Vaso
Çubrilloviqit ................................................................ 144
Mediat shqipe në Jugosllavinë komuniste .............. 146
MEDIAT SHQIPE NË PERIUDHËN E OKUPIMIT
KLASIK 1990 – 1999 ......................................................... 151
Ndihmesa e mediave dhe personaliteteve botërore
në lidhje me Kosovën ................................................ 153
Konferencat e shtypit si formë e komunikimit publik
në robëri ...................................................................... 154
TRIUMFI I DYTË (ENDE I PJESSHËM) I SHQIPES
MBI EKSKOMUNIKIMIN ........................................... 155
MEDIA NË KOSOVË PAS ÇLIRIMIT: NDËRMJET
LIRISË FIKTIVE DHE KONTROLLIT FAKTIK .......... 157
BIBLIOGRAFIA ................................................................ 168
SHTOJCA I....................................................................... 173
NEOKOLONIALIZMI MEDIAL ‘KOSOVAR’ ............ 175
Rrënjët e taktikave neokoloniale mbi mediat shqipe
në Kosovë ..................................................................... 175
8 Milazim KRASNIQI
Shija e hidhur e një përvoje personale...................... 178

Mburrja mazohiste ...................................................... 180
Çfarë reforme mediale na duhet ............................... 182
SHTOJCA II ..................................................................... 187
TRANSFORMIMET QË SOLLËN EMRIN KOMBËTAR
TË SHQIPTARËVE .......................................................... 189
BIBLIOGRAFIA ................................................................ 219
DATA E NGJARJE TË RËNDËSISHME TË MEDIAS
SHQIPE .............................................................................. 221
DATA E NGJARJE TË RËNDËSISHME NË HISTORINË
BOTËRORE TË KOMUNIKIMIT DHE MEDIAS .......... 226
Për autorin .................................................................... 233
Vepra e deritashme letrare, shkencore dhe
publicistike ................................................................... 234
Shënime ........................................................................ 236
Indeksi ..................................................................................237
HYRJE
Edhe pse është një histori që shtrihet në njëzet e pesë

shekuj, materiali konkret për format e komunikimit ndër
ilirë dhe të medies shqipe, në pjesën më të madhe të kësaj
kohe ose nuk ekziston fare ose është i varfër. Historia e
ilirëve dhe e shqiptarëve deri vonë, është një histori e
pllakosur nga amnezioni, nga fshirja e gjurmëve
kulturore, me anën e një serie të kulturocideve.
Ky tekst provon të thyejë edhe një stereotip, që e ka
vendosur interpretimi marksist, me ndikim të fortë edhe të
historiografisë sllave, për armiq e miq të ngurtësuar, që janë
patentuar një herë e një kohë dhe më nuk lejohet të
riinterpretohen. Edhe në këtë rast synimi im është që të
nxitet të menduarit kritik e plural tek të gjithë ata që u
intereson kjo fushë studimore dhe që kanë guxim intelektual
të kapërcejnë kufijtë e stereotipave dhe dogmave të ngulitura
për historinë dhe kulturën tonë kombëtare.
Studimi i historisë së komunikimit dhe mediave në
një kohështrirje kaq të gjatë, në dy mijëvjeçarë e gjysmë,
synon të bëjë pak më të kuptueshme enigmën e madhe
të mungesës së shkrimeve në gjuhën ilire, po edhe në
atë shqipe deri vonë. Shkaqet që kanë ndikuar në këto
vonesa janë hulumtuar në mënyrë kritike dhe janë
nxjerrë disa përfundime provokuese, ndonëse të
logjikshme e të qarta. Përfundimi kryesor është se ilirët
dhe shqiptarët si pasardhësit direkt të tyre, për gjithë
këto periudha të gjata historike, duke qenë të sunduar,
faktikisht kanë qenë kulturalisht të ekskomunikuar.
Ekskomunikimi ka qenë instrument i sundimit, për
10 Milazim KRASNIQI
asimilimin dhe asgjësimin kulturor, po në disa raste

edhe biologjik. Ekskomunikimi në këtë kontekst, pra, do
të thotë ndëshkim, përjashtim i qëllimshëm dhe
sistematik i një populli të tërë nga e drejta elementare
për t’u shprehur në gjuhën e vet dhe për të manifestuar
identitetin gjuhësor dhe etnik, me qëllimin final
asimilimin kulturor ose asgjësimin e tij biologjik. Është
një masë e marrë nga institucionet sunduese, shtetërore,
fetare e kulturore bashkë, që kishin për qëllimin ose
asimilimin e plotë, në rastin e Romës dhe Bizantit, ose të
zhdukjes së plotë fizike, në rastin e Serbisë mesjetare.
Por, nga ana tjetër, pjesë përbërëse e studimit dhe e
vlerësimit kritik të kësaj historie të vështirë duhet të jetë
edhe produkti kulturor që është përftuar nga
kontigjentet ilire e shqiptare të integruara në shoqëritë e
sunduesve, ose edhe të atyre që janë asimiluar tërësisht.
Fjala vjen, trashëgimia materiale e lënë nga ilirët e
romanizuar e më vonë edhe të sllavizuar të pjesës së
Ilirisë së Veriut. Pjesëmarrja e kontingjenteve të ilirëve
dhe shqiptarëve në strukturat shtetërore të sunduesve
ka qenë evidente në periudha të ndryshme, veçmas në
Perandorinë Romake edhe në Perandorinë Osmane. Se
si dhe sa kanë ndikuar këto participime të tyre në
strukturat shtetërore të sunduesve për
ruajtjen/shfytyrimin e identitetit kulturor e etnik, sot
për sot ka më shumë supozime se sa vlerësime të sakta.
Prandaj, edhe kjo pjesë e historisë së ilirëve dhe
shqiptarëve duhet të çlirohet nga mitologjizimi dhe nga
ideologjizimi e t’i nënshtrohet studimit kritik. Gjithë ata
hierarkë, sundimtarë e dijetarë me prejardhje ilire e
shqiptare në Perandorinë Romake dhe në Perandorinë

Osmane, a duhet të trajtohen si pjesë përbërëse e
historisë sonë së tërësishme, apo si njëfarë mase trupore
e malinjizuar, e cila duhet të amputohet e të zhduket
tërësisht edhe nga kujtesa? Po ashtu, është me interes të
madh shkencor të kuptohet se sa kanë pasur ndikim
mbi format e komunikimit të ilirëve dhe shqiptarëve,
institucionet dhe format e komunikimit të shteteve
sunduese, që nga koloseumi romak, hipodromi bizantin,
paraja e shteteve sunduese e deri edhe lëvizjet e
ndryshme fetare e politike si ikonoklazma ose
Tanzimati. A mund të integrohen në trashëgiminë tonë
kulturore këto trashëgimi, pasi t’i jenë ekspozuar
vlerësimit kritik, apo duhet të eliminohen a priori si
tërësisht të huaja, duke mos marrë para sysh as
ndikimin që kanë prodhuar mbi identitetin tonë
kulturor, fetar e kombëtar, e duke rrezikuar që historinë
e të parëve tanë, të amputuar nga historia brenda
shteteve sunduese, ta trajtojmë vetëm si një histori
cubnie shumëshekullore. E vërteta është se
ekskomunikimi i gjatë, veçmas në periudhat e gjata të
sundimeve romake, bizantine, bullgare e serbe, e ka
prodhuar një aspekt të fuqishëm të historisë së ilirëve
dhe më vonë edhe të shqiptarëve, si histori cubnie
kronike. Por, ajo duhet të trajtohet si histori e
ekskomunikimit e jo e cubnisë, pasi që cubnia, për aq sa
ka qenë prezente, ka qenë pasojë e ekskomunikimit.
Pra, historia e hershme e ilirëve, që nga koha kur ranë
nën pushtimin romak e deri sa iu afruan asimilimit gati
të plotë, përmes Romanizimit, po edhe në sundimin
12 Milazim KRASNIQI
bizantin, bullgar, serb është histori tipike e

ekskomunikimit. (Sundimi osman karakterizohet nga
shkalla e lartë e integrimit të shumicës së shqiptarëve,
përmes kalimit në Islam dhe e mbajtjes së taktikave të
ekskomunikimit ndaj pjesës së paislamizuar të popullsisë
shqiptare, së paku deri ne reformat e Tanzimatit.)
Fillimisht, ilirët jo vetëm që u pushtuan nga romakët, por
edhe u romanizuan me përdhunë. Kush nuk e arrinte
statusin e qytetarit romak, civitas, ishte i ndëshkuar të
mbetej i përjashtuar nga çdo formë e privilegjeve dhe e
mbrojtjes efikase. Thjesht trajtohej si barbar. Kjo gjë i
detyroi ilirët e sunduar që masivisht të romanizoheshin,
duke braktisur identitetin e vet etnik e kulturor ilir. Nga
ky proces u shpërbë pothuajse tërësisht e gjithë Iliria
veriore, po nuk shpëtoi pa pasoja të rënda as ajo jugore.
Këtë vazhdë ekskomunimimi, me alternativë
asimilimin, e ndoqën edhe sundimet e tjera, veçmas
sundimi bizantin dhe ai mesjetar serb. Prandaj, në
periudhat e gjata të sundimeve romake, bizantine,
bullgare e serbe, ilirët dhe pasardhësit e tyre, (arbërit,
epirotët) nuk arritën të përdornin shkrimin në gjuhën e
tyre. Ndërsa, mospërdorimi i alfabetit për shkrimin e
gjuhës së tyre, u ka shkaktuar pasoja të rënda në
formësimin e identitetit gjuhësor, kulturor e etnik dhe
në aftësimin për t’u çliruar nga sundimet e huaja.
Rrjedhimisht asimilimi ka qenë shumë më i thellë dhe
mercenarizmi e po ashtu edhe mercenarizmi.
Nga ana tjetër, shkatërrimi i qyteteve nga pushtimi
romak që u instalua si praktikë nga Paul Emili, me ç’rast
u rrafshuan me tokë rreth tetëdhjetë qytete ilire, solli si
pasojë ruralizmin e jetës shoqërore, ekonomike e

kulturore të ilirëve. Ndërsa, ruralizmi solli edhe
fragmentim më të theksuar fisnor, stagnim të zhvillimit
ekonomik dhe prapambetje kulturore.
Në këtë kontekst, një rol në prapambetje dhe ngecje
ka shkaktuar edhe mospërdorimi në shkallë më të gjerë i
parasë në komunikim dhe tregti. Vazhdimi i këmbimeve
mall për mall, në kushtet e pushtimit, të mungesës së
qyteteve dhe të mungesës së shkrimit, ka thelluar
ngecjen e përgjithshme të ilirëve në raport me romakët,
grekët dhe sllavët.
Gjuha shqipe ishte e ekskomunikuar dhe folësit e saj
po ashtu. Për shembull, Serbia mesjetare instaloi ligj
sipas të cilit asimilimi dhe përndjekja etnike e gjuhësore
e arbërve (arbanasëve) bëhej nën velin e fesë. Sipas
Zakonikut të Car Dushanit, e vetmja fe e pranuar ishte
ortodoksia serbe (dhe gjuha serbe si gjuhë zyrtare e saj)
gjë që shndërrohej në persekucion të ashpër ndaj të
krishterëve të ritit latin dhe të bogumilëve dhe gjuhëve
të tjera, përfshirë edhe shqipen. Ata ishin shpallur
heretikë dhe ishin ekskomunikuar tërësisht nga jeta
shoqërore, fetare e kulturore. Ishte i ndaluar madje edhe
komunikimi privat me ta!
Në rrethana të këtilla përndjekjesh e ekskomuni-
kimesh kulturore, gjuhësore, etnike e sociale, që kanë
zgjatur më shumë se dy mijëvjeçarë, përbën një mrekulli
më vete mbijetesa e gjuhës shqipe dhe aftësia shprehëse
kaq e mahnitshme e saj. Shqipja e eksomunikuar më
shumë se dy mijëvjeçarë, në fund e ka mposhtur
latinishten, greqishten e vjetër, serbishten kishtare dhe
14 Milazim KRASNIQI
osmanishten. Për ne, kjo është dëshmi se gjuhët janë të

programuara, e nuk janë produkt i shoqërisë e as i
statusit social të folësve të saj. Brenda shoqërisë ato
zhvillohen, por ekzistojnë si mundësi pavarësisht saj.
Edhe shembulli i shqipes si gjuhë e ekskomunikuar me
mijëra vjet, por që triumfon mbi gjuhët e
ekskomunikuesve të vet, është dëshmi e kësaj të vërtete.
Sunduesit kanë dashur ta zhdukin këtë gjuhë bashkë me
folësit e saj, por Zoti ka dashur që njohja njerëzore, e
shprehur me anën e gjuhës shqipe, të vazhdojë të
manifestohet edhe në këtë gjuhë, si dëshmi e mrekullisë
që e karakterizon njeriun si krijesë e zgjedhur mbi faqe
të Tokës.
Vlera e të mësuarit të kësaj historie të gjatë, e
përshkuar nga ekskomunikimi i gjatë i gjuhës shqipe
dhe folësve të saj, ka të bëjë edhe më kohën në të cilën
ne jetojmë. Kombi shqiptar ende trajtohet me stereotipat
e ngulitura nga akterë që e kanë zbatuar diskriminimin
dhe ekskomunikimin e shqipes dhe të shqiptarëve ndër
shekuj. Fjala vjen, Kosova e sotme është shteti i vetëm
në Evropë që e ka të ndaluar lirinë e lëvizjes së lirë.
Paragjykimet për shqiptarët janë të rrënjosura në
mendësinë e shumë grupeve sociale dhe elitave
anekënd kontinentit tonë. Mezi pritet të bëjë një
paudhësi ndonjë shqiptar, që etiketa për prirje kriminale
t’i ngjitet gjithë kombit. Prandaj, duhet të mësojmë jo
vetëm kush kanë qenë akterët e ekskomunikimit
përgjatë historisë, por edhe kush sot mbështetet edhe
më tutje në stereotipat që ata kanë prodhuar, në
përpjekjet e reja që kombin shqiptar dhe kulturën e tij ta
mbajnë nën kontroll dhe t’ia imponojnë një kompleks

inferioriteti të pashërueshëm. Si minimum, pa dalë nga
kjo shtjellë e stereotipave të rrënjosura, është e
pamundur të rehabilitohet historia e vërtetë e ilirëve, si
njëri nga popujt më të vjetër dhe më domethënës të
Evropës. Ndërsa, pa rehabilitimin e historisë së tyre, e
cila shqiptarët e sotëm do t’i prezantonte si njërin nga
kombet po ashtu më domethënëse në truallin evropian,
për kontributet mijëravjeçare për kontinentin tonë e
njerëzimin në përgjithësi, është vështirë që të shpalosen
edhe vlerat e reja të kultivuara në gjuhën shqipe nga
shqiptarët, veçmas në kohën e globalizimit, që është
gllabërues i gjuhëve, kulturave dhe identiteteve të
brishta. Ne na duhet t’i zbulojmë e kultivojmë rrënjët
tona, që të mbahemi në këmbë edhe në kohërat më të
turbullta që mund të vijnë.
E fundit: gjatë studimeve të gjata që kam bërë për
ilirët, kam pasur ndjesinë se po udhëtoja nëpër vise të
panjohura, që po prisnin të çliroheshin nga
ekskomunikimi, nga harresa dhe nga injorimi. Për
ndryshim nga Çajlld Haroldi i Bajronit, që gëzohet kur
sheh vise të shkrumbuara, por që ai i konsideron të
çliruara vetëm për faktin se kanë këmbyer gjysmëhënën
me kryqin, unë në këtë udhëtim të gjatë kam ndier
vetëm nostalgji njerëzore për viset e mrekullueshme të
Ilirisë antike dhe dhimbje për tragjedinë e parrëfyeshme
të të parëve tanë. Ata nuk arritën as ta rrëfenin me
gjuhën e vet tragjedinë që i pllakosi.
Por, edhe gjatë këtij udhëtimi nëpër të kaluarën e të
parëve tanë, jam bindur se ata, ndonëse ishin një popull
16 Milazim KRASNIQI
i ekskomunikuar nga pushtuesit më të fortë, nga

perandori të frikshme, nuk ishin një popull i ndëshkuar
nga Krijuesi i Botëve. Madje, mund të thuhet se ata në
fund dolën më me fat se sa shumë popuj të tjerë, që u
zhdukën nga faqja e dheut përgjithmonë. Ilirët arritën të
lënë trashëgimtarë, që e vazhduan me ngulm
ekzistencën etnike, gjuhësore e kombëtare në skenën e
historisë. Më të shumtën, të ekskomunikuar edhe vetë,
por këmbëngulës që të zënë vendin e vet nën diell, si
shqiptar, si pasardhës direkt të ilirëve të lashtë. Ky
dëshmim po vazhdon edhe sot.
Ndonëse ekskomunikimi mijëravjeçarë, i imponuar
nga disa nga perandoritë më të mëdha që kanë bërë hije
mbi tokë, na ka lënë me shumë mungesa, me shumë
huqe, me shumë komplekse, me shumë probleme të
pazgjidhura, prapëseprapë i jemi shmangur dënimit
kapital të historisë. Por, jo pa pasoja serioze në formimin
tonë kulturor, duke përfshirë këtu edhe amnezionin e
rëndë të një pjese të madhe të historisë sonë. Duke qenë
kryekëput të fokusuar në komunikimin gojor dhe
kulturën gojore, pa e fiksuar përvojën në shkrim, tekst, e
as në argjilë, as në papirus, pergamenë, ne na është fshirë
nga kujtesa pjesa më e madhe e përvojave të së kaluarës
të të parëve tanë. Rrjedhimisht, shumë herë edhe të
kaluarën e përjetojmë si të tashme, si “amnezi
strukturale”, saktësisht ashtu si ka konstatuar
antropologu Xhek Gudi, kur ka studiuar disa kultura
gojore që bëjnë këtë shpërndërrim të së kaluarës me të
tashmen, për mungesë të teksteve të shkruara, që do ta
fiksonin të kaluarën si fakt të pandryshueshëm në tekst.
E keqja e madhe e kësaj prirjeje të kulturës gojore është se

duke e injoruar të kaluarën, duke e shfytyruar atë, e
redukton historinë e vet dhe ashtu praktikisht e pret
degën në të cilën qëndron. Po ashtu, kultura gojore
prodhon më shumë përjetim psikologjik momental e
prodhon pak ose aspak meditim dhe mendim kritik, të
cilin e prodhojnë tekstet e shkruara dhe i cili pastaj
ngulitet e bëhet veprues për një kohë më të gjatë. Në këtë
kontekst, komunikimi gojor ndër ilirë e shqiptarë, duke
qenë jo vetëm gojor po edhe vetëm privat, (retorika tek
helenet ishte gojore, por ishte publike) ka prodhuar
kufizime serioze në formimin kulturor e intelektual të
brezave të tëra. Ka prodhuar probleme të hetueshme
edhe për identifikimin e cekët me besimet fetare, me
filozofinë dhe me poezinë. Në periudha të ndryshme të
sundimeve të huaja duket që ka prodhuar edhe një
koncept më nihilist për vlerën e kohës e të jetës njerëzore.
Me gjithë këto katrahura historike, shqiptarët në fund
e kanë mposhtur pushtimin, diskriminimin e
ekskomunikimin dhe sot janë një komb i lirë dhe si i tillë
po bëhet pjesë përbërëse e komunikimit global me
historinë dhe me kulturën e vet, ndonëse ende jo pa
vështirësi*. Fatkeqësisht, ekskomunikimi i gjatë, më
shumë se dy mijëvjeçarë, na ka injektuar një ndjenjë
inhibicioni, e të qenit më pak ambiciozë, më pak
këmbëngulës. Kjo shihet qartë edhe nga preokupimi
intensiv me sferën private të jetës dhe injorimi i
theksuar i sferës publike. Kjo ndjenjë inhibicioni nga
pjesëmarrja më aktive në sferën publike, vështirëson
edhe krijimin e sistemeve shoqërore demokratike dhe
18 Milazim KRASNIQI
efikase. Vështirëson edhe ngritjen e komunikimit në

nivele më të larta kulturore dhe të medies në funksione
më emancipuese. Pra, prodhon letargji. Shembujt e
shumtë të shqiptarëve të suksesshëm në shkollim e në
punë, kur shkojnë në vende të tjera evropiane ose në
SHBA, dëshmon se atje ata çlirohen nga inhibicioni i
rrënjosur dhe përfitojnë nga funksionimi i rendit dhe
ligjit, gjë që në vendet e veta ende nuk e kanë si
mundësi. Nuk e kanë ngase aksioni i tyre politik e
publik për ta bërë realitet shtetin e së drejtës dhe një
shoqëri të shanseve të barabarta, ende nuk e ka arritur
masën kritike për ta bërë ndryshimin. Shumë shqiptarë
sot, më shumë parapëlqejnë që të ikin nga vendet e veta
e të inkuadrohen në sisteme të gatshme të shteteve të së
drejtës e të shoqërive me shanse të barabarta, se sa të
luftojnë që të bëjnë ndryshimin e duhur në vendet e
veta. Fatkeqësisht, ka një përsëritshmëri të dhimbshme
në këtë prirje, që nga ilirët e deri në kohën tonë.
Për mendimin tim, kjo prirje ikjeje dhe kjo ndjenjë
inhibicioni mund të mposhten nga gjeneratat e reja të
shqiptarëve me më shumë ambicie për studim, me më
shumë dituri për veten dhe për botën. Edhe për këtë
arsye, pra të transformimit tonë dituror, tash që nuk i
jemi të ekspozuar brutalisht ekskomunikimit, evokimi i
historisë nga erdhëm deri këtu, është i rëndësishëm.
Kështu e kënaqim kureshtjen për të ditur më shumë, për
veten po edhe për të tjerët, duke e kuptuar se vlerat tona
të lashta janë shumë më domethënëse se sa
hamendësojnë paragjykuesit tanë, madje edhe ne vetë.
Nëse triumfojmë në njohjen e të kaluarës së të parëve
tanë, ne e mposhtim jo vetëm inhibicionin, po edhe

hutimin kronik, që buron nga padituria.
Milazim Krasniqi
Në Prishtinë, 8 gusht 2015
* Historia e komunikimit dhe medies në Shqipëri gjatë LNÇ-së,

regjimit komunist, periudhës postkomuniste e deri sot, nuk është
tematizuar në këtë libër. Librat “Monolog” dhe “Media, politika,
shoqëria” (1990-2000) të prof. Artan Fugës, mbulojnë pjesën
kryesore të kësaj periudhe.
20 Milazim KRASNIQI
KOMUNIKIMI
(ME GOJË E PA GJUHË) NË
PERIUDHËN ILIRE
22 Milazim KRASNIQI
SHTRIRJA GJEOGRAFIKE E ILIRISË

ANTIKE
Iliria antike shtrihej në një territor shumë të gjerë, i cili

në kohën tonë përfshinë në vete pjesën më të madhe të
gadishullit të Ballkanit. Territori i Ilirisë antike edhe sot
po të ishte brenda një entiteti shtetëror, do të
konsiderohej si një entitet i madh edhe në konditat e
sotme evropiane. Problemet e funksionimit të Ilirisë
antike si një entitet shtetëror homogjen, përbërja e
popullsisë dhe ndarja e saj në formacione të shumta
fisnore, pasojat e pushtimeve të gjata romake, bizantine e
bullgare, janë ende tema trajtimesh shkencore.
Megjithatë, shtrirja e saj gjeografike është më e fiksuara,
më e qarta nga të gjitha problemet e tjera, sigurisht për
arsye se gjeografia nuk ka ndryshuar rrënjësisht. Të
dhëna për shtrirjen gjeografike të Ilirisë antike kanë lënë
shumë autorë të vjetër grekë e romakë. Kësaj radhe do të
evokohen dëshmitë e dy autorëve, historianit helen,
Apianit dhe gjeografit nga Aleksandria, Ptolemeut, të
cilat hedhin mjaft dritë mbi vendndodhjen e Ilirisë antike.
Të dhënat që ka lënë Apiani (fundi i shekullit I-rë deri
në vitin 70 të shekullit të II-të) për hapësirën në të cilën
shtrihej Iliria, janë me interes për ta pasur një përfytyrim
sa më të qartë për shtrirjen e saj gjeografike. Ky historian
i njohur helen, i cili bëri karrierë edhe në Romë, në
veprën e tij “Illyrike”, ka lënë si dëshmi këto fjalë:
“Helenët quajnë ilirë ata që banojnë mbi Maqedoninë dhe

Thrakinë, që nga kaonët dhe thesprotët deri tek lumi Ister.
24 Milazim KRASNIQI
Dhe kjo është gjatësia e vendit, ndërsa gjerësia prej

maqedonëve dhe thrakëve malorë tek paionët deri në Jon dhe
rrëzë të Apleve. Gjerësia mban pesë ditë rrugë, kurse gjatësia
tridhjetë ditë, siç thonë helenët. Sipas matjes që bënë romakët,
gjatësia kalon të gjashtëdhjetë stadet, kurse gjerësia është rreth
njëmijë e dyqind stade. Këtë emër e mori ky vend, siç thonë,
nga Iliri, i biri i Polifemit.
(Ilirët dhe Iliria te autorët antikë: 250)
Ndërsa, gjeografi i famshëm aleksandrin i shekullit të

dytë të erës sonë, Ptolemeu, në veprën e tij,
“Geographia” ka lënë dëshmi edhe më konkrete për
territoret ku banonin ilirët:
“Iliria (Illyris) kufizohet nga veriu me të dy Panonitë sipas

kufijve që parashtruam, nga perëndimi me Istrinë sipas një vije,
fundi së cilës nga ana e Panonisë së Sipërme përfundon në
gradat 36 30’- 45 10’, kurse fundi i saj në Detin Adriatik
(Adrias) 36 30’- 44 50’, nga lindja me Myzinë e Sipërme sipas
vijës prej vendit ku lumi Savo (Savos) ndërron drejtimin e tij,
gjer në fundin e saj tek mali Skard (Svardos) gradat e të cilit
janë 47 - 41 40’, nga jugu me një pjesë të Maqedonisë sipas vijës
që arrin prej pikëmbarimit të lartpërmendur gjer në Adriatik,
gradat e së cilës janë 45- 41 0’ dhe me bregun këtej Adriatikut
gjer në pikëmbarimin e lartpërmendur pranë Istrisë.”
(Ilirët dhe Iliria te autorët antikë: 266)
Pastaj Ptolemeu përmend një varg qytetesh të

bregdetit të Liburisë, Dalmacisë, Maqedonasit e Epirit,
që janë shenja të jetës urbane të ilirëve. Ndër këto qytete
përmenden edhe Avlona, (Vlora) Epidaurusi, (Durrësi)
Risinioni, (Rizoni) Ulkinioni, (Ulqini) Lissosi (Lezha),

Scodra (Shkodra). Delminioni (Delminiumi) Apollonia,
Bullis (Bylisi) Albanopolisi, etj, disa nga të cilat edhe sot
janë qytete të rëndësishme shqiptare, që kanë ruajtur
vazhdimësinë si qytete me mijëra vjet. Kjo gjeografi kaq
e fiksuar, këta emra qytetesh kaq të kuptueshëm për
gjuhën tonë shqipe, janë provë e fortë e vazhdimësisë
iliro-shqiptare në aspektin gjeografik, po edhe etnik.
Natyrisht me reduktimet që kanë ardhur nga tronditjet
tektonike që kanë përcjellë nëpër shekuj këto hapësira.
Por, atdheu i të parëve tanë është i njohur për ne në
gjithë gjerësinë dhe gjatësinë e tij. Edhe shumë nga
qytetet e shumta të kësaj hapësire ilire janë të njohura
dhe popullohen edhe sot prej shqiptarëve. Prandaj sa i
përket atdheut historik të të parëve tanë, mund të
thuhet se kemi njohuri solide për të.
Kemi njohuri jo të pakta edhe për një pjesë të jetës
dhe të fateve të paraardhësve tanë ilirë, që nga kohërat e
errëta e deri në kohën kur ndodhën përmbysjet e mëdha
demografike. Por, na mbetet ende një enigmë e madhe:
mungesa e shkrimit në gjuhën ilire. A shkruan ata në
gjuhën e vet, për të cilën dihet saktësisht se ishte e
ndryshme nga gjuhët e tjera dhe kishte emrin e vet,
ilirishte, ose gjuha e ilirëve? Apo nuk patën fatin e mirë,
që ta arrinin atë shkallë iluminimi mendor e kulturor, sa
të shkruanin në gjuhën e vet ilire? Kjo histori e shkurtër
dhe modeste e komunikimit dhe e literaturës shqipe,
pashmangshëm fillon nga kjo pikë.
26 Milazim KRASNIQI
A shkruan ilirët në gjuhën e vet
Pra, studimi i komunikimit dhe mediave ndër ilirë, si

edhe hulumtimi për gjithë historinë e tyre,
pashmangshëm duhet të fillojë me një pyetje që shprehë
habi: pse nuk arritën ilirët të komunikonin me shkrim në
gjuhën e tyre dhe të konstituonin institucione adekuate
për zhvillimin e shkrimit e të kulturës, kur dihet që
jetuan të kufizuar e edhe të përzier me dy popujt më të
zhvilluar të kohërave antike, ndërmjet helenëve dhe
romakëve? Çka i ka penguar ata që të “infektoheshin”
nga pasioni që të shkruanin në gjuhën e tyre, për të
shprehur ashtu identitetin e tyre etnik, gjuhësor e
kulturor? Pse nuk arritën ta kishin një institucion ose
medium të vetin, të ngjashëm me izagorian helene, ku të
gjithë qytetarët e lirë kishin të drejtën e shprehjes së lirë
në publik? Ky medium i bëri helenët antikë, që të çlironin
një energji të jashtëzakonshme të mendimit e të dijes,
filozofisë, retorikës, logjikës e poezisë, që u bënë
gjenerator i zhvillimit të gjithmbarshëm shoqëror. Të ketë
kaluar krejtësisht pa u vënë re nga ilirët izagoria e
famshme helene? Kjo nuk është e mundur, pasi që disa
autorë helenë kanë lënë dëshmi për ilirët dhe kontaktet
që kanë pasur me fqinjët e tyre. Vetë Tukididi (460 - 400
p.e.s.) që edhe quhet themeluesi i historisë, në veprën e tij
“Historia” sjellë dëshmi për ilirët, kur flet për luftën civile
në Epidamn (Durrës) në vitet 436/435. Tukididi njofton:
“Epidamni është një nga qytetet që gjendet nga ana e

djathtë kur hyn në gjirin e Jonit. Pranë tij banojnë barbarët
taulantë, fis ilir.
(Ilirët dhe Iliria: 24)
Isokrati (436-338 p.e.s.) nga ana e tij ka sjellë një

dëshmi për pushtimin e tokave ilire nga Filipi, përveç
atyre që ishin buzë Adriatikut:
“Nuk u bë zot i pjesës më të madhe të tokave të ilirëve,

përveç atyre që banojnë buzë Adriatikut?
Oratori i famshëm, Demosteni, po ashtu sjellë të dhëna

për ilirët në kohën e Filipit, babait të Aleksandrit të
Madh, duke rrëfyer se Filipi i kishte pushtuar edhe ilirët,
të cilët nuk ishin mësuar të binden dhe me gjasë nuk po
pajtoheshin me sundimin e huaj. Edhe njoftime si këto të
Demostenit dëshmojnë se ilirët njiheshin me helenët dhe
madje kishin një mplakje të imponuar me ta:
“…Përsa i përket paionëve, ilirëve dhe të gjithë fqinjëve të

tij në përgjithësi duhet besuar se për ta është më e kënaqshme
të jenë të pavarur e të lirë se sa të nënshtruar. Janë njerëz që
nuk janë mësuar të binden, kurse njeriu ynë (Filipi) thuhet se
është zot i rreptë…”
Këso dëshmish për kontaktet, njohjet e raportet

heleno-ilire po edhe romako-ilire, ka shumë, që nga
28 Milazim KRASNIQI
Iliada. Prandaj, mbetet e paqartë pse këto nuk kanë

provokuar edhe ndonjë formë të alfabetizimit të ilirëve.
Pyetja tjetër shqetësuese: pse janë mjaftuar me
mundësinë që sapo të mund të arrinin shansin e të
mësuarit të shkrimit e leximit, atë ta bënin në ndonjërën
nga gjuhët e huaja, helene, latine, ose sllave? A ka qenë
kjo prirje për t’u identifikuar me gjuhët dhe kulturat e
tjera, që kishin traditë shkrimi e forma institucionale
komunikimi, e kushtëzuar nga “prirje gjenetike”, nga
“rrethana natyrore” apo nga statusi politik e kulturor i
tyre, si popull i rënë në robëri të gjata?
Në fund të fundit, shtrohet edhe pyetja: pse pas rënies
nën sundimin romak, nuk arritën asnjëherë të fitonin
pavarësinë dhe lirinë (edhe pas shpërbërjes së Perandorisë
Romake) e të shndërroheshin në një faktor të përfillshëm
në gadishullin, të cilin një herë e një kohë, ndonëse me
formacion fisesh të paorganizuara në një shtet, e kishin
populluar pothuajse sa gjerë sa gjatë? Pyetje ka edhe më
shumë, ndërsa përgjigjet e plota ende mungojnë.
Mbase përgjigjja në pyetjen se kur dhe ku u formua
etnosi ilir, mund të hapë një kënd më të qartë për të
hulumtuar shkaqet e asaj ngecjeje në formimin kulturor.
Muzafer Korkuti sjellë këtë kumt për kohën e formimit
të etnosit ilir:
“…një përputhje e tillë e konkluzioneve arkeologjike me ato

linguistike e bën më bindës përfundimin se në bronzin e
mesëm* duhet të kërkojmë fillimin e formimit të etnosit ilir”
(Studime ilire: 41)
Sipas periodizimit të Korkutit, periudha e bronzit të

mesëm shtrihet në vitet 1800 (1700) -1500 para erës sonë.
Ndërsa, formimin e mirëfilltë të etnosit ilir, Korkuti e
vendos në periudhën e hershme të hekurit, pra në
shekujt XII-V para erës sonë. Edhe pse kjo çështje e
periodizimit nuk ka si të jetë objekt mëtejshëm i
studimit tonë, na imponohet të shtrojmë një dilemë
lidhur me të: a është e mundshme që ilirët, duke qenë në
procesin e formimit etnik, të luanin një rol të
rëndësishëm në Luftën e Trojës, e cila ndodhi në
shekullin XII para erës sonë? Dhe nga ana tjetër, a është
e mundshme që ata nuk i “spërkati” aspak lulëzimi
kulturor i helenëve në shekullin V-IV para erës së re, pra
në periudhën e lulëzimit të tragjedisë antike greke? Po
të shikojmë më larg, procesi i formimit të etnosit ilir,
përkon edhe në kohën kur lulëzoi shkrimi te fenikasit
dhe prej tyre kaloi edhe tek helenët. Pse nuk kaloi nga
helenët tek ilirët, të cilët në distancë gjeografike ishin
shumë më afër me ta se sa që ishin helenët me fenikasit,
mbetet një enigmë tash për tash.
“Hipoteza gjeografike” duhet të rishikohet
Këtë enigmë nuk e ka shpjeguar deri sot asnjë teori,

ndonëse ka pasur mjaft përpjekje që të shpjegohet. Një prej
përpjekjeve teorike është ‘teoria gjeografike’, e cila në qendër
ka një autor të famshëm shqiptar, gjuhëtarin Eqrem Çabej,
i cili në studimet për gjenezën e literaturës shqipe, të
shkruar në vitet tridhjetë të shek. XX, ka theksuar rolin e
pozitës gjeografike të Shqipërisë, si një rrethanë e
30 Milazim KRASNIQI
pavolitshme për lindjen e literaturës më herët. Çabej ka

konstatuar se pozita e Shqipërisë është e tillë që ndonëse
në njërën anë kufizohet me det, në brendësi ndërpritet me
vargmale, të cilat kanë penguar komunikimin normal dhe
elementar, kështu që kjo ka stimuluar më shumë
organizimin fisnor dhe nuk ka prodhuar mundësinë e
krijimit të një kulture në gjuhën shqipe.
“Prodhimi literar i një populli nuk mund të kuptohet pa

njohjen e historisë së tij, por historia shpeshherë është rezultat
i të dhënave gjeografike, influenca e formimit tokësor dhe
natyrës së vendit mbi jetën dhe mbi veprimet e njerëzve.”
(Çabej: 101)
Pra, ai ka konstatuar se këto ndërprerje me male të

krahinave të ndryshme thjesht nuk kanë lejuar një
komunikim më dinamik që do të prodhonte vlera
kulturore në gjuhën e vendit, ndonëse Çabej thotë se
“Shqipëria paraqet në përgjithësinë e saj një njësi
gjeografike”. (Çabej: 101) Pra, ndonëse është e ndarë, e
fragmentuar dhe e copëzuar, sipas Çabejt, ajo prapë
paraqet përsëri një njësi gjeografike, por e cila nuk
paskësh funksionuar si e tillë.
Me ndikimin e gjeografisë, konfiguracionit mbi
historinë e Shqipërisë, janë marrë edhe autorë si Peter
Bartli, i cili edhe konstaton:
“Peizazhin shqiptar e mbizotërojnë kryesisht malet”

(Bartl: 13)
Edhe Noel Malcolmi e përmend këtë dimension të

gjeografisë si një rrethanë për vonesën e kulturës,
vonesën e krijimit të shtetit dhe krijimit të kombit
shqiptar. Malkolmi pohon:
“Ilirët, të cilët kishin jetuar në rrafshinat bregdetare u

romanizuan, si ata të bregdetit dalmatin, ashtu edhe ata të
pjesës dërrmuese të trojeve të ish Jugosllavisë. Në kohën kur
sllavët zunë të arrinin në shekullin VI, kishin mbetur vetëm
grupe folësish të gjuhëve “barbare” në Ballkan, dhe të gjithë
ata ndodheshin në viset malore”
(Malkolm: 35)
Sidoqoftë, kjo është një teori që ka anët e veta të

logjikshme, mirëpo ka dobësi shumë serioze. Në një
qasje kritike, mund të thuhet që teoria e cila pohon se
pozita gjeografike ka ndikuar mbi gjithë këto aspekte të
vonesave është e diskutueshme, për arsye se teoritë nuk
mund të aplikohen në mënyrë selektive dhe të veçanta,
por duhet të kenë një karakter më të gjerë dhe më
universal. Në rastin e Shqipërisë, po të krahasohet
konfiguracioni i saj gjeografik me atë të Greqisë, fqinjit
të parë, del se është konfiguracion i përafërt gjeografik.
Edhe Greqia në njërën anë kufizohet me dete, ndërsa
pjesa tjetër është e shtrirë me ndërprerje malesh, me
copëzime e fragmentime territoresh dhe madje ishujsh.
Këto janë karakteristika edhe të disa vendeve të
gadishullit ballkanik, Malit të Zi e Kroacisë. Pra, kjo
teori, qoftë dhe vetëm me shembullin e Greqisë, nuk
mund të aplikohet, sepse ky vend ka pasur një kulturë
32 Milazim KRASNIQI
të lashtë antike, e pakta po të merret si vijë ndarëse

periudha e këngëve homerike, prej shekullit VIII p.e.s.
Kultura antike greke, jo vetëm me këngët homerike, po
edhe me tragjedinë, me filozofinë, me poezinë lirike, me
lojërat olimpike, me libraritë e shumta e të famshme në
Athinën antike dhe me shumë vlera të tjera kulturore,
konsiderohet si njëra nga shtyllat e mbarë qytetërimit
perëndimor, por edhe më gjerë. Prandaj, teoria që e
identifikon konfiguracionin gjeografik si shkak të
vonesave të mëdha kulturore në rastin e ilirëve e
shqiptarëve, duhet të merret me rezervë.
Në fakt, teorinë gjeografike e bën problematike edhe
një rrethanë tjetër. Ilirët kanë jetuar në rrafshina të
mëdha, duke përfshirë hapësirat e Sllovenisë së sotme,
Panonisë së sotme, Vojvodinës e Serbisë së sotme, të
cilat janë fusha të gjera dhe të lagura nga lumenj të
mëdhenj siç janë Danubi, Sava, Drava etj. Edhe pse kanë
jetuar në këto hapësira të mëdha, pa ndërprerje malesh
fare, me aq sa dihet deri sot, ata prapëseprapë nuk kanë
arritur që të krijojnë ndonjë kulturë shkrimore në gjuhën
e tyre. Dhe kjo tregon se duhet të kemi përherë një qasje
kritike ndaj teorive të tilla, të cilat sigurisht në të
ardhmen do të begatohen me qasje të tjera.
Faktorët natyrorë kanë njëfarë ndikimi edhe në
lindjen e kulturave dhe formacioneve shoqërore, por ky
rol mund të jetë pak më i kufizuar, se sa të
gjeneralizohet si një teori në vete, prandaj në këtë
kuptim duhet të gjejmë edhe faktorë të tjerë, të cilët
mund të na shpjegojnë pse historia kulturore e ilirëve
dhe e shqiptarëve pas tyre, është kaq e vonuar dhe mjaft
atipike në krahasim me popujt fqinj, veçmas me grekët.

Nuk duhet të shmanget nga vëmendja që ilirët dhe
shqiptarët e sotëm janë kufizuar me dy popuj, të cilët
kanë vënë njërën nga shtyllat e qytetërimit evropian,
nga grekët në pjesën lindore dhe nga romakët në pjesën
perëndimore. Kjo fqinjësi direkte me grekët dhe me
romakët, çuditërisht nuk ka prodhuar një provokim
mendor, intelektual e kulturor ndër ilirët, së paku nga
ajo që ne dimë deri më sot. Deri në ditët tona nuk janë
gjetur shkrime në gjuhën e popullit ilir, (pasardhësve të
tyre arbër, epirot, maqedonas) kështu që mbetet një
enigmë se si është e mundur që popujt që jetojnë në një
fqinjësi direkte dhe që në fakt shkëmbejnë njëri me
tjetrin, nuk provokohen nga njëri tjetri kulturalisht. Në
rastin e popujve të Lindjes, te sumerët, babilonasit,
hititët, egjiptasit, fenikasit, ka ndodhur proces i kundërt
me këtë. Edhe pse edhe ata kanë pasur konflikte dhe e
kanë pushtuar njëri-tjetrin, ata kanë marrë kulturën dhe
më pas e kanë zhvilluar e begatuar, i kanë dhënë
dimensione të reja, kështu që ndonëse një popull është
pushtuar, kultura përsëri është zhvilluar. Pra janë
ndikuar prej këtyre afeksioneve kulturore. Megjithatë,
në këtë kontekst duhet të mbajmë në vëmendje atë që ka
thënë historiani antik, Herodoti, sepse mund të ndodhë
që një ditë të zbulohet ajo që ai pati thënë:
“Pellazgët kanë qenë të parët që i morën shkronjat prej

fenikasëve dhe prej pellazgëve i morën grekët, aty nga fillimi i
shekullit XVI p.e.s.”
(Kotini: 130)
34 Milazim KRASNIQI
Sipas kësaj të dhëne, rezulton se pellazgët e kanë

njohur shkrimin, e kanë marrë prej fenikasve, dhe ua
kanë dhënë grekëve. Fatkeqësia është se këto shkrime
për të cilat flet Herodoti, nuk janë zbuluar ende. Por,
hipotetikisht mund të ndodh ajo që ka ndodhur me
shkrimet sumere, që janë zbuluar në gjysmën e parë të
shek. XX, ndërsa deri në atë kohë nuk ka ditur askush
për to. Pra, ndonjë ditë mund të ndodh që të zbulohet
ndonjë qytet antik pellazg me krejt arsenalin kulturor e
shkrimor në gjuhën pellazge. Por, shkencërisht nuk
mund të vërtetohet pa ndodhur një gjë e tillë. Po ashtu
ende zhvillohen diskutime lidhur me raportet ndërmjet
pellazgjishtes e ilirishtes, sigurisht për shkak të
mungesës së teksteve të shkruara, të cilat do të
ndriçonin ato raporte më mirë se sa të gjitha
hamendësimet e botës. Indikative në këtë mes është që
Herodoti përmend pellazgët, por jo ilirët. Ndërsa tek
autorë të mëvonshëm përmenden dendur ilirët, por jo
edhe pellazgët. Këtë ndryshim ende nuk e ka gjurmuar
askush deri në pikën sa të ndriçohet se a janë ilirët
pasardhës të pellazgëve, zëvendësues të tyre në skenën
e historisë, apo etnos i ri, që i ka dominuar pellazgët,
(fjala vjen si babilonasit, sumerët) duke i fshirë nga
memoria historike. Pra, kjo pjesë e antikës pellazge dhe
ilire, ose pellazgo-ilire, mbetet e paqartë. Nga Herodoti,
e qartë është vetëm që grekët dhe pellazgët nuk kanë
qenë i njëjti popull, gjë që e kanë thënë disa autorë të
kohëve tona.
Në Mesjetë dalin indikacione për shkrimin e shqipes,

ndonëse tekste të shkruara shqip të asaj kohe, deri sot
nuk janë gjetur. Fjala vjen, Brokardi, Guilelmus Adae,
duke qenë një udhëpërshkrues për viset mesdhetare në
shekullin XIV dhe ka shkruar:
“megjithëse shqiptarët kanë një gjuhë krejt të ndryshme

nga ajo e latinëve, ata përdorin shkronjat latine në të gjithë
librat e tyre.”
(Skendi: 111)
Fatkeqësisht, as ky fond librash për të cilin flet

Brokardi deri më sot nuk është zbuluar.
Hipoteza e institucioneve - me më shumë përparësi
Një nga arsyet e mungesës së shkrimeve në gjuhën e

ilirëve dhe të shqiptarëve deri në shekullin XVI, më
shumë sesa faktorit gjeografik, i atribuohet mungesës së
institucioneve kulturore, fetare e administrative të
ilirëve dhe pasardhësve të tyre, shqiptarëve. Mungesa e
institucioneve të shtetit në këtë rast ka qenë e tillë që
nuk ka pasur një lloj adrese prej të cilës do të fillonte
stimulimi dhe motivimi i fillimit të shkrimit dhe kjo
është një nga arsyet e mungesave të mëdha të shkrimit
në gjuhën tonë. Institucionet e atyre periudhave kanë
mundur të jenë ose shtetërore ose fetare. Po të evokojmë
shembullin e Greqisë antike, sipas autorit Jorge Livraga,
rezulton që tragjedia antike greke ka lindur më shumë
prej ritualeve fetare që janë zhvilluar në tempujt fetarë
36 Milazim KRASNIQI
të Greqisë antike dhe më vonë është bërë pjesë e

politikave kulturore të institucioneve shtetërore, veçmas
në periudhën e Perikleut. Në periudhën e Perikleut,
shteti e ka marrë nën mbrojtje dhe ka stimuluar teatrin,
tragjedinë, por në krye të herës, këto kanë lindur në
njëfarë ndërveprimi të ritualeve fetare në tempullin e
Eleuzinës, tempullit kryesor të politeizmit grek:
“Thënë më saktë, teatri grek, i cili lulëzimin e vet e pati në

shekullin V para Kr., u zhvillua nga misteret në Eleuzinë, e
cila ishte edhe gjeografikisht e edhe kulturalisht afër Athinës”
(Livraga: 8)
Në mungesë të institucioneve shtetërore e fetare që

do të prodhonin kulturë të shkruar, modeli kryesor i
organizimit të ilirëve ka qenë organizimi fisnor. Bile,
modeli fisnor i organizimit ka qenë edhe në Mesjetë dhe
në periudhën e sundimit osman, për çka Bartli pohon:
“Shoqëria fisnore jetonte sipas ligjeve të veta. Bashkëjetesa

rregullohej përmjet normave të një kodi të pashkruar dokësor,
i cili te fiset e ndryshme nuk ishte doemos i njësuar, porse
kishte gjithsesi një themel të përbashkët.
(Bartl: 56)
Meqë organizimi fisnor është organizim parashtetëror,

jashtështetëror, (antishtetëror në esencë), si i tillë është
formacion i vogël dhe nuk akumulon potenciale të
mjaftueshme për prodhim të mirëfilltë e dinamik
kulturor, veçmas në formë të shkruar. Edhe sot fiset
primitive të cilat jetojnë në Ande, Amazonë apo Afrikë,

me të cilat antropologët merren shumë, kanë formacione
që nuk prodhojnë kulturë të shkrimit. Ato prodhojnë
rituale, kulturë gojore, por jo kulturë të shkrimit.
Po të krahasohet organizimi ilir me organizimin grek,
i cili ka qenë në modelin e qytetit shtet, ose edhe me
organizimin e shtetit romak, i cili ka qenë një shtet i
qendërzuar, me formë perandorake të sundimit në
pjesën më të madhe të ekzistimit të vet, organizimi
fisnor i ilirëve ka qenë me defekt serioz në mënyrën e
organizimit të vet. Pra, nuk është aplikuar as modeli i
polisit grek, as ai i një shteti të qendërzuar, por një
organizim fisnor, i decentralizuar, i rivalizuar ndërmjet
vete, që ka prodhuar pak a shumë modele të tjera të
jetës kulturore dhe sociale, sesa ato që janë
karakteristike tek grekët dhe romakët. Kjo formë e
organizimit fisnor, pa e arritur shkallën e një organizimi
mirëfilli institucional e shtetëror, e ka vulosur edhe
epilogun e konflikteve shumëshekullore të ilirëve me
popujt përreth ose fqinjët e tyre, ndërsa Romanizimi
qëndron në qendër të këtij fragmentimi fisnor e
dobësimi etnik dhe kulturor.
Ilirët e paromanizuar kanë ngelur pa institucione dhe
pa ndonjëfarë identiteti kulturor ose shoqëror që do të
tregonte se çfarë ata ishin. Në kushte të atilla, shkrimi në
gjuhën e tyre ka qenë mision i pamundur, sepse ata iu
nënshtruan procesit të Romanizimit dhe një pjesë e
madhe e tyre edhe u romanizuan.
Për ta kuptuar më mirë se çfarë pasojash të rënda
solli pushtimi romak dhe veçmas Romanizimi, duhet të
38 Milazim KRASNIQI
evokohet se cila ishte gjendja demografike, fetare,

sociale dhe ekonomike e ilirëve para pushtimit romak,
në të njëjtat hapësira gjeografike? Edhe pse ende nuk
patën krijuar institucione mirëfilli shtetërore, që do ta
bënin kapërcimin vendimtar nga organizimi fisnor tek
ai shtetëror, ilirët në periudhën para pushtimit romak,
ishin në një proces të kompaktësimit demografik, të
zhvillimit ekonomik e kulturor dhe të formimit të një
shteti me parashenjë të fuqishme etnike.
ILIRIA (DHE JETA E SAJ E HIESHME) PARA

PUSHTIMIT ROMAK
Historia e komunikimit me anën e mediave publike

ndër ilirë është histori e paradokseve. Ndonëse të
sunduar, ilirët kanë jetuar në shtetin, i cili, me aq sa
dihet deri sot, për herë të parë ka përdorur një formë
komunikimi publik, të quajtur Acta Diurna. Kjo formë e
komunikimit publik, në të cilën publikoheshin dekretet
dhe aktet e ndryshme në një mur të bardhë, u zbatua në
Romë në vitin 59 p.e.s., pra në kohën kur Iliria ishte e
zhytur thellë në sundimin romak dhe shumë e
ekspozuar në procesin e Romanizimit. Pra, të jesh pjesë
formale e historisë së shtetit ku ndodh një zhvillim i
rëndësishëm kulturor si ai i fillimit të komunikimit
medial me Acta Diurnën dhe në të njëjtën kohë të jesh i
ekspozuar ndaj asimilimit kulturor e etnik dhe pa
mundur të zhvillosh kulturën në gjuhën tënde, është një
fatkeqësi kulturore. Në vend se të vileshin frytet e
zhvillimit kulturor e shoqëror të shtetit romak, ilirët po
vilnin pasojat e arrogancës së atij shteti, i cili i kishte
futur në një proces të asimilimit kulturor e etnik, duke i
shndërruar nga “barbarë” në romakë e duke hapur
mundësinë e asimilimit të tyre maksimal.
Faktikisht, ky proces asimilimi filloi që nga kontaktet
e para ilire-romake në truallin e Ilirisë, kur Roma filloi
t’i zbatonte taktikat e ndikimit dhe të ndërhyrjes në Iliri,
në kuadër të synimeve të saj për zgjerimin e shtetit në
drejtim të Lindjes. Iliria ishte pengesa e parë e Romës
përballë planeve të saj për ekspansion drejt Lindjes. Por,
40 Milazim KRASNIQI
thellimi më tragjik i procesit të Romanizimit u bë në

kohën e shndërrimit të Romës në perandori, që nga
Augusti, i cili shtypi kryengritjen e madhe ilire të viteve
6-9 të erës sonë me çka edhe u shkatërrua rezistenca ilire
ndaj pushtimit dhe sundimit romak. Në gjysmën e parë
të shekullit të parë të erës sonë, procesi i Romanizimit
ishte më i ngadaltë, por nga fundi i tij, në vitet 98-119,
pra në kohën e Trajanit, Romanizimi u intensifikua. Kjo
ndodhi edhe për shkak të përfshirjes së të rinjve ilirë në
radhët e ushtrisë në sfondin e luftërave me Dakasit. Prej
asaj kohe e deri në vitin 476, kur Perandoria Romake
praktikisht pushoi së ekzistuari, Ilirët gradualisht dhe
në mënyrë të pakthyeshme u bluan demografikisht dhe
kulturalisht në mokrën gjigande të shtetit romak dhe të
kulturës romake.
Sa ishte Iliria pararomake një shtet i mirëfilltë
Lidhur me ekzistimin ose jo të një shteti ilir ose të

disa entiteteve me element shtetësie, para se të
zhbëheshin nga pushtimi romak, janë zhvilluar e
zhvillohen diskutime ende ndër historianë. Për këtë rast
na duket se studimi më kompetent është ai i Selim
Islamit, në të cilin është paraqitur një rrugë e gjatë e
formimit dhe e ekzistimit të shtetit ilir. Pasi i diskuton
tezat e disa historianëve lidhur me këtë çështje, Selim
Islami konkludon se shteti ilir ka ekzistuar dhe ka një
histori të gjatë e dramatike, që nga shfaqja e hershme në
skenën e historisë të gadishullit e deri në rënien fatale të
tij. Ky autor konkludon:
“Të gjitha të dhënat na çojnë te mendimi se procesi i lindjes

dhe formimit të shtetit ilir kryhet gjatë gjysmës së parë të shekullit
IV. Në kushtet e Ilirisë ky proces ecën paralel dhe përkon me
zhvillimin e jetës qytetare, madje kryhet mbi këtë bazë.
(Studime ilire I: 57)
Prof. Islami ndjek kronologjinë e ngjarjeve, duke u

mbështetur në të dhënat e pakta të autorëve antikë,
Herodotit, Polienit, Justinit e sidomos Tukididit, duke
përmendur sundimin e Bardhylit, pasardhësve të tij,
Grabos, Pleurias, Klitit, Monunit e Mytilit, duke pohuar
se ishte fjala për një dinasti ilire. Pastaj paraqet ngjarjet
me Agronin, Skerdilaidin, Teutën e deri te humbja fatale
e Gentit. Selim Islami përfundon se në periudhën e
fundit të ekzistimit të vet, shteti ilir kishte marrë tiparet
e një shteti të mirëfilltë:
“Në sfondin e kësaj përgatitje të ethshme për ndeshjen

vendimtare me Romën, na shfaqen tiparet e shtetit ilir siç nuk
e kemi njohur kurrë më parë. E mbështetur në ekonominë
skllavopronare të qyteteve, mbretëria e Gentit na paraqitet me
tipare të qarta të një monarkie të tipit helenistik”
(Studime ilire: 71)
Është e logjikshme të mendohet se pas disfatës fatale

të Gentit, filloi procesi i deilirizimit të asaj hapësire dhe
procesi i thelluar i Romanizimit të saj, që pati implikime
afatgjata për ilirët dhe Ilirinë.
42 Milazim KRASNIQI
Për çështjen e Romanizimit ka mendime të ndryshme.

Sipas dijetarit Skender Anamalit, i cili faktikisht e
mohon të ketë ndodhur Romanizimi i popullsisë ilire,
kontaktet e para romako-ilire janë të shekullit III para
erës sonë:
“Kontaktet e para të romakëve me ilirët e Jugut i përkasin

gjysmës së dytë të shekullit III p. e. sonë, kohës kur Roma filloi
luftërat për pushtimin e Ilirisë. Tri luftërat iliro-romake u
dhanë mundësi romakëve të njohin më afër gjeografinë e Ilirisë
së Jugut, burimet ekonomike, rendin shoqëror dhe kulturën
materiale e shpirtërore të banorëve të saj.”
(Studime ilire: 26)
Pra, Skender Anamali, si edhe Zef Mirdita, e

minimizojnë Romanizimin e ilirëve, duke e paraqitur
vetëm në dritën e të dhënave arkeologjike, pra duke e
vështruar vetëm nga aspekti i shpërndarjes eventuale të
kulturës materiale romake në viset ilire. Sipas këtij
shpjegimi, atje ku nuk janë gjetur materiale arkeologjike
që janë produkt i kulturës materiale e shpirtërore
romake, nuk paskësh arritur Romanizimi i popullsisë!
Por, kjo qasje ka një mungesë themelore: nuk jep
përgjigje se nga u tretë gjithë ajo popullsi dhe gjithë ato
vendbanime urbane ilire, pse ndodhi ai zvogëlim
marramendës demografik, i cili popullsitë ilire i
reduktoi në një “zonë relikte”, sikundër e quan
historiani gjerman Peter Bartli zonën ku mezi mbijetoi
popullsia ilire përkatësisht albanofone.
Vetë Anamali në po të njëjtin studim ku e mohon

Romanizimin e popullsisë ilire, pohon:
“Iliria e Jugut nuk ndryshonte shumë nga fqinjët lindorë e

jugorë, si nga zhvillimi ekonomik e kulturor, ashtu nga
organizimi politik. Karakteristike për këtë kohë është, sidomos,
një jetë e gjallë urbane, e cila kishte përfshirë thuajse të gjitha
krahinat ilire të jugut. Autorët grekë e romakë, që
përshkruajnë ngjarjet e kohës së invazionit romak dhe të
tjerëve, pas tyre, përmendin emrat e një tok qytetesh ilire”
(Studime ilire II: 25-26)
E drejta, ata i përmendin, por fundin e sundimit

romak, ato qytete dhe ajo jetë e gjallë urbane me
parashenjë ilire, nuk ka ekzistuar më.
Kulmi i shkatërrimeve të qyteteve ilire ka ndodhur
me pushtimin që bëri Paul Emili në Maqedoni dhe Anici
në Iliri dhe Epir, me ç’rast u bënë rrafsh me tokë
shtatëdhjetë e tetë qytete! Prandaj, nuk mund të thuhet
se Romanizimi nuk ka ndodhur dhe se shkatërrimi i
jetës urbane dhe përgjithësisht i kulturës materiale e
shpirtërore ilire nuk është ekzekutuar nga romakët! Po
të mos kishte ndodhur asimilimi i ilirëve në romakë dhe
po të mos kishte ndodhur shkatërrimi i qyteteve ilire
dhe i jetës urbane ilire, ajo jetë e tyre do të shfaqej më
qartë, e jo si e shpërbërë.
Studiuesi i njohur nga Sarajeva, Alojz Benaci, ka
konkluduar me të drejtë se pushtimi romak e ndërpreu
procesin e kompaktësimit të ilirëve në një formacion
shtetëror unik:
44 Milazim KRASNIQI
“Gjithsesi, duket qartë se ilirët përbënin një tërësi etnike pa

kohezion të madh. Pushtimi romak e ndërpreu procesin e një
bashkimi normal dhe i dha fund përfundimisht formimit të një
bashkësie kompakte ilire”
(Studime ilire: 92-93)
Pra, përfshirja e dhunshme e ilirëve brenda shtetit

romak, e filluar pas disfatës së ilirëve në luftën e parë
ilire-romake të viteve 229-228, e thelluar pas luftës së
dytë ilire-romake të viteve 219-218, e finalizuar fatalisht
pas luftës së tretë ilire-romake të vitit 163, shkatërroi të
gjitha mundësitë e konsolidimit të një shteti unik ilir. Në
të vërtetë, sundimi i gjatë romak solli shkatërrime të
mëdha dhe sistematike në territoret ilire.
Përshkrimi i Ilirisë nga Pseudo-Skymni
Në veprën “Përshkrimi i botës” të autorit Pseudo-

Skymni paraqitet një pamje e Ilirisë në shekujt V-IV para
erës sonë, në periudhën para se ajo të binte nën sundimin
romak. Nga këto përshkrime mund të formësohet një ide
bukur e qartë lidhur me gjeografinë dhe botën ilire para
sundimit romak. Pseudo-Skymni na njofton:
Thonë se rreth detit Adriatik

Banon një shumicë e madhe barbarësh
Pothuajse një milion e pesëqindmijë banorë
Dhe kanë një tokë shumë të mirë dhe pjellore
Se aty, si thonë, edhe bagëtia pjellin binjakë
Era që kalon mbi detin e Pontit
Ndryshohet mbi tokën e tyre, ndonëse janë afër.

……..
Pastaj vjen Iliria, një tokë e gjatë me shumë popuj brenda.
Thonë se popullsia e saj është shumë e madhe,
Nga këta popuj disa banojnë në viset e brendëshme,
Duke lëruar tokën,
Disa të tjerë anës detit Adriatik.
Një palë nga këta u binden pushtetit të basilejve,
Disa të tjerë monarkëve,
Dhe një palë vetësundohen. Thonë se këta i nderojnë shumë
perënditë,
se janë shumë të drejtë e mikpritës,
Se e duan jetën shoqërore
Dhe janë të shtënë pas një jete shumë të hieshme.
(Ilirët dhe Iliria tek autorët antikë: 72-73)
Disa nga vlerat e atdheut dhe të jetës së ilirëve që

thekson Pseudo-Skymni, shihet se kanë qenë: popullsia
e shumtë, format e organizuara të sundimit, ose të një
vetësundimi tradicional, jeta e organizuar fetare, vlerat
morale (mikpritja dhe jeta e hijshme), toka pjellore,
begatia, kultivimi i bujqësisë, klima e butë, etj. Në bazë
të këtyre njoftimeve, bëhet shumë e qartë se ilirët kanë
pasur një jetë të organizuar fetare, shoqërore, kulturore
e shtetërore të veten, e cila sublimohet më shprehjen se
ata ishin “të shtënë pas një jete shumë të hieshme”. Fakti
që ata e lëronin tokën, do të thotë se ata ishin bujq e
vendalinj e jo barinj e shtegtarë. Ata ishin të ngulitur në
tokat e veta dhe kishin ndërtuar një sistem jete sociale,
ekonomike e fetare të rregulluar. Kjo jetë e tyre u rrënua
46 Milazim KRASNIQI
nga pushtimi romak dhe nga pasojat që solli ai sundim

në shpërbërjen e organizimit autentik të ilirëve.
Çka dëshmon Aristoteli për begatitë e Ilirisë
Nga disa përshkrime të filozofit të madh të antikës,

Aristotelit, po ashtu mund të formësohen disa
përfytyrime lidhur me jetën në mirëqenie e begati të
ilirëve në shekullin IV para erës sonë, deri sa ata nuk
kishin rënë nën sundimin romak:
“Thonë se tek ilirët e quajtur taulantë, bëjnë verë nga

mjalti, pasi i shtrydhin hojet, (mjaltit) i hedhin ujë dhe e
ziejnë në kazan gjersa të mbetet gjysma. Këtë e hedhin ndër
enë prej balte dhe e lënë gjersa të mbetet gjysma, pastaj
lëngun e shtien ndër enë prej druri.
Ndërsa për pasurinë e paionëve Aristoteli shprehet

kështu:
“Flitet se toka në Paioni është aq e pasur me ar, sa shumë

vetë kanë gjetur copa ar më të rënda se një mna. Thonë se janë
gjetur edhe i janë dërguar mbretit të atjeshëm dy copë, njëra e
rëndë 3 mna dhe tjetra 5 mna. “
(Po aty:41)
Për pasuritë e tokave ilire Aristoteli sjellë edhe këso të

dhënash:
“Në Apolloni, që ndodhet pranë krahinës së taulantëve,

thonë se del asfalt dhe pisë me currila që shpërthejnë nga toka,
këtu ai del më i zi dhe më i dendur se i Maqedonisë dhe
banorët thonë se jo larg këtij vendi është një zjarr, që qëndron
i ndezur vazhdimisht dhe në një sipërfaqe fare të ngushtë, aq
sa përfshinë një pentaklinë (afërsisht 10 metra katror)
(Po aty: 42)
Megjithatë, të dhënat më të rëndësishme lidhur me

fuqinë e ilirëve para fillimit të luftërave rraskapitëse
shkatërruese me romakët, gjenden te Polibi, i cili edhe e
ka përshkruar fillimin e këtij konflikti tragjik për ilirët,
sepse vetë e pohon që koha të cilën ai e trajton “është e
njëjta kohë kur romakët kaluan për herë të parë në Iliri
dhe në këtë pjesë të Evropës.”
Shkaqet e luftës ilire-romake sipas Polibit

dhe plaçkitja sipas Livit
Lidhur me shkaqet e luftës së parë ilire-romake Polibi

sjellë këto njoftime:
“Ata vendosën ta bëjnë këtë fushatë për këto shkaqe:

Agroni, mbreti i ilirëve dhe i biri Pleuratit, kishte një fuqi
detare dhe tokësore shumë më të madhe nga ajo që kishin
pasur mbretërit e mëparshëm të Ilirisë. Pasi Demetri, i ati i
Filipit (mbretër të Maqedonisë) ia mbushi mendjen me anë të
48 Milazim KRASNIQI
hollash, Agroni i premtoi se do të ndihmonte medionasit, që

mbaheshin të rrethuar nga etolët…”
(Po aty: 44)
Polibi pastaj pohon se pas fitores kundër etolëve,

Agroni u dha pas pijes dhe vdiq, ndërsa punët e shtetit i
mori e shoqja, Teuta, e cila “me mendjen prej gruaje”,
sikundër thotë Polibi, lejoi sulmet pirate ndaj anijeve
romake, pastaj vrau dy të deleguarit e Romës tek ajo,
Gain dhe Leuk Koronganin, gjë që shërbeu si pretekst i
ri për një ekspeditë kundër saj. Pas fitores së
ushtarakëve romakë, Gnej Fulvit dhe Aul Postumit,
Teuta u detyrua të pranonte humbjen me kushtet që
kishte përcaktuar fituesi:
“T’u garantonte romakëve tributin që kishin kërkuar, të

hiqej nga gjithë Iliria, duke mbajtur vetëm disa vende dhe gjë
që kishte rëndësi të veçantë për helenët – të mos lundronte
paskëtaj përskaj Lisit, me më shumë se dy anije, po edhe këto
të ishin të paarmatosura”
(Po aty: 48-49)
Pas këtij vasaliteti poshtërues, fillon tatëpjeta e Ilirisë,

e cila nuk do të ndalej kurrë, deri në shkatërrimin e saj,
pas disfatës së Gentit. Disfata e mbretit Gent ishte më e
rënda, sepse ajo u shoqërua me shkatërrimin e
shtatëdhjetë e tetë qyteteve dhe me plaçkitjen masive të
pasurisë së ilirëve.
Historiani më i rëndësishëm i Romës, Tit Livi, në
veprën e tij monumentale, “Ab urbe condita” (Nga
themelimi i Romës) e paraqet kështu plaçkitjen e Ilirisë,

pas fitores së Anicit dhe të Paul Emilit mbi Perseun e
Maqedonëve dhe mbi Gentin e Ilirëve. Meqë Livi edhe
vetë habitej me sasitë e mëdha të pasurisë së plaçkitur,
për të mos u dukur se po e ekzagjeronte tregimin, pohon
se shënimet i kishte huazuar nga një autor i quajtur
Antia. Pra, ajo ishte një plaçkitje aq marramendëse që i
ishte bërë Ilirisë nga pushtuesi romak, sa që përmasat e
asaj plaçkitjeje, po e çudisnin edhe historianin më të
rëndësishëm të Romës. Ja fjalët e tij:
“Akoma nuk ishte çdukur, jo vetëm nga shpirti po edhe

nga sytë e popullit romak kujtimi i triumfit për fitoret gjatë
luftës kundër Maqedonisë, kur Anici gjatë festave kuirinale e
bëri triumfin mbi Gentin e ilirët. (…) Në pak ditë ai shtroi
fisin ilir, trim në tokë e det, që mbështetej në vendet e veta dhe
në fortifikimet, kishte zënë rob jo vetëm mbretin po edhe gjithë
familjen mbretërore. Në triumf kishte me vete flamuj
ushtarakë, plaçkë tjetër dhe orenditë e mbretit, solli njëzet e
shtatë ponde ari, njëmbëdhjetë ponde argjendi, trembëdhjetë
mijë denarë dhe njëqind e njëzet mijë copë monedha ilire prej
argjendi. Përpara karrocës së Anicit u suall mbreti Gent
bashkë me të shoqen e me fëmijë, me të vëllanë Karavantin e
me disa nga paria ilire. Prej plaçkës së luftës iu dha secilit
ushtar nga dyzet e pesë denarë, dy herë aq çdo centurioni dhe
tre herë aq çdo kalori. Aleatëve të emrit latin u dha shumën që
u kishte dhënë qytetarëve, kurse detarëve të flotës së aleatëve u
dha aq sa ushtarëve.”
(Ilirët dhe Iliria… : 134)
50 Milazim KRASNIQI
Pas këtyre disfatave tragjike që shtrihen në tre shekuj,

të mbyllura me një plaçkitje spektakulare dhe një rrënim
të tmerrshëm të mbi shtatëdhjetë e tetë qyteteve ilire të
Ilirisë së Jugut dhe Epirit, pati edhe një përpjekje të fundit
kundër Romës, kësaj here në Ilirinë e Veriut, në vitet 6-9
të erës së re. Kryengritja e madhe ilire e viteve 6-9 në erën
e re, u shtyp dhe pas shtypjes së saj, praktikisht ra perdja
mbi tragjedinë e madhe ilire, të cilët kurrë më nuk do të
arrinin të ngriheshin e të konsolidoheshin si një entitet
shtetëror më vete. Fati u ishte rezervuar që të vuanin nën
sundime të huaja dhe pas shekujsh nënshtrimi e
margjinalizimi, të preknin pothuajse cepin e zhdukjes
nga historia. Është e qartë se në këtë dramë të madhe të
tyre, fillimisht Romanizimi zuri të gllabëronte shumicën
e energjive të ilirëve dhe i vuri në shërbim të Romës,
duke e shkatërruar Ilirinë jo vetëm demografikisht, po
edhe ekonomikisht dhe kulturalisht. Prandaj, edhe
zhvillimet e rëndësishme kulturore si mediumi i parë
“Acta Diurna populi Romani”, nuk ka pasur ndonjë
ndikim mbi emancipimin ose identitetin ilir, përveç mbi
ata që ishin të romanizuar dhe që si të romanizuar ishin
larguar nga identiteti ilir. Pra, edhe pse një pjesë e madhe
e ilirëve ishin bërë pjesëtarë të shtetit të parë në botë që
aplikoi komunikimin publik, (me anën e pushtimit), ata
nuk kishin favore prej këtij zhvillimi kulturor romak. Kjo
formë komunikimi u aplikua vetëm në Romë dhe vetëm
për romakët e jo edhe për “barbarët” ilirë, jeta e ‘hieshme’
e të cilëve ishte varrosur nga pushtimi i Romës.
Rrjedhimisht, medie si acta diurna dhe institucione si
koloseumi i famshëm romak, nuk ishin në dispozicion të
ilirëve të nënshtruar. Ilirët mund të ishin vetëm objekt i

tyre. Jehonat e tyre si informata të ardhura nga ilirët e
asimiluar edhe mund të kenë mbërritur në viset ilire, por
topitja që kishte imponuar sundimi i hekurt romak, me
anën e ekskomunikimit të “barbarëve”, nuk ka lejuar që
të kishin ndonjë efekt kulturor mbi ta. Ata ishin të dënuar
ose të asimiloheshin në romakë, përmes Romanizimit,
ose të mbesnin “barbarë”, pa asnjë mundësi të kultivimit
të kulturës së tyre autentike. Edhe konsumimi i
informatave nga Acta Diurna, ose frekuentimi si publik i
institucionit si koleseumi romak, ishin të kushtëzuara
nga statusi qytetar.
Koloseumi si simbol i fuqisë së pushtuesit romak
Koloseumi romak ka qenë një nga objektet më

grandioze të ngritura në historinë e njerëzimit, për
ç’arsye në vitin 2007 edhe është shpallur ndër shtatë
mrekullitë e botës. Koloseumi romak akomodonte gjatë
një spektakli deri në 50.000 vizitorë ulur, ndërsa edhe
10.00 të tjerë mund të qëndronin në këmbë. Garat dhe
luftimet që zhvilloheshin në koloseum ishin nga më të
ndryshmet, luftime gladiatorësh mes tyre, luftimi i tyre
me bishat, garat me karroca e deri te demonstrimi i
luftërave me anije, në arenën e koloseumit, e cila në ato
raste mbushej me ujë.
Meqë fama e koloseumit ka përfshirë gjithë
perandorinë romake, mbetet që të hulumtohet se cili ka
qenë ndikimi i tij në botën ilire, që ishte e sunduar nga
romakët edhe në periudhën e sundimit të Vespasianit,
52 Milazim KRASNIQI
kur filloi ndërtimi i këtij objekti gjigant. Meqë ilirët

trajtoheshin si barbarë, pa të drejtë qytetarie, (përveç
atyre qe e fitonin statusin e qytetarit, civitas), ndikimi i
institucionit të koloseumit do të ketë qenë më i zbehtë
në masat e gjera të popullsisë ilire në periudhën para
Romanizimit. Por, ata ilirë që janë romanizuar dhe e
kanë fituar statusin e qytetarëve romakë, me siguri kanë
sjellë në Iliri kumte lidhur me famën dhe funksionin e
koloseumit. Lidhur me këtë çështje mbetet që të
hulumtohet në të ardhmen, për të kuptuar ndikimin
eventual të këtij segmenti zulmëmadh e agresiv të
kulturës antike romake mbi kulturën e edhe
komunikimin ndër ilirët e sunduar. Ndoshta më shumë
nga aspekti i përdorimit të tij si mjet ekskomunikimi “të
barbarëve” ilirë, që nuk pranonin të romanizoheshin, se
sa për kulturimin e tyre.
Paraja si mjet komunikimi nën sundimin romak
Sipas historianit të njohur, Mishkinit, në Romë janë

përdorur disa lloje parash, në kohë të ndryshme dhe me
vlera të ndryshme. Kjo është tabela e sjellë nga Mishkini,
e llojeve të parasë që janë përdorur në shtetin romak:
1. Deri në vitin 268 p.e.s.
As libralis
Semis
Triens
Quadrans
Sextans
Uncia
Nga 268 deri -127 p.e.s.

As trientalis
Sestertius
Quinarius
Denarius
Nga 217 p.e.s.

As uncialis
Sestertius
Denarius
Monedhat e arit të Perandorisë Romake

Nummus auereus
Aureus Avgust
Aureus Mark Aurelie
Aureus Karakale
Monedhat e Perandorisë së vonë

Follis
(Mishkin: 568)
Cili ka qenë ndikimi ndër ilirët e sunduar, por të

paromanizuar i parasë si mjet këmbimi e komunikimi,
mbetet të studiohet në të ardhmen.
Meqë numri i ushtarëve ilirë në radhët e ushtrisë
romake ka qenë bukur i madh, atëherë është e
mundshme që në njëfarë mase të ketë pasur qarkullim të
parasë, në pjesën e romanizuar të ilirëve. Ndërsa, pjesa e
paromanizuar, e cila ka jetuar në vendbanime rurale
54 Milazim KRASNIQI
dhe gjithnjë e më shumë e tkurrur në zona malore,

sigurisht që nuk e ka përjetuar ndikimin e parasë
romake. Kjo rrethanë do të ketë ndikuar edhe në ngecjen
e saj të mëtejshme ekonomike e kulturore, sepse
mospërdorimi i parasë ka shkaktuar mungesë stimulimi
të prodhimit e të këmbimit, mungesë mirëqenieje dhe
mungesë të dinamizmit social e ekonomik.
“Fshati institucionalizoi të gjitha funksionet njerëzore në

forma me intensitet të ulët. Në këtë mënyrë të gjithë mund të
kryenin më shumë funksione. Pjesëmarrja ishte e lartë dhe
organizimi i ulët: kjo është formula që garanton stabilitet në
çdo lloj organizimi” (McLuhan: 113)
Meqë popullsia ilire e paromanizuar ka jetuar me

shumicë në zona rurale, ajo e ka pasur vetëm
mundësinë e “pjesëmarrjes së lartë dhe të organizimit të
ulët”, që është karakteristikë e mosndarjes së punës dhe
e dinamikës së ulët sociale, ekonomike e kulturore.
Mund të jetë që pikërisht kjo formë e organizimit të ulët
edhe i ka shpëtuar ato kontingjente të pakta ilirësh nga
Romanizimi, por kjo duhet të hulumtohet më tej. Ajo që
shihet më qartë është se mungesa e qarkullimit të parasë
ndër popullsinë ilire të paromanizuar, ka shkaktuar
ekskomunikim dhe varfëri të skajshme.
Pasojat kulturore dhe demografike

të sundimit romak
Cilat ishin pasojat kulturore dhe shoqërore të këtij

sundimi të gjatë romak? E para, me këto luftëra dhe me
këtë sundim shkatërrohen edhe ato institucione fisnore,
parashtetërore e shtetërore të ilirëve, kështu që ata nuk
kanë më në funksion institucione të vetat nëpërmjet të
cilave do të mund të kultivonin kulturën dhe identitetin
e tyre, qoftë kulturor apo etnik. Me këto pushtime
ndodh edhe humbja e rëndësisë ushtarake e edhe
kulturore të qyteteve si Rizoni dhe Shkodra dhe të
dhjetëra qyteteve të Ilirisë së Jugut dhe të Epirit, që i
shkatërroi përfundimisht fushata e Paul Emilit dhe e
Anicit. Pra, shkatërrimet më fatale erdhën pas humbjes
së Gentit, sepse pushtuesi romak shkatërroi dhe plaçkiti
qytetet kryesore ilire e epirote.
Çfarë ndodh me popujt kur e humbin rëndësinë
qytetet e tyre? Ata ekskomunikohen, duke u ruralizuar,
ashtu që kultura elitare apo kultura në përgjithësi nuk
zhvillohet. Koncepti themelor i kulturës elitare
zhvillohet në qytete, si ndërkomunikim intensiv, ndërsa
kur qytetet zhbëhen, kultura nuk mund të zhvillohet.
Pasoja e dytë dhe më e dëmshme e sundimit romak
ka qenë procesi i Romanizimit dhe integrimi në kulturën
romake. Sundimi romak përfshinte tërë hapësirën ilire
dhe imponoi kulturën romake, që ishte kulturë e lartë, në
krahasim me atë ilire. Ndikimi i kulturës romake vinte
kryesisht përmes ushtarëve ilirë që rekrutoheshin në
ushtri, të cilët mësonin latinishten, mësonin zakonet e
56 Milazim KRASNIQI
shoqërisë romake dhe kur ktheheshin vendin e vet, ata

praktikonin ato zakone, dhe ashtu ndodhte përhapja e
latinishtes ndër ilirët dhe braktisja masive e ilirishtes. Ky
fenomen e ka shteruar substancën më të madhe etnike të
ilirëve në gjithë hapësirën e Dalmacisë, Istrisë, Sllavonisë,
Panonisë, deri në Detin e Zi, dhe po ashtu deri në Alpe.
Noel Malkolmi konstaton:

pjesës dërrmuese të trojeve të ish-Jugosllavisë. Në kohën kur
ata ndodheshin në viset malore”
(Malkolm: 35)
Ndërsa, Peter Bartli pohon:
“Territori i Shqipërisë së sotme bashkë me pjesë të mëdha të

Gadishullit Ballkanik në vitet 200-100 para Kr. iu nënshtrua
suksesivisht Romës. Bashkë me armatën dhe administratën
romake, vendit iu imponua edhe gjuha latine. Rreth vitit 300
pas Kr. procesi i Romanizimit ishte përmbyllur në pjesën më
të madhe. Vetëm në disa zona malore ishin ruajtur ende gjuhë
të moçme ballkanase- ndër to edhe ajo e shqiptarëve të
kryehershëm. Po ku shtrihej kjo zonë relikte e kryehershme
shqiptare? Sipas të gjitha gjasave këtu bëhej fjalë për një zonë
të mbyllur malore. Stadmylleri vjen në përfundim që është e
mundur të kemi të bëjmë me zonën e Matit në Shqipërinë
Veriore. Mati rrethohet nga të gjitha anët me vargmale të
larta dhe i dëshmon të gjitha parakushtet për një zonë relikti.
Zona e Matit feks të mos ketë qenë përfshirë nga Romanizimi

dhe të ketë mbetur jashta zonës së mujshisë direkte të Romës”
(Bartl: 20)
Romanizimi jo vetëm që nuk lejonte të zhvillohej

kultura në gjuhën ilire por edhe atë kulturë e cila
ekzistonte, e dëmtoi dhe e bëri inferiore, sepse kultura
romake ishte kulturë e lartë perandorake. Kjo është njëra
nga arsyet kryesore pse ilirët jo vetëm për shkak të
gjeografisë, por për shkak të kësaj historie të pushtimeve
nuk kanë arritur të krijojnë një kulturë në gjuhën e tyre.
Romanizimi i asimiloi shumicën e ilirëve, duke e
shkaktuar rrallimin demografik dhe defaktorizimin e tyre
në gadishull, si dhe pamundësoi krijimin e një kulture
shkrimore në gjuhën ilire. Pra, sundimi romak përmes
Romanizimit, ka shkaktuar pasojat më të rënda
demografike e kulturore, sepse i ka absorbuar energjitë
kryesore të ilirëve, duke i asimiluar në romakë dhe duke e
përgatitur terrenin për shndërrimin e tyre në sllavë, pas
invazionit sllavë në shekujt VII-VIII.
Kjo shterje e energjive të ilirëve dhe e forcimit të
energjive të romakëve me anën e asimilimit të ilirëve në
romakë, shihet edhe në zhvillimet politike e pushtetore
në Romë. Si rezultat i këtij asimilimi masiv e sigurisht
edhe për shkak të dinamizmit që i ka karakterizuar
ilirët, ilirët e konvertuar në romakë, arrijnë të marrin
poste të larta në hierarkinë shtetërore dhe ushtarake të
Romës. Në këtë proces të afirmimit të ilirëve të
romanizuar në hierarkinë shtetërore romake, ndodhin
gjëra që duken të habitshme. Fjala vjen, në shekullin III
58 Milazim KRASNIQI
të erës sonë, Perandoria Romake ndahet në katër pjesë

administrative (ky model i organizimit është quajtur
‘Tetrarkia’.) Të katër pjesët e Perandorisë Romake janë
sunduar nga katër burra me prejardhje ilire: Diokleciani,
Maksimilani, Galeri dhe Konstanci. (Konstanci ka qenë
babai i Konstandinit të Madh, themeluesit të
Perandorisë Bizantine). Pra, këta katër burra kishin
prejardhje ilire, por ata ishin shndërruar në romakë dhe
natyrisht që i kanë shërbyer Romës. Pikërisht ai
asimilim masiv i ilirëve në romakë mundësoi
përthithjen e energjive të ilirëve në shërbim aq masiv e
domethënës në llogari të sunduesit romak. Për shkak të
inferioritetit kulturor dhe dëshirave për të kompensuar
mungesat e mëdha në historinë tonë, ka zëra që
mburren me këta e kësi sundimtarësh, që kanë pasur
prejardhje ilire e shqiptare, por që energjitë e veta i kanë
vu tërësisht në shërbim të sunduesve të huaj. Realisht,
prejardhja etnike vetvetiu nuk domethënë asgjë, sepse
ka njerëz që kanë prejardhje etnike shqiptare dhe u kanë
bërë dëm shqiptarëve. (Këtë e kemi parë edhe në
historinë e re të vetë Kosovës gjatë sundimit të saj nga
serbët në ish-Jugosllavi.)
Periudha e gjatë e sundimit romak, pra,
karakterizohet me një lloj dekompozimi demografik e
dekulturimi të popullsisë vendase ilire deri në masën sa
ata nuk arrijnë të prodhojnë asnjë pllakë argjile ose
pergamene në gjuhën e tyre. Territoret e tyre të mëdha u
humben dhe ata ilirë që i mbijetuan Romanizimit, jetuan
në një zonë të vogël rurale e relikte në krahinën e Matit,
sikundër na njofton Peter Bartli.
SUNDIMI BIZANTIN, ILIRËT I GJETI

TË GJUNJËZUAR
Kur Perandoria Romake ka përfunduar së ekzistuari në

vitin 476 dhe kur qendra e fuqisë është bartur në
Perandorinë Romake të Lindjes, me qendër në
Kostandinopojë, pjesa më e madhe e ilirëve ishin të
defaktorizuar e të romanizuar. Identiteti i tyre ishte
lëkundur seriozisht. Prandaj, edhe ndikimi i Bizantit mbi
ta kishte filluar edhe para vitit 476. Peter Bartli konstaton:
“Shqipëria nominalisht ishte nën sovranitet të Bizantit që

nga ndarja e perandorisë në vitin 395.”
(Bartl: 24)
Pse? Në vitin 395 perandori romak Teodosi e ka

ndarë perandorinë në dy pjesë. Meqë i ka pasur dy
djem, njërit ia ka lënë perandorinë e perëndimit, ndërsa
tjetrit pjesën e lindjes. Mirëpo, ai ua ka lënë për ta
administruar perandorinë, e jo për ta ndarë, mirëpo
pastaj ka dominuar tendenca e ndarjes dhe perandoria
ka shkuar drejt ndarjes, që është finalizuar me ndarje të
plotë dhe në krijimin e dy perandorive. Sipas Bartlit, që
nga fundi i shekullit të katërt, ilirët përfundojnë më
shumë nën sundimin e Perandorisë Romake të Lindjes,
që e quajmë Bizant. Shkaqe të tjera pse ilirët nuk arrijnë
të krijojnë kulturën në gjuhën e tyre as nën sundimin
bizantin janë edhe këto: zhvillimet në Bizant kanë qenë
me turbulenca të mëdha, pasi që ajo ka qenë një
perandori me shumë luftëra, me shumë konflikte. Në
60 Milazim KRASNIQI
vitin 1018 përfundon lufta bullgare-bizantine, dhe

përfundimisht vendoset pushtimi bizantin mbi tokat
ilire, duke sjellë edhe trauma të reja identitare e
kulturore për ilirët.
Sundimi bullgar mbi këto territore ka zgjatur që nga
viti 850 deri në fund të shekullit XI. Sundimi bullgar ka
qenë i karakterizuar nga një shtet teokratik, i cili selinë e
ka pasur në Ohër, gjë që e mundësonte edhe rritjen e
presionit mbi formacionin etnik ilir, që kishte mbijetuar
deri në atë kohë. Mirëpo, ky sundim nuk ka qenë shumë
i gjatë, krahasuar me atë romak apo bizantin dhe ka
qenë edhe i pastabilizuar, për shkak të presioneve të
vazhdueshme që ka bërë Bizanti mbi sundimin bullgar.
Këto janë vitet kur ilirët vendas nuk kanë pasur
mundësi të krijojnë kulturën e tyre, sepse kanë qenë
ndërmjet dy ‘dallgëve’ të mëdha të luftës, nga njëra anë
nga sundimi bullgar e nga ana tjetër nga presioni
bizantin, të cilët vazhdimisht kanë qenë në konflikte, që
përfundojnë me fitoren e Bizantit. Bizanti nuk ngriti
medium si Acta Diurna. Bizanti ngriti një hipodrom
gjigant, si një medium me të cilin u identifikua edhe
kultura, edhe politika e në shumë raste edhe religjioni.
Hipodromi si medium i komunikimit

dhe i politikës bizantine
Ilirët që i mbijetuan Romanizimit, pas shkërmoqjes së

Perandorisë Romake në vitin 476, e vazhduan jetën e
tyre nën sundimin bizantin. Madje, Peter Bartli
konstaton se ata edhe para se të hynin përfundimisht
nën sundimin bizantin, ishin nën ndikimin e Bizantit.

Pati një ndërprerje të sundimit bizantin në viset ilire, në
shekujt IX-XI, kur u shtri sundim bullgar mbi shumicën
e viseve ku jetonin ilirët, por sërish u rikthye sundimi
bizantin, që në disa zona zgjati praktikisht deri në
ardhjen e osmanëve.
Meqë ilirët jetuan disa shekuj nën sundimin bizantin,
ata me siguri u janë ekspozuar në mënyrë direkte e edhe
të tërthortë ndikimeve shumëplanëshe administrative,
fetare, kulturore, ekonomike e politike të kësaj
perandorie. Në këtë kontekst, pra, edhe ndikimit të
mediave kryesore që përbënin zemrën e komunikimit
në Bizant. Pa dyshim që hipodromi ishte institucioni më
i rëndësishëm i komunikimit publik në Bizant.
Hipodromi kryesor i perandorisë në Kostandinopojë
ishte një objekt gjigant, i cili zinte deri në njëqind mijë
spektatorë, pra më shumë se sa që zënë sot spektatorë
shumica dërrmuese e stadiumeve moderne të futbollit.
Në hipodromin e Kostandinopojës zhvilloheshin gara
me karroca, që ishin sporti më i popullarizuar dhe që
provokonte pasionet më të fuqishme për publikun e
kohës. Garat me karroca ishin të organizuara nën
përkujdesjen e perandorit, ndërsa kishin edhe struktura
të tëra identifikimi dhe organizimi mes tifozëve, të cilat
Ogyst Baji madje i quan parti.
“Për këdo që nuk e njeh, veç si legjendë, historinë e

Bizantit, ajo karakterizohet tërësisht nga rivaliteti e luftërat e
përgjakshme në mes të kaltërve e të gjelbërve. Kjo jep një
pamje piktoreske, që është mjaft afër realitetit ose, të paktën, e
62 Milazim KRASNIQI
shpreh atë pjesërisht, ajo çka nuk mund të mohohet është

dhuna, entuziazmi frenetik, që gjallëronin këto parti e që
shpesh i hidhnin në luftë kundër njëra-tjetrës.”
(Baji:30)
Pra, shumë herë rivalitetet mes tifozerive përfundonin

me dhunë e me masakra të përgjakshme, ku mbesnin të
vrarë me mijëra persona. Ogyst Baji sjellë një të dhënë
sipas të cilës në kohën e Justinianit, numri i të vrarëve
vetëm brenda një ditë në një masakër në hipodrom kishte
arritur në 40.000 njerëz! Por, hipodromi nuk ishte vetëm
vend i garave me karroca kuajsh. Aty bëheshin edhe
ceremonitë perandorake, aty bëheshin gjykimet publike,
aty ekzekutoheshin dënimet me vdekje për heretikët. Pra,
aty ndodhnin gara sportive, akte gjyqësore, akte politike
dhe ceremoni fetare.
Ky medium gjigant transmetonte në të katër anët e
perandorisë ngjarjet dhe vlerat që ngërthente ajo dhe
ashtu ndikonte në formësimin e një mënyre të të
menduarit kolektiv, i cili shumë më vonë do të
emërtohej si opinion publik.
Meqë hipodrome ka pasur jo vetëm në Kostandinopojë
po edhe në qytetet e tjera të rëndësishme të Perandorisë
Bizantine, atëherë kjo formë komunikimi me siguri që
nuk ka qenë e panjohur dhe e pa ndikim edhe në banorët
ilirë, që megjithatë jetonin në periferi të perandorisë. Nuk
kemi të dhëna se a ka ekzistuar ndonjë hipodrom në
qytete si Durrësi, por ndikimi i hipodromit do të ketë
qenë evident, veçmas në mesin e elitave që kanë qenë të
lidhura me qendrën e perandorisë, me anën e tregtisë ose

të hierarkisë fetare.
Megjithatë, edhe në rastin e Hipodromit, si edhe në
rastin e Acta Diurnas, kemi një paradoks: banorët ilirë
kanë jetuar në Perandorinë Bizantine, ku ky medium ka
qenë dominues, por efektet e tij në jetën publike të tyre,
përveç te të asimiluarit, do të ketë qenë minimal. Por,
besojmë se nuk ka qenë krejtësisht i panjohur në
popullsinë urbane. Mirëpo, sado që ta kenë njohur e
sado që të ketë ndikuar, ai ka qenë një medium i huaj,
një medium i sunduesit, përmes të cilit janë transmetuar
dhe janë afirmuar vlerat e tij e jo të popullsisë vendëse.
Prandaj, edhe Hipodromi si medium me shumë ndikim
në Bizant, më shumë ka influencuar në asimilimin dhe
tjetërsimin kulturor të popullit të nënshtruar ilir.
Forcimi i Helenizmit në tërësinë e vlerave të Bizantit,
gjatë kohës së sundimit të Justinianit e edhe më shumë
pas tij, presionin asimilues e ka bërë edhe më gllabërues.
Në të ardhmen me siguri që duhet të studiohet edhe roli
i hipodromit në këtë kontekst.
Ikonoklazma si medium i tronditjeve

fetare e kulturore
Një lëvizje politike dhe fetare, me ndikime largvajtëse

edhe kulturore, që ka pasur ndikim të madh në Bizant e
rrjedhimisht edhe në trojet ku kanë jetuar ilirët, ishte
lëvizja e ikonoklazmës përkatësisht lëvizja që synonte
eliminimin e ikonave. Kjo lëvizje politike, fetare e
kulturore ka prodhuar shumë konflikte të përgjakshme
64 Milazim KRASNIQI
në popullsinë që jetonte nën sundimin bizantin dhe ka

lënë prapa vetes një trashëgimi problematike në gjithë
historinë e Bizantit. Ikonoklazma filloi si përpjekje për ta
vënë nën kontroll e për ta eliminuar nga jeta fetare
krishtere paganizmin që ishte futur thellë në jetën e të
krishterëve që jetonin në Bizant:
“Nuk është, pra, për t’u habitur që paganizmi grek, duke u

përzier me krishterimin, bëri që të depërtojë këtu ai
antropomorfizëm që i lejon njeriut t’i përfytyrojë hyjnitë si t’i
vijë për shtat. Por, kjo është një rrugë e rrëshqitshme, që çon
në mënyrë të pashmangshme në adhurimin e vetë imazheve:
simboli e asimilon vetë objektin pastaj e zëvendëson pothuaj
plotësisht atë. Mirëpo, adhurimi i ikonave, pak nga pak, për
pjesën më të madhe të popullsisë që ndodheshin nën sundimin
e perandorisë, ishte bërë kulti themelor.”
(Baji: 101)
Përpjekjen e parë për ta çrrënjosur këtë praktikë

pagane, e filloi Leoni II më 725 ose 726, me ç’rast
publikoi dekretin perandorak për eliminimin e
praktikave të kudondodhura të adhurimit të ikonave.
Por, refuzimi ishte i ashpër dhe ashtu filloi një konflikt i
përgjakshëm, i cili do të shkatërronte shumë jetë
njerëzish, duke përfshirë edhe jetë dinjitarësh të lartë
fetarë e shtetërorë.
Nuk është e qartë se çfarë ndikimesh kanë pasur këto
konflikte në territoret e banuara me ilirë nën sundimin
bizantin, për mungesë dokumentesh të shkruara. Në fakt,
lufta më e ashpër u zhvillua në qendrën e perandorisë, në
Kostandinopojë dhe në qendrat e mëdha të saj, por nuk

është e mundur që jehona e atyre konflikteve të
përgjakshme të mos jetë ndjerë edhe në periferinë e saj,
në viset ilire nën sundimin bizantin. E pakta që mund të
thuhet është se rënia e këtyre viseve nën sundimin
bullgar në fillimin e shekullit IX, ka ardhur edhe si pasojë
e krizave të thella që ka përjetuar Bizanti nga luftërat e
egra në vetë kreun e perandorisë dhe në vetë kreun e
kishës lidhur me qëndrimin ndaj ikonave. Luhatjet e
mëdha ndërmjet ikonoklazmës dhe ikonofilisë dhe
ndërmjet sundimit bizantin e bullgar, do të kenë ngjallur
njëfarë dinamike në komunitetin e mbetur ilir në
përpjekjet e tij për mbijetesë etnike dhe kulturore. Mbetet
të hulumtohet në të ardhmen por qysh tash mund të
hamendësohet se shkëputja nga kulti i ikonave mund të
ketë ndikuar në shkëputjen nga procesi i helenizimit, i cili
po të vazhdonte e po të thellohej, do të mund të
shkaktonte asimilimin e mëtejshëm të pjesës së mbetur të
popullsisë ilirofone. Më tutje, shkëputja e
ilirëve/albanëve nga kulti i ikonave do të mund të ketë
qenë edhe një lehtësim psikologjik i kësaj popullsie në
përballjen e mëvonshme me sundimin mesjetar serb dhe
ndikimin e Kishës serbe, e cila ishte e pllakosur nga kulti
i ikonave. Përvoja e mëhershme e ikonoklazmës nën
sundimin bizantin, mund ta ketë ngadalësuar procesin e
asimilimit në serbë.
66 Milazim KRASNIQI
Pasojat kulturore të Kryqëzatës së Katërt (1204)

dhe të Luftës Civile në Bizant (1341- 1357)
Në vitin 1054 (është datë e rëndësishme në historinë e

Evropës) ndodh përfundimisht ndarja e kishave, pra
ndahen Kisha Romane dhe Kisha Ortodokse e Bizantit.
Kjo ka prodhuar probleme kulturore dhe fetare në tokat
ilire, sepse vija ndarëse e kishave i ka rënë nëpër
gjatësinë e territoreve nëpër të cilat kanë jetuar ilirët. Një
pjesë e popullsisë ilire kanë mbetur (shumica) nën
varësinë e kishës bizantine, pjesa tjetër nën varësinë e
kishës romane. Dhe kjo pastaj jo vetëm që ka prodhuar
ndarje fetare por ka prodhuar edhe një lloj paralize
kulturore. Nga ana tjetër, kjo është periudha që e
përshkojnë edhe kryqëzatat, në shekujt XII-XIV.
Shumica e kryqëzatave shkatërrimtare kalojnë edhe
nëpër hapësirat e banuara me ilirë. Kështu që edhe nëse
ka ekzistuar diçka kulturore në këto periudha, si pasojë
e këtyre luftërave dhe kryqëzatave, ato janë shkatërruar.
Në periudhën e shekujve VII-VIII, fillojnë edhe
inkursionet e avarëve dhe të sllavëve nga pjesa veriore.
Ata e kalojnë Danubin dhe fillojnë të vijnë në gadishull
dhe bëjnë shumë shkatërrime. Edhe të gjithë këta
faktorë, të marrë së bashku, kanë ndikuar në mungesën
e kulturës dhe institucioneve të cilat do të krijonin
kulturën dhe gjuhën e vendit.
Në vitin 1204 ndodh Kryqëzata e Katërt, e cila ishte
nisur për Jerusalem por përfundon me pushtimin e
Kostandinopojës. Pushtimi i Kostandinopojës prej
kryqtarëve prodhon një terror të paparë në
Konstandinopojë. Fillon vrasja masive e banorëve,

priftërinjve, artistëve, piktorëve, pra ishte periudhë e një
persekucioni nga më të tmerrshmit që njihet në histori.
Kryqtarët e kanë plaçkitur Kostandinopojën, kështu që
me qindra anije me ari i kanë ngarkuar dhe i kanë
dërguar në Venedik dhe vende të tjera të Evropës
Perëndimore. Në këtë situatë terrori, një numër i madh i
priftërinjve ortodoksë, i piktorëve, i arkitektëve, dhe
njerëzve të tjerë të pasur e të ditur, ikin prej Bizantit dhe
strehohen në shtetin mesjetar serb. Kështu që këta
intelektualë të Perandorisë së Bizantit, vihen në shërbim
të shtetit mesjetar serb. Kjo është periudha kur edhe
fillon lulëzimi i kulturës serbe në shtetin e Rashkës dhe
në rajonet arbërore, që ata fillojnë t’i pushtojnë me
lehtësi, për mungesë të pushtetit bizantin, që ishte
shpërbërë. Në vitin 1219, kisha ortodokse serbe e fitoi
autonominë me çka edhe e rriti ngulfatjen fetare dhe
kulturore mbi epirotët ortodoksë, po edhe mbi arbrit, që
kishin mbetur nën vartësinë e saj.
Nga ana tjetër, lufta civile në Bizant e viteve 1341-
1347, e rikthyer edhe në vitet 1352-1357, solli
shkatërrime dhe katandisje të mëdha në Bizant. Kjo luftë
e gjatë civile u zhvillua lidhur me kujdestarinë mbi Ivan
V Paleologun, që ishte i mitur kur i vdiq i ati,
Androniku III Paleologu. Lufta ishte ndërmjet Gjon
Kantakuzenit të famshëm në njërën anë dhe
perandoreshës së vejë, Anës e patriarkut Ivani XIV. Kjo
luftë civile e gjatë dhe shkatërrimtare, solli dy realitete
të reja: shfaqjen e osmanëve në skenën në truallin
evropian, si aleat të Kantakuzenit dhe fuqizimin e shtetit
68 Milazim KRASNIQI
mesjetar serb, mbi rrënojat e shtetit bizantin, të

shpërbërë nga lufta civile. Të dy këta faktorë të rinj, që i
prodhoi lufta civile e Palelogëve, do të kenë ndikime
largvajtëse dhe afatgjata edhe mbi fatet e
arbërve/epirotëve përkatësisht shqiptarëve, deri në
ditët tona. Provizionet mbi statusin e veçantë të kishave
ortodokse serbe në Kosovën e pavarur, (2008) në Planin
Gjithëpërfshirës të Marti Ahtisarit, janë pasojë e atij
çrregullimi të moçëm.
SUNDIMI MESJETAR SERB: PASOJAT

DEMOGRAFIKE, FETARE E KULTURORE
Shtrohet pyetja: cilat janë pasojat kulturore, duke

përfshirë edhe komunikimin, që ka prodhuar në tokat
ilire – arbëre sundimi serb? E para, serbizimi i dhunshëm
i popullsisë, ka shkaktuar një dëmtim të rëndë
demografik të atij korpusi epirotësh- arbrish, që mezi i
kishin shpëtuar Romanizimit e Helenizimit. Pakësimi i
popullsisë albanofone ishte drastik, gati ishte shkatërruar
krejtësisht nga pushtimet e gjata romake e bizantine,
ndërsa pushtimi mesjetar serb synonte ta finalizonte
zhdukjen etnike të ilirëve-arbërve që kishin mbijetuar.
Dushani e kishte ndaluar me Zakonikun e vet çdo lloj
feje tjetër përveç fesë ortodokse serbe, prandaj
ortodoksët epirotas ose arbër janë detyruar t’i
nënshtrohen diktatit të Kishës Serbe dhe të shtetit serb,
duke u asimiluar jo pak prej tyre edhe kulturalisht në
serb. Ky ka qenë një proces i serbizimit të dhunshëm të
popullsisë albanofone.
Termat e Zakonikut të tij, zbulojnë qartë ndalimin e
katolicizmit përkatësisht përndjekjen e besimtarëve të
doktrinës latine dhe të herezisë bogumile. Ligji i Car
Dushanit që në nenin e parë e afirmon synimin e
“pastrimit” të fesë së krishtere (të ortodoksisë), nga
herezia latine:
“1. Për krishterimin: pikë së pari për krishterimin. Në këtë

mënyrë të pastrohet krishterimi.”
70 Milazim KRASNIQI
Në pajtim me idenë kryesore, të pastrimit të

krishterimit, në disa nene, veçmas në nenet 6, 7, 8 dhe
10, urdhërohen masa kundër herezisë latine përkatësisht
për kthimin me dhunë të të gjithë njerëzve në ortodoksi:
6. Për herezinë latine:

Dhe për herezinë latine, që i kanë kthyer të krishterët në
bogumilë, të kthehen sërish në krishterim, nëse gjendet dikush
që dëgjon dhe nuk kthehet në krishterim, të dënohet ashtu si
shkruan në ligjin e etërve të shenjtë.
7. Për herezinë latine:
Dhe të nxjerrë Kisha e Madhe protopopët në të gjitha
qytetet dhe në të gjitha sheshet, që të kthejnë krishterët nga
herezia latine, ata që janë kthyer në fenë latine, dhe t’u jepet
urdhër i shenjtë dhe të kthehet secili në krishterim.
8. Për popin latin:
Edhe popi latin, nëse gjendet, duke kthyer të krishterët në
fenë latine, të dënohet sipas ligjit të etërve të shenjtë.
10 Për heretikun:
Dhe nëse ndokush gjendet si heretik, duke jetuar në mesin
e të krishterëve, të damkoset nëpër fytyrë dhe të dëbohet,
ndërsa kush do ta fshehte, edhe ai të ndëshkohet.
(Krasniqi: 48-49)
Me zbatimin e këtij ligji rigoroz të Dushanit edhe në

trevat arbre/epirote, pasojat për identitetin fetar dhe
etnik të tyre kanë qenë serioze, sepse ato e kanë sforcuar
asimilimin e tyre në serbë.
E dyta pasojë është serbizimi i toponimeve (emrave

të vendeve). Shumica e vendeve në Kosovën dhe në
Maqedoninë e sotme janë toponime sllave të kësaj
periudhe. Serbët i kanë instaluar toponimet sllave që
janë edhe sot më shumicën e vendbanimeve
ilire/arbre/epirote, madje edhe në jugun e Shqipërisë.
“Sundimi afatshkurtër i Serbisë nuk mbeti pa pasoja për

Shqipërinë: gjurmët e kulturës së lartë feudale serbe, të cilat
nën këtë Perandor të serbëve po përjetonin lulëzimin e tyre,
gjenden jo vetëm në terminologjinë feudale juridike shqipe, si
bashtina (çiflik i trashëgueshëm) obrok ose brok, (qiraja e
bujkut), travnina (kuota e shfrytëzimit të kullosave, të cilat
duhej t’i paguanin zotit të tokës barinjtë e Malësisë) po
gjurmët vërehen edhe në sistemin kancelarik të dinasëtve
shqiptarë të shekullit 14 - 15 që mbështetet kryesisht në
modelin serb. Shumica e aristokratëve shqiptarë krahas asaj
latine kishin edhe një kancelari sllave.”
(Bartl: 32)
Ai model sllav i administratës ka pasur pasoja

afatgjata në jetën e paraardhësve të shqiptarëve, duke e
penguar lindjen e një modeli kulturor e të një
komunikimi publik në gjuhën albane (arbëre).
E treta, Car Dushani, i ka dyndur arbrit/epirotët
drejt Greqisë, sikundër e pohon qartë edhe Bartli:
“Sundimi serb favorizoi edhe një zhvillim tjetër: shtrirjen e

ngulimeve shqiptare kah jugu, në Greqi.”
(Bartl: 32)
72 Milazim KRASNIQI
Ndërsa, Romilly Jenkins në studimin “Bizanti dhe

bizantinizmi” përshkruan dyndjen e madhe të
shqiptarëve nga veriu drejt viseve jugore greke, të cilave
ata u dhanë pamje të re demografike me numrin e madh
dhe me vitalitetin e tyre:
“Në shpërthimin e befasishëm të energjisë kombëtare që

ndodhi në mesin dhe në vitet e fundit të shekullit XIV A.D,
shqiptarët u derdhen teposhtë nga kufijtë e tyre malorë të
vendlindjes dhe u përhapën të paepur drejt jugut dhe lindjes
prej tokës e detit. Cilësitë e tyre ushtarake ishin në një
kontrast të fortë me ato të banorëve vendas dhe ndihma e tyre
kërkohej me të madhe, si nga despotët serbë dhe ata bizantinë.
Shtrirja numerike e shtegtimit të tyre ishte e mahnitshme. Ata
erdhën me gratë e familjet e tyre. Despoti Manuel i Moresë,
në 1349, i importoi ata në një numër aq të madh sa të
dobësonte seriozisht atdheun e tyre. Dyzet vjet më vonë,
dhespoti Theodor pranoi dhjetë mijë prej tyre. Ne dëgjojmë të
bëhet fjalë për ta në “mizëri” (smini”)
(Jenkins: 59)
Pra, rrallimi demografik i shqiptarëve në viset e veta
tradicionale, ka qenë shumë i madh dhe me pasoja të
rënda, sepse nga ajo kohë fillon të shfaqet epërsia
numerike e serbëve në pjesën verilindore të trojeve
mesjetare shqiptare. Në të vërtetë, shpërngulja e
shqiptarëve nga viset veriore dhe dërgimi i tyre në
Greqi, ishte nga taktikat dinake të sundimtarëve serbë.
Se cilat kanë qenë pasojat e shkretërimit shkretimit
demografik të viseve veriore epirote/arbëre (arbërore),
ende nuk ka statistika të qarta, por e sigurt është se

dyndja e tyre drejt jugut, e ka zbrazur veriun, ku serbët
pastaj janë shndërruar në shumicë. Ideja themelore e
Dushanit ka qenë bartja e epirotasve/arbërve drejt
jugut, për ta zbrazur veriun për serbët dhe në të njëjtën
kohë për t’i shfrytëzuar luftëtarët epirotas/arbër si
kontingjent luftarak kundër inkursioneve bizantine e
edhe atyre osmane. Në këso rrethanash të konvertimit të
dhunshëm fetar e etnik në serbë, të rrallimit demografik
e të ndryshimit të toponimeve e të patronimeve dhe të
imponimit të “kulturës së lartë feudale serbe” si e
emërton Bartli, epirotasit/arbrit nuk kanë pasur
mundësi të prodhojnë kulturë e komunikim publik në
gjuhën e vet.
Prandaj ardhja e osmanëve i ka gjetur arbrit/epirotët
në këtë pozitë të vështirë demografike, fetare dhe
kulturore, që i çonte drejt zhdukjes fizike dhe kulturore.
Peter Bartli na njofton:
“Në momentin e pushtimit turk (përfundimisht më 1455)

shqiptarët përbënin 4-5 % të popullsisë së gjithmbarshme të
Kosovës. Këta shqiptarë, siç dëftojnë regjistrat turk, atëbotë i
ishin nënshtruar procesit të sllavizimit. Ata mbanin emra
sllavë e vetëm emri atëror dëshmonte nganjëherë prejardhjen
shqiptare (Bogdani, biri i Arbanasit, Bozhidari i biri i Gjonit,
e kështu me radhë. Pushtimi turk i dha fund këtij procesi të
sllavizimit”
(Bartl: 6)
74 Milazim KRASNIQI
Një pasojë shumë të rëndë për identitetin kulturor të

shqiptarëve ka lënë sundimi mesjetar serb edhe me
shkëputjen e tyre nga rrymimet kulturore në truallin
evropian, veçmas nga humanizimi dhe renesanca
italiane. Humanizmi, si lëvizje filozofike e kulturore dhe
renesanca bien në periudhën kur tokat ishin nën
sundimin e thellë serb. Fillimisht, duhet të theksohet se
renesanca karliane (a karolinge) nuk mbërriti në këto
hapësira të cilat atëherë, pra në shekujt IX-XI ishin në
sundimin bullgar e bizantin. Ndërsa, në shekujt XIII-
XIV kur lulëzoi humanizmi në Itali, tokat e banuara me
shqiptarë (arbër) ishin nën sundimin serb.
“Po të shihet kjo çështje nga aspekti i lëvizjeve kulturore-

fetare, kuptohet lehtësisht se viset shqiptare nuk kanë qenë të
prekura esencialisht nga lëvizjet në botën latine. Fjala vjen,
Inkuizicioni nuk ka vepruar në viset shqiptare, sepse nuk ka
pasur një strukturë të organizuar të Kishës katolike e të
besimtarëve katolikë. As Humanizmi dhe Renesanca, si lëvizje
kulturore dhe artistike, nuk kanë dhënë asnjë produkt në
gjuhën shqipe, edhe pse shfaqja e asaj lëvizjeje ka qenë para
sundimit osman mbi shqiptarët. Edhe pse në fqinjësi direkte
me Italinë, që është trualli i Humanizmit dhe i Renesancës,
shqiptarët nuk i preku ajo lëvizje kulturore, sepse ata ishin të
integruar në fenë ortodokse dhe në qytetërimin bizantin.”
(Krasniqi: 96)
Rrjedhimet e kësaj shkëputjeje të shqiptarëve nga

rrymimet dhe lëvizjet kulturore e fetare në botën latine,
do të kenë efekte largvajtëse. Historianë e intelektualë të
ndryshëm janë munduar që këtë shkëputje të

shqiptarëve nga rrymimet e lëvizjet e tilla kulturore e
fetare t’ia faturojnë Perandorisë Osmane, por e vërteta
është se ajo perandori ka zënë truall sundimi në Ballkan
mbas finalizimit të këtyre proceseve e lëvizjeve, pra pas
Renesancës Karolinge, Inkuizicionit, Humanizmit dhe
Renesancës.
Sidoqoftë, dobësimi i ndikimit të Kishës Serbe mbi
trojet shqiptare, veçmas mbi ato të Kosovës, u bë e
pakthyeshme në shekullin XVIII. Në gjysmën e dytë të
këtij shekulli, Porta e Lartë favorizoi në mënyrë radikale
Kishën Greke dhe gjuhën greke, në raport me Kishën
Serbe e gjuhën sllave:
“Klerikë grekë zëvendësuan klerikët bullgarë, serbë dhe

rumunë në selitë e peshkopatave dhe mitropolive, si dhe në
drejtimin e manastireve.(…) Fitorja e grekëve u bë e plotë në
vitin 1766 kur sulltani vendosi që ta shkrinte Patriarkatin
Serb të Pejës, i cili siç pamë, kishte rënë në sy për
bashkëpunim me Habsburgët, madje dy herë me radhë. Vitin
pasardhës u mbyll edhe selia e kryepeshkopit bullgar të Ohrit.
Dhe në krye të këtyre institucioneve u vendosën dy ekzarkë, të
emëruar nga patriarku Grek. Vetëm Kisha e Malit të Zi mbeti
e pavarur, autoqefale”
(Mantrani: 320)
Me këto ndryshime strukturore në organizimin e

kishave ortodokse në Ballkan, duke rikthyer primatin e
kishës greke mbi kishat bullgare e serbe, praktikisht u
krijua ambient për shkëputjen e ortodoksëve shqiptarë
76 Milazim KRASNIQI
nga Kisha Serbe dhe nga ajo bullgare. Meqë Kishës

greke iu desh njëfarë kohe për riorganizimin e jetës
kishtare në këto treva, me objektiv rihelenizimin,
vakumi u mbush edhe me kalimin e një pjese më të
madhe të shqiptarëve ortodoksë në Islam. Me këto
ndryshime të mëdha në jetën fetare, Kisha serbe dhe
kultura serbe humbën truall në këto vise dhe më kurrë
nuk arritën ta rikthenin ndikimin e parë.
PERIUDHA E SHKURTËR E PËRPJEKJEVE

PËR KONSOLIDIMIN ARBËR
Pati edhe një periudhë të shkurtër të përpjekjeve për

konsolidim të brendshëm të arbërve në fundin e
shekullin XII: me 1190-99, formohet Principata e Arbërisë
me seli në Krujë dhe me sundimtar Progonin. Në
shekullin XIII, pastaj shfaqet në skenë të historisë e
ashtuquajtura ‘Mbretëria Anzhuine’. Anzhuinët kanë
kaluar në pjesën lindore të detit Adriatik, kanë pushtuar
Durrësin dhe një pjesë të hinterlandit të Durrësit e ia
kanë bashkëngjitur shtetit të tyre, dhe kështu kanë
shpallur Mbretërinë e Arbërisë Anzhuine. Kjo mbretëri
ka qenë jashtë juridiksionit të Bizantit dhe juridiksionit
sllav, ndonëse edhe ai ishte një sundim i huaj. Në
shekullin XIV (1338) ka ekzistuar Principata e Karl
Topisë, me seli në Durrës, e cila pati një parashenjë më të
qartë të etnisë shqiptare. Për shkak të presioneve të
mëdha që kishte prej Principatës së Balshajve, Karl Topia,
në një situatë kur nuk ka arritur t’i përballonte sulmet e
Ballshajve, i ka ftuar Osmanët që t’i ndihmojnë në luftën
kundër Ballshajve. Hera e parë që Osmanët hyjnë në
tokat ku jetonin arbrit (albanët) është pikërisht ky
moment i luftës ndërmjet Karl Topisë dhe Balslhajve.
Nga kjo periudhë fillon edhe depërtimi i Osmanëve edhe
në tokat e tyre, ndonëse pika e rëndesës së synimeve
osmane ishte në drejtim të shtetit serb, që pas vdekjes së
Dushanit (1355) dhe veçmas pas vdekjes të Uroshit,
pinjollit të fundit të familjes Nemanjide në Betejën e
Maricës (1371), kishte filluar të shkërmoqej. Shteti serb në
78 Milazim KRASNIQI
shekullin XII ishte zgjeruar drejt jugut, duke pushtuar më

1196 edhe tërë Kosovën e sotme, Maqedoninë e sotme,
dhe duke zbritur (në kohën e Car Dushanit) deri në
Peleponez. Pas vdekjes së Dushanit më 1355 dhe pas
disfatës së serbëve në vitin 1371 në Betejën e Maricës,
perandoria jetëshkurtër serbe, përfundon së ekzistuari
dhe fillon lufta e brendshme e princave serbë për pushtet.
Këto rivalitete prodhuan tre-katër sundimtarë të
ndryshëm e të armiqësuar mes tyre. Njëri prej tyre,
Kraleviq Marku, me seli në Prilep, ishte pretendent i
pushtetit nën pretekstin se babai i tij, Vukashini, duke
qenë sekretar i Uroshit, kishte qenë vulëmbajtësi dhe
trashëgimtari i shtetit. Por, Llazar Hrebellanoviq që
sundonte nga Krushevci dhe Vuk Brankoviqi që
sundonte nga Prishtina, kishin pretendimet e veta dhe ia
mohuan Kraleviq Markut legjitimitetin që ai e
proklamonte. Rivalitetet e tyre eskaluan dhe u
shndërruan në një konflikt të armatosur më 15 qershor
1389, në konfliktin që njihet si Beteja e Kosovës. Osmanët
ndonëse formalisht kishin ardhur si ndihmës të Kraleviq
Markut, ishin fuqia kryesore që iu kundërvu koalicionit
serb, të drejtuar nga Hrebellanoviqi e Brankoviqi dhe
vasalët e tyre. Humbja e tyre nga Osmanët në atë betejë,
është fillimi i shkatërrimit të mbeturinave të ish
perandorisë mesjetare nemanjide.
KOMUNIKIMI GOJOR SI MBIJETESË

NË ROBËRITË E GJATA
Ajo pjesë e pakët e ilirëve që nuk iu nënshtrua

Romanizimit, bëri përpjekje që të ruante traditat dhe
zakonet e veta, por më mungesë të institucioneve të veta
fetare, shtetërore e administrative, u detyrua të
koncentrohet vetëm në komunikimin gojor. Mungesa e
shkrimeve në gjuhën ilire dhe e zhvillimit të mediumeve
në gjuhën e vendit dhe për interes të popullsisë ilire, do
t’i shoqërojë ata deri sa të dilnin nga skena e historisë dhe
të zëvendësoheshin, pas shekujsh harrimi, nga
pasardhësit e tyre, që u emërtuan me emra të ndryshëm
arbër, albanë, epirotë, maqedonas për të përfunduar me
emrin e sotëm, shqiptarë. Komunikimi gojor do të mbetet
forma kryesore e komunikimit me shekuj të tërë, jo
vetëm ndër ilirë por edhe ndër shqiptarë, të cilët vetëm
në shekullin e XVI do të arrijnë të kenë një libër të
shtypur në gjuhën e tyre. Por, është e pamundur që ilirët
që e kanë mbijetuar asimilimin, të mos kenë krijuar vlera
artistike, qoftë dhe vetëm me anën e komunikimit gojor.
Ruajtja e gjuhës ilire, sado e pazhvilluar që të ketë mbetur
për mungesë të kultivimit me anën e shkrimit dhe në
institucione, edhe pse ende ka diskutime lidhur me të e
me lidhjet e saj me shqipen, duhet të konsiderohet si
triumfi kryesor kulturor i ilirëve të paromanizuar në
shpëtimin e identitetit të vet etnik e kulturor. Meqë ende
nuk janë gjetur shkrime në gjuhën ilire, diskutimet për të
dhe për lidhjet e saj me shqipen, do të vazhdojnë. Por,
nga ajo që është zbuluar deri sot, veçmas në studimet e
80 Milazim KRASNIQI
Eqrem Çabejit, kjo lidhje ekziston dhe ka gjasa të

verifikohet edhe më fuqimisht në të ardhmen. Mirëpo,
deri atëherë ne do të mjaftohemi me faktin që shqipja
është një gjuhë e gjallë, aktive dhe e fuqishme të shprehë
çdo lloj mendimi, ideje e koncepti në të gjitha sferat e
aktiviteteve njerëzore. Kjo me siguri është gjuhë e
programuar dhe e injektuar më mendjen njerëzore, për të
kryer me anën e saj misionin e njohjes edhe nga njeriu
shqiptar. Mbijetesa dhe zhvillimi i shqipes ndër shekuj, si
gjuhë edhe pa qenë e shkruar, në këtë kontekst është një
argument që nuk mund të kundërshtohet. Pra, misioni i
një gjuhe si shqipja, edhe kur shtypet e persekutohet me
mijëvjeçarë, edhe kur nuk lejohet të shkruhet me shekuj e
shekuj, është përtej kulturor, është ekzistencial dhe
tejhistorik. Prandaj, në këtë gjuhë dhe nga bartësit e saj
është zhvilluar edhe ajo kulturë gojore aktive, e cila e ka
kultivuar edhe identitetin shqiptar ndër shekuj.
Autorë të huaj, madje flasin edhe për kulturë të gjallë
muzikore ndër dardanë. Kështu, gjeografi i famshëm
grek, Straboni, i cili kund në ndërrimin e epokave, thotë
për dardanët se edhe pse ishin të egër dhe rrëmonin në
plehra bagëtish, prapë ata kultivonin muzikën, duke na
sjellë një dëshmi fort të lashtë mbi ekzistimin e
komunikimit artistik ndër dardanë:
“Dardanët janë aq të egër sa edhe në pleh bagëtish

rrëmojnë gropa dhe aty rrojnë, megjithëkëtë muzikën nuk e
lënë mënjanë po përkundrazi përdorin gjithmonë fyej e vegla
me kordha. Këta pra banojnë në thellësitë e vendit, do t’i
përmendim më vonë”
(Ilirët dhe Iliria…: 155)
Komunikimi gojor, jo vetëm referencial po edhe

artistik, ka qenë për një kohë të gjatë forma e vetme e
komunikimit ndër ilirë e ndër shqiptarë, sigurisht për
shkak të mungesës së institucioneve kulturore, fetare e
administrative, ku do të zhvilloheshin forma të tjera të
komunikimit, edhe me anën e shkrimit. Komunikimi
gojor, ku bie edhe letërsia gojore është e gjallë dhe
aktive edhe në ditët tona ndër shqiptarë dhe
konsiderohet ende si një formë komunikimi autentik
shqiptar, veçmas sa u përket meseleve, fjalëve të urta,
kashelashave dhe këngës folklorike. Natyrisht, edhe
ndër ne tashmë dominon kultura mediale, brenda së
cilës është futur edhe kjo pjesë e komunikimit gojor
shqiptar. Por, edhe e futur në media, kjo formë
komunikimi ruan disa elementë të natyrës së saj të
hershme. Fjala vjen, e njëjta këngë, ka disa motërzime
ose variante, të cilat i kanë interpretuar këngëtarë të
ndryshëm. Por, ka edhe raste kur i njëjti këngëtar e
interpreton të njëjtën këngë në variante të ndryshme.
Kjo do të thotë se komunikimi gojor artistik ka qenë i
paklishetizuar. Ka pasur mundësi të komunikohet në
mënyra më të shpenguara, se sa që është e mundur në
një tekst të fiksuar. Pra, liria e komunikimit ka qenë më
e madhe sesa në tekstin e shkruar, i cili kur merr një
formë përfundimtare, më nuk mund të ndryshohet nga
lexuesi/interpretuesi.
Kjo mënyrë e shpenguar e komunikimit me anën e
muzikës dhe letërsisë gojore, ka pasur implikimet e veta
82 Milazim KRASNIQI
edhe në tërë komunikimin ndër shqiptarë, sepse ka lënë

hapësirë të lirë të interpretimit spekulativ të informatave,
pra edhe të komunikimit spekulativ dhe të hamendjes.
Natyrisht, komunikimi i tillë, duke qenë i pastandardizuar
dhe i pahierarkizuar, ka prodhuar informacion më pak
cilësor dhe më pak të besueshëm, e ka rritur dyshimin në
informacion dhe në bartësit e tij, duke e sfiduar seriozisht
edhe identifikimin me komunitetin, ku është zhvilluar kjo
formë komunikimi. Kjo vlen më shumë për komunikimin
denotativ, pra komunikimin i cili ka si qëllim parësor
informimin. Ndër qendrat a mediumet shqiptare, ku është
kultivuar e ruajtur kjo formë komunikimi, me ata
elementë që u përmenden, ka qenë oda shqiptare. Edhe
oda shqiptare, si format e tjera të komunikimit në kushtet
e ekskomunikimit kulturor e politik, ka qenë vetëm
medium oral, me të gjitha konsekuencat që ka ky status
për qytetërimin shqiptar të amputuar nga alfabetizimi:
“Qytetërimi ndërtohet mbi arsimimin, sepse arsimimi
është përpunimi i njëtrajtshëm i një kulture me anë të shqisës
pamore të zgjatuar në kohe dhe hapësirë nëpërmjet alfabetit.
Në kulturat tribale përvoja organizohet nëpërmjet një jete
shqisore kryesisht dëgjimore, e cila ndrydh vlerat pamore.
Ndryshe nga syri që është i ftohtë dhe neutral, dëgjimi është
hiper-estetik, i brishtë, gjithëpërfshirës. Kulturat gojore
veprojnë dhe reagojnë njëkohësisht.”
(McLuhan: 101)
Këngët majekrahu si formë unike e komunikimit

ndër shqiptarë
Kënga majekrahu, njëra nga më të lashtat ndër

shqiptarë, më shumë sesa produkt i shijes artistike, ka
qenë një formë komunikimi në një komunitet të caktuar,
kryesisht në zonat alpine të trojeve shqiptarëve.
Epiqendra e këngëve majekrahu ka qenë Malësia e
Madhe, zonat e Mbishkodrës, Malësia e Gjakovës me
Tropojën në qendër, Dukagjini dhe zona e Rugovës.
Kënga majekrahu është një kumt, një informacion që
jepet me anën e këngës, nga një këngëtar (ose edhe dy
sish, që alternojnë zërat, për ta fuqizuar informatën.)
Këngëtari e vente dorën në vesh, si një ritual për ta
përhapur më fort jehonën dhe këndonte dy ose disa
vargje, që transmetonin thjesht një kumt, një informatë.
Informata kishte të bënte më një njoftim a kushtrim
për luftë, për ndonjë rrezik nga armiqtë, me të cilët
banorët e këtyre zonave ishin ballë për ballë me shekuj.
Interpretimi realizohej me anën e theksimeve të
rrokjeve, që informata të transmetohej sa më e fortë dhe
sa më e qartë, me theksimin e emrave të figurave që
ishin subjekt i informacionit. Këngët majekrahu, pra, u
kanë shërbyer brezave për komunikim, për
transmetimin e informacionit, por ato kanë pasur
brenda vetes edhe dimensionin estetik mjaft të
fuqishëm. Recipientët e saj, të edukuar ndër breza me
vlerat e këngës majekrahu, e kanë përdorur jo vetëm si
kumt, si informacion, po edhe e kanë përjetuar si krijim
estetik. Prandaj, këto këngë janë kënduar edhe në festa
84 Milazim KRASNIQI
familjare, fejesa e martesa, pothuajse si një ritual për

mbarësi e trimëri të brezave.
Një funksion tjetër i tyre ka qenë forcimi i
atdhetarizmit, sepse duke qenë kushtrim, kanë forcuar
ndjenjat atdhetare të dëgjuesve të vet. Por, roli parësor
ka qenë komunikimi, transmetimi i informatës, gjë që i
bën unike në historinë tonë të komunikimit.
Oda si instancë e komunikimit publik
Oda shqiptare është larg nga izagoria helene, larg nga

format e tjera te komunikimit publik, që kanë ekzistuar
te sunduesit e tyre. Në fakt është një institucion privat,
jopublik, por të cilit në një mënyrë diskrete i është
ngarkuar edhe funksioni si një instancë e komunikimit
publik. Sigurisht, për shkak të mungesës së plotë të
institucioneve të përshtatshme për këtë formë
komunikimi.
Oda shqiptare ka qenë vendi ku janë tubuar
meshkujt, qoftë për gëzime, qoftë për zi.
Mikpritja ka qenë funksioni parësor i saj. Por, në
kushtet kur shqiptarët nuk kanë pasur medium dhe as
institucione përfaqësuese, oda ka marrë edhe disa nga
funksionet e aktiviteteve publike. Aty janë këmbyer
informata, janë zhvilluar debate, janë bërë pajtesa, si dhe
janë shënuar gëzimet e ndryshme të jetës, po edhe
hidhërimet që ajo ka sjellë në komunitet. Edhe kënga ka
qenë pjesë përbërëse e komunikimit në odat shqiptare,
në raste gëzimesh e festash. Mënyra e çlirët e
interpretimit të këngëve folklorike dhe popullore në oda
e në dasma, ka mundësuar madje edhe aplikimin e

replikave të recipientëve, deri sa vazhdonte interpretimi
i këngës/informatës. Kjo mënyrë e ndërhyrjes së
publikut edhe në interpretim dhe në mesazhet e tekstit,
është në vetë zemrën e komunikimit gojor shqiptar.
Ndërhyrja e audiencës dhe ndryshimi i teksteve nga
interpretët, kanë bashkëjetuar dhe kanë krijuar një
komunikim aktiv social. Rrjedhimisht, publiku nuk ka
qenë vetëm marrës i informatës dhe vlerës (estetike) por
edhe pjesëmarrës në modelimin dhe në të kuptuarit e
saj. Ndoshta kjo mënyrë e interkomunikimit e ka
mundësuar jetëgjatësinë e kësaj forme të komunikimit
dhe e ka sjellë deri në ditët tona po në këtë formë. Kjo
kulturë e pjesëmarrjes në komunikim ka qenë e
rëndësishme për të zhvilluar, për aq sa është zhvilluar,
ndjesinë e komunitarizmit dhe të unifikimit të shijeve.
Meseletë në këtë kontekst paraqesin formën e
komunikimit nën censurë, por që sërish zhvillohet si
interkomunikim, ndonëse me rregulla shumë më strikte
se sa ajo në këngën folklorike e popullore. Megjithatë,
bartja e informatave të afishuara ka ndodhur edhe me to
dhe komunikimi është realizuar, duke e prodhuar një
formë specifike të komunikimit gojor.
Në të dyja rastet, oda ka qenë mediumi kryesor ku
është zhvilluar kjo formë komunikimi dhe ky
interkomunikim interesant, që ka mëtuar të zëvendësojë
informatën e shkruar dhe të koduar, e cila ka munguar
ndër shekuj. Oda shqiptare ka qenë vendi ku është
kompensuar mungesa e institucioneve kulturore e
administrative, gjë që e dëshmon edhe një lloj rendi,
86 Milazim KRASNIQI
sado jo strikt, që ka qenë i imponuar në odë, që nga

rezervimi i vendeve e deri te bartja e fjalës nga një folës
tek tjetri, ndonëse edhe këto nuk kanë qenë të
imponuara nga pozita në ndonjë kategori sociale, po më
shumë nga vlerësimi i nikoqirit. Në oda janë
transmetuar edhe informata lidhur me zhvillimet
politike, ekonomike e shoqërore, me mundësitë që kanë
pasur kasnecët që i kanë transmetuar ato. Por, edhe aty
ka pasur interkomunikim, komente e edhe polemika,
ndonëse me masë e të kujdesshme. Jo si te izagoria
helene, që ishte medium ku secili qytetar kishte të
drejtën ta shprehte mendimin e vet. Në odën shqiptare
rendin tinëzisht e ka paravendosur fuqia ekonomike e
politike e folësve, mosha dhe statusi fetar. Pra, mund të
flitet për një autocensurë të vetëkuptueshme të atyre që
kanë qenë inferiorë në aspektin ekonomik, politik e
social.
Kombinimi pastaj i pjesës së komunikimit verbal me
atë muzikor, veçmas në gazmende e në dasma, ka
prodhuar pak më shumë dinamikë në tërë këtë
komunikim. Por, në instancë të fundit, kjo ka qenë një
formë komunikimi në rrethanat e ekskomunikimit.
Komunikimi zyrtar me anën e kasnecëve, tellallëve

dhe komunikimet e fshehta
Një formë tjetër e komunikimit ka qenë edhe

komunikimi me shkrim i vendimeve të institucioneve që
kanë ushtruar sundimin mbi shqiptarët. Në periudhën e
sundimit osman kjo është realizuar edhe me anën e
kasnecëve (tellallëve), që kanë lexuar në vende publike

vendimet e pushtetit, që nga masat e ndryshme
administrative e deri te vendimet për paqe ose për luftë.
Informatat pastaj janë përhapur tek të tjerët me anën e
komunikimit standard ndër shqiptarë, atij verbal.
Meqë shqiptarët dhe paraardhësit e tyre, ilirë, kanë
jetuar me shekuj nën sundimet e perandorive të mëdha,
Romake, Bizantine, Bullgare, Serbe, Anzhuine e
Osmane, ata e kanë konsumuar një formë komunikimi,
të cilën popujt që kanë jetuar në anarki ose nën sundime
barbare, nuk kanë mundur ta kenë. Rekrutimi dhe
inkuadrimi i njerëzve ilirë e shqiptarë në administratat e
sunduesve, ka prodhuar efekte negative demografike e
kulturore, (Romanizim, Helenizim, Sllavizim ose
Osmanizim) por në anën tjetër e ka mbajtur komunitetin
edhe të informuar për zhvillimet, ndonëse në gjuhët
respektive të sunduesve.
Në periudha të ndryshme trazirash, ka pasur edhe
komunikime të fshehta, që kanë pasur për qëllim
dëmtimin e kundërshtarit dhe avancimin e kauzës së
caktuar të pjesëmarrësve në ato trazira e ngjarje. Një nga
këto komunikime kulmore të fshehta, në historinë e re të
shqiptarëve, ka qenë edhe Komploti i Taksimit, i arritur
ndërmjet disa liderëve shqiptarë në zemrën e
Perandorisë Osmane, në Stamboll, i cili u bart dhe u
komunikua në mënyrë të fshehtë në viset shqiptare,
duke mbetur i pazbuluar nga autoritetet osmane.
Nga sa u tha mund të konkludohet se komunikimi
ndër shqiptarë është zhvilluar në mënyrë paralele: shqip
në sferën private, familjare e komunitare, ndërsa në
88 Milazim KRASNIQI
gjuhët e sunduesve, në sferën publike. Me fillimin e

Rilindjes Kombëtare shqipja futet edhe në sferën
publike dhe fillon të bëhet gjuha dominuese e
komunikimit ndër shqiptarë. Por, dominimin e plotë e
arrin vetëm në shtetin e pavarur shqiptar të vitit 1912.
Sidoqoftë pa komunikimin dhe kulturën gojore, në
periudhat e gjata të sundimeve të huaja, shqiptarët do të
mund të humbnin edhe më shumë nga identiteti dhe
nga vlerat kulturore që i kanë në trashëgimi nga e
kaluara. Megjithëse kanë humbur shumë. Pasi që ajo që
ka humbur, nuk ka qenë e dokumentuar me shkrim, ka
humbur përgjithmonë.
KOMUNIKIMI DHE MEDIET

SHQIPE NËN SUNDIMIN OSMAN
90 Milazim KRASNIQI
SHTETI OSMAN SI VAZHDIMËSI

E PERANDORISË BIZANTINE
Shteti osman filloi të ngrihej në shekullin XIII, në kohën

kur Bizanti ishte në vështirësi të mëdha, si pasojë e
shkatërrimit që kishte lënë prapa Kryqëzata e Katërt dhe e
luftërave të brendshme për pushtet. Studiuesi Aurel
Plasari, duke iu referuar historianit Rene Grouset njofton:
“Kryqëzata e Katërt në të vërtetë parapërgatiti në mënyrë

afatgjatë, por të sigurt, pushtimin osman.”
(Plasari: 176)
Është e çuditshme se ngritja e këtij shteti, i cili më

vonë do të bëhej perandori gjigante, që do të shtrihej në
tre kontinente, filloi nga një person i vetëm, Osmani dhe
në një qytet të vetëm, Bilexhikun. Në këtë qytet sot,
ekziston një pikë e njohur turistike, një tyrbe me
varrezat e osmanëve të parë dhe një xhami e viteve të
hershme të shtetit osman e bashkë me të edhe një
legjendë për ëndrrën e vjehrrit të Osmanit, sheh
Edebalit, që paskësh parë në ëndërr se si do të
shndërrohej si në një lis me shumë dega trashëgimia e së
bijës së tij, që do të martohej me Osmanin.
Si filloi ngritja e shtetit osman? Prirja fillestare e Osmanit
ishte që të kishte bashkëpunim me të krishterët në atë zonë.
Kjo do të bëhet në gjithë historinë e Perandorisë Osmane
një prirje e saj e pashmangshme, për arsye se ajo u shtri dhe
u zgjerua në territore që më parë ishin të banuara me të
krishterë. Vetë themeluesi i shtetit, Osmani, aleatin kryesor
92 Milazim KRASNIQI
në luftën e tij të hershme për pushtet e territore, e pati të

krishterin Mihal Qosja, i cili ishte sundimtar i Harmankajës.
Ndërsa, bashkëpunimi i shtetit të ri osman me Bizantin,
krahas konflikteve të armatosura që shpërthenin për
lokalitetet të ndryshme, ishte vendimtar për ngritjen e këtij
shteti të ri. Bashkëpunimi i Orhanit, të birit të Osmanit me
Gjon Kantakuzenin, qëlloi vendimtar për forcimin e shtetit
të ri osman.
“Joan Kantakuzenit iu desh që të kërkonte një aleat tjetër

(pas vdekjes së emirit të Ajdinit, (plotës yni.) Emiri më i
fuqishëm por njëkohësisht edhe fqinji më i afërt ishte emiri
osman, Orhani. Gjatë dimrit 1344-1345 Orhani e ndihmoi
Joan Kantakuzenin të pushtonte disa qytete, që ndodheshin në
Detin e Zi, me përjashtim të Sozopolit. Pas disa muajve Joan
Kantakuzeni i dha për nuse vajzën e tij, Teodorën. Në qershor
1346 u bë martesa me dasmë të madhe. (...) Më 1347 dhe
1349, të udhëhequra nga Sulejmani, njëri prej djemve të
Orhanit, këto trupa ndihmuan Joan Kantakuzenin që të
luftonte kundërshtarët e tij.“
(Mantrani: 32)
Martesa e Orhanit me Teodorën, vajzën e perandorit

bizantin, Kantakuzenit, sipas standardeve që kanë
mbretëruar në ato kohëra për legjitimitetin e sundimit, e
ka bërë atë “pjesëtarë të familjes perandorake“, me të
gjitha rrjedhimet që nënkupton ky status. Pra, dinastia e
osmanëve, pavarësisht që kishin fenë islame, ishin të
lidhur në një fije me familjen perandorake bizantine
Kantakuzeni dhe si të tillë kishin edhe pretendime për
sundim mbi Bizantin.
Edhe kalimi fillestar i osmanëve në truallin evropian,

ndodhi për shkak të aleancave të tyre me bizantinët,
ndërsa më vonë ata filluan të bashkëpunonin edhe me
sundimtarë të tjerë të gadishullit, të ftuar po prej tyre në
raste konfliktesh që zhvilloheshin ndërmjet sundimtarëve
të krishterë të Ballkanit :
“I biri i Joanit V, Matheu, Kantakuzen, bashkëpunëtor me

t’anë (1353-1357), i thirri përsëri trupat turke kundër serbëve
dhe bullgarëve. Mercenarët turq do t’i ftonin mandej Stefani
Dusan kundër Perandorisë, mbreti i bullgarëve kundër
hungarëve dhe vllehëve, përsëri Paleologët kundër rivalëve të
tyre të fronit, mandej despoti i Epirit kundër bizantonëve, dhe
me radhë zotër të tjerë të krishterë të rajonit që e kërkonin
“jashtë” ndihmën me sherret mes tyre: të gjitha veprime që
Jorga i ka quajtur “krime kundër besimit dhe racës.”
(Plasari: 185)
Edhe fillimi i prezencës së osmanëve në tokat e

arbërve, erdhi si pasojë e konflikteve ndërmjet vetë
arbërve dhe ftesës së tyre që osmanët të ndërhynin në
konfliktin e tyre:
“Më 1385 feudali shqiptar sundimtar i Durrësit,

(Durrazo) Karl Topia, i përzënë nga pronat e tij prej një fisi
sundimtarësh nga Veriu, prej Ballshajve, u bëri thirrje
otomanëve për ndihmë. Ballsha II nxitoi të kundërshtonte
turqit, por qëndresa e tij u thye pranë lumit të Vjosës
(Voyonsa). Duket se pas fitores së otomanëve zotët kryesorë
feudalë shqiptarë e njohën sovranitetin e Sulltanit.”
(Skendi: 17)
94 Milazim KRASNIQI
Faktikisht, arbrit kanë rënë nën sundimin osman pak

para se të ndodhte Beteja e Kosovës, e cila e dërrmoi
përfundimisht edhe sundimin serb në pjesët e tjera të
territoreve ku jetonin arbrit, por nën sundimin serb. Pas
humbjes së serbëve në betejën e vitit 1389, fillon
instalimi në një shkallë më të gjerë i sundimit osman në
territoret e gjera të Gadishullit Ballkanik.
Gjysmë shekulli pas Betejës së Kosovës, në të cilën
serbët u gjunjëzuan para osmanëve, pati një përpjekje të
fortë nga Gjergj Kastrioti–Skënderbeu për t’u shkëputur
nga ai sundim. Përpjekja e Gjergj Kastriotit ishte e
mbështetur në idenë e tij të trashëgimisë mbi tokat e të
atit, në çlirimin e tokave nga sundimi osman në një
bashkërendim të një kryqëzate me Mbretërinë e
Aragonës, Napolit dhe Siqelisë dhe me Selinë e Shenjtë.
(Për këto relacione shih studimin më të plotë dhe më të besueshëm deri sot
të studiuesit Aurel Plasari, „Skenderbeu,një histori politike“)
Vdekja e Skënderbeut në vitin 1468 faktikisht e vulosi
fatin e projekteve antiosmane në Ballkan për disa
shekuj. Historia e mëtejshme e shtetit osman në truallin
ballkanik, deri në vitin 1912, është histori e luftërave dhe
e aleancave me shtete evropiane, sepse Perandoria
Osmane ishte një fuqi evropiane, për vetë faktin që
sundimi i saj shtrihej në një pjesë të madhe të Evropës,
duke përfshirë Rumaninë e sotme, Moldavinë,
Bullgarinë Serbinë, Greqinë, Qipron, Maqedoninë,
Shqipërinë, Kosovën, Malin e Zi, Bosnjë e Hercegovinën,
Kroacinë dhe një pjesë të Hungarisë. Edhe kryeqendra e
shtetit osman, një kohë Edreneja e më vonë vetë
Kostandinopoja (Stambolli) ishin në truallin evropian.
Shekujt e parë të sundimit osman kaluan në një proces

të instalimit të pushtetit osman dhe të integrimit të pjesës
së madhe të popullsisë në strukturat e shtetit të ri.
“Butësia e pazakonshme, madje edhe për një shtet

mysliman, me të cilën sunduesit e parë osmanë trajtonin
nënshtetasit e tyre dhe rëndësia e madhe që u jepej kanuneve,
të cilat i përshtateshin trajtimit të “popullit të librit” dhe që
përfshiheshin në sheriatin, kishin si synim që rajatë të ishin të
kënaqur me pozitën e tyre si prodhues. Kjo shpjegon faktin që
fshatarët evropianë e pranuan me lehtësi sundimin osman dhe
ndikuan në modelin e konvertimit të tyre.”
(Peter F. Sugar: 54)
Megjithatë, gjithë këto periudha u shoqëruan edhe

me rebelime e kryengritje lokale, por pa arritur të
ndryshonin gjendjen e sundimit osman. Gjendja filloi të
ndryshonte realisht vetëm në gjysmën e dytë të
shekullin XIX, me lindjen e Rilindjes Kombëtare
Shqiptare, në të cilën u hartua edhe programi nacional
shqiptar për krijimin e një shteti etnik shqiptar.
Rilindja Kombëtare Shqiptare nuk lindi në një truall
shterp. Ajo lindi pas një procesi të reformave të mëdha
që ishin nisur në vetë Perandorinë Osmane, nën
ndikimin e fuqishëm të Fuqive të Mëdha Evropiane, të
cilat po ia diktonin kushtet e bashkëpunimit Portës së
Lartë, në kohën kur ajo ishte e dobësuar dhe e paaftë që
të mbrohej e vetme, veçmas nga agresioni rus.
96 Milazim KRASNIQI
“Dekreti perandorak i Gjylhanesë, që u shpall më 3 nëntor

1839, disa muaj pas hipjes në fron të Sulltan Abdylmexhitit I,
shënoi një kthesë madhore në historinë e Perandorisë Osmane.
Ai përbën pikënisjen e një programi të gjerë reformash, të cilat
brenda disa dhjetëvjeçarëve i përmbysën ekuilibrat
institucionalë, ekonomikë dhe shoqërorë të vendit.
(Mantrani: 427)
Çka parashihte reforma e Tanzimatit? Sipas autorit

Pol Dymon, këto reforma ishin të gjera dhe parashihnin:
“...centralizim i administratës, modernizim i aparatit

shtetëror, dhënie e një fytyre perëndimore shoqërisë, laicizimi i
së drejtës dhe i arsimit, pavarësisht se me disa kufizime. Me
sytë e mbërthyera në Evropë, Shteti Osman kërkonte të
shpëtonte tani duke kopjuar modelet me të cilat e ushqente
Perëndimi. Përfundimet qenë me të vërtetë mbresëlënëse dhe
në agimin e mbretërimit të Abdylhamitit II, do të ishin të
paktë ata romantikë të vonuar, të cilët ashtu si Pjer Loti, do të
vajtonin zhdukjen e Turqisë së vjetër, e cila sipas tyre, ra
viktimë e një modernizimi të kudondodhur dhe që e kishte
përfshirë në të gjitha drejtimet.
(Mantrani: 427)
Brenda kësaj lëvizjeje të madhe reformuese të

Perandorisë Osmane, të imponuar e të stimuluar nga
Perëndimi, filloi e lindi edhe Rilindja Kombëtare
Shqiptare. Fillimisht, madje ajo lindi si reaksion ndaj
reformave, të cilat po e përkeqësonin gjendjen sociale
dhe ekonomike të shqiptarëve. Toni qortues ndaj këtij
procesi reformash, i cili po e përkeqësonte gjendjen

ekonomike e sociale të shqiptarëve, ndihet në tekstet
Pashko Vasës e të Sami Frashërit, dy prej mendimtarëve
kryesorë të kësaj lëvizjeje.
Por, më vonë Lëvizja Kombëtare Shqiptare mori më
shumë karakter kombëtar se sa social.
“Aty nga fundi i Tanzimatit filloi të shfaqej një shtresë

intelektuale shqiptare, e cila dëshironte që këto lëvizje të
armatosura t’i organizonte rreth një ideali kombëtar.“
(Bozbora: 129)
Lidhja e Prizrenit ishte vija ndarëse në këtë kontekst.

Deri në këtë kohë energjia e shqiptarëve ishte inkuadruar
dhe derdhur në shtratin e shtetit dhe kulturës osmane, pa
lënë ndonjë shenjë të fortë në identitetin kombëtar
shqiptar. Ndërsa, me Rilindjen fillon që një pjesë e
identifikueshme e energjisë së shqiptarëve të inkuadrohet
në shtratin e ri kombëtar e kulturor, atë të kombit
shqiptar që po formohej sipas modeleve ekzistuese
evropiane të kombit shtet. Vepra e Sami Frashërit
“Shqipëria çka qenë, ç’është e ç’do të bëhet” është sintezë
e këtij orientimi të ri kulturor, politike kombëtar.
Ky orientim i ri çliroi edhe në taborin e shqiptarëve
një energji të fuqishme kulturore e politike, duke
përfshirë edhe mediat dhe gazetarinë, që u shndërruan
në instrumente të ideologjisë komb-formuese e shtet-
formuese shqiptare.
Historia e mirëfilltë e mediave dhe gazetarisë shqipe
fillon në këtë periudhë. Por, krahasuar me kombet e
98 Milazim KRASNIQI
shumtë evropiane, vonesa ishte e madhe, disa

shekullore. Fjala vjen, shtypshkronja e parë në Stamboll
u aktivizua në vitin 1726. Vonesa kaq e madhe e ngritjes
së një shtypshkronje në kryeqytetin e Perandorisë
Osmane, ka ardhur si pasojë e qëndrimit negativ dhe
refuzues që patën sulltanët osmanë ndaj shtypshkronjës.
Njëri prej tyre, Sulltan Selimi, pati shpallur dekretin
sipas të cilit ai do të dënonte me vdekje secilin që do të
ngrinte një shtypshkronjë në perandorinë e tij. Ky
qëndrim kundër shtypshkronjës do të ketë implikime të
thella negative për mbarë Perandorinë Osmane dhe
qytetarët e saj dhe për ngecjen kulturore e arsimore që
do të thellohet ndërmjet saj dhe shteteve të tjera
evropiane. Meqë shqiptarët kanë qenë nën sundimin
osman gjatë shekujve XV- XVII, kur Evropa pati një
zhvillim të fuqishëm kulturor, falë zbulimit të
Gutenbergut, ata kanë qenë të shkëputur nga zhvillimet
e kësaj natyre, të cilat e ndryshuan Evropën Mesjetare
dhe i dhanë shtysa të fuqishme zhvillimit të saj kulturor
e shoqëror. Por, siç thotë një fjalë e urtë shqipe, më mirë
vonë se kurrë. Dinamizmi i Rilindjes Kombëtare
kompensoi shumëçka nga kjo vonesë. Por, edhe brenda
asaj vonese nuk ishte ngurtësuar gjithçka. Në trojet e
banuara me shqiptarë kishte pasur një organizim
administrativ në formën e pashallëqeve, që kishte pasur
implikime edhe kulturore e edhe identitare në mesin e
shqiptarëve edhe para Rilindjes Kombëtare.
Paraja si mjet komunikimi nën sundimin osman
Monedhat që kanë pasur përdorim më te gjerë dhe

më afatgjatë, (që nga shekulli XV) në Perandorinë
Osmane kanë qenë: aspra (akçja) nga argjendi dhe altuni
(filori) nga ari.
Meqë Perandoria Osmane ka kaluar nëpër tronditje të
shumta ushtarake e ekonomike, është e kuptueshme që
edhe paraja ka pësuar rënie e ngritje, duke pasur efekte
në jetesën e pjesëtarëve të shoqërisë.
Pas kalimit në Islam të një pjese të madhe të
shqiptarëve, gjë që është provë edhe e një shkalle të lartë
të integrimit të tyre në shoqërinë osmane, ndikimi i
parasë duket se ka qenë më i madh. Kjo do të ketë
ndodhur për dy arsye praktike, e para, numri i madh i
shqiptarëve që shërbenin në ushtri dhe që ishin të
paguar me para dhe e dyta, lëvizja më e madhe e
banorëve nga fshatrat drejt qyteteve, ku marrëdhëniet
shoqërore dhe ekonomike ishin më shumë të
ndërvarura nga këmbimi monetar. Por, se cili ka qenë
ndikimi i vërtetë i parasë si medium (McLuhan) në
periudhën e sundimit osman mbi shqiptarët, në
periudha të ndryshme krizash ekonomike e konfliktesh
sociale e politike, mbetet të studiohet në të ardhmen.
Sfondi social dhe kulturor i pashallëqeve

të mëdha shqiptare
Pas ndërprerjes së ekspansionit osman, kur u ndal në

muret e Vjenës në vitin 1683, fillon një periudhë që e
100 Milazim KRASNIQI
karakterizohet nga përpjekjet për ta bërë organizimin e

brendshëm të Perandorisë Osmane, sepse deri sa ishte
duke u zgjeruar, siç pohon Nyraj Bozbora, askush nuk
ishte marrë me konfigurimin e brendshëm administrativ.
Pas disfatës së Vjenës, Perandoria Osmane u kthehet
përpjekjeve për të përballuar barrën e një shteti të madh e
me probleme të mëdha. Meqë shteti kishte shpenzime të
mëdha, fillon që ato territore që i kishte marrë me luftë
dhe që ishin pronë e shtetit, t’ua shesë feudalëve, e ky
njihet si procesi i decentralizimit të Perandorisë Osmane. Nga
ky proces edhe fillojnë e formohen pashallëqet e ndër to
edhe ato shqiptare, që janë të njohura si Pashallëku i
Shkodrës dhe ai i Janinës, sepse këta feudalë duke blerë
tokat, fillojnë ta zgjerojnë territorin e tyre të cilin mandej
fillojnë ta shndërrojnë një njësi administrative të gjysmë-
autonomive ose gjysmë-shteteve.
Periudha e krijimit të pashallëqeve (gjysma e dytë e
shekullit XVII e deri më 1831) është një periudhë në të
cilën fillon të skicohet edhe një administratë lokale, me të
cilën fillon edhe zhvillimi i një kulture lokale në gjuhën
shqipe. Pra, përmes kësaj administrate lokale dhe veçmas
në territorin e Pashallëkut të Janinës, fillon edhe
formohet një kulturë lokale edhe në gjuhën shqipe, e cila
ishte edhe orientale, ishte në gjuhën shqipe.
Karakteristikë e kësaj kohe është se ajo që quhet Poezia
alamiado (ose e bejtexhinjve), e cila shkruhej me alfabet arab
por me fjalë shqip. Është një lloj poezie e cila është e
ngarkuar shumë me fjalë të huaja orientale, arabe, turke,
persiane. Por, sidoqoftë, është e shkruar në gjuhë shqipe.
Ndërsa, kafenetë në Berat e Elbasan shndërrohen në
vende të komunikimit publik, ku zhvillohen polemika e

ku lexohen vargje poetike e madje organizohen edhe gara
poetësh. Këto forma të komunikimit publik në gjuhë
shqipe do të kenë ndikimet e veta në formësimin e një
ndërgjegjeje kulturore shqiptare.
Para se të kompaktësohej Pashallëku i Janinës, në
shekullin XVI, në hapësirat shqiptare të jugut kishte
filluar edhe një zhvillim tjetër fetar e kulturor mjaft
dinamik. Kjo lëvizje simbolizohet me piktorin e madh
shqiptar Onufrin, i cili ka bërë pikturat e tij në fundin e
shekullit XVI dhe fillimit të shekullit XVII nëpër kisha
dhe manastire e sidomos në Berat. Onufri edhe sot
llogaritet një prej piktorëve më të mëdhenj shqiptar.
Është e habitshme se si është e mundur që në kulmin e
sundimit të Perandorisë Osmane, ka pasur një lulëzim
aq të madh të artit kishtar dhe kjo gjë në historiografi
ende nuk ka marrë përgjigje korrekte. Ngase, pikturat
që bëhen në muralet e kishave dhe manastireve janë
monumente të mëdha në të cilat është punuar me vite.
Pra, është një zhvillim i kulturës kishtare ortodokse, në
kulmin e sundimit osman në Shqipëri, por që ka pasur
edhe efekte artistike e komunitare ndër shqiptarë.
Është edhe një situatë e dytë shumë interesante:
pikërisht në mesin e shekullit XVI, në literaturën
shqiptare për herë të parë paraqitet shkrimi në gjuhën
shqipe. “Meshari” i Gjon Buzukut është vepra e parë e
shkruar në shqip në mesin e shekullit XVI, saktësisht në
vitin 1555. Shkrimi shqip fillon e kultivohet në trojet
shqiptare më intensivisht në shekullin XVII, me autorë të
tjerë si Budi, Bardhi e Bogdani. Perandoria Osmane në
këtë periudhë ishte në kulmin e fuqisë së saj. Zhvillimet

kulturore që kanë ndodhur në atë periudhë, japin
dëshminë e një konsolidimi të brendshëm kulturor të
shqiptarëve, i cili faktikisht kishte munguar në periudhat
e sundimeve romake, bizantine, bullgare e serbe.
Ndikimi i kultusprotektorateve fetare mbi kulturën

dhe komunikimin shqip
Dy gjëra në planin kulturor dhe medial po ashtu kanë

futur një dinamikë interesante në kulturën shqiptare. E
para ka qenë kultusprotektorati i Austrisë mbi katolikët
shqiptarë, që filloi së zbatuari pasi Perandoria Osmane
kishte filluar e po dobësohej, gjë që u shpërfaq më së qarti
pas luftës së Krimesë. Perandoria Osmane po detyrohej që
t’i përmbushte kërkesat e shteteve perëndimore, duke
përfshirë Francën, Austrinë, Rusinë, Anglinë, etj.
Në Traktatin e Karllovcit (1699) të firmosur ndërmjet
Perandorisë Osmane dhe Austro-Hungarisë, ishte rënë
dakord që për të krishterët që vareshin nga papati, të
kujdesej Monarkia Habsburge. Ky traktat u konkretizua
edhe më fort me Traktatin e Pasaforçës (1718), i cili
ligjësonte ndërhyrjen e monarkut habsburg për të drejtat
e të krishterëve katolikë në Perandorinë Osmane.
Ndërsa, me Traktatin e Kyçyk-Kajnarxhasë, (1774) Porta
e Lartë i dha Rusisë koncesionin e përkujdesjes për të
krishterët ortodoksë, që në fakt paraqet fillimin e
ndërhyrjes agresive dhe të ndikimit të fortë të Rusisë
mbi të krishterët ortodoksë të Ballkanit.
Dhe çfarë ndodh fetarisht e kulturalisht? Fillimisht

statusi i protektorit mbi të krishterët i ishte dhënë
Francës, me ana e kapitulacioneve. Më vonë Perandoria
Osmane i dha të drejtën e protektoratit fetar Austrisë,
për t’u përkujdesur për besimtarët katolikë shqiptarë
dhe kjo është periudha kur fillon ngritja e shkollave
katolike në gjuhën shqipe, botimi i revistave, hapja e
shtypshkronjave në Shkodër dhe në pjesën e veriut, pra
nën sponsorizimin e Austrisë. Ky sponsorizim i lëvizjes
fetare katolike do të ketë efekte largvajtëse në procesin e
komb-formimit dhe të ndërtimit të shtetit shqiptar e do
të prodhojë efekte edhe deri në ditët tona.
Të njëjtin favor e kanë pasur shqiptarët ortodoksë në
jug, për të cilët protektor fetar u shfaq Rusia. Mirëpo,
për ndryshim prej katolikëve shqiptarë, të cilët Austria i
sponsorizoi për të krijuar kulturë në gjuhën shqipe,
ortodoksët shqiptarë kanë pasur presion shumë të madh
për t’u greqizuar, nën presionin e kishës greke. Dihet që
disa prej ideologëve shqiptarë si Naum Veqilharxhi,
Papa Kristo Negovani, Petro Nini Luarasi e disa të tjerë,
janë likuiduar fizikisht prej kishës greke, në mënyrë që
ta pengohej zhvillimi i shkrimit shqip dhe i kulturës në
gjuhën shqipe.
Paradoksi më i madh në këtë periudhë është që
Perandoria Osmane nuk i ka lejuar myslimanët
shqiptarë që të kenë shkrim në gjuhën shqipe, deri në
vitin 1908, sepse ka ekzistuar një koncept osmanist sipas
së cilit të gjithë myslimanët janë osmanë. Ka qenë ideja e
krijimit të kombit-shtet, mbi konceptin e Osmanizmit.
Kjo ishte arsyeja që shqiptarët dhe arabët hynë në
konflikt me Perandorinë Osmane. Dhe ky është konflikti

mbi baza kombëtare, i cili del në sipërfaqe, duke zbehur
kështu përkatësinë e përbashkët fetare. Rrjedhimisht, ka
ardhur deri te konfliktet e intensifikuara ndërmjet
shqiptarëve dhe osmanëve nga fundi i shekullit XIX dhe
fillimi i shekullit XX, deri në Luftën e Parë Ballkanike, e
cila e plandosi për tokë edhe osmanët e edhe projektin e
shqiptarëve për formimin e një shteti kombëtar.
Përfundimisht, shqiptarët që hynë në shekullin XIV
nën Perandorinë Osmane si një popull i pushtuar dhe i
defaktorizuar e në një proces të asimilimit, në fund të
shekullit XIX dhe fillim të shekullit XX kur dolën prej
Perandorisë Osmane, ishin një komb i konsoliduar, që
ishte i aftë të luftojë edhe me vetë Perandorinë Osmane.
Në periudhën kur Perandoria Osmane ka filluar të
shkërmoqet, nën presionin e Fuqive të Mëdha,
shqiptarët kanë banuar me shumicë në qytetet e
Leskovcit, Krushevcit, Nishit, etj. Pra, ka qenë një proces
i zgjerimit demografik dhe territorial, i cili për fat të keq
ka qenë i përkohshëm, sepse pas Kongresit të Berlinit, të
gjithë ata shqiptarë janë dëbuar nga ato territore dhe
prej asaj periudhe e deri sot ka pasur një proces të
serbizimit, që rezulton si tragjik, pasi që sot nuk ka asnjë
shqiptar në ato territore.
KOMUNIKIMI DHE MEDIAT

NË PERIUDHËN
E RILINDJES KOMBËTARE
NDIKIMI I LIDHJES SË PRIZRENIT MBI

MENDIMIN DHE GAZETARINË
SHQIPTARE
Lidhja e Prizrenit është ngjarja më e rëndësishme në

historinë e re të shqiptarëve sepse i nxjerrë për herë të
parë qartë kërkesat politike e kulturore të shqiptarëve për
të krijuar identitetin kombëtar e rrjedhimisht edhe shtetin
kombëtar shqiptar. Programi i saj kryesor filloi si
program politik dhe format e organizimit si një
organizatë politiko-ushtarake. Këtë model të organizimit
e imponuan ngjarjet që u zhvilluan në Perandorinë
Osmane (imponimi nga ana e Rusisë i Traktatit të Shën
Stefanit, që copëtonte territoret shqiptare) dhe Kongresi i
Berlinit i vitit 1878, i cili edhe legjitimoi gllabërimin e
tokave të banuara me shqiptarë nga shtetet e reja
ballkanike, Serbia e Mali i Zi. Pas shpërbërjes së Lidhjes
së Prizrenit, si organizatë politike-ushtarake, shqiptarët
iu kthyen organizimit kulturor, duke gjetur hapësira të
reja të mobilizimit kombëtar e të afirmimit të ideve
komb-formuese e shtet-formuese.
Ky rend i lëvizjeve në kuadër të Rilindjes Kombëtare,
fillimisht si lëvizje politiko-ushtarake e më vonë
kulturore, ishte i imponuar nga rrethanat e pafavorshme
me të cilat u ballafaquan shqiptarët në shekullin XIX.
Natyrisht, mobilizimi politik e ushtarak në atë përmasë
kombëtare ka qenë i frymëzuar edhe nga frytet e lëvizjes
kulturore që ekzistonte edhe më herët në gjirin e lëvizjes,
por që ishte më e zbehtë dhe në një proces më të ngadaltë
konsolidimi. Zhvillimet politike ndikuan si katalizatorë

edhe për dinamizmin e lëvizjes kulturore shqiptare.
Urgjenca e zhvillimeve politike ia imponoi edhe lëvizjes
kulturore tonin dhe tematikën kryesore që do të trajtohej
prej saj. Ishte fjala për një reagim urgjent, ndaj faktorëve
të jashtëm që po e kërcënonin kombin shqiptar me
zhbërje. E para, pasi Perandoria Osmane u detyrua pas
disfatës në luftën ruso-turke që të pranonte projektin rus
të emërtuar si Traktati i Shën Stefanit (1877), kjo u përjetua
si rrezik direkt për shqiptarët. Lëshimet territoriale të
cilat po i bënte Perandoria Osmane në favor të krijimit të
një shteti të madh bullgar, përfshinin një hapësirë të
madhe të territoreve shqiptare. Traktati parashihte që
Bullgarisë t’i jepej Maqedonia e sotme, Kosova deri në
Sharr, Shqipëria e mesme, duke u zgjatur deri në
bregdetin e sotëm shqiptar. Fuqitë e Mëdha evropiane
nuk kanë pasur si ta pranonin këtë projekt, pasi që me të
Rusia do të merrte zemrën e Ballkanit.
Si rezultat i refuzimit të Fuqive të Mëdha ndaj
Traktatit të Shën Stefanit, në qershor të vitit 1878 u
organizua Kongresi i Berlinit, në të cilin u anuluan
vendimet e Traktati i Shën Stefanit. Edhe pse nuk u
pranua krijimi i Bullgarisë së Madhe, sipas projektit rus,
në Kongresin e Berlinit u bë një vizatim i ri i hartave të
Ballkanit, që rezultoi me pavarësinë e Serbisë e Malit të
Zi dhe me pranimin e një Bullgarie autonome. Shqipëria
e Kosova bashkë me Maqedoninë e sotme mbeten edhe
më tutje nën Perandorinë Osmane. Me një fjalë,
Kongresi i Berlinit ligjësoi riorganizimin e territoreve
shqiptare në favor të fqinjëve ballkanikë, ndërsa
Perandoria Osmane u tregua e paaftë që të mbronte

tërësinë e saj formale. Prandaj, kjo është periudha kur
shqiptarët e kuptuan përfundimisht që Perandoria
Osmane më nuk ishte e aftë për t’i mbrojtur, prandaj ata
e intensifikuan organizimin politiko-ushtarak dhe
kulturor, i cili merrte përsipër mbrojtjen e territoreve të
veta me anën e fuqisë së vetë shqiptarëve. Ky ishte
faktori i jashtëm që shqiptarët i kishte detyruar të
lëviznin nga status-kuoja, ku kishin qëndruar gjatë.
Faktorët që ndikuan në formimin

e Lidhjes së Prizrenit
Faktor i brendshëm shqiptar për ta formuar Lidhjen e

Prizrenit ka qenë formimi i një elite shqiptare, e cila
edhe pse ishte formuar në gjirin e Perandorisë Osmane,
mori një kurs të fortë kombëtar, në kohën kur u
shpërfaqën dobësitë e Perandorisë Osmane dhe kur u
rriten pretendimet e kombeve fqinje, serbëve,
bullgarëve, grekëve e malazezve, për të grabitur tokat
shqiptare. Në gjirin e kësaj elite kishte diplomatë,
profesorë, shkrimtarë, ushtarakë, etj., të cilët kishin
mbërritur në kulmin e karrierave të tyre dhe në fazën që
ishin, kishin vetëdijesimin se duhej të bënin diçka më
shumë për atdheun e për kombin e vet. Ndër ta veçohen
Hoxha Hasan Tahsini, Pashko Vasa, Sami Frashëri,
Naim Frashëri, Jani Vreto, Koto Hoxhi, Petro Poga, etj.
Aktiviteti më i rëndësishëm i këtij grupimi
intelektualësh u zhvillua në asociacionin “ Shoqëria e të
shtypurit shkronja shqip (tetor 1879) ose “Shoqëria
letrare” a “Shoqëria e Kostandinopojës”, sikundër i

emërton Mid’hat Frashëri. Ky ishte një organizim
kulturor legal, i cili kishte lejen e veprimit nga
autoritetet osmane. Nga aktivitetet e kësaj shoqërie
kulturore e atdhetare, u realizua botimi i librave
shkollorë, botimi i revistës letrare “Drita” (përkatësisht
“Dituria”) e u iniciua edhe studimi i gjuhës shqipe.
Alfabeti që përdorej nga kjo shoqëri ishte alfabeti latin,
gjë që trasoi rrugën dhe e lehtësoi miratimin e alfabetit
latin në Kongresin e Manastirit të vitit 1908.
Mid’hat Frashëri pohon:
“Shoqëria letrare zhvilloi një veprimtari mjaft të madhe për

të përhapur mësimin në gjuhën shqipe dhe për ta bërë praktike
studimin e gjuhës kombëtare.”
(Kulla: 132)
Përderisa pikat kryesore të programit të Shoqërisë

letrare ishin kultivimi dhe studimi i gjuhës shqipe,
përgatitja e librave për shkolla në gjuhën shqipe, pikat
kryesore të programit të Lidhjes së Prizrenit, në sfondin
e procesit të rrezikshëm të copëtimit të territoreve
shqiptare, kishin qenë: ruajtja e tërësisë territoriale të
gjithë territoreve të tokave shqiptare, duke u përfshirë
në një vilajet (entitet) të vetëm ngritja e gjuhës shqipe në
gjuhë zyrtare, kryerja e shërbimit ushtarak brenda
territoreve shqiptare (përveç në raste të luftërave) e
kështu me radhë. Lidhja pati organizuar edhe njësitë
ushtarake për mbrojtjen e Plavës, Gucisë dhe të Ulqinit.
Është me rëndësi të theksohet se Kuvendi i Lidhjes së

Prizrenit është mbajtur tre ditë para fillimit të punëve të
Kongresit të Berlinit. Pra, ishte një ngjarje që ka pasur
synimin t’i paraprijë një ngjarjeje për ta bërë me dije se
ekzistojnë shqiptarët dhe se kanë kërkesat e tyre politike.
Por kryetari i Kongresit të Berlinit, Otto von Bismark,
citohet të ketë thënë se Shqipëria është vetëm një nocion
gjeografik. Për shkak të raportit të pafavorshëm të forcave,
Lidhja për fat të keq nuk i përmbushi objektivat e veta,
mirëpo, rezultati më i madh i saj ka qenë që megjithatë ka
mbërritur ta ndërkombëtarizojë çështjen e shqiptarëve dhe
pas aktivitetit të Lidhjes, as Bismarku dhe askush tjetër
nuk kanë mundur të thotë se fjala Shqipëri ekziston vetëm
si një nocion gjeografik. Lidhja e Prizrenit i ka
kompaktësuar shqiptarët deri në njëfarë mase pavarësisht
prej përkatësive fetare dhe rajonale. Ka qenë një Lidhje në
të cilën kanë marrë pjesë të gjithë pa marrë parasysh
përkatësitë, e cila ka ndikuar në formimin e kombit
shqiptar mbi një koncept të gjuhës, prejardhjes dhe
historisë së përbashkët. Ky është rezultati më i madh që ka
realizuar Lidhja e Prizrenit. Pra, që ka krijuar bazat
ideologjike e kulturore të formimit të kombit e të shtetit
shqiptar. Rilindësit tanë kanë qenë vizionarë. Nëse marrim
për analogji mënyrën e formimit të kombeve fqinje
ballkanike, serbëve, kroatëve e boshnjakëve, shohim se ata
ndoqën rrugën e ndarjes në vija fetare, edhe pse gjuhën,
historinë e hershme dhe prejardhjen etnike i kishin të
përbashkëta. Tek shqiptarët kjo për fat të mirë nuk ka
ndodhur. Përkundrazi, ka ndodhur bashkimi dhe
kompaktësimi në idenë e një kombi unik në bazë të
historisë, gjuhës, kulturës, prejardhjes së përbashkët dhe

kjo është njëra prej meritave më të mëdha që ka pasur
Rilindja Kombëtare dhe Lidhja e Prizrenit që si e tillë është
lëvizje që ka vënë themelet e kombit shqiptar.
Mbi këtë ideologji kombëtare janë formuar edhe
mediat dhe shtypi shqiptar në periudhën e Rilindjes
Kombëtare. Pra, janë media dhe është një shtyp, i cili e
ndjek në masën më të madhe këtë ide kombëtare të
formimit të kombit dhe të shtetit mbi parimet e gjuhës,
historisë, prejardhjes së përbashkët dhe vlerave që i
kanë formuar Lidhja e Prizrenit dhe ideologët e saj.
Tashmë kërkesat politike dhe kulturore të shqiptarëve
ishin të artikuluara në atë mënyrë që tregonin se ishte
formësuar një komb i veçantë, me kërkesa të veçanta
politike dhe kulturore. Normalisht, edhe shtypi shqiptar
i asaj periudhe ishte në masën më të madhe zëdhënës i
këtyre kërkesave politike dhe kulturore kombëtare dhe
si i tillë padyshim ka luajtur një rol jashtëzakonisht të
madh në afirmimin e këtyre kërkesave dhe në
kompaktësimin politik, kulturor dhe kombëtar të
shqiptarëve. Pra, shtypi ka qenë thjesht një mjet, në
duart e elitës politike dhe intelektuale shqiptare në
luftën e saj për identitet dhe shtet kombëtar.
Fryma romantike e publicistikës

së Rilindjes Kombëtare
Një element i rëndësishëm që ka ndikuar në natyrën e

shtypit shqiptar të asaj periudhe të Rilindjes, ka qenë se
shtypi ka bashkëjetuar me frymën e Romantizmit, si një
lëvizje letrare dhe kulturore, e cila në fokus të vetin kishte

pikërisht afirmimin e vlerave kombëtare, krenarinë me të
kaluarën, kultit për gjuhën e për atdheun. Prandaj, kemi
të bëjmë me një shtyp që brenda vetes ka një simbiozë
interesante, një shtyp që është mjet politik dhe armë
ideologjike e çastit konkret jetësor e në të njëjtën kohë
brenda vetes i ka disa elemente stilistike të romantizmit
ëndërrimtar. Prirjet e Pashko Vasës, të Sami Frashërit, të
Abdyl Frashërit, po edhe të tjerëve për ta glorifikuar të
kaluarën e lashtë, prejardhjen pellazge të shqiptarëve, për
të treguar se shqiptarët kanë epërsi ndaj të gjithë popujve
të tjerë, se i kanë bërë shërbime të mëdha Evropës e
kështu me radhë, janë projeksione romantike në esencën
e tyre, sepse përmes tyre thjesht bëjnë përpjekje ta
zmadhojnë rëndësinë dhe vlerën e kombit shqiptar.
Kështu që gazetaria shqiptare e periudhës së Rilindjes, në
një farë mënyre bashkëjeton me letërsinë romantike, sepse
kanë dhënë dhe kanë marrë njëra prej tjetrës. Kjo është
një karakteristikë e stilit të saj dhe e përmbajtjes së një
pjese të madhe të gazetarisë shqiptare të periudhës së
Rilindjes, pra, të periudhës së shek. XIX.
Karakteristika kryesore e shtypit shqiptar të
periudhës së Rilindjes është se është zhvilluar kryekëput
në diasporë. Pra, të gjitha gazetat, revistat e përkohshme
që kanë dalë prej vitit 1848 deri më 1912, janë botuar
jashtë Shqipërisë. Arsyet se përse kështu ka ndodhur
janë të shumta por ne do të fokusohemi vetëm në një
aspekt qenësor të kësaj, dhe kjo ka të bëjë në fakt me
krijimin e një elite shqiptare në kuadër të Perandorisë
Osmane, e cila aktivitetin e vet e realizonte në qytetet e
mëdha të Perandorisë Osmane, e më vonë edhe në

qytetet e mëdha të shteteve të reja ballkanike, që u
krijuan, po edhe të atyre evropiane. Kjo lidhet thjesht
me statusin dhe fatin e tyre. Shumica e ideologëve të
Rilindjes Kombëtare, duke përfshirë Hoxha Hasan
Tahsinin, Pashko Vasën, Abdyl, Sami e Naim Frashërin,
Koto Hoxhin, Petro Pogën, Jani Vreton, etj, kanë jetuar
në Stamboll, në Liban, ose në Egjipt, pra në qytete apo
metropole të mëdha që ishin pjesë e Perandorisë
Osmane ose që kishin qenë pjesë e saj.
Larmia gjuhësore si qëllim strategjik
Një aspekt i rëndësishëm i kësaj ka të bëjë me

qëllimin e tyre parësor, që të ndikojnë mbi opinionin
publik të vetë Perandorisë Osmane, por edhe të shteteve
tjera evropiane në mënyrë që të kuptoheshin më mirë
kërkesa politike dhe kulturore të shqiptarëve. Shumë
prej këtyre personaliteteve, tekstet e veta i kanë shkruar
në gjuhë të tjera, frëngjisht, greqisht, turqisht, arabisht,
gjermanisht, e kështu me radhë, sepse qëllimi i tyre ishte
që të komunikojnë me opinionin publik të atyre shteteve
në të cilët ata jetonin ose me diplomacinë të cilët
merreshin me çështjen shqiptare.
Një karakteristikë tjetër e shumë revistave të asaj
kohe ishte se, kanë qenë ose dy gjuhësore ose tri
gjuhësore, pra dilnin edhe në shqip, por paralelisht edhe
në një ose dy gjuhë të tjera dhe kjo prapë inkuadrohet në
këtë ide të pasjes mundësi të komunikohet me edhe me
ata që nuk dinë shqip, por që flasin gjuhë të tjera.
Normalisht, këtë mundësi të komunikimit në gjuhë

tjera, shumicës së këtyre intelektualëve ua ka
mundësuar fakti që ata kanë qenë intelektual të formatit
të lartë, kanë ditur shumë gjuhë, jo vetëm t’i flasin por
edhe t’i shkruajnë dhe kjo u ka mundësuar që të
shkruajnë edhe në gjuhë të tjera. Fjala vjen, Hoxha
Tahsini, ka folur dhe ka shkruar njëmbëdhjetë gjuhë
paralelisht, pra, ka qenë një poliglot, i cili nuk e ka pasur
vështirë që të komunikojë në cilëndo prej 11 gjuhëve.
Në realitetin e zvogëluar, në horizontin e ngushtuar
kulturor, ne sot na duket e çuditshme që njerëzit e asaj
periudhe kanë pasur aso aftësish, që të flasin aq
shumë gjuhë, por në kushtet e një aktiviteti politik,
kulturor, intelektual, në një perandori siç ka qenë
Perandoria Osmane, edhe në rritjen e komunikimeve
siç ka qenë periudha e shek. XIX dhe XX, kjo duket një
gjë shumë e natyrshme, aq më tepër që shumica e tyre
kanë qenë diplomatë dhe njerëz që tërë jetën janë
marrë me punë intelektuale.
Gazetari shqipe e mërgatave
Aktivitetet në diasporë, duke përfshirë edhe mediat,

janë zhvilluar në kuadër të kolonive shqiptare, të cilat
kanë qenë të shpërndara në shumë vende të botës.
Gjeografia e këtyre botimeve është mjaft e gjerë,
sikundër që ngulimet e shqiptarëve në territorin dhe ish
territorin e Perandorisë Osmane po edhe jashtë saj, ishin
të shumta e shumë të përhapura. Aktivizimi i mediave
nëpër shumë ngulime shqiptare gjithandej botës, është
tregues i një aktivizimi që solli Rilindja Kombëtare,

brenda së cilës shumë individë dhe grupe e ndjenë të
nevojshme të angazhoheshin për të afirmuar kërkesat e
kombit të vet. Nga një përllogaritje e bërë nga autorët
Boriqi e Marku, rezulton se në harkun kohor të viteve
1848-1912, kanë dalë 111 të përkohshme (Boriqi, Marku:
29) Ky numër prej 111 titujsh, duket mjaft mbresëlënës,
kur kihet parasysh se është fjala për periudhën e
hershme të procesit të formimit të kombit shqiptar, kur
ende nuk ekzistonte një shtet shqiptar. Pra, ky aktivizëm
dhe kjo energji atdhetare, mundësoi që të dilnin revista
gjithandej, që nga Stambolli e deri në Shtetet e
Bashkuara të Amerikës, që në atë kohë ishte një
kontinent shumë më i panjohur dhe shumë më i largët
për shqiptarët se sa që është në kohën tonë. Sigurisht që
disa nga mediat më me ndikim, u nxorën në Stamboll
dhe në vende dhe qytete që kishin lidhje më të mira
komunikimi me territoret shqiptare. Botimi në Greqi i
revistës “Pellazgos” të Anastas Bykut, e pasuar nga “I
foni tis Alvanias” e Anastas Kulluriotit, janë prova të
qarta se arvanitasit në periudhën e hershme të Rilindjes
Kombëtare ishin pjesë integrale e kësaj lëvizjeje. Këto dy
media, pra, dëshmojnë se në Greqi ende nuk ishte
mbytur tërësisht përkatësia shqiptare e arvanitasve, që
megjithatë i ishin ekspozuar procesit të pamëshirshëm
të asimilimit, veçanërisht që nga themelimi i shtetit
grek, brenda të cilit ishte përfshirë një numër i madh i
shqiptarëve. Këto media ishin si përpjekje që krahas një
shkalle të integrimit në shtetin grek të arvanitasve, të
mbahej e gjallë edhe fryma e përkatësisë etnike dhe
kombëtare të tyre. Prandaj, revistat dolën në të dyja

gjuhët, ndonëse greqisht më shumë e shqip sa për
simbolikë. Këto revista më shumë i janë dedikuar
komunitetit arvanitas brenda Greqisë, e jo publikut
shqiptar edhe në Shqipëri, sikundër do të ndodhë me
revista të tjera që u botuan në vende të tjera.
Gjallëria kulturore e atdhetare e viteve të hershme të
Rilindjes, megjithatë epiqendrën e kishte në Stamboll.
Aty kishte një përqendrim të figurave kryesore
intelektuale dhe të aktiviteteve kulturore që po
zhvilloheshin në përgatitje të Rilindjes e në kuadër të saj
më vonë. Në këtë kontekst, media më e rëndësishme
ishte “Drita-Dituria”, në vitet 1884-1885. Në këtë revistë
botuan tekste disa nga dijetarët shqiptarë më të njohur
të kohës, prandaj ndikimi i saj në publikun shqiptar,
ishte më i ndejshëm sado i pakët që ishte ai publik në
atë kohë.
Edhe në Rumani dolën disa revista, pasi në atë vend
kishte një komunitet shqiptarësh, që ishin pjesë aktive e
Rilindjes Kombëtare. Në Itali vazhdon tradita e filluar
që në vitin 1848 nga Jeronim de Rada, duke dalë në
qarkullim disa të përkohshme, në mesin e të cilave si më
e rëndësishmja nga Boriqi e Marku vlerësohet “La
nazione Albanese” e Anselmo Lorekios.
Gjeografia e botimeve shqiptare zgjerohet edhe në
Evropën Veriore përkatësisht në vendet e ulëta. Në
Bruksel botohet revista “Albania” e Faik Konicës,
sigurisht mediumi më i rëndësishëm e asaj periudhe.
Fletushka dalin në Egjipt, në Bullgari, Serbi, Greqi e deri
në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.
Ky numër i madh revistash në shtete e qytete të

ndryshme, krahas idesë për akitvizimin atdhetar, e
zbulonte edhe dobësinë e organizimit kulturor e politik të
asaj kohe. Kishte numër të konsiderueshëm revistash, por
asnjë gazetë ditore, e cila me periodicitetin e saj, me
aktualitetin e saj, do të ndikonte më unifikimin e kombëtar
dhe në përshpejtimin e afirmimit të ideve kombëtare.
Meqë shumica e këtyre mediave ishin produkt i
komuniteteve të vogla dhe shpeshherë ishullore,
ndikimi i tyre nuk ka mundur të ishte dinamik dhe më
shumë ndikues në krijimin e opinionit publik. Mungesa
e ndonjë gazete ditore është tregues i vështirësive dhe i
dobësive të organizimit më të lartë dhe njëherësh i
mungesës së një ndikimi më vendimtar të medias mbi
proceset politike e atdhetare në mesin e shqiptarëve në
këtë periudhë. Kjo mund të vërehet edhe në gjuhën e
shkruar, sepse ndarjet dialektore në disa raste ishin më
të mëdha, ndonëse tendencat e unifikimit filluan të
shfaqen bukur herët, por më fuqishëm me revistën
“Albania” të Faik Konicës.
Tabela e disa revistave të botuara sipas viteve e
vendeve, që nga viti 1848 e deri në vitin 1912, na e jep
një pamje interesante të shpërndarjes së shqiptarëve dhe
aktiviteteve të tyre kulturore para shpalljes së
pavarësisë së Shqipërisë:
1848 doli në Itali revista “L’Abanese d’Italia” e Jeronim De Radës

1860-1861 doli në Greqi botimi “Pellazgos” (Pellazgu)
1877 themelohet “Komiteti i Stambollit”
1877 doli në Rumani revista “Lumina” (Drita)
1878 themelohet Lidhja e Prizrenit

1879 ngrihet “Shoqëria e të shtypurit shkronja shqip” në Stamboll
1879-1890 - doli në Greqi revista “I foni tis Alvanias
(Zëri i Shqipërisë)
1879 doli revista “Ishkodra” në Shkodër
1883 - 1887 doli në Itali revista “La bandiera dell’ Albania”
(“Fiamuri Arbnit”)
1884-1885 doli revista “Drita” (Dituria) në Stamboll
1887 hapet shkolla e parë shqipe në Korçë.
1887 doli “Arbri i Ri”, Itali
1888 doli në Rumani revista “Albanezul” (Sqipetari)
1897- 1924 doli në Itali revista “La nazione Albanese”
(Kombi shqiptar)
1897-1903 në Belgjikë revista “Albania” e Faik Konicës
1897-1908 vjetari “Ditërërfejsi (Kalendari) Shqip” në Bullgari
1891-1913 revista “Elcija i zemres t’Jezu Kriscit” në Shkodër
1898-1899 revista “Yll’ i Shkijpërisë” në Rumani
1898 në Bukuresht doli “ Pavarësia e Shqipërisë”
1899 themelohet “Bashkimi” në Shkodër
1899 në doli në Sofje “Shpnesa e Shcypeniis”
1900 “Besa Besën” në Egjipt
1901 “Toska” në Egjipt (vazhduese e “Besa-Besën”)
1901-1908 gazeta Drita në Bullgari
1902-1906 gazeta “Albania” në Beograd
1903 “Rilindja Kombëtare” nga Thoma Avrami në Bukuresht
1903 doli në Gjenevë revista “L’Albanie”
1904-1905 revista “Besa” në Kajro
1906-1909 gazeta Dielli, Boston
1906-1906 gazeta “Cqipëria” në Kajro
1907-1908 gazeta “Shkopi” në Sofje dhe Kajro
1908 mbahet Kongresi i Manastirit

1908 “Besa” në Stamboll
1908 “Çkumbi”- (Shkumbi)
1908-1910 revista “Korça”
1909-1939 gazeta “Dielli” në Shtetet e Bashkuara të Amerikës
1909-1901 “Flamuri”
1909-1910 revista “Rrufeja” në Egjipt
1909 “Shkipetari” në Stamboll
1909- revista mujore “Lahut’ e malcis”
1909-1910 gazeta “Bashkimi i kombit”
1909- revista “E vërteta”
1909-1910 gazeta “Liria” në Selanik
1909-1911 gazeta “Shkypeja e Shqypenis” Bullgari
1909-1910 revista “Lidhja ortodokse”
1909 doli në Stamboll revista “Shqiptari- Arnavud”
1910-1911 gazeta “Shkupi”
1910-1911 gazeta “Bashkimi” në Shkodër
1910 gazeta “Tomorri” në Elbasan
1911 doli në Shkup gazeta “Shkupi”
1911 doli në Manastir “Drita”
1911 “Trumbeta e Krujës”
1911 doli në Sofje revista “Liria e Shqiprisë”
1911-1912 revista “Drita” në Manastir
1911-1926 revista “Koha” e Mihal Gramenos
1911-1912 revista “Lajmtari” Bullgari
1912- 1914 gazeta “Atdheu” Konstancë- Durrës
1912 themelohet shoqata “Vatra” në SHBA
1912-1913 Zëri i popullit
1912, 28 nëntor shpallet pavarësia e Shqipërisë
Dalja e këtyre mediave, pra, ishte produkt i

aktiviteteve kulturore dhe politike të intelektualëve dhe
grupimeve të ndryshme atdhetare. Natyrisht, edhe dalja
e mediave në qarkullim, financimi dhe politikat
editoriale, ishin të lidhura me konceptet kulturore dhe
politike të caktuara, në të cilat kishin shumë herë
ndikimin e vet edhe sponsorët e jashtëm. Ndikimi i
sponsorëve të ndryshëm pati bërë që të kishte edhe
rryma të ndryshme brenda vetë lëvizjes kombëtare, që
reflektohej edhe përmes mediave që publikoheshin. Rast
eklatant në këtë kontekst është ai në Rumani, ku pati
përçarje serioze në mesin e aktivistëve shqiptarë.
Kështu, Nikolla Naço, një figurë me influencë në
komunitetin shqiptar në Rumani, pati propozuar që
edhe vetë lëvizja kombëtare shqiptare të bashkohej me
lëvizjen vllehe. Idetë dhe projekti i Nikolla Naços,
shoqëria “Drita”, ishte e sponsorizuar nga shteti rumun.
Programi i revistës “Albania” si shembull
Një përvojë më vete është ajo e revistës “Albania” të

Faik Konicës. Konica kishte arritur akord me autoritetet
austriake që të financonin revistën “Albania”, në kuadër
të projektit që kishte Austro-Hungaria për përgatitjen e
shqiptarëve për jetë të pavarur shtetërore përkatësisht
për kompaktësimin e shqiptarëve. Në kuadër të këtij
projekti shtet-ndërtues për shqiptarët, Austro-Hungaria
kishte nxitur hapjen e shkollave në gjuhën shqipe në
Shqipëri, shkollimin e një numri studentësh shqiptarë
në Austri, stimulimin e studimeve albanologjike dhe
financimin e shtypit shqiptar, që do të ishte në kuadër të

këtij misioni. Nga revistat e financuara nga Austro-
Hungaria përmenden, jo vetëm “Albania” e Faik
Konicës, e cila dilte në Bruksel, po edhe “Ylli i Dritës”,
“Besa Shqiptare”, “Populli”, “Posta e Shqipërisë”,
“Atdheu” etj. Pra, ishte një projekt më i gjerë i
sponsorizimit të mediave nga ana e Austro-Hungarisë
në kuadër të përgatitjes së shqiptarëve për procesin final
të pavarësimit. Në këtë mes, revista “Albania” e
Konicës, sigurisht për shkak të rëndësisë së botuesit të
saj, është më qartësisht e fokusuar si pjesë e këtij
projekti. Konica kishte negociuar nxjerrjen e revistës me
autoritetet austriake, duke u ofruar një program konkret
mbi të cilin ajo do të mbështetej.
“Programi kishte për qëllim të zhvillonte ndjenjën

kombëtare shqiptare dhe t’i bënte myslimanët shqiptarë krejt
të vetëdijshëm se ata ishin të ndryshëm nga turqit. Për t’i
arritur këtij qëllimi duheshin përdor këto mjete: 1) revista e
shkruar në gjuhën shqipe (në dialektet tosk e geg) dhe
frëngjisht, do të botonte këngë popullore, kronika historike,
vjersha patriotike, diskutime për çështje ekonomike, etj, 2) do
të formohej një shoqëri e përgjithshme (Rilindja Shqiptare),
anëtarët e së cilës do të vinin në veprim idetë e mbrojtura në
revistë,3) shkollat do të ishin objekt i shqetësimit aktiv. “
(Skendi: 149-150)
Këto tre pika ishin pjesë e taktikave të Austro-

Hungarisë për përgatitjen e shqiptarëve për jetë si komb
më vete, kur për këtë të vinte ora e përshtatshme. Pra,
revista “Albania” ishte brenda kësaj hullie të politikave

austro-hungareze, të cilat në pjesën më të madhe
përputheshin me aspiratat e shqiptarëve. Megjithatë,
korniza kaq strikte që i ishte imponuar si politikë
editoriale revistës “Albania”, ku edhe dekurajohej që të
kritikonte qeverinë osmane, është shembull se si
ushtrohej ndikimi mbi lëvizjen dhe mbi mediat shqiptare
të kohës, të cilat nuk ishin të afta të vepronin si të
pavarura. Ndikime të këtilla, të dukshme e të fshehta, ka
pasur mbi shumicën e mediave që janë botuar në atë
periudhë. Agjendat shumë herë të ndryshme të revistave,
polemikat e forta mes veprimtarësh, janë vetëm një
simptomë e këtij realiteti.
Me gjithë kundërthëniet dhe devijimet eventuale,
drejtimi kryesor mbetej i palëkundur, sepse Lidhja e
Prizrenit e kishte trasuar një rrugë nga e cila nuk mund
të dilej më, pa u damkosur me epitetin e tradhtisë
kombëtare. Steka e vendosur prej saj duhej të arrihej e të
kapërcehej, ndërsa kushdo që mbetej nën të, ishte jashtë
rrymës dominuese të lëvizjes kombëtare.
Mungesa e shtypit shqip në Kosovë
Fatkeqësisht, në Kosovë nuk pati as gjatë periudhës

së Rilindjes Kombëtare ndonjë shtrirje të mediave në
gjuhën shqipe. Autorët Boriqi e Marku duke folur për
shtypin e për gazetarinë shqiptare në Kosovë iu
referohen gazetave "Prizreni", "Kosova dhe “Salmane
Vilajet Kosova" si korpus i trashëgimisë së gazetarisë
shqiptare, padyshim me vullnetin e mirë, sepse duan të
theksojnë shqiptarësinë e Kosovës dhe traditën e

gazetarisë shqiptare në këto troje, por problemi është se
nëse e aplikojmë kriterin gjuhësor për vlerësimin se çka
është e çka nuk është gazetari shqiptare, atëherë gazetat,
publikimet që nuk janë botuar në gjuhën shqipe, nuk
mund të themi se janë gazetari shqiptare. Ndërsa këto
publikime ishin vetëm në gjuhën turke dhe atë serbe. Në
gjuhën turke edhe mund ta kuptojmë arsyen e botimit,
sepse janë botime të administratës turke të Vilajetit të
Kosovës dhe normalisht që qeveria gjithmonë ka dashtë
ta ketë një mënyrë komunikimi me qytetarët përmes
botimeve e publikimeve të ndryshme, por pse janë edhe
në gjuhën serbe e jo në shqipe, kur dihet se shqiptarët
kanë qenë shumicë absolute edhe në shek. e XIX-të? Pra,
duke pasur ingerencat protektoriale për ortodoksët,
rusët kanë mbërritur ta detyrojnë Portën e Lartë që të
botojë shtojca edhe në gjuhën serbe, si pjesë të këtyre
publikimeve. Këto kanë ndodhur kështu por për një
kohë e më pas janë hequr, por sidoqoftë konteksti në të
cilin ka ndodhur kjo veprimtari botuese, është brenda
protektoratit fetar rus mbi ortodoksët në Ballkan.
Mospërfshirja me kohë e Kosovës në rrjetin e mediave
dhe të komunikimit në gjuhë shqipe, me frymën e
Rilindjes Kombëtare, do të ketë pasoja të rënda për fatet
e saj në periudhat që pasuan. Çuditërisht, asnjë nga
themeluesit e gazetave dhe revistave në gjuhën shqipe
në diasporë, nuk kanë pasur prejardhje nga Kosova. Ky
fakt ka pasur ndikim edhe në shkallën e tematizimit të
problemeve të saj si problem brenda botëvështrimit të ri
nacionalist shqiptar. Në rastin e Kosovës së periudhës së
Rilindjes Kombëtare e deri në vitin 1912, bëhet e qartë se

nuk mjafton vetëm angazhimi me armë për ta arritur një
objektiv nacional, po duhet edhe përdorimi i
sinkronizuar i komunikimit, kulturës, medias,
propagandës. Ndërsa, përvoja e Kosovës pas vitit 1912,
kur ajo mbeti e pushtuar nga sllavët, është edhe më
tragjike: gjuha shqipe ishte e ndaluar në
Serbi/Mbretërinë SKS/Jugosllavi, e bashkë me të edhe
kultura dhe komunikimi shqip në përgjithësi.
MEDIET SHQIPE NË SHTETIN

E TRAZUAR SHQIPTAR (1912-1939)
TRIUMFI FINAL I GJUHËS SHQIPE

NË KOMUNIKIM PUBLIK
Procesi final i luftës së shqiptarëve për pavarësinë e

tyre nga osmanët, nga historianë dhe intelektualë të asaj
kohe është përshkruar me ngjyra shumë të ndezura,
sidomos për shkak të raporteve shumë të rënduara
ndërmjet shqiptarëve dhe regjimit xhonturk. Glorifikimi i
kryengritjes shqiptare të viteve 1911-1912 ende është
diskursi dominues në historiografi, në publicistikë, në
politikë e gjithandej në komunikim. Por, vitet e fundit ka
filluar të ravijëzohet edhe një qasje më kritike ndaj atyre
zhvillimeve, në dritën e dokumenteve të reja që po
zbulohen dhe që po hedhin dritë mbi anën e errët të atyre
ngjarjeve dhe sidomos të rezultateve tragjike që pasuan
ato ngjarje. Këtu duhet të bëhet një dallim: lufta për
pavarësi e një kombi gjithmonë është legjitime. Por, për të
dalë ajo luftë fitimtare dhe në favor të qëllimeve të veta të
proklamuara, duhet të gjejë kohën dhe aleatët e duhur si
dhe metodat adekuate të manifestimit të saj. Nëse këto
konvencione nuk respektohen, gjë që ka ndodhur me
kryengritjet shqiptare të viteve 1911-1912, atëherë duhet
të rishikohet i tërë procesi, që nga qëllimi, mjetet e
përdorura dhe rezultatet e arritura, për të kuptuar
realisht dështimin dhe për të kompletuar vlerësimin
shkencor për ato ngjarje. Në rastin e kryengritjeve të
viteve 1911-1912, nëse qëllimi ka qenë arritja e pavarësisë
nga sundimi osman, mjetet që janë përdorur kanë
prodhuar rënien në një tragjedi edhe më të thellë të
kombit shqiptar. Pra, rezultatet nuk kanë qenë në pajtim
me qëllimin e proklamuar, që do të thotë se vlerësimi i

kohës, rrethanave dhe aleancave ka qenë i gabueshëm:
“Duket qartë se politika e Austrisë kundrejt Shqipërisë

vazhdonte të ishte ajo e status-quosë. Madje në janar 1912,
konsulli i përgjithshëm i saj në Selanik, Kral, i tha Hasan
Prishtinës se shqiptarët, duhej të hiqnin dorë nga përpjekjet
për t’u shkëputur nga Turqia dhe duhej të kuptonin se ishin
më të sigurt brenda Perandorisë Osmane. Ai po ashtu i gjente
disi të paarrira prirjet për autonomi, për shkak të mungesës së
bashkimit në mes të shqiptarëve”
(Skendi: 399-400)
Mbi këtë çështje tashmë ka hedhur edhe më shumë

dritë studiuesja shqiptare, Elena Kocaqi Levanti me
studimin e saj “Si e krijoi Austro-Hungaria shtetin
shqiptar”. Kjo historiane, që në hyrje në studimit të saj
konstaton një gjë shokuese:
“Forcat kryengritëse të viteve 1911-1912, kundër-osmane

ishin të financuara nga vendet fqinje dhe nuk kishin si qëllim
as autonominë dhe jo më pavarësinë, pasi ata që qëndronin
pas tyre nuk do e lejonin një gjë të tillë. Qëllimi i fuqive
ballkanike ishte destabilizimi i Turqisë me anën e shqiptarëve
dhe më pas marrja e trojeve të tyre. Këto forca nuk patën
qëllime politike të qarta dhe si çdo gjë që financohej nga
fqinjët, ajo nuk ishte e dobishme për integritetin e Shqipërisë,
sepse e ndihmoi copëtimin e saj.
(Kocaqi-Levanti: 7)
Më tutje Elena Kocaqi e përforcon tezën e saj edhe më

këto fjalë:
“Në fakt kjo kryengritje ishte e financuar nga Serbia dhe

Mali i Zi e deri diku edhe nga Greqia, që synonte copëtimin e
Shqipërisë duke përdorur shqiptarët. Ajo ishte papjekuri
politike e krerëve shqiptarë, që u bënë leva të politikës
ballkanike. Shqiptarët ishin më të sigurt për momentin brenda
Perandorisë Osmane pasi pretendimet e shteteve ballkanike
ishin për zhdukjen e jo vetëm të Shqipërisë nga harta po edhe
të shqiptarëve. Kjo kryengritje çoi ujë në mullirin e aleatëve
ballkanikë dhe ndërhyrja e Vjenës bëri që osmanët të jepnin
autonomi që u bë shkaku më pas që të shpërthente lufta
ballkanike, e cila nuk donte të lejonte krijimin e një shteti
shqiptar. Fillimi i luftës ballkanike erdhi si pasojë e
papjekurisë së krerëve shqiptarë. Ndërhyrja e Bertoldit ishte
për t’u dhënë të drejta shqiptarëve, që t’i jepej fund përdorimit
të tyre nga fqinjët, që irritoi menjëherë këto shtete, të cilat u
hodhën në sulm kundër osmanëve.”
(Kocaqi-Levanti: 120)
Lufta ballkanike në fakt ishte përpjekje e fqinjëve

ballkanikë, Serbisë, Malit të Zi, Greqisë dhe Bullgarisë,
për shfarosjen biologjike të shqiptarëve dhe pushtimin e
tokave të tyre, ku ata jetonin me shekuj si populli më
autokton i gadishullit.
Cili ishte ndikimi i mediave shqipe

në këtë sfond tragjik
Fletushkat, gazetat dhe format e tjera të shtypit dilnin

pothuajse të gjitha jashtë Shqipërisë si në Selanik,
Stamboll, Bukuresht, Egjipt, SHBA, etj. Kjo periudhë e
këtyre zhvillimeve historike e ka ndihmën e shtypit e
cila vjen kryesisht nga jashtë, ndërsa do të mbetet
çështje e studimit dhe vlerësimit se sa ato mjete të
informacionit kanë ndikuar në zhvillimet në Shqipëri.
Ajo që bie në sy në këtë periudhë është një politikë
kundërthënëse e xhonturqve në fushën e arsimit dhe të
medias në gjuhën shqipe. Në vitin 1910, ata ndërmorën
një fushatë të fortë për mbylljen e shkollave dhe të
mediave në gjuhën shqipe në Shqipëri. Por, në vitin 1911
ndryshuan kursin dhe lejuan hapjen e shkollave dhe të
mediave në gjuhën shqipe në tokat shqiptare dhe me
alfabetin latin. Këto qëndrime kundërthënëse e zbulojnë
mungesën e një politike pragmatike e dashamirëse të
xhonturqve ndaj kombit shqiptar. Pra, edhe ndikimi i
mediave në këtë kontekst ishte i kufizuar, sepse ato nuk
e kishin lirinë e nevojshme të shprehjes dhe lirinë e plotë
të shpërndarjes. Prandaj, shkalla ndërmjet atij qëllimi të
mirë që kanë pasur publicistët shqiptarë, dhe ndikimit
real që kanë pasur mbi opinionin publik është një
çështje që po ashtu duhet të diskutohet gjerësisht në të
ardhmen. Mund të ketë parametra për këtë diskutim, si
për shembull tirazhet e këtyre mediave dhe mënyra se si
ato janë distribuuar. Po ashtu, të analizohet si është
zhvilluar komunikimi me publikun, nëse ka pasur

ndonjë feed-back (reagim) prej publikut.
Një fakt që dihet, është se në këtë periudhë ka pasur
një dinamikë të caktuar sociale dhe politike për ta vënë
shtypin dhe publicistikën në shërbim të lëvizjes shqiptare
dhe krijimit të shtetit shqiptar. Nga pikëpamja e këtij
misioni, për aq sa ai ka qenë i kristalizuar, ky shtyp ka
qenë në këtë funksion. Cilat kanë qenë arritjet në këtë
aspekt, pra, janë çështje që duhet analizuar e vlerësuar,
sepse ka gazeta e revista të cilat kanë pasur më shumë
ndikim në opinionin publik, disa më pak e po ashtu ka
prej tyre që nuk kanë pasur fare ndikim. Sidoqoftë,
lëvizja për pavarësi që zhvillohej brenda shtetit shqiptar e
kishte një aleat real, publicistikën shqiptare që zhvillohej
në diasporë. Por, ngjarjet që zhvilloheshin brenda
Shqipërisë më shumë ishin si rezultat i zhvillimeve
gjeopolitike, se sa i një vetëdijesimi politik a kulturor të
vetë shqiptarëve.
Përkundër faktit që lëvizja (kryengritja) e vitit 1910-12
arriti një mobilizim të fuqishëm politik të shqiptarëve, që
rezultoi në gusht të atij viti me çlirimin e Prishtinës dhe
arritjen e kryengritësve deri në Shkup dhe po ashtu
çlirimin e Shkupit, kjo lëvizje nuk arriti t’i realizonte
objektivat e saj, pra të shpallte shtetin shqiptar. Kjo nuk u
arrit për shkak të përçarjeve brenda krerëve të lëvizjes
kombëtare, Për shkak të përçarjeve, në gusht
kryengritësit shqiptarë u shpërndanë, që të fashiteshin
kontradiktat konceptuale ndërmjet tyre dhe që
eventualisht të forcohej krahu nacional i udhëhequr nga
Hasan Prishtina brenda lëvizjes. Mirëpo, koha nuk priti
që të sheshoheshin kontradiktat e shqiptarëve. Në shtator

të vitit 1912 shtetet ballkanike si Serbia, Mali i Zi, Greqia
dhe Bullgaria, në një Aleancë Ballkanike sulmuan
Perandorinë Osmane dhe pushtuan tokat shqiptare.
Pikërisht, në këtë periudhë fillon tragjedia e vërtetë për
shqiptarët, e cila rezulton me pushtimin e Kosovës nga
forcat serbe, dhe me arritjen e forcave serbe deri në
Durrës. Ndërsa, forcat e armatosura malazeze nisen në
drejtim të Shkodrës. Nga ana tjetër, forcat bullgare
përqendrohen në drejtim të Kumanovës dhe po ashtu
bëhet pushtimi i zonave jugore nga Greqia. E gjithë kjo
zhvillohet nën pretekstin e luftës kundër Perandorisë
Osmane, por në esencë ajo ishte një Aleancë Ballkanike, për
copëtimin e tokave shqiptare dhe shpartallimin e kombit
shqiptar. Prandaj, në këtë kontekst zhvillimet në Shqipëri
kanë qenë më shumë të ndikuara nga aspekti gjeopolitik
se sa nga aspekti kulturor apo ai politik. Më pas Austro-
Hungaria, me përpjekje të jashtëzakonshme arrin që në
Konferencën e Londrës, të imponojë formimin e një shteti
shqiptar, përkundër faktit që Aleanca Ballkanike dhe
aleatët e saj, Rusia, Franca, Anglia, ishin për copëtimin e
tokave shqiptare dhe shpërbërjen e kombit shqiptar.
Qëllimi i Austro-Hungarisë për të formuar shtetin
shqiptar ishte të mos zbrisnin shtetet sllave të cilat ishin
aleate të Rusisë në bregdetin shqiptar (Adriatik, Jon),
sepse në atë mënyrë do të bllokohej hapësira e
manovrimit, veprimit, komunikimit ekonomik e ushtarak
të Austro-Hungarisë, por në një masë edhe të Italisë e
Gjermanisë, në rast të prezencës sllave dhe ruse në
bregdetin shqiptar. Formimi i shtetit shqiptar, krahas krejt
kontributeve që ka dhënë edhe kryengritja, edhe letërsia e

gazetaria, ka qenë rezultat i këtyre rivaliteteve të mëdha
gjeopolitike që ndodhnin ndërmjet fuqive të mëdha.
Pas formimit të shtetit shqiptar, që proklamohet më
28 nëntor të vitit 1912, qeveria e Ismail Qemalit, bën
përpjekje për ta konsoliduar shtetin, duke nxjerrë edhe
gazetën zyrtare, “Përlindja Kombëtare”. Po ashtu, bën
përpjekje që të konsolidojë territorin të cilën e
kontrollonte qeveria e Vlorës, por ajo qeveri
kontrollonte një territor shumë të vogël (Vlorën me
rrethinë) Në këtë gjendje Shqipëria ishte në Luftën e Parë
Botërore, pra, një hapësirë e shpërbërë.
Në Konferencën e Londrës, merret një vendim që në
Shqipëri të vinte një princ evropian i cili do të ishte
mbreti i shqiptarëve për konsolidimin e këtij shteti. Për
princ, caktohet Vilhelm Vidi, një princ gjerman i cili në
Shqipëri vjen në vitin 1914. Para se të vinte princ Vidi,
qeveria e Ismail Qemalit në janar të vitit 1914, jep
dorëheqjen, nën presionin e Fuqive të Mëdha. Ismail
Qemali kishte bërë një përpjekje me bullgarët (që në
ndërkohë kishin përfunduar Luftën e Dytë Ballkanike me
Serbinë) dhe me turqit, për të organizuar një armatosje
të njësive të veta, në mënyrë që të forcohej shteti
shqiptar përkundër goditjeve dhe pushtimeve nga
forcat serbe dhe malazeze. Mirëpo, Fuqitë e Mëdha e
denoncojnë këtë marrëveshje të fshehtë të Ismail
Qemalit dhe e detyrojnë të ofrojë dorëheqjen. Me rënien
e qeverisë së Ismail Qemalit, në Durrës formohet
qeveria e Esat Pashë Toptanit (kundërshtar i fuqishëm i
qeverisë së Vlorës), dhe kjo qeveri e shpallë Durrësin
kryeqytet të Shqipërisë, si koncesion ndaj pretendimeve

italiane për Vlorën. Po në këtë vit, fillon edhe
kryengritja e Haxhi Qamilit në Shqipërinë e Mesme.
Kryengritja e Haxhi Qamilit, i dha goditje princ Vidit,
sepse forcat e pamjaftueshme ndërkombëtare nuk
arritën ta shpëtojnë qeverinë e princ Vidit nga kjo
goditje. Mirëpo, goditja fatale kundër Vidit ishte e
financuar nga fuqitë e jashtme, Greqia e Serbia, që nuk
po pajtoheshin kurrsesi me ekzistimin e një shteti
shqiptar të pavarur, po edhe Italia e Turqia, për llogaritë
e veta politike. Kështu që princ Vidi detyrohet të
largohet nga Shqipëria, meqë në atë kohë edhe kishte
filluar Lufta e Parë Botërore, dhe si rrjedhim nuk e kishte
më përkrahjen e fuqive të mëdha të cilat e kishin sjellë
në Shqipëri.
Pas kësaj, Shqipëria përfundon në një anarki totale,
me zona të ndryshme të pushtuara. Italia pushton
Vlorën dhe hinterlandin e saj, Mali i Zi pushton
Shkodrën, Serbia pushton Kosovën dhe pjesën veriore,
dhe Greqia pjesën e jugut. Sipas disa statistikave,
përgjatë Luftës së Parë Botërore, ka pasur pothuajse një
përgjysmim të popullsisë së Shqipërisë, për shkak të
urisë, sëmundjeve infektive dhe gjendjes së rënduar
përgjatë atyre viteve. Pra, ishin pesë vite që në fakt nuk
kishte një qeverisje të mirëfilltë.
Zonat e pushtuara gradualisht krijojnë edhe disa
forma të pushtetit, veçmas zona austriake, e cila e merr
Shkodrën nga malazezët, për shkak të ultimatumit që ia
kishin dhënë Malit të Zi se do ta sulmonin me luftë nëse
nuk largohej nga Shkodra. Austriakët formojnë një
administratë në zonën e Shkodrës dhe më pas në këtë

zonë vendosen kryesisht liderët e lëvizjes shqiptare,
Hoxhë Kadri Prishtina, Hasan Prishtina, Bajram Curri,
liderët e Kosovës, të cilët krijojnë komitetin Mbrojtja
Kombëtare e Kosovës. Kjo bëhet organizata kryesore
politike dhe ushtarake, e cila në zhvillimet e ardhshme
ka pasur një ndikim shumë të madh në rikthimin e
shtetit shqiptar.
Në zonën e Korçës, francezët qeverisin një kohë
pastaj ia kalojnë Greqisë. Pastaj ndodh një kryengritje e
shqiptarëve aty dhe më pas Franca detyrohet ta largojë
administratën greke dhe ta rikthejë administratën
franceze, të cilën e udhëhiqte Themistokli Gërmenji.
Ndërsa, zonat veriore që ishin të pushtuara nga serbët
në atë kohë i janë ekspozuar në atë periudhë gjenocidit,
sepse ka dëshmi të autorëve serbë duke përfshirë
Dimitrije Tucoviqin, i cili ka qenë ushtar serb në
ekspeditën serbe të pushtimit të Kosovës dhe të
Shqipërisë. Tucoviqi ka lënë dëshmi se si i trajtonte
Serbia zonat të cilat i pushtonte.
Dëshmitë rrëqethëse të Tucoviqit

mbi gjenocidin serb
Në një nga letrat e tij Tucoviqi rrëfen se kur Serbia

pushtonte një zonë e rrethonte atë zonë me gropa në të
cilat i vendoste shenjat e gëlqeres (shenja këto që
tregonin se në atë vend kishte rënë murtaja). Pra, e
shndërronte në karantinë, në të cilën nuk mund të hynte
dhe as të dilte askush. Pas kësaj ushtria hynte në ato
zona dhe i digjte shtëpitë bashkë me njerëzit e gjallë.

Tucoviqi ka lënë përshkrime të dhimbshme të
masakrave dhe gjenocidit që bënte ushtria serbe në
tokat e pushtuara shqiptare:
“Për dy orë fshati u zhduk me skena që është vështirë të

përshkruhen. Të shtënat i rrëzonin gratë që i mbanin foshnjat
në gjinj, skaj nënave të vdekura qanin fëmijët e tyre të vegjël
që rastësisht kishin shpëtuar nga plumbat: trupat e
malësoreve të bukura, belholla si bredhat, përdridheshin si
krimbar në fushë, gratë lindnin nga frika. Për dy orë u vranë
500 shpirtra.”
(Tucoviqi: 155)
Këso përshkrimesh të masakrave dhe gjenocidit mbi

popullin shqiptar në rrëmujën e Luftës së Parë
Ballkanike, ka shumë nga Tucoviqi po edhe nga autorët
të tjerë serbë e të huaj. Një komb si kombi shqiptar, i cili
iu ekspozua shfarosjes biologjike nga fqinjët e vet,
serbët, grekët dhe malazezët, nuk kishte se si të
zhvillonte kulturën dhe median në gjuhën e vet, edhe
pas proklamimit të shtetit të vet kombëtar. Ky komb po
luftonte për ekzistencë fizike, në realitetet e reja
gjeopolitike që prodhoi Lufta ballkanike dhe më vonë
Lufta e Parë Botërore.
Nga ana tjetër, meqë dy të tretat e tokave shqiptare
mbetën jashtë kufijve të shtetit të ri shqiptar, shumë nga
potencialet dhe mundësitë mbetën jashtë aktivizimit,
prandaj Shqipëria e kishte të vështirë të stabilizohej e të
zhvillohej. Megjithatë, pati disa media si Kalendari Kombiar,
Dielli, Koha, Trumbeta e Krujës, Hylli i Dritës, etj., që

vazhduan të botohen e të afirmojnë identitetin kulturor
dhe idealet shqiptare. Ndërsa, në vitet 1928-39, kur u
shpall monarkia shqiptare, megjithëse shteti prapë ishte i
cunguar, pati një konsolidim të brendshëm të shtetit e
edhe të mediave e të gazetarisë brenda shtetit shqiptar,
falë këmbëngulësisë shtet-ndërtuese të mbretit shqiptar.
Me gjithë turbulencat e konfuzionet, triumfi i shqipes
si gjuhë e komunikimit masiv, tashmë ishte i
pakthyeshëm. Shqipja ishte kthyer në shtëpinë e vet, pas
shekujsh ekskomunikimi. Ishte kthyer që ta rrëfente
historinë e një kombi të ri të dalë nga një popull i vjetër.
Shqipja tashmë do ta rrëfente vetë edhe historinë e
Ilirisë së hijshme, të cilën dikur moti, para se ta pllakoste
robëria mijëravjeçare, e kishte përshkruar gjithë ngjyra
Pseudo-Skymni.
Po të krahasohet numri i fletushkave dhe revistave që
dilnin në periudhën e sundimit osman, veçmas pas
Lidhjes së Prizrenit e deri në vitin 1912, me numrin e
revistave që dilnin nga vitit 1912 e deri në vitin 1920,
bëhet edhe më e qartë që shkatërrimet që sollën luftërat
ballkanike dhe Lufta e Parë Botërore në trojet shqiptare
qenë shumë të mëdha. Pothuajse mund të flitet për një
paralizë kulturore e mediale.
Disa nga mediat në Shqipërinë e pavarur dhe në diasporë:

1912 doli gazeta qeveritare “Përlindja kombëtare”
1912-1913 botohet në SHBA “Zëri i popullit”
1913 doli revista “Hylli i Dritës”
1913 doli në Shkodër “ Shqipëria e re”
1914 doli në Durrës revista “Zana”

1914 doli në Maqasusets revista “Adriatiku”
1915 doli në Shkodër revista “Lidhja shqiptare”
1916 doli në Bukuresht “L’independence albanaise”
1916 doli në Nju Jork revista “Përparimi”
1916 doli në Sent Luis revista “ Mprojtja shqipëtare”
1917 doli në Boston revista “Luftëtari i drejtësisë”
1917 doli në Boston “Yll’i mëngjezit”
1917 doli në Framingham të Maqasusetsit “Përlindja”
1918 doli në Uorçester “Albania”
1918 doli në Uatërberi (Konetikat) revista “ Shqipëria”
1918 doli në Boston e përmuajshmja “The Adriatic Reviev”
1919 doli në Shqipëri “Koha e re”
1920 doli në SHBA “Indipendenca”
1921 doli në SHBA “Shkëndija”
1922 doli “Dëshira kombëtare”
1922 doli “Afërimi”
1922 doli “Bota e re”
1922 doli “Kandili i kuq”
1922 doli në Korçë “Përlindja arësimore”
1923 doli revista javore “Republika”
1923 doli në Stamboll revista “Paqja”
1924 doli: “Imigranti”
1926 doli “Idealisti”,
1927 doli ‘Albania”
1930 doli “Republika”
1936 doli “Bota”
GJENDJA E SHQIPTARËVE NË
SERBI / MBRETËRINË S.K.S. /
JUGOSLLAVI (1912-1999)
SERBIA E PARË DHE MBRETËRIA S.K.S.

PËR SHQIPTARËT ISHIN FERRI MBI TOKË
Pushtimi i Kosovës dhe viseve të tjera shqiptare nga

Serbia në rrëmujën e Luftës ballkanike, ishte një tragjedi e re
për shqiptarët, e përmasave të parrëfyeshme. Shqiptarët, iu
ekspozuan shfarosjes fizike, dëbimit më dhunë nga vatrat e
veta dhe marrjes me dhunë të pronave të tyre. Lufta e Parë
Botërore e ndërpreu këtë trend shkatërrimtar, ndonëse
edhe ajo solli shkatërrime e tragjedi të mëdha. Por, pas
mbarimit të saj, Kosova dhe viset e tjera shqiptare jashtë
shtetit shqiptar, sërish iu konfirmuan Serbisë (Mbretërisë
Serbo-Kroate-Sllovene) dhe sërish filloi politika e terrorit
sllav kundër shqiptarëve.
Pas krijimit të Mbretërisë Serbo-Kroate-Sllovene, me
Paqen e Versajës (1920), në Kosovë dhe viset e tjera
shqiptare që mbetën jashtë Shqipërisë, gjuha shqipe ishte
e ndaluar jo vetëm në shkrim por madje edhe në të folur.
Pra, ishte zyrtarisht e ndaluar, e diskriminuar. Në
rrethana të tilla, as që mund të bëhej fjalë për ekzistimin e
mediave në gjuhën shqipe. Në rrethana të tilla ka
ekskomunikim e jo komunikim. Fjala vjen, në
dokumentin nr. 16872, që është një letër-përgjigje e
Ministrisë së Jashtme të Mbretërisë së Serbëve, Kroatëve
dhe Sllovenëve për Lidhjen e Kombeve (3 janar 1930),
thuhej se nuk mund të kishte shkolla në gjuhën shqipe në
Kosovë, pasi që popullsia nuk i kërkonte ato, nuk kishte
traditë të shkollave shqipe dhe nuk kishte as personel. Në
fund të përgjigjes thuhet në mënyrë cinike kështu:
“Vetëm kur të krijohet gradualisht dhe me kohë personeli i

nevojshëm mësimor mund të flitet për rregullimin e shkollave
në gjuhën mësimore shqipe, natyrisht në qoftë se popullsia
kërkon këso shkollash, gjë që, mbase, edhe do të ndodhë sapo
kushtet administrative, komunikative e kulturore, të krijuara
rishtas, të krijojnë nevojën dhe dëshirën për shkollim te
popullsia e atjeshme.”
(Bajrami: 152)
Pra, sipas këtij dokumenti, nuk ekzistonte as nevoja e

as dëshira e shqiptarëve që të shkolloheshin në gjuhën
shqipe dhe se kur ajo nevojë e ajo dëshirë do të shfaqej,
edhe do të mund të ndodhte hapja e shkollave në
gjuhën shqipe. Por, ngjarjet që ndodhen vetëm një
decenie më vonë, e demantuan tërësisht këtë konstatim
cinik të Ministrisë së Jashtme të shtetit S.K.S., sepse pas
shpërbërjes së këtij shteti nga agresioni nazist në vitin
1941, Kosova u pllenua nga një rrjet i gjerë i shkollave
shqipe, gjë që kishte qenë aspiratë e fortë e shqiptarëve,
por e shtypur mizorisht nga shteti serbo-kroato-slloven.
Projekti i Drazha Mihajlloviqit

dhe i Vaso Çubrilloviqit
Por, edhe pasi Mbretëria Serbo-Kroate-Sllovene ishte

shpërbërë nga pushtimi nazist, kishin vazhduar
projektet çetnike për zhdukjen fizike të shqiptarëve. Në
Instruksionet e Drazha Mihajlloviqit, të datës 20 dhjetor
1941, ndër të tjera kërkohet edhe spastrimi i plotë etnik i
viseve shqiptare nga shqiptarët, që mund të arrihet
vetëm me anën e gjenocidit. Në kapitullin “Qëllimet e

aradhave tona”, pika 4, kërkohet “spastrimi i territorit
shtetëror nga të gjitha pakicat kombëtare dhe elementët
anacionalë. (…)” Ndërsa, në kapitullin “Përdorimi i
aradhave çetnike në Mal të Zi”, pika 2 kërkohet: “Forcat
pjesërisht të veprojnë nëpër Çakorr në drejtim të
Rrafshit të Dukagjinit me detyrë që në këtë drejtim të
spastrohet territori nga shqiptarët, si dhe t’u pritet rruga
atyre që do të ndiqen nga Peshteri-Sanxhaku.”
Për ta kuptuar vazhdimësinë e kësaj doktrine fashisoide
serbe për zhdukjen e shqiptarëve, ia vlen të kujtohen në
këtë kontekst edhe Elaborati i Vaso Çubrilloviqit
“Problemi i pakicave kombëtare në Jugosllavinë e re”,
(1945) i cili iu dorëzua Rankoviqit nga fundi i luftës, që të
realizohej në rrëmujën e saj. Çubrilloviqi propozonte që
spastrimi etnik të kryhej gjatë luftës:
“E para që duhet të themi në lidhje me këtë është se luftërat

janë më të përshtatshme për zgjidhjen e këtyre problemeve.
Ato, si stuhia, duke ushtuar nëpër shtete, i nxjerrin me rrënjë
dhe i shpërndajnë popujt. Ato, për të cilat në kohën e paqes do
të kërkoheshin dekada e shekuj, në kohën e luftërave kryhen
për ndonjë muaj ose ndonjë vit. Nuk duhet të mashtrohemi,
po deshëm ta zgjidhim këtë çështje, mund ta zgjidhim sa të
vazhdojë lufta.”
(Bajrami: 484)
Ndërsa, plani për spastrimin etnik të shqiptarëve,

sipas Çubrilloviqit, do të duhej të përputhej me interesat
strategjike të sllavëve dhe pa prekur raportet e mira me
komunistët shqiptarë të Shqipërisë.
“Në qoftë se dëshirojmë të arrijmë qëllimin e ndërlidhjes së

ndërsjellë të Malit të Zi, të Serbisë e të Maqedonisë, Kosova e
Rrafshi i Dukagjinit duhet ta ndryshojnë me themel përbërjen
etnike të tyre. Para së gjithash duhet të spastrohet Rrafshi i
Dukagjinit si krahinë kufitare, fqinje e Malit të Zi, e cila është
e përshtatshme për kolonizimin e malazezve.”
(Bajrami: 483)
Pra, në të gjitha fazat e sundimit serb mbi Kosovën

dhe viset e tjera shqiptare të mbetura jashtë Shqipërisë
(1912-1999) ka ekzistuar konstanta e spastrimit etnik të
shqiptarëve me anën e gjenocidit. Në kushte të tilla,
kultivimi i komunikimit publik dhe kulturës në gjuhën
shqipe thjesht ka qenë i pamundur, veçmas deri në
vitin 1945.
Mediat shqipe në Jugosllavinë komuniste
Pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore, Kosova dhe

viset e tjera shqiptare që kishin mbetur jashtë Shqipërisë
që nga Konferenca e Londrës e vitit 1913, u rikthyen me
përdhunë nën sundimin serbo-jugosllav. Rikthimi nën
atë sundim gjakatar, kësaj here të drejtuar nga
komunistët, u shoqërua me një terror të ri. Nën
pretekstin se shqiptarët e Kosovës kishin bashkëpunuar
me okupatorin fashist, filloi përndjekja, arrestimet dhe
pushkatimet e mijëra shqiptarëve. Kryengritja antisllave
e antikomunsite e udhëhequr nga Shaban Polluzha, u
shtyp me dhunë të egër. Mbi Kosovën u vendos një
administrim ushtarak. Realisht, për masat e reja
shtypëse baza ishte elaborati i Vasa Çubrilloviqit, i cili

nga fundi i luftës i qe dorëzuar Aleksandër Rankoviqit,
po edhe Titos, si një platformë se si duhej të zgjidhej
problemi i pakicave në Jugosllavinë e re. Me siguri mbi
atë platformë është frymëzuar hakmarrja e tmerrshme
ndaj kryengritjes së Shaban Polluzhës. Mbi atë
platformë dhe elaboratin e mëhershëm të Çubrilloviqit
është planifikuar edhe aksioni i mbledhjes së armëve në
vitet 1953/54, sikundër që marrëveshja xhentëlmene
Tito-Kyprilli në Split e vitit 1953, është bërë po në këtë
kuadër. Pra, edhe pse regjimi i ri ishte regjim komunist
që kishte proklamuar barazinë e popujve, barazinë e
kombeve e të kombësive, ai regjim vazhdonte të
zbatonte platformat e vjetra fashiste për dëbimin me
dhunë të shqiptarëve nga vatrat e veta shekullore. Pra,
në planin e përgjithshëm mund të konstatohet se edhe
në këtë periudhë shqiptarët i ishin ekspozuar
ekskomunikimit. Trajtoheshin si element i huaj edhe në
shtetin e ri komunist jugosllav.
Megjithatë, ky shtet ishte detyruar të bënte disa
ndryshime në krahasim me monarkinë serbe-kroate-
sllovene, e cila e kishte ndaluar në tërësi arsimin dhe
komunikimin në gjuhën shqipe. Për shkak se fashistët
italianë dhe nazistët gjermanë kishin lejuar hapjen dhe
zgjerimin e shkollave shqipe dhe të medieve në gjuhën
shqipe, komunistët më nuk mund të thoshin si
monarkistët jugosllavë, se shqiptarët gjoja nuk kishin as
nevojë e as dëshirë për të pasur shkolla në gjuhën
shqipe. Shqiptarët kishin manifestuar entuziazëm me
shkollat dhe me mediat në gjuhën e vet gjatë viteve të
okupimit fashist e nazist (në vitin 1943 dolën fletushkat

“Lidhja e Dytë e Prizrenit” dhe “Kosova”). Jo se kishte
shkuar çdo gjë vaj me ato sundime, por hapja e
shkollave dhe e mediave në gjuhën shqipe, kishte lënë
prapa vetes një përvojë që më nuk mund të injorohej as
nga regjimi i ashpër antishqiptarë i komunistëve
jugosllavë. Prandaj, krahas hapjes së një numri të
shkollave në gjuhën shqipe, (sado që jo të mjaftueshme)
u lejuan edhe disa media në gjuhën shqipe. Natyrisht,
ishin medie që po bënin zëdhënësin e regjimit komunist.
Por, prapë se prapë ishin në gjuhën shqipe dhe po
inkuadroheshin gradualisht në korpusin e elementëve
që forconin identitetin gjuhësor, kulturor e kombëtar,
sado që ideologjikisht po ishte mjaft i deformuar.
Mediat në gjuhën shqipe që dolën në Kosovë në

vitet 1942-1990:
1942 doli “Liria”-Slloboda” si organ i Luftës
NacionalÇlirimtare në Kosovë
1943 doli “Zani”- Glas
1945 - 1990 gazeta Rilindja. (Nga viti 1958 doli si gazetë e
përditshme.) Nga viti 1999 ridoli deri në vitin 2001, kur u shua)
1945 Radio Prishtina
1952 revista “Zëri i rinisë”
1949 revista “Pionieri”
1949 revista letrare “Jeta e re”
1946 revista “Përparimi”
1968 revista “Fjala”
1971 revista “Shkëndija”
1971 revista “Kosovarja”
1973 Revista “Gazeta e pionierëve”

1969 revista “BAT”
1978 revista “Bujku”
1969 gazeta “Bota e re”
1975 Radiotelevizioni i Prishtinës (RTP)
Deri në vitin 1990, të gjitha mediat kanë funksionuar

brenda sistemit të shtetit jugosllav, me specifikat që
buronin edhe nga atributi i Kosovës si krahinë
autonome dhe si element konstituiv i federalizmit
jugosllav. Pra, statusi i tyre ishte si media shtetërore, që
edhe financoheshin e edhe kontrolloheshin nga
mekanizmat e regjimit komunist.
Pas riokupimit të ri klasik të Kosovës, më 5 korrik
1990, pasoi mbyllja e Radiotelevizionit të Prishtinës në
formatin ekzistues dhe futja e tij në skemën e mediave
shtetërore serbe. E njëjta gjë ndodhi edhe me
Ndërmarrjen gazetare Botuese e Grafike “Rilindja” e cila
u fut nën kontrollin e administratës shtetërore serbe.
Gazeta “Rilindja” u mbyll krejtësisht.
Prej kësaj kohe fillon procesi i pavarësimit të mediave
shqipe në Kosovë. Procesi i pavarësimit fillon me daljen
si gazeta ditore, pa lejen e autoriteteve, të revistave
“Fjala”, “Zëri”, “Shkëndija” e “Kosovarja” si gazeta
ditore, si zëvendësim për gazetën e kaluar, punë që
vazhdoi deri në vitin 1993. Pas grevës së gazetarëve të
majit 1993, revista “Bujku” mori atributet e gazetës
“Rilindja”, me të njëjtin personel e në të njëjtat objekte,
ndërsa revistat dëbohen nga objektet e veta vazhdojnë
botimin si revista jashtë sistemit. Filloi edhe botimi i
disa revistave private, si “Forumi” dhe “Koha”, e cila

më vonë u shndërrua në gazetë ditore. Dhe kështu
paradoksalisht, okupimi klasik i vitit 1990, solli edhe
fillimin e çlirimit të medias nga kontrolli shtetëror serb e
jugosllav dhe shumëllojshmërinë e mediave edhe sipas
pronësisë mbi to.
MEDIAT SHQIPE NË PERIUDHËN

E OKUPIMIT KLASIK 1990 - 1999
5 korriku i vitit 1990 është si një datë kur fillon

okupimi klasik i Kosovës, me ç’rast është mbyllur edhe
Radio Televizioni i Prishtinës (RTP). Më 8 gusht është
mbyllur edhe “Rilindja”. Pra, fillon një periudhë e një
errësire totale informative mbi Kosovën, ku mediat
shqipe në Kosovë praktikisht i ekspozohen zhdukjes.
Mirëpo, rezistenca politike dhe kulturore e shqiptarëve
të Kosovës ndaj okupimit ka qenë e shoqëruar edhe nga
rezistenca e medias dhe e gazetarëve. Kështu që, si
rezultat i kësaj, pavarësisht se a është mbyllur zyrtarisht
Rilindja, ka vazhduar përpjekja për ta mbajtur gjallë
informimin në këtë vend. Revistat Fjala, Kosovarja,
Shkëndija e Zëri, filluan të dalin si zëvendësuese gazetash
dhe kjo vazhdon deri në vitin 1993, kur pushteti
okupator përfundimisht merr vendim për ta shndërruar
Rilindjen në një ndërmarrje serbe që quhej Panorama
dhe shtypshkronjën në një emërtim që quhej Graçanica.
Si reaksion ndaj këtyre masave, ka qenë një grevë e urisë
e gazetarëve, e cila ka qenë një përpjekje për ta mbrojtur
shtypin, gazetarinë shqiptare dhe fjalën e lirë në Kosovë.
Greva ka qenë e drejtuar nga Adem Demaçi, i cili në atë
kohë ishte kryeredaktor i revistës Zëri. Greva ka pasur
një jehonë shumë të madhe në opinionin vendor dhe
ndërkombëtar. Greva në fund nuk i ka plotësuar
kërkesat e veta. Greva pati filluar me qëllimin që mos të
regjistrohen mediat shqipe në Serbi dhe të mos pranohet
asnjë masë e regjimit të Beogradit, ndërsa pas mbylljes
së grevës, gazeta ditore “Bujku” ka mbetur që të

vazhdojë botimin me kushtin që të pranojë
administratën e shtypshkronjës Panorama që udhëhiqej
nga serbët. Ndërsa, pjesa tjetër e revistave kanë dalë
jashtë atij sistemi dhe kanë vazhduar veprimin e tyre
privatisht. Për paradoks, edhe vetë Adem Demaçi, kur
ka dalë nga greva, ka regjistruar një revistë javore në
Beograd. Pra, pavarësisht qëllimeve të mira që ka pasur
greva, nuk janë arritur ato, bile ka ardhur deri te një
konfuzion lidhur me rrugët që duhej të ndiqeshin për
pavarësimin e mediave shqipe.
Në vitin 1990, në kuadër të Lidhjes Demokratike të
Kosovës (LDK) ka qenë e ngritur një agjenci e lajmeve,
Qendra për Informim e Kosovës (QIK,) që ka qenë një nga
mediumet më të rëndësishme që kanë ekzistuar në këtë
periudhë. Qendra për Informim ka pasur botimet e veta
në gjuhën shqipe dhe angleze, dikur edhe në gjuhën
serbe pjesërisht, por ka qenë njëra nga agjencitë më të
cituara në gazetarinë shqiptare. Natyrisht, kjo ka qenë
për shkak të peshës, rëndësisë që kanë pasur tematikat,
problemet për të cilat është shkruar. Edhe për shkak të
mungesës së medias ndërkombëtare në Kosovë në atë
periudhë. Në vitin 1995, ka filluar të dalë gazeta “Bota
Sot”, e cila botohej në Zvicër, për shkak se regjimi nuk ka
lejuar që ajo të botohet në Kosovë, por ajo ka pasur një
redaksi në Prishtinë. Po ashtu, në vitin 1998 në Kosovë ka
dalë gazeta e mbrëmjes “Informatori”, të cilën e ka botuar
Enver Maloku. Ajo ka qenë një gazetë e mbrëmjes, e cila
edhe në ato kushte të vështira terrori, dilte me sukses. Në
kuadër të Televizionit Shqiptar në atë periudhë (TVSH),
ka pasur dy orë emision për Kosovën, si pjesë e

emisioneve të saj. Bile, ka pasur një strukturë
brendapërbrenda televizionit, e cila i ka përgatitur lajmet
e TVSH-së për publikun e Kosovës. Gazeta “Koha
Ditore” dhe “Kosova Sot” plotësonin spektrin medial, si
gazeta private. Ishte një periudhë me të cilën mund të
bëhet një histori e veçantë, lidhur me gazetarë të
keqtrajtuar e të arrestuar, gazetarë të vrarë. Pra, një
histori e veçantë e gazetarisë shqiptare për këto vite,
është historia e terrorit që është ushtruar nga okupatori
serb mbi gazetarët dhe mbi mediat. Është e nevojshme që
ajo gazetari të studiohet sepse gazetaria shqiptare ka për
të qenë e pamundur të njihet, të dihet, në dimensionin e
saj etik, patriotik dhe profesional pa i njohur historitë e
asaj kohe e të atyre njerëzve. Prandaj, gazetaria e viteve të
’90-ta të shek. XX meriton që të njihet e të respektohet,
paçka se në planin profesional shumë gjëra në atë
periudhë nuk kanë qenë në nivelin më të lartë.
Në këtë periudhë janë botuar edhe disa revista e
gazeta të rëndësishme si “Bota e re” si organ i
studentëve, “Gazeta Shqiptare”, gazeta “Kombi”, që kanë
pasur periudha të shkurtra të daljes, veçmas këto dy të
fundit, por kanë qenë botime në shërbim të lëvizjes dhe
kauzës së çlirimit dhe pavarësisë së vendit.
Ndihmesa e mediave dhe personaliteteve botërore

në lidhje me Kosovën
Një element i rëndësishëm që lidhet me Kosovën, si

pjesë e pandashme është edhe gazetaria botërore, e cila
është marrë me Kosovën veçmas në vitet e luftës. Kur të

shkruhet historia e plotë e Kosovës ka për të qenë e
pamundur pa u studiuar, pa u njohur dhe pa u vlerësuar
drejtë roli që ka pasur media botërore për çështjen e
Kosovës. Aq shumë tekste janë botuar, aq shumë
reportazhe janë bërë gjatë periudhës së krizës së Kosovës
nga mediat ndërkombëtare sa që do të jetë e vështirë veç të
mblidhet tërë ai material që të ndërtohet një kronologji.
Konferencat e shtypit si formë

e komunikimit publik në robëri
Konferencat e shtypit që janë mbajtur në Kosovë në vitet

nëntëdhjetë, veçmas nga Ibrahim Rugova, janë shembull
interesant i shfrytëzimit të konferencave të shtypit për
qëllime të promovimit të programit politik. Konferencat e
rregullta javore me gazetarë të Ibrahim Rugovës kanë
zgjatur nëntë vjet, çdo të premte në orën 11 në selinë e
Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës. Në ato konferenca,
përveç gazetarëve vinin një numër i konsiderueshëm i
qytetarëve, të cilët meqë nuk i zinte salla ku mbahej
konferenca me gazetarë, rrinin në oborr dhe prisnin me
durim përfundimet e saj. Ato konferenca shtypi, kanë
shërbyer jo vetëm për të informuar qytetarët për qëndrimet
politike që mbante LDK-ja dhe Presidenti i Kosovës, por
edhe për qëndrimet që duhej të mbanin vetë qytetarët e
Kosovës kundruall ngjarjeve që ndodhnin. Për këtë arsye,
ato konferenca shtypi duhet të hulumtohen edhe në një
drejtim tjetër: si një institucion politik pothuajse
vendimmarrës. (Krasniqi: Hyrje në Gazetari: 131)
TRIUMFI I DYTË (ENDE I

PJESSHËM) I SHQIPES MBI
EKSKOMUNIKIMIN
MEDIA NË KOSOVË PAS ÇLIRIMIT:

NDËRMJET LIRISË FIKTIVE DHE
KONTROLLIT FAKTIK
Gjendja e sotme e medias dhe standardet e gazetarisë

në Republikën e Kosovës janë të shkëputura nga tradita e
gazetarisë së dirigjuar në periudhën e socializmit
jugosllav dhe nga tradita e gazetarisë patriotike në
periudhën e okupimit klasik të vendit, por janë të
ndërvarura nga kufizimet ligjore dhe kontrolli faktik, që
është instaluar në vitet e sundimit të UNMIK - ut dhe që
po vazhdon edhe pas pavarësimit të vendit. Fshirja e
traditës së gazetarisë shqipe të një gjysmë shekulli, ka
kulmuar me mbylljen e gazetës Rilindja1 dhe të
Radiotelevizionit të Prishtinës2 nga politikat e OSBE-së
dhe UNMIK-ut në vitin 1999 dhe 2000, me ç’rast Rilindja
u dëbua edhe nga objektet e veta dhe u shkatërrua edhe
dokumentacioni i saj, ndërsa në objektet e RTP-së u ngrit
një transmetues emergjent për nevojat e UNMIK-ut.
Me mbylljen e Rilindjes dhe të Radiotelevizionit të
Prishtinës, u krijua hapësira për ngritjen dhe për
zhvillimin e mediave të reja, të cilat do të ishin të varura
dhe të kontrolluara nga administrata e OKB-së, e cila
synonte që me politikat e veta të motivuara nga rezoluta
1244, të sheshonte rrugën e ri-integrimit të Kosovës në ish
shtetin jugosllav. Në këtë rast u provua se “mediat dhe
gazetaria janë pjesë përcjellëse e sistemit politik: si
ndërmjetës të vendimeve politiko-administrative, por
edhe si ndërmjetës në prezantimin e vendimeve të tyre”.3
Rrjedhimisht, që në fillesë kemi të bëjmë me një

strategji të krijimit të mediave që do të ishin instrumente
të politikave të zyrtarëve të lartë të OKB-së dhe
agjencive të tjera që u instaluan në vendin e shkatërruar
nga lufta. Rregulloret që u dekretuan nga UNMIK-u,
Rregullorja 2000/4, Rregullorja 2000/36 dhe 2000/37,
sollën kufizime të ndjeshme në lirinë e medias dhe të
shprehjes. Rregullorja 2000/4, e miratuar për pengimin
e gjuhës së urrejtjes në media, instaloi kufizimet më
drastike, duke kërcënuar me burg afatgjatë shkelësit e
saj, domethënë gazetarët. Në pikën 1.3 të kësaj
rregulloreje, thuhet: “Kushdo që nxit ose përhap
publikisht urrejtje, përçarje a mosdurim midis grupeve
kombëtare, racore, fetare, etnike apo cilitdo grupi tjetër
që jetojnë në Kosovë, veprime të cilat mund ta prishin
qetësinë dhe rendin publik përmes shtrëngimit,
rrezikimit të sigurisë, duke i përbuzur simbolet
kombëtare, racore, etnike apo fetare, duke dëmtuar
pasuritë e tjetrit ose duke përdhosur monumentet a
varrezat, do të dënohet me burgosje në afat, që nuk
është më i gjatë se tetë vjet.”4 Termat e kësaj rregulloreje
kanë injektuar një kompleks inferioriteti, që ka
mbizotëruar për shumë vite në mediat e Kosovës dhe që
ende vazhdon të jetë prezent. Si rezultat i këtyre
kufizimeve, u ndalua edhe gazeta “Dita”5 në vitin 2000,
vetëm për faktin që kishte identifikuar një person si
paramilitar serb. Ndërsa në vitin 2004, u propozua
mbyllja e Radiotelevizionit publik të Kosovës, nën
akuzën për rolin e tij nxitës në trazirat e marsit.6
Modeli që është përdorur nga UNMIK-u dhe OSBE-ja

për rregullimin e skenës mediale përkatësisht për
kontrollimin faktik të lirisë së medias në Kosovë, është
modeli më i keq, ngase është marrë direkt nga përvojat e
zbatuara në Bosnjë e Hercegovinë. Në këtë aspekt, vlen
të përmendet se këto rregullore i obligonin gazetat
ditore shqipe, që të botonin reklamat edhe në gjuhën
serbe, gjë që vazhdon edhe sot, por tashmë si orientim
komercial i vetë gazetave.
Nga ana tjetër, edhe varësia e mediave të reja private
nga donacionet e huaja, i bëri pronarët e tyre që të ulin
kurrizin dhe të zbatojnë me disiplinë jo vetëm
rregulloret, por edhe urdhrat e dhënë përmes formave
të tjera të dirigjimit (këshillimeve të rregullta me zyrtarë
të OSBE-së e të UNMIK-ut e edhe të zyrave
diplomatike.) Shumica e mediave të sotme janë në
pronësi të atyre që në këto dhjetë vjet kanë pasur
relacione të mira me agjenci dhe zyrtarë ndërkombëtarë,
që kanë operuar në vend. Ato media që janë liruar në
njëfarë mase më të madhe nga varësia financiare e
agjencive dhe e fondacioneve të huaja, tashmë janë
profilizuar si media më opozitare ndaj qeverisë,
sigurisht nën mbikëqyrjen e donatorëve dhe sponsorëve
ndërkombëtarë, të cilët ende operojnë në Kosovë dhe
kanë ambicie të modelojnë politikën dhe shoqërinë e re
të Kosovës. Këto media, që nganjëherë janë histeri ndaj
institucioneve shtetërore, janë të flashkëta në raport me
agjencitë ndërkombëtare, EULEX-in, KFOR-in dhe ICO-
në, sigurisht për arsyet që lehtë mund të nënkuptohen.
Përpjekjet eventuale për t’u shkëputur nga kontrolli

politik dhe financiar i institucioneve shtetërore dhe të
agjencive ndërkombëtare, kanë pësuar një goditje të
rëndë në rastin e Radiotelevizionit Publik të Kosovës, të
cilit në bazë të një vendimi të Gjykatës Kushtetuese, iu
mohua e drejta e mbledhjes së taksës nga qytetarët, me
çka RTK ka rënë në varësi të drejtpërdrejtë financiare të
Kuvendit të Kosovës.7 Ky pozicion i vështirë i
transmetuesit publik, psikologjikisht i amniston të gjithë
ata që duan të ushtrojnë kontroll politik e të bëjnë
presione financiare mbi mediat, veçmas burimet e
informimit dhe reklamuesit, si dy komponentët
potencialë të ndikimit e të kushtëzimit.
Prandaj, edhe degradimi vit pas viti i lirisë së
mediave në Kosovë në ranglistën e Reporterëve pa
Kufij, i ka në vete këto përvoja të çoroditura të
kufizimeve administrative-ligjore të instaluara nga
UNMIK-u dhe të adoptuara më vonë për interesat e
Kuvendit, të Qeverisë dhe të grupeve të interesit.
Në praktikën e tashme të funksionimit të medias në
Kosovë, varësia financiare nga agjencitë qeveritare dhe
nga reklamuesit e afërt me qeverinë, e ka forcuar
mercenarizmin medial. Në këtë rast, nuk ka ndodhur
çlirimi i medias nga “statusi i agjentit të shtetit dhe të
servisit të partive politike me anën e komercializimit”8
Në stadin e tashëm tabloja është mjaft konfuze, por
bindja jonë është se jemi larg “çlirimit përfundimtar me
anën e komercializimit”, sepse komercializimi në fakt, po
e forcon simbiozën e kontrollit faktik të shtetit mbi disa
nga mediat, që manifestojnë afërsi me institucionet
shtetërore. Gazetat që manifestojnë afërsi më të madhe

me politikat qeveritare, kanë vjelë pakrahasimisht më
shumë reklama se sa gazetat që kanë qëndrime opozitare
ndaj qeverisë. Ndërsa, në rastin e transmetuesi publik,
kemi të bëjmë me një lojë ndërmjet pushtetit gjyqësor dhe
atij legjislativ, të cilët në instancë të fundit janë pjesë e
taktikave të grupeve të interesit, të lidhura me procesin e
privatizimit të Korporatës Elektroenergjetike të Kosovës.
Rrjedhimisht, Ligji për Radiotelevizionin publik të
Kosovës nuk ka kapacitete të mbrojë transmetuesin nga
kjo lojë e të tri pushteteve, të cilat secila në mënyrën e vet,
ia mbajnë ison strategjisë së privatizimit të KEK-ut, në
dëm të transmetuesit publik.
Në fakt, infrastruktura ligjore e miratuar nga
Kuvendi i Kosovës, Ligji për Komisionin e Pavarur të
Mediave dhe Ligji për Radiotelevizionin Publik të
Kosovës, që janë në proces amandamentimi, ende nuk
kanë arritur të krijojnë rregull në fushën e mediave
elektronike. Problem të madh, krahas statusit të paqartë
të financimit të transmetuesit publik, paraqesin
televizionet dhe radiot lokale dhe rajonale, të cilat
aplikojnë standarde të ulëta profesionale dhe krijojnë
kaos në tregun e reklamave. Edhe pse piratëria është
shtylla kurrizore e shumicës së këtyre mediave,
Komisioni i Pavarur i Mediave nuk ka arritur ta frenojë
këtë dukuri alarmuese, e cila po e zbehë nevojën për
investim në gazetari të mirë dhe prodhim të
programeve që do të ishin brend i mediumit konkret.
Përfundimi ynë është se, praktika e instaluar nga
UNMIK-u, me rregullore që e shprehin gjendjen e pas
konfliktit të një shoqërie dhe praktika e institucioneve të

shtetit të pavarur, të cilat ende nuk janë liruar nga
ambicia që të kontrollojnë median, duhet të
delegjitimohen e të shfuqizohen me hartimin nga e para
të ligjeve substanciale, që do të rregullonin
funksionimin e medias në realitetet e reja të një shoqërie
liberale dhe të tregut të lirë. Një infrastrukturë e tillë
ligjore, e përshtatur me nevojat e sotme të tregut të
medias dhe me aspiratat e ngritjes së etikës profesionale
të gazetarisë, do të mund të ngrinte një urë pontoni
edhe me traditën e gazetarisë shqipe të Kosovës, jo për
t’u mbështetur në modelet dhe nivelet e saj, po për ta
vendosur në themele më të forta historinë e gazetarisë
shqiptare të Kosovës, ose e pakta vetëm sa për ta zbutur
gjendjen e amnezionit të tashëm. Po ashtu, kjo do të
duhej të krijonte edhe premisat për integrimin e
gazetarisë shqiptare në përgjithësi, duke mundësuar
investime të përbashkëta në zhvillimin e mediave
ekzistuese dhe atyre të reja. Por, vullnet politik për një
reformë rrënjësore nuk duket në horizont.
Në këso rrethanash, mediat dhe ata që planifikojnë të
bëjnë investime në këtë biznes, duhet të shfrytëzojnë
hapësirat ekzistuese në mënyrë sa më kreative, për t’i
dhënë frymëmarrje zhvillimit të medias dhe të
profesionit të gazetarisë. Rrethanë e favorshme në këtë
kontekst është se në Kosovë ka mundësi të hyrjes
praktikisht të papenguar në këtë biznes. Media e
printuar në Kosovë regjistrohet me lehtësi
administrative, me shpenzime simbolike prej 25 eurosh.
Ndërsa në Britani të Madhe, për shembull, për
regjistrim të një gazete në rang nacional, botuesi

paraprakisht duhet të deponojë 20 milionë funta.9
Lehtësia e regjistrimit të medies, gjithsesi është një gjë
e mirë, sepse u mundëson të gjithë të interesuarve që të
hyjnë në këtë biznes, me çka sigurohet njëfarë diversiteti
i medias. Por, edhe kjo e mirë e ka mangësinë e vet,
sepse në këtë biznes kanë hyrë dhe po hyjnë edhe
subjekte që nuk e kanë preokupim informimin, po
përfitimin jolegal ekonomik ose promocionin e
pandershëm politik. Mediat e ngritura mbi këto dy
modele, varen shumë nga reklamat dhe grupet e
interesit, prandaj nuk kanë politika të pavarura
editoriale. Rasti me reklamimet e pabalancuara nga
institucionet e vendit në gazetat ditore në Kosovë, i
denoncuar edhe nga Reporterët pa kufij dhe
asociacionet vendëse të gazetarëve dhe varësia e
politikave të tyre editoriale nga ky lloj reklamimi, është
tregues i qartë i këtij deformimi. Pra, mediat e tilla nuk
ngrihen mbi investime paraprake të pronarëve të vet e
mbi politika të pavarura editoriale, por mbi kalkulimet e
raporteve me institucionet që kanë fuqi më të madhe
reklamuese, e që në kushtet e ekonomisë së varfër të
vendit, janë më së shumti agjenci qeveritare. Kjo varësi i
ka lënë shumë media pa profilizim editorial dhe politik
dhe me standarde të ulëta profesionale. Mediat e
shkruara veçmas, janë një mishmash editorial dhe
ideologjik, gjë që e huton lexuesin dhe e pamundëson
profilizimin e informimit në bazë të kërkesave të tij.
Rrjedhimisht, shoqëria e sotme kosovare nuk e ka fituar
ende epitetin ”shoqëri e informacionit”,10 përkundër
vërshimit të madh të mediave në vend. Fuqia e

pabalancuar e burimeve të informimit, arroganca e
reklamuesve, ambiciet e pakontrolluara të grupeve të
interesit dhe aksionet perfide të shoqërisë civile, po e
gërryejnë profesionalizmin dhe etikën e mediave të reja,
ende pa u formësuar dhe funksionalizuar ato tamam.
Shoqëria kosovare është e privuar nga e drejta për t’u
informuar realisht, për faktin se qasja në dokumentet
zyrtare praktikisht është e bllokuar Edhe pse Ligji Nr.
03/L-215 për qasje në dokumente publike ka krijuar
hapësira për qasje në dokumentet zyrtare, kjo nuk
shfrytëzohet as minimalisht nga mediat. Komunikimi i
institucioneve me mediat me zëdhënës është një version
i të vërtetës, në fakt një version i patentuar i saj, por e
vërteta e plotë mund të raportohet nga mediat vetëm
nëse lejohet qasja e papenguar në dokumentet zyrtare.
Pronarët e medies, gazetarët dhe asociacionet e
gazetarëve duhet të koncentrohen më së shumti në këtë
çështje, nëse nuk duan ta mbajnë veten në vetëlajthitje.
As në Kosovë, komentuesit dhe analistët nuk i pengon
askush të thonë çfarë të duan, por shumë prej tyre flasin
në tym, për mungesë të informatave të plota, e cila do të
mundësohej vetëm nga qasja në dokumentet zyrtare.
Deklaratat e zyrtarëve qeveritarë dhe të politikanëve
merren me lehtësi, sepse ata duan të jenë prezentë në
media dhe të plasojnë versionet e tyre të së vërtetës, por
ato mund të mos jenë shprehje e gjendjes faktike, e cila
është e materializuar në dokumente. Diktimi i burimeve
të informimit (më konkretisht qeverisë) me presione
politike, me ndjekje policore të gazetarëve a me procese
gjyqësore, praktikisht nuk ekziston në vendin tonë, gjë

që është shumë mirë, por kjo është e pamjaftueshme për
ta pasur lirinë e medias dhe të shprehjes, nëse ajo bëhet
e përkushtuar të lejojë qasjen në dokumentet zyrtare.
Shfrytëzimi kreativ i sfondit të tashëm ligjor është i
vështirë edhe për një fakt tjetër bizar: lirinë e shprehjes
së gazetarëve e rrezikojnë vazhdimisht edhe vetë
politikat editoriale, që nuk bazohen në informim të
mirëfilltë, po bazohen në politikanizëm dhe në interesa
të pandershme të pronarëve të medias. Duke u dhënë
gazetarëve obligime që të raportojnë në mënyrë
selektive, joprofesionale, në fakt u bëhet një presion që
të mos e kryejnë detyrën në mënyrë korrekte.
Redaktorët, që zakonisht janë të afërt me pronarët e
medias, bëjnë ndërhyrje në tekste, sajojnë tituj që nuk e
shprehin frymën e teksti autorial, urdhërojnë të
shkruhen tema me teza të gatshme, e gjithë kjo e
shkakton autocensurën te gazetarët. Duke qenë pa
mbrojtje, pa kontrata valide të punës, pa mbrojte
sindikale dhe në një treg të pastabilizuar, shumë sish
detyrohen të pranojnë konfromizmin dhe të sillen si
nëpunës e jo si gazetarë të vërtetë. Mungesa e
kontratave afatgjate të punës dhe e mbrojtjes sindikale,
është një formë drastike e shkeljes së lirisë së shprehjes
së gazetarit dhe pasojat e saj janë shumë më të rënda se
sa një telefonatë kërcënuese që do të mund t’i vinte nga
një qeveritar.
Pra, pas një ekspansioni të medias në vitet e para të
çlirimit të vendit, tash jemi në një fazë kur duhet të
ndodhë pjekuria e medias dhe e gazetarëve, por kjo
duhet të mundësohet me rregullime ligjore adekuate,

nga e para, që nga zbatimi i ligjit për qasje në
dokumentet zyrtare publike, me funksionalizim të të
drejtave sindikale të gazetarëve, me liberalizimin e
tregut të medias elektronike, dhe me afirmimin e
mëtejshëm të rolit emancipues dhe demokratizues të
medias dhe të gazetarëve në shoqëri.
Gjithsesi detyra parësore në këtë mes është që mediat
të gjejnë forcë e të lirohen nga varësia financiare prej
reklamuesve qeveritarë dhe të grupeve informale të
interesit, e në atë rast do të bëheshin më insistuese e më
imponuese për raportimin e të vërtetave. Nga ana tjetër,
edhe gazetarët duhet të lirohen nga autocensura edhe
me çmimin e rrezikut të humbjes së një vendi të punës,
sepse më e rëndë është humbja e dinjitetit profesional se
sa e një statusi edhe ashtu jo fort të mirë social. Edhe në
këtë rast vlen ajo që thotë Karl Poperi se “nuk mund të
jemi njëkohësisht frikacakë intelektualë dhe kërkues të së
vërtetës.”11 Por, mundja e frikës arrihet edhe me
organizim më të mirë të asociacioneve profesionale, me
vetërregullimin e profesionit dhe me ngritjen e një
strukture të mirëfilltë sindikale. 12
Nëse vazhdohet të pritet se çfarë thonë vetëm
agjencitë e huaja, kurrë nuk do të krijohet imuniteti i
nevojshëm i mbrojtës së medias e të gazetarëve nga
agjensët e jashtëm, të cilët bëhen më agresivë në rastet
kur media dhe gazetarët janë më të paqartë e më të
dobët në kauzën dhe në organizimin e tyre. Por, në
rastin e medias dhe gazetarisë në Kosovë, imuniteti nuk
mund të krijohet pa u rishikuar dhe pa u korrigjuar
përvoja e keqe në vitet 1999/2000 përkatësisht pa u bërë

çmontimi i ligjeve dhe i psikologjisë së gazetarisë me
elemente të vartësisë koloniale.
Shënime:
1. Gazeta Rilindja doli në vitin 1945. Në vitin 1990 u mbyll nga

regjimi i Millosheviqit. Pas çlirimit të vendit më 1999, Rilindja u
riaktivizua, por më vonë ajo u dëbua nga objektet e veta dhe më
vonë u mbyll.
2. Radiotelevizioni i Prishtinës filloi punën në vitin 1975. Më 5
korrik 1990 u mor nën kontroll nga forcat okupuese të Serbisë.
Në vitin 1999 punëtorët u rikthyen në objekte, por nuk u arrit
marrëveshje ndërmjet OSBE-së dhe sindikatës së RTP-së për
kthimin e të gjithë punëtorëve. Për pasojë, u hoq dorë nga
riaktivizimi i RTP-së dhe u krijua RTK-ja si transmetues
emergjent i UNMIK-ut
3. Stefan Rus Mol, Novinarstvo, Clio, Beograd, 2005, fq. 24
4. Rregullore 2000/4, 1 shkurt 2000, firmosur nga Bernard Kushner,
Përfaqësuesi Special i Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së, Kofi
Ananit
(http://www.unmikonline.org/regulations/unmikgazette/03alb
anian/A2000regs/A2000regs.htm, 27 tetor 2010)
5. Për shkak të tekstit “Kur Petar bëhet Piter”, PSSP Bernard
Kushneri, urdhëroi ndalimin e gazetës “Dita” për tetë ditë, duke i
penguar punonjësit që të hynin në objektin, ku bëhej gazeta.
Protagonisti i atij teksti, Petar Topolski, i cili ishte punonjës i
UNMIK-ut, u gjet i vrarë, disa ditë pas publikimit të identitetit të tij.
6. Komisionari i përkohshëm i medias në Kosovë në vitin 2004,
Robert Zhilleti, në një emision në Zërin e Amerikës, pati pohuar
se kishte propozuar mbylljen e përkohshme të RTK-së
7. Gjykata Kushtetuese e shpalli si joligjore mbledhjen nga ana e
Korporatës Elektroenergjetike të Kosovës (KEK) të taksës për
RTK-së, me çka edhe u ndërpre inkasimi i saj. Për pasojë, RTK u
detyrua të futet në varësi të përkohshme financiare nga Kuvendi

i Kosovës.
8. Xhejms Karan, Sociologjia e shtypit, revista Media, Prishtinë, 2009,
fq. 32
9. Po aty, fq. 36
10. Sintagmë e teoricienit Mark Pora (cituar sipas Asa Brigs, Piter
Berk në: Drustvena istorija media-Historia shoqërore e medias),
Clio, Beograd, 2006, fq. 353
11. Karl Poperi, Për filozofinë dhe shkencën, Fan Noli, Tiranë, 2009, fq. 12
12. Në Kosovë nuk ekziston asnjë organizim funksional i sindikatës
së gazetarëve, që të merret me mbrojtjen e të drejtave të tyre
përballë punëdhënësve.
BIBLIOGRAFIA
Ahtisaari Marti, Detyra në Beograd, Prishtinë, 2008

Aref Matieu, Shqipëria (historia dhe gjuha), Plejad, Tiranë 2007
Baji, Ogyst, Perandoria e Bizantit, Arbri, Tiranë,
Bartl Peter, Shqipëria nga Mesjeta deri sot, Prizren, 1999
Bartl, Peter, Muslimanët shqiptarë në lëvizjen për pavarësi
kombëtare (1878- 1912), Dituria, Tiranë, 2006
Bozbora, Nuray, Shqipëria dhe nacionalizmi shqiptar në
Perandorinë Osmane, Dituria, Tiranë, 2002
Blendi Fevziu, Histori e shtypit shqiptar, Onufri, Tiranë, 2005
Boriqi, Hamit, Marku Mark, Historia e shtypit shqiptar,
Tiranë, 2007
Brigs, Asa, Berk, Piter, Drustvena istorija medija, Clio,
Beograd, 2006
Buxhovi, Jusuf, Nga Shqipëria osmane te Shqipëria
evropiane, Faik Konica, Prishtinë, 2010
Duka Valentina, Histori e Shqipërisë 1912-2000, Tiranë, 2007
Frashëri, Sami, Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet,
Frashëri, Kristo, Historia e qytetërimit shqiptar, Tiranë, 2008

Frashëri, Kristo, Etnogjeneza e shqiptarëve, Botimet M&B,
Tiranë, 2013
Frashëri, Mehdi, Historia e lashtë e Shqipërisë dhe e
shqiptarëve, PHOENIX, Tiranë, 2000
Fuga Artan, Monolog, Tiranë,
Fuga Artan, Media, politika, shoqëria (1990-2000), Dudaj,
Tiranë, 2008
Çabej, Eqrem, Vepra I-VI, Rilindja, Prishtinë, 1976
Gelcich, Giuseppe, Zeta ose dinastia e Ballshajve, 55,
Tiranë, 2009
Ilirët dhe Iliria tek autorët antikë, Rilindja, Prishtinë, 1979
Inalxhik, Halil, Perandoria Osmane,
Jorga Nikolla, Histori e shkurtër e Shqipërisë dhe e popullit
shqiptar, Saraçi, Tiranë, 2004
Jireqek, Konstantin, Historia e serbëve, I, II, Shtëpia
Botuese 55, Tiranë, 2010
Giovani Sartori, Homo videns, Dituria, Tiranë, 2013
Grup autorësh, Studime ilire I dhe II, Rilindja, 1978,
Prishtinë
Kocaqi Levanti, Elena, Si e krijoi Austro-Hungaria shtetin
shqiptar, EMAl, Tiranë, 2012
Krasniqi, Milazim, Letërsia dhe besimet fetare, Logos A,
Shkup, 2010
Krasniqi Milazim, E kujt është kjo kulturë, Logos A,
Shkup, Prishtinë, Tiranë, 2015
Kotini Albert LL, Çamëria denoncon, Fllad, Tiranë, 2002
Kulla Ndriçim, Antologji e mendimit shqiptar 1870-1945,
Plejad, Tiranë, 2003
Historia e popullit shqiptar, Enti i Teksteve dhe i Mjeteve

Mësimore, Prishtinë. 1979
Historia e popullit shqiptar, Akademia e Shkencave,
Tiranë, 2007
Hobsbaum, Erik, Kraj kulture, Arhipelag, Bograd, 2014
Livraga (A) Jorge, Kazaliste misterija u Grckoj: Tragedija,
Zagreb, 2000
Malkolm, Noel, Kosova një histori e shkurtër, Koha,
Prishtinë, 1998
Mantran, Robert, Historia e Perandorisë Osmane, Tiranë, 2003
Mazover, Mark, Ballkani Një histori e shkurtër, Scanderbeg
books, Tiranë, 2003
Milaj, Jakov, Raca shqiptare, Valton, Prishtinë, 1994
Murzaku, Thoma, Politika e Serbisë kundrejt Shqipërisë
gjatë Luftës Ballkanike 1912-1913, Tiranë 1987
Nopça Baron, Udhëtime nëpër Ballkan, Plejad, Tiranë, 2007
Nopça, Franc, Fiset e Malsisë së Shqipërisë Veriore dhe e
drejta zakonore shqiptare, Eneas, Tiranë, 2013
Norvich, Julius John, Biznanti, Uegen, Tiranë, 2005
Mela Spiro, Luani i Epirit, Botimet Toena, Tiranë, 2009
Mishkin, N.A., Istorija rimskog carstva, Naucna knjiga,
Beograd, 1978
McLuhan Marshall, Instrumentet e komunikimit, IDK,
Tiranë, pa vit botimi
Ostrogorski Georg, Historia e Perandorisë Bizantine,
Dituria, Tiranë, 2002
PËRPJEKJA 2829 Skënderbeu i kërkimit shkencor, Tiranë, 2012
Plasari Aurel, Skënderbeu, një histori politike, Instituti i
Studimeve Shqiptare “Gjergj Fishta”, Tiranë, 2010
Pulaha, Selami, Lufta shqiptaro-turke në shekullin XV:

burime osmane, Tiranë, 1968
Roka Roberto dela, Kombësia dhe feja në Shqipëri, 1920-
1944, Tiranë, 1994
Vlora, Eqrem bej, Kujtime, 1885-1925, Tiranë, 2003
Gjeçovi Shtjefën, Vepra 1, Rilindja, Prishtinë, 1985
Skendi, Stavro, Zgjimi kombëtar shqiptar, PHOENIX,
Tiranë, 2000
Stipçeviq, Aleksandër, Historia e librit, Toena, Tiranë, 2000
Srbija i Albanci, Çasopis za kritiko znanosti, Lubljana, 1989
Sugar, Peter F., Europa Juglindore nën sundimin osman
(1354-1804), Dituria, Tiranë, 2007
Shmit, Jens Oliver, Skënderbeu, K&B, Tiranë, 2009
Shmit, Jens Oliver, Arbëria Venedike, K&B, Tiranë, 2007
Shmit, Jens Oliver, Kosova Histori e shkurtër e një treve
qendrore ballkanike, Koha, Prishtinë, 2012
Schmit Jens Oliver, Shqiptarët një histori midis Lindjes e
Perëndimit, K&B, Tiranë, 2012
Shuflaj, Milan, Serbët dhe shqiptarët, Toena, Tiranë, 2004
SHTOJCA I
NEOKOLONIALIZMI MEDIAL ‘KOSOVAR’
Gjashtëmbëdhjetë vjet pas instalimit të prezencës

ndërkombëtare në Kosovë (qershor 1999) është krejt e
lehtë të konstatohet se mediave dhe gazetarisë shqipe që
nga fillimi i instalimit të saj e deri sot, u është imponuar
një kombinim i çoroditur i neokolonializmi me
neoliberalizmin, që bashkërisht kanë prodhuar media e
gazetari klienteliste, herë-herë edhe me prirje të
hetueshme anti-shtet. Prirjen anti-shtet e kanë
trashëguar nga neokolonializmi, ndërsa tash e faturojnë
si vlerë të neoliberalizmit, duke u fshehur gjoja pas
komercializmit dhe lirisë së pakushtëzuar. Natyrisht,
alibia e rreme mund të bëhet para atyre që nuk e
kuptojnë këtë skemë, por jo edhe para publikut e
qytetarëve të mirinformuar lidhur me natyrën e
neokolonializmit, të neoliberalizmti dhe të surrogateve
që prodhohen prej tyre si produkte mediale. Çka është
neokololializmi në rastin e Kosovës dhe si u përthye në
medie dhe në gazetari?
Rrënjët e taktikave neokoloniale mbi mediat shqipe

në Kosovë
Karakteristika e neokolonializmit në planin medial,

fillimisht u manifestua me sulmin brutal ndaj mediave
të mëhershme shqipe, gazetës “Rilindja” dhe
Radiotelevizionit të Prishtinës. Mbyllja e gazetës
“Rilindja” duke e dëbuar edhe nga objektet e veta dhe
shkatërrimi i dokumentacionit të saj nga OSBE-ja, ka
pasur brenda vetes elemente kulturocidi. Ndërsa,

zëvendësimi i Radiotelevizionit të Prishtinës me një
transmetues emergjent për nevojat e UNMIK-ut, ka
qenë në funksion të krijimit të një spektri të ri medial, i
cili do të ngrihej mbi një amnezi për të kaluarën dhe në
shërbim të verbër për prezencën ndërkombëtare në
Kosovë. Ndalimi i gazetës “Dita” më 2 qershor 2000, me
urdhrin e Përfaqësuesit Special, Bernard Kushner për
raportimin e saj të një paramilitari serb të maskuar si
personel i UNMIK-ut, e legalizoi represionin
neokolonialist të UNMIK-ut edhe mbi mediat e reja
shqipe. Këto praktika neokoloniale u mbuluan
“ligjërisht” si me një gjethe fiku me rregulloret tipike
neokoloniale, 2000/4 dhe 2000/36 e 2000/37, që gjoja
synonin pengimin e intolerancës etnike, racore e fetare,
por që në fakt e formuan shtratin e Prokrustit për gjithë
median shqipe në Kosovë. Nga aspekti i interesit
shtetëror e nacional të trupëzuar në media, ky dëm i
shkaktuar nga mbyllja e mediave me traditë shqiptare
dhe me aplikimin e rregulloreve diskriminuese, nuk
është kompensuar asnjëherë deri sot. Në fakt, prezenca
ndërkombëtare, me OSBE-në në rolin kryesor, (ishte
përgjegjëse për “formimin e institucioneve”) u ka
imponuar mediave shqipe të Kosovës një regjim të
ashpër të injorimit të vlerave kulturore e nacionale dhe
të trashëgimisë shqiptare në përgjithësi. Me vite të tëra “
ekspertët” e OSBE-së kanë mbajtur nën kontroll e
presion pronarët dhe redaktorët e mediave, duke u
dhënë herë këshilla e herë urdhra se si të hartojnë
politikat editoriale dhe si të ndërtojnë agjendat e
raportimit në pajtim me frymën e politikave të

prezencës ndërkombëtare në Kosovë. Presioni
disavjeçarë, i shoqëruar edhe me favore e donacione për
të dëgjueshmit, ka prodhuar një shkallë të lartë varësie e
dëgjueshmërie të shumë prej tyre. Ky trend është bërë
edhe më i ashpër në prag të pavarësimit të Kosovës dhe
ka vazhduar edhe pas pavarësimit të saj në vitin 2008,
me synimin e fortë që të eliminohet çfarëdo mundësie
që Kosova e pavarur të ketë ndonjë parashenjë të shtetit
nacional të shqiptarëve. Vetë Plani Gjithëpërfshirës i
Marti Ahtisarit, i cili shërbeu si themel për pranimin e
shtetit të pavarur të Kosovës, eliminoi çdo element të
shtetit nacional. Kosovën e propozoi si shtet multietnik,
me një status skajshmërisht të favorizuar të bashkësisë
serbe dhe me një status të “shtetit në shtet” për Kishën
Ortodokse Serbe. Propozimet e planit të Ahtisarit u
inkorporuan në Kushtetutën e Kosovës, e cila është në
fuqi edhe sot. Për shkak të eliminimit të institucioneve
kryesore mediale, injorimit të traditave dhe vlerave
nacionale shqiptare dhe për shkak të imponimit të një
izolimi në formë karantine për Kosovën, shteti i pavarur
i Kosovës nuk po arrin ta marrë veten. Presioni i
tanishëm neokolonial i Brukselit, si në planin ekonomik
ashtu edhe në atë politik dhe mbajtja nën presion me
raportet e shpifura tremujore të sekretarit të OKB-së në
Këshillin e Sigurimit, kanë prodhuar apati e paralizë në
shoqërinë e Kosovës. Ky realitet bllokues ka sjellë si
pasojë adoptimin ose edhe nënshtrimin e elitave dhe të
institucioneve, duke përfshirë edhe mediat. Mediat
mejnstrim që si të tilla operojnë aktualisht në Kosovë,
më shumë e kanë preokupim t’u bëjnë qejfin

institucioneve ndërkombëtare, se sa të informojnë në
mënyrë korrekte dhe të afirmojnë vlerat dhe interesat
nacionale të shqiptarëve. Pra, kjo pozitë neokoloniale e
mediave shqipe në Kosovë është dominuese edhe sot.
Shija e hidhur e një përvoje personale
Prirja për ta arritur në këtë stad nënshtrimi të elitave

dhe mediave është vërejtur që në ditët e para të çlirimit të
Kosovës. Ky kujtim imi për fillimet e kësaj taktike
neokoloniale mbi mediat e gazetarinë, mund të jetë
domethënës. Ishte mesi i korrikut 1999, kur shkova të
merrja librezën e gazetarit në një hapësirë në Pallatin e
Rinisë në Prishtinë dhe aty pata përvojën e parë me
rendin e ri neokolonial, që po vendosej edhe për mediat
nga UNMIK-u dhe KFOR-i në Kosovë. Edhe pse isha
pjesë e gëzimit të përgjithshëm që ishim kthyer në vendin
tonë, nga ku ishin larguar forcat policore e ushtarake
serbe (administrata serbe ende punonte e patrazuar në
objektin e qeverisë së Kosovës!) nuk ishte e mundshme të
mos e vëreja ngjizjen e atij rendi të ri neokolonial.
Fillimisht nuk kisha si të mos çuditesha që shërbimin e
dhënies së librezave të gazetarëve, po e ofronin ushtarët e
KFOR-it! Pra, për një shërbim krejtësisht profesional dhe
krejtësisht civil, duhej të prisja në radhë para një toge
ushtarësh të KFOR-it, që ishin të armatosur deri në
dhëmbë. Ata ishin seriozë në mënyrën se si po
përpiqeshin ta mësonin një punë që ishte e civilëve, ishin
mospërfillës ndaj gazetarëve që po prisnin para tyre për
këtë shërbim dhe ishin shumë dyshues e pothuajse

armiqësor. Ata po bënin një punë teknike, që u ishte
ngarkuar jashtë natyrës së punës së tyre themelore. Sipas
tyre, edhe gazetaria, si edhe vetë Kosova, po e fillonte
jetën nga zeroja. Nga një “zero e madhe”, siç do të mund
të thoshte edhe për këtë rast Edgar Moreni. Pra, as
gazetaria nuk kishte si të bënte përjashtim nga ky
përfytyrim ideologjik i tyre për një tokë të shkatërruar,
për një shoqëri të shpërbërë, për një popull që po
rikthehej në jetë vetëm falë intervenimit të ushtarëve të
NATO-s. Ata ishin brenda logjikës së realitetit të fakteve
me veprimet dhe me sjelljet e tyre, sepse pjesa tjetër e
fakteve dhe e historisë ishte ende e plandosur përtokë.
Vërtetë, efikasiteti tipik ushtarak me të cilin e kryenin
këtë shërbim të përgatitjes së librezave të gazetarëve,
shpejt më bindi se po jetonim në një kohë tjetër, duke e
lënë prapa krahëve tanë dembelinë e administratës së
dikurshme jugosllave, e cila të plaste deri sa të jepte një
vërtetim apo një librezë. Por, bashkë me të, kishim lënë
prapa edhe një histori të tërë të mediaeve në gjuhën
shqipe, të cilat në periudhën e fundit të sundimit gjakatar
të Millosheviqit mbi Kosovën, ishin dhunuar brutalisht,
ishin dëbuar edhe nga objektet e veta, u ishte plaçkitur
tërë pasuria dhe ishin shpallur armiqësore ndaj shtetit,
por kishin rezistuar fuqishëm, duke u shndërruar në diga
të shqiptarizmit. Tash e tutje, mediat shqipe nuk do të
ishin nën terrorin sistematik shtetëror të Serbisë, por do
të ishin në përqafimin e ftohtë e të hekurt të
administratës ushtarake dhe civile ndërkombëtare. që po
instalohej në vendin e shkatërruar nga gjenocidi serb. Ne
po e përjetonin si forcë çlirimtare këtë prezencë, edhe pse

kishim filluar të habitemi nga pak me injorimin që po i
bëhej faktorit politik e edhe atij medial vendas. Aty e
ndjeva për herë të parë se administrata ushtarake e
KFOR-it nuk po na bënin hesap për njerëz. Por, konflikti
do të shpërthente vetëm pesë vjet më vonë, në trazirat e
marsit 2004, të cilat ishin të drejtuara kundër arrogancës
së prezencës ndërkombëtare në vend, duke përfshirë
këtu edhe KFOR-in. Në ato ngjarje që u shndërruan në
një përpjekje kaotike e të pasuksesshme për të dalë nga
darët e kontrollit neokolonial, më ishte rezervuar edhe
mua një rol për ta luajtur.
Mburrja mazohiste
Trazirat e marsit 2004, ende pa u varrosur civilët

shqiptarë të ekzekutuar nga KFOR-i dhe nga policia e
UNMIK-ut, do të barteshin në një betejë lidhur me
mediat përkatësisht mbi rolin e tyre në nxitjen e
trazirave të dhunshme. Beteja do të ishte shumë e
ashpër, e mundimshme dhe e pabarabartë, por për herë
të parë do të kuptohej qartë nga shumë njerëz fakti që
prezenca ushtarake dhe civile ndërkombëtare në Kosovë
po sillej e po vepronte me receta neokoloniale. Por,
pasojat e atij sundimi neokolonial të UNMIK-ut (të
OSBE-së, të KPM-së, të Shtyllës së Katërt) me rregullore
e me diktate tiranike, do të mbeten deri në ditët tona.
Mediat dhe gazetarët shqiptarë ende vuajnë nga
kompleksi i inferioritetit në raport me prezencën
ndërkombëtare dhe ende janë të motivuara në mënyrë
të shfrenuar kundër institucioneve shtetërore dhe

vlerave kulturore, fetare e nacionale shqiptare. Meqë
janë formuar dhe janë konsoliduar në një ambient ku
favorizimi i konceptit klientelist të shoqërisë
pseudocivile, të komuniteteve pakicë dhe të prezencës
ndërkombëtare është afirmuar si vlerë supreme, shumë
nga këto media janë vërsulur ndaj vlerave kulturore,
fetare e kombëtare dhe ndaj institucioneve të vendit me
egërsi tipike neokoloniale. Në këtë pikë jemi edhe sot.
Disa media që mund të kualifikohen si medie mejnstrim
në realitetin medial të Kosovës, sikundër janë gazetat
Koha Ditore, Bota Sot dhe Zëri, Televizioni KTV,
portalet Express e Telegrafi, po edhe Radiotelevizioni
publik, artikulojnë me shumicë përmbajtje mediale që
përafrohen me konceptin neokolonial, më shumë se sa
me interesin publik e nacional. Fjala vjen, mburrja e
drejtuesve të transmetuesit publik (RTK) me faktin që
kanë një kanal të fuqishëm në gjuhën serbe, po edhe
programe ditore informative në gjuhët e minoriteteve
rome, turke e boshnjake, është stereotip tipik i
politikave neokoloniale të injektuara nga UNMIK-u dhe
agjensët e tjerë të huaj që kanë vepruar në Kosovë nga
viti 1999. Në një realitet normal medial, rendi do ta
donte të afirmohej politika editoriale që kënaqë shijet
dhe nevojat e shumicës së audiencës, në këtë rast të
shqiptarëve e vetëm pas kësaj edhe të pakicave. Por, kjo
përmbysje e rendit normal të gjërave është pasojë e
mënyrës së ndërtimit të RTK-së, si media emergjente e
UNMIK-ut dhe e shtetit të Kosovës si shtet i ngritur mbi
multietnicitetin, me favorizim të skajshëm të
komuniteteve pakicë. veçmas të serbëve. Fillimisht,

shpresa e arkitektëve të këtij modeli të ndërtimit të
shtetit të Kosovës ka qenë që Serbia do ta pranonte këtë
model që i favorizonte në mënyrë enorme serbët. Por,
serbët morën favoret e këtij modeli të ndërtimit të
shtetit, ndërsa e refuzuan njohjen e tij. Natyrisht, e tëra
u reflektua e reflektohet edhe në strukturimin medial
dhe në politikën editoriale të mediave në gjuhën shqipe
në Kosovë. Edhe kanali 2 i Radiotelevizionit të Kosovës
është produkt i Planit të Ahtisarit. Edhe ky evokim i
mënyrës së themelimit dhe funksionimit të këtyre
mediave, me deformimet që janë shfaqur në formën e
klientelizmit dhe mercenarizmit është e domosdoshme,
që të fillojë vetëdijesimi i akterëve dhe i publikut për një
reformë tërësore të rregullativës së lirisë së shprehjes
dhe të medias në vendin tonë e të hiqet dorë nga
konceptet dhe praktikat neokoloniale në rregullimin
ligjor të tregut medial dhe funksionimin e medias.
Çfarë reforme mediale na duhet
Reforma duhet të fillojë nga ndryshimi i Kushtetutës

së vendit, ku duhet të eliminohen primesat neokoloniale
të Planit Gjithëpërfshirës të Ahtisarit, pra, si një proces
dekolonizimi edhe të fushës së lirisë së shprehjes e të
lirisë së medias shqipe në Kosovë. Paralelisht me këtë
proces dekolonizimi, duhet të zhvillohet edhe procesi i
vënies së disa rregullave elementare ligjore për
neoliberalizmin e shpifur dhe të shfrenuar në realitetin e
sotëm medial. Krahas dekolonizimit të termave të
Kushtetutës, duhet të ecën edhe standardi i

derregullimit të mediave të shkruara dhe të rregullimit
ligjor të mediave elektronike në kuadër të një shteti
mirëfilltë ligjor, sepse derregullimi i mediave të
shkruara, rregullimi i mediave elektronike dhe
vetërregullimi i profesionit të gazetarisë, nuk mund të
mbeten kategori jashtëligjore. As mediat e as gazetarët
nuk mund të mbajnë për vete statusin e subjekteve që
nuk kanë përgjegjësi ligjore për veprimtarinë e vet.
Sigurisht që duhet të merren praktikat më të mira të
shteteve demokratike evropiane, që e rregullojnë këtë
fushë (në gjithë Bashkimin Evropian ka ankesa për
dështimin e vetërregullimit), por nuk mund të mbetet
pa një përgjigje adekuate ligjore kjo fushë me kaq
ndikim në shoqëri. E drejta, në rastin e miratimit të
ligjeve të reja që rregullojnë funksionimin e medies, fjala
vjen, ligji për KPM dhe ligji për RTK, do të ketë një
problem të madh: pamundësia faktike e ligjvënësve për
të kapur ritmin e ndryshimeve që po ndodhin në botën
e medias e të gazetarisë. Milton Fridmani, duke
komentuar mbi gjetjen e A. Dicey në librin “Ligji dhe
opinioni publik” mbi dallimin ndërmjet ligjit e opinionit
publik, pohon se “njerëzit bëjnë ligje në bazë të filozofive që
ata asimilojnë në moshat e rinisë. Kështu që brenda një
periudhe njëzetvjeçare këto filozofi edhe mund të ndryshojnë
apo fashiten në periudha të ndryshimit, nën efektin e
korenteve të opinioneve si dhe të alternimit të rezultanteve në
politikat publike”. Prandaj, ligjet zakonisht janë prapa
realitetit, konstaton Fridmani. Kjo vlen veçmas për
fushën e mediave dhe gazetarisë në kohën tonë, kur
ndryshimet janë marramendëse, aq sa pa u tharë mirë

boja në një ligj, mund të dalin probleme të reja, për të
cilat ligji nuk ka parashikuar zgjidhje. Në rastin e
Kosovës, kjo paraqet vështirësi shtesë, pasi që
Kushtetuta dhe ligjet duhet të rishikohen nga themeli,
për t’ua hequr gjembin e neokolonializmit që e kanë
brenda vetes. Dhe paralelisht me këtë proces, duhet
edhe të vihet nën fre edhe neoliberalizmi i shpifur, që në
shumë raste është imponuar më shumë nga arroganca e
grupeve të interesit (fjala vjen nga pronarët e mediave)
se sa nga zgjidhjet ligjore. Këtë proces paralel mund ta
ndihmojë digjitalizimi, kiberalizimi i tregut të medias
elektronike, integrimi i tregut medial të Shqipërisë e të
Kosovës dhe fillimi i aplikimit të rregullativave të
Bashkimit Evropian. Por, paraprakisht duhet që
mentaliteti, rregullativat dhe praktikat e injektuara nga
UNMIK-u dhe OSBE-ja të shpallen të vdekura.
Sidoqoftë, ri-rregullimi kushtetues dhe ligjor është i
domosdoshëm. Por, për shkak të prejardhjes
profesionale të deputetëve, ku në masë të madhe
lulëzon jokompetenca, për shkak se elitat politike janë të
identifikuara tashmë me praktikat neokoloniale dhe i
kanë adoptuar për interesat e veta, duke i mbajtur edhe
mediat nën tutelë, mënyra më e mirë e ndryshimeve
kushtetuese e ligjore është me anën e demokracisë
direkte, pra, me anën e referendumeve. Referendumet e
evitojnë paditurinë e ligjvënësve dhe u japin përparësi
komenteve e analizave të ekspertëve. Në anën tjetër,
referendumet mund të organizohen më shpejt, se sa
debatet e komplikuara nëpër komisione parlamentare,
me grupet hileqare të interesit dhe me seanca

konfliktuoze parlamentare. Madje, edhe rregullimi
eventual i mënyrës së funksionimit të mediave të reja,
do të mund të bëhej me anën e një referendumi, i cili në
fazën e përgatitjes do të mund të ishte me rol informues
dhe emancipues për publikun e gjerë.
Por, cili është roli i vetë mediave dhe i grupeve të
interesit në ndryshimet ligjore të kësaj natyre? Me aq sa
shihet, ato më shumicë janë kundër ri-rregullimeve që
do të adresonin përgjegjësinë etike, profesionale dhe
ligjore të pronarëve të mediave dhe të gazetarëve. Me
frymën e tyre neokoloniale po e kënaqin faktorin e huaj
dhe elitat politike, ndërsa me neoliberalizmin e shpifur
po e manipulojnë qytetarin e frustruar shqiptar. Nuk po
u bëhet vonë pse po prodhojnë qëllimisht gazetari të
keqe, me anën e klientelizmit të shfrenuar, sipas të cilit
kush paguan më shumë, ka rrëfim më të mirë në media.
Po ashtu, nuk po u bëhet vonë që po kontribuojnë në
zhgënjimin e qytetarëve, duke ua fyer vlerat kulturore,
fetare e nacionale me të cilat ata identifikohen. Dhe nuk
po u bëhet fare vonë, që duke zbatuar agjenda të
prodhimit të konflikteve, po kontribuojnë në minimin e
qëndrueshmërisë së shtetit. Formula neoliberale
“laisseze faire” (bëj çka të teket) është shndërruar në
mekanizëm të stimulimit të konflikteve në një shoqëri
që para pesëmbëdhjetë vjetësh mezi ka dalë gjallë nga
konflikti dhe ka nevojë si për oksigjen për paqe e
harmoni sociale. Dhe për media që informojnë,
arsimojnë, edukojnë, afirmojnë kohezionin social dhe
vlerat themelore të shtetit e të kombit shqiptar. Dita
Ndërkombëtare e Lirisë së Shtypit është një rast për ta

shikuar në mënyrë kritike praktikën e deritashme dhe
për ta ravijëzuar në mënyrë pragmatike të ardhmen e
medies të lirisë dhe të përgjegjësisë së saj.
SHTOJCA II
TRANSFORMIMET QË SOLLËN EMRIN

KOMBËTAR TË SHQIPTARËVE
Emri i vetëm nacional i shqiptarëve, që nga periudha

kur filloi formimi i këtij kombi në truallin e vet historik
dhe në hartën evropiane të kombeve të reja, është emri
shqiptar. Emrat e tjerë si arbën dhe epirotë,1 apo edhe
maqedonas, që ishin në përdorim para se emri shqiptar
të triumfonte përfundimisht, janë emra etnikë, pra
shënjonin etni, ose edhe një hapësirë, por jo një komb,
gjë që është e kuptueshme, meqë kombi lindi në një
periudhë më të vonë historike, kur emrat që shënjonin
etninë, arbër dhe epirotë, ose edhe maqedonas, nuk
qenë më në përdorim aktiv. Dallgët jetësore, nëpër të
cilën kaluan banorët autoktonë të kësaj hapësire, sollën
ndryshime të dukshme jo vetëm në nivelin demografik,
kulturor, ekonomik, fetar po edhe në vetidentifikimin e
banorëve të mbijetuar, që adoptuan për veten e tyre
emrin shqiptar si emër të këtij formacioni etnik e
kombëtar më vonë dhe emrit Shqipëri si emri i atdheut
të këtij kombi. Pra, emri shqiptar dhe emri Shqipëri, që
në këtë formë e në këtë përmbajtje përdoren vetëm nga
vetë shqiptarët, (popujt tjerë dhe në gjuhët e tjera
përdoren variacione të shumta për emërtimin e
shqiptarëve dhe të Shqipërisë) për identifikimin e këtij
kombi dhe të atdheut të tyre, janë produkt i
1 Lidhur me emrin etnik arbër dhe funksionet në të cilat është

përdorur, si dhe emrin e vendit Albania, me variacionet e saj, shih
te : Oliver Jens Shmit, Arbëria Venedike, fq. 49-62
vetëperceptimit të tyre dhe i materializuar gjuhësisht

nga materiali i vetë gjuhës së tyre. Ky fakt ka rëndësi të
madhe për vlerësimin e zhvillimeve politike, kulturore,
demografike e fetare që kanë sjellë këtë deri te ai stad i
ndryshimit të vetëperceptimit e prej këndej të emërtimit
të vetes me një emër nga materiali gjuhësor i shqipes.
Triumfi i një emri të ri, në raport me emrat pararendës,
arbën, epirotë ose edhe maqedonas, i farkuar nga
materiali gjuhësor i shqipes, në këtë rast i emrit
shqiptar, ka mundur të ndodhte vetëm pas
ndryshimeve të mëdha që kanë pasur ndikim të fortë
mbi tërësinë e vlerave në hapësirat arbëre, pas rënies së
tyre nën sundimin e plotë osman. Futja e të gjitha
hapësirave arbre nën sundimin osman, veçmas pas
rënies së Shkodrës më 1479, me gjithë konsekuencat
demografike, kulturore e fetare që pati ky proces,
eliminoi fragmentimin e këtyre hapësirave dhe
emërtimet e ndryshme që përdoreshin. Ndërsa, procesi i
kalimit në Islam i një pjese të konsiderueshme të
popullsisë, solli edhe një realitet të ri i cili duhej të
reflektohej edhe në vetëperceptimin, po edhe në
emërtimin e këtij formacioni të ri, me synimin që e gjithë
etnia të kishte një emërtim integrues.
Dallimi i këtyre vlerave emërtuese të emrave, njëri
nacional ndërsa të tjerët si emra etnikë, ka rëndësi të
madhe për dijet albanologjike. Sado që të mendohet, se
disa zbulime e kanë arritur pikën kulmore ku është
shpjeguar e gjithë e vërteta e një procesi a një dukurie,
prapë dalin probleme të reja që kërkojnë hulumtime e
zgjidhje të reja. Edhe në këtë rast, ne po i përmbahemi
koncepcionit të Karl Poperit për shkencën, i cili konkludon

se procesi shkencor asnjëherë nuk është i përfunduar:
“Shkenca, siç del ajo në kuadrin e kësaj logjike për

shkencën, është në thelb një fenomen gjithmonë në rritje, ajo
është në thelb dinamike, nuk është asnjëherë diçka e
përfunduar: nuk ekziston ndonjë pikë, ku ajo gjen
përfundimisht finishin e saj”2.
Prandaj, edhe kujtojmë që duhet të vazhdojnë

hulumtimet e observimet edhe të kësaj çështjeje, e cila
në shumë raste më fort dhe krejt gabimisht përjetohet
më shumë si temë patriotike se sa si problem mirëfilli
shkencor. Natyrisht, shpjegimi i çështjes së emrit
kombëtar të kombit shqiptar dhe të atdheut të tyre, ka
rëndësi edhe për identitetin kombëtar të shqiptarëve në
përgjithësi e prej këndej edhe për vlerat kombëtare. Por,
i përmbahemi qëndrimit që duke shpjeguar edhe gjithë
rrethanat që e mundësuan emrin shqiptar si emërtimin e
kombit të ri dhe emrin Shqipëri për atdheun e tyre, para
së gjithash i kontribuohet të vërtetës shkencore, si
aspiratë e lartë e njohjes.
Prandaj, diferencimi i periudhës parakombëtare nga
ajo kombëtare, edhe në kontekstin e emërtimit të etnisë
dhe të kombit shqiptar, ndihmon që të eliminohet
konfuzioni që shfaqet e rishfaqet gjithandej në debatet e
ndryshme shkencore, po veçmas në ato mediatike,
lidhur me emrin kombëtar të shqiptarëve dhe
2 Karl Poper, “Për filozofinë dhe shkencën”, Fan Noli, Tiranë, 2009, fq. 107
përgjithësisht lidhur me vlerat kombëtare. Mbajtja e

interpretimeve se ekzistojnë tre emra nacionalë të
shqiptarëve, arbën, epirot dhe shqiptar, mban pezull të
vërtetën shkencore dhe prodhon më shumë hutesa edhe
në nivelin e identifikimit me emrin kombëtar dhe emrin
e atdheut kombëtar. Prandaj, me ndriçimin e plotë të
kësaj çështjeje, duke e bërë diferencimin e qartë dhe
interpretimin korrekt shkencor të rrethanave dhe
faktorëve që ndikuan në shfaqjen dhe shpërnderimet e
tyre, u ndihmohet brezave të tashëm e të ardhshëm të
shqiptarëve që të kenë më shumë njohuri shkencore për
rrugën që kaluan paraardhësit dhe respekt për vlerat
mbi të cilat u ngrit emërtimi i kombit të tyre, kombit
shqiptar dhe i atdheut të tyre, Shqipërisë.
Tashmë ka një trashëgimi shkencore të begatë, lidhur
me emrat etnikë e emrin kombëtar të shqiptarëve, si dhe
ngjarjet që kanë ndikuar në farkimin e historisë së
shqiptarëve. Merita të mëdha për këto studime e
ndriçimin e shumë fakteve kanë një numër albanologësh
të huaj, veçmas në shekullin XIX dhe në gjysmën e parë
të shekullit XX. Ndërsa, nga gjysma e dytë e shekullit XX
e deri në ditët tona, barra më e madhe ka rënë mbi
albanologët shqiptarë, disa prej të cilëve kanë arritur
rezultate të mëdha në ndriçimin e shumë aspekteve
historike, kulturore e gjuhësore të së kaluarës sonë. Meqë
kjo trashëgimi është përftuar në një periudhë të gjatë
kohore, meqë një pjesë e saj është prodhuar në periudhën
e vështirë të sundimit komunist në Shqipëri e në Kosovë,
i cili ka imponuar shumë kufizime metodologjike në
studime, është e domosdoshme që trajtimi i
interpretimeve të kësaj trashëgimie t’i ekspozohet një

qasjeje kritike dhe në pajtim me të arriturat e shkencës në
kohën tonë. Kjo qasje kritike duhet të mbështetet në
parimin poperian të eliminimit3 për të nxjerrë
përfundime sa më logjike shkencore lidhur me gjithë
spektrin e problemeve albanologjike që trajtohen.
Eliminimi i hipotezave të gabueshme, në dritën e
rezultateve të verifikueshme shkencore, në këtë rast
edhe të rezultateve teorike lidhur me emrin e kombit
shqiptar dhe dallimin e emërtimeve të etnisë prej tij,
ndihmon që të saktësohet terminologjia dhe që t’i
afrohemi sa më shumë të vërtetës shkencore. Ndërsa,
lënia në qarkullim e shumë “sprovave të zgjidhjes” edhe
pasi janë treguar të pasakta, mban në këmbë
konfuzionin dhe e bllokon mendimin kritik shkencor.
Eliminimi i “sprovave të zgjidhjes” nuk do të thotë
mohim i vlerave të tyre në kontekste të caktuara, por do
të thotë avancim i rezultateve të dijes dhe afrim sa më
shumë të së vërtetës. Brenda kësaj kornize teorike, është
e sigurt që disa hipoteza të dijetarëve edhe lidhur me
emrat etnikë dhe emrin nacional të shqiptarëve dhe
rrethanat në të cilat ata janë përftuar, duhet të
3Në referatin “Për teorinë e shkencës” Karl Poperi pasi i ka

diskutuar një varg problemesh të procesit shkencor, formulon këtë
skemë brenda së cilës zhvillohet procesi shkencor: 1.Problemi i
vjetër, 2) Krijimi i teorive sprovuese, 3) Përpjekjet për eliminim
nëpërmjet diskutimit kritik, duke përfshirë verifikimin me anë të
eksperimentimeve dhe 4) Problemet e reja, që burojnë nga
diskutimi kritik i teorive tona.” Shih më gjerësisht gjithë referatin,
në vëllimin: “Për filozofinë dhe shkencën”, fq. 90-117)
rishikohen, duke eliminuar sprovat e pasuksesshme.

Pra, sipas kësaj qasjeje, ato hipoteza dhe mendime që
me kohë janë kontestuar ose janë demantuar si të
pasakta, nuk ka nevojë që të mbahen në qarkullim, që të
ridiskutohen për të vërtetuar pasaktësinë e tyre. Nëse
janë të pasakta një herë, ato janë të pasakta gjithmonë.
Fjala vjen, hipoteza se shqiptarët janë të ardhur prej
Kaukazit, meqë është vërtetuar se është e pasaktë, nuk
ka pse të mbahet në qarkullim, as për ta mohuar.
Eliminimi i hipotezave të pasakta dhe i të pavërtetave,
hap rrugën drejt të vërtetës.
Kjo qasje teorike e guximshme, në esencë poperiane,
na lejon që në rastin e diskutimit lidhur me emrat etnikë
dhe të emrit kombëtar të shqiptarëve, të fillojmë këtë
rishikim të disa hipotezave, që nga ato të kolosit të
dijeve albanologjike, Eqrem Çabejt. Që në fillim e
ndiejmë të nevojshme të konstatojmë se kontributi i tij
në dijet albanologjike mbetet monumental dhe realisht i
pasfidueshëm edhe për një kohë të gjatë. Por, pikërisht
dija e tij monumentale, natyra e hapur e diskutimeve të
tij, lejon edhe qasjen kritike, aty ku ka hapësirë për një
qasje të këtillë. Mendoj se në çështjen e diskutimit të
Eqrem Çabejt për “emrat nacionalë të shqiptarëve” ka
një hapësirë të tillë, sepse shterimi i disa hipotezave prej
tij dhe ballafaqimi i disa fakteve, ka krijuar një hapësirë
të re për hulumtim të mëtejshëm. Sipas Eqrem Çabejt,
emrat arbën dhe epirotë, krahas emrit shqiptar, që është
shumë më i vonë, janë emra nacionalë të shqiptarëve,
gjë që ai e ka trajtuar veçan në tekstet “Emri i vjetër
nacional i shqiptarëve” dhe “Emrat nacionale të

shqiptarëve”4.
Në studimin “Emri i vjetër nacional i shqiptarëve”,
pasi ballafaqon dhe komenton teza të shumë dijetarëve,
lidhur me emrin arb, Çabej konkludon: “i mbahemi
mendimit të më parmë (HD XIV 654) që në krye të herës
ka qenë emër vendi”5. Ndërsa, në studimin tjetër, “Emrat
nacionalë të shqiptarëve” Çabej konkludon: “ Vetëm një
gjë mund të thuhet me gjasë të madhe, që shqip në krye të
herës ka qenë emri i gjuhës”6. Mbetet të hulumtohet më
gjerësisht lidhur me shkaqet pse në rastin e parë emri i
dedikohej vendit, ndërsa në të dytin gjuhës, gjë që duhet
të hulumtohet në drejtimin e ndryshimeve që kanë
ndodhur e ku ndryshimi ka nxjerrë në plan të
theksueshëm gjuhën, që u emërtua si shqip e që po
identifikohej ashtu ngase folësit e saj kishin përftuar
ndonjë ndryshim të rëndësishëm në ndonjë nivel
identitar. (Më vonë do të diskutohet ky ndryshim dhe
përftesa e tij e emërtuar si shqip dhe shqiptar.)
4 Shih: Dr. Eqrem Çabej, Studime gjuhësore, Rilindja, Prishtinë,

1975, fq. 62-70) Çabej ka ballafaquar, analizuar e komentuar me
kompetencë shkencore të lartë edhe mendimet e shumë dijetarëve
lidhur me këtë çështje, veçmas në tekstin e parë. Emërtimi prej tij i
emrave arbën e epirotë si “emra nacionale të shqiptarëve” nuk e
zbehë aspak vlerën e studimeve të tij, që gjithsesi mbeten
fundamentale. Por, një distinksion i qartë ndërmjet tyre si emra
etnikë dhe emrit të vërtetë nacional të shqiptarëve, sot është më i
domosdoshëm se sa në kohën kur e ka trajtuar këtë çështje Çabej.
5 Eqrem Çabej, Vepër e cituar. fq/ 66
6 Eqrem Çabej, Vepër e cituar. Fq 71
Nga ana tjetër, gjithë ato hipoteza e mendime që kanë

dhënë albanologë të shumtë, shumë prej të cilëve i
evokon Çabej në tekstin “Emri i vjetër nacional i
shqiptarëve”, janë provë e vështirësive të mëdha për të
zgjidhjen e enigmës së këtyre emrave, veçmas të emrit
shqiptar, e kjo për mungesë të teksteve të shkruara e
veçmas të teksteve me kuptime më eksplicite për
prejardhjen dhe kuptimin e këtij emri. Divergjencat e
shumë gjuhëtarëve, të cilët i evokon Çabej në tekstin e
tij, rezultojnë të atilla që në ndonjë rast i nxjerrin këta
emra, veçmas emrin arbër, jashtë kontekstit realë
historikë e gjuhësor. 7
Diskutimi për etimologjinë e tyre mbetet cak legjitim i
studimeve albanologjike edhe në të ardhmen, por në këtë
mes duhet të bëhet një distinksion i prerë ndërmjet
emrave arbën e epirotë, apo edhe maqedonas në njërën
anë dhe emrit shqiptar në anën tjetër, për sa i përket
mbulimit të objekteve që emërtojnë. Emërtimi i dukurive
dhe vlerave parakombëtare me terma që janë
përmbajtjesor për dukuri e vlera të periudhës, duhet të
bëhet për saktësi shkencore, sikundër që emërtimi i
dukurive dhe vlerave të periudhës kombëtare, duhet të
bëhet me të njëjtin qëllim e funksion. Pra, në këtë rast
dallimi ndërmjet etnisë dhe kombit duhet të thellohet
edhe në dallimin e emrave që i mbulojnë ato, sepse dallimi
7Çabej, evokon se si Haupti, Hysingu, Bleichsteineri e afrojnë

emrin alban me atë të Albanëve të Kaukazit, gjë që objektivisht
është jashtë kontekstit historik dhe gjuhësor. fq. 62
ndërmjet tyre është i rëndësishëm për të kuptuar realitetet

dhe kontekstet e ndryshme historike e kulturore.
Fjala vjen, kur flasim për realitetet dhe kontekstet e
jetës së arbërve e të Arbërisë në Mesjetë, duhet të kemi
parasysh se “ Arbëria në mesjetë nuk ishte shtet” 8 Ajo
që Shmiti e emërton si “hapësirë arbëre”, është e
ndryshme nga Shqipëria e sotme ose edhe nga Shqipëria
e vitit 1912, kur u proklamua shtet i pavarur, prandaj
emërtimet e sakta kanë rëndësi që të kuptohen realitetet
dhe kontestet konkrete historike. Nëse publikut të sotëm
i paketohet terminologjia e sotme për realitetet e
dikurshme, ai do të mbetet i varfër në të kuptuarit e tij
dhe do të jetë objekt më i lehtë i manipulimit
pseudoshkencor ose edhe pseudonacionalist. Shpjegimi
i të kaluarës me temat dhe nga pozita e sotme, gjë të
cilën Xhek Gudi e pati quajtur “amnezi strukturale”
është shpjegim pseudoshkencor. Këtë prirje e ka si prirje
dominuese historiografia shqiptare, e cila më të
shumtën flet me emërtimet, me termat dhe me
pozicionimet ideologjike të sotme, për të kaluarën e
ilirëve, arbërve, epirotëve e kujtdo që i del në rrugë.
Në “Historia e popullit shqiptar”, vëllimi i parë,
krahas interpretimeve patriotike me patos revolucionar
për të kaluarën e lavdishme, gjenden edhe këso
formulimesh: “Shqipëria në shek. VIII-XV” (139), Lindja
e marrëdhënieve feudale në Shqipëri” (141), “Invazioni i
turqve dhe rezistenca shqiptare (1388-1443) (220), Beteja
e Kosovës (1389). Rënia e principatave shqiptare (222),
8 Oliver Jens Shmit, Arbëria Venedike, fq, 49

“Vendosja në Shqipëri e regjimit feudal-ushtarak

otoman dhe kryengritjet e para të shqiptarëve” (235),
“Fitoret e para të shqiptarëve (1444-1447) (256), “Shteti i
pavarur shqiptar në vitet 1450- 1453) (266), “Fitoret e
shteti shqiptar kundër sulltan Fatihut (274), “Shqipëria
në arenën ndërkombëtare në vitet (1457-1464) (278) etj.
Me një fjalë, emrat Shqipëri dhe shqiptar, në projektin
“Historia e popullit shqiptar”, përdoren me vlerën e
sotme semantike e ideologjike, ose e pakta me vlerën
semantike e ideologjike që kanë që nga krijimi i kombit
shqiptar dhe nga krijimi i shtetit shqiptar, ndërsa e
vërteta shkencore kërkon që emërtimet e subjekteve,
hapësirave dhe akterëve të asaj periudhe të bëhen në
pajtim me emërtimin dhe me vlerat që kanë pasur në atë
kohë. Kjo nuk nënkupton diskontinuitet, as kurrfarë
zhvendosjeje të trajektores historike, e cila ka rezultuar
me vlerat e sotme, po vetëm respektim i fakteve dhe i
realiteteve ashtu si janë dhe ashtu si kanë ndodhur.
“Etnohistoria është karakteristike për shumicën e
bashkësive kulturore në të gjitha epokat, ndërsa historia
studimore e paanshme është një dukuri që ndeshet
rrallë edhe në qytetërime të caktuara.9
Kjo histori e paanshme pret të shkruhet jo vetëm për
emërtimet etnike dhe emërtimin kombëtar të
shqiptarëve, po edhe për gjithë historinë e shqiptarëve
dhe të paraardhësve të tyre.
Për t’u rikthyer te objekti ynë i diskutimit, të gjitha
dukuritë duke përfshirë edhe emrat e lartcekur, arbën e
9 Antony Smith, Kombet dhe nacionalizmi në erën globale, fq. 76

epirotë, i përkasin periudhës parakombëtare

përkatësisht periudhës së identifikimit me etninë si
kategori identifikuese. Këta emra, arbën e epirotë patën
një përdorim relativisht të gjerë në territoret e Shqipërisë
së sotme, veçmas në atë që sot quhet Shqipëria e Mesme
po edhe në atë të Jugut. Eqrem Çabej ka identifikuar një
numër toponimesh në zonat e ndryshme të Shqipërisë,
ku ende ruhet emri arbën, alban, Arbanë, arbëresh,
sikundër që ka sjellë edhe dëshminë e Klaud Ptolemeut,
të shekullit II të erës sonë që është dëshmi e ekzistimit
të fisit Albanoi dhe të qytetit Albanopolis.
“Sikundër dihet astronomi Klaud Ptolemeu i Aleksandrisë

së Egjiptit, në shekullin e dytë të erës së re, në hartën e tij
botërore shënon emrin e një fisi Albanoi me qytetin
Albanopolis në një trevë të Shqipërisë së mesme, afërsisht
midis Durrësit dhe Dibrës së sotme e në lindje të Leshit” 10.
Ndërsa, Nikolla Jorga në veprën e tij “Histori e

shkurtër e Shqipërisë dhe e popullit shqiptar”, emrin
alban e shpie edhe më thellë në histori, duke pohuar se
romakët e përdornin këtë emërtim për ilirët:
“Ilirët, të cilët romakët i quanin me emrin Alban, (burimet

citojnë një qytet të quajtur Albanopolis), me sa duket,
fillimisht ishin të vendosur përballë vetë qytetërimit latin
10 Eqrem Çabej, Vepër e cituar, fq, 69

përpara se të kërkonin një strehë të re në zonat e brendshme

malore për t’i qëndruar barbarisë sllave”11
Nuk e kemi të qartë pse nuk është rrëmuar më shumë

nga albanologët lidhur me këtë pohim të Jorgës, për
përdorimin e emrit alban për ilirët në kohët romake, apo
ka mbetur vetëm mjaftimi me identifikimin e këtij fakti
në hartën e Ptolemeut. Por, nëse ky përdorim ka qenë
më i gjerë dhe nëse mund të mbështetet me dokumente
të kohës, kjo do të rrënjoste shumë më tepër tezën ilire
dhe do të eliminonte një numër hipotezash ose sprovash
të tjera, ndër to edhe atë hipotezë për një simbiozë
gjuhësore iliro-trakase, që është edhe në vëmendjen e
studimit të Jorgës.
Ndërsa, sa i përket kohës së mëvonshme, asaj
mesjetare, emri arbën e albanë kanë pasur përdorim
relativisht të gjerë në këto treva, por ai ka shtegtuar
edhe drejt Italisë, për ku u drejtuan një numër të
mërguarish, që para luftës së Skënderbeut po me
intensitet më të madh edhe pas tyre. Ata kanë marrë me
vete atë emër si emrin e vet etnik dhe sot e kësaj dite
identifikohen me të. Natyrisht dhe kjo është dëshmi e
statusit të tyre si etni arbëreshe, e cila për shkak se jeton
përtej Detit Adriatik, në një shtet ku ka njohur një
shkallë të lartë të integrimit politik e kulturor, nuk ka
evoluar drejt identifikimit me kombin shqiptar. Në këtë
kontekst, konceptet dhe përpjekjet e rilindësve
11Nikolla Jorga, Histori e shkurtër e Shqipërisë dhe e popullit

shqiptar, Botimet Saraçi, Tiranë, 2004, fq. 36
arbëreshë me Jeronim De Radën në krye, që të bëheshin

pjesë integrale e Rilindjes Kombëtare e prej andej edhe e
kombit të ri shqiptar, qenë proklamuar, por nuk janë
përmbushur. Në të vërtetë, sa i përket Rilindjes
Kombëtare dhe veçmas produksionit artistik e
publicistik të përftuar brenda saj, një pjesë e atij
produksionit të arbëreshëve të asaj periudhe është e
inkuadruar në të, por në projektin e formimit të kombit
shqiptar dhe shtetit kombëtar më vonë, kontributet e
tyre kanë ardhur duke u zbehur dhe pothuajse janë
shteruar fare. Ata edhe sot janë një etni arbëreshe, por jo
pjesë përbërëse e kombit shqiptar, së paku jo nëse është
i saktë definicioni i Smithit, sipas të cilit kombi është:
“një popullatë e emërtuar njerëzore, që ka të
përbashkëta mitet dhe kujtimet, kulturën publike e
masive, atdheun, njësimin ekonomik dhe të drejta e
detyrime të barabarta për të gjithë anëtarët”12. E drejta,
ky definicion paraqet problem edhe më të gjerë, se sa
për arbëreshët e Italisë, pra edhe për pjesëtarët e kombit
shqiptar që nuk jetojnë brenda një shteti kombëtar,
ndonëse janë në përqasje gjeografike e ideologjike me të
e me vlerat esenciale të tij.
Arbëreshët e Italisë paraqesin një thesar të vërtetë
etnik e kulturor, i cili ndihmon në ndriçimin e shumë e
aspekteve të historisë së kaluar të shqiptarëve dhe
paraardhësve të tyre. Me gjuhën e konservuar, me ritet,
me këngët, me veshjet e me një varg vlerash etnike e
kulturore, bashkë me emrin arbëreshë që e kanë ruajtur
12 Antony Smith, Vepër e cituar, 103)

ndër shekuj, ata shënjojnë një periudhë historike brenda

së cilës ata kanë ngurtësuar identitetin e vet, ndërsa pjesa
tjetër e ka evoluuar atë identitet drejt formimit të kombit
modern shqiptar, pas disa shekujsh shkëputjeje të
elementëve të së njëjtës etni. Përderisa ata ruajtën emrin
etnikë arbër-eshë, i cili me të njëjtën ngarkesë semantike
kumbon edhe në kohën tonë, falë mbijetesës së tyre
etnike e kulturore, kjo gjë nuk ndodhi me emërtimin
tjetër, atë epirotas. Edhe pse ishte emërtim me të cilin u
identifikua edhe Skënderbeu, me emrin epirotas nuk
mbeti i identifikuar ndonjë grupim banorësh, as në atdhe
e as në mërgim. Ky emërtim praktikisht u shua, gjë që
duket mjaft e habitshme, meqë sipas historianit Kristo
Frashërit, Skënderbeu i kishte shkruar këto fjalë në një
letër (31 dhjetor 1460) J.A. de Orsininit:
“Në qofë se kronikat tona nuk gënjejnë, ne quhemi epirotë”

(se le nostre croniche non mention, noy in chiamamo
Epiroti”13.
Vetidentifikimi i Gjergj Kastriotit me emrin epirotë

është gjithsesi edhe dëshmi e një periudhe në të cilën ishin
në rivalitet të dyja emërtimet, arbën dhe epirotë. A ishin të
kundërvëna apo komplementare këto dy emërtime? Kjo
çështje duhet të hulumtohet në të ardhmen.
Sa i përket territorit që emërtohet si Arbëria
Venedike, ai i ishte bashkuar Venedikut që nga vitit
13Kristo Frashëri, Etnogjeneza e shqiptarëve, Botimet M&B, Tiranë,

2013, fq. 244)
1379, pra, ishte në zotërimin e Venedikut edhe në kohën

e Skënderbeut. Duke qenë ato vise nën sundimin
venedikas, ato paraqisnin kufizim për administrimin
dhe veprimin e Skënderbeut. Rivalitetet dhe madje edhe
konfliktet e të dyja palëve janë të njohura. Kësisoj,
Arbëria Venedike ka qenë një pengesë për Lidhjen e
Lezhës, duke ia kufizuar edhe kapacitetet e edhe
hapësirën e veprimit. Por, kjo ndarje e Arbërisë
Venedike nga pjesa tjetër e hapësirës arbëne dhe epirote,
ishte një kundërpeshë e fortë e rivaliteteve ndërmjet
Mbretërisë së Napolit, Siqelisë dhe Aragonit në njërën
anë dhe të Venedikut. Meqë Skënderbeu kishte një
marrëveshje vasaliteti me mbretin e Napolit, Alfonsin V,
politika dhe aktivitetet e tij ishin të determinuara nga ky
fakt, gjë që ka shkaktuar për një kohë jo vetëm ftohje por
edhe mosbesimin e Venedikut.
Pra, në kuadër të këtyre kufizimeve e ndarjeve të
brendshme arbëre dhe të rivaliteteve të fuqive të mëdha
të Gadishullit Apenin në tokat arbëre, mbetet të
hulumtohet se a mos ka pasur të bëjë me këto probleme,
cilësimi i Skënderbeut për veten e tij dhe të vartësve të
tij si “epirotë”. Përndryshe, veprimtaria e Skënderbeut
më shumë ka qenë e fokusuar në afërsi të Arbërisë
Venedike dhe pra të arbërve si komunitet etnik, por ja
që ai është prezantuar me emërtimin epirotas. Në fund
të fundit, edhe Marinus Barletiusi në veprën e vet e ka
cilësuar si “princi i epirotëve”. Por, këtu kjo çështje këtu
vetëm po iniciohet, ndërsa hulumtimi dhe ndriçimi i saj
është jashtë mundësive tona.
Ndërsa, njëri nga shkaqet kryesore për shuarjen e

emrit arbër dhe Arbëri ka të bëjë me statusin që patën
viset ku ky emër ishte më i përhapuri nën Venedikun.
Durrësi me hinterlandin e vet, Lezha dhe Shkodra ishin
nën sundimin venedikas dhe kjo zonë shpesh emërtohet
si “Arbëri Venedike”. Edhe gjatë luftërave të
Skënderbeut, këto vise kanë qenë nën sundimin
venedikas, e jo nën administrimin e tij. Po të mbahej më
gjatë, ose po të krijohej një entitet i mëvetësishëm prej
këtyre viseve, emri arbër dhe emri Arbëri do të mund të
forcoheshin e do të bëheshin dominues, por meqë këto
vise ishin nën regjimin e plotë të Venedikut, ato nuk
kishin hapësirë që të krijonin një identitet të vetin. Kjo
për dy arsye, e para, për shkak se vazhdimisht ishin nën
kërcënimin osman dhe e dyta, ngase Venediku i
përdorte si zonë tamponi ndaj osmanëve, që do të thotë
se ato ishin vise nën kërcënimin e osmanëve dhe nën
kontrollin e rreptë venedikas.
Ndërsa, nën sundimin venedikas këto vise kishin
hyrë pothuajse vullnetarisht, gjë që edhe e kishte topitur
vullnetin për manifestimin e një identiteti etnik arbën.
Dy princat arbër, Gjergj Topia dhe Gjergj Strazimiri
Ballsha II, kishin nënshkruar që zotërimet e tyre të
hynin nën sundimin e Venedikut, me synimin që të
shpëtonin nga pushtimi osman.
Gjyzepe Gelqiqi sjellë këto njoftime:
“Filip Bareli na paraqitet si protovestjar, por në shërbim të

Gjergj Topisë dhe pikërisht në reskriptin me të cilin ky princ
fatkeq shqiptar, më datën 8 gusht 1392 hoqi dorë nga Durrësi
për t’ia dorëzuar Republikës së Venedikut. Kjo rrethanë mjafton

për të hedhur dritë mbi ndikimin e madh dhe të efektshëm që
Republika ushtronte mbi Gjergj Topinë dhe për të justifikuar
nga ana tjetër faktin përse princi u mbështetë kurdoherë, deri në
ditët e fundit të jetës, te Republika Venedikase”14.
Ndërsa, lidhur me hapat që mori në drejtim të

dorëzimit të zotërimeve të veta Gjergj Strazimiri Ballsha
II, Gjyzepe Gelqiqi pohon:
“Sipas Komemorialeve të Republikës së Venedikut, nëse u

referohemi dokumenteve të riprodhuara nga Shafariku, dhe
nga abati Ljubiq, mbi bazën e atyre komemorialeve, Gjergj
Strazimir Balsha II, në datën 10 nëntor 1395 nënshkroi letrat
kredenciale për ambasadorët që do t’i paraqisnin, në emër të
tij, Senatit të Venedikut, dhënien e Shkodrës dhe vendeve të
tjera të çliruara nga pushtimi i Turkut”15.
Oscilimet në marrëdhëniet ndërmjet Ballshajve e

Venedikut edhe përpara e edhe më vonë, nuk e
ndryshuan këtë kurs, sipas të cilit edhe zotërimet e
Ballshajve, me pak përjashtime, sikundër ishte Zabojana,
ranë nën administrimin dhe sundimin venedikas.
Rrjedhimisht, “Arbëria Venedike” nuk ishte një
entitet arbër, po një zotërim venedikas mbi një pjesë të
territoreve arbëre. Rajoni qeverisej direkt nga Republika
e Venedikut, me ligjet dhe me zyrtarët e saj, natyrisht
me përshtatjet e nevojshme që bënte Republika e Shën
14 Giuseppe Gelcich, Zeta ose dinastia e Ballshajve, fq. 176

15 Po aty, fq. 196
Markut, për të rritur efektivitetin e qeverisjes e të

sundimit të vet edhe në këtë territor, i cili i ishte dhënë
peshqesh nga vetë princat arbër. Pra, gjysmë shekulli
para se Skënderbeu të kthehej në Krujë dhe të fillonte
kryengritjen anti-osmane, viset e të ashtuquajturës
“Arbëri venedike” ishin nën sundimin venedikas dhe të
tilla mbetën edhe gjatë kohës sa luftoi e rezistoi
Skënderbeu me aleatët e vet kundër osmanëve. Thënë
thjesht, arbërit që ishin nën sundimin venedikas, nuk
ishin pjesë e kauzës së Skënderbeut dhe aleatëve të tij,
Napolit dhe Selisë së Shenjtë. Ata ishin të programuar
brenda interesave të Republikës së Venedikut, gjë që i
mbajti larg mundësisë që të inkuadroheshin në kauzën
anti-osmane të Skënderbeut, i cili e emërtonte veten
epirotas, e jo arbër. Prandaj, kjo shkëputje e gjatë, gati
njëshekullore e “Arbërisë Venedike” nga pjesa tjetër e
trungut etnik arbër/epirotas, nuk ka mbetur pa pasoja
edhe për fatin e emrit arbër dhe të emrit Arbëri. Nuk
kanë arritur të rezistojnë në realitetet e reja që janë
krijuar gjatë periudhës 1392-1479, kur nuk kanë qenë
pjesë integrale e hapësirës etnike arbëre/ epirotase,
ndërsa pas dorëzimit të Shkodrës nga venedikasit më
vitin 1479, nuk kishin më mundësinë që të ndikonin mbi
zhvillimet që pasuan. Kjo është e logjikshme veçmas
nëse etiketimi i Arbërisë Venedike nga ana e Oliver Jens
Shmitit është i saktë:
“Si arriti Arbëria e veriut, ky post pararojë i krishterë,

gjithmonë e më shumë i izoluar më Adriatikun juglindor t’u
bëjë ballë osmanëve më gjatë se të gjitha fuqitë e tjera të

krishtera në Ballkan?”16.
Të mbetur si qëndresëtarët e fundit, arbërit nën

zotërimin venedikas, kishin mbetur pa asnjë alternativë,
as mundësi vasaliteti, sikundër kishin bërë shumica e
princave ballkanikë, as integrimi, sikundër kishte filluar
të bënte një pjesë e konsiderueshme e njerëzve që më
herët kishin hyrë nën sundimin osman. Arbërit e
zotërimeve të dikurshme venedikase, pas vitit 1479 nuk
kishin alternativa të mira, ose u detyruan të migronin në
gadishullin Apenin, që të vazhdonin bashkëjetesën me
sunduesin e larguar nga viset e tyre, ose të
identifikoheshin me entitetin e ri që po bëhej dominues.
Edhe shpërngulja i margjinalizoi e edhe identifikimi me
entitetin e ri po ashtu. Emri i tyre mesjetar, arbër dhe i
vendit të tyre të projektuar, Arbëri, mbetën vetëm si një
trashëgimi historike në rrugën e vështirtë të mbijetesës
së etnisë arbëre/epirote dhe të formimit të kombit
shqiptar më vonë, me emër të ri, shqiptar dhe me emrin
e ri të atdheut të tyre, Shqipëri.
Lidhur me këto probleme të emërtimeve etnike dhe
gjuhësore, pas shfaqjes së shkrimit shqip, ofrohen
mundësi më të mira që të ndiqet kronologjia e tyre.
Kështu, Eqrem Çabej ka sjellë dëshmi edhe tekstet e
autorëve të vjetër katolikë, Buzuku, Budi e Bogdani,
në të cilat përmendet emërtimi Arban, Arbëni, Arbënit
për vendin:
16 Oliver Jens Shmit, Arbëria venedike, K&B, Tiranë, 2007, fq. 507
“Buzuku: XVIII/2b: “Gjithë popullinë ndë Arbanit ata n

mortajet largo”, Budi: “ke nd Arëbnë shtiu leqtë”, Bogdani:
“dhe i Arbënit, Regjinia e Arbënit”17.
Ndërsa, emërtimi për gjuhën rezulton të jetë emërtimi

shqip Edhe poeti alamiadist Nezim Frakulla, në hullinë e
autorëve të vjetër, e përdor emrin shqip për të identifikuar
gjuhën në të cilën po shkruante poezinë e vet.
Kristo Frashëri ka pohuar se emrat arbën dhe epirotë
janë shfaqur më herët, se sa në kohën e Skënderbeut dhe
lindjes së shkrimeve në gjuhë shqipe:
“Për shqiptarët u sanksionuan kështu në shek. XIV - XV

dy emërtime etnike: arbër dhe epirotë. Në këto dy emërtime
nuk u përfshinë viset e banuara nga shqiptarët që ndodheshin
jashtë kufijve të emërtimeve Arbëri e Epir. Është fjala
kryesisht për territoret e Kosovës, Rrafshit të Dukagjinit
(Metohisë) dhe të Maqedonisë Perëndimore, vendbanimet e
dikurshme të dardanëve, paionëve dhe lunkesëtve ilirë. “18.
Ajo që mbetet të hulumtohet në të ardhmen ka të bëjë

me nevojën që të zbulohet se si u bë që mbetën dy
emërtime në të njëjtën kohë e për të njëjtën etni, apo mos
është e vërteta ajo që pohon Kristo Frashëri se këto dy
emërtime shprehnin, i pari një formacionin katolik,
ndërsa i dyti një formacion ortodoks? Po sipas Kristo
Frashërit, emri nacional shqiptar dhe emri i vendit
Shqipëri, në formë të shkruar u shfaqën më vonë, kund
17 Eqrem Çabej, Vepër e cituar, fq. 63

18 Kristo Frashëri, Vepër e cituar, fq. 247
në shekullin XVIII, pas gati tre shekuj nën sundimin

osman, kur kishte ndodhur një shkallë e lartë e
integrimit të banorëve në sistemin osman:
“Me sa dimë, apelativi shqiptar zëvendësoi për herë të parë

në burimet e shkruara historike emrat arbër dhe epirotë në
shekullin XVIII, kurse emri i vendit Shqipëri, në vend të
Arbërisë dhe Epirit u sanksionua në fushën e shkrimit në
shek. XIX. Si apelativi për banorin shqiptar ashtu dhe ai për
atdheun Shqipëri, u përhapën në mënyrë të rrufeshme gjatë
Rilindjes Kombëtare vetëm në radhët e shqiptarëve që nga
Mitrovica deri në Prevezë.” 19
Meqë Çabej ka pohuar se emri Arbëri në krye të herës

ishte përdorur si emër vendi, ndërsa emri shqip ishte
përdorur si emër për gjuhën, tash është rasti të shtrohet
pyetja pse emri shqip në fillim ishte emri i gjuhës dhe të
provohet të jepet një përgjigje në të, ose më drejt një
sprovë e zgjidhjes së problemit, nëse i përmbahemi me
ngulm koncepcionit poperian. Mendojmë se emërtimi i
ri vetëm për gjuhën si shqip, ka ndodhë për dy arsye, e
para, ngase në pikëpamje etnike dhe etnografike nuk
kishte ndodhur ndonjë ndryshim, që do të meritonte të
kishte një emërtim të ri. Pra, banorët ishin po ata në
pikëpamje etnike dhe etnografike dhe ende nuk kishin
nevojë për një emërtim të ri. Por, tek ata kishte ndodhur
një ndryshim në aspektin fetar: një numër i
konsiderueshëm i banorëve që quheshin arbër e epirotë,
19 Kristo Frashëri, Vepër e cituar, fq. 249

kishin përqafuar Islamin si fenë e tyre të re, ndërsa ky

ndryshim kishte pasur implikime gjuhësore, prandaj
edhe fillimisht kishte kërkuar një emërtim të ri për
gjuhën. Si? Për ndryshim nga feja katolike dhe ajo
ortodokse që kishin një kler të qendërzuar dhe që në
liturgji praktikonin vetëm gjuhën latinishte përkatësisht
greqishte (ose sllavishte në trevat e sunduara nga
serbët), feja Islame, e cila ishte përhapur tashmë në një
pjesë të popullsive që emërtoheshin si arbëre (albane)
dhe epirote, nuk praktikohej në gjuhën e sunduesit
osman. Gjuha e fesë islame ishte gjuha arabe, e cila nuk
kishte përhapje entuziaste as në vetë Perandorinë
Osmane e aq më pak në territoret periferike si tokat
arbëre/epirote, që sundoheshin prej saj. Në këso
rrethanash, shqiptarët e konvertuar në Islam, në mënyrë
radikale u shkëputën nga latinishtja përkatësisht nga
greqishtja e sllavishtja dhe filluan të komunikonin në
jetën fetare e edhe publike në gjuhën shqipe, e cila doli
si element i ri i identitetit të tyre fetar që ishte veçuar
nga identiteti katolik dhe ai ortodoks. Këta muslimanë
shqipfolës, që po diferencoheshin qartë fetarisht nga
katolikët dhe nga ortodoksët që praktikonin fenë në
gjuhën latinishte, përkatësisht greqishte, ose sllavishte,
u bënë njësia e afirmimit të gjuhës shqipe në një mjedis
multigjuhësor. Ata po flisnin shqip, që të shprehnin
identitetin e vet fetar të ndryshëm nga pjesëtarët e etnisë
së njëjtë, por që tashmë fetarisht ishin të ndryshëm.
Sikundër u tha më lart, ata që përqafuan Islamin, nuk
kishin një gjuhë të ngulitur të fesë në atë periudhë,
prandaj ata flisnin shqip, duke u dalluar në atë mënyrë
nga të krishterët, që praktikonin në jetën fetare gjuhët

latinishte e greqishte (sllavishte). Prandaj, emri shqip, i
dedikohej gjuhës së vendit, asaj gjuhe që e kishin folur
edhe përpara të gjithë ata bashkërisht, si në sferën
private e publike dhe që e kishin njohur si gjuhë arbëre.
Mirëpo, në jetën fetare tashmë arbërit dhe epirotët e
muslimanizuar kishin filluar ta përdornin gjuhën e
vendit si mjet diferencimi nga të krishterët dhe kjo gjuhë
e vendit tashmë e ndryshoi edhe emrin, duke u
emërtuar si shqip. Kjo hipotezë jona mbetet të
hulumtohet më detajisht e më gjerësisht në të ardhmen,
por tash për tash na duket se drejtimi në të cilin duhet të
vazhdohet hulumtimi, është ky. Ndryshime të tjera,
përveç këtij ndryshimi fetar, nuk ka pasur në kohën kur
ndryshoi emri i gjuhës nga arbëre në shqip dhe emri i
etnisë nga arbër e epirotas në shqiptar. Nëse kjo
hipotezë jona vërtetohet edhe me fakte të tjera, do të
rezultonte që feja Islame e stimuloi afirmimin dhe
zgjerimin e gjuhës shqipe. Pra, do të rezultonte edhe se
kombit shqiptar, që u formua në mesin e shekullit XIX,
emri iu ngjizë nga ky proces diferencimi brenda etnik,
pasi që ishte krijuar një ekuilibër i ri fetar brenda etnisë,
që deri në atë kohë kishte mbajtur dy emra të ndryshëm
për një etni të vetme.
Në favor të këtij pohimi është edhe gjendja e arbërve
dhe e Arbërisë, në periudhën pas Romanizimit të madh
të popullsisë, të cilën e përshkruan Peter Bartli dhe që e
ka quajtur “periudhë e kryehershme” shqiptare. Sipas tij
procesi i Romanizimit kishte avancuar aq sa kishte
ngulfatur pjesën më të madhe të hapësirave ku jetonin
ilirët. Jashtë atij procesi gllabërues kishte mbetur vetëm

një zonë e vogël, të cilën ai e quan zonë relikte:
“Territori i Shqipërisë së sotme bashkë me pjesë të mëdha të

gadishullit ballkanik në vitet 200-100 para Kr. iu nënshtrua
suksesivisht Romës. Bashkë me armatën dhe administratën
romake, vendit iu imponua edhe gjuha latine. Rreth vitit 300
pas Kr. procesi i Romanizimit ishte përmbyllur në pjesën më të
madhe. Vetëm në disa zona malore ishin ruajtur ende gjuhë të
moçme ballkanase- ndër to edhe ajo e shqiptarëve të
kryehershëm. Po ku shtrihej kjo zonë relikte e kryehershme
shqiptare? Sipas të gjitha gjasave këtu bëhej fjalë për një zonë të
mbyllur malore. Stadmylleri vjen në përfundim që është e
mundur të kemi të bëjmë me zonën e Matit në Shqipërinë
Veriore. Mati rrethohet nga të gjitha anët me vargmale të larta
dhe i dëshmon të gjitha parakushtet për një zonë relikti. Zona e
Matit feks të mos ketë qenë përfshirë nga Romanizimi dhe të
ketë mbetur jashta zonës së mujshisë direkte të Romës”20.
Edhe Noel Malkolmi pohon shkallën e lartë të

Romanizimit dhe të shpërbërjes së ilirëve nën sundimin
e gjatë romak:

pjesës dërrmuese të trojeve të ish Jugosllavisë. Në kohën kur
20 Peter Bartl, Shqipëria nga Mesjeta deri sot, Prizren, 99, fq. 22

ata ndodheshin në viset malore” 21
Nga pasojat e procesit gllabërues të Romanizimit janë

shkatërrimi i qyteteve ekzistuese ilire, si Rizoni e Skodra
dhe shkatërrimi i të gjitha institucioneve sociale e fetare
ilire me çka jo vetëm ishte ndërprerë kultura ilire por
kishte ndodhur edhe rrallimi demografik i tyre.
Romanizimi ka dobësuar ilirët deri në atë masë sa ata u
bënë të paaftë të rezistonin ndaj invadimeve të
mëvonshme avare e sllave, të cilat e shkatërruan
kompaktësinë gjeografike të ilirëve dhe i detyruan të
tkurreshin si komunitet i vogël vetëm në hapësira të
ngushta në zonat e Alpeve.
Edhe nga ngjarjet e mëvonshme siç janë krijimi i
Principatës së Progonit dhe më vonë të Gjon Kastriotit,
mund të forcohet teza se kjo ka qenë zona me
koncentrimin më të madh të atyre pasardhësve të pakët
ilirë që i kishin shpëtuar Romanizimit gllabërues e më
vonë edhe Sllavizimit dhe që po dilnin në skenën e
historisë me një emër të ri, si arbër. Nëse është kështu,
kjo do ta vërtetonte tezën e Stadmyllerit, të cilës i
referohet Peter Bartli kur thotë:
“populli shqiptar është krijuar nga një relikt popullor

lashtoballkanas në mes të një Romanizimi të përgjithshëm në
kohë të antikës së vonë”22.
21 Noel Malkolm, Kosova një histori e shkurtër , Koha, Prishtinë,

1998, fq. 35
22 Peter Bartl, Vepër e cituar, fq. 21
Në një rast të këtillë është e qartë se një komunitet

ilirësh që i shpëtuan Romanizimit e valës së hershme të
Sllavizimit, ndonëse duke u tkurrur në një zonë relikte,
u rishfaqën në skenën e historisë, duke ruajtur shumë
elementë nga paraardhësit por duke qenë edhe të
ndikuar kulturalisht nga procesi i Romanizimit e prej
këndej duke u transformuar në një komunitet të ri.
Meqë fisi Albanoi dhe qyteti Albanopolis, të cilin e
përmend Ptolomeu në hartën e tij botërore të shekullit II
të erës sonë është në qarkun e kësaj zone relikte, e cila i
shpëtoi Romanizimit, atëherë emri i komunitetit të ri,
alban, arbër, Albanie, duhet të jetë vazhdimësi e emrit të
fisit të hershëm ilirë. Por, në atë rast teza e Çabejt se
emri arb në fillim u përdor si emër vendi, do të duhej të
rishqyrtohej. Pra, nëse ai është i ndërlidhur me emrin e
fisit Albanoi, referenca është te populli e jo te vendi
(Albanopolisi në këtë rast.)
Lidhur me shkaqet e ndërprerjes së procesit të
Romanizimit përkatësisht të mbijetesës gjuhësore e etnike
të një komuniteti të paromanizuar në zonën relikte të
Matit, Bartli mendon se kjo ndodhi pasi që dyndja e
sllavëve nga viti 600 e ndërpreu Romanizimin.23
Përmendja e re e etnisë arbëre (albane) ndodh vetëm
në shekullin XI nga ana e Mihael Ataleates i cili i
përmend si Arbanitai. Pra, fillojnë të përmenden, pasi që
ishte kryer edhe procesi shumë agresiv i vendosjes së
sllavëve në Ballkan, i cili e kishte ndërprerë procesin e
Romanizimit, por e kishte filluar procesin tjetër, atë të
23 Po aty, fq. 22
Sllavizimit, i cili kishte treguar sukses në zonat që

paraprakisht ishin romanizuar, e më pak në zonat ku
Romanizimi nuk kishte depërtuar. Në shekullin XI po
shkonin drejt fundit dhe dështimit dy shekuj të sundimit
bullgar dhe territoret arbëre po riktheheshin nën
sundimin e Bizantit. Në këtë rivalitet bullgar-bizantin
duket të ketë filluar të shfaqet roli i arbërve, gjë që
konfirmohet nga përmendja e tyre nga Mihael Ataleatesi.
Ndërsa në burimet latine, po sipas Bartlit, ata zunë të
përmenden më vonë, nga shekulli XIV, por jo si
Arbanitai të Ataleasit, veçse si Albanenses ose
Arbanenses 24.
Pra, ata ilirë që i mbijetuan Romanizimit, në një zonë
relikte si ajo e Matit, u rishfaqën në histori me një emër
të ri, i cili logjikisht duket i ndërlidhur me emrin e fisit
ilir Albanoi. Me këtë emërtim, ndonëse në variacione të
ndryshme, veçmas nga të huajt, arban, raban, alban,
arvanit, arnaut, do ta mbijetojnë mesjetën. Por, sikundër
dihet, në kohën e re, që nga shekulli XVIII, do të
triumfojë një emër i ri, emri nacional i sotëm, shqiptar.
Rrjedhimisht edhe në këtë rast, ndryshimet e ndodhura,
provokuan edhe ndryshimin e emrit me të cilin
identifikohej fillimisht komuniteti i ri fetar dhe më vonë
kombi i ri shqiptar.
Ekspansioni i emrit shqip, gjuhë shqipe e shqiptar në
periudhën e Rilindjes Kombëtare, gjë që e thekson
Kristo Frashëri e që është cituar më herët, është në
pajtim me faktin që ishte formësuar një komb i ri, kombi
24 Shih, Bartl, fq, 25

shqiptar, brenda të cilit ishte integruar identitetet e tjera,

ai fetar, rajonal e deri diku edhe ai dialektor. Është edhe
në pajtim me përjetimin romantik të identitetit
kombëtar, sikundër vërehet edhe te Sami Frashëri, i cili
në traktatin e tij “Shqipëria ç’ka qënë ç’është e ç’do të
bëhet”, për gjuhën shqipe shkruan:
“Shqiptarët flasin një nga më të vjetrat’ e më të bukuratë

gjuhë të dheut. Gjuhëratë që kanë qenë shoqet’ e motërat e
shqipesë, kanë mijëra vjet që kanë humburë e s’flitenë në nonjë
vënt të dheut, po në vendit t’atyre përdoren mbesat’ e
stërmbesat’ e tyre. Shqipja është shoqe me greqishten, e vjetër,
me llatinishtenë, me sanskritishtenë, gjuhën’ e Indisë’ së
vjetërë, me senishtenë, gjuhën’ e Persisë së vjetërë, me
qeltishtenë, me tevtonishtenë, etj.”25
Pra, emri shqiptar është tërësisht i ngulitur dhe i

stabilizuar në ligjërimin e Sami Frashërit dhe të
rilindësve të tjerë. pa lënë asnjë mundësi që ndonjë emër
tjetër, nga ata që shënjonin etninë, arbër (alban) e
epirotë, të mund të ishin jo rival i emrit shqiptar po as të
evokuar si emra etnikë. Triumfi i emrit shqiptar dhe
Shqipëri ishte përfundimtar në periudhën e formimit
dhe konsolidimit të kombit shqiptar dhe të Shqipërisë si
atdheu i tyre, me ç’rast ishin shtyrë në prapavijë
identitetet fetare e rajonale. Rrjedhimisht, ngjarjet e
mëdha historike si pushtimet romake, bizantine,
bullgare, serbe, anzhuine, venedikase e osmane, ndarjet
25Sami Frashëri, “Shqipëria ç’ka qënë ç’është e ç’do të bëhet”,

Rilindja, Logos A, Shkup, 2004, fq. 34-35
fetare e rajonale, kanë sjellë pasoja e përmbysje por si

finalitet prej gjithë atyre kanë lindur një komb vital e
dinamik, me gjithë pluralitetin e vlerave që e
karakterizon një komb në zemër të Evropës. Në gjithë
këtë kontekst, përkatësia islame e shumicës së
shqiptarëve është integruar për bukuri në procesin e
ruajtjes së vlerave etnike lashtoballkanike, të krijimit të
kombit shqiptar dhe të formimit të dy shteteve
shqiptare që ekzistojnë sot në hartën e Evropës. Kushdo
që përpiqet të dezintegrojë këtë realitet dhe të
minimizojë proceset që e kanë finalizuar si të këtillë,
duke provuar që me emrat dhe vlerat parakombëtare të
rivalizojë emrin e kombit dhe vlerat e tij plurale, në fakt
përpiqet ta dezintegrojë procesin e komplikuar të
formimit të kombit shqiptar dhe të sfidojë ekuilibrat e
brishtë të tij.
Shënime
1. Lidhur me emrin etnik arbër dhe funksionet në të cilat është
përdorur, si dhe emrin e vendit Albania, me variacionet e saj,
shih te : Oliver Jens Shmit, Arbëia Venedike, fq. 49-62
2. Karl Poper, “Për filozofinë dhe shkencën”, Fan Noli, Tiranë, 2009,
fq. 107
3. Në referatin “Për teorinë e shkencës” Karl Poperi pasi i ka
diskutuar një varg problemesh të procesit shkencor, formulon
këtë skemë brenda së cilës zhvillohet procesi shkencor:
1.Problemi i vjetër, 2) Krijimi i teorive sprovuese, 3) Përpjekjet
për eliminim nëpërmjet diskutimit kritik, duke përfshirë
verifikimin me anë të eksperimentimeve dhe 4) Problemet e reja,
që burojnë nga diskutimi kritik i teorive tona.” Shih më
gjerësisht gjithë referatin, në vëllimin: “Për filozofinë dhe
shkencën”, fq. 90-117)
4. Shih: Dr. Eqrem Çabej, Studime gjuhësore, Rilindja, Prishtinë,

1975, fq. 62-70) Çabej ka ballafaquar, analizuar e komentuar me
kompetencë shkencore të lartë edhe mendimet e shumë
dijetarëve lidhur me këtë çështje, veçmas në tekstin e parë.
Emërtimi prej tij i emrave arbën e epirotë si “emra nacionale të
shqiptarëve” nuk e zbehë aspak vlerën e studimeve të tij, që
gjithsesi mbeten fondamentale. Por, një distinksion i qartë
ndërmjet tyre si emra etnikë dhe emrit të vërtetë nacional të
shqiptarëve, sot është më i domosdoshëm se sa në kohën kur e
ka trajtuar këtë çështje Çabej.
5. Eqrem Çabej, Vepër e cituar. fq/ 66
6. Eqrem Çabej, Vepër e cituar. Fq 71
7. Çabej, evokon se si Haupti, Hysingu, Bleichsteineri e afrojnë
emrin alban me atë të Albanëve të Kaukazit, gjë që objektivisht
është jahstë kontekstit historik dhe gjuhësor. fq. 62
8. Oliver Jens Shmit, Arbëria Venedike, fq, 49
9. Antony Smith, Kombet dhe nacionalizmi në erën globale, fq. 76
10. Eqrem Çabej, Vepër e cituar, fq, 69
11. Nikolla Jorga, Histori e shkurtër e Shqipërisë dhe e popullit
shqiptar, Botimet Saraçi, Tiranë, 2004, fq. 36
12. Antony Smith, Vepër e cituar, 103)
13. Kristo Frashëri, Etnogjeneza e shqiptarëve, Botimet M&B,
Tiranë, 2013, fq. 244)
14. Giuseppe Gelcich, Zeta ose dinastia e Ballshajve, fq. 176
15. Po aty, fq. 196
16. Oliver Jens Shmit, Arbëria Venedike, K&B, Tiranë, 2007, fq. 507
17. Eqrem Çabej, Vepër e cituar, fq. 63
18. Kristo Frashëri, Vepër e cituar, fq. 247
19. Kristo Frashëri, Vepër e cituar, fq. 249
20. Peter Bartl, Shqipëria nga Mesjeta deri sot, Prizren, 99, fq. 22
21. Noel Malkolm, Kosova një histori e shkurtër, Koha, Prishtinë,
1998, fq. 35
22. Peter Bartl, Vepër e cituar, fq. 21
23. Po aty, fq. 22
24. Shih, Bartl, fq, 25
25. Sami Frashëri, “Shqipëria ç’ka qënë ç’është e ç’do të bëhet”,

Rilindja, Logos A, Shkup, 2004, fq. 34-35
BIBLIOGRAFIA
Aref, Mathieu, Shqipëria (Historia dhe gjuha) Odiseja e pabesueshme e
në populli parahelen, Plejad, Tiranë, 2007
Baji, Ogyst, Perandoria e Bizantit, Arbri, Tiranë,
Bartl, Peter, Shqipëria nga Mesjeta deri sot, Drita, Prizren, 1999
Bartl, Peter, Muslimanët shqiptarë në lëvizjen për pavarësi kombëtare
(1878- 1912), Dituria, Tiranë, 2006
Bozbora, Nuray, Shqipëria dhe nacionalizmi shqiptar në Perandorinë
Osmane, Dituria, Tiranë, 2002
Cimohovski, Vacllav, Gjuha shqipe, Rilindja, Prishtinë, 1988
Dibi, Zhorzh, Umetnost i drustvo u srednjem veku, Clio, Beograd, 2001
Duka, Ferit, Shekujt osmanë në hapësirën shqiptare, UET Press, 2009
Duka, Ferit, Berati në kohën osmane (XVI- XVIII), Tiranë, 2001
Duka, Valentina, Histori e Shqipërisë, Kristalina-KH, Tiranë, 2007
Faveirial, Klod Zhan, Historia më e vjetër e Shqipërisë, Plejad, Tiranë, 2004
Frashëri, Kristo, Historia e qytetërimit shqiptar, Akademia e
Shkencave, Tiranë, 2008
Frashëri, Kristo, Etnogjeneza e shqiptarëve, Botimet M&B, Tiranë, 2013
Frashëri, Sami, Shqipëria ç’ka qënë ç’është e ç’do të bëhet, Rilindja,
Logos A, Shkup, 2004
Frashëri, Mehdi, Historia e lashtë e Shqipërisë dhe e shqiptarëve,
PHOENIX, Tiranë, 2000
Fukujama, Fransis, Ndërtimi i shtetit, AIIS, Tiranë, 2010
Çabej, Eqrem, Vepra I-VI, Rilindja, Prishtinë, 1976
Gelcich, Giuseppe, Zeta ose dinastia e Ballshajve, 55, Tiranë, 2009
Jorga, Nikolla, Histori e shkurtër e Shqipërisë dhe e popullit shqiptar,
Saraçi, Tiranë, 2004
Kraja, Mehmet, Identiteti kosovar, PEN Qendra e Kosovës, Prishtinë, 2011
Kulla, Ndriçim Antologji e mendimit shqiptar (1870-1945) Plejad,
Tiranë, 2003
Lejn, Uajlder Rouz, Majat e Shalës, Rilindja, Prishtinë, 1997
Malkolm, Noel, Kosova një histori e shkurtër, Koha, Prishtinë, 1998
Mantrani, Robert, Historia e Perandorisë Osmane, Tiranë, 2003
Mazover, Mark, Ballkani Një histori e shkurtër, Scanderbeg books,

Tiranë, 2003
Nopça, Franc, Fiset e Malsisë së Shqipërisë Veriore dhe e drejta zakonore
shqiptare, Eneas, Tiranë, 2013
Norvich, Julius John, Biznanti, Uegen, Tiranë, 2005
Ostrogorski Georg, Historia e Perandorisë Bizantine, Dituria, Tiranë, 2002
Plasari, Aurel, Skënderbeu, një histori politike, Instituti Shqiptar i
Studimeve “Gjergj Fishta”, Tiranë, 2010
Poper, Karl, Për filozofinë dhe shkencën, Fan Noli, Tiranë, 2009
Revista Përpjekja 28-29 “Skenderbeu i kërkimit shkencor”, Tiranë, 2012
Pulaha, Selami, Lufta shqiptario-turke në shekullin XV:burime osmane,
Tiranë, 1968
Vlora, Eqrem bej, Kujtime, 1885-1925, Tiranë, 2003
Sazonov, Dimitrieviq Sergej, Kujtime, Helga’s Secrets, Tiranë, 2011
Skendi, Stavro, Zgjimi kombëtar shqiptar, PHOENIX, Tiranë, 2000
Smith, Antony, Kombet dhe nacionalizmi në erën globale, Botimet
Dudaj, 2008
Stiglitz, Joseph, Globalizimi dhe pakënaqësitë e shkaktuara prej tij,
Zenith, Prishtinë, 2007
Sugar, Peter F., Europa Juglinore nën sundimin osman (1354-1804)
Dituria, Tiranë, 2007
Shmit, Jens Oliver, Skënderbeu, K&B, Tiranë, 2009
Shmit, Jens Oliver, Arbëria Venedike, K&B, Tiranë, 2007
Shmit, Jens Oliver, Kosova Histori e shkurtër e një treve qendrore
ballkanike, Koha, Prishtinë, 2012
Shuflaj, Milan, Serbët dhe shqiptarët, Toena, Tiranë, 2004
DATA E NGJARJE TË RËNDËSISHME

TË MEDIAS SHQIPE
1848 Doli revista “L’Abanese d’Italia” e Jeronim De Radës

1883 - 1887 doli revista “La bandiera dell’Albania”
(Fiamuri Arbnit)
1860-1861 doli botimi “Pellasgos” (Pellazgu)
1877 themelohet “Komiteti i Stambollit”
1878 themelohet Lidhja e Prizrenit
1879 ngrihet “Shoqëria e të shtypurit shkronja shqip” në Stamboll
1879-1890 doli revista “ I fonis tis Alvanias (Zëri i Shqipërisë)
1879 doli revista “Ishkodra” në Shkodër
1877 doli në Rumani revista “Lumina” (Drita)
1888 doli revista “Albanezul” (Sqipetari)
1884-1885 doli revista Drita (Dituria) në Stamboll
1887 hapet shkolla e parë shqipe në Korçë.
1887 doli “Arbri i Ri) nga Zef Skiroi
1897- 1924 doli revista “ La nazione Albanese” (Kombi
shqiptar) nga Anselmo Lorekio
1897-1903 revista “Albania” e Faik Konicës
1897-1908 vjetari “Ditërërfejsi (Kalendari) Shqip) në Bullgari
1899 themelohet “Bashkimi” në Shkodër
1898-1899 revista “Yll’ i Shkijpërisë” në Rumani
1901-1902 revista “Toska” Egjipt
1902-1906 gazeta “Albania” në Beograd
1904-1905 revista “Besa” në Kajro
1908 mbahet Kongresi i Manastirit
1908 “Besa” në Stamboll
1906-1909 gazeta “Dielli”, Boston
1909-1939 gazeta “Dielli” në Shtetet e Bashkuara të Amerikës
1909-1901 “Flamuri”
1911 “Trumbeta e Krujës”
1912 themelohet shoqata “Vatra” në SHBA
1912, 28 nëntor shpallet pavarësia e Shqipërisë
1912-1913 “Zëri i popullit”
1913 botohet revista “Hylli i dritës”
1916-1920 “Përparimi”
1917-1920 “Ylli i mengjezit”
1936- 1939 “Bota”
1940 – 1944 “Liria”
1906-1906 gazeta “Cqipëria” në Kajro
1907-1908 gazeta “Shkopi” në Sofje dhe Kajro
1908 “Çkumbi” (Shkumbi)
1909-1910 revista “Rrufeja” në Egjipt
1909 “Shkipetari” në Stamboll i Dervish Himës e Hil Mosit
1909 revista “E vërteta”
1909-1910 gazeta “Liria” në Selanik
1910-1911 gazeta “Shkupi”
1909 revista mujoe “Lahut’ e malcis”
1911-1912 revista “Drita” në Manastir
1909-1910 gazeta “Bashkimi i kombit”
1908-1910 revista “Korça”
1909-1910 revista “Lidhja ortodokse”
1911-1926 revsta “Koha” e Mihal Gramenos
1891-1913 revista “Elcija I zemres t’ Jezu Kriscit”
1910-1911 gazeta “Bashkimi në Shkodër
1910 gazeta “Tomorri” në Elbasan
1912- 1914 gazeta _Ardheu” Konstancë- Durrës
1901-1908 gazeta “Drita” në Bullgari
1909-1911 gazeta “:Shkypeja e Shqypenis” Bullgari
1911-1912 revista “Lajmtari” Bullgari

1914 princ Vilhel Vidi në krye të Shqipërisë
1920 (28-31 anar) mbahet Kongresi i Lushnjes
1920 botohet gazeta”Drita “ e Veli Hashorvës
1923 botohet revista “Zani i Naltë” në Tiranë
1924- 1936 botohet revista “ Jurisprudenca shqiptare”
1925 botohet gazeta “Labëria” më vonë “Demokratia”
në Gjirokastër
1928 (1 shtator) Shqipëria shpallet monarki e trashëgueshme
1933 botohet vëllimi “Kanuni Lekë Dukagjinit”
1934 botohet gazeta “Illyria”
1936 botohet revista letrare “Bota e re”
1936 botohet gazeta “Drita” në Tiranë
1937 botohet revista “ Shkolla kombëtare”
1938 themelohet Stacioni Radiofonik Kombëtar
1940-1943 doli revista “Shkëndija”
1942 - botohet gazeta “Zëri i popullit”
1942 botohet revista “Njeriu”
1943 gazeta “Bashkimi”
1944 botohet “Flamuri” organ i Ballit Kombëtar
1857 Formohet në Stamboll “ Shoqëria Kombëtare”
1867 Botohen dy abetare të Kristoforidhit
1871 Botohen këngët popullore nga Zef Jubani
1877 Formohet Komiteti i Fshehtë në Stamboll
1879 caktohet alfabeti shqip i Stambollit. Libri i parë me
këtë alfabet është” “Abetare e gjuhës shqipe” nga S.
Frashëri, J. Vreto, K.Hoxhi e P. Vasa.
1879 (12 tetor) Formohet “Shoqëri e shkronjëzave” e kryesuar
nga Sami Frashëri
1880 Ulqini i dorëzohet Malit të Zi
1883 De Rada boton “Fjamurin e Arbnit”

1884 Fillon botimi i revistës “Drita” (më vonë Dituria”)
në Stamboll
1884 Formohet në Bukuersh Shoqëria Drita (Dituria)
1886 Botohet në Bukuresht “Bagëti e Bujqësia” e Naim Frashërit
1887 (7 mars) hapet mësonjtorja e parë shqipe në Korçë
1892 Hapet mësonjtorja për vajza
1897 Fillon në Bruksel botimi i revistës Albania të Faik Konicës
1899 Botohet vepra e Samiut. “Shqipëria…”
1905 Formohet në Manastir Komiteti i fshehtë “Për lirinë
e Shqipërisë” nga Bajo Topulli
1906 Aktivizohen çetat e para të armatosura, ë drejtuara nga
Komiteti i Manastirit (B. Topulli dhe Mihal Grameno)
1908 Ngrihet Kisha Autoqefale Ortodokse Shqiptare nga
Fan Noli në SHBA.
1908 Kongresi i Manastirit
1909 Hapet Shkolla Normale e Elbasanit
1912 (28 nëntori) Kuvendi Kombëtar shpall Pavarësinë e
Shqipërisë
1914 (mars shtator) princ Vidi në Shqipëri
1914 (4 gusht) fillon Lufta e Parë Botërore
1915-1916 forcat serbe, greke, italiane, franceze
pushtojnë Shqipërinë
1918 Kongresi i Durrësit
1920 Kongresi i Lushnjes: Tirana kryeqytet i Shqipërisë.
1924 grushteti i Nolit
1939 (7 prill) pushtimi fashist i Shqipërisë
1944 (28 nëntor) çlirimi i Shqipërisë
1985 vdekja e Enver Hoxhës
1990 lëvizja e dhjetorit kundër diktaturës komuniste
1990 riokupimi klasik i Kosovës nga Serbia, mbyllja e

Radioetlevizionit të Prishtiës dhe e gazetës “Rilindja”
1991 referendumi për statusin e Kosovës
1992 zgjedhjet parlamentare e presidenciale në Kosovë,
për përfaqësim të pavarur nga Serbia
1992 (22 mars) fitorja e demokracisë në Shqipëri
1997 rebelimi i armatosur kundër qeverisë
1998 lufta heroike e familjes Jashari në Prekaz të Kosovës
1999 çlirimi i Kosovës
2001 rimbyllja e gazetës “Rilindja,” nga OSBE-ja dhe
UNMIK-u
2001 Radiotelevizioni i Kosovës tranformohet në
transmetues publik
2004 në trazirat e marsit spikatë roli i medieve shqipe
kundër politikave neokoloniale të UNMIK-ut
2008 Kosova shpallet si shtet i pavarur.
DATA E NGJARJE TË RËNDËSISHME NË

HISTORINË BOTËRORE TË KOMUNIKIMIT
DHE MEDIAS
59 p.e.r. Julius Cezar urdhëroi publikimin e Acta Diurna.

Rreth 1040 zbulimi i radhitjes me shkronja lëvizëse (Kinë)
1403 shkronjat e para lëvizëse për shtyp të derdhura në
bronz në Kore
Rreth 1456 shtypja e Biblës nga Gutenebergu
1476 Uiliam Kakston (William Caxton) themeloi makinën
e parë shtypëse në Angli.
1467 Shtypshkronja e parë në Romë
1468 Shtypshkronja e parë në Paris
1476 shtypshkronja e parë në Vinsmister
1492 Kristofor Kolombo mbërrin në Amerikë
1529 Dështimi i rrethimit të Vjenës
1530 Është themeluar sistemi i parë i licencimit në Angli.
1562-1594 Luftërat fetare në Francë
1563 Orari i parë i shtypur i shërbimeve postale në
Perandorinë Habsburge
1564 Indeksi i parë i përgjithshëm i librave të ndaluar
1564 Themelohet shtypshkronja e parë në Moskë
1609 Gazetat e para të shtypura në Gjermani
1638 Makina e parë shtypëse në kolonitë amerikane është
themeluar nën mbikëqyrjen e Kolegjit të Harvardit.
1644 Miltoni publikon pamfletin “Aeropagitia”
1662 Gazette d’Amsterdam
1664 Journal des sçavans nën udhëheqjen e Denis de Sallo
1665 Fillon botimi i revistës letrare “Giornale
de’litterati”
1667 Gaceta de Madrid filloi publikimin javor.

1680 Edinburgh Gazette filloi publikimin.
1695 Hiqet ligji britanik i censurës
1702 Daily Courant, gazeta e parë ditore në Angli
1709 Ligji Britanik për të drejtat e autorit
1709 Riçard Stili (Richard Steele) filloi botimin e revistës Tatler
1711-1712 -14 shtypet cikli Spektator
1711 Shtypshkronja e parë në Peterburg
1720 Shtypshkronja e Voskopojës
1725 Gazeta e parë në Nju Jork, “New York Gazette”
1726 Ngrihet shtypshkronja e parë në Stamboll
1727-1729 Shtypshkronja e parë turke me germa arabe
1758 Gazeta e parë ditore në Spanjë, Diario noticiosa, curiosa,
edudito, comercial y politico (më vonë Diario de Madrid)
1759 Revista e parë franceze për femra, Journal des dames
1767 Gazeta e parë ditore në Suedi, Dagligt Allehandra
1771 Botimi i parë i serisë Enciklopedia britanike
1776 Deklarata Amerikane e Pavarësisë
1777 Gazeta e parë ditore në Francë, Journal de Paris,
1787 Kushtetuta Amerikane
1788 Amandamenti i parë i Kushtetutës Amerikane
1788 Gjon Vollter themelon Tajmsin (The Times)
1789 Revolucioni Francez
1792 Amandamenti i parë në Kushtetutën e SHBA-ve,
që garantonte lirinë e shtypit
1805 Gazeta e parë ditore në Meksiko, Diario de México,
1812 Lëvizja çartiste
1813 doli gazeta e parë greke në Vienë.
1821 Gazeta e parë e publikuar në Greqi, Salpìnx
Helleniké,(doli në Kalamata)
1826 doli në Paris gazeta konservatore “Le Figaro”

1829 Makina e parë e shkrimit
1830 Hekurudha ndërmjet Liverpulit e Mançesterit
1831 Gazette Otomane
1835 Heraldi i Nju Jorkut
1836 Hekurudha e parë në Kanada
1837 Hekurudha e parë franceze
1837 Telegrafi elektrik
1839 Hat-i Sherif i Gjylhanesë
1840 Gazetat e para të pavarura në gjuhën turke (Panq)
1842 Ligji britanik për të drejtat e autorit
1846 Makina rotative cilindrike e shtypit
1846 Del “The Economist”
1849 Berlini e Frankfurti lidhen me telegraf
1850 Ligji i Parë i bibliotekave në Britani
1850 Kabllo e parë nënujore ndërmjet Britanisë e Francës
1857 Kabllo e parë transatlantike
1861-1865 Lufta civile amerikane
1864 Maksveli paraqet teorinë e valëve elektromagnetike
1870 Ligji i parë për arsimin në Britani
1877 Fotografia në pllakën e tharë
1877 Fonografi i Edisonit
1878 Traktati i Shën Stefanit
1878 Formohet Lidhja e Prizrenit
1878 Biseda e parë telefonike në Nju Hejven
1878 Kongresi i Berlinit
1879 Tramvaji elektrik i Simensit në Berlin
1880 Herci përshkruan radiovalët
1883 Joseph Pulitzer mori gazetën “New York World”
1886 Automobili i Daimlerit në katër rrota
1888 Financial Times

1889 Kamera e Edisonit për fotografitë lëvizëse
1890 Trenat e parë nëntokësor në Londër
1892 Puliceri blen gazetën The World.
1895 Zbulimi i rrezeve Rentgen
1896 Lojërat Olimpike në Athinë
1896 Markoni në Londër me radioaparate
1896 Lordi Northcliffe themeloi Daily Mail në Londër
1899 Incizimi magnetoskopik i zërit
1902 Josef Puliceri i ofroi Universitetit të Kolumbisë 2
milionë dollarë për të themeluar shkollën e gazetarisë
1903 Vëllezërit Rajt fluturuan me aeroplan me karburant
1904 Filluan punimet në kanalin e Panamasë
1904 Dejli Mirror
1904 Metroja e parë në Nju Jork
1905 Autobusët e parë me motorë në Londër
1909 U themelua Shoqata e Gazetarëve Profesionalistë
në SHBA
1911 Studioja e parë në Holivud
1912 Ligji i parë për radion në SHBA
1912 Titaniku fundoset
1912 Lufta e Parë Ballkanike
1913 Lufta e Dytë Ballkanike
1912 Lokomotiva e parë dizel në Gjermani
1914-1918 Lufta e Parë Botërore
1923 Biseda e parë transatlantike me anën e radios
1925 Njujorker
1925 Tubimi i parë ndërkombëtar i unionit radiodifuziv
(Internacional Broadcasting Union)
1927 British Broadcasting Corpoartion (BBC)
1928 Sajohet Miki Mausi

1929 Vëllëzërit Verner paralajmërojnë filmat bardh e zi
1930 Pjesa e parë televizive (sistemi Berd)
1932 Ruzvelti fiton zgjedhjet presidenciale
1933 Hitleri zgjidhet kancelar
1933 Themelohet Instituti britanik i Filmit
1934 Nënshkruhet marrëveshja e parë ndërkombëtare e
frekuencave
1935 Radari
1936 Revista Lajf (Life)
1936 Hapet televizioni BBC
1936 Lojërat Olimpike në Berlin
1939-1945 Lufta e Dytë Botërore
1946 Sërish aktivizohet transmetimi televiziv në Londër
1947 Komisioni Mbretëror i Shtypit në Londër
1948 Klod Shenon boton teorinë e informacionit
1950 Themelohet Unioni radiodifuziv evropian
1950 Plani për ndarjen e frekuencave në Kopenhagë
1950 Sistemet e para kabllore
1952 Llogaritarët (Kompjuterët) e parë IBM
1952 Tramvaji i fundit në Londër
1952 Press Council themelohet në Britani
1954- 1975 Lufta e Vietnamit
1955 Fundi i kontrollit të luftës mbi shtypin
1955 Programi i parë televiziv komercial në Britani
1955 Fillimet e muzikës rok
1955 Centrali i parë telefonik ndërurban në Britani (Bristol)
1956 Vendoset kabllo e parë telefonike transatlantike
1958 Fitimi nga reklamat në TV tejkalon ato të shtypit
1959 Manchester Guardian bëhet Guardian, shtypet në Londër
1961 Shtojca me ngjyra e Sandej tajmsit

1963 Vrasja e Xhon Kenedit
1964 Lojërat Olimpike në Tokio
1965 Xhirimet e para të ngadalësuara në TV amerikane
1965 Ndalimi i reklamimit të duhanit në TV britanike
1966 Transmetimi televiziv i Kupës botërore në futboll
(400.000 shikues)
1968 Protesta studentore nëpër Evropë
1969 Nil Armstrongu zbret në hënë
1969 BBC dhe ITV transmetojnë program të rregullt me ngjyra
1969 Rupert Mardoku blen San
1971 Lansohen mikroprocesorët
1971 Radioja e parë e pavarur lokale në Britani
1972 Zhvillohet e-mail në kuadër të ARPA
1972 Shiten video-rekorderët shtëpiakë
1973 Britania i bashkohet Bashkimit Evropian
1975 Themelohet korporata Apple
1977 Telefoni i parë mobil
1978 Apple II kompjuteri personal
1979 Fillon komercializimi i internetit
1981 Mardoku blen Tajmsin
1982 (USA Today) SHBA sot
1986 Katastrofa e Çernobilit
1986 Mikrosofti shndërrohet në kompani publike
1989 Rënia e Murit të Berlinit
1989 Sheshi Tien An Men
1989 Rënia e Çausheskut
1989 Unioni Evropian: direktiva për televizion pa kufizime
1990 Perandoria e Berluskonit rritet në Itali
1991 Lufta e Gjirit
1994 Trupat ruse hynë në Çeçeni

1996 Ligji britanik i radiodifuzionit
1996 Hapja e Tv Al Xhazira
1998 Ligji evropian për të drejtat e njeriut
1999 Çlirimi i Kosovës nga sundimi serb
2000 Viti i mileniumit
2001 Bashkimi i Foksit dhe Diznit
2001 Sulmi terrorist në Nju Jork
2003 Lufta në Irak
2003 Forumi Botëror për mediet elektronike
2008 pavarësia e Kosovës
Për autorin
Milazim Krasniqi
Ligjërues universitar dhe Profesor i Asocuar i
Gazetarisë në Universitetin e Prishtinës. Milazim
Krasniqi udhëheq Departamentin e Gazetarisë në
Fakultetin e Filologjisë, aty ku në vitin 2004 ka fituar
titullin e doktorit të shkencave filologjike. Themelues i
Institutit të Medias, redaktori i parë i zhurnalit Media, ai
ka shërbyer edhe si anëtar i Këshillit Drejtues të
Universitetit të Prishtinës.
Një ndër themeluesit e Lidhjes Demokratike të
Kosovës, këshilltar i afërt i presidentit të ndjerë Ibrahim
Rugova, Krasniqi është një ligjërues, poet, dramaturg,
publicist dhe komentues politik. Për mbi dhjetë vite ai
ka shërbyer si sekretar i Asociacionit të Shkrimtarëve të
Kosovës, ka qenë anëtar i Bordit të Radio Televizionit të
Kosovës për tetë vite, kryeredaktor i revistës “Fjala” dhe
“Interesi Nacional”, redaktor përgjegjës i gazetës ditore
“Bota Sot”, dhe kolumnist i rregullt i gazetave dhe
revistave të ndryshme. Disa vite ka qenë edhe
bashkëpunëtor i rregullt i Radio Evropa e Lirë,
emisionet në gjuhën shqipe.
Disa nga afër 30 librat e tij që përfshijnë poezi,
romane, drama dhe studime janë: Letërsia dhe besimet
fetare, Soneti në poezinë shqipe, Islami i keqkuptuar dhe
fatkeqësia botërore, Fotografitë e kujtimeve, Fijet e shpirtit,
Rulet rus për Ali Pashën, Monedha e Gentit, Një Antigonë e
re, Nacionalizmi shqiptar, E kujt është kjo kulturë. Ai është
autor edhe i tekstit universitar Hyrje në Gazetari dhe
mentor i shumë studentëve të nivelit Master. Ka një

numër të punimeve akademike të botuara nëpër
zhurnalë të shumtë vendorë dhe ndërkombëtarë
përfshirë: Media dhe Seminari - Universiteti i Prishtinës,
Sarajevske Sveske - Sarajevë, Zhurnali Shkencor Vizione
- Shkup, Vjetari i Akademisë së Shkencave dhe Arteve
të Kosovës, etj. Ai ka prezantuar kumtesa në sesione të
ndryshme shkencore të organizuara nga Universiteti
Sakarya – Turqi, Universiteti UFO – Tiranë, në
Seminarin Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe
Kulturën Shqiptare – Prishtinë, etj.
Krasniqi është intervistuar apo cituar nga BBC, CNN,
Zëri i Amerikës, Evropa e Lirë, Radio Televizioni i
Kosovës, RTV 21, RTSH, TV Klan, Epoka e Re, Kosova
Sot si dhe nga mediume të tjera rajonale, të shkruara
dhe elektronike. Si komentues politik ai ka qenë i ftuar
shumë herë në programe dhe debate televizive. Ai jeton
në Prishtinë me të shoqen Edibe Krasniqin, me të cilën
ka tre fëmijë.
Vepra e deritashme letrare, shkencore dhe publicistike

POEZI
Imazhi gri 1982 Rilindja Prishtinë Poezi
Pirg vegimi 1985, Rilindja, Prishtinë Poezi
Qeshje sardonike 1987, Rilindja, Prishtinë Poezi
Formula e Katonit 1990, Rilindja, Prishtinë Poezi
Kurs për pantomimë 1994, Rilindja, Prishtinë Poezi
Dalja e atdheut edhe nga ëndrrat 1996 Rilindja, Prishtinë Poezi
Dritë në kujtime 2008, Arbëria, Tiranë Poezi
Rigjetja e vetes 2013 Arbëria, Tiranë Poezi
PROZA
Fotografitë e kujtimeve 2002, Logos A, Shkup Roman
Fijet e shpirtit 1998, Dadania, Prishtinë Roman
DRAMA/KOMEDIA
Mos më merrni në qafë 1990, Rilindja, Prishtinë Komedi
Zbulimi 1990, Rilindja, Prishtinë Komedi
Punë Sizifi 1990, Rilindja, Prishtinë Komedi
Kush i bie Fellit 1997 SHSHK, Prishtinë Komedi
Bryma e vdekjes 2001, Prishtinë Drama
Liria po vjen 2007 Prishtinë Drama
Kosovë në ndërgjegje 2001 Prishtinë Drama
Monedha e Gentit 2003, Prishtinë Dramë
Rulet rus për Ali Pashën 2004 Drama
Një Antigonë e re 2004 Prishtinë Drama
Kësulkuqja e shekujve 2004 Prishtinë Drama
Kur lindi partia 1995 SHKSK Prishtinë Komedi
Këmba e Titos nuk shkel më në Kosovë 1996 Prishtinë Komedi
PUBLICISTIKA
Horrat në krye të detyrës 1998 Kosovarja Publicistikë
Kosova pas 22 janarit 1998 2000, Dardania Publicistikë
Meditime islame 2005 Furkan, Shkup Publicistikë
Islami i keqkuptuar dhe fatkeqësia 2007, Prishtinë Publicistikë
botërore
Në çfarë Kosove do të jetojmë 2008, Zëri Publicistikë
Ankthi i vjetër në shekullin e ri 2011, Zëri Ynë Prishtinë Publicistikë
(Presionet e Serbisë ndaj Kosovës pas
vitit 1999)
STUDIME
Soneti në poezinë shqipe 2005, PEN, Prishtinë Studim
monografik
Dhuna dhe qytetërimi perëndimor: 2006, Logos A Shkup Studim
Islami si fillim i historisë
Letërsia dhe besimet fetare 2010 Logos A Studim
monografik
Nacionalizmi shqiptar 2014. Logos A Studim
monografik
E kujt është kjo kulturë 2015, Logos A Studime kulturore
dhe mediale
Hyrje në gazetari 2008 Libër universitar
Shënime
Izagoria – e drejta e çdo qytetari helen që të shprehet lirisht
në publik mendimet e veta. Meqë kjo zhvillohej në një vend
publik (në Agora), ky mund të konsiderohet si medium
nëpërmjet të cilit transmetoheshin informata dhe opinione në
publikun e gjerë.
Romanizimi – proces i integrimit dhe i asimilimit të
popujve të sunduar nga Perandoria Romake. Procesi shoqërohej
me dhënien e statusit të qytetarit të Romës (civitas.) Kjo
nënkuptonte që qytetarët romak të mbanin gjuhën latine si
gjuhë të parë dhe kulturën romake si kulturën e tyre primare.
Meqë një numër i madh i të rinjve të popujve të sunduar
inkuadroheshin edhe në radhët e ushtrisë romake, që u
mundësonte përfitime dhe përparime në karrierë, kjo e
përshpejtonte asimilimin e tyre të plote në romake.
Pseudo Skymni – meqë nuk dihet autori i vërtetë, është
emërtuar si "Skymni i Rremë"
Acta diurna populi Romani – u publikua në vitin 59
p.e.r. dhe llogaritet si mediumi i parë i komunikimit masiv.
Në Forumin Roman, në formë të pllakave të argjilës,
publikoheshin shpalljet e senatit dhe të mbretit.
Periodizimi i periudhave të hershme sipas Muzafer
Korkutit, i cili pohon se ky periodizim ka pranueshmëri të gjerë
ndër dijetarë, është si vijon: Neoliti i mesëm, fundi i Mijëvjeçarit
të IV p.e.re, Neoliti i vonë 2800-2700 p.e.re, Eneliti 2600- 21000
p.e.re, Periudha e bronzit të hershem 2100-1800 (1700) p.e.re,
Periudha e bronzit to mesëm, 1800 (1700) – 1500 p.e.re, Periudha
e bronzit të vonë 1500 – 1200 p.e.re, Periudha e parë e hekurit
shekujt XII-V p.e.re dhe ndahet në dy faza: faza e parë shek. XII-
IX dhe e dytë shek. VIII-V.
Indeksi
Anicit, 49, 55
Anselmo Lorekio, 117
A
Antia, 49
Abdyl Frashëri, 113 anzhuine, 216
Abdylhamiti II, 96 Anzhuine, 87
Abdylmexhiti I, 96 Anzhuinët, 77
Adem Demaçi, 151 Apenin, 203, 207
Adrias, 24 Apiani, 23
Adriatik, 24, 27, 44, 45, 77, 134, Apianit, 23
140, 200 Apleve, 24
Adriatiku juglindor, 206 Apolloni, 47
Afërimi, 140 Apollonia, 25
Afrikë, 37 arabët, 103
Agroni, 41, 47, 48 arbanasëve, 13
Ajdini, 92 Arbanasit, 73
alban, 196, 199, 200, 214, 215, 216, Arbanenses, 215
218 Arbanitai, 214, 215
Albanenses, 215 arbën, 189, 192, 194, 195, 196, 198,
Albanese, 117, 221 200, 202, 204, 208, 218
albanëve, 65 arbër, 33, 69, 73, 74, 79, 189, 196,
Albanezul, 119, 221 202, 204, 205, 207, 208, 209, 213,
Albania, 6, 117, 118, 119, 121, 123, 214, 216, 217
140, 189, 217, 221, 224 ARBËR, 6, 77
Albanoi, 199, 214, 215 Arbëreshët e Italisë, 201
Albanopolis, 25, 199, 214 Arbëria Venedike, 171, 189, 197,
Aleanca Ballkanike, 134 202, 203, 205, 206, 218, 220
Aleksandria, 23 Arbërisë, 77, 197, 206, 209, 211
Aleksandrit të Madh, 27 arbërit, 12, 206, 207, 211
Alfonsi V, 203 arbërore, 67, 72
Alojz Benaci, 43 arbërve, 13, 68, 69, 73, 77, 93, 197,
Alpe, 56 203, 211, 215
Alpeve, 213 arbre, 70, 71, 190
Amazonë, 37 arbrit, 67, 71, 73, 77, 94
Anastas Byku, 116 Aristoteli, 5, 46, 47
Anastas Kullurioti, 116 arkitektëve, 67, 182
Ande, 37 arvanitasve, 116
Androniku III Paleologu, 67 Asa Brigs, 168
Anës, 67 asociacionet vendëse të
Anglia, 102, 134 gazetarëve, 163
Athinën, 32 Besa, 119, 120, 221

Athinës, 36 Besa Shqiptare, 122
Augusti, 40 Beteja e Kosovës, 78, 94
Aul Postumit, 48 Beteja e Kosovës (1389), 197
Austria, 102, 103, 130 Betejën e Maricës, 77
Austro-Hungaria, 102, 122, 123, Bilexhik, 91
130, 134, 169 Bizant, 5, 59, 61, 63, 66, 67
avarëve, 66 Bizanti, 60, 65, 72, 91
Avlona, 24 bizantin, 11, 12, 59, 60, 61, 64, 67,
68, 74, 92, 215
BIZANTIN, 5, 59
B bizantine, 5, 11, 12, 23, 60, 66, 69,
babilonasit, 33, 34 73, 92, 102, 216
Bajram Curri, 137 Bizantine, 87
Bajrami, 144, 145, 146 bizantinë, 72
Bajronit, 15 bizantinizmi, 72
Ballkan, 31, 56, 75, 94, 124, 170, Bizantit, 10, 59, 60, 61, 63, 64, 66,
207, 213, 214 67, 77, 168, 215, 219
ballkanase, 56, 212 bizantonëve, 93
Ballkani, 108 Bogdani, 73, 101, 207, 208
Ballkanik, 56, 94 boshnjakët, 111
Ballkanit, 23, 93, 102, 108 Bosnjë e Hercegovina, 94
Ballsha II, 93, 204, 205 Bosnjë e Hercegovinë, 159
Ballshajve, 77, 93, 169, 205, 218, Boston, 119, 140, 221
219 Bota, 140, 222, 223, 233
Balsha II, 205 Bota e re, 140, 149, 153, 223
Bardhi, 101 Bota Sot, 152, 181
Bardhylit, 41 Bozbora, 100
Bartl, 30, 36, 57, 59, 71, 73, 168, Bozhidari, 73
212, 213, 215, 218, 219 Britania e Madhe, 162
Bartli, 36, 71, 73, 214 Brokardi, 35
Bartlit, 215 Bruksel, 117, 122, 177, 224
Bashkimi Evropian, 183, 184, 231 Budi, 101, 207, 208
Bashkimi i kombit, 120, 222 Bujku, 149, 152
BAT, 149 Bukuresht, 119, 132, 140, 224
Belgjika, 119 bullgar, 12, 60, 61, 65, 74, 75, 108,
Beograd, 119, 152, 167, 168, 170, 215
219, 221 bullgare, 11, 12, 23, 60, 75, 102,
Berat, 100, 101 134, 216
Bernard Kushner, 167 Bullgare, 87
bullgarë, 75 Dita, 167, 176

bullgarëve, 93, 109 Dituria, 110, 117, 119, 168, 169,
Bullgari, 117, 119, 120, 221, 222, 170, 171, 219, 220, 221, 224
223 Drava, 32
Bullgaria, 94, 108 Drazha Mihajlloviqi, 7, 144
Bullis, 25 Drita, 110, 117, 118, 119, 120, 121,
Buzuku, 207, 208 219, 221, 222, 223, 224
Bylisi, 25 Dukagjini, 83, 145, 146, 223
Durrës, 26, 77, 120, 134, 135, 140,
222
C
Durrësi, 24, 62, 204
Çabej, 30, 169, 195, 196, 209, 218, Durrësin, 77, 135
219 Durrësit, 77, 93, 199, 224
Çabejt, 30, 194, 214 Dushani, 69, 71
Çajlld Haroldi, 15 Dushanit, 70, 73, 77
Car Dushanit, 13, 69, 78
Çkumbi, 120, 222 E
Cqipëria, 119, 222
Edgar Moreni, 179
Edreneja, 94
D
Egjipt, 114, 117, 119, 120, 132, 221,
Dalmacisë, 24, 56 222
Danubi, 32, 66 egjiptasit, 33
dardanët, 208 Elaborati, 145
Dardanët, 80 Elbasan, 100, 120, 222
Delminioni, 25 Elena Kocaqi Levanti, 130, 131
Delminiumi, 25 Eleuzinë, 36
Demetri, 47 Eleuzinës, 36
Demosteni, 27 Enver Maloku, 152
Demostenit, 27 Epidamn, 26
Detin Adriatik, 24 Epidamni, 27
Detin e Zi, 56, 92 Epidaurusi, 24
Dibra, 199 Epirit, 50, 55, 93, 170, 209
Dicey, 183 epirot, 33, 192
Dielli, 119, 120, 139, 221 epirotas, 69, 73, 202, 203, 206, 211
Dimitrije Tucoviqi, 7, 137, 138 epirote, 55, 70, 71, 72, 203, 207, 210
Diokleciani, 58 epirotë, 79, 189, 194, 195, 196, 199,
Dita Ndërkombëtare e Lirisë së 202, 203, 208, 209, 216, 218
Shtypit, 186 epirotët, 12, 67, 71, 73, 211
Ditërërfejsi, 119, 221 epirotëve, 68, 197
Eqrem Çabej, 29, 80, 194, 195, 199, G

207, 208, 218
Esat Pashë Toptani, 135 Gain, 48
EULEX, 159 Galeri, 58
Evropa, 98, 113, 233, 234 Gazeta e pionierëve, 149
Evropa Veriore, 117 Gazeta Shqiptare, 153
Evropë, 14, 96, 231 gazetaria shqiptare, 113, 152, 153
Evropës, 15, 47, 66, 67, 94, 217 Gent, 48, 49
Evropës Perëndimore, 67 Gentin, 49
evropian, 15, 33, 67, 74, 93, 94, Gentit, 41, 48, 55, 233, 235
135, 230, 232 Gjenevë, 119
evropiane, 18, 23, 94, 97, 98, 108, gjenocidi serb, 137
114, 168, 183, 189 Gjergj Strazimiri, 204, 205
Express, 181 Gjergj Topia, 204, 205
gjermanë, 147
Gjermania, 134
F Gjon Buzuku, 101
Faik Konica, 117, 118, 119, 121, Gjon Kantakuzeni, 92
122, 221, 224 Gjon Kantakuzenit, 67
Fan Noli, 168, 191, 217, 220, 224 Gjon Kastrioti, 213
fenikasëve, 33 Gjonit, 73
fenikasit, 29, 33 Gjylhanesë, 96, 228
fenikasve, 34 Gjyzepe Gelqiqi, 204, 205
Fiamuri Arbnit, 119, 221 Gnej Fulvit, 48
Filip Bareli, 204 Grabos, 41
Filipi, 27 Graçanica, 151
Filipit, 27, 47 grek, 36, 37, 64, 80, 116
Fitoret e para të shqiptarëve greke, 29, 32, 35, 72, 75, 103, 137,
(1444-1447), 198 224, 227
Fitoret e shteti shqiptar kundër grekë, 23, 43, 75
sulltan Fatihut, 198 grekët, 13, 33, 34, 37, 138
Fjala, 10, 14, 35, 57, 74, 81, 98, 115, grekëve, 34, 75, 109
143, 148, 149, 151, 181, 194, 197, Greqi, 31, 35, 71, 72, 94, 116, 117,
233 118, 119, 131, 134, 136, 137, 227
Forumi, 150, 232 greqishten, 13, 216
Framingham, 140 greqishtja, 210
Franca, 102, 134, 137 Gucia, 110
Guilelmus Adae, 35
Gutenbergu, 98
H ilir, 12, 27, 28, 29, 33, 37, 40, 41, 44,
49, 50, 60, 63, 65, 215
Habsburgët, 75 ilire, 5, 9, 10, 12, 25, 27, 28, 34, 39,
Hamit Boriqi, 116, 117, 123, 168 41, 42, 43, 44, 47, 49, 50, 51, 54,
Hasan Prishtina, 133, 137 55, 57, 58, 60, 61, 65, 66, 69, 71,
Haxhi Qamili, 136 79, 169, 200, 213
helen, 23, 236 ILIRE, 5, 21
helene, 26, 28, 84, 86 ilirë, 9, 17, 23, 25, 26, 39, 40, 50, 52,
helenë, 26 53, 55, 58, 62, 63, 64, 66, 79, 81,
helenët, 24, 26, 27, 29, 48 87, 213, 214, 215
Helenët, 23 ilirët, 5, 9, 10, 12, 15, 18, 24, 26, 27,
helenët antikë, 26 29, 33, 34, 38, 39, 41, 42, 44, 45,
helenëve, 26, 29 46, 47, 49, 51, 52, 53, 56, 57, 59,
helenistik, 41 60, 61, 63, 66, 79, 199, 200, 212,
Helenizim, 87 213
Helenizmit, 63 Ilirët, 16, 24, 27, 31, 32, 37, 40, 45,
heretikët, 62 46, 49, 51, 56, 60, 81, 169, 199,
Herodoti, 33, 34 212
Herodotit, 41 ILIRËT, 5, 59
Hipodromi, 5, 60, 61, 63 ilirët e Jugut, 42
Histori e shkurtër e Shqipërisë ilirëve, 9, 10, 11, 13, 15, 16, 24, 25,
dhe e popullit shqiptar, 169, 27, 28, 32, 35, 36, 37, 38, 42, 43,
199, 200, 218, 219 44, 45, 46, 47, 48, 50, 53, 55, 56,
Historia e popullit shqiptar, 198 57, 59, 65, 69, 79, 197, 212, 213
hititët, 33 Ilirëve, 49
homerike, 32 Iliri, 24, 39, 43, 47, 52
Hoxha Hasan Tahsini, 109, 114, Iliria, 5, 12, 23, 24, 27, 39, 40, 43,
115 45, 46, 48, 49, 81, 169
Hoxhë Kadri Prishtina, 137 ILIRIA, 5, 39
Hrebellanoviqi, 78 Iliria antike, 23
Hylli i Dritës, 139 Iliria veriore, 12
Ilirinë, 41, 50
I Ilirinë e Veriut, 50
Ilirisë, 5, 10, 15, 23, 39, 41, 42, 44,
I foni tis Alvanias, 116, 119 46, 47, 48, 49, 50, 55, 139
Ibrahim Rugova, 154, 233 Ilirisë antike, 15, 23
ICO, 159 Ilirisë së Jugut, 42, 50, 55
Idealisti, 140 Ilirisë së Veriut, 10
Iliada, 28 ilirishte, 25
ilirishtes, 34, 56
iliro-shqiptare, 25 Jugosllavi, 7, 58, 125, 141, 145,

Illyris, 24 146, 147
Imigranti, 140 Jugosllavisë, 31, 56, 212
Indipendenca, 140 Justiniani, 62
Informatori, 152 Justinianit, 63
Invazioni i turqve dhe rezistenca Justinit, 41
shqiptare (1388-1443), 197
Islam, 12, 76, 99, 190, 210
K
Islami, 92, 210, 217, 235
Ismail Qemali, 135 Kajro, 119, 221, 222
Isokrati, 27 Kalendari Kombiar, 138
Ister, 23 Kandili i kuq, 140
Istrinë, 24 Kantakuzenit, 67, 92, 93
Istrisë, 24, 56 kaonët, 23
Itali, 74, 117, 118, 119, 231 Karavantin, 49
Italia, 134, 136, 200 Karl Poper, 166, 168, 191, 193, 217
italiane, 74, 136, 224 Karl Topia, 77, 93
italianë, 147 Këshilli i Sigurimit, 177
Italinë, 74 KFOR, 159, 178, 180
Ivan V Paleologun, 67 Kishës Serbe, 69, 75
Ivani XIV, 67 Klitit, 41
izagoria, 26, 84, 86 Kofi Anan, 167
Koha, 120, 139, 140, 150, 170, 171,
J 213, 218, 219, 220, 222
Koha Ditore, 153, 181
Jani Vreto, 109, 114 Koha e re, 140
Janina, 100, 101 Komisioni i Pavarur i Mediave,
Jenkins, 72 161
Jeronim de Rada, 117 Konferenca e Londrës, 134, 135,
Jeronim De Rada, 118, 221 146
Jerusalem, 66 Kongresi i Berlinit, 104, 107, 108,
Jeta e re, 148 111, 228
Jezu Kriscit, 119, 222 Kongresi i Manastirit, 110, 120,
Joanit V, Matheu, 93 221, 224
Jon, 24, 134 Konstancë, 120, 222
Jonit, 27 Konstanci, 58
Jorge Livraga, 35 Konstandinit të Madh, 58
jugosllav, 147, 149, 150, 157 Korça, 120, 137, 222
jugosllavë, 147 Korçë, 119, 140, 221, 224
Korkuti, 29
Korkutit, 29, 236 L

Korporata Elektroenergjetike e
Kosovës, 161 L’Abanese d’Italia, 118, 221
Kosova, 14, 108, 123, 143, 144, 146, L’Albanie, 119
148, 170, 171, 177, 179, 213, 218, L’independence albanaise, 140
219, 220, 225, 234, 235 La bandiera dell’ Albania, 119
Kosova Sot, 153 La nazione Albanese, 119
KOSOVAR, 7, 175 Lahut’ e malcis, 120, 222
Kosovarja, 148, 149, 151, 235 lashtoballkanike, 217
Kosovën, 7, 68, 71, 78, 94, 136, 146, latine, 28, 35, 56, 69, 70, 71, 74,
151, 153, 177, 179 212, 215, 236
Kosovës, 58, 73, 75, 124, 134, 137, latinëve, 35
143, 146, 149, 151, 154, 157, 158, LDK, 152, 154
159, 160, 162, 167, 175, 176, 178, Leoni II, 64
181, 184, 208, 219, 225, 232, 233, Leshi, 199
234, 235 Leskovci, 104
Kostandinopoja, 94 Leuk Koronganin, 48
Kostandinopojë, 59, 61, 62, 65, 66 Lezha, 25, 204
Kotini, 33, 169 Liban, 114
Koto Hoxhi, 109, 114 Liburisë, 24
KPM, 180, 183 Lidhja Demokratike të Kosovës,
Kraleviq Marku, 78 152
Krasniqi, 19, 70, 74, 154, 169, 233, Lidhja e Dytë e Prizrenit, 148
234 Lidhja e Lezhës, 203
Krimeja, 102 Lidhja e Prizrenit, 6, 97, 107, 109,
Kristo Frashëri, 202, 208, 209, 215, 110, 111, 112, 119, 123, 139, 221,
218 228
Kroacia, 94 LIDHJA E PRIZRENIT, 6, 107
Kroacisë, 31 Lidhja shqiptare, 140
kroatët, 111 Ligji për Radiotelevizionin Publik
Krujë, 77, 206 të Kosovës, 161
Krushevci, 78, 104 Lindja e marrëdhënieve feudale
Kumanova, 134 në Shqipëri, 197
Kushtetuta e Kosovës, 177, 182, Liria, 120, 148, 222, 235
183, 184 Liria e Shqiprisë, 120
Kuvendi i Kosovës, 160, 161, 168 Lissosi, 25
Kyprilli, 147 Livit, 5, 47
Ljubiq, 205
llatinishtenë, 216
Llazar Hrebellanoviq, 78
Lufta e Parë Ballkanike, 104, 138 mbretëria serbe-kroate-sllovene,

Lufta e Parë Botërore, 136, 138, 147
139, 143, 224, 229 Mbretëria Serbo-Kroate-Sllovene,
Luftën e Trojës, 29 143, 144
Luftëtari i drejtësisë, 140 Mbretëria SKS, 125
Lumina, 118, 221 Mbretërinë e Arbërisë Anzhuine,
lunkesëtve ilirë, 208 77
Mbrojtja Kombëtare e Kosovës,
137
M
McLuhan, 54, 82, 99, 170
Maksimilani, 58 Metohia, 208
malazezve, 109, 146 Mid’hat Frashëri, 110
Malësia e Gjakovës, 83 Mihael Ataleasi, 215
Malësia e Madhe, 83 Mihael Ataleates, 214, 215
Mali i Zi, 94, 107, 108, 131, 134, Mihal Grameno, 120, 222
136 Mihal Qosja, 92
Malit të Zi, 31, 75, 131, 136, 146, Millosheviqi, 167, 179
223 Milton Fridman, 183
Malkolm, 31, 56, 170, 213, 218, 219 Mishkini, 52
Malkolmi, 31, 56, 212 Mitrovica, 209
Manastir, 120, 222, 224 Moldavia, 94
Mantrani, 75, 92, 96, 219 Monunit, 41
Maqasusets, 140 Moresë, 72
maqedonas, 33, 79, 189, 196 Mprojtja shqipëtare, 140
Maqedonasit e Epirit, 24 Muzafer Korkuti, 28
maqedonëve, 24 Mytilit, 41
Maqedonëve, 49 Myzinë e Sipërme, 24
Maqedonia, 108
Maqedoninë, 23, 71, 78, 94 N
Maqedonisë, 24, 47, 49, 146, 208
Marinus Barletiusi, 203 Naim Frashëri, 109
Mark Marku, 116, 117, 123, 168 Napoli, 94, 203, 206
Mark Pora, 168 NATO, 179
Marti Ahtisarit, 68, 177, 182 Naum Veqilharxhi, 103
Mati, 56, 212 Nemanjide, 77
Matit, 56, 58, 212, 214, 215 Nezim Frakulla, 208
Mbishkodra, 83 Nikolla Jorga, 199, 200, 218
Mbretëria Anzhuine, 77 Nikolla Naço, 121
Mbretëria e Aragonës, 94 Nishi, 104
Nju Jork, 140, 227, 229, 232
Noel Malcolmi, 31 Panonisë, 24, 32, 56

Panonisë së Sipërme, 24
Panonitë, 24
O Panorama, 151
Oda, 6, 84 Papa Kristo Negovani, 103
Oda shqiptare, 84, 85 Paqja, 140
Ogyst Baji, 61, 62 Pashko Vasa, 97, 109, 113, 114
Ohër, 60 Patriarkatin Serb të Pejës, 75
Ohrit, 75 Paul Emili, 12, 43, 49, 55
OKB, 157, 158, 167, 177 Peleponez, 78
Oliver Jens Shmiti, 206 pellazg , 33, 34
Onufri, 101, 168 pellazgjishtes, 34
Orhani, 92 pellazgo-ilire, 34
Orsinini, 202 Pellazgos, 116, 118
Ortodokse, 66, 177, 224 Perandoria Bizantine, 6, 58, 62, 63,
OSBE, 157, 159, 167, 175, 176, 180, 67, 91, 170, 220
184, 225 Perandoria Osmane, 10, 75, 91, 94,
osman, 6, 12, 36, 74, 86, 89, 91, 92, 95, 96, 98, 100, 101, 102, 104,
94, 95, 98, 99, 101, 129, 139, 171, 107, 108, 109, 113, 114, 115, 130,
190, 204, 207, 209, 210, 220 131, 134, 170, 219
osmane, 73, 77, 87, 97, 99, 123, Perandoria Romake, 10, 28, 40, 58,
130, 168, 171, 206, 216, 219, 220 59, 60, 236
Osmane, 11, 87, 99, 100, 101, 102, Perëndimi, 96
103, 109, 114, 115, 169 Perikleut, 36
Osmanët, 77 Përlindja, 135, 139, 140
osmanëve, 61, 67, 73, 91, 92, 93, Përlindja arësimore, 140
94, 104, 131, 204, 206, 207 Përparimi, 140, 148, 222
Osmanëve, 77 Perseun, 49
Osmani, 91, 92 Persisë së vjetërë, 216
Osmanizim, 87 Peshteri-Sanxhaku, 145
Otto von Bismark, 111 Peter Bartli, 30, 42, 56, 58, 59, 60,
73, 211, 213
Peter F. Sugar, 95
P Petro Nini Luarasi, 103
paionët, 24 Petro Poga, 109, 114
paionëve, 27, 46, 208 piktorëve, 67, 101
Paioni, 46 Pionieri, 148
Palelogëve, 68 Piter Berk, 168
Paleologët, 93 Pjer Loti, 96
Pallati i Rinisë, 178 Plava, 110
Pleurias, 41 Rënia e principatave shqiptare,

Pol Dymon, 96 197
Polibi, 47, 48 Reporterët pa kufij, 163
Polibit, 5, 47 Republika, 140, 205
Polienit, 41 Republika e Kosovës, 157
Polifemit, 24 Republika e Venedikut, 205
Pontit, 44 Rilindja, 95, 96, 97, 112, 116, 119,
Populli, 122 122, 148, 149, 151, 157, 167, 169,
Posta e Shqipërisë, 122 171, 175, 195, 216, 218, 219, 225,
Prevezë, 209 234, 235
priftërinjve, 67 Rilindja Kombëtare, 6, 88, 95, 96,
Prilep, 78 98, 107, 112, 114, 116, 117, 119,
princi i epirotëve, 203 123, 124, 125, 201, 209, 215
Principata e Karl Topisë, 77 Risinioni, 25
Principata e Progonit, 213 Rizoni, 25, 55, 213
Principatës së Balshajve, 77 Robert Zhillet, 167
Prishtina, 78, 148 Roma, 39, 42
Progonin, 77 romak, 5, 11, 12, 28, 37, 39, 40, 43,
Pseudo-Skymni, 5, 44, 45 44, 46, 49, 50, 51, 52, 55, 57, 58,
Ptolemeu, 24, 199 59, 60, 212, 236
Ptolemeut, 23, 199, 200 ROMAK, 5, 39
romake, 5, 11, 12, 23, 39, 42, 44, 47,
48, 51, 53, 55, 56, 57, 69, 102,
Q
200, 212, 216, 236
Qendra për Informim e Kosovës, Romake, 11, 87
152 romakë, 23, 39, 43, 48, 51, 52, 57
Qipro, 94 romakët, 12, 13, 24, 33, 37, 43, 47,
50, 51, 199
romakëve, 26, 42, 48, 57
R romako-ilire, 27, 42
Radiotelevizioni i Prishtinës, 149, romane, 66, 233
157, 167, 175, 176 Romane, 66
Radiotelevizioni publik i Romanizim, 87
Kosovës, 161, 181 Romanizimi, 11, 37, 39, 40, 41, 42,
Rankoviqi, 145, 147 51, 52, 55, 56, 57, 58, 60, 69, 79,
Rashkës, 67 211, 212, 213, 214, 215
Redaktorët, 165 romanizuan, 12, 31, 37, 56, 212
Regjinia e Arbënit, 208 Romë, 23, 39, 50, 52, 57, 226
Rene Grouset, 91 Romën, 41
Romës, 10, 39, 48, 50, 56, 57, 212, serbët, 58, 73, 94, 137, 138, 152,
236 182, 210
Romilly Jenkins, 72 serbëve, 71, 72, 78, 93, 94, 109,
Rrafshi i Dukagjinit, 208 111, 169, 182
RTK, 160, 167, 181, 182, 183 Serbi, 117, 125, 151
RTP, 149, 151, 157, 167 Serbia, 13, 94, 107, 131, 134, 135,
Rumani, 118, 119, 121, 221 136, 137, 143, 182, 225
Rumania, 94, 117 SERBIA, 7, 143
rumun, 121 Serbisë, 10, 32, 71, 108, 131, 143,
rumunë, 75 146, 167, 170, 179, 235
Rusia, 102, 103, 107, 108, 134 serbo-jugosllav, 146
serbo-kroato-slloven, 144
Shaban Polluzha, 146
S
Shafariku, 205
Sami Frashëri, 97, 109, 113, 216, Sharr, 108
219, 223 SHBA, 18, 116, 117, 120, 132, 139,
sanskritishtenë, 216 140, 221, 222, 224, 227, 229, 231
Sarajeva, 43 Shcypeniis, 119
Sava, 32 Shën Marku, 206
Savo, 24 Shkëndija, 140, 148, 149, 151, 223
Savos, 24 Shkijpërisë, 119, 221
Scodra, 25 Shkodër, 103, 119, 120, 139, 140,
Selanik, 120, 130, 132, 222 221, 222
Selia e Shenjtë, 206 Shkodra, 25, 55, 100, 134, 136, 137,
Selim Islami, 40, 41 190, 204, 205, 206
Selim Islamit, 40 Shkopi, 119, 222
Selimi, 98 Shkumbi, 120, 222
Selinë e Shenjtë, 94 Shkupi, 120, 133, 169, 216, 219,
Sent Luis, 140 222, 234, 235
serb, 7, 12, 65, 67, 68, 69, 71, 74, 77, Shkypeja e Shqypenis, 120, 222
94, 137, 146, 150, 153, 158, 176, Shoqata e Shkrimtarëve të
179, 232 Kosovës, 154
SERB, 5, 69 Shqipëria, 30, 59, 97, 108, 111, 135,
serbe, 11, 12, 13, 65, 67, 68, 69, 71, 136, 138, 139, 140, 168, 197, 212,
73, 75, 78, 102, 124, 134, 135, 216, 218, 219, 223, 224
137, 138, 145, 149, 151, 159, 177, Shqipëria e mesme, 108
178, 181, 216, 224 Shqipëria e Mesme, 199
Serbe, 75, 76, 87, 177 Shqipëria në arenën
serbë, 65, 70, 72, 73, 75, 78, 137, ndërkombëtare në vitet (1457-
138 1464), 198
Shqipëria në shek. VIII-XV, 197 shqiptarëve, 9, 10, 12, 14, 18, 25,
Shqipërinë, 56, 71, 94, 139, 212, 32, 35, 56, 58, 68, 71, 72, 74, 76,
224 83, 87, 96, 97, 98, 99, 102, 104,
Shqipërinë e Mesme, 136 107, 109, 111, 112, 113, 114, 115,
Shqipërinë Veriore, 56, 212 118, 121, 122, 129, 130, 131, 133,
Shqipërisë, 29, 30, 31, 56, 71, 113, 135, 137, 143, 144, 145, 146, 151,
118, 119, 120, 130, 131, 132, 133, 169, 177, 181, 189, 191, 192, 193,
136, 137, 143, 145, 146, 168, 169, 194, 195, 196, 198, 201, 202, 209,
170, 184, 189, 192, 199, 200, 212, 212, 217, 218, 219
216, 218, 219, 220, 221, 222, 223, Shqiptari- Arnavud, 120
224 Shteti i pavarur shqiptar në vitet
Shqipërisë së sotme, 56, 199, 212 1450- 1453), 198
shqiptar, 14, 16, 29, 30, 31, 80, 81, Siqelisë, 94, 203
82, 85, 88, 93, 95, 97, 101, 103, Skard, 24
104, 107, 108, 109, 111, 112, 113, Skender Anamali, 42
116, 117, 119, 121, 122, 124, 129, Skënderbeu, 94, 170, 171, 200, 202,
130, 131, 132, 133, 134, 135, 137, 203, 204, 206, 208, 220
138, 143, 168, 169, 170, 171, 185, Skerdilaidin, 41
189, 191, 193, 194, 195, 196, 197, sllav, 71, 77, 143
200, 202, 204, 207, 208, 209, 211, sllave, 9, 28, 71, 75, 134, 200, 213
213, 215, 216, 218, 219, 220, 221, sllavë, 57, 73
233, 235 sllavët, 13, 31, 56, 125, 212
shqiptare, 6, 10, 12, 25, 56, 58, 71, sllavëve, 66, 145, 214
72, 73, 74, 75, 77, 82, 84, 87, 97, sllavishtja, 210
99, 100, 101, 102, 107, 108, 109, Sllavizim, 87
110, 112, 113, 114, 115, 117, 121, Sllavonisë, 56
122, 123, 129, 130, 132, 133, 134, Slloboda, 148
137, 138, 139, 143, 144, 146, 151, Sllovenisë, 32
162, 170, 176, 181, 197, 211, 212, Sociologjia e shtypit, 168
217, 219, 220, 223 Sofje, 119, 120, 222
shqiptarë, 6, 17, 18, 71, 73, 74, 75, Split, 147
79, 81, 82, 83, 87, 93, 98, 101, Stadmylleri, 56, 212
102, 103, 104, 107, 117, 121, 122, Stamboll, 87, 98, 114, 116, 117,
131, 132, 133, 145, 168, 180, 192, 119, 120, 132, 140, 221, 222, 223,
219 224, 227
shqiptarët, 9, 14, 17, 33, 35, 72, 73, Stambolli, 94, 116
74, 84, 86, 87, 88, 98, 99, 103, Stefan Rus Mol, 167
104, 107, 109, 111, 113, 116, 121, Straboni, 80
124, 130, 131, 134, 143, 144, 146, Sulejmani, 92
147, 171, 189, 194, 208, 210, 220 sulltanët osmanë, 98
sulltani, 75 Ulkinioni, 25
sumere, 34 Ulqini, 25, 110, 223
sumerët, 33, 34 UNMIK, 157, 158, 159, 160, 161,
Svardos, 24 167, 176, 178, 180, 181, 184, 225
Uorçester, 140
Uroshit, 77
T
Taksimit, 87 V
Tanzimati, 11
taulantë, 27, 46 Vaso Çubrilloviqi, 7, 144, 145, 147
Telegrafi, 181 Vendosja në Shqipëri e regjimit
Televizioni KTV, 181 feudal-ushtarak otoman dhe
Televizioni Shqiptar, 152, 153 kryengritjet e para të
Teodosi, 59 shqiptarëve, 198
Teuta, 48 venedikas, 203, 204, 205, 207
Teutën, 41 venedikase, 207, 216
The Adriatic Reviev, 140 Venediku, 202, 203, 204, 205, 206
Themistokli Gërmenji, 137 Versaja, 143
Theodor, 72 Vespasianit, 51
thesprotët, 23 Vilajet Kosova, 123
Thoma Avrami, 119 Vilajeti i Kosovës, 124
thrakëve, 24 Vilhelm Vidi, 135, 136, 223, 224
Thrakinë, 23 Vjena, 99, 100, 131, 226
Tit Livi, 48, 49 Vlora, 24, 135, 136, 171, 220
Tito, 147, 235 Vojvodinës, 32
Trajanit, 40 Vuk Brankoviqi, 78
Traktati i Karllovcit, 102 Vukashini, 78
Traktati i Shën Stefanit, 107, 108,
228
X
Tropoja, 83
Trumbeta e Krujës, 120, 139, 222 Xhejms Karan, 168
Tukididi, 26 Xhek Gudi, 16, 197
Tukididit, 41 xhonturk, 129, 132
turk, 73
Turqia, 130, 136
Turqisë, 96, 130
Y
Yll’i mëngjezit, 140
U Ylli i Dritës, 122
Uatërberi, 140
Z Zef Mirdita, 42
Zëri, 119, 120, 139, 148, 149, 151,
Zabojana, 205 181, 221, 222, 223, 234, 235
Zakonikun, 69 Zëri i popullit, 120, 139, 222, 223
Zakonikut, 13, 69 Zëri i rinisë, 148
Zana, 140 zona e Rugovës, 83
Zani, 148, 223 Zvicër, 152

M. Krasniqi Ekskomunikimi Si Histori PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

M. Krasniqi Ekskomunikimi Si Histori PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

EKSKOMUNIKIMI si histori e fshehur 1

Logo e shtëpisë botuese

Për botuesin: Emri i botuesit

Të gjitha të drejtat janë të rezervuara.

PERIUDHA E SHKURTËR E PËRPJEKJEVE PËR

MEDIET SHQIPE NË SHTETIN E TRAZUAR

Shija e hidhur e një përvoje personale...................... 178

Edhe pse është një histori që shtrihet në njëzet e pesë

asimilimin dhe asgjësimin kulturor, po në disa raste

shqiptare në Perandorinë Romake dhe në Perandorinë

bizantin, bullgar, serb është histori tipike e

pasojë ruralizmin e jetës shoqërore, ekonomike e

osmanishten. Për ne, kjo është dëshmi se gjuhët janë të

mbajnë nën kontroll dhe t’ia imponojnë një kompleks

i ekskomunikuar nga pushtuesit më të fortë, nga

E keqja e madhe e kësaj prirjeje të kulturës gojore është se

efikase. Vështirëson edhe ngritjen e komunikimit në

tanë, ne e mposhtim jo vetëm inhibicionin, po edhe

* Historia e komunikimit dhe medies në Shqipëri gjatë LNÇ-së,

SHTRIRJA GJEOGRAFIKE E ILIRISË

Iliria antike shtrihej në një territor shumë të gjerë, i cili

“Helenët quajnë ilirë ata që banojnë mbi Maqedoninë dhe

Dhe kjo është gjatësia e vendit, ndërsa gjerësia prej

Ndërsa, gjeografi i famshëm aleksandrin i shekullit të

“Iliria (Illyris) kufizohet nga veriu me të dy Panonitë sipas

Pastaj Ptolemeu përmend një varg qytetesh të

Risinioni, (Rizoni) Ulkinioni, (Ulqini) Lissosi (Lezha),

A shkruan ilirët në gjuhën e vet

Pra, studimi i komunikimit dhe mediave ndër ilirë, si

“Epidamni është një nga qytetet që gjendet nga ana e

Isokrati (436-338 p.e.s.) nga ana e tij ka sjellë një

“Nuk u bë zot i pjesës më të madhe të tokave të ilirëve,

Oratori i famshëm, Demosteni, po ashtu sjellë të dhëna

“…Përsa i përket paionëve, ilirëve dhe të gjithë fqinjëve të

Këso dëshmish për kontaktet, njohjet e raportet

Iliada. Prandaj, mbetet e paqartë pse këto nuk kanë

“…një përputhje e tillë e konkluzioneve arkeologjike me ato

Sipas periodizimit të Korkutit, periudha e bronzit të

“Hipoteza gjeografike” duhet të rishikohet

Këtë enigmë nuk e ka shpjeguar deri sot asnjë teori,

pavolitshme për lindjen e literaturës më herët. Çabej ka

“Prodhimi literar i një populli nuk mund të kuptohet pa

Pra, ai ka konstatuar se këto ndërprerje me male të

“Peizazhin shqiptar e mbizotërojnë kryesisht malet”

Edhe Noel Malcolmi e përmend këtë dimension të

“Ilirët, të cilët kishin jetuar në rrafshinat bregdetare u

Sidoqoftë, kjo është një teori që ka anët e veta të

të lashtë antike, e pakta po të merret si vijë ndarëse

atipike në krahasim me popujt fqinj, veçmas me grekët.

“Pellazgët kanë qenë të parët që i morën shkronjat prej

Sipas kësaj të dhëne, rezulton se pellazgët e kanë

Në Mesjetë dalin indikacione për shkrimin e shqipes,

“megjithëse shqiptarët kanë një gjuhë krejt të ndryshme

Fatkeqësisht, as ky fond librash për të cilin flet

Hipoteza e institucioneve - me më shumë përparësi

Një nga arsyet e mungesës së shkrimeve në gjuhën e

të Greqisë antike dhe më vonë është bërë pjesë e

“Thënë më saktë, teatri grek, i cili lulëzimin e vet e pati në

Në mungesë të institucioneve shtetërore e fetare që

“Shoqëria fisnore jetonte sipas ligjeve të veta. Bashkëjetesa

Meqë organizimi fisnor është organizim parashtetëror,

primitive të cilat jetojnë në Ande, Amazonë apo Afrikë,

evokohet se cila ishte gjendja demografike, fetare,