ნინო ხმალაძე

პლატონი ერთ-ერთი უდიდესი ფილოსოფოსია (ძვ.წ 427-347) , რომელიც ბერძენი

არისტოკრატების ოჯახში დაიბადა და კარგი განათლება მიიღო. ისტორიაში ძნელად
მოიძებნება ისეთი ადამიანი, ვინც იმხელა გავლენა მოახდინა დასავლური აზრის
განვითარებაზე, რამხელაც პლატონმა. იგი სოკრატეს მოსწავლე და არისტოტელეს
მასწავლებელი იყო. მისი ნაწარმოებებიდან ყველაზე დასამახსოვრებელი და
განსხვავებულია „სახელმწიფო“ , რომელიც დიალოგების სახითაა გადმოცემული და
სადაც ყველაზე კარგად ჩანს პლატონის ფილოსოფია.

პლატონი თავის ნაწარმოებში „სახელმწიფო“, გვესაუბრება მღვიმეზე, მის არსსა და

დანიშნულებაზე. გვეუბნება, რომ წარმოვიდგინოთ ადამიანები, რომელებიც
გამოქვაბულში არიან დამწყვდეულები, მათ უკან ცეცხლია , წინ კი კედელი, მაღლა
მიდი-მოდიან ადამიანები, რომელბსაც სხვადასხვა საგნები დააქვთ და
დამწყვდეული ხალხი მხოლოდ მათ ანარეკლს ხედავს, მათ წარმოდგენა არ აქვთ
ნამდვილ რეალობაზე, ამიტომ მათთვის რეალური მხოლოდ ჩრდილები და
ჩრდილების სამყაროა. წარმოვიდგინოთ, გვეუბნება პლატონი, რომ ერთი მათგანი
გათავისუფლდა ჯაჭვებისგან და ავიდა ზემოთ ნამდვილ რეალობაში, აქ ის
დეტალებში აღწერს თუ როგორ უნდა შეაჩვიოს თვალი მზის სინათლეს: “
ლანდებისკენ უნდა მიმართოს მზერა, შემდეგ –წყლის სიღრმეში არეკლილი
ადამიანებისა თუ სხვადასხვა საგანთა გამოსახულებებისაკენ, ბოლოს კი საკუთრივ
საგნებს უნდა მიაპყროს თვალი „ (პლატონი 2014, 42) . გამოქვაბულის არსიც ამაში
მდგომარეობს, რომ ჩვენ, მთელ ჩვენს ცხოვრებას ისე ვატარებთ, როგორც
გამოქვაბულში დაბმული ადამიანები, რასაც რეალურად აღვიქვამთ ის არის ყალბი
და გვჭირდება უდიდესი ძალისხმევა, რომ დავინახოთ ნამდვილი, უხილავი, გონით
საწვდომი სამყარო, რომელიც ჭეშმარიტია.
პლატონისთვის არსებობს ორი სამყარო, ანუ სივრცეები სადაც ჩვენ ვარსებობთ.
ესენია : ხილული ანუ გრძნობადი და უხილავი, ანუ გონით საწვდომი. პლატონი
გვეუბნება , რომ წარმოვიდგინოთ წრფე, რომელსაც გავყობთ ორ არათანაბარ,
ხილულ და უხილავ მონაკვეთებათ, შემდეგ ისევ გავყოთ ორ არათანაბარ
მონაკვეთად , ხილულ სამყაროში ესენი იქნება გრძნობადი საგნები და ანარეკლები,
ხოლო გონით საწვდომში ესენი იქნება მათემატიკური ობიექტები და იდეები. ამ
ოთხი მონაკვეთიდან ყველაზე პატარა საგნის ანარეკლებს აქვს დათმობილი, რადგან
აქ ყველაზე ნაკლებადაა რეალობა, ხოლო ყველაზე დიდი მონაკვეთი დათმობილი
აქვს მათემატიკურ ობიექტებს, რადგან ისინი სრულყოფილ საგნებს უახლოვდებიან.
მისთვის ნამდვილი ანუ რეალური სამყარო არის გონით საწვდომი, რადგან თუ
გვინდა მაგალითად გავიგოთ რა არის მეგობრობა , უნდა გავიგოთ მეგობრობის იდეა,
გვინდა გავიგოთ რა არის სამართლიანობა? მაშინ უნდა გავიგოთ სამართლიანობის
იდეა, ეს კი მხოლოდ აზროვნებით მიიღწევა .

პლატონისთვის მზესა და ცეცხლის მეტაფორას განსაკუთრებული დატვირთვა აქვს.

ისინი სიკეთის იდეას გამოხატავენ, მზე იმიტომ , რომ ისაა დასაბამი და წინაპირობა
ყველაფრის, რასაც ჩვენ ვხედავთ :„ სწორედ მზე განსაზღვრავს წელიწადის დროთა
მონაცვლეობას და დროის დინებას, რომ ამ ხილულ სამყაროში მზე წარმართავს
ყველაფერს და, გარკვეული აზრით, იგივე მზეა ყოველივე იმის მიზეზიც, რაც
მღვიმეში ჩანდა „ (პლატონი 2014, 42) , ხოლო ცეცხლი იმიტომ, რომ მის გარეშე
გამოქვაბულში მყოფი ადამიანები ვერ დაინახავდნენ ვერც იმ ჩრდილებს და
სახელებს ვერ დაარქმევდნენ მას .
პლატონისთვის სიკეთის იდეა უფრო მნიშვნელოვანი და მაღლა მდგომია, ვიდრე
სამართლიანობა ან სხვა სიქველე : „ სიკეთის იდეაა ყველაზე მნიშვნელოვანი.

სამართლიანობაცა და ყველა სხვა სიქველეც სწორედ მისი წყალობითაა სასარგებლო

და ვარგისი “ (პლატონი 2014, 33 ) . იგი სიკეთეს აღიქვამს იმ მნიშვნელობით , რომ
რაღაცა რაღაცისათვის სასარგებლოა ანუ მისთვის საგნის სიკეთე მდგომარეობს მის
მიერ თავისი დანიშნულების შესრულებაში . მაგალითად სიკეთის იდეა არის მზე,
რადგან იგი წინაპირობაა ყველაფერის შემეცნებისა და არსებობის, იგი ბადებს და
ზრდის საგნებს. ეს არა მარტო მზეს ეხება, არამედ გონით საწვდომი საგნების
ჩაწვდომაც მხოლოდ სიკეთით შეიძლება : „ სიკეთის წყალობითვე ეზიარებიან ისინი
თავიანთ არსებასაც და არსებობასაც, თუმცა თვით სიკეთე არსებობა კი არ არის,
არსებობის მიღმურია, რომელსაც თავისი ღირსებით და ძალმოსილებით აღემატება
„ (პლატონი 2014, 38).

როდესაც ადამიანი გამოქვაბულიდან გამოვა, დაინახავს რეალურ სამყაროს და

რეალურ საგნებს. მიუხედავად იმისა, რომ ყველაფრის აღქმა გაუჭირდება თავიდან ,
ნელ-ნელა მაინც მიეჩვევა და შეიძენს გარკვეულ ცოდნას, რომლის გაზიარებაც
მოუნდება თავისი თანამოძმეებისთვის, რომლებიც ჯერ კიდევ ილუზიებით
ცხოვრობენ და ჩრდილები რომლებსაც ხედავენ რეალური ჰგონიათ. ამიტომ,
მღვიმიდან გამოსული ადამიანი უნდა დაბრუნდეს ისევ მღვიმეში და თავის
თანამოძმეებს აუხსნას რა არის მზე , რეალობა და ნამდვილი ცოდნა.

პავლე(სავლე) მოციქული (ჩვ.წ.აღ 8-67 ) კილიკიის ქალაქ ტურსოში დაიბადა და

რომის მოქალაქედ ითვლებოდა, იგი ისრაელიანი იყო, ბენიამინის ტომიდან. პავლე
თავდაპირველად ქრისტიანობის მოწინააღმდეგეებისა და მდევნელების რიცხვს
მიეკუთვნებოდა. იგი მხოლოდ მას შემდეგ გაქრისტიანდა, რაც ქრისტე გამოეცხადა.
პავლე ავრცელებდა ქრისტიანობას და იესოს, როგორც მესიის რწმენას, რომელიც
მოკვდა ადამიანთა ცოდვებისთვის და აღდგა მკვდრეთით.

პავლე მოციქული “რომაელთა მიმართ ეპისტოლეში” გვესაუბრება იესოს გამოჩენაზე,

მის ცხოვრებაზე, ჯვარცმასა და აღდგომაზე. იესომ გააკეთა ის, რაც იქამდე და მას
შემდეგ არავის გაუკეთებია. მისი თქმით, ღმერთი კანონმდებელია, რომლის
კანონებიც ყველამ დაარღვია გარდა იესოსი და სწორად იგია, ვინც პასუხს აგებს
ხალხის მიერ ჩადენილი ცოდვებისთვის. ცოდვებისთვის, რომელიც ადამის
დაცემისა და ურჩობის შედეგად შემოიჭრა კაცობრიობაში. „ ვინაიდან ქრისტე, როცა
ჯერ კიდევ უძლურნი ვიყავით, დროულად მოკვდა უკეთურთათვის“ ( პავლე
მოციქული 2014, 84). პავლე რომაელთა მიმართ ეპისტოლეში საუბრობს, არა
ფიზიკურ, არამედ იმ სიკვდილზე, როდესაც ადამიანი ცოდვასაა დამორჩილებული
და აქვე გვეუბნება, რომ ცოდვის შედეგია სიკვდილი და მხოლოდ ქრისტეს
მეშვეობით მიეტევება ცოდვები ადამიანებს და გამართლდებიან ისინი. მხოლოდ
მისი ღვთიური მოქმედებით დაძლევს ცოდვას და დაიწყებს ახალ სიცოცხლეს
მადლში“ ვინაიდან, როგორც ერთი კაცის ურჩობით ბევრი გახდა ცოდვილი, ასევე
ერთის მორჩილებით ბევრი გახდება მართალი“ (პავლე მოციქული 2014, 85).

ტექსტში ასევე საუბარია იმაზე, თუ რატომ არის ქრისტეს მიერ გაღებული

მსხვერპლი ყველასთვის მნიშვნელოვანი, მიუხედავად იმისა, იგი ებრაელია თუ
არაებრაელი. რწმენა ცალკე მდგომი მცნებაა. შეიძლება ადამიანს რჯულისგან
დამოუკიდებლად გაუჩნდეს იგი, მაშინ როდესაც რაღაც ისეთს ხედავს, რაც მასში
აღფრთოვანებას იწვევს. ყველა ადამიანი ცოდვილია, იქნება ესებრაელი,
არაებრაელი , წინდაცვეთლი თუ წინდაუცვეთავი „ მაშ, რა? გვაქვს განა
უპირატესობა? არავითარი, რადგან უკვე განვსაჯეთ, რომ იუდეველებიც და
ბერძნებიც ცოდვის ქვეშ არიან“ (პავე მოციქული 2014, 81) და ქრისტეს მიერ
გაღებული მსხვერპლი მნიშვნელოვანია სწორედ ამ მხრივ, რომ შეიძლება ყველა
ადამიანს გაუჩნდეს ღმერთისა და მისი იდეის არსის რწმენა განურჩევლად
წარმოშობისა და შეხედულებებისა.

„ღმერთთან არ არის მიკერძოება“ (პავლე მოციქული 2014, 79 )- ვკითხულობთ

ტექტში, და ეს ფრაზა ყველაზე კარგად გამოხატავს ებრაელებისა და არაებრაელების
თანასწორობას. ღმერთი არ არჩევს ერთმანეთისგან ადამიანებს, მათი რჯულის
მიხედვით. ღვთის სამსჯავრო ყველასთვის ერთია და ყველა თანაბრად განიკითხება
“ისინი, ვინც რჯულის გარეშე შესცოდეს, რჯულის გარეშე დაიღუპებიან. ხოლო
ისინი, ვინც რჯულით შესცოდეს, რჯულით განიკითხებიან“ (პავლე მოციქული 2014,
79). აქ ორ უკიდურესობას ვხვდებით, ან სამუდამო სამკვიდრებელს დავიმსახურებთ
თავშეკავებითმ, სულგრძელობითა და მონანიებით ან ღვთის რისხვას სხვა ადამიანის
განსჯით, სიჯიუტითა და დაუმორჩილებლობით.

ადამიანი მხოლოდ რწმენით გამართლდება და გადარჩება, ისევე როგორც აბრაამმა

ირწმუნა ღმერთი და გადარჩა „ერწმუნა აბრაამი ღმერთს და ეს სიმართლედ
ჩაეთვალა მას“(პავლე მოციქული 2014, 83). იესოს მადლიც მხოლოდ რწმენის
მეშვეობით ამოქმედდება ადამიანში და ცოდვებს მიუტევებს მას. გადარჩება
მხოლოდ ის, ვინც გაჰყვება აბრაამის რწმენის კვალს და ირწმუნებს ღმერთს, მხოლოდ
რწმენით მოვიპოვებთ მისადგომს იმ მადლთან, რომელშიც ვიქადით ღვთის
დიდებისა და იესო ქრისტეს მეშვეობით, რომლის წყალობითაც მივიღეთ ეს შერიგება
და გავმართლდით.
ნიკოლო მაკიაველი (1469-1527) იტალიელი მოაზროვნე და პოლიტიკური მოღვაწეა,
რომელიც დაიბადა ფლორენციაში,მიიღო ჰუმანიტარული განათლება და შეისწავლა
მათემატიკური საწყისები. მის კალამს არაერთი ნაწარმოები ეკუთვნის, მათგან
ყველაზე ცნობილი და პოპულარული კი „მთავარია“, სადაც განხილულია ისეთი
საკითხები, რომლებიც ძალაუფლების ხელში ჩაგდებასა და მის შენარჩუნებას ეხება,
ეს არის წიგნი, რომელმაც დიდი გავლენა მოახდინა მრავალი პოლიტიკური მოღვაწის
ჩამოყალიბებაზე.

„მთავარში“ მაკიაველი გვესაუბრება ხელმწიფეზე, მის თვისებებსა და ძალაუფლების

შენარჩუნებაზე.მისთვის ყველაზე მთავარია ხელმწიფე იყოს კეთილგონიერი, რადგან
თავი აარიდოს ყველა იმ გარემოებას, რაც მას ძალაუფლებას დააკარგვინებს. უნდა
იყოს აუცილებლად გულუხვი, მაგრამ ზომიერთად, იმიტომ, რომ თუ ხელმწიფე
ყველაფერს ერთიანად გასცემს მალე მისი სიმდიდრე ამოიწურება და მოუწევს
გადასახადების გზით მოიპოვოს სახსრები,რაც წინაპირობაა იმის,რომ შეიძულებენ
მისი მოქალაქეები და დაკარგავენ ნდობას მის მიმართ. ეს დამღუპველი იქნება
მისთვის და უკან დახევა მოუწევს „ბევრს რომ მოიმდურებს ამ თავისი სიუხვით და
ცოტას მოიმადლიერებს, თავს ვეღარ გაართმევს ვერავითარ სიძნელეს და პირველივე
განსაცდელის წინაშე სულით დაეცემა.ხოლო თუ მიხვდება ყოველივე ამას და უკან
დახევას დააპირებს, მაშინვე სიძუნწეში დასდებენ ბრალს“ (მაკიაველი,ნიკოლო
2014,150). ხელმწიფე მოქნილიც უნდა იყოს, რადგან დაანახოს ადამიანებს, რომ იგი
შემწყნარებელი, სარწმუნო და პატიოსანია, მაგრამ თუ სიტუაცია მოითხოვს ეს
თვისებები საპირისპირო თვისებებად გარდაქმნას და ადამიანებს შეუწყნარებელ და
სასტიკ მთავრად ეჩვენოს „ამიტომაც აუცილებლად ისე მოქნილი უნდა იყოს, რომ
მოხერხებულად ესადაგებოდეს ქარის ქროლვითა თუ ბედის ტრიალით ნაკარნახევ
მიმართულებას, და, როგორც ზემოთ მოგახსენეთ, არ გადაუხვიოს სიკეთის გზას, თუ
ეს შესაძლოა, მაგრამ, იმავდროულად, შეეძლოს ბოროტების გზაზე დადგომაც,თუკი
ეს აუცილებელია“ (მაკიაველი,ნიკოლო 2014, 155).

მაკიაველის ნაწარმოებში წერია, თუ რა დოზით უნდა ავლენდეს სისასტიკესა და

გულმოწყალებას ხელმწიფე. მისი აზრით ხელმწიფე აუცილებლად უნდა იყოს
სასტიკი, რადგან მისი ხალხს ეშინოდეს და ღალატი ვერავინ გაუბედოს. იგი
არაფრად უნდა აგდებდეს მის გმობას და იყოს სასტიკი იმისთვის, რომ თავიდან
აიცილოს ქვეშერმდომთა განხეთქილება.როდესაც ხელმწიფე რამდენიმე ადამიანს
დასჯის მათი აჯანყების სურვილის გამო, სხვები დაინახავენ ამას, რომ მათი ქმედება
დაუსჯელი არ დარჩება და ვეღარ გაბედავენ მისთვის შეთქმულების მოწყობას.
გულმოწყალე კი ნაკლებად უნდა იყოს მთავარი, რადგან ზედმეტი გულმოწყალების
შედეგად ხელს შეუწყობს ქვეყნის არევ-დარევას, ხალხში განხეთქილების გაჩაღებასა
და ხალხის ხოცვა-ჟლეტას,რაც დამღუპველია როგორც ხელმწიფისთვის, ასევე
ქვეყნისთვის „ვინც თავისი მეტისმეტი გულმოწყალების შედეგად ხელს უწყობს
ქვეყნის არევ-დარევას, რაც დასაბამს აძლევს ხოცვა-ჟლეტას და ძარცვა-გლეჯას, ეს კი
მთელი მოსახლეობის ნამდვილი უბედურება გახლავთ, მაშინ როდესაც მთავრის
მსჯავრი მხოლოდ ზოგიერთ კერძო პირს თუ იწირავს მსხვერპლად“
(მაკიაველი,ნიკოლო 2014,152).

მაკიაველი სვამს ასე ვთქვათ სადავო შეკითხვას: უნდა ეშინოდეთ თუ უყვარდეთ

მთავარი? ამსაკითხზე ყველა ადამიანს განსხავვებული შეხედულება აქვს, მაგრამ
მაკიაველისთვის უფრო მნიშვნელოვანია შიში, ვიდრე სიყვარული,რადგან
ადამიანები მერყევნი, ჯიუტნი და ზოგჯერ ხარბნი არიან, სანამ შენ მათთის სიკეთეს
აკეთებ და შენიდან სარგებელს ხედავენ არაფერს დაიშურებენ, ხოლო როდესაც ამის
კეთებას შეწყვეტ მაშინვე შენ წინააღმდეგ ამხედრდებიან,გიღალატებენ, საფრთხის
მოახლოებისთანავე ზურგს შეგაქცევენ“ ადამიანებიც უფრო თავხედურად იქცევიან
მის მიმართ, ვინც სიყვარულს უნერგავს მათ, ვიდრე მის მიმართ, ვისაც უფრთხიან,
ვინაიდან სიყვარული მხოლოდ მოვალეობის გრძნობაზეა დაფუძნებული, რომელიც,
კაცთა სულმოკლეობის გამო, დაუყოვნებლივ ქარწყლდება, როგორც კი მას ანგარება
დაუპირისპირდება“ (მაკიაველი,ნიკოლო 2014,152). ხოლო როდესაც ხალხს მთავრის
შიში აქვს ვერც ღალატს ბედავს და ვერც აჯანყებას,რადგან იციან,რომ მთავარი მათ
საქციელს დაუსჯელს არ დატოვებს.

მაკიაველის აზრით ხელმწიფე უნდა უფრთხოდეს ხალხის სიძულვილს, მაგრამ არა

ძუნწის სახელს,რადგან თუ მას ძუნწის სახელი ექნება, იმ შიშში აღარ იქნება, ვაითუ
ზედმეტი სიუხვით გავღატაკდეო, მაშინ აღარც ხალხის გაყვლეფა მოუწევს
გადასახადებით,რომ სახსრები მოაგროვოს „მთავარს ნაკლებად უნდა აწუხებდეს ის
გარემოება, რომ შეიძლება ძუნწის სახელი გაუვარდეს ხალხში; სამაგიეროდ
იძულებული აღარ იქნება ყვლეფდეს და ტყავს აძრობდეს თავის ქვეშევრდომთ,
ყოველთვის შესძლებს თავდაცვას, აღარ ექნება იმისი შიში, ვაითუ გავღატაკდე და
ქვეყნის ყბადასაღები გავხდეო, და აღარც იმისა, რომ შეიძლება მტაცებლად
იქცეს“(მაკიაველი,ნიკოლო 2014,150). მაკიაველის მაგალითად მოჰყავს ესპანეთის
მეფე ფერდინანდ V კათოლიკე, რომელმაც სიძუნწის დახმარებით მრავალი საქმე
წამოიწყო და წარმატებით დააგვირგვინა ისინი.

ადამ სმითი (1723-1790) დაიბადა შოტლანდიაში. იგი პოლიტიკური ეკონომისტი და

ფილოსოფოსი იყო. ადამ სმითის ერთ-ერთი ყველაზე გამორჩეული ეპოქალურო
ნაშრომია „კვლევა ერების სიმდიდრის ბუნებისა და მიზეზების შესახებ“, რომელსაც
იგი ცხრა წელი ქმნიდა.
 იგი საკუთარ ნაშრომში ეხება მოწების დამუშავებასა და მის შესახებ კანონს. ეს
კანონი „პირმშოობის“ შესახებ კანონით არის ცნობილი. პირმშოობის შესახებ კანონი
შემოიღეს რომის იმპერიის დაცემის შემდგომ პერიოდში. ამ კანონის მიხედვით
იკრძალებოდა მიწის დანაწევრება და იგი პირდაპირი გზით მემკვიდრეობით
გადაეცემოდა მხოლოდ უფროს შვილს, რადგან მონარქიული ხელისუფლება
ძლიერდებოდა და გაყოფით სიძლიერე არ შესუსტებულიყო. ადამ სმითი
პირმშოობის შესახებ კანონს აკრიტიკებს და ამბობს, რომ იგი არ ყოფილა პროგრესის
მომტანი ინვესტიციებისა და გაუმჯობესების თვალსაზრისით. ამას გარდა ნაშრომში
სმითი გვესაუბრება მიწების დამუშავებასა და იმ პრობლემებზე, რომლებიც მიწების
დამუშავებას სდევდა თან. იმ პერიოდში მიწები მუშავდებოდა არაეფექტურად,
რადგან მიწის დამმუშავებლები მხოლოდ გლეხები იყვნენ, მათ კი არანაირი პირობა
არქონდათ ამისთვის, გარდა ამისა დიდი დაბრკოლებები არსებობდა
მიწათმოქმედების განვითარებისთვის, რაც კიდევ ერთი მიზეზი იყო მიწების
არაეფექტური დამუშავებისა. მაგალითად გადასახადი მიწაზე იმაზე მეტი იყო,
ვიდრე მოყვანილი პროდუქცია ღირდა, ეს ყველაფერი გლეხებს აწვა და ძალიან
შემავიწროებელი იყო მათთვის: „ სახელმწიფო გადასახადები, რომლებიც გლეხებს
აწვა, ისევე მოუწესრიგებელი და შემავიწროვებელი იყო, როგორც ბეგარა. ძველი
დროის მსხვილი მემამულეები, რომელნიც მეტისმეტად უნმდომელნი იყვნენ მათი
მეფისთვის ფულით დახმარების გაწევაში, ძალიან ხალისით თანხმდებოდნენ, რომ
მეფეს, როგორც ისინი ამბობდნენ, გაეკრიჭა მათი მოიჯარენი. და იმდენი შეგნება არ
ჰქონდათ, წინასწარ გაეთვალისწინებიათ, თუ როგორ ძალიან უნდა შეჰხებოდა ეს
ბოლოს და ბოლოს მათ საკუთარ შემოსავალს“ (სმიტი 2014, 448).

გამომდინარე იქიდან, რომ გლეხები ძალიან მძიმე პირობებში იყვნენ,

ემორჩილებოდნენ მიწის მესაკუთრეებს, რომელთა ხელშიც იყო ყველანაირი ტექნიკა,
სასუქები და თესლები, არ ჰქონდათ შრომის მოტივაცია, ამას გარდა, გლეხების მიერ
დამუშავებულ მიწაზე მოყვანილი პროდუქციის მხოლოდ ის ნაწილი ხვდებოდათ
მათ, რაც უბრალოდ არსებობისთვის სჭირდებოდათ, ხოლო თითქმის მთლიანი
პროდუქცია რჩებოდათ მესაკუთრეებს: „მიწის ყოველგვარი დამუშავება და
გაუმჯობესება, რაც კი ასეთი მონების დახმარებით შეიძლებოდა შესრულებულიყო,
სინამდვილეში სრულდებოდა მათი ბატონის მიერ და ასევე მის ხარჯზე. თესლი,
პირუტყვი, სასოფლო-სამეურნეო იარაღები –ყველაფერი მას ეკუთვნოდა და მოგებაც
მარტო მისი იყო. ამ მონებს მხოლოდ იმის შეძენა შეეძლოთ, რაც მათი
ყოველდღიური არსებობისათვის იყო საჭირო“ (სმითი 2014, 441).

მიუხედავად იმისა, რომ ერთ დროს მონისა და მიწის მესაკუთრის ურთიერთობა

ძალიან მძიმე ხასიათის იყო, დროთა განმავლობაში ეს პროცესი შეიცვალა და
გლეხიდან ჩამოყალიბდნენ ფერმერები, რომლებსაც ლათინურად coloni patriarri
ეწოდათ. ფერმერებზე მემამულეები გასცემდნენ თესლს და ყველა საჭირო
დანადგარს, ფერმერი ამუშავებდა მიწას, მოყავდა პროდუქცია, შემდეგ კი ეს
მოყვანილი პროდუქცია შუაზე იყოფოდა მემამულესა და ფერმერს შორის მას შემდეგ,
რაც იქიდან გადადებული იქნებოდა იმდენი, რამდენიც მიიჩნეოდა საჭიროდ მარაგის
შესანარჩუნებლად. ამ დროს უკვე, უბრალოდ გლეხებისგან განსხვავებით ფერმერებს
ქონდათ უფრო მეტი თავისუფლება: „ასეთ ფერმერებს, რადგან ისინი თავისუფალი
ადამიანები არიან, შეუძლიათ საკუთრების შეძენა; და რამდენადაც ისინი იღებენ
მიწის პროდუქტის განსაზღვრულ ნაწილს, ცხადად დაინტერესებული არიან იმაში,
რომ მთელი პროდუქტი რაც შეიძლება უფრო დიდი იყოს, რათა, ამგვარად, მათი
წილიც უფრო დიდი გახდეს“ (სმიტი 2014, 444).

ადამ სმითი მიიჩნევს, რომ საკუთარი კეთილდღეობის განვითარება ხელს უწყობს

ქვეყნის კეთილდღეობის განვითარებას, რადგან თუ ადამიანი იშრომებს, თავის
მოსავალს გაყიდის და შემოსავალი ექნება მაშინ მისი ეკონომიკური მდგომარეობა
გაუმჯობესდება, ასევე მოიქცევიან სხვა ადამიანებიც და ქვეყნის უდიდესი ნაწილის
ეკონომიკური მდგომარეობა თუ კარგი იქნება და თითოეული ადამიანი იბრძოლებს
იმისთვის, რომ მომავალსი უფრო და უფრო კარგი და ეკონომიკურად მყარი
ცხოვრება ჰქონდეთ, საერთო ჯანმში ეს ყველაფერი საზოგადო კეთილდღეობის
მოპოვებას შეუწყობს ხელს, რაც ძალიან კარგად აისახება ქვეყნის ეკონომიკურ
მდგომარეობაზე.

ჯონ ლოკი (1632-1704) გამოჩენილი ინგლისელი მოაზროვნეა, რომელიც

ლიბერალიზმის ფუძემდებლადაა მიჩნეული. მისი ნაშრომები მნიშვნელოვანია,
განსაკუთრებით კი „მეორე ტრაქტატი სამოქალაქო მმართველობაზე“, რომელშიც
თანამედროვე ტიპის ლიბერალური დემოკრატიის პრინციპების თანმიმდევრული
განხილვაა და სადაც განსაკუთრებით კარგად ჩანს მისი შეხედულება ლიბერალურ
პოლიტიკაზე.

საკუთარ ნაშრომში ლოკი გვესაუბრება ბუნებით მდგომარეობასა და ადამიანებს

შორის ომზე. მისი აზრით ბუნებით მდგომარეობაში ადამიანებს შორის ომი არ
არსებობს, რადგან არსებობს ბუნებითი კანონი, რომელიც გვეუბნება, რომ ყველა
ადამიანი შემოქმედის შექმნილია, მან გვაჩუქა სიცოცხლე და არავის აქვს უფლება,
რომ ჩვენი სიცოცხლე, საკუთრება ან თავისუფლება ხელყოს. ადამიანები ისე უნდა
მოექცნენ სხვას, როგორც უნდათ, რომ მას მოექცნენ. ამიტომ თუ უნდათ, რომ სხვამ
უზრუნველყოს მათი უსაფრთხოება, ისევე უნდა ზრუნავდნენ იმაზეც, რომ მათ
უზრუნველყონ სხვა ადამიანების უსაფრთხოება „როგორც თითოეულს მართებს,
საკუთარი თავის შენარჩუნებაზე იზრუნოს და თავისი ნებით არ წავიდეს ამ
ცხოვრებიდან, იმავე მიზეზით, თუ ეს მისი საკუთარი სიცოცხლის დაცვას არ
ეწინააღმდეგება, ყოველი კაცი დანარჩენი კაცობრიობის დაცვაზეც უნდა ზრუნავდეს“
(ლოკი 2014, 249).

ბუნებით მდგომარეობაში ომის გარდა, ლოკი გვესაუბრება იმ რესურსებზე, რაც ამ

მდგომარეობაში აქვს ადამიანს. ეს რესურსები ადამიანებს შორის კონფლიქტს არ
იწვევს ერთი მარტივი მიზეზის გამო, ისინი ყველასთვის საკმარისადაა და ყველა
ადამიანს შეუძლია მოიხმაროს. მაგალითად თუ ადამიანმა გარკვეული ფართობის
მიწა დაამუშავა და მასზე მოსავალი მოიყვანა, ვერავინ ჩათვლის თავს ამის გამო
დაჩაგრულად, რადგან კიდევ დარჩა იმდენი მიწა, რომ სხვა ადამიანმაც
თავისუფლად დაამუშაოს და მოიყვანოს მოსავალი, ზუსტად ასევეა წყალზეც,
ვერცერთ ადამიანს ვერ ექნება უკმაყოფილება იმის გამო, რომ „სხვამ წყალი დალია,
თუნდაც ძალიან ბევრი, თუ თვითონ მთელი მდინარე დარჩა წყურვილის
მოსაკლავად“ (ლოკი 2014, 256).

როგორც ზევით აღვნიშნე, ბუნებითი კანონი ყველა ადამიანისგან მშვიდობასა და

თანასწორობას მოითხოვს, მათ აიძულებს, რომ უზრუნველყონ სხვა ადამიანების
უსაფრთხოება, მაგრამ ეს არ ხდება იმ დროს, როდესაც საქმე დამნაშავეს ეხება, ამ
შემთხვევაში არ მხოლოდ დაზარალებული, არამედ საზოგადოება ერთიანდება
იმისთვის, რომ დასაჯონ დამნაშავე. ეს იმას არ ნიშნავს, რომ მათ შეუძლიათ
სიკვდილით დასაჯონ დამნაშავე თავიანთი გულფიცხობის გამო, არამედ იმას, რომ
მიუზღონ ისეთი სასჯელი, რომელიც ადეკვატური იქნება ჩადენილი დანაშაულისა
და ანანებს მას ამ საქციელს „თუნდაც ბოროტმოქმედი ჩაუვარდეს ხელში, კაცს არა
აქვს მის მიმართ აბსოლუტური ან თვითნებური ძალაუფლება, ის ვერ მოექცევა მას
საკუთარი გულფიცხი ვნებების ან ნება-სურვილის ყოველი კაპრიზის მიხედვით: მას
შეუძლია, რომ მხოლოდ ისე აზღვევინოს დამნაშავეს, როგორც ცივი გონებისა და
სინდისის კარნახით მისი გადაცდენის შესაფერისად ჩათვლის“ (ლოკი 2014, 249).

როგორც ლოკი გვეუბნება, თავდაპირველად ბუნებით მდგომარეობაში რესურსების

გამო ომი არ არის, რადგან ადამიანები ეძიებენ ისეთ საკვებს, რაც მალფუჭებადია და
მალე თუ არ გამოიყენებენ დალპება, მაგალითად: კენკრა, ქლიავი, ხორცი. მაგრამ
როდესაც ოქრო და სხვა ძვირფასეულობა შემოდის, ისინი გრძელვადიანი
მოხმარებისთვისაა და სწორედ აქედან იწყება კონფლიქტები ადამიანების შორის, ამ
დროს კი აუცილებელია სახელმწიფოს შექმნა, რომელიც უზრუნველყობს მშვიდობას
და ადამიანების უსაფრთხოებას. სახელმწიფო ასევე არეგულირებს საკუთრების
კანონებს, ანუ იმას, რომ ადამიანებმა სხვისთვის ზარალის მიუყენებლად
დაისაკუთრონ უფრო მეტი სიმდიდრე, ვიდრე თავად მათი მოხმარება შეუძლიათ.

ლოკი საკუთარ ნაშრომში ასევე განგვიმარტავს სახელმწიფოსა და მის

ლეგიტიმურობას. მისთვის სახელმწიფო მხოლოდ მაშინაა ლეგიტიმური, როდესაც
იმაზე უკეთ იცავს ადამიანს, ვიდრე ისინი ბუნებით მდგომარეობაში ახერხებდნენ.
მისი აზრით მხოლოდ ის სახელმწიფო სჯობს ბუნებით მდგომარეობას, რომელიც
ლიბერალური და შემწყნარებელია ხალხის მიმართ, ხოლო თუ სახელმწიფო
დესპოტურია, ხალხის უფლებები იზღუდება და მათ თავისუფლება არ აქვთ, მაშინ
ბუნებით მდგომარეობაში ცხოვრება სჯობს, რადგან ადამიანს აქვს რაღაც გზები
თავის დასაცავად, ხოლო დესპოტურ სახელწიფოში არანაირი გზა არ არსებობს, რომ
თავი დაიცვა, რადგან დამონებული ხარ სახელმწიფოს მმართველის მიერ. „ლოკი
არსებითად იზიარებს აზრს, რომ სახელმწიფოს ძირითადი ფუნქცია ომის
მდგომარების დაძლევა, ანუ ინდივიდების უსაფრთხოების უზრუნველყოფაა. ამ
აზრით, სახელმწიფოში ცხოვრება უკეთესია, ვიდრე ბუნებით მდგომარეობაში.
მაგრამ, მეორეც, ყოველგვარ სახელმწიფოს არ მიეწერება ასეთი უპირატესობა:
დესპოტურ სახელმწიფოში ცხოვრება ამცირებს არა მხოლოდ თავისუფლების,
არამედ დაცულობის და უსაფრთხოების ხარისხს თუნდაც ბუნებით
მდგომარეობასთან შედარებით, ამიტომ ასეთ სახელმწიფოში მოხვედრა
ინდივიდისთვის ვითარების გაუარესებაა და არა გაუმჯობესება ბუნებით
მდგომარეობასთან შედარებით“ (ნოდია 2014, 242).

იმანუელ კანტი (1724-1804) დაიბადა გერმანიაში და დაამთავრა კიონიგსბერგის

უნივერსიტეტი. მიუხედავად იმისა, რომ კანტს მრავალი ნაშრომი აქვს დაწერილი,
მაინც ყველაზე ცნობილი არის ის, რასაც ჩვენ დღეს განვიხილავთ, ანუ „რა არის
განმანათლებლობა?“ .

კანტი თავისი ნაშრომის დასაწყისში გვესაუბრება განმანათლებლობაზე, მის

განმარტებაზე, უმწიფრობასა და იმ კომფორტზე, რომელიც უმწიფრობისას აქვს
ადამიანს. მისი აზრით განმანათლებლობა არის ადამიანის გამოსვლა
უმწიფრობიდან, რომელიც მისივე ბრალია. მისთვის უმწიფრობა არის მდგომარეობა,
როდესაც ადამიანი თავის გონებას ვერ იყენებს რაღაც მიზეზებისა თუ შიშის გამო და
ურჩევნია სხვამ მართოს იგი და დარჩეს სხვისი კონტროლის ქვეშ. კანტი გვეუბნება,
რომ ამ მდგომარეობაში ყოფნა ადამიანისთვის ძალიან კომფორტულია იმიტომ, რომ
მას არ უწევს აზროვნება და პრობლემების თვითონ გადაჭრა. მის პრობლემებს სხვა
ადამიანები თუ ნივთები ჭრიან, მაგალითად თუ ადამიანს აქვს იმის საშუალება, რომ
ფული გადაიხადოს, მაშინ სხვა ადამიანი შეასრულებს მის მაგივრად მომაბეზრებელ
და დამღლელ სამუშაოს „თუ მაქვს წიგნი, რომელიც განსჯას შემიცვლის, მოძღვარი,
რომელიც სინდისის მაგივრობას გამიწევს, ექიმი, რომელიც დიეტას ჩემს მაგივრად
განსაზღვრავს და ა. შ. – მაშინ საკუთარი ძალისხმევა აღარ მჭირდება“ (კანტი 2014,
60).
კანტის აზრით, ადამიანს შეუძლია უმწიფრობიდან გამოსვლა, მაგრამ არსებობს
ხელისშემშლელი ფაქტორები, რომლებიც ამ პროცესს აფერხებს. ყველა ადამიანს
უმწიფრობა შესისხლხორცებული აქვს და არ ძალუძს საკუთარი განსჯის მოხმარება,
რადგან ამ მდგომარეობაში მისთვის არასდროს არავის მიუცია იმის უფლება ან
შესაძლებლობა, რომ მისი გონებრივი ნიჭი რეალობაში გამოეყენებინა და ის
ბორკილები ანუ დადგენილებები და ფორმულები, რომლებიც მის უმწიფრობიდან
გამოსვლას აფერხებს, სამუდამოდ დაემსხვრია და თავისუფლად დაეწყო მოძრაობა.
ამასთანავე კანტი გვისახავს იმ გზებს, რომლის მიხედვითაც ადამიანს შეეძლება
უმწიფრობის მდგომარეობიდან გამოსვლა. მისი აზრით საზოგადოება მხოლოდ ნელ-
ნელა, აზროვნებით უნდა გამოვიდეს უმწიფრობის მდგომარეობიდან და
განმანათლებლობას მიუახლოვდეს. ამასთან ერთად კანტი გვეუბნება, რომ
ყოველთვის მოიძებნება მოაზროვნე ადამიანები, რომლებიც „ მას შემდეგ რაც თავად
გადააგდებენ უმწიფრობის უღელს, ირგვლივაც გაავრცელებენ საკუთარი
ღირებულებისა და თითოეული ადამიანის დამოუკიდებელი აზროვნებისაკენ
მოწოდების გონიერი დაფასების სულისკვეთებას“ (კანტი 2014, 61).

განმანათლებლობისა და უმწიფრობის გარდა, კანტი გვესაუბრება გონების საჯარო

და კერძო გამოყენებაზე. მისი აზრით უმწიფრობიდან გამოსვლისთვისა და
დამოუკიდებლობისთვის აუცილებელია კოლექტიური გათავისუფლება, ამისთვის
კი საჭიროა გონების საჯარო გამოყენების შესაძლებლობა და სწორედ ესაა მისთვის
უფრო მნიშვნელოვანი, ვიდრე გონების კერძო გამოყენება. მაგრამ რა განსხვავებაა
მათ შორის ? „როდესაც ოფიცერი მთავარსარდლის ბრძანებას ასრულებს, მას არ აქვს
უფლება, დაიწყოს მსჯელობა, რამდენად სწორია ეს ბრძანება და რამდენად
მიზანშეწონილია მისი შესრულება. მაგრამ თუ ოფიცერი მოინდომებს მეცნიერული
ნაშრომის გამოქვეყნებას, სადაც გაანალიზებს ომის მსვლელობისას მთავარსარდლის
მიერ დაშვებულ შეცდომებს, მას ამის სრული უფლება ექნება და სწორედ ეს იქნება
გონების საჯარო მოხმარება“ (ზედანია 2014, 59). რაც შეეხება გონების კერძო
მოხმარებას. ეს არის როდესაც ადამიანი მას მიმართავს მასზე მინდობილ სამოქალაქო
პოსტზე საკუთარი გონების გამოყენებისას. იგი შეიძლება ხშირად ძალიანაც
შეიზღუდოს, მაგრამ ამით განმანათლებლობას არანაირი ზიანი არ მიადგება და არც
მის განვითარებას შეაფერხებს.

ჩარლს რობერტ დარვინი (1809-1882) ინგლისელი ბუნებისმეტყველი და მოგზაურია,

რომელიც დაიბადა ლონდონში და დაამთავრა კემბრიჯის უნივერსიტეტი.
უნივერსიტეტის დამთავრებისთანავე დარვინმა იმოგზაურა დედამიწის გარშემო და
1859 წელს გამოაქვეყნა წიგნი „სახეობათა წარმოშობა ბუნებრივი გადარჩევის გზით,
ანუ უკეთ შეგუებული ჯიშების გადარჩენა არსებობისათვის ბრძოლაში“, სადაც
საუბარია ორგანული სამყაროს ისტორიული განვითარების მიზეზებსა და
კანონზომიერებებზე.

დარვინი თავის წიგნში გვესაუბრება ევოლუციის მოვლენასა და მის მამოძრავებელ

ძალებზე. იგი მრავალწლიანი დაკვირვებების შედეგად მივიდა იმ დასკვნამდე, რომ
დედამიწაზე არსებულმა ყველა ცოცხალმა ორგანიზმმა განვლო განვითარების დიდი
გზა, სანამ ისეთ ფორმებად ჩამოყალიბდებოდნენ, როგორებიც დღეს არიან. მის ამ
თეორიაზე დღესდღეობით კამათი აღარ მიმდინარეობს, რადგან საკმაოდაა
აღმოჩენილი ფაქტები, რომლებიც ამ თეორიას ამტკიცებს. მაგალითად შეგვიძლია
მოვიყვანოთ „არდიპითეკი“, რომელიც აღმოსავლეთ აფრიკაში აღმოაჩინეს და
თანამედროვე ადამიანთან ასოცირდება. მისი ასაკი 4.4 მილიონი წელია. ეს აღმოჩენა
ნათლად გვანახებს, რომ „ადამიანის აგებულება ყოველთვის არ ყოფილა
დღევანდელის მსგავსი, ის ყალიბდებოდა მილიონობით წლის განმავლობაში და 3-4
მილიონი წლის წინად ადამიანები გაცილებით უფრო მსგავსი იყვნენ მაიმუნების,
კერძოდ კი – შიმპანზესი“ (დარვინი 2014, 115).

დარვინის ნაშრომში „სახეობათა წარმოშობა ბუნებრივი გადარჩევის გზით, ანუ უკეთ

შეგუებული ჯიშების გადარჩენა არსებობისათვის ბრძოლაში“, გვესაუბრება ასევე
ევოლუციის მამოძრავებელ ძალებზე: მემკვიდრეობითობაზე, ცვალებადობასა და
ბუნებრივ გადარჩევაზე. მისი თქმით, მემკვიდრეობითობა ცოცხალი ორგანიზმის
უნარია, შთამომავლობაში გადაიტანოს ის დამახასიათებელი ნიშნები, რაც თვითონ
აქვს „ადამიანს ადამიანი ებადება, ქათამს – ქათამი, ხოლო ფიჭვის თესლიდან ისევ
ფიჭვი იზრდება. მეტიც, შვილის სახის ნაკვთები მშობლების სახის ნაკვთებს
ემსგავსება; ხალებიანი კატა უფრო ხშირად შობს ხალებიან კნუტებს, ვიდრე ზოლიანი
ან შავი“ (თარხნიშვილი 2014, 116). მემკვიდრეობითობის მაგალითად შეგვიძლია
მოვიყვანოთ ალბინიზმი ან ჭარბთმიანობა, რომელიც ოჯახის რამდენიმე წევრს
შეიძლება სჭირდეს. თუ ასეთი ნიშნები გადაეცემა მემკვიდრეობით შთამომავლობას,
მაშინ შედარებით ხშირი და ჩვეულებრივითვისებები უეჭველად ექვემდებარება
მემკვიდრეობით გადაცემას.

ევოლუციის მეორე მამოძრავებელი ძალა არის ცვალებადობა, ანუ განსხვავება ერთი

და იგივე სახეობის ინდივიდებს შორის. შეუძლებელია, რომ ცვალებადობა იყოს
მემკვიდრეობითი და აუცილებელი ნებისმიერი პირობებში და ყველა ორგანულ
არსებას ახასიათებდეს. ჩვენ ჩვენს ნაცნობებს სახის ფორმით, თვალის ან თმის
ფერით, სიმაღლისა და სიგანის მიხედვით ვცნობთ, მაგრამ ელემენტარული
განსხვავებები ერთი სახის ინდივიდებს შორის ყოველთვის არსებობს, თუნდაც მაშინ
როდესაც ერთი ინდივიდი განსხვავებულ გარემოში ცხოვრობს, განსხვავებულად
ვითარდება და განსხვავებული ნიშან-თვისებების მქონედ ყალიბდება „მაგალითად,
პატარა ტბაში მცხოვრებიკარჩხანა თევზები პატარა ზომის არიან იმავე სახეობის
თევზებთან შედარებით, რომლებიც დიდ ტბაში (მაგალითად, ფარავანში)
ბინადრობენ. ასეთი, გარემო პირობებით განსაზღვრული ჯგუფური ცვლილებები
მემკვიდრეობით არ გადაიცემა“ (თარხნიშვილი 2014, 116).

რაც შეეხება ბუნებრივ გადარჩევას, ეს ბუნების მარად მოძრავი ძალაა და

წარმოუდგენლად აღემატება ადამიანის მწირ შესაძლებლობებს. ესაა
პროცესი,როდესაც არსებობს თავისი სახეობისგან განსხვავებული ინდივიდი,
რომელიც ან ნადგურდება, ან იმარჯვებს იმის გათვალისწინებით, მოედება თუ არა
მისი ნიშანი მთლიან ჯგუფს. ჩვეულებისამებრ ასეთი ნიშანი ორგანიზმის წარმატებას
უშლის ხელს, მაგალითად შეგვიძლია მოვიყვანოთ შავი პეპელა, რომელიც „ადვილი
დასანახია ფრინველისთვის, ამიტომ ასეთი პეპელა სწრაფად დაიღუპება და
შთამომავლობის დატოვებას ვერ მოასწრებს. ბაყაყი, რომელიც ჩვეულებრივისგან
განსხვავებულად ყიყინებს, ნაკლებად მოიზიდავს მდედრს და შთამომავლობის
დატოვება გაუჭირდება“ (თარხნიშვილი 2014, 118).

ჯონ სტიუარტ მილი (1806-1873) დაიბადა ლონდონის გარეუბანში. იგი იყო

ბრიტანელი ფილოსოფოსი, ეკონომისტი და საზოგადო მოღვაწე, რომელიც
მიჩნეულია ინგლისურენოვანი სამყაროს ყველაზე გავლენიან მოაზროვნედ მე-19
საუკუნეში. მილს უდიდესი წვლილი მიუძღვის უტილიტარისტული ეთიკის,
მეცნიერების ემპირისტული ფილოსოფიის განვითარებასა და პოპულარიზაციაში.
მიუხედავად იმისა, რომ მილს არაერთი ნაშრომი აქვს შექმნილი, ყველაზე დიდი
აღიარება მაინც ნაშრომმა „თავისუფლების შესახებ“ მოიპოვა, რომელმაც
გამოსვლისთანავე მიიქცია ყურადღება და მოწონების გარდა დიდი კრიტიკაც
დაიმსახურა.
ჯონ სტიუარტ მილი თავის ნაშრომში „თავისუფლების შესახებ“ გვესაუბრება
ადამიანების თავისუფლებაზე, კონკრეტულად კი ინდივიდის თავისუფლებაზე
დანარჩენი საზოგადოებისგან. მილის აზრით ძველად იყო ბრძოლა მოქალაქეთა
თავისუფლებასა და ხელისუფლების ტირანიას შორის. თუმცა ორი მიზეზის გამო
მოგვარდა ეს პრობლემა, პირველი ის, რომ ხელისუფლებისათვის ხელშეუხებლად
გამოცხადდა მოქალაქეთა უფლებები, ხოლო მეორე ის, რომ განვითარდა
კონსტიტუციური მექანიზმები, რომლებითაც სზოგადოებას მიეცა მთავრობის
ქმედებების კონტროლის ძალა. მაგრამ უდიდეს და კვლავაც გადაუჭრელ
პრობლემად რჩებოდა უმრავლესობის ტირანია, რომელიც ზღუდავდა ინდივიდის
თავისუფლებას და ამ საფრთხისგან მოქალაქის დაცვა ძალიან მნიშვნელოვანი, მაგრამ
ბევრად უფრო რთული იყო. მილი სწორად ამ უკანასკნელზე ფიქრობდა ყველაზე
მეტად, ამრიგად „ინდივიდუალური თავისუფლების ხელშეუხებლობაა მილისთვის
საზოგადოებისა და სახელმწიფოს შეფასების მთავარი კრიტერიუმი“ (ცხადაძე 2014,
242). მილის აზრით მხოლოდ იმ შემთხვევაშია გამართლებული ინდივიდის
თავისუფლების შეზღუდვა და მის საქმეში ჩარევა, როდესაც საქმე თავდაცვას ეხება:
„ერთადერთი მიზანი, რის მისაღწევადაც გამართლებულია საზოგადოების ჩარევა
მისი ნებისმიერი წევრის ქმედების თავისუფლებაში, არის თავდაცვა… ნებისმიერი
ადამიანის ქცევის ერთადერთი ნაწილი, რომელიც ღიაა საზოგადოების ჩარევისთვის,
არის ის ნაწილი, რომელიც სხვებს ეხება. ხოლო ქცევაში, რომელიც მხოლოდ მას
ეხება, მისი დამოუკიდებლობა უპირობოდ აბსოლუტურია. ინდივიდი საკუთარი
თავის, საკუთარი სხეულის და გონების სუვერენია“ (მილი 2014, 256).

ზემოთთქმულიდან გამომდინარე შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ მილისთვის

განსხვავებული აზრის დევნა ყველა შემთხვევაში ბოროტებაა „შეხედულების დევნა,
ამტკიცებს მილი, ყველა შემთხვევაში ბოროტებაა, თან ისეთი ბოროტება, რომელიც
მხოლოდ მას კი არ აზარალებს, ვის შეხედულებასაც დევნიან, არამედ აზარალებს
მთელ კაცობრიობას − არა მხოლოდ თანამედროვეთ, არამედ მომავალ თაობებსაც“
(ცხადაძე 2014, 243). მისი აზრით საზოგადოებას არანაირი უფლება არ აქვს,
აუკრძალოს მის რომელიმე წევრს საკუთარი აზრის გამოხატვა, იმის მიუხედვად
მცდარია თუ ჭეშმარიტი. იმისათვის, რომ მისი არგუმენტები უფრო დამაჯერებელი
იყოს, მილი სამ ვარიანტს განიხილავს: შეხედულება, რომელსაც დევნიან შეიძლება
იყოს ჭეშმარიტი და აქვე გვეუბნება, რომ ადამიანის ცოდნა არასდროს არაა უტყუარი
და ჭეშმარიტი, ჩვენ შეიძლება სიმართლის ძალიან კარგი არგუმენტები გვქონდეს,
მაგრამ ყოველთვის შეიძლება აღმოჩნდეს, რომ რაღაც მხრივ ვცდებით. მეორე
შემთხვევაა როდესაც ჩვენ მიერ განდევნილი აზრი მართლაც მცდარია, მაგრამ მილი
აქვე გვეუბნება, რომ ჩვენ მართლებიც რომ ვიყოთ, საპირისპირო აზრის განდევნა
ვნებს როგორც ამ აზრს, ასევე ჩვენს აზრსაც. და მესამე შეიძლება გარკვეულ
ჭშმარიტებას შეიცავდეს და ნაწილობრივ მცდარიც იყოს, ეს შეიძლება ეხებოდეს
გაბატონებულ აზრსაც და იმ აზრსაც, რომელსაც ჩვენ ვდევნით და როდესაც ეს
ხდება, ჩვენ იმ ნაწილის გაცნობიერების შესაძლებლობას ვკარგავთ, რომელიც
ჭეშმარიტია.

ჯონ სტიუარტ მილი თავის ნაშრომში გვეუბნება, რომ აუცილებელია მსჯელობა და

დისკუსია, რადგან ადამიანის გონება რომ გაძლიერდეს და განვითარდეს,
აუცილებელია იმსჯელოს ყველა საკითხზე რაც მის გარშემო ხდება. მისი თქმით, თუ
ადამიანისთვის იქამდე რაიმე სრულ ჭეშმარიტებას წარმოადგენდა მსჯელობის
შემდეგ ამ ჭეშმარიტებაში ეჭვი შეაქვს ხშირ შემთხვევაში, ხოლო პირიქით თუ
არსებობდა რაიმე ისეთი საკითხი, რომელშიც ეჭვი ეპარებოდა, მსჯელობით მიდის
იმ საკითხის ჭეშმარიტებამდე და ბოლომდე სჯერა მისი.

თომას ჰობსი (1588-1679) დაიბადა მალმსბერიში, განათლება კი ოქსფორდში მიიღო.

იგი ერთ-ერთი ფუძემდებელია პოლიტიკური რეალიზმის სკოლისა, რომელიც
დღესაც წამყვანია საერთაშორისო ურთიერთობების თეორიაში. ჰობსის წიგნებიდან
ყველაზე გამორჩეულია „ლევიათანი“, სადაც განიხილავს ისეთ თემებს როგორიცაა:
ცოდნის თეორია, ეთიკა და პოლიტიკის ფილოსოფია.

ჰობსი თავის წიგნში „ლევიათანი“ გვესაუბრება ადამიანის ბუნებით მდგომარეობაზე

და განგვიმარტავს მას. ბუნებით მდგომარეობა არის ვითარება, სადაც ადამიანები
ცხოვრობენ ყოველგვარი საზოგადოებების, სახელმწიფოსა და კანონების გარეშე.
ისინი შეზღუდულნი არ არიან სახელმწიფოსა და რელიგიის ნორმებით, არ არსებობს
სოციალური ფენა, არიან თავისუფალნი, აკეთებენ იმას რაც უნდათ და ამას არავინ
უკრძალავს. ბუნებით მდგომარეობაში ყველა ადამიანი თანასწორია როგორც
ფიზიკურად, ასევე გონებით, მათ მხოლოდ აქვთ უნარები და ყველაზე სუსტ
ადამიანსაც კი შეუძლია დაამარცხოს ძლიერი, თუ რაიმე ხრიკს გამოიყენებს
„ სხეულის ძალა რომ ავიღოთ, ის ყველაზე სუსტსაც საკმარისი აქვს საიმისოდ, რომ
ყველაზე ღონიერი მოკლას, თუკი რაიმე ფარულ ხრიკს მიმართავს ან იმას შეეკვრება,
ვისაც ეს ღონიერი ადამიანი აგრეთვე საფრთხეს უქმნის“ (ჰობსი 2014, 219). როგორი
ძლიერიც არ უნდა იყოს ადამიანი, ბუნებით მდგომარეობაში ძნელია დაცულობის
შეგრძნებას მიაღწიოს. იგი არავის ენდობა, რადგან იცის რომ არც მას ენდობიან, მათი
ცხოვრება „ცხოველების“ მსგავსია, ცდილობს თავისი საკუთრება დაიცვას
ყველაფრის ფასად და არავის დაუთმოს.

თავისუფლად ცხოვრება რა თქმა უნდა ძალიან კარგია, მაგრამ დადებისთის გარდა,

ხშირად უარყოფით გარემოებებსაც ვხვდებით. არის სიტუაციები როცა ადამიანებს
შორის კონკურენციაა საცხოვრებელზე, საკვებზე ან თუნდაც ქალებთან
ურთიერთობაში. ასეთ დროს ადამიანი ცხოველს გავს და ცდილობს ყველაფრის
ფასად შეინარჩუნოს თავისი კუთვნილება ან წაართვას სხვას. როდესაც საქმე
„ბუნებით უფლებას“ ეხება ადამიანი უფრო აგრესიული ხდება და სრულიად
საკმარისია ეჭვი გაუჩნდეს, რომ სხვა ადამიანს დაესხას თავს „ასეთი ურთიერთშიშის
პირობებში საღად მოაზროვნე კაცს დაცულობის განცდა ვერ ექნება, თუ არ შეეცდება,
ძალით ან ხერხით რაც შეიძლება მეტი სხვა ადამიანი დაიმორჩილოს, სანამ
დამმუქრებელი აღარავინ დარჩება. ასეთი ქცევა საკუთარი თავის დაცვის
აუცილებლობას არ სცდება და საზოგადოდ დასაშვებია“ (ჰობსი 2014. 209).

ჰობსი თავის წიგნში „ლევითანი“ ადამიანის დამოუკიდებლობის გარდა გვესაუბრება

სახელმწიფოსა და მის უფლება-მოვალეობებზე. მისი აზრით, ადამიანს იმდენად აქვს
ბუნებითი ვნებები გამჯდარი გონებაში, რომ მისთვის შეუძლებელია გულმოწყალება,
სამართლიანობა და თანასწორობა სხვა ადამიანის მიმართ, ამიტომ უნდა არსებობდეს
ისეთი ძალაუფლება, რომელსაც ყველა ადამიანი დაეყრდნობა და დაცულობის
გარანტი ექნება. მისი აზრით ყველა ადამიანმა თავისი ძალაუფლება უნდა გადასცეს
ერთ საკრებულოს, რომელიც თავის მხრივ სიმრავლედ ჩამოყალიბდება და
სახელმწიფო ერქმევა და ადამიანს აღარ ექნება უფლება, სახელმწიფოს წინააღმდეგ
წავიდეს. სახელმწიფო იქნება ის ორგანო, რომელიც უზრუნველყოფს ჩვენს მშვიდად
ცხოვრებას „თუ შენც გადასცემ მას ასეთსავე უფლებას და ასეთსავე რწმუნებას. ამის
შემდეგ, ერთ პიროვნებად გაერთიანებულ სიმრავლეს ერქმევა სახელმწიფო,
რომელსაც უკვდავი ღმერთის ხელში, მშვიდობასა და უსაფრთხოებას ვუმადლით“
(ჰობსი 2014, 229). სახელმწიფოს ძირითადი არსი კი იმაში მდგომარეობს, რომ
ადამიანებს ეშინოდეთ მისი, და ამ შიშის საფუძველზე ვერ ბედავდნენ ერთმანეთის
ჩაგვრას, კონკურენციაში ყოფნას, რადგან მას აქვს იმდენი უფლება, რომ ძალებზე
დაყრდნობით შეუძლია ყველა ადამიანი გააერთიანოს, დათესოს ერთსულოვნება
ადამიანებს შორის ან გარეშე მტერის წინააღმდეგ აამხედროს.