‫امكان‌ ديدار و لقاء خداوند براي‌ مؤمنين‌ خوش‌ كردار‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬أعوذُ بِاللَهِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجيم‌‬

‫بِسْـمِ اللَهِ الـرَّحْمَنِ الـرَّحيم‌‬

‫وَ صَلَّي‌ اللَهُ عَلَي‌ سَيِّدِنا مُحَمَّدٍ وَ ءَالِهِ الطَّيِّبينَ الطِهاّرينَ‬

‫وَ لَعْنَةُ اللَهِ عَلَي‌ أعْدآئِهِمْ أجْمَعينَ مِنَ ا آلنَ إلَي‌ قِيامِ َيوْمِ الدِنيّ‬

‫وَ ال حَوْلَ وَ ال قُوَّةَ إالِب ّاللَهِ الْعَليِّ الْعَظيم‌‬

‫‪ ‬‬

‫تفسير آية‌ مباركة‌‪  :‬فَمَن‌ كَانَ يَرْجُوا ِلقَآءَ رَبِّهِ‪  ‬‬

‫‪ ‬قالَ اللَهُ الْحَكيمُ في‌ كِتابِهِ الْكَريم‌‪:‬‬

‫‪  ‬قُلْ إِنَّمَآ أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَي‌'´ إِلَيَّ أَنـَّمَآ إِلَـ'هُكُمْ إِلَـ'هٌ وَ ‪ ' ‬حِدٌ فَمَن‌ كَانَ‬

‫يَرْجُوا ِلقَآءَ رَبِّهِ‪   ‬فَلْيَعْمَلْ عَمَالً صَـ'لِحًا وَ الَ يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا ‪. ‬‬

‫‪( ‬آية‌ يكصد و دهمين‌ ‪ ،‬از سورة‌ كهف‌‪ :‬هجدهمين‌ سوره‌ از قرآن‌ كريم‌)‬

‫‪« ‬بگو ـ اي‌ پيغمبر ـ كه‌ اينست‌ و غير از اين‌ نيست‌ كه‌ من‌ بشري‌ مي‌باشم‌ همانند شما‬

‫كه‌ به‌ من‌ وحي‌ كرده‌ مي‌شود كه‌‪ :‬فقط‌ معبود شما معبود واحد است‌! پس‌ هر كس‌ اميد‬

‫ديدار و لقاي‌ پروردگارش‌ را داشته‌ باشد ‪ ،‬بايد حتماً كارنيكو انجام‌ دهد و هيچ‌ كس‌ را‬

‫با پروردگارش‌ انباز و همتا قرار ندهد!»‬

‫بازگشت به فهرست‬
‫‪ ‬تفسير «الميزان‌» دربارة‌ آية‌‪  :‬فَمَن‌ كَانَ َيرْجُوا لِقَآءَ رَبِّهِ‬
 ‫حضرت‌ اُستادنا االكرم‌ آية‌ الحقّ و العرفان‌ و سند العلم‌ و االءيقان‌‪ :‬آية‌ الله‌ عالّمة‌‬

‫طباطبائي‌ تغمَّده‌ اللهُ بأعلَي‌ رضوانِه‌ ‪ ،‬و رفَع‌ درجتَه‌ بما ال يُدرِك‌ به‌ عقلُ بشرٍ و ال مَلَكٍ و‬

‫ال جِنٍّ و ال أحدٍ سِوي‌ ذاتِه‌ االقدسِ ‪ ،‬در تفسير آيه‌ فرموده‌اند‪ :‬‬

‫‪  » ‬اين‌ آيه‌ خاتمة‌ سوره‌ (سورة‌ كهف‌) است‌ و ملخّص‌ غرض‌ از بيان‌ سوره‌ را ارائه‌‬

‫مي‌دهد؛ـ و اصول‌ سه‌گانة‌ دين‌ را در خود گردآوري‌ نموده‌ است‌ كه‌ عبارت‌ باشد از‪ ‬‬

‫توحيد ‪ ‬و‪  ‬نبوّت‌ ‪ ‬و‪  ‬معاد ‪ .‬توحيد‪  ‬عبارت‌ است‌ از گفتارش‌‪  :‬أَنـَّمَآ إِلَـ'هُكُمْ إِلَـ'هٌ وَ ‪' ‬‬

‫حِدٌ ‪ .‬و نبوّت‌ عبارت‌ است‌ از گفتارش‌‪:‬ـ‪  ‬إِنَّمَآ أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَي‌'´ إِلَيَّ ‪ ‬و گفتارش‌‪ :‬‬

‫فَلْيَعْمَلْ عَمَالً صَـ'لِحًا‪  ‬تا آخر‪ .‬و معاد عبارت‌ است‌ از گفتارش‌‪  :‬فَمَن‌ كَانَ يَرْجُوا ِلقَآءَ‬

‫رَبِّهِ‪. ‬‬

‫‪  ‬در اين‌ گفتار خداوند تعالي‌‪  :‬قُلْ إِنَّمَآ أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَي‌'´ إِلَيَّ أَنَّمَآ إِلَـ'هُكُمْ‬

‫إلَـ'هٌ وَ 'حِدٌ ‪   ،‬حصر اوّل‌ ‪ ،‬حصر رسول‌ الله‌ است‌ در بشريّت‌ كه‌ مماثل‌ مي‌باشد با‬

‫بشريّت‌ مردم‌ ؛ كه‌ زياده‌ از آن‌ چيزي‌ را دارا نيست‌‪ ،‬و در قبال‌ آنچه‌ را كه‌ گمان‌‬

‫مي‌كنندـ كه‌ ادّعاي‌ نبوّت‌ مستلزم‌ ادّعاي‌ كينونت‌ الهي‌ و قدرت‌ غيبيّه‌ است‌‪ ،‬رسول‌ خدا‬

‫براي‌ خود چيزي‌ را ادّعا نمي‌نمايد‪.‬‬

‫‪ ‬و از همين‌ جهت‌ بوده‌ است‌ كه‌ مطالب‌ و اموري‌ را بر رسول‌ الله‌ اقتراح‌ و پيشنهاد‬

‫مي‌كرده‌اند كه‌ غير از خدا كسي‌ را بر آن‌ علم‌ نبوده‌ است‌ و غير از خدا احدي‌ قدرت‌ و‬

‫توانائي‌ آنرا نداشته‌ است‌‪ ،‬وليكن‌ آنحضرت‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ جميع‌ آنها را به‌ امر خدا‬

‫از خود نفي‌ مي‌نموده‌ است‌ ‪ ،‬و براي‌ خود چيزي‌ را اثبات‌ نمي‌نمود مگر آنكه‌ فقط‌ به‌‬

‫وي‌ وحي‌ مي‌شده‌ است‌ را‪  .‬‬

 ‫‪ ‬و حصر دوّم‌ ‪ ،‬حصر الوهيّت‌ مي‌باشد در الهي‌ كه‌ واحد است‌ ‪ ،‬و آلهة‌ ايشان‌ وجود و‬

‫اثري‌ ندارند ؛ و اين‌ توحيد است‌ كه‌ ناطق‌ است‌ به‌ آنكه‌ اله‌ و معبود همه‌ ‪ ،‬اله‌ و معبود‬

‫واحد است‌‪.‬‬

‫‪ ‬و گفتار خداوند‪  :‬فَمَن‌ كَانَ َيرْجُوا لِقَآءَ رَبِّهِ‪   ‬فَلْيَعْمَلْ ‪ ‬ـ تا آخر آيه‌ ‪ ،‬مشتمل‌ است‌ بر‬

‫اجمال‌ دعوت‌ دينيَدحو دنوادخ ‌يارب دشاب‌يم ‌حلاص ‌لمع ‌نآ ‌هك ‌هّه‌ ال شريكَ لَه‌‪ .‬و اين‌ را‬

‫خداوند متفرّع‌ نموده‌ است‌ بر اميد و رجاي‌ ديدار و لقاي‌ حضرت‌ ربِتشگزاب ‌هك ‌يلاعت ّ‬

‫بسوي‌ اوست‌‪ .‬چرا كه‌ اگر حساب‌ و جزاء در ميانه‌ نبوده‌ باشد‪ ،‬موجبي‌ براي‌ اخذ به‌ دين‌‬

‫و تلبّس‌ به‌ اعتقاد و عمل‌ وجود ندارد تا كه‌ دعوت‌ بسوي‌ آن‌ كند ؛ همانطور كه‌ خداي‌‬

‫تعالي‌ فرموده‌ است‌‪:‬‬

‫شدِيدُ بِمَا نَسُوا يَوْمَالْحِسَابِ ‪  1.‬‬

‫إِنَّ الَّذِينَ َيضِلُّونَ عَن‌ سَبِيلِ اللَهِ لَهُمْ عَذَابٌ َ‬

‫‪ ‬و خداوند مترتّب‌ گردانيده‌ است‌ عدم‌ شرك‌ به‌ پروردگار و عمل‌ صالح‌ را بر اعتقاد به‌‬

‫معاد‪ .‬بجهت‌ آنكه‌ اعتقاد به‌ يگانگي‌ و وحدانيّت‌ خدا با شرك‌ در عمل‌‪ ،‬متناقض‌ بوده‌ و با‬

‫يكدگر جمع‌ نمي‌شوند‪ .‬پس‌ معبود تعالي‌ اگر واحد باشد‪ ،‬بايد واحد باشد در جميع‌‬

‫صفاتش‌ ؛ و از جمله‌ وحدانيّت‌ در معبوديّت‌ است‌ كه‌ در آن‌ شريك‌ ندارد‪.‬‬

‫‪  ‬و نيز مترتّب‌ گردانيده‌ است‌ اخذ به‌ دين‌ را بر اميد و رجاء به‌ معاد‪ ،‬نه‌ بر علم‌ قطعي‌ به‌‬

‫معاد‪ .‬زيرا احتمال‌ معاد و بازگشت‌ به‌ سوي‌ او كافي‌ مي‌باشد در وجوب‌ تحذّر و اجتناب‌‬

‫از آن‌ به‌ قاعدة‌ وجوب‌ دفع‌ ضرر محتمل‌‪ .‬و نيز گفته‌ شده‌ است‌‪ :‬مراد به‌ لقاء‪ ،‬لقاء‬

‫كرامت‌ است‌ و آن‌ مورد اميد و رجاء مي‌باشد بدون‌ آنكه‌ امري‌ قطعي‌ بوده‌ باشد‪.‬‬

‫‪ ‬و رجاي‌ لقاي‌‪  ‬خدا را متفرّع‌ كرده‌ است‌ بر قول‌ خود‪  :‬أَنَّمَآ إِلَـ'هُكُمْ إِلَـ'هٌ وَ ‪ ' ‬حِدٌ ‪. ‬‬

‫چون‌ رجوع‌ مردم‌ به‌ سوي‌‪  ‬الله‌ ‪ ‬سبحانه‌ از تماميّت‌ معني‌ الوهيّت‌ است‌‪ .‬خداوند واجد‬
 ‫منحصر به‌ فرد تمام‌ كمال‌ مطلوب‌ و تمام‌ اوصاف‌ جميله‌ است‌ ‪ ،‬و از آن‌ جمله‌ مي‌باشد‬

‫فعل‌ حقّ و حكم‌ به‌ عدل‌ ؛ و اين‌ دو امر اقتضا دارند رجوع‌ بندگانش‌ را به‌ سوي‌ او و‬

‫حكم‌ و قضاوت‌ ميانشان‌‪.‬‬

‫خلَقْنَا السَّمَآءَ وَ االْرْضَ وَ مَا بَيْنَهُمَا بَـ'طِالً ذَ ‪ِ ' ‬لكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا فَوَيْلٌ‬
‫‪ ‬وَ مَا َ‬

‫لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنَ النَّارِ * أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّـ'لِحَـ'تِ كَالْمُفْسِدِينَ‬

‫‪2‬‬
‫فِي‌ االْرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجَّارِ ‪.‬‬

‫‪« ‬و ما آسمان‌ و زمين‌ و آنچه‌ در بين‌ آنها مي‌باشد را باطل‌ نيافريده‌ايم‌‪ .‬اين‌ پندار‬

‫كساني‌ است‌ كه‌ كفر ورزيده‌اند‪ ،‬پس‌ واي‌ بر حال‌ آن‌ كسانيكه‌ كفر ورزيده‌اند از آتش‌ !‬

‫بلكه‌ آيا ما قرار مي‌دهيم‌ آنان‌ را كه‌ ايمان‌ آورده‌اند و اعمال‌ صالحه‌ انجام‌ مي‌دهندـ ‪،‬‬

‫مانند آنان‌ كه‌ در زمين‌ فساد كنندگانند؟! بلكه‌ آيا ما قرار مي‌دهيم‌ مردمان‌ با تقوي‌ را‬

‫بمانند مردم‌ اهل‌ فسق‌ و فجور؟!»‬

‫‪ « ‬بحث‌ روائي‌ »‬

‫‪ ‬در تفسير «الدُّرَم ‌نبا ‌هك ‌تسا ‌هدروآ »روثنملا ّنْدَه‌ و أبو نُعَيم‌ در كتاب‌ «صحابه‌» و ابن‌‬

‫عَساكر از طريق‌ سُدَك زا ‪،‬ريغص ‌يّلْبي‌‪ ،‬از أبو صالح‌‪ ،‬از ابن‌‬

‫عبُج ‌تداع ‪‌:‬تفگ ‌هك دنا‌هدرك ‌ثيدح ‌جيرخت ‌ساّندَب‌ بن‌ زُهَير اين‌ بود كه‌ چون‌ نماز‬

‫مي‌گزارد يا روزه‌ مي‌گرفت‌ يا صدقه‌ مي‌داد و آوازه‌اش‌ به‌ نيكي‌ برمي‌خاست‌‪ ،‬خوشحال‌‬

‫مي‌شد و نشاطي‌ به‌ وي‌ دست‌ مي‌داد؛ و لهذا روي‌‪  ‬گفتار مردم‌ در اين‌كارها مي‌افزود‪.‬‬

‫خداوند او را مورد سرزنش‌ قرار داد كه‌‪  :‬فَمَن‌‪ ‬كَانَ يَرْجُوا ِلقَآءَ رَبِّهِ‪   ‬فَلْيَعْمَلْ عَمَالً‬

‫صَـ'لِحاً وَ الَ يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ‪   ‬أَحَدًا ‪« .‬‬

‫عالّمه‌ مي‌فرمايند‪  »  :‬نظير اين‌ مضمون‌ در تعدادي‌ از روايات‌ ديگر بدون‌ ذكر اسم‌ وارد‬

‫شده‌ است‌؛ و سزاوار است‌ كه‌ محمل‌ آنها انطباق‌ آيه‌ بر مورد بوده‌ باشد ‪ ،‬زيرا كه‌ بعيد‬

‫است‌ پايان‌ سوره‌اي‌ از سور قرآن‌ ‪ ،‬بخصوصه‌ براي‌ سبب‌ خاصّي‌ نازل‌ شده‌ باشد ‪.‬‬

‫ن جُبَير در اين‌ آيه‌ وارد است‌ كه‌‪:‬‬

‫‪ ‬و نيز در «الدّرِتاح ‌يبأ ‌نبا زا »روثنملا ّم‌ ‪ ،‬از سعيد ب ‌‬

‫رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌‪   ‬وآله‌ ‪  ‬و سلّم‌ گفت‌‪:‬‬

‫‪ ‬إنَّ ‪  ‬رَبَّكُمْ يَقُولُ‪ :‬أَنَا خَيْرُ شَرِيكٍ ؛ فَمَنْ أَشْرَكَ مَعِي‌ فِي‌ عَمَلِهِ أَحَدًا مِنْ خَلْقِي‌‬

‫تَرَكْتُ الْعَمَلَ كُلَّهُ َلهُ‪ ،‬وَ َلمْ أَقْبَلْ إالَّ مَا كَانَ ِلي‌ خَالِصًا‪ .‬ثُمَّ قَرَأَ النَّبِيُّ صَلَّي‌ اللَهُ‬

‫عَلَيْهِ‪   ‬وَ ءَالِهِ ‪  ‬وَ سَلَّمَ‪ :‬فَمَن‌ كَانَ َيرْجُوا لِقَآءَ رَبِّهِ‪   ‬فَلْيَعْمَلْ عَمَالً صَـ'لِحًا وَ الَ‬

‫يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ‪   ‬أَحَدًا ‪.‬‬

‫«پروردگارتان‌ مي‌گويد‪ :‬من‌ شريك‌ پسنديده‌ و برگزيده‌اي‌ هستم‌؛ پس‌ كسيكه‌ در‬

‫كردارش‌ احدي‌ را از خلق‌ براي‌ من‌ شريك‌ قرار دهد‪ ،‬من‌ تمام‌ عملي‌ را كه‌ بجا آورده‌‬

‫است‌ براي‌ آن‌ شريك‌ واگذار مي‌نمايم‌ ‪ ،‬و من‌ عمل‌ را نمي‌پذيرم‌ مگر آنكه‌ خالص‌ براي‌‬

‫من‌ بوده‌ باشد‪ .‬سپس‌ پيامبر صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ قرائت‌ كردند آية‌ ‪ ‬فَمَن‌ كَانَ‬

‫يَرْجُوا ‪ ‬را تا آخر آن‌‪».‬‬

‫ن سالم‌ ‪ ،‬از حضرت‌ أبوعبدالله‌ امام‌ جعفر صادق‌ عليه‌‬

‫‪ ‬و در «تفسير عيّاشي‌» از عليّ ب ‌‬

‫السّالم‌ ‪  ‬آمده‌ است‌ كه‌ خداوند تبارك‌ و تعالي‌ مي‌گويد‪:‬‬

‫شرِيكٍ ؛ مَنْ أَشْرَكَ بِي‌ فِي‌ عَمَلِهِ لَمْ أَقْبَلْهُ ‪ ،‬إالَّ مَا كَانَ ِلي‌ خَالِصًا !‬
‫خيْرُ َ‬
‫‪ ‬أَنَا َ‬

‫‪«  ‬من‌ شريك‌ انتخاب‌ شده‌ و برگزيده‌اي‌ هستم‌؛ كسيكه‌ در كردارش‌ براي‌ من‌ شريك‌‬

‫قرار دهد من‌ آنرا قبول‌ نمي‌كنم‌‪ ،‬مگر عملي‌ را كه‌ خالص‌ از براي‌ من‌ بوده‌ باشد!»‬
 ‫‪ ‬عيّاشي‌ گويد‪ :‬و در روايت‌ ديگري‌ از آن‌ حضرت‌ عليه‌ السّالم‌ وارد است‌ كه‌‪  :‬إنَّ اللَهَ‬

‫يَقُولُ‪ :‬أَنَا خَيْرُ شَرِيكٍ ؛ مَنْ عَمِلَ ِلي‌ وَ ِلغَيْرِي‌ فَهُوَ ِلمَنْ عَمِلَ َلهُ دُونِي‌‪.‬‬

‫‪« ‬خداوند مي‌گويد‪ :‬من‌ شريك‌ اختيار شده‌اي‌ مي‌باشم‌؛ هر كس‌ براي‌ من‌ و براي‌ غير‬

‫من‌ عملي‌ را انجام‌ دهد‪ ،‬پس‌ آن‌ عمل‌ براي‌ غير خواهد بود نه‌ براي‌ من‌‪ ».‬‬

‫‪ ‬و در «الدّرّ المنثور» با سند متّصل‌ خود از شدّاد بن‌ أوْس‌ روايت‌ مي‌نمايد كه‌ شنيدم‌ از‬

‫رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌‪   ‬و آله‌ ‪  ‬و سلّم‌ كه‌ مي‌گفت‌‪:‬‬

‫‪ ‬مَنْ صَلَّي‌ ُيرَآئِي‌ فَقَدْ أَشْرَكَ‪ ،‬وَ مَنْ صَامَ ُيرَآئِي‌ فَقَدْ أَشْرَكَ‪ ،‬وَ مَنْ تَصَدَّقَ يُرَآئِي‌‬

‫فَقَدْ أَشْرَكَ؛ ثُمَّ قَرَ‪ :‬فَمَن‌ كَانَ يَرْجُوا ِلقَآءَ رَبِّهِ‪  ‬ـ اآلية‌‪.‬‬

‫‪« ‬كسيكه‌ نماز از روي‌ ريا بگزارد شرك‌ آورده‌ است‌‪ ،‬و كسيكه‌ روزه‌ از روي‌ ريا بگزارد‬

‫شرك‌ ورزيده‌ است‌‪ ،‬و كسيكه‌ صدقه‌ از روي‌ ريا بدهد شرك‌ آورده‌ است‌ ؛ سپس‌ قرائت‌‬

‫فرمود اين‌ آيه‌ را تا آخرش‌‪».‬‬

‫‪ ‬و در «تفسير عيُز زا »‌يشاّراره‌ و حَمران‌ ‪ ،‬از حضرت‌ أبوجعفر و أبوعبدالله‌ عليهما‬

‫السّالم‌ روايت‌ كرده‌ است‌ كه‌ آن‌ دو امام‌ گفتند‪   :‬‬

‫‪ ‬لَوْ أَنَّ عَبْدًا عَمِلَ عَمَالً يَطْلُبُ بِهِ رَحْمَةَ اللَهِ وَ الدَّارَ ا ‪ ‬الَ خِرَةَ ‪ ،‬ثُمَّ أَدْخَلَ فِيهِ رِضَا‬

‫أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ كَانَ مُشْرِكاً‪.‬‬

‫‪« ‬اگر بنده‌اي‌ از بندگان‌ خدا عملي‌ را بجاي‌ آورد و مقصودش‌ طلب‌ رحمت‌ خداوند و‬

‫دار آخرت‌ بوده‌ باشد‪ ،‬پس‌ از آن‌ رضاي‌ احدي‌ از مردم‌ را در آن‌ دخالت‌ دهد‪ ،‬مشرك‌‬

‫خواهد بود‪« ».‬‬

 ‫‪ ‬عالّمه‌ مي‌فرمايند‪  »  :‬روايات‌ در اين‌ باب‌ از طريق‌‪  ‬شيعه‌ و اهل‌ سنّت‌ ‪ ،‬فوق‌ حدّ‬

‫إحصاء مي‌باشد‪ .‬و مراد از شرك‌ در آنها‪  ‬شرك‌ خفيّ ‪ ‬است‌ كه‌ با اصل‌ ايمان‌ منافات‌ ندارد‬

‫بلكه‌ منافي‌ با كمال‌ ايمانست‌‪ .‬خداوند تعالي‌ مي‌فرمايد‪   :‬‬

‫‪ ‬وَ مَا ُيوْمِنُ أَكْثَرُهُم‌ بِاللَهِ إِالَّ وَ هُم‌ مُّشْرِكُونَ ‪  3.‬‬

‫‪« ‬اكثريّت‌ مسلماناني‌ كه‌ ايمان‌ آورده‌اند‪ ،‬ايمان‌ به‌ خدا نياورده‌اند مگر آنكه‌ ايشان‌ مشرك‌‬

‫هستند‪».‬‬

‫‪ ‬بنابراين‌‪ ،‬آيه‌ شامل‌ شرك‌ خفيّ مي‌شود با داللت‌ باطني‌ خود‪ ،‬نه‌ با داللت‌ تنزيلي‌ خود‪.‬‬

‫ن مردويه‌ تخريج‌ حديث‌ كرده‌اند از‬

‫‪ ‬و در «الدّرَط ‌هك ‌تسا ‌هدمآ »روثنملا ّبَراني‌ و اب ‌‬

‫أبوحكيم‌ كه‌ گفت‌‪ :‬رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ فرمود‪   :‬‬

‫‪ ‬لَوْ َلمْ يَنْزِلْ عَلَي‌ أُمَّتِي‌ إالَّ خَاتِمَةُ سُورَةِ الْكَهْفِ لَكَفَتْهُمْ‪.‬‬

‫‪« ‬اگر هرآينه‌ براي‌ امّت‌ من‌ هيچ‌ نازل‌ نشده‌ بود مگر خاتمة‌ سورة‌ كهف‌‪ ،‬البتّه‌ كفايتشان‌‬

‫مي‌نمود‪« ».‬‬

‫‪ ‬عالّمه‌ مي‌فرمايند‪  »  :‬وجه‌ اين‌ گفتار ‪ ،‬در بيان‌ سابق‌ ما معلوم‌ شد‪  .‬تَمَّ والحمدُ للَّه‌ ‪« .‬‬

‫‪   4‬‬

‫بازگشت به فهرست‬
‫‪ ‬لقاء خداوند فقط‌ با توحيد بدون‌ شائبة‌ شرك‌ جليّ و خفيّ امكان‌ پذير است‌‪  ‬‬

‫و محصّل‌ كالم‌ آن‌ است‌ كه‌ اين‌ آيه‌ و روايات‌ واردة‌ در تفسير اين‌ آيه‌ به‌ ما مي‌فهمانند‬

‫لقا و زيارت‌ خدا فقط‌ امكان‌ پذير مي‌باشد براي‌ ايمان‌ آوردندگان‌ به‌ خداوند در صورتي‌‬

‫كه‌ بهيچ‌ وجه‌ من‌ الوجوه‌ با وي‌ شريك‌ و همتا و انبازي‌ را به‌جاي‌ ننهند‪ ،‬نه‌ بطور جليّ و‬

‫نه‌ بطور خفيّ‪ ،‬نه‌ در مقام‌ وجود و ذات‌‪ ،‬نه‌ در مقام‌ اسم‌ و صفت‌‪ ،‬نه‌ در مقام‌ فعل‌ و‬
‫كردار؛ بايد فقط‌ و فقط‌ خداوند را موثّر بدانند كه‌‪  :‬ال مُوَثِّرَ في‌ الْوُجودِ إالَللا ّهُ‪   5‬نه‌ به‌‬

‫منهاج‌ شرك‌ جليّ‪ ،‬و نه‌ به‌ منهاج‌ شرك‌ خفيّ‪.‬‬

‫‪  ‬شرك‌‪  ‬به‌ معني‌ مدخليًالثم ‪ .‬ادخ راك رد ‌تسا ريغ راك ‌نداد ‌تّ نزد طبيب‌ رفتن‌ و‬

‫استعمال‌ دارو نمودن‌ و صحّت‌ يافتن‌‪ ،‬اگر از جنبة‌ تأثير استقاللي‌ آنها مالحظه‌ شود ‪،‬‬

‫گر چه‌ با معيّت‌ خدا باشد شرك‌ است‌ ‪ .‬و اگر از جنبة‌ محكوم‌ بودن‌ طبيب‌ به‌ امر و ارادة‌‬

‫خدا‪ ،‬و محكوم‌ بودن‌ دارو به‌ تأثير و فرمان‌ خدا‪ ،‬و حصول‌ صحّت‌ به‌ امر و مشيّت‌ خدا‬

‫مالحظه‌ گردد‪ ،‬توحيد است‌ و شائبة‌ شرك‌ در آن‌ موجود نمي‌باشد‪.‬‬

‫بازگشت به فهرست‬
‫‪ ‬معرفت‌ تفصيلي‌ الزم‌ است‌ كه‌ زدايندة‌ شرك‌ است‌‪ ‬‬

‫مومن‌ بايد در سبيل‌ خدا‪ ،‬تمام‌ تأثيرهاي‌ استقاللي‌ را كه‌ تا به‌ حال‌‬

‫موثُصزا و دنك ‌يفن ‌تسا ‌هتسناد‌يم رّقع‌ و ناحية‌ دروني‌ نفس‌ خود بيرون‌ بيفكند‪ ،‬تا‬

‫خداوند را آنطور كه‌ شايد و بايد زيارت‌ كند؛ و گرنه‌ ‪ ،‬اگر چه‌ خدا را در پشت‌ پردة‌‬

‫خياالت‌ و اوهام‌ ديده‌ است‌ ولي‌ آن‌ خدا نمي‌باشد‪.‬‬

‫‪ ‬واقعاً آن‌ پيرزن‌ مي‌دانست‌ كه‌ خدا هست‌ يا نه‌؟! بله‌ مي‌دانست‌؛ از همين‌ چرخة‌‬

‫ريسندگي‌ خويشتن‌‪ .‬يقين‌ هم‌ داشت‌ كه‌ خدا موجود است‌‪ ،‬ولي‌ از پشت‌ هزار حجاب‌‪.‬‬

‫آن‌ دين‌ العجائز ‪ ،‬براي‌ خود عجوزگان‌ است‌ نه‌ براي‌ مردان‌ راه‌‪.‬‬

‫‪ ‬كسي‌ نشسته‌ است‌ پشت‌ دروازه‌ و ديوار بلند شهر‪ .‬و اجماالً مي‌داند كه‌ سر و صدائي‌‬

‫كه‌ در اين‌ شهر است‌ ناشي‌ از وجود سكنة‌ آن‌ مي‌باشد؛ ولي‌ خيلي‌ تفاوت‌ دارد با كسي‌‬

‫كه‌ از ديوار باال آيد و اندرون‌ شهر را با دوربين‌هاي‌ قويّ ببيند! و يا بهتر از آن‌ دروازه‌ را‬

‫بگشايد و بيايد در خيابانها و شوارع‌ و مشارع‌ و اسواق‌ و بازارها و مساجد شهر را ببيند؛‬
 ‫در مساجد و مدارس‌ آن‌ وارد شود‪ ،‬افرادش‌ را شناسائي‌ كند ‪ ،‬از علماء و مدرّسين‌ و‬

‫طالّب‌ آن‌ خبر گيري‌ نمايد كه‌ آيا چگونه‌ درسي‌ مي‌خوانند؟ معابد و مدارسش‌ چگونه‌‬

‫است‌؟ علماي‌ عرفاني‌ آن‌ در چه‌ سطحي‌ مي‌باشند؟‬

‫مصالًالماك ار ‌مالسا ‌يكشزپ ‌تاروتسد ‌نآ ‌نامدرم ايآ ؟دراد ‌تعسو ردقچ ‌نآ ‌يّ رعايت‌‬

‫مي‌نمايند يا محتاج‌ به‌ بيمارستان‌ و درمانگاه‌ و طبيب‌ و دارو مي‌باشند؟!‬

‫‪ ‬آن‌ فرد پشت‌ جدار‪ ،‬با اين‌ فرد وارد در شهر و آشنا و مأنوس‌ و دوست‌ با آنان‌ چه‌ اندازه‌‬

‫فرق‌ دارد؟! در حقيقت‌ مابين‌ مشرق‌ و مغرب‌ !‪  ‬گرچه‌ هر دو با هم‌ برادر بوده‌ ‪ ،‬و در يك‌‬

‫مكان‌ نشسته‌اند و در يكزمان‌ زيست‌ مي‌نمايند و صاحب‌ يك‌ پدر و مادر و خويشاوندان‌‬

‫و اصل‌ و نسب‌ و سبب‌ مي‌باشند!‬

‫‪ ‬پس‌ از دين‌ پير زنان‌‪ ،‬و پي‌ بردن‌ از بَعره‌ به‌ بَعير‪ ،‬و از پِشْك‌ به‌ حيوان‌ موجود زنده‌ و‬

‫حيًامتح ؛دش ‌نورب دياب ّ بايد سطح‌ معلومات‌ را افزود‪ .‬زيرا اين‌گونه‌ معرفتها معرفت‌‬

‫ضعفاء و معرفت‌ اجمالي‌ است‌‪ .‬بايد معرفت‌ تفصيلي‌ حاصل‌ نمود‪ .‬بايد به‌ سراغ‌‬

‫أميرالمومنين‌ عليه‌ السّالم‌ رفت‌‪ .‬بايد به‌ سراغ‌ «نهج‌البالغة‌» و «توحيد» صدوق‌ رفت‌‪.‬‬

‫بايد به‌ سراغ‌ تفسيرهاي‌ قويّ و موشكاف‌ از قرآن‌ كريم‌ رفت‌ و جدًاّ راه‌ چاره‌ را جستجو‬

‫كرد‪.‬‬

‫بازگشت به فهرست‬
‫‪ ‬يَا مَنْ دَلَّ عَلَي‌ ذَاتِهِ بِذَاتِهِ ‪ ،‬وَ َتنَزَّهَ عَنْ مُجَانَسَةِ مَخْلُوقَاتِهِ‪ ‬‬

‫بايد به‌ سراغ‌ «صحيفة‌ علويّه‌» و «صحيفة‌ سجّاديّه‌» رفت‌‪ ،‬و از آنها در راه‌ معرفت‌‬

‫حضرت‌ ربّ العزّة‌ مدد خواست‌!‬

 ‫‪ « ‬يَا مَنْ دَلَّ عَلَي‌ ذَاتِهِ بِذَاتِهِ‪ ،‬وَ تَنَزَّهَ عَنْ مُجَانَسَةِ مَخْلُوقَاتِهِ‪ ،‬وَ جَلَّ عَنْ مُآلءَمَةِ‬

‫خطَرَاتِ الظُّنُونِ‪ ،‬وَ بَعُدَ عَنْ لَحَظَاتِ الْعُيُونِ‪ ،‬وَ عَلِمَ بِمَا‬
‫كَيْفِيَّاتِهِ‪ .‬يَا مَنْ قَرُبَ مِنْ َ‬

‫كَانَ قَبْلَ أَنْ َيكُونَ ‪ ».‬را خوب‌ فهميد!‬

‫‪« ‬اي‌ آنكه‌ دليل‌ و رهنماي‌ شناسائي‌ ذات‌ خودش‌ را فقط‌ ذات‌ خودش‌ قرار داده‌ است‌‪ ،‬و‬

‫از مجانست‌ و مشابهت‌ مخلوقاتش‌‪ ،‬تنزّه‌ و تحذّر دارد‪ ،‬و از همرنگي‌ و نزديكي‌ و‬

‫پيوستگي‌ با‬

‫ي آنكه‌ به‌ وارده‌هاي‌ پنداري‌ و‬

‫كيفيّتهاي‌ عالم‌ خلقتش‌ برتر و باالتر آمده‌ است‌‪ .‬ا ‌‬

‫خَطْره‌هاي‌ فكري‌ و انديشه‌اي‌ نزديك‌ هستي‌‪ ،‬و از چشم‌ انداخت‌ چشمان‌ و ديدگان‌ دور‬

‫مي‌باشي‌‪ ،‬و پيش‌ از آنكه‌ كائنات‌ صورت‌ وجود و تكوّن‌ بر خود گيرند‪ ،‬تو به‌ آنها اطّالع‌ و‬

‫علم‌ داري‌!»‬

‫‪  ‬الَ إلَهَ إالَّ أَنتَ ‪ ،‬سُبْحَانَكَ اللَهُمَّ وَ بِحَمْدِكَ! مَنْ ذَا َيعْرِفُ قَدْرَكَ فَالَيَخَافُكَ ؟!وَ مَنْ‬

‫ذَا َيعْلَمُ مَا أَنْتَ فَالَ َيهَابُكَ؟!‬

‫‪« ‬هيچ‌ معبودي‌ و مألوهي‌ و مقصد و مقصودي‌ جز تو نيست‌‪ ،‬خدايا ! تو پاك‌ و منزّه‌ و‬

‫مقدّس‌ و مطهّر مي‌باشي‌ از هر شائبة‌ محدوديّت‌ و تشبيه‌ ! و اين‌ پاكي‌ و تقديس‌ توأم‌ با‬

‫حمد و ستايش‌ و سپاس‌ و مجد و عظمت‌ تو‪  ‬است‌! كدام‌ كس‌ در عالم‌ هستي‌ وجود‬

‫دارد كه‌ قدر و منزلتت‌ را بشناسد ‪ ،‬آنگاه‌ از تو در خوف‌ و خشيت‌ نباشد؟! و كدام‌ كس‌‬

‫در دائرة‌ وجود ‪ ،‬به‌ وجود آمده‌ است‌ كه‌ بداند كيستي‌ تو و داراي‌ كدام‌ انيّت‌ و جوهرة‌‬

‫هستي‌ مي‌باشي‌ ‪ ،‬و آنگاه‌ از تو در هيبت‌ و واكنش‌ جالل‌ و مجدت‌‪ ،‬غوطه‌ور نگردد؟!»‬
‫‪6‬‬
‫‪ ‬فَيَا مَنْ تَوَحَّدَ بِالْعِزِّ وَ الْبَقَآءِ ‪ ،‬وَ قَهَرَ الْعِبَادَ بِالْمَوْتِ وَ الْفَنَآءِ !‬
 ‫‪« ‬اي‌ ‪ ‬آنكه‌ سرير عزًارصحنم ار دولخ و ءاقب ‌تخت و ‌تّ به‌ خود اختصاص‌ داده‌اي‌‪ ،‬و تنها‬

‫و تنها مُخلّع‌ به‌ خلعت‌ عزّت‌ و دوام‌ گرديده‌اي‌ ! و بندگان‌ خود را با تازيانة‌ مرگ‌ و‬

‫نابودي‌ به‌ ديار فنا و نيستي‌ روانه‌ ساخته‌اي‌!»‬

‫بازگشت به فهرست‬
‫‪ ‬بِكَ عَرَفْتُكَ وَ أَنْتَ دَلَلْتَنِي‌ عَلَيْكَ وَ دَعَوْتَنِي‌ إلَيْكَ‪  ‬‬

‫بِكَ عَرَفْتُكَ ‪ ،‬وَ أَنْتَ دَلَلْتَنِي‌ عَلَيْكَ وَ دَعَوْتَنِي‌ إلَيْكَ ‪ ،‬وَ َلوْالَ أَنْتَ لَمْأَدْرِ مَا أَنْتَ !‬

‫‪«  ‬خودت‌ را من‌ بواسطة‌ خودت‌ شناخته‌ام‌ ! و تو هستي‌ كه‌ مرا به‌ خودت‌ رهبري‌‬

‫مي‌كني‌ و به‌ سوي‌ خودت‌ مي‌خواني‌ ! و اگر ذات‌ خودت‌ نبود من‌ ندانسته‌ بودم‌ كه‌ تو‬

‫كيستي‌ و چيستي‌!»‬

‫‪ ‬فقراتي‌ است‌ از دعاي‌ حضرت‌ سيّد السّاجدين‌ امام‌ عليّ بن‌ الحسين‌ عليهما أفضل‌‬

‫الصّلوات‌ كه‌ ابتدا مي‌گردد با فقرات‌ ذيل‌‪:‬‬

‫‪ ‬إلَهِي‌ الَ ُتوَدِّبْنِي‌ بِعُقُوبَتِكَ ‪ ،‬وَ الَ تَمْكُرْ بِي‌ فِي‌ حِيلَتِكَ ! مِنْ أَيْنَ ِليَ الْخَيْرُ يَارَبِّ وَ‬

‫الَ يُوجَدُ إالَّ مِنْ عِنْدِكَ ‪ ،‬وَ مِنْ أَيْنَ ِليَ النِّجَاةُ وَ الَ تُسْتَطَاعُ إالَّ بِكَ ‪ ! ‬الَ الَّذِي‌‬

‫أَحْسَنَ اسْتَغْنَي‌ عَنْ عَوْنِكَ وَ َرحْمَتِكَ ؛ وَ الَ الَّذِي‌ أَسَآءَ وَاجْتَرَأَ عَلَيْكَ وَ لَمْ ُيرْضِكَ‬

‫خَرَجَ عَنْ قُدْرَتِكَ ‪ ،‬يَا رَبِّ يَا رَبِّ يَا رَبِّ !‬

‫‪« ‬اي‌ خداي‌ من‌ ! ادب‌ كردن‌ مرا‪ ،‬از راه‌ گوشمالي‌ و عقوبتت‌ قرار مده‌ ! و در راه‌‬

‫چاره‌جوئي‌ و آزمايشي‌ كه‌ از من‌ مي‌كني‌‪ ،‬با من‌ مكر و خدعه‌ منما ! اي‌ پروردگار من‌ !‬

‫كجا براي‌ من‌ خير و رحمتي‌ بوجود آيد ‪ ،‬در حاليكه‌ آن‌ خير و رحمت‌ اختصاص‌ به‌ كان‌‬

‫و كانون‌ موجود در نزد تو دارد ! و كجا براي‌ من‌ نجات‌ و رستگاري‌ امكان‌پذير مي‌باشد ‪،‬‬

‫در حاليكه‌ راه‌ وصول‌ به‌ آن‌ غير مقدورـ است‌ مگر بوسيلة‌ تو ! نه‌ آن‌ كس‌ كه‌ نيكي‌‬
 ‫كند ‪ ،‬از عون‌ و كمك‌ و رحمت‌ تو بي‌نياز مي‌باشد؛ و نه‌ آن‌ كس‌ كه‌ بدي‌ نمايد و بر تو‬

‫جرأت‌ ورزد و تو را از خودش‌ خشنود نسازد‪ ،‬از ناحية‌ قدرت‌ و حيطة‌ توانائي‌ تو بيرون‌‬

‫ي پروردگارم‌!»‪ ‬‬
‫شده‌ است‌! اي‌ پروردگارم‌ ! اي‌ پروردگارم‌! ا ‌‬

‫‪ ‬و آنقدر «يَا رَبِّ» را تكرار كرد تا نفسش‌ قطع‌ شد؛ آنگاه‌ عرضه‌ داشت‌‪  :‬بِكَ عَرَفْتُكَ ‪ ‬تا‬

‫آخر دعاي‌ رشيق‌ و متين‌ و عالي‌ رتبه‌ و بلند ذروه‌اي‌ كه‌ فقط‌ از نقطة‌ اقصاي‌ توحيد ‪،‬‬

‫در حرم‌ و خلوتگاه‌ حضرت‌ محبوب‌ ندا مي‌كند‪ ،‬و در حرم‌ ذات‌ الَ َيسَعُنِي‌ فِيهِ مَلَكٌ‬

‫مُقَرَّبٌ وَ الَ نَبِيٌّ مُرْسَلٌ ‪ ‬نَجوَي‌ و مناجات‌ مي‌نمايد‪  7.‬‬

‫‪ ‬چنانچه‌ در فقرات‌ « يَا مَنْ دَلَّ عَلَي‌ ذَاتِهِ بِذَاتِهِ »‪ ،‬و ‪ «  ‬بِكَ عَرَفْتُكَ وَ أَنْتَ دَلَلْتَنِي‌‬

‫عَلَيْكَ وَ دَعَوْتَنِي‌ إلَيْكَ ‪ ،‬وَ‪  ‬لَوْالَ أَنْتَ لَمْ أَدْرِ مَا أَنْتَ » دقّت‌ شود‪ ،‬به‌خوبي‌ بدست‌‬

‫مي‌آيد كه‌ اوًالّ راه‌ لقاء و زيارت‌ ذات‌ خداوند باز مي‌باشد‪ ،‬و ثانياً‬

‫معرًاثلاث و ‪،‬دشاب ‌هدوب دناوت‌يمن ‌تاذ زجب ‌سدقا ‌تاذ ‌نآ ‌فّ جميع‌ موجودات‌ آفاقيّه‌ و‬

‫انفسيُم ‪‌،‬هّلكيّه‌ و ملكوتيّه‌ نمي‌توانند راهنما به‌ سوي‌ خود خدا باشند؛ او مي‌بايست‌ خود‬

‫را بشناساند و معرّفي‌ نمايد‪.‬‬

‫‪  ‬إلَهي‌ ! كَيْفَ يُسْتَدَلُّ عَلَيْكَ بِما هُوَ في‌ وُجودِهِ مُفْتَقِرٌ إلَيْكَ؟! أ يَكونُ ِلغَيْرِكَ مِنَ‬

‫الظُّهورِ ما َليْسَ لَكَ حَتَّي‌ يَكونَ هُوَ الْمُظْهِرَ لَكَ؟!‬

‫‪ ‬مَتَي‌ غِبْتَ حَتَّي‌ تَحْتاجَ إلَي‌ دَليلٍ َيدُلُّ عَلَيْكَ؟! وَ مَتَي‌ بَعُدْتَ حَتَّي‌ تَكونَ ا ‪ ‬الْ ثارُ‬

‫هيَ الَّتي‌ توصِلُ إلَيْكَ؟!‬

‫خسِرَتْ صَفْقَةُ عَبْدٍ لَمْتَجْعَلْ لَهُ مِنْ‬

‫‪ ‬إلَهي‌ ! عَمِيَتْ عَيْنٌ ال تَراكَ عَلَيْها رَقيبًا‪ ،‬وَ َ‬

‫حُبِّكَ نَصيبًا !‬
 ‫‪« ‬بار خداوندا ! چگونه‌ راه‌ شناسائي‌ وجودت‌ امكان‌ پذير مي‌باشد بواسطة‌ استدالل‌ و‬

‫برهان‌ با وجودهاي‌ امكانيّة‌ حادثه‌ كه‌ آنان‌ در اصل‌ وجود و بقائشان‌ نياز ذاتي‌ و افتقار‬

‫وجودي‌ به‌ تو دارند؟! آيا براي‌ جز تو از سائر موجودات‌‪ ،‬ظهور و بروزي‌ وجود دارد كه‌‬

‫براي‌ تو نبوده‌ باشد‪ ،‬تا بتوانند آنها تو را نشان‌ دهنده‌ و ظاهر كننده‌ باشند؟!‬

‫‪ ‬كي‌ غائب‌ شده‌اي‌ تا آنكه‌ محتاج‌ گردي‌ به‌ دليل‌ و رهبري‌ كه‌ به‌ سوي‌ تو راهنمائي‌‬

‫بنمايد؟! و كي‌ دور گرديده‌اي‌ تا آنكه‌ آثار و مصنوعات‌‪ ،‬رساننده‌ و واصل‌ كنندة‌ به‌ ذات‌‬

‫تو باشند؟!‬

‫‪ ‬بار خداوندا ! كور است‌ ديده‌اي‌ كه‌ تو را بر خود شاهد و مراقب‌ نمي‌نگرد! و زيانبار‬

‫است‌ معاملة‌ دست‌ بنده‌اي‌ كه‌ تو براي‌ وي‌ از محبّت‌ و مودّتت‌ نصيب‌ و مقداري‌ مقرّر‬

‫نفرموده‌اي‌!»‬

‫بازگشت به فهرست‬
‫‪ ‬غزل‌ فروغي‌ بسطامي‌ در ظهور خداوند در همة‌ عالم‌‪ ‬‬

‫چقدر خوب‌ و روشن‌‪  ‬فروغي‌ بسطامي‌‪  ‬اين‌ واقعيّت‌ را در غزل‌ خود گنجانيده‌ است‌‪:‬‬

‫‪ ‬كي‌ بوده‌اي‌ نهفته‌ كه‌ پيدا كنم‌ ترا‬
‫‪   ‬پنهان‌ نگشته‌اي‌ كه‌ هويدا كنم‌ ترا‬
‫‪  ‬با صد هزار ديده‌ تماشا كنم‌ ترا‬
‫‪  ‬تا با يكي‌ مشاهده‌ شيدا كنم‌ ترا‬
‫‪  ‬تـا بـاخبـر ز عـالـم‌ باال كنم‌ ترا‬
‫‪  ‬تا قبله‌گاه‌ مؤمن‌ و ترسا كنم‌ ترا‬
‫‪ ‬خورشيد كعبه‌ ‪ ،‬ماه‌ كليسا كنم‌ ترا‬
‫‪   ‬چندين‌ هزار سلسله‌ در پا كنم‌ ترا‬
‫‪  ‬يكجا فداي‌ قامت‌ رعنا كنم‌ ترا‬
‫‪ ‬هرگه‌ نظر به‌ صورت‌ زيبا كنم‌ ترا‬
‫‪  ‬ترسم‌ خدا نخواسته‌ رسوا كنم‌ ترا‬
‫‪ ‬كي‌ رفته‌اي‌ ز دل‌ كه‌ تمنّا كنم‌ ترا‬
‫‪ ‬غائب‌ نگشته‌اي‌ كه‌ شوم‌ طالب‌ حضور‬
‫‪ ‬با صد هزار جلوه‌ برون‌ آمدي‌ كه‌ من‌‬
‫‪ ‬چشمم‌ به‌ صد مجاهده‌ آئينه‌ ساز شد‬
‫‪ ‬باالي‌ خود در آينة‌ چشم‌ من‌ ببين‌‬
‫‪ ‬مستانه‌ كاش‌ بر حرم‌ و دير بگذري‌‬
‫‪ ‬خواهم‌ شبي‌ نقاب‌ ز رويت‌ برافكنم‌‬
‫‪ ‬گر افتد آن‌ دو زلف‌ چليپا به‌ چنگ‌ من‌‬
‫‪ ‬طوبي‌ و سدره‌ گر به‌ قيامت‌ به‌ من‌ دهند‬
‫‪ ‬زيبا شود به‌ كارگهِ عشق‌ كار من‌‬
‫‪ ‬رسواي‌ عالمي‌ شدم‌ از شور عاشقي‌‬
 ‫‪  ‬مير سپاه‌ ‪ ،‬شاهِ صف‌ آرا كنم‌ ترا‬ ‫‪ ‬با خيل‌ غمزه‌ گر به‌ وثاقم‌ گذر كني‌‬
‫بازگشت به فهرست‬
‫‪ ‬فقرات‌ مناجات‌ تاج‌ الدّين‌ ابن‌ عطاء الله‌ اسكندريّ‪  ‬‬

‫‪ ‬باري‌ ‪ ،‬اين‌ دو مناجات‌ اخير‪ « :‬إلَهي‌ كَيْفَ ُيسْتَدَلُّ عَلَيْكَ »‪ ،‬و « إلَهي‌ عَميَتْ عَيْنٌ‬

‫» ‪ ،‬فقرة‌ نوزدهم‌ و بيستم‌ از زمرة‌ سي‌ و پنج‌ فقرة‌ مناجات‌ شيخ‌ تاج‌الدّين‌ أحمد بن‌‬

‫محمّد بن‌ عبد الكريم‌ بن‌ عطاء الله‌ اسكندريّ ‪ ،‬متوفّي‌ در سنة‌‪  709  ‬هجري‌ قمري‌‬

‫است‌‪  8.‬‬

‫‪ ‬و بقيّة‌ آن‌ بدين‌ قرار مي‌باشد‪:‬‬

‫‪ 1 ‬ـ ‪ ‬إلَهي‌ ‪  ‬أنَا الْفَقيرُ في‌ غِنايَ ‪ ،‬فَكَيْفَ ال أكونُ فَقيرًا في‌ فَقْري‌؟!ـ‪ ‬‬

‫‪« ‬بار خداوندا ! من‌ نيازمند و فقيرم‌ به‌ سوي‌ تو در عين‌ غنا و بي‌نيازيم‌ كه‌ از ناحية‌ تو‬

‫به‌ من‌ عنايت‌ شده‌ است‌ (چرا كه‌ اين‌ بي‌نيازي‌ چون‌ از سوي‌ تست‌‪ ،‬عين‌ نيازمندي‌‬

‫است‌!) پس‌ چگونه‌ نيازمند و فقير نبوده‌ باشم‌ به‌ سوي‌ تو در عين‌ فقر و نيازمنديم‌ كه‌‬

‫حالت‌ عدم‌ من‌ بوده‌ است‌ ؛ و مَبنَي‌ و اصل‌ و منشأ هستيم‌‪ ،‬فقدان‌ و نيستي‌؛ و مادّة‌‬

‫اوّليّة‌ حدوث‌ و تحقَك و ‌يدوبان ‪‌،‬مقّتْم‌ عدم‌ و نيستي‌ در مرحلة‌ ماهوي‌ بوده‌ است‌؟!»‬

‫‪ 2 ‬ـ ‪ ‬إلَهي‌ أنَا الْجاهِلُ في‌ عِلْمي‌ ‪ ،‬فَكَيْفَ ال أكونُ جَهوالً في‌ جَهْلي‌؟!‬

‫‪« ‬بار خداوندا ! من‌ نادان‌ و جاهلم‌ در عين‌ دانــائي‌ و علمم‌ كه‌ از ناحي ـة‌ تــو به‌ من‌ عطــا‬

‫گرديده‌ است‌ (چرا كه‌ اين‌ دانائي‌ چون‌ از سوي‌ تست‌‪ ،‬عين‌ نــاداني‌ اسـت‌‪ ).‬پس‌ چگــونه‌‬

‫نادانِ ثــابت‌ و مســتمرَيشناد‌يب و ‌ينادان ‌نيع رد ‌مشاب ‌هدوبن ّم‌ كه‌ حــالت‌ عــدم‌ اصــلي‌ و‬

‫فقدان‌ ماهوي‌ و نيستيِ ذاتي‌ من‌ بوده‌ است‌؟!»‬

‫بازگشت به فهرست‬
‫فقرات‌ مناجات‌ كه‌ از توحيد محض‌ خبر مي‌دهد‪  ‬‬
 ‫سرْعَةَ حُلولِ مَقاديرِكَ‪ ،‬مَنَعا عِبادَكَ الْعارِفينَ‬
‫‪ 3 ‬ـ ‪ ‬إلَهي‌ إنَّ اخْتِالفَ تَدْبيرِكَ وَ ُ‬

‫بِكَ عَنِ السُّكونِ إلَي‌ عَطآءٍ وَ الْيَأْسِ مِنْكَ في‌ بَآلءٍ !‬

‫‪« ‬بار خداوندا ! اختالف‌ تدابير تو در امر كائنات‌ كه‌ بدون‌ منع‌ و تو ّقف‌ و تقييد و‬

‫تسكيني‌ به‌ كار خود مشغول‌ است‌‪ ،‬و با سرعت‌ در پي‌ يكدگر درآمدن‌ واردات‌ و حلول‌‬

‫مقدّرات‌ اندازه‌ زده‌ شده‌ و به‌ حدود مشخّص‌ و معيّن‌ به‌ هم‌ پيوسته‌ در امر آفرينش‌ و‬

‫پيدايش‌ حوادث‌‪ ،‬جلوگير شده‌اند از آنكه‌ بندگان‌ عارف‌ و موحّد و شناساي‌ ذات‌ اقدمت‌‬

‫را بگذارند كه‌ به‌ عطيّه‌ و نعمتي‌ كه‌ به‌ آنان‌ مرحمت‌ مي‌كني‌ دلخوش‌ و با آرامش‌ باشند‬

‫‪ .‬و نيز جلوگير شده‌اند از آنكه‌ در بالء و امتحان‌ و شدّت‌ و فتنه‌اي‌ كه‌ بر ايشان‌ وارد‬

‫مي‌سازي‌ مأيوس‌ و نوميد و دلسرد و مضطرب‌ خاطر گردند ‪( .‬چرا كه‌ بقدري‌ ورود بالها‬

‫در عقب‌ نعمتها و ورود نعمتها به‌ دنبال‌ بالها‪ ،‬شديد و پي‌ در پي‌ مانند چرخ‌ دوالب‌‪،‬‬

‫پيوسته‌ مي‌گردد كه‌ آرامش‌ در برابر نعمت‌ و ناآرامي‌ در برابر نقمت‌‪ ،‬فقط‌ براي‌ جاهالن‌‬

‫به‌ مقام‌ عزّ ربوبيّت‌ و بي‌مايگان‌ به‌ اسرار حرم‌ و حريم‌ تو متحقّق‌ مي‌گردد؛ نه‌ براي‌‬

‫عارفان‌ به‌ تو و به‌ جالل‌ اقدس‌ و جمال‌ مقدّس‌‪ ،‬و ارادة‌ قاهره‌ و مشيّت‌ بارزة‌ جناب‌‬

‫حضرت‌ تو!)»‬

‫‪ 4  ‬ـ ‪ ‬إلَهي‌ مِنَي ام ‌يّليقُ بِلُوْمي‌؛ وَ مِنْكَ ما يَليقُ بِكَرَمِكَ !‬

‫‪« ‬بار خداوندا! آنچه‌ از ناحية‌ من‌ صورت‌ تحقّق‌ به‌ خود مي‌گيرد چيزهائيست‌ مناسب‌ با‬

‫لئامت‌ و زشتي‌ و فرومايگي‌ من‌ ؛ و آنچه‌ از ناحية‌ تو صورت‌ تحقّق‌ به‌ خود مي‌گيرد‬

‫چيزهائيست‌ مناسب‌ با مجدـ و بزرگواري‌ و كرامت‌ تو ! (چرا كه‌ من‌ نيستم‌‪ ،‬و فقيرم‌‪ ،‬و‬

‫حادثم‌‪ ،‬و عاجزم‌‪ ،‬و جاهلم‌؛ و اين‌ سياهي‌هاي‌ ناشي‌ از ماهيّت‌ بيچارة‌ من‌ ‪ ،‬مناسب‌ با‬

‫من‌ است‌؛ و امّا تو وجود مطلقي‌‪ ،‬و غنيّ بالذّات‌‪ ،‬و قديم‌ باالصاله‌‪ ،‬و قادر‪ ،‬و عالم‌‬
 ‫مي‌باشي‌؛ و از اين‌ صفات‌ جز بروز شرف‌ و فضيلت‌ و كرامت‌ و مجد و عظمت‌ سر‬

‫نخواهد زد‪»).‬ـ‬

‫ضعْفي‌؛ أفَتَمْنَعُني‌‬
‫‪ 5 ‬ـ ‪ ‬إلَهي‌ وَصَفْتَ نَفْسَكَ بِاللُطْفِ وَ الرَّأْفَةِ بي‌ قَبْلَ وُجودِ َ‬

‫مِنْهُما بَعْدَ وُجودِ ضَعْفي‌؟!‬

‫‪« ‬بار خداوندا ! تو خودت‌ را با صفت‌ لطف‌ و رأفت‌ توصيف‌ كردي‌ پيش‌ از آنكه‌ ضعف‌ در‬

‫من‌ پديدار گردد؛ آيا مرا از شمول‌ آن‌ دو صفت‌ لطف‌ و رأفت‌ بازمي‌داري‌ پس‌ از آنكه‌‬

‫ضعف‌ در من‌ پديدارـ گشته‌ است‌؟! (چرا كه‌ دو صفت‌ لطف‌ و رأفت‌ را كه‌ در قرآن‌ براي‌‬

‫خودت‌ ذكر فرموده‌اي‌ اختصاص‌ به‌ ضعف‌ و غير ضعف‌ بندگانت‌ ندارد‪»).‬‬

‫‪ 6 ‬ـ ‪ ‬إلَهي‌ إنْ ظَهَرَتِ الْمَحاسِنُ مِنَف ‪‌ ،‬يّبِفَضْلِكَ وَ َلكَ الْمِنَّةُ عَلَيَّ ؛ وَ إنْ ظَهَرَتِ‬

‫الْمَساوِي‌ُ مِنَف ‪‌ ،‬يّبِعَدْلِكَ وَ لَكَ الْحُجَّةُ َعلَيَّ!‬

‫‪« ‬بار خداوندا! اگر خوبيها از من‌ سر زند ‪ ،‬از روي‌ فضل‌ تو بوده‌ است‌ و بدين‌ جهت‌ تو بر‬

‫من‌ منّت‌ داري‌ ؛ و اگر بديها از من‌ سر زند ‪ ،‬از روي‌ عدل‌ تو بوده‌ است‌ و بدين‌ جهت‌‬

‫حجّت‌ تو بر من‌ قيام‌ دارد ! (چرا كه‌ خوبيهاي‌ من‌ از روي‌ عدم‌ استحقاق‌ ذاتي‌ با فضل‌ و‬

‫رحمت‌ ؛ بي‌مادّة‌ اوّليّه‌ به‌ من‌ داده‌ شده‌ است‌‪ .‬و بديهاي‌ من‌ از ناحية‌ تو نبوده‌ است‌ كه‌‬

‫بر تو نقص‌ و عيبي‌ نيست‌ و جور و ظلمي‌ روا نمي‌باشد ؛‪  ‬وَ الشَّرُّ لَيْسَ ‪  ‬إلَيْكَ‪ !  ‬چون‌ تو‬

‫ي‬
‫مَلِك‌ و مالكي‌ ‪ ،‬هرچه‌ بخواهي‌ در حيطة‌ ملكيّت‌ خودت‌ بجا مي‌آوري‌ ؛‪  ‬وَ لَكَ الْحُجَّةُ عَلَ َّ‬

‫في‌ جَميعِ ذَلِكَ ‪ ! ‬بنابراين‌ اگر مَساوي‌ از من‌ ظاهر گردد ‪ ،‬إسائه‌ از من‌ است‌‪ ،‬و بنا بر‬

‫حقوق‌ عبوديّت‌‪ ،‬تنبيه‌ و مجازات‌ از ناحية‌ عدل‌ تو مي‌باشد؛ و اگر محاسن‌ بروز كند ‪ ،‬از‬

‫ناحية‌ فضل‌ و زيادتي‌ خير و رحمت‌ و منّت‌ بوده‌ است‌‪ ،‬و بنابراين‌ إفضال‌ تو بر پا‬

‫مي‌باشد!)»‪ ‬‬
 ‫‪ 7  ‬ـ ‪ ‬إلَهي‌ كَيْفَ تَكِلُني‌ وَ قَدْ َتوَكَّلْتَ بي‌؟! وَ كَيْفَ اُضامُ وَ أنْتَ النَّصيرُ لي‌؟! أمْ‬

‫كَيْفَ أخيبُ وَ أنْتَ الْحَفيُّ بي‌؟!‬

‫‪ ‬ها أنَا أتَوَسَّلُ إلَيْكَ بِفَقْري‌ إلَيْكَ ! وَ كَيْفَ أتَوَسَّلُ إلَيْكَ بِما هُوَ مُحالٌ أنْ يَصِلَ‬

‫إلَيْكَ؟! أمْ كَيْفَ أَشْكوا إلَيْكَ حالي‌ وَ هيَ ال َتخْفَي‌ عَلَيْكَ ؟! أمْ كَيْفَ اُتَرْجِمُ َلكَ‬

‫بِمَقالي‌ وَ هُوَ مِنْكَ بَرَزَ إلَيْكَ؟! أمْ كَيْفَ تَخيبُ ءَامالي‌ وَ هيَ قَدْ وَفَدَتْ إلَيْكَ؟! أمْ‬

‫كَيْفَ ال تَحْسُنُ أحْوالي‌ وَ بِكَ قامَتْ وَ إلَيْكَ؟!‬

‫‪« ‬بار خداوندا ! چگونه‌ تصوّر دارد كه‌ تو‪  ‬مرا به‌ خويشتن‌ واگذار نمائي‌ درحالتيكه‌ كفيل‌‬

‫و وكيل‌ امور من‌ بوده‌اي‌ و از بدو امر خودت‌ امورم‌ را بعهده‌ گرفته‌اي‌ (با ايصال‌ منافع‌ و‬

‫دفع‌ مضارّ و حركت‌ در مراحل‌ استعداد در هرحال‌)؟! و چگونه‌ به‌ من‌ ظلم‌ شود در‬

‫حالتيكه‌ تو ناصر و معين‌ و يار من‌ بوده‌اي‌ براي‌ رفع‌ آفات‌ و عاهات‌ ‪ ،‬و قبل‌ از پيدايشم‌‬

‫خودت‌ را «نصير» ناميدي‌ ؟! و چگونه‌ من‌ در آمال‌ و مطالبم‌ نااميد باشم‌ با وجود آنكه‌‬

‫تو رفيق‌ لطيف‌ من‌ در هر حال‌ بوده‌اي‌‪ ،‬و به‌ خفاياي‌ اسرار من‌ مطّلع‌ و براي‌ ايصال‌ آنها‬

‫به‌ من‌ در هر يك‌ از عوالم‌ ملك‌ و ملكوت‌ با تمام‌ قدرت‌ و قوّت‌ و احاطه‌ و سيطره‌ قيام‌‬

‫نموده‌بودي‌؟!‬

‫‪ ‬هان‌ اي‌ خداي‌ من‌ ! آگاه‌ باش‌ كه‌ من‌ فقط‌ با نيازمندي‌ و فقرم‌ دست‌ به‌ دامان‌ تو‬

‫زده‌ام‌ ‪ ،‬با توسّل‌ و تمسّكي‌ كه‌ چاره‌اي‌ از آن‌ امكان‌ ندارد‪ ،‬و حقيقت‌ فقر مرا به‌ سويت‌‬

‫كشانيده‌ است‌‪ .‬و چگونه‌ من‌ متوسّل‌ و متمسُم ‌هك وت ريغ ‌هب ‌مدرگ ‌كّحال‌ مي‌باشد بتواند‬

‫خودش‌ را به‌ تو برساند ؟! (چرا كه‌ هرچه‌ هست‌ از ملك‌ و ملكوت‌‪ ،‬زير فرمان‌ تست‌‪ ،‬نه‌‬

‫باالي‌ فرمان‌ يا مساوي‌ فرمان‌‪).‬‬

 ‫‪ ‬بلكه‌ چگونه‌ امكان‌ دارد من‌ احوالم‌ را براي‌ تو شرح‌ دهم‌ و شكوه‌ نمايم‌ در حالتيكه‌ بر‬

‫تو پنهان‌ نمي‌باشد؟! بلكه‌ چگونه‌ امكان‌ دارد من‌ با گفتارم‌ از احوالم‌ براي‌ تو پرده‌‬

‫برگيرم‌ و مخفيّات‌ درون‌ را با سخن‌ آشكار سازم‌ در حالتيكه‌ اين‌ گفتار هم‌ از تست‌ و به‌‬

‫سوي‌ تو در عالم‌ ظهور آمده‌ و براي‌ تو ظاهر گرديده‌ است‌؟!‬

‫‪ ‬بلكه‌ چگونه‌ امكان‌ دارد كه‌ تو آرزوهايم‌ را بي‌نتيجه‌ ‪ ،‬و آمالم‌ را با يأس‌ و نوميدي‌‬

‫مقرون‌ سازي‌ در حالتيكه‌ آن‌ آمال‌ به‌ عنوان‌ ميهمان‌ نيازمند و محتاج‌ در آستانة‌ شخص‌‬

‫كريم‌ و ذوالمجد و االقتدار روي‌ آور شده‌اند؟!‬

‫‪ ‬بلكه‌ چگونه‌ امكان‌ دارد كه‌ احوالم‌ نيكو نگردد در حالتيكه‌ آنها به‌ تو قيام‌ دارند و‬

‫بازگشتشان‌ به‌ سوي‌ تو خواهد بود؟! پس‌ هم‌ از جهت‌ قيام‌ به‌ تو‪ ،‬و هم‌ از جهت‌ رجوع‌‬

‫به‌ تو سزاوار است‌ نيكو بوده‌ باشند!»‬

‫‪  8 ‬ـ ‪ ‬إلَهي‌ ما ألْطَفَكَ بي‌ مَعَ عَظيمِ جَهْلي‌ ! وَ ما أرْحَمَكَ بي‌ مَعَ قَبيحِ فِعْلي‌ !‬

‫‪« ‬بار خداوندا ! چقدر تو به‌ من‌ لطف‌ داري‌ با وجود عظمت‌ جهل‌ و ناداني‌ من‌! و چقدر‬

‫به‌ من‌ مرحمت‌ داري‌ با وجود زشتي‌ فعل‌ و كردار من‌ ! (لطف‌ تو از آنجاست‌ كه‌ من‌‬

‫جاهل‌ به‌ ارزش‌ خود بوده‌ام‌ و تو مرا ارشاد كردي‌ و از ظلمات‌ جهل‌ و فتنه‌ رهانيدي‌ ! و‬

‫رحمت‌ تو از آنجاست‌ كه‌ معصيت‌ تو را بكار مي‌بندم‌ و تو حلم‌ مي‌ورزي‌ ‪ ،‬و من‌ در أداء‬

‫حقوق‌ تو تقصير مي‌كنم‌ و تو مرا گرامي‌ مي‌داري‌!)»‬

‫‪ 9 ‬ـ ‪ ‬إلَهي‌ ما أقْرَبَكَـ مِنَو ‪‌،‬يّ ما أبْعَدَني‌ عَنْكَ !‬

‫‪« ‬بار خداوندا ! چقدر موجبات‌ نزديكي‌ تو به‌ من‌ بسيار مي‌باشد ؛ و چقدر زشتيها و‬

‫غفلتها مرا از تو به‌ دور افكنده‌ است‌ ! (قرب‌ تو به‌ من‌‪ ،‬با اصل‌ وجود و ذات‌ أقدس‌ تو و‬
 ‫قدرت‌ و علم‌ و مشيُب و ؛ ديان ‌فصو ‌هب ‌هك ‌تست ‌ةنميه و ‌هرطيس و ‌هدارا و ‌تّعد من‌ از‬

‫تو ‪ ،‬بواسطة‌ ظلمت‌ ماهيّت‌ امكان‌ و فاصلة‌ عظيم‌ ميان‌ عبوديّت‌ من‌ و ربوبيّت‌ تست‌!)»‬

‫‪ 10 ‬ـ ‪ ‬إلَهي‌ ما أرْأَفَكَ بي‌ ! فَمَا الَّذي‌ يَحْجُبُني‌ عَنْكَ؟!‬

‫‪« ‬بار خداوندا ! چقدر تو به‌ من‌ رأفت‌ داري‌ ! پس‌ علّت‌ محجوبيّت‌ و عدم‌ زيارت‌ و لقاء‬

‫ذاتت‌ چيست‌؟! (تمام‌ مظاهر عالم‌ كون‌ دليل‌ و شاهد بر رأفت‌ تو مي‌باشند‪ ،‬بنابراين‌ من‌‬

‫بايد تو را در تمام‌ اين‌ مشاهد ديدار نمايم‌ !‬

‫علِتليضف و ‌تمارك و ‌برق ‌فرش زا ‌نم ‌لد ‌يناهنپ ‌تّ ديدار و رويت‌ كدام‌ است‌؟!)»‬

‫‪ 11 ‬ـ ‪ ‬إلَهي‌ قَدْ عَلِمْتُ بِاخْتِالفِ ا ‪ ‬الْ ثَارِ وَ َتنَقُّالتِ االْطْوارِ أنَّ مُرادَكَ مِنّي‌ أنْ‬

‫شيْءٍ حَتَّي‌ ال أجْهَلَكَ في‌ شَيْءٍ !‬

‫تَتَعَرَّفَ إلَيَّ في‌ كُلِّ َ‬

‫‪« ‬بار خداوندا ! من‌ بواسطة‌ اختالف‌ و تبايني‌ كه‌ در آثار‪ ،‬و بواسطة‌ دگرگوني‌ و تغييراتي‌‬

‫كه‌ در اطوار عالم‌ به‌ وجود مي‌آوري‌‪ ،‬دانستم‌ كه‌ مراد و مقصودت‌ از آفرينش‌ من‌ آن‌‬

‫مي‌باشد كه‌ در تمام‌ چيزها خودت‌ را به‌ من‌ بنماياني‌ و بشناساني‌ ؛ تا به‌ جائي‌ كه‌ من‌‬

‫در هيچيك‌ از موجودات‌ ‪ ،‬فاقد معرفت‌ تو نگردم‌ و در همه‌ و همه‌ تو را ببينم‌ و بدانم‌ و‬

‫تماشا نمايم‌!»‬

‫‪ ‬آري‌ ! تمام‌ ماسواي‌ خدا از موجودات‌ عالم‌ ‪ ،‬چون‌ آفرينششان‌ به‌ ظهور اوست‌ پس‌ خدا‬

‫در همة‌ آنها اوًالّ و بالذّات‌ ظاهر و هويدا مي‌باشد ؛ و ظهور إنّيّت‌ و ماهويًايناث اهنآ ‌تّ و‬

‫بالعرض‌ است‌‪ .‬‬

‫‪ ‬در هر چه‌ بنگرم‌ تو پديدار بوده‌اي‌ ‪             ‬اي‌ نانموده‌ رخ‌ تو چه‌ بسيار بوده‌اي‌‬

‫بازگشت به فهرست‬
‫دنباله متن‬
 ‫‪  * * *   ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ 1‬ذيل‌ آية‌‪ ،  26  ‬از سورة‌‪ : 38  ‬ص‌´‬

‫‪ 2‬آية‌‪  27  ‬و‪ ، 28  ‬از سورة‌‪ : 38  ‬ص‌´‬

‫‪ 3‬آية‌‪ ،  106  ‬از سورة‌‪ : 12  ‬يوسف‌‬

‫‪« 4‬الميزان‌ في‌ تفسير القرءَان‌» ج‌‪ ،  13  ‬ص‌‪  437  ‬تا ص‌‪439  ‬‬

‫‪ 5‬اين‌ عبارت‌ مضمون‌ روايتي‌ نيست‌‪ ،‬وليكن‌ كالم‌ بعضي‌ از حكماء مي‌باشد كه‌ متّخذـ از‬

‫آيات‌ و روايات‌ و ادلّة‌ متقنة‌ برهانيّة‌ عقليّه‌ است‌‪.‬‬

‫‪ 6‬فقراتي‌ است‌ از دعاي‌ عظيم‌ الشّأن‌ معروف‌ به‌‪  ‬دعاي‌ صباح‌ ‪ .‬مجلسي رضوان‌ الله‌ عليه‌‬

‫در «بحار االنوار» از طبع‌ كمپاني‌‪ ،‬ج‌‪ ، 19  ‬ص‌‪  135  ‬و‪  136  ‬؛ و از طبع‌ حروفي‌‬

‫اسالميّه‌‪ ،‬ج‌ ‪ ، 94‬ص‌‪  242  ‬تا ص‌‪  246  ‬آنرا ذكر كرده‌ است‌‪ .‬و گفته‌ است‌‪ :‬اين‌ دعا از‬

‫اختيار سيّد ابن‌ باقي‌ مي‌باشد كه‌ از أميرالمومنين‌ عليه‌ السّالم‌ روايت‌ نموده‌ است‌ ‪ .‬و در‬

‫پايان‌ آن‌ گفته‌ است‌‪ :‬‬

‫‪  » ‬بيانٌ‪ :‬‬

‫‪ ‬اين‌ دعاء از ادعية‌ مشهوره‌ است‌ و من‌ آنرا در كتب‌ معتبره‌ نيافتم‌ مگر در «مصباح‌»‬

‫سيّد ابن‌ الباقي‌ رحمه‌ الله‌ ‪ .‬و نسخه‌اي‌ از آنرا نيز يافتم‌ كه‌ مالّي‌ فاضل‌ موالنا درويش‌‬

‫محمّد اصفهاني‌ كه‌ جدّ پدرم‌ از ناحية‌ مادر اوست‌ ‪ ،‬بر عالّمه‌ مروّج‌ المذهب‌ نور الدّين‌‬

‫عليّ بن‌ عبدالعالي‌ كركيّ قدّس‌ الله‌ روحه‌ قرائت‌ نموده‌ است‌ و او به‌ وي‌ اجازة‌ نقل‌ داده‌‬

‫است‌‪  « .‬‬
 ‫‪ ‬در اينجا مجلسي‌ صورت‌ اجازة‌ محقّق‌ كركي‌ را كه‌ در سنة‌ نهصد و سي‌ و نه‌‪)939(  ‬‬

‫مي‌باشد درج‌ نموده‌ است‌‪ .‬آنگاه‌ گفته‌ است‌‪  »  :‬من‌ در بعضي‌ از كتب‌ ‪ ،‬سند دگري‌‬

‫بدين‌ عبارت‌ پيدا كرده‌ام‌‪ :‬شريف‌ يحيي‌ بن‌ قاسم‌ علويّ مي‌گويد‪ :‬من‌ به‌ يك‌ مجموعة‌‬

‫طويله‌اي‌ ظفر يافتم‌ كه‌ در آن‌ به‌ خطّ سيّد و ساالر من‌ و جدّ من‌ أميرالمومنين‌ و‪  ‬قآئد‬

‫الغُرِّ المُحجَّلين‌‪ ،‬لَيث‌ بني‌ غالب‌‪ ،‬عليّ بن‌ أبي‌طالب‌ عليه‌ أفضل‌ التّحيّات‌ بدينگونه‌ مكتوب‌‬

‫بود‪:‬‬

‫‪« ‬بسم‌ الله‌ الرّحمن‌ الرّحيم‌‪ ،‬اين‌ دعائي‌ است‌ كه‌ رسول‌ الله‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ به‌ من‌‬

‫تعليم‌ فرمود‪ ،‬و خودش‌ در هر صبحگاهي‌‪  ‬آنرا قرائت‌ مي‌نمود‪  :‬اللَهُمَّ يا مَنْ ‪  ‬دَلَعَ‬

‫لِسانَ الصَّباحِ‪  ‬ـ تا آخر آن‌‪ ».‬و در خاتمه‌اش‌ نوشته‌ بود‪« :‬كتبه‌ عليّ بن‌ أبي‌طالب‌ در‬

‫آخر روز پنجشنبه‌ يازدهم‌ ماه‌ ذوالحجّة‌ ‪ ،‬سنة‌ بيست‌ و پنج‌ از هجرت‌‪».‬‬

‫‪ ‬و شريف‌ علويّ مي‌گويد‪ :‬من‌ از خطَر ‌يور رب ‌هك ‌منك‌يم ‌لقن وا ‌كرابم ّقّ (پوست‌ نازك‌‬

‫حيوان‌ براي‌ كتابت‌) با قلم‌ كوفي‌ نگاشته‌ بود‪ .‬و اين‌ مطلب‌ را من‌ در بيست‌ و هفتم‌ از‬

‫ماه‌ ذي‌ القعدة‌ سنة‌ هفتصد و سي‌ و چهار‪  )734(  ‬مي‌نويسم‌‪  « .‬‬

‫‪ ‬در اينجا مجلسي‌ بياني‌ مفصّل‌ در شرح‌ و تفسير اين‌ دعا ذكر كرده‌ است‌ كه‌ از طبع‌‬

‫ص‪  247  ‬تا ص‌‪  263  ‬را‬

‫كمپاني‌ ‪ ،‬ص‌‪  136  ‬تا ص‌‪ ،  141  ‬و از طبع‌ اسالميّه‌ ‪‌ ،‬‬

‫استيعاب‌ نموده‌ است‌ ‪ .‬و در پايانش‌‪  ‬گفته‌ است‌‪  »  :‬بدانكه‌ ما اين‌ دعاي‌ شريف‌ را با‬

‫شرحش‌ در كتاب‌ ‪«  ‬صلوة‌»در ابواب‌ ادعية‌ صباح‌ و مساء ذكر كرده‌ايم‌ ؛ و تكرارش‌ در‬

‫اينجا بواسطة‌ فاصلة‌ كثيره‌‪ ،‬و بواسطة‌ شدّت‌ مناسبت‌ اين‌ دعا به‌ مقام‌ ادعيه‌ مي‌باشد‪.‬‬

‫«‪  ‬‬
 ‫‪ ‬باري‌ ‪ ،‬اين‌ دعا را شيخ‌ عبدالله‌ سَماهيجي‌ در «صحيفة‌ علويّه‌» ذكر كرده‌ است‌ ‪ ،‬و‬

‫كاتب‌ نسخة‌ مطبوعة‌ باسمه‌اي‌ بنام‌ فخر االشراف‌ در سنة‌ يكهزار و سيصد و بيست‌ و دو‬

‫هجريّة‌ قمريّه‌ طبع‌ نموده‌ است‌ ‪ ،‬و از ص‌‪  181  ‬تا ص‌‪  218  ‬آنرا كه‌ اختصاص‌ به‌‬

‫دعاي‌ صباح‌ دارد با دو خطّ كوفي‌ و نسخ‌ تنظيم‌ كرده‌ است‌‪ .‬‬

‫ص‪ ‬‬
‫ج‪‌ ،  15  ‬‬
‫‪ ‬محدّث‌ عظيم‌ عالّمه‌ حاج‌ شيخ‌ آقا بزرگ‌ طهراني‌ (قدّه‌) در «الذّريعة‌»ـ ‌‬

‫‪ 22‬آورده‌اند‪«  »  :‬صحيفة‌ علويّه‌ و تحفة‌ مرتضويّه‌» را شيخ‌‬

‫اجلَس ‌ينارحب ‌ةعمج ‌نب ‌حلاص ‌نب ‌هللادبع ‌خيش ّماهيجي‌ (متوفّي‌ در شب‌ چهارشنبه‌‪9  ‬‬

‫ج‌‪  2  ‬ـ‪ ) 1135  ‬از كتب‌ اصحاب‌ بدون‌ ذكر سند جمع‌ كرده‌ است‌ ‪ ،‬و مجموع‌‬

‫ادعيه‌اش‌‪  156  ‬دعا مي‌باشد‪  « .‬‬

‫‪ ‬و در ص‌‪  23  ‬آورده‌اند‪«  »  :‬صحيفة‌ علويّة‌ ثانيه‌» را شيخنا النّوري‌ حاج‌ ميرزا حسين‌‬

‫(متوفّي‌ در سنة‌‪ ) 1320  ‬نگاشته‌ است‌ ‪ ،‬و مشتمل‌ مي‌باشد بر‪  103  ‬دعا از ادعية‌‬

‫حضرت‌ أميرالمومنين‌ عليه‌ السُا ‌ةفيحص ‌كاردتسا و ‌هلمكت ‌ناونع ‌هب ‌هك ‌مالّولي‌ تنظيم‌‬

‫نموده‌ است‌‪ « .‬‬

‫‪ 7‬عالّمة‌ مجلسي‌ رضوان‌ الله‌ عليه‌ در «بحار االنوار» از طبع‌ كمپاني‌‪ :‬ج‌‪ ،  20  ‬ص‌ ‪245‬‬

‫تا‪  250  ‬؛ و از طبع‌ اسالميّه‌‪ :‬ج‌‪ ،  98  ‬ص‌‪  82  ‬تا ص‌‪  93  ‬اين‌ دعا را از كتاب‌ دعاي‌‬

‫ن موسي‌‬
‫«إقبال‌» ‪ * ‬با روايت‌ سيّد ابن‌ طاووس‌ با إسنادش‌ به‌ أبي‌ محمّد هرون‌ ب ‌‬

‫تَلعُكبُري‌ با إسنادش‌ از حسن‌ بن‌ محبوب‌ ‪ ،‬از أبوحمزة‌ ثُمالي‌ روايت‌ نموده‌ است‌ كه‌ او‬

‫گفت‌‪ :‬‬

‫‪ ‬عادت‌ حضرت‌ امام‌ عليّ بن‌ الحسين‌ عليهما السّالم‌ اين‌ بود كه‌ در شبهاي‌ ماه‌ مبارك‌‬

‫رمضان‌ در تمام‌ شب‌ نماز مي‌گزارد ‪ ،‬و چون‌ به‌ وقت‌ سحر مي‌رسيد اين‌ دعا را مي‌خواند‬
‫‪ .‬و نيز شيخ‌ طوسي‌ در «مصباح‌ المتهجّد» طبع‌ سنگي‌ ‪ ،‬از ص‌‪  401  ‬تا ص‌‪  413  ‬اين‌‬

‫دعا را به‌ ‪  ‬عين‌دعاي‌ منقول‌ از «إقبال‌» ‪ ،‬از أبوحمزة‌ ثمالي‌ روايت‌ نموده‌ است‌‪.‬‬

‫ص‪  67  ‬تا ص‌‪(  75  ‬تعليقه‌)‬

‫‪ *  ‬ـ كتاب‌ «إقبال‌» ‌‬

‫ص‪  675  ‬آورده‌ است‌‪«  »  :‬الحِكَم‌ العطآئيّة‌» از تأليفات‌‬

‫ج‪‌ ،  1  ‬‬
‫‪ 8‬در «كشف‌ الظّنون‌» ‌‬

‫ن‬
‫شيخ‌ تاج‌ الدّين‌ أبي‌ الفضل‌ أحمد ب ‌‬

‫محمِذاش ‌يناردنكسا ‌هللا ءاطع ‌نبا ‌هب ‌فورعم ‪‌ ،‬ميركلادبع ‌نب دّلّي‌ مالكي‌ ‪ ،‬متوفّي‌ در‬

‫قاهره‌ سنة‌‪(  709  ‬هفتصد و نه‌) ‪ ،‬اوّلش‌ اين‌ عبارت‌ است‌‪  :‬مِن‌ عالمةِ االعتمادِ علي‌‬

‫العملِ ‪ ،‬نقصانُ الرِءآجّ عند وجود الزَلّلِ ‪ ‬ـ إلخ‌ ‪ .‬و آن‌ مشتمل‌ مي‌باشد بر حكمتهاي‌‬

‫منثوره‌ بر لسان‌ اهل‌ طريقت‌‪ .‬‬

‫‪ ‬چون‌ وي‌ آنرا تصنيف‌ كرد ‪ ،‬بر شيخش‌‪ :‬أبوالعبُم ‌ساّرسي‌ عرضه‌ داشت‌‪ .‬او در آن‌ تأمّلي‌‬

‫نموده‌ گفت‌‪« :‬اي‌ نور چشم‌ ‪ ،‬پسرم‌ ! تو در اين‌ جزوه‌‪ ،‬مقاصد زندگان‌ و بيشتر از آن‌ را‬

‫بيان‌ نموده‌اي‌!» و بدين‌ جهت‌ است‌ كه‌ اهل‌ ذوق‌ بواسطة‌ رقّت‌ معاني‌ و پاكيزگي‌ آن‌‬

‫بدان‌ عشق‌ مي‌ورزند‪ .‬و گفتارشان‌ را پيرامون‌ آن‌ و در شرح‌ آن‌ به‌ تطويل‌ كشانده‌اند ‪ ،‬و‬

‫شروح‌ بسياري‌ بر آن‌ نوشته‌اند‪ .‬از جملة‌ آن‌ مولّفات‌‪ ،‬شرح‌ شهاب‌ الدّين‌ أحمد بن‌ محمّد‬

‫برلّسي‌‪   ‬بُرْنُسيّ‪  ‬معروف‌ به‌ زَرّوق‌ است‌ ‪ .‬و آن‌ شرح‌ ممزوج‌ است‌ و اوّلش‌ اين‌ عبارت‌‬

‫است‌‪  :‬الحمدُ للِهّ الَش ‌يذّرَفّ عبادَه‌ ـ إلخ‌ ‪ .‬و در بعضي‌ شروحش‌ ذكر كرده‌ است‌ كه‌ اين‌‬

‫حِكَم‌ مرتّب‌ است‌ بعضي‌ بر بعضي‌ ديگر؛ هر كلمة‌ آن‌ توطئه‌ است‌ براي‌ كلمة‌ بعد از آن‌‬

‫و شرح‌ است‌ براي‌ قبل‌ از آن‌‪.‬‬

‫‪ ‬او حِكَم‌ را پانزده‌ بار تدريس‌ كرده‌ است‌ و در هربار شرحي‌ جداگانه‌ از حفظ‌ نوشته‌ ‪ ‬‬

‫است‌ ؛ هر يك‌ از آن‌ به‌ عبارت‌ ديگر است‌‪ .‬و گفته‌ شده‌ است‌‪ :‬براي‌ شيخ‌‬
 ‫زرِح رب ‌حرش ‌هس ‌قوّكم‌ موجود است‌ ‪ ،‬ليكن‌ قول‌ صحيحتر آنستكه‌ خود با دست‌ خود‬

‫نوشته‌ است‌‪  « .‬در اينجا صاحب‌ «كشف‌ الظّنون‌» بحث‌ مفصّلي‌ دارد در تعداد شروحي‌‬

‫كه‌ بر آن‌ نوشته‌ شده‌ است‌‪.‬‬

‫‪ ‬باري‌ ‪ ،‬شرح‌ معروف‌ و مشهور آن‌ ‪ ،‬شرح‌ شيخ‌ أحمد زرَط رهش رد ‌هك ‌تسا ‌قوّرابُلُس‌‬

‫غرب‌ ‪ ،‬مكتبة‌ نجاح‌ ‪ ،‬با تحقيق‌ دو دانشمند به‌ طبع‌ رسيده‌ است‌ ‪ .‬و اين‌ دو نفر محقّق‌‬

‫در مقدّمة‌ شرح‌ آورده‌اند كه‌‪ :‬او شاگرد أبوالعبّاس‌ مرسيّ معروف‌ بوده‌ است‌ و شيخ‌ أحمد‬

‫زرّوق‌ تعداد‪(  30  ‬سي‌) شرح‌ نوشته‌ است‌ و اين‌ شرح‌ هفدهمين‌ اوست‌ ‪ .‬و در «شذرات‌‬

‫الذِح رب ‌حرش ‌يس زا ‌شيب ‌يو ‪:‬ديوگ »‌بهّكم‌ ابن‌ عطاء الله‌ نوشته‌ است‌‪ .‬تولّد زرّوق‌ در‬

‫روز پنجشنبه‌ هجدهم‌ شهر ذوالحجّة‌ الحرام‌ سنة‌ هشتصد و چهل‌ و شش‌ ( ‪ ) 846‬و‬

‫وفاتش‌ در سنة‌ هشتصد و نود و نه‌ ( ‪ ) 899‬بوده‌ است‌‪.‬‬