‫قاضي قادن جو رسالو‬

‫ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ‬

‫پهريون ايڊيشن‬
‫‪1999‬‬

‫انسٽيٽيوٽ آو سنڌاالجي‬
‫يونيورسٽي آو سنڌ‬

‫‪1‬‬
 ‫پبلشر پاران‬
‫سنڌ جي تاريخ ۽ ادب جا ڪيترائي اهڙا ورق آهن‬
‫جيڪي اڃا تائين وقت جي دز جي تهن ۾ ِلڪل آهن‪،‬‬
‫اهڙن جستجو ۽ کوجنا ڪندڙن جي انتظار ۾ آهن‬
‫جيڪي کين ڳولي لهن ۽ اُجاري عوام آڏو پڌرو ڪن‪.‬‬
‫انهي َء ڏس ۾ سنڌي زبان جي وڏي عالم‪ ،‬محقق ۽ ماهر‬
‫ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جو هي ُء ڪتاب قاضي‬
‫’قادن جو رسالو‘ انسٽيٽيوٽ آف سنڌاالجي َء طرفان‬
‫پيش ڪري رهيا آهيون ۽ اميد ٿا ڪريون ته قاضي‬
‫قادن جهڙي قادرالڪالم شاعر‪ ،‬ڪالسيڪي‬
‫شاعري َء جي مهندار ۽ تصوف جي روحاني رمزن‬
‫جي خواص جو هي ُء رسالو تاريخي ۽ ادبي ڪڙين‬
‫کي ڳنڍڻ ۾ مدد ڪندو‪.‬‬
‫ڊاڪٽر بلوچ صاحب سالن جي تحقيق بعد هي‬
‫الء‬
‫ڪارنامو سرانجام ڏنو آهي ۽ اهو اشاعت ِ‬
‫انسٽيٽيوٽ آف سنڌاالجي جي حوالي ڪيو آهي‪ .‬پاڻ‬
‫مسودي جي ڪمپيوٽر تي ڪمپوزنگ ڪرائي‪،‬‬
‫الء هر طرح‬‫پروف چيڪ ڪري ۽ پريس ۾ ڇپائي َء ِ‬
‫‪2‬‬
‫تيار ڪري‪ ،‬انسٽيٽيوٽ آف سنڌاالجي َء کي بنا رائلٽي‪/‬‬
‫الء ڏنائون ۽ پريس ۾ ڇپائي‬ ‫اُجرت جي شايع ڪرڻ ِ‬
‫جي نگراني َء جي اَٺ ڪاٺئي ڪم جي ذميواري‬
‫پنهنجي ڪلهن تي هموار ڪيائون‪ .‬مان سندن انهي َء‬
‫الء اداري پاران نهايت شڪر گذار‬ ‫فراخ دلي ۽ سخا ِ‬
‫پراميد آهيان ته آئيندي پڻ پاڻ پنهنجي تحقيقي‬‫آهيان ۽ ُ‬
‫الء انسٽيٽيوٽ آف‬ ‫ِ‬ ‫ڪم جي اشاعت ڪرائڻ‬
‫سنڌاالجي َء کي ڪڏهن نه وساريندا‪.‬‬
‫مان اسان جي احترام الئق ۽ هر دلعزيز وائيس‬
‫چانسلر ۽ اداري جي ڊائريڪٽر پروفيسر ڊاڪٽر نذير‬
‫مغل جي مهربانين کي پڻ وساري نٿو سگهان‪ ،‬جن‬
‫کي جڏهن ڊاڪٽر بلوچ صاحب جن پنهنجو ڪتاب‬
‫شايع ڪرڻ جي آڇ ڪئي ته بروقت مون کي ساڻن‬
‫ملي مسودو حاصل ڪرڻ جي هدايت ڪيائون ۽‬
‫الء رقم منظوري‬‫ڪتابي صورت ۾ جلدي شايع ڪرڻ ِ‬
‫ڪري مالي دشواري دور ڪيائون‪ ،‬اهو سندن علم‬
‫دوستي ۽ قدر شناسي َء جو ثبوت آهي‪.‬‬
‫مان جيڪڏهن پنهنجن هم ڪار ساٿين ۽ خصوصي‬
‫طور تي محترم ولي رام ولڀ ڊپٽي ڊائريڪٽر ميوزم‬
‫۽ آڊيو ويوئل سيڪشن جو سندن هر طرح جي‬
‫الء ٿورا نه مڃيندس ته زيادتي ٿيندي‪ .‬سندن‬‫سهڪار ِ‬

‫‪3‬‬
‫پيشه ورانه صالحيتون ۽ مشورا ڪتاب جي اشاعت‬
‫الء يقينا ً مفيد رهيا آهن‪.‬‬
‫ِ‬

‫محمد حسين شيخ‬

‫ڊائريڪٽر انچارج‬ ‫انسٽيٽيوٽ آف سنڌاالجي‬
‫يونيورسٽي آف سنڌ‬
‫ڄام شورو‬
‫‪ -17‬مئي ‪1999‬ع‬

‫‪4‬‬
 ‫مهاڳ‬
‫شاه عبدالڪريم پنهنجي سلوڪ جي محفلن ۾ تصوف‬
‫جي ُڳوڙهن رازن ۽ ٻين نصيحت آميز موضوعن جي‬
‫سمجهائڻي ڏيندي‪ ،‬پنهنجا ۽ ٻين سالڪن جا بيت فقيرن‬
‫پوء سندس مريد محمد رضا ’بيان‬ ‫آڏو پڙهيا جيڪي ِ‬
‫العارفين‘ ۾ ملفوظات طور قلمبند ڪيا‪ .‬انهن ۾ ست‬
‫بيت اهڙا هئا جن بابت نالو وٺي چيائين ته قاضي قادن‬
‫جا آهن‪ .‬هڪ وڏي عرصي تائين اهي ست بيت ئي‬
‫قاضي قادن جي نالي سان سنڌ جي عالمن ۽ اديبن آڏو‬
‫رهيا‪ ،‬۽ ٻئي وڌيڪ ڪالم بابت ڪنهن کي به ڪا‬
‫ڄاڻ ڪانه هئي‪ ،‬تان جو هندوستان ۾ اوڀر پنجاب جي‬
‫اديب راجا رام شاستري‪ ،‬صوبي هَريانا جي ڳوٺ‬
‫ٺ (مڙهي) ۾‪،‬‬ ‫راڻيال ۾‪ ،‬دادو پنٿي ڀڳت هرداس جي َم َ‬
‫ڪي واڻي“ ڏٺو‬ ‫گرمکي ۾ لکيل قلمي ڪتاب ”سنتون ِ‬
‫جنهن جي هڪ باب ۾ قاضي قادن ۽ ٻين اڳين سالڪن‬
‫پوء سنڌي‬
‫۽ سنتن جا بيت ۽ دوها لکيل هئا‪ .‬اهو باب ِ‬
‫اديب هيري ڄيٺا الل ٺڪر سنڌي صورتخطي َء ۾‬
‫”قاضي قادن جو ڪالم“ جي عنوان سان سنه‬
‫‪1978‬ع ۾ دهلي مان ڇپائي پڌرو ڪيو‪ .‬ان ڪتاب ۾‬
‫شامل قاضي قادن ۽ ٻين جي هڪ سئو ارڙهن بيتن‬
‫پوء راقم سنڌي ادبي بورڊ جي ”رسالي مهراڻ“‬ ‫تي ِ‬
‫‪5‬‬
‫جي ٻن شمارن ‪1978‬ع جي آخري ۽ ‪1979‬ع جي‬
‫پهرئين) ۾ تفصيل سان تنقيدي بحث ڪيو‪.‬‬
‫راج رام شاستري جو راڻيال جي َمٺ ۾ سانڍيل ڪتاب‬
‫’سنتون ڪي واڻي‘ ۽ ان ۾ قاضي قادن جي بيتن وارو‬
‫پوء هيري ٺڪر جو ان کي سنڌي‬ ‫باب ڳولي لهڻ ۽ ِ‬
‫صورتخطي ۾ سنواري شايع ڪرڻ قاضي قادن جي‬
‫الء نيڪ فال بنيا‪.‬‬
‫بيتن جي وڌيڪ ڳوال ِ‬

‫‪6‬‬
7
8
9
‫’سنتون ڪي واڻي‘ واري بابت مان اهو معلوم ٿيو ته‬
‫قاضي قادن جا بيت گهڻا آهن پر سڀ بنا نالي آهن‪.‬‬
‫انهي َء اهڃاڻ مان‪ ،‬قاضي قادن جي ٻين بيتن کي ٻين‬
‫الء راه روشن ٿي جن ۾ اهي‬ ‫ماخذن مان ڳولي لهڻ ِ‬
‫بنا نالي هئا‪ :‬ان کان اڳ ان طرف گمان ئي نٿي ويو‬
‫ته اهي قاضي قادن جا آهن‪.‬‬

‫‪10‬‬
‫ايترن سارن گهڻن بيتن جو دستياب ٿيڻ قاضي قادن‬
‫الء هڪ پيغام هو‪ .‬انهي َء ڪري‬ ‫تي نئين سر تحقيق ِ‬
‫الء جون ‪1979‬ع ۾ آ ٌء دهلي ۾ وڃي‬ ‫وڌيڪ معلومات ِ‬
‫هيري ٺڪر ۽ راجا رام شاستري سان مليس‪ .‬شري‬
‫شاستري کان معلوم ٿيو ته راڻيال واري گرنٿ ۾ لکت‬
‫سواء ٽي ٻيا قلمي‬
‫ِ‬ ‫جو سال ڄاڻايل ڪونهي‪ ،‬پر ان کان‬
‫گرنٿ موجود آهن جن ۾ پڻ هڪ بابت هيٺ قاضي‬
‫قادن ۽ ٻين جا بيت لکيل آهن‪ .‬اهي پستڪ‬
‫سنبت ‪ ،1802 ،1745‬۽ ‪ 1805‬۾ لکيا ويا‪ .‬سڀ کان‬
‫آڳاٽو سنبت سالن ‪ 1745‬وارو دادو ديال جي ٻالڪي‬
‫رجب لکيو جيڪو جيپور ۾ رکيل آهي ۽ جنهن ۾ شامل‬
‫بابت هيٺ ‪ 118‬بدران ‪ 243‬بيت لکيل آهن‪ .‬جنهن‬
‫ڏينهن ‪ 24‬جون ‪1979‬ع) آ ٌء ساڻس سندس گهر مليس‬
‫تنهن ڏينهن ان گرنٿ جو نقل پڻ ڏيکاريائين‪ ،‬۽ ‪118‬‬
‫سواء باقي بيت اردو صورتخطي َء ۾‬ ‫ِ‬ ‫ڇپيل بيتن کان‬
‫لکي ڏيڻ جو واعدو ڪيائين‪ 26 .‬جون تي وري وڃي‬
‫ساڻس مليس پر اڃان اهي بيت ڪين لکيا هئائين‪.‬‬
‫پوء مون هيري ٺڪر کي صالح ڏني ته هو انهن بيتن‬ ‫ِ‬
‫کي ڏسي ۽ انهن ۾ قاضي قادن جا يا ٻيا جيڪي سنڌي‬
‫بيت هجن سي گڏ ڪري‪ ،‬۽ سندس ڇپايل ڪتاب‬
‫”قاضي قادن جو ڪالم“ جي ٻئي ايڊيشن ۾ اهي شامل‬
‫ڪري‪ .‬ان وقت کيس وڏو شوق هو ۽ مون کي به‬
‫‪11‬‬
‫خاطري ڏنائين ته جيترو جلد ٿي سگهيو اوترو هو‬
‫اهي سڀ قلمي ڪتاب ڏسي پنهنجي ڪتاب جو ٻيو‬
‫پوء‬
‫ايڊيشن شايع ڪندو‪ .‬دهلي مان موٽي اچڻ کان ِ‬
‫الء خط لکيم ته اهو ڪم پورو‬
‫وري ڏانهس يادگيري ِ‬
‫پوء سندس جواب ڪونه آيو‪ .‬راجا رام‬ ‫ڪري پر ِ‬
‫شاستري ڏانهن به خط لکيم پر ڪو جواب ڪونه آيو؛‬
‫ته به انهي َء آس اميد ۾ رهيس ته هيرو ٺڪر‪ ،‬شري‬
‫شاستري يا ٻيو ڪو اُتي جو اديب اهي قلمي ڪتاب‬
‫پڙهندو ۽ قاضي قادن جي بيتن جو سڄو ذخيرو شايع‬
‫ٿيندو‪ .‬ائين انتظار ڪندي جڏهن ڏه سال کن گذري‬
‫ويا تڏهن آخرڪار سنه ‪1988‬ع ۾ مون ارادو ڪيو‬
‫ته آ ٌء پاڻ پنهنجي وس آهر ڪوشش ڪريان ۽ انهن‬
‫باقي قلمي پستڪن مان قاضي قادن جي بيتن وارو‬
‫جيڪو ڪجه مواد هٿ اچي سو مطالعو ڪيان ته‬
‫جيئن سنڌي اَساسي (ڪالسيڪي) شاعري جي تاريخ‬
‫۾ جيڪو شروعاتي خال آهي سو ڀري سگهجي‪.‬‬
‫انهي َء وچ ۾ شاه ڪريم جي ملفوظات ’بيان العارفين‘‬
‫کي غور سان پڙهيم ته قاضي قادن جي ڪن بيتن جو‬
‫پتو پيو‪’ .‬شاه جي رسالي‘ تي تحقيق ڪندي رسالي‬
‫جي مختلف قلمي نسخن مان ڪي اهڙا بيت مليا جن‬
‫تي غور ڪندي اهي قاضي قادن جي معلوم ٿيا‪ .‬سنڌي‬
‫ادبي بورڊ جي ڪتبخاني ۾ محفوظ قلمي ڪتاب‬
‫‪12‬‬
‫’حڪايات الصالحين‘ جي حاشين تي لکيل بيتن مان‬
‫ڪي بيت قاضي قادن جي ٻولي ۽ اسلوب بيان وارا‬
‫نظر آيا‪ .‬بعد ۾‪ ،‬ساڳئي ڪتاب جي ٻئي هڪ قلمي‬
‫نسخي ۾ ڏنل بيتن بابت ڊاڪٽر نواز علي شوق رسالي‬
‫مهراڻ (آڪٽوبر‪ -‬ڊسمبر ‪1991‬ع) ۾ پنهنجو مضمون‬
‫شايع ڪيو جنهن ۾ وڌيڪ اهڙا بيت نظر آيا )*(‪.‬‬
‫باوجود انهي َء مطالعي جي‪ ،‬جيسين تائين هندوستان‬
‫مان قلمي ڪتابن وارو مواد دستياب نٿي ٿيو‪ ،‬تيسين‬
‫تائين قاضي قادن جي بيتن بابت تحقيق جو ڪم پورو‬
‫ٿي نٿي سگهيو‪.‬‬
‫اتفاق سان راجسٿان يونيورسٽي جيپور جي پروفيسر‬
‫ڊاڪٽر ناٿ سان سڃاڻپ ٿي ۽ هو اسالم آباد آيو ته‬
‫کيس ٻڌايم ته جيپور ۾ دادو پنٿي ادارن ۾ سانڍيل قلمي‬
‫گرنٿن مان قاضي قادن جي بيتن واري مواد جي مون‬
‫کي ضرورت آهي‪ ،‬۽ هن وعدو ڪيو ته هو اهي هٿ‬
‫ڪري ڏيندو‪ .‬ڳچ وقت گذري ويو پر باآلخر ’دادو‬
‫اِنسٽي ٽيوٽ‘ ۾ رکيل ٻن گرنٿن مان گهربل مواد جا‬
‫فوٽا ڏياري موڪليائين‪.‬‬
‫ان بعد درگاه سچل جي سجاده نشين (ڊاڪٽر) سخي‬
‫قبول محمد صاحب جي معرفت هندوستان مان سندس‬
‫مريدن جي ڪوشش سان هڪ ٻئي ڪتاب ’ َورهد‘‬
‫جو نقل دستياب ٿيو جنهن ۾ قاضي قادن ۽ ڪن ٻين‬
‫‪13‬‬
‫الء‬
‫درويشن ۽ سنتن جا بيت قلمبند ٿيل هئا‪ .‬آ ٌء هن مدد ِ‬
‫سخي صاحب جن جو نهايت شڪر گذار آهيان‪.‬‬
‫ڊاڪٽر ناٿ طرفان ٻن گرنٿن مان موڪليل مواد بعد‪،‬‬
‫ڪتاب ’ورهد‘ جي دستياب ٿيڻ سان ڀانيم ته شايد‬
‫انهن ٽنهي ڪتابن تائين رسالي ٿي وئي هجي جن جو‬
‫ذڪر راجا رام شاستري ڪيو هو‪ .‬انهن ٽنهي گرنٿن‬
‫جو وڌيڪ تفصيل هن ڪتاب جي ڀاڱي پهرئين ۾‬
‫’دادو ديال جي روايت‘ جي عنوان هيٺ ڏنو ويو آهي‬
‫۽ انهن ۾ شامل بيتن جو تفصيل ڀاڱي ٽرئين ۾ ضميمي‬
‫طور ڏنو ويو آهي‪.‬‬
‫انهن گرنٿن مان مواد دستياب ته ٿيو پر ان کي پڙهڻ‬
‫پرجهڻ مشڪل هو‪ .‬ڊاڪٽر ناٿ شروع ۾ ئي پنهنجي‬
‫خط (مورخه ‪ -3‬سيپٽمبر ‪1988‬ع) ۾ ڄاڻايو هو ته اهي‬
‫گرنٿ ”آڳاٽي ديوناگري خط ۾ وچئين (ميڊي ول) دور‬
‫واري راجسٿاني ٻولي َء ۾ لکيل آهن ۽ پنا ايترو ته‬
‫ضعيف آهن جو ڀُرندا ٿا وڃن پر مون ڪوشش ڪري‬
‫فوٽا ورتا آهن‪ “.‬باوجود سندس ڪوشش جي‪ ،‬فوٽن ۾‬
‫به ڪي ڀاڱا صاف‬

‫نه آيا ۽ ڪن سٽن جا آخري حصا ميٽيجي ويا‪ .‬پر وڏو‬

‫مسئلو اهو هو ته اسان وٽ هت ٻيو ڪير آهي جيڪو‬
‫‪14‬‬
‫ان آڳاٽي دور جي ديوناگري صورتخطي کي صحيح‬
‫طور تي پڙهي سگهي! انهي َء ڳوال ۾ ڳچ وقت گذري‬
‫ويو‪ ،‬تان جو سال ‪1993‬ع ۾ ٿر جو سفر ڪندي شهر‬
‫مٺي جي مانائتي شخص آن جهاني مسٽر ماڻڪاڻي َء‬
‫کان معلوم ٿيو ته گورنمينٽ ڊگري ڪاليج مٺي جو‬
‫اڳوڻو پرنسپال پروفيسر شيام داس جوشي وڏي ڄاڻ‬
‫وارو آهي ۽ هو اهي پراڻا پستڪ به پڙهي ويندو‪.‬‬
‫سندس اهو ڏس صحيح ثابت ٿيو‪.‬‬
‫جڏهن پروفيسر جوشي سان مليس ته هن هر طرح‬
‫پوء وڏي چاه سان اهو‬‫جي مدد جو واعدو ڪيو‪ ،‬۽ ِ‬
‫واعدو پاڙيائين‪ .‬مون ڏانهس ڊاڪٽر ناٿ وارو مواد‬
‫ڪتاب ’ورهد‘ موڪليو ۽ هن صاحب ان مواد کي‬
‫سنڌي صورتخطي ۾ اتاريو‪1992 .‬ع جي آخر کان‬
‫وٺي سيپٽمبر ‪1998‬ع تائين ساڻس مشورا هلندا رهيا‪،‬‬
‫الء ته جيترو ٿي سگهي اوترو اصلوڪي مواد‬ ‫انهي َء ِ‬
‫کي صحيح طور تي سمجهي سگهي‪ .‬پر آڳاٽي‬
‫ديوناگري صورتخطي کي سمجهڻ ايترو سولو نه هو‪.‬‬
‫پروفيسر جوشي روبرو مالقاتن توڙي پنهنجن خطن‬
‫پراڻي‬ ‫بالڪل‬ ‫”اها‬ ‫ته‬ ‫لکيو‬ ‫۾‬
‫صورتخطي )‪ (Script‬آهي جنهن جا ڪجه حرف‬
‫هن وقت جي هندي ۾ نه آهن‪ ،‬تنهن هوندي پڻ خاص‬
‫ڪوشش وٺي جيتري سمجه م آئي آهي سا سنڌي ۾‬
‫‪15‬‬
‫لکي موڪليان ٿو (خط مورخه ‪1993 -1 -4‬ع)؛‬
‫”فوٽو به پرو صاف ناهي جنهن ڪري پڙهڻ ۾ گهڻي‬
‫تڪليف رهي ٿي؛ ڪٿي ڪٿي اکر آيل نه آهن ته‬
‫ڪٿي صاف نه آهن“ (خط مورخ ‪1994 -9-4‬ع)‪.‬‬
‫”اها هندي صورتخطي تمام پراڻي آهي‪ ،‬هن وقت‬
‫جي )‪ (Scriprt‬کان ڪجه قدر بدليل آهي‪ .‬ڪي اکر‬
‫سمجه ۾ نٿا اچي سگهن‪ .‬انهن کي پڙهڻ ۾ گهڻي‬
‫دشواري ٿي ٿئي‪ .‬ڪٿي ڪٿي ڪي اکر صاف نه آهن‬
‫۽ پڙهي به نٿا سگهجن“ (خط مورخه ‪.)97 -10 -17‬‬
‫انهن اشارن مان اندازو ٿيو ته پراڻي ديوناگري ۾ لکيل‬
‫اصل بيتن کي شايد پوري َء طرح پڙهي نه سگهجي‬
‫پر منهنجي گ ُهر موجب‪ ،‬پروفيسر جوشي جئن اصل‬
‫عبارت ۽ اصل اچار هئا تئن انهن کي سنڌي‬
‫صورتخطي ۾ اتاريو‪ .‬اصل لکت مطابق بيتن جو اهي‬
‫پڙهڻيون (وڌيڪ سنواريل صورت ۾) ڪتاب جي‬
‫ٽرئين ڀاڱي ’ضميمي‘ هيٺ ڏنيون ويون آهن‪ .‬مون‬
‫ڪوشش ڪئي آهي ته انهن اصلوڪين پڙهڻين جي‬
‫آڌار تي‪ ،‬قاضي قادن جي سنڌي ٻولي جي مزاج‬
‫مطابق‪ ،‬بيتن جون صحيح پڙهڻيون قائم ڪيون وڃن‪.‬‬
‫آ ٌء مانائتي پروفيسر جوشي جو شڪرگذار آهيان‬
‫جنهن وڏي ڪوشش سان سنڌي صورتخطي ۾ اصل‬
‫مواد کي اتاريو‪ .‬جنهن مان منهنجي رهنمائي ٿي‪.‬‬
‫‪16‬‬
‫باوجود هن محنت جي‪ ،‬مون کي احساس آهي ته‬
‫قاضي قادن جي بيتن بابت تحقيق مڪمل تڏهن ٿيندي‬
‫جڏهن هندوستان مان گجرات‪ ،‬راجسٿان ۽ ٻين عالئقن‬
‫۾ دادو ديال جي سنتن ساڌن جي َمٺَن ۾ سانڍيل مواد‬
‫مان قاضي قادن جي بيتن جو پورو پتو لڳايو ويندو‪.‬‬
‫منهنجو ارادو هو ته آ ٌء پاڻ ڪشاال ڪري اهي سڀ‬
‫َمٺ ۽ مڙهيون ماڳ ووڙيان ۽ مواد هٿ ڪريان‪ ،‬پر‬
‫گذريل سالن ۾ هندوستان‪ -‬پاڪستان جي بگڙيل ناتن‬
‫۽ ’ويزا‘ جي پابندين سببان ائين ڪري نه سگهيس‪.‬‬
‫اميد ته آينده ٻئي ڪنهن صاحب کي اهڙو موقعو ملندو‬
‫۽ هو وڌيڪ مواد هٿ ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو‪.‬‬
‫سواء سنڌي‬
‫ِ‬ ‫قاضي قادن جي بيتن جي مطالعي‘ کان‬
‫اَساسي (ڪالسيڪي) شاعري َء جي تاريخ اڻپوري‬
‫آهي‪ .‬انهي َء ڪري مون ضروري سمجهيو ته في‬
‫الحال جيڪي ڪجه دستياب ٿي سگهي ان کي‬
‫سامهون رکي تحقيق کي اڳتي وڌائجي جيئن قاضي‬
‫قادن جي عظمت جو ڪجه حق ادا ٿي سگهي‪ ،‬۽ پڻ‬
‫سنڌي ڪالسيڪي شاعري جو هي َء قيمتي ذخيرو‬
‫صحيح صورت ۾ سامهون اچي سگهي‪ .‬انهي َء عزم ۽‬
‫ارادي ۾ ڪافي ڪاميابي حاصل ٿي آهي جو ڏهن‬
‫سارن ماخذن مان قاضي قادن جا بيت ڳولي لڌا ويا‬
‫آهن‪.‬‬
‫‪17‬‬
 ‫هن ڪتاب کي ٽن ڀاڱن ۾ ورهايو ويو آهي‪ .‬پهرين‬
‫ڀاڱي ۾ قاضي قادن جي سوانح‪ ،‬ڪالم جي اصل‬
‫روايت‪ ،‬رسالي جي اهميت ۽ ان ۾ سمايل فڪر تي‬
‫روشني وڌي وئي آهي؛ ٻئي ڀاڱي ۾‪’ ،‬قاضي قادن جو‬
‫رسالو‘ آهي جنهن ۾ سندس بيتن کي مختلف عنوانن‬
‫معني جي لحاظ سان ترتيب وار‬ ‫ٰ‬ ‫هيٺ موضوع ۽‬
‫ڪري رکيو ويو آهي‪ ،‬۽ پڻ هر بيت جي صحيح‬
‫معني ڏني وئي آهي؛ ٽريو ڀاڱو ضميمي طور‬
‫ٰ‬ ‫پڙهڻي ۽‬
‫شامل ڪيو ويو آهي ته جيئن اهي ڏه ماخذ (قلمي ۽‬
‫ڇاپي ڪتاب) جن مان قاضي قادن جا بيت کنيا ويا‬
‫آهن تن جو تفصيل پڙهندڙ جي سامهون اچي وڃي‪،‬‬
‫ڇاڪاڻ جو اهي سڀ ڪتاب دستياب ناهن‪ .‬رسالي‬
‫جي متن ۾ هر بيت جي هيٺان اصل ماخذن وارا‬
‫جيڪي حواال ۽ نمبر ڏنا ويا آهن سي هن ضميمي ۾‬
‫ڏنل هر ماخذ جي بيتن جي نمبرن وارا آهن‪ .‬مثالً‬
‫رسالي جي پهرئين بيت هيٺان حڪايات الصالحين‬
‫(‪ )4‬جو حوالو ڏنل آهي‪ ،‬جنهن مان مراد ته اهو‬
‫ضميمي ڀاڱي ٽرئين هيٺ ’حڪايات الصالحين“ وارو‬
‫بيت نمبر (‪ )4‬آهي‪ .‬رسالي جي بيت ٻئي هيٺيان سنتون‬
‫ڪي واڻي نمبر (‪ ‘)107‬جو حوالو ڏنل آهي‪ ،‬جنهن‬
‫مان مراد ته ضميمي هيٺ ڏنل ’سنتون ڪي واڻي‘‬
‫وارو بيت نمبر (‪ )107‬آهي‪.‬‬
‫‪18‬‬
‫جن مهربان هن ڪم ۾ مدد ڪئي تن جو ذڪر مٿي‬
‫اچي چڪو آهي‪ .‬منهنجن ڪارڪن مددگارن مان‪،‬‬
‫محمد اسماعيل شيخ سالن جي رفاقت بعد جدائي‬
‫ڪئي‪ ،‬باقي ڪارڪنن مختيار احمد بلوچ ۽ اياز مرزا‬
‫شروع کان آخر تائين پروفن پڙهڻ ۾ مدد ڪئي‪،‬‬
‫حسين احمد ميمڻ سهڻي سٽاء سان سڄو مواد ڪمپوز‬
‫ڪيو‪ .‬آ ٌء سڀني سڄڻن جو شڪرگذار آهيان‪.‬‬

‫ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ‬

‫سنڌ يونيورسٽي‬
‫پروفيسر ايمرائِيٽَس ۽‬
‫آء قاضي چيئر‬
‫نگران عالمه آ‪ِ .‬‬
‫سنڌ يونيورسٽي‬
‫حيدرآباد‪ ،‬سنڌ‬
‫‪ -16‬مئي ‪1999‬ع‬

‫)*( آ ٌء ڊاڪٽر شوق جو شڪر گذار آهيان جو‬

‫’حڪايات الصالحين‘ وارو پنهنجو قلمي نسخو مون‬
‫ڏي ڏياري موڪليائين جنهن کي سامهون رکي سندس‬
‫مضمون وارن بيتن کي ڀيٽڻ ۽ انهن تي وڌيڪ سوچن‬
‫۾ سوالئي ٿي‪.‬‬

‫‪19‬‬
 ‫ڀاڱو پهريون‬
‫‪ -1‬قاضي قادن جي سوانح‬
‫‪ -2‬بيتن جون روايتون ۽ بيتن جا ماخذ‬
‫‪ -3‬رسالو ۽ فڪر‬

‫قاضي قادن جي سوانح حيات‬

‫اعلي پايي جي صوفي‬‫ٰ‬ ‫قاضي قادن سنڌ ۽ هند جي‬

‫اعلي اخالقي‬
‫ٰ‬ ‫شاعرن مان آهي جنهن جي عرفان ۽‬
‫شاعري جو اثر سنڌ ۽ سنڌ کان ٻاهر هندوستان جي‬
‫صوفي عارفن توڙي هندو سنتن ساڌن تي پيو‪ .‬قاضي‬
‫قادن ادبي سنڌي ٻولي جو پهريون وڏو شاعر آهي ۽‬
‫هو سنڌي اساسي (ڪالسيڪي) شاعري جو ابو آهي‪.‬‬
‫قاضي قادن سڀ کان آڳاٽو وڏو شاعر آهي جنهن جا‬
‫گهڻي ۾ گهڻا سنڌي بيت پورو تصديق سان لکت ۾ ملن‬
‫ٿا‪.‬‬
‫نالو‬
‫قاضي قادن جي تاريخي شخصيت ۽ علمي ادبي‬
‫عظمت جي باوجود‪ ،‬سندس والدت‪ ،‬اوائلي تربيت ۽‬
‫‪20‬‬
‫تفصيلي سوانح حيات اڃان تائين تحقيق طلب آهن‪،‬‬
‫ايتري قدر جو سندس نالي جي صحيح صورت پڻ‬
‫هڪ وڏي عرصي تائين معلوم نه ٿي سگهي‪ .‬پوئين‬
‫دور جي تحريرن ۾ سندس نالو ’قاضي قاضن‘ ڪري‬
‫لکيو ويو آهي پر اوائلي دور جي چئن ماخذن مان فقط‬
‫مير معصوم جي تاريخ ۾ ’قاضي قاضن‘ لکيو ويو‬
‫آهي )‪ ،(1‬باقي ٽن ٻين ماخذن ۾ ’قاضي قادن‘ ڪري‬
‫لکيل آهي‪.‬‬
‫مير معصوم جي تاريخ کان اڳ جي ’تاريخ طبقات‬
‫اڪبري‘ جي مصنف نظام الدين بخشي ’قاضي قادن‘‬
‫لکيو آهي )‪.(2‬‬
‫مير معصوم جي همعصر ميين شاه ڪريم پنهنجي‬
‫زباني قاضي صاحب جو نالو ست ڀيرا ورتو جنهن‬
‫جو ذڪر سندس ملفوظات ”بيان العارفين“ ۾ آهي‬
‫جيڪو سندس مريد محمد رضا ٺٽوي فارسي ۾ سنه‬
‫‪ 1038‬ه ۾ لکيو‪ .‬ان جي اصل قلمي نسخي جي‬
‫مطالعي سان ڊاڪٽر دائود پوٽي مرحوم ”شاه ڪريم‬
‫بلڙي َء واري جو ڪالم“ مرتب ڪيو‪ ،‬جنهن ۾ هي ُء‬
‫نالو چار دفعا ’قاضي قاذن‘ هڪ دفعو ’قاذن‬
‫(قاضن)‘ ۽ فقط هڪ دفعو ’قاضن‘ جي صورت ۾‬
‫ڏنل آهي)‪.(1‬‬

‫‪21‬‬
‫طبقات اڪبري‪ ،‬تاريخ معصومي ۽ بيان العارفين‬
‫جي فارسي عبارتن ۾ ’دال‘ کي ’ذال‘ ڪري لکڻ‬
‫واري رسم تاريخي طور مڃيل ۽ مقبول رهي آهي‬
‫جنهن بابت چيو ويو ته‪:‬‬
‫آنان بہ فارسي سخن مي رانند – در َمعرض دال ذال‬
‫نيشانند ”ا“‬
‫قبل وي ساڪن جز وا ُء بودَ دال است –‬
‫ور نَه ذال معجمہ خوانند“‬
‫(يعني‪ :‬جيڪي فارسي ۾ لکن ۽) بيان ڪن ٿا‪ ،‬سي‬
‫’دال‘ بدران ’ذال‘ آڻين ٿيا‪ :‬جيڪڏهن اڳ وارو حرف‬
‫سواء ٻيو ڪو ساڪن آهي ته دال سمجهڻ‬ ‫ِ‬ ‫واو کان‬
‫گهرجي‪ :‬ورنه ذال ڪري سمجهجي)‪.‬‬
‫’قاذن‘ ۾ ’ذ‘ کان اڳ وارو حرف ’الف‘ ساڪن آهي‬
‫انهي َء ڪري ’ذ‘ اصل ’د‘ آهي‪ ،‬يعني ته اصل لفظ‬
‫پوء‪ ،‬هندوستان‬
‫’قادن‘ آهي‪ .‬انهن فارسي ماخذن کان ِ‬
‫۾ دستياب ٿيل قلمي ڪتابن ۾ جيڪي ديوناگري خط ۾‬
‫لکيل آهن )‪ (2‬تن سڀني ۾ ’ڪاجي ڪادن‘ لکيل آهي‬
‫جنهن مان ويتر وڌيڪ تصديق ٿئي ٿي ته اصل نالو‬
‫’قاضي قادن‘ ئي هو‪’ :‬قاضي قاضن‘ هجي ها ته‬
‫’ڪاجي ڪاجن‘ ڪري لکيو وڃي ها )‪.(3‬‬
‫هندوستان ۾ مهدوي طريقي جي ماخذن مطابق پڻ‬
‫اصل نالو ’قاضي قادن‘ آهي‪ .‬محترم قريشي حامد‬
‫‪22‬‬
‫علي خانائي انهن ماخذن جو حوالو هن طرح آندو‬
‫آهي)‪:(1‬‬
‫’عالمه سيد حسين محمود مهدوي لکي ٿو ته قاضي‬
‫صاحب جو اصل نالو ”قاضي قادن“ آهي جنهن کي‬
‫مصنفن اڪثر غلطي َء کان ”قاضي قاضن“ ڪري‬
‫لکيو آهي )‪.(2‬‬
‫ساڳي َء طرح سيد محمود مهدوي جو پڻ قول آهي ته‬
‫”سنڌ ۾ قاضي صاحب کي اڪثر ”قاضي قاضن“‬
‫ڪري لکن ٿا‪ ،‬پر هندوستان ۾ هو ’قاضي قادن‘ جي‬
‫نالي سان مشهور آهي ۽ کيس انهي َء ئي نالي سان‬
‫سڏيو وڃي‘ )‪.(3‬‬
‫’قادن‘ پيار ڀريو تصغير جي صورت وارو نالو آهي‬
‫جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته قاضي صاحب پنهنجي‬
‫ننڍپڻ کان وٺي سلڇڻو‪ ،‬ملنسار ۽ پيارو ٻار هو جو‬
‫کيس پيار واري نالي سان ’قادن‘ ڪري سڏيائون ۽‬
‫پوء ان سان ئي هو مشهور ٿي ويو‪ .‬ٿي سگهي ٿو ته‬ ‫ِ‬
‫جيئن موجوده وقت ۾ آهي تيئن ان وقت پڻ ’قادربخش‘‬
‫کي ئي پيار مان ’قادن‘ سڏيو هوندائون‪ ،‬۽ اصل نالو‬
‫شايد ”قادر بخش“ هجي‪.‬‬

‫‪23‬‬
 ‫خاندان‬
‫مير محمد معصوم پنهنجي ’تاريخ سنڌ‘ (تاريخ‬
‫معصومي) ۾ قاضي صاحب جي سوانح بابت گهڻا اهم‬
‫حواال ڏنا آهن‪ .‬ميرمحمد معصوم‪ ،‬ميين شاه ڪريم‬
‫جو همعصر هو ۽ ٻئي قاضي صاحب جي دور کي‬
‫ويجها هئا‪ .‬مير معصوم (والدت ‪944‬ه) چوڏهن سالن‬
‫جو هو جو قاضي قادن وفات (‪958‬ه) ڪئي‪.‬‬
‫قاضي صاحب جي حياتي َء بابت هيٺيون احوال گهڻي‬
‫)‪(1‬‬
‫ڀاڱي مير معصوم جي ڏنل حوالن مطابق آهي‪.‬‬
‫قاضي قادن جو والد قاضي ابوسعيد‪ ،‬ڏاڏو قاضي زين‬
‫پوء) پڙ ڏاڏو قاضي قاضن‬ ‫الدين ۽ (ٻن واسطن کان ِ‬
‫هو‪ .‬سندس وڏا ٺٽي ۽ سيوهڻ ۾ رهندڙ هئا)‪ ،(2‬جتان‬
‫سندن وڏو ڏاڏو قاضي ابوالخير جيڪو وڏو عالم ۽‬
‫تقوي جو صاحب هو پهريون بزرگ هو جيڪو‬ ‫ٰ‬ ‫زهد ۽‬
‫سڪونت‬ ‫اچي بکر ۾ رهيو ان بعد هي ُء خاندان بکر ۾ ُ‬
‫سببان ’بکري‘ (بکر جو) مشهور ٿيو‪ .‬۽ مير معصوم‬
‫به قاضي قادن کي بکري ڪري لکيو آهي‪ .‬البته وڏي‬
‫ڏاڏي ابوالخير کان اڳ سندن وڏا ٺٽي ۽ سيوهڻ ۾‬
‫رهندڙ هئا‪ .‬ان مان گمان نڪري ٿو ته اصل ۾ هي‬
‫خاندان سيوهڻ جو هو ۽ سمن جي دور ۾ جڏهن شهر‬
‫ٺٽو وڌيو ۽ حڪومت جو مرڪز بنيو تڏهن ٺٽي ۾ آيا‪.‬‬
‫وڏن جي انهي َء آڳاٽي رهائش جي نسبت سان‪ ،‬ڊاڪٽر‬
‫‪24‬‬
‫دائودپوٽي مرحوم قاضي صاحب کي ’سيوهاڻي‘‬
‫ڪري لکيو‪ ،‬باقي سندس اباڻو گهر بکر هو‪.‬‬
‫ڊاڪٽر دائودپوٽي ’بيان العارفين‘ ۾ آيل حوالي جي‬
‫بناء تي پهريائين لکيو ته ”قاضي قاذن“ بکر جي ڳوٺ‬
‫پوء لکيائين ته‬
‫درٻيلي ۾ رهندو هو)‪ .(3‬ان کان گهڻو ِ‬
‫”قاضي قاضن (قادن) اصل ۾ درٻيلي (ڊڀري) جو‬
‫پوء به بکر جي‬ ‫ويٺل هو )‪ .(4‬قاضي قادن جو ڪٽنب ِ‬
‫قلعي ۾ رهندو آيو تان جو مهيني محرم سنه ‪962‬‬
‫هجري (‪1555‬ع) ۾ سلطان محمود خان انهن ساداتن‬
‫۽ ٻين کي قلعي مان لڏائي ٻاهر ويهاريو)‪.(5‬‬
‫قاضي قادن جي والد قاضي ابوسعيد جي اوالد بابت‬
‫تاريخ معصومي مان جيڪي ٿورڙا حواال ملن ٿا تن‬
‫مان هن ڪٽنب جو شجرو هن طرح نڪري ٿو‪.‬‬
‫’قاضي قاضن‘ (قادن) وڏو‬
‫(اُن جي اوالد مان)‬
‫قاضي ابوالخير‬

‫‪25‬‬
 ‫والدت‬
‫مير معصوم جي لکڻ موجب قاضي قادن ”وڏي عمر“‬
‫استعفي ڏني)‪” .(1‬وڏي عمر“‬
‫ٰ‬ ‫۾ قضا جي عهدي تان‬
‫مان ‪ 75‬کان ‪ 80‬سالن جي عمر جو اندازو ٿئي ٿو‪.‬‬
‫واقعا جي تسلسل مان گمان ٿئي ٿو ته هن ‪ 945‬ه ڌاري‬
‫استعفي ڏني )‪ ،(2‬۽ جيڪڏهن ان وقت هو ‪ 75‬يا ‪80‬‬
‫ٰ‬
‫پوء سندس والدت‬ ‫سالن جي ”وڏي عمر“ جو هو ته ِ‬
‫‪870 -865‬ه وارن سالن ۾ ٿي هوندي‪.‬‬
‫راقم ‪1990‬ع ۾ ”سنڌي ٻولي ۽ ادب جي مختصر‬
‫تاريخ“ ۾ سالن بابت ڏنل حوالن جي ڪٿ ڪندي‪،‬‬
‫سندس والدت جو سال ‪ 870‬ه (‪1445‬ع) ڄاڻايو‬
‫هو )‪(1‬؛ اهوئي سال مناسب معلوم ٿئي ٿو‪ .‬بهرحال‬
‫‪26‬‬
‫جيسين تائين ڪو ٻيو پڪو حوالو دستياب ٿئي تيسين‬
‫تائين سندس والدت ‪870 -865‬هجري وارن سالن ۾‬
‫تسليم ڪري سگهجي ٿي‪.‬‬

‫تعليم‬
‫قاضي قادن بکر ۾ ڄائو نپنو جنهن ڪري ’بکري‘‬
‫جي نسبت سان مشهور ٿيو‪ .‬سندس ابتدائي تعليم بکر‬
‫اعلي تعليم حاصل‬ ‫ٰ‬ ‫اعلي ۾‬
‫ٰ‬ ‫۾ ئي ٿي‪ .‬ان بعد وڌيڪ‬
‫ڪيائين‪ .‬ميرمعصوم جي لکڻ موجب‪:‬‬
‫’قرآن مجيد فرقان حميد جو ياد حافظ هو‪ .‬قرائت ۽‬
‫تجويد جي پوري ڄاڻ هئس‪ .‬علم حديث‪ ،‬علم تفسير‪،‬‬
‫اصول فقہ‪ ،‬فقہ (۾ عالم)‪ ،‬تصوف (۾ وڏو عارف) ۽‬
‫ڪلُن اوزارن جو انجنيري علم يا‬ ‫علم آالت ( َ‬
‫ٽيڪناالجي) ۾ اڪابر هو‪ .‬انشا پردازي ۾ سندس ڪو‬
‫مٽ ڪونه هو‪ .‬حساب ۽ رياضي جي به ڄاڻ هئس)‪.(2‬‬
‫اعلي تعليم سنڌ ۾ گهڻو ڪري سيوهڻ ۽ ٺٽي ۾‪ ،‬۽‬‫ٰ‬ ‫اها‬
‫سنڌ کان ٻاهر گجرات جي شهر نهرواال ( َپٽن) يا احمد‬
‫آباد ۾ حاصل ڪئي هوندائين‪ .‬ان وقت سنڌ ۽ گجرات‬
‫جي وچ ۾ سياسي ۽ ثقافتي ناتا هئا ۽ ٻنهي ملڪن جي‬
‫پوء‬
‫تعليمي درسگاهن ۽ عالمن ۾ ويجهائي هئي جيڪا ِ‬
‫به گهڻي وقت تائين هلندي آئي‪ .‬سنڌ وارا حج تي ويندا‬
‫هئا ته به گجرات جي بندرن تان چڙهندا هئا جيڪي‬
‫‪27‬‬
‫گجرات جي سلطانن جي سياسي ۽ مالي قوت سببان‬
‫بين االقوامي جهاز راني کان مشهور ٿي چڪا هئا‪.‬‬

‫جواني وارو دور ۽ شادي‬

‫قاضي قادن جي بيتن ۾ سمايل فڪر مان اندازو ٿئي‬
‫ٿو ته هو وڏي ذهن ۽ فهم وارو هو ۽ انهي َء لحاظ سان‬
‫وڌ ۾ وڌ پنجويهن سالن جي عمر اندر فارغ تحصيل‬
‫ٿيو هوندو‪ :‬يعني ته اندازا ً سال ‪ 895‬ه تائين هو‬
‫اعلي تعليم پوري ڪري چڪو هوندو‪ .‬ان بعد‬ ‫ٰ‬ ‫پنهنجي‬
‫سندس جواني واري دور بابت ڪو خاص حوالو‬
‫موجود ڪونهي‪ ،‬جنهن مان گمان ٿئي ٿو ته ان کان‬
‫پوء هن گهڻو وقت سير سياحت ۾ گذاريو‪.‬‬
‫ِ‬
‫تاريخ معصومي ۾ سندس ذڪر تڏهن اچي ٿو جڏهن‬
‫شاه بيگ ارغون محرم ‪ 926‬ه ۾ ٺٽي تي قبضو ڪيو‪.‬‬
‫ان وقت قاضي صاحب پنهنجي ڪٽنب سميت ٺٽي جي‬
‫شهر ۾ موجود هو‪ ،‬جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته ان سال‬
‫کان ڳچ وقت اڳ سندس شادي ٿي ۽ هو عيالدار ٿي‬
‫چڪو هو‪ .‬بهرحال ‪ 895‬ه کان وٺي ‪ 926‬ه تائين‬
‫ايڪٽيهن سالن جو هڪ وڏو خال آهي جنهن ۾ قاضي‬
‫صاحب جي زندگي بابت وڌيڪ ويچار جي ضرورت‬
‫آهي‪ .‬البت هن عرصي بابت سنڌ کان ٻاهر جي تاريخن‬
‫۾ ڏنل هيٺيان ٻه حواال غور طلب آهن‪:‬‬
‫‪28‬‬
‫(الف) مير معصوم جي ’تاريخ سنڌ‘ کان اڳ لکيل‬
‫تاريخ ’طبقات اڪبري‘ ۾ ڄاڻايل آهي ته‪ :‬سنه ‪ 899‬ه‬
‫۾ شاه بيگ قندهار کان چڙهائي ڪري اچي ڄام نظام‬
‫الدين جي قلعدار بهادرخان کان سيبي جو قلعو فتح‬
‫ڪيو ۽ پنهنجي ڀا ُء سلطان محمد کي اُتي جو حاڪم‬
‫مقرر ڪيائين‪ .‬سنڌ مان ڄام نِدي (سلطان ڄام نظام‬
‫الدين)‪ ،‬مبارڪ خان (درياخان) کي چاڙهي موڪليو‬
‫۽ مقابلي ۾ سلطان محمد مارجي ويو ۽ ِسيبي تي وري‬
‫عيسي‬
‫ٰ‬ ‫پوء ميرزا‬
‫ڄام ندي جو قبضو ٿيو‪ .‬شاه بيگ ِ‬
‫ترخان کي موڪليو جنهن (سيبي ۾) ڄام جي لشڪر‬
‫تي غلبو حاصل ڪيو‪ .‬پويان شاه بيگ به لشڪر سان‬
‫چڙهيو ۽ ڄام نِدي جي ُگماشتي (نائب) قاضي قادن‬
‫کان بکر جو قلعو (بنا جنگ جي) صلح سان ورتائين‪.‬‬
‫ڊاڪٽر دائودپوٽي جي قياس موجب اهو واقعو ‪923‬‬
‫ه جو آهي )‪ (1‬پر تاريخ معصوم ۾ اهڙو ڪو ذڪر‬
‫ڪونهي ته شاه بيگ بکر جو قلعو قاضي قادن کان‬
‫ورتو‪ .‬ٻيو ته ‪ 923‬ه ۾ سنڌ جو حڪمران ڄام فيروز‬
‫هو؛ نه فقط تاريخ طبقات اڪبري پر تاريخ ماثر‬
‫رحيمي (جلد‪ ،2-‬ص‪ )1-‬۾ به قاضي قادن کي ڄام ندي‬
‫جو نائب ڪري ڄاڻايل آهي‪ .‬انهي َء ڪري اهو واقعو‬
‫ڄام نظام الدين (وفات ‪914‬ه) جي دور جو ئي تسليم‬
‫ڪري سگهجي ٿو‪.‬‬
‫‪29‬‬
‫(ب) ٻيو حوالو مهدوي طريقي جي ماخذن مان ملي‬
‫ٿو‪ .‬سيد محمود مهدوي لکي ٿو ته سنه ‪ 903‬ه ۾ سيد‬
‫ميران محمد جونپوري احمد آباد کان شهر نهرواال آيو‬
‫۽ اُتي قاضي قادن جي خانقاه ۾ اچي ٽڪيو )‪.(2‬‬
‫مٿين ٻن حوالن مطابق چئي سگهجي ٿو ته قاضي قادن‬
‫جڏهن سنه ‪ 895‬ه ڌار تعليم پوري ڪري فارغ‬
‫تحصيل ٿيو ته سنڌ ۾ ڄام نظام الدين طرفان سگهوئي‬
‫بکر جو قاضي مقرر ٿيو ۽ هو سنه ‪ 899‬ه ۾ اتي جو‬
‫قاضي هو جو‪ ،‬بکر جي قلعي ۽ شهر کي قتل ۽ غارت‬
‫الء‪ ،‬حمله آور شاه بيگ سان صلح جو‬ ‫کان بچائڻ ِ‬
‫معاهدو ڪري قلعو ان جي حوالي ڪيائين‪ .‬سمجهجي‬
‫پوء هو سنڌ جي جنگ واري ماحول مان نڪري‬ ‫ٿو ته ِ‬
‫گجرات ويو ۽ اتي سير سفر ڪيائين‪ .‬هو سنه ‪ 903‬ه‬
‫کان اڳ گجرات جي شهر نهرواله (يعني پَٽن) ۾ اچي‬
‫ڪجه وقت رهيو ۽ اتي خانقاه قائم ڪيائين‪.‬‬
‫پر سوال آهي ته مٿين حوالن ۾ زير بحث ’قاضي قادن‘‬
‫(ننڍو) پاڻ هو يا سندس وڏو ڏاڏو قاضي قاضن‪ ،‬جنهن‬
‫نهرواله ( َپٽن) ۾ آڳاٽو خانقاه قائم ڪئي ۽ پڻ سنه ‪899‬‬
‫۾ بکر جو قاضي هو؟ وڏو قاضي قاضن به وڏي‬
‫رسوخ وارو هو جو مير معصوم خاص طور تي‬
‫سندس نالو کنيو ۽ لکيائين ته‪( :‬ننڍي قاضن) جي‬

‫‪30‬‬
‫پوء ٻن واسطن سان وڏي‬ ‫نسبت‪ ،‬پنهنجي پي ُء کان ِ‬
‫قاضن تائين پهچي ٿي)‪.(1‬‬
‫وڏي قاضي قاضن جي بکر تي مقرري ‪ 899‬ه ۾ يا‬
‫ڪجه وقت اڳ ٿي هوندي؛ پر ان کان اڳ بکر جو‬
‫قلعدار ڄام نظام الدين جو پنهنجي حويلي جو ماڻهو‬
‫دلشاد نالي هو جنهن کي ڄام گادي تي ويهڻ (‪ 866‬ه)‬
‫بعد ٻئي سال اتي مقرر ڪيو هو)‪.(2‬‬
‫درست ائين معلوم ٿئي ٿو ته سيبي ۾‪ ،‬شاه بيگ جي‬
‫پوء‪ ،‬ڄام نظام الدين جي دور جي‬‫ڀا ُء جي مارجڻ کان ِ‬
‫آخري سالن)‪ (3‬۾ توڙي ان بعد ڄام فيروز جي دور ۾‬
‫ارغونن طرفان حمال پئي ٿيا پر درياخان جي فوجي‬
‫طاقت ۽ حڪمت عملي سببان انهن کي ناڪامياب‬
‫بنايو ويو ۽ هو سنڌ طرف وڌي نه سگهيا‪ .‬ٻيو ته فقط‬
‫قنڌار کان شال (ڪوئٽيه) تائين شاه بيگ جي‬
‫حڪمراني قائم هئي انهي َء ڪري طاقتور سنڌ سان‬
‫جنگ جوٽي خطري ۾ پوڻ ضروري نه هو‪ .‬پر سنه‬
‫‪ 922‬ه ۾ بابر بادشاه طرفان قنڌار تي ڪاهڻ جو‬
‫خطرو وڌيو جنهن ڪري شاه بيگ صلح ڪيو ۽‬
‫‪ 923‬ه ۾ قنڌار بابر بادشاه جي حوالي ڪيائين‪ .‬ان‬
‫بعد ٻه سال شال ۽ سيوي ۾ نهايت تنگي ۾‬
‫گذاريائين)‪ (1‬جنهن ڪري سنڌ تي حملي ۽ قبضو جو‬
‫سوچيائين‪ .‬ان وقت ڄام فيروز جي دور ۾ حڪومت‬
‫‪31‬‬
‫ڪمزور ٿي چڪي هئي جو هن پنهنجي والد جي‬
‫ڪامياب سپہ ساالر ۽ وڏي سربراه درياخان خالف‬
‫قدم کنيا‪ ،‬۽ باآلخر شاه بيگ جي مدد سان درياخان‬
‫کي ختم ڪرڻ جي سازش سٽي‪ .‬تحفة الڪرام جي‬
‫لکڻ موجب ‪ 924‬ه ۾ ڄام فيروز جي ماء شاه بيگ‬
‫وٽ (درياخان خالف) دانهن کڻي ويئي ۽ ڄام فيروز‬
‫طرفان کيس حملي جي دعوت ڏنائين )‪.(2‬‬
‫تاريخ معصومي ۽ تحفة الڪرام ۾ شاه بيگ جي سنڌ‬
‫تي ڪيل حملن بابت بيانن تي غور ڪرڻ سان معلوم‬
‫ٿئي ٿو ته انهن حملن وقت شاه بيگ پاڻ بکر جي قلعي‬
‫تي چڙهائي ڪانه ڪئي ۽ نڪو انهن حملن وقت اهو‬
‫قلعو قاضي قادن کان ورتائين)‪.(3‬‬

‫مهدوي طريقي ۾ داخل ٿيڻ‬

‫مير معصوم لکي ٿو ته قاضي قادن‪ ،‬سيد محمد‬
‫جونپوري جي مريدن جي سلسلي ۾ داخل هو)‪.(4‬‬
‫قاضي قادن سنه ‪ 903‬۾ جڏهن سيد ميران مهدي‬
‫نهرواله واري خانقاه تي آيو تڏهن سندس مريد ٿيو‪ ،‬يا‬
‫پوء ‪906‬ه ۾ جڏهن سيد ميران مهدي جيسلمير مان‬ ‫ِ‬
‫بکر آيو تڏهن سندس مريد ٿيو‪ .‬سيد محمد جونپوري‬
‫جو پهريائين بکر ۾ اچڻ قرين قياس نظر اچي ٿو‬
‫ڇاڪاڻ جو اُتي قاضي قادن کان سو ِ‬
‫اء ٻيا به گهڻا نالي‬
‫‪32‬‬
‫پوء ڄڻ مهدوي‬‫وارا سندس دائري ۾ داخل ٿيا‪ ،‬۽ بکر ِ‬
‫طريقي جو هڪ ’دائرو‘ بنجي ويو)‪ .(1‬انهي َء اهڃاڻ‬
‫موجب سنه ‪ 906‬ه ‪1500‬ع ۾ قاضي قادن جو بکر ۾‬
‫هجڻ قرين قياس نظر اچي ٿو‪ ،‬۽ اهو پڻ قرين قياس‬
‫آهي ته هو سيد ميران محمد سان گڏجي بکر مان ٺٽي‬
‫آيو هجي ۽ ارڙهن مهينا کن ويندي ‪ 907‬ه جي‬
‫آخرتائين‪ ،‬جيسين تائين سيد ميران محمد مهدي ٺٽي ۾‬
‫هو تيسين تائين ٺٽي ۾ رهيو هجي‪.‬‬

‫شاھ بيگ ارغون جو قاضي قادن تي‬

‫اعتماد‬
‫سنڌ ۾ قاضي قادن جي موجودگي جو پڪو پختو حوالو‬
‫مهيني محرم سنه ‪ 926‬ه ۾ ملي ٿو جڏهن جنگ ۾‬
‫مبارڪ خان (درياخان) جي شهادت بعد شاه بيگ‬
‫شهر ٺٽي تي قبضو ڪيو‪ .‬ان وقت قاضي قادن پنهنجي‬
‫ڪٽب سميت ٺٽي ۾ رهيل هو‪ .‬ڀانئجي ٿو ته مٿي بکر‬
‫۽ چانڊڪي طرف شاه بيگ جي لشڪر جي حملن‬
‫سببان هو ٺٽي ۾ اچي رهيو هو‪ .‬اهي حمال ڄام فيروز‬
‫پوء شروع ٿيا‪ .‬انهن حملن‬
‫جي وقت ۾ سال ‪ 920‬ه کان ِ‬
‫۾ شاه بيگ جي لشڪر ضرور بکر تي قبضو ڪيو‬

‫‪33‬‬
‫هوندو‪ ،‬پر شاه بيگ پاڻ چانڊڪي طرف کان حمال‬
‫ڪيا‪.‬‬
‫جنگ بعد ٺٽي شهر ۾ قتل و غارت وارو سمان هو ۽‬
‫ماڻهن جا اه ِل عيال بند ۾ هئا‪ .‬اهڙي خوف ۽ هراس‬
‫الء‪،‬‬
‫واري وقت ۾‪ ،‬قاضي قادن خلق خدا کي بچائڻ ِ‬
‫پنهنجي انشا پردازي ۾ قابليت ۽ مضمون نگاري ۾‬
‫مهارت کان ڪم وٺي‪ ،‬هڪ زوردار عريضو تيار‬
‫ڪيو جنهن جو شاه بيگ تي ايڏو اثرٿيو جو فوري‬
‫طور تي لشڪر کي شهر وارن کي ايذائڻ کان‬
‫روڪيائين‪ .‬مير معصوم لکي ٿو ته‪:‬‬
‫’آخرڪار قاضي قاضن جي ڪوششن سان جيڪو‬
‫ان وقت جي وڏن (عالمن) فاضلن مان هو‪ ،‬غضب‬
‫جي باه اُجهاڻي‪ .‬خود قاضي جو اهل عيال به قيد ٿيل‬
‫هو ۽ هن ديوانن وانگر ٺٽي جي گهٽين ڳلين ۾ پنهنجي‬
‫وڃايل ڪٽنب کي پئي ڳوليو‪ :‬سو آخر عبارت آرائي‬
‫سان هڪ رقعو لکيائين جنهن ۾ خلق جي تباهي جو‬
‫احوال درج ڪيائين‪ .‬اهو رقعو امام حافظ محمد‬
‫شريف‪ ،‬شاه بيگ کي ڏيکاريو‪ .‬ان جي پڙهڻ ساڻ شاه‬
‫بيگ جي دل تي زبردست اثر ٿيو ۽ پڙهو گهمايائين‬
‫ته فوج مان ڪوبه ماڻهن جي مال ۽ عيال کي هٿ نه‬
‫سواء پنهنجي ترڪش جو هڪ تير‬ ‫ِ‬ ‫الئي‪ .‬ان کان‬
‫قاضي کي ڏنائين ۽ ساڻس پنهنجو ماڻهو گڏي ڏنائين‬
‫‪34‬‬
‫ته جنهن ڏانهن به قاضي اشارو ڪري سو سندس‬
‫حوالي ڪن)‪.(1‬‬
‫هن بيان مان قاضي قادن جو خلق خدا کي بچائڻ جي‬
‫جذبي ۽ مضمون نگاري ۾ سندس مهارت جو اندازو‬
‫ٿئي ٿو‪ ،‬جو رقعو پڙهندي ئي شاه بيگ جي دل تي‬
‫ايڏو وڏو اثر ويٺو جو يڪدم ماڻهن جي امن امان ال ِء‬
‫الء سندس‬ ‫پڙهو گهمايائين‪ .‬ان سان گڏ‪ ،‬قاضي قادن ِ‬
‫دل ۾ ايڏي وڏي عزت ٿي جو مٿس ڪُلي طور تي‬
‫اعتماد ڪيائين ۽ اختيار ڏنائي ته جنهن کي چاهي‬
‫تنهن کي آزاد ڪرائي‪.‬‬
‫قاضي قادن اها ذميداري ڪيتري قدر پوري ڪئي‬
‫اعلي علمي لياقت‪،‬‬‫ٰ‬ ‫سو ڄاڻايل ڪونهي؛ پر سندس‬
‫خلق خدا جي خير خواهي ۽ سندس اخالقي جرائت‬
‫ايتري هئي جو خوف ۽ هراس جي وقت ۾ به فاتح‬
‫حڪمران کي حق جي ڳاله چيائين‪ ،‬۽ ان جو وڏو اثر‬
‫ٿيو‪ .‬شاه بيگ جو مٿس پڪو اعتماد ٿي ويو ۽ هن‬
‫الء پنهنجو مشير ڪيو‪.‬‬‫کيس ملڪ جي انتظام ۽ امن ِ‬
‫ٺٽي ۾ صلح جو معاهدو ٿيو جنهن ۾ سيوهڻ تائين‬
‫هيٺيون ملڪ ڄام فيروز جي حوالي ٿيو ۽ سيوهڻ ۽‬
‫ان کان مٿي شاه بيگ حڪمران ٿيو‪ .‬ٿي سگهي ٿو ته‬
‫پوء ڄام فيروز‬
‫ٺٽي جي شهر کي تباهي کان بچائڻ کان ِ‬
‫کي بچائڻ ۾ قاضي قادن جو هٿ هجي‪ .‬اهو گمان‬
‫‪35‬‬
‫انهي َء ڪري ٿئي ٿو جو هن معاهدي بعد جڏهن خان‬
‫مبارڪ خان (درياخان) جي پُٽن محمود خان ۽ ِمٺڻ‬
‫الء ٽلٽي وٽ لشڪر گڏ ڪيو ۽ صفر‬ ‫خان مقابلي ِ‬
‫مهيني (‪ 926‬ه) جي آخر ۾ شاه بيگ به ٺٽي کان‬
‫سيوهڻ طرف ڪُوچ ڪيو ته هن قاضي قادن کي‬
‫’محمود خان ڏانهن موڪليو ته جيئن خيرخواهي طور‬
‫الء آماده ڪري‪ .‬قاضي‬ ‫کين مخالفت کان موڙي صلح ِ‬
‫الء راضي نه ٿيا)‪.(1‬‬
‫صاحب وٽن ويو پر هو کيس ملڻ ِ‬
‫ِٻئي بيان موجب (هنن قاضي صاحب جي صالح‬
‫الء تيار ٿيا‪،‬‬
‫الء شاه بيگ وٽ اچڻ ِ‬
‫مڃي) ۽ هو صلح ِ‬
‫پر مخدوم بالل رحه کين منع ڪئي‪ .‬باآلخر ٽلٽي وٽ‬
‫وڏي جنگ لڳي جنهن ۾ فتح شاه بيگ جي ٿي‪.‬‬
‫ائين ڀانئجي ٿو ته قاضي قادن جڏهن ميان محمود خان‬
‫۽ مٺڻ خان کي نه ملي سگهيو ته بکر هليو ويو‪ .‬ٽلٽي‬
‫پوء شاه بيگ سيوهڻ تي قبضو ڪيو‪ ،‬۽ پنهنجا‬ ‫کان ِ‬
‫عملدار مقرر ڪري‪ ،‬سيبي ۽ شال (ڪوئيٽه) طرف‬
‫هليو ويو جتي سندس پٽ مرزا شاه حسن هو‪ .‬پويان‬
‫ڄام صالح الدين گجرات مان لشڪر وٺي ٺٽي تي‬
‫ڪاه ڪئي ۽ ڄام فيروز کي شڪست ڏيئي ڪي‬
‫الء شاه‬
‫ڏينهن ٺٽي تي قبضو ڪيائين‪ .‬ڄام فيروز مدد ِ‬
‫بيگ کي لکيو‪ ،‬۽ ٻئي طرف ڄام صالح الدين واپس‬
‫وڃي گجرات مان وڏو لشڪر وٺي آيو‪ .‬ڄام فيروز‬
‫‪36‬‬
‫ٺٽي مان ڀڄي اچي سيوهڻ ۾ شاه بيگ جي عملدارن‬
‫سان مليو ۽ سندس مدد سان ڄام صالح الدين جي‬
‫الء تيار ٿيو‪ .‬شاه بيگ کي جڏهن اها خبر پهتي‬
‫مقابلي ِ‬
‫ته هن مرزا شاه حسن کي يڪدم روانو ڪيو‪ .‬مرزا‬
‫شاه حسن ‪ 14‬محرم سنه ‪ 927‬ه تي شال (ڪوئيٽه)‬
‫مان روانو ٿي ڏهن ڏينهن ۾ (صفر جي پهرئين هفتي‬
‫۾) سيوهڻ پهتو ۽ اتي ڄام فيروز ۽ سيوهڻ جي‬
‫عملدارن سان صالح مصلحت ڪيائين‪ .‬شاه بيگ به‬
‫پويان تڪڙو ڪوچ ڪندو آيو ۽ جڏهن سيوهڻ پهتو‬
‫الء‬
‫ِ‬ ‫تڏهن قاضي قادن کي صالح مصلحت‬
‫گهرايائين)‪ .(1‬قاضي قادن ڪهڙي صالح ڏني سو‬
‫معلوم ناهي‪ ،‬پر شاه بيگ پاڻ سيوهڻ ۾ ئي رهي پيو‬
‫۽ ڄام فيروز ۽ مرزا شاه حسن کي لشڪر ڏيئي ڄام‬
‫الء موڪليائين‪ .‬ايندڙ واقعات‬
‫صالح الدين جي مقابلي ِ‬
‫مان معلوم ٿئي ٿو ته شاه بيگ شايد ڪجه وقت قاضي‬
‫الء پاڻ وٽ رهايو‪ ،‬پر‬‫صاحب کي صالح مصلحت ِ‬
‫پوء هو واپس بکر هليو ويو‪.‬‬
‫ِ‬
‫مهيني ربيع الثاني سنه ‪ 927‬ه ۾ شاه بيگ سيوهڻ مان‬
‫پوء ماڇين کي‬‫باغبان پهتو ۽ اُتي منزل ڪيائين ۽ ِ‬
‫جنگ ۾ شڪست ڏنائين‪ .‬مرزا شاه حسن به جنگ ۾‬
‫فتح حاصل ڪرڻ بعد (جنهن ۾ ڄام صالح الدين‬
‫مارجي ويو) باغبان ۾ اچي شاه بيگ سان مليو‪ .‬اتان‬
‫‪37‬‬
‫پوء شاه بيگ سيوهڻ جي قلعي ۾ منزل ڪئي ۽ قلعي‬ ‫ِ‬
‫جي مرمت ڪيائين‪ ،‬جايون ٺهرايائين‪ ،‬۽ حڪومت‬
‫جو انتطام ڪيائين‪ .‬ان بعد هو بکر ڏانهن روانو ٿيو‪،‬‬
‫۽ چانڊڪي پرڳڻي ۾ پهچي منزل ڪري اتي جو‬
‫انتظام درست ڪيائين‪ ،‬ان بعد بکر ڏانهن ڪوچ‬
‫ڪيائين؛ ۽ پڻ قاضي قادن کي گهرايائين؛ بک کان ٽن‬
‫منزلن تي هو جو قاضي صاحب اچي حاضر ٿيو ۽‬
‫عزت آبرو سان سرفراز ٿيو)‪.(1‬‬
‫سنڌ جو قاضي القضات‬
‫پوء ٻه مهينا کن‬
‫مٿي ڄاڻايل مهيني ربيع الثاني کان ِ‬
‫لنگهيا هوندا جو اندازا َ مهيني جمادي الثاني (‪ 927‬ه)‬
‫جي آخر ڌاري شاه بيگ بکر پهتو هوندو‪ ،‬جتي مير‬
‫معصوم جي لکڻ موجب قاضي قادن پنهنجن ڀائرن ۽‬
‫شهر وارن کي ساڻ ڪري اچي سندس سالمي ٿيو)‪.(2‬‬
‫ان حوالي مان ظاهر آهي ته بکر ۾ قاضي قادن جو‬
‫مان مرتبو مڙني ۾ مٿاهون هو‪ .‬شاه بيگ هڪ سال‬
‫بکر ۾ رهيو ۽ ان عرصي ۾ بکر جو قلعو نئين سر‬
‫ٺهرايائين)‪ (3‬۽ ملڪ ۾ انتظام قائم ڪيائين‪ .‬ان هڪ‬
‫سال جي عرصي تائين قاضي قادن سندس اعتماد‬
‫وارو مشير رهيو‪ :‬يعني عملي طور تي بکر جي نئين‬
‫تخت گاه شهر ۾ ملڪ جو وڏو قاضي (”قاضي‬
‫القضات“) ٿي رهيو‪.‬‬
‫‪38‬‬
 ‫ڌاريجن وڏيرن جو معاملو‬
‫انتظامي عمل جي سلسلي ۾ شاه بيگ جي بکر ۾ اچڻ‬
‫ساڻ ڌاريجن اڳواڻن جو معاملو پيش آيو‪ .‬مير معصوم‬
‫جي لکڻ موجب‪ ،‬شاه بيگ‪ ،‬سلطان محمود خان کي‪،‬‬
‫جنهن جي عمر ‪ 15‬سال هئي‪ ،‬قلعي بکر جو حاڪم‬
‫مقرر ڪيو هو ۽ اتي جي ساداتن ۽ ڌاريجن اڳواڻن‬
‫کي جيڪي شاه بيگ سان شامل هئا‪ ،‬سندس مدد ۽‬
‫قلعي جي حفاظت جي تاڪيد ڪيائين‪ .‬پر ڌاريجن‬
‫پوء مخالفت ڪئي ۽ قلعي مان نڪري ٻاهر‬ ‫اڳواڻن ِ‬
‫ٿيا ۽ روهڙي جي ميدان تي جنگ جي تياري ڪيائون‬
‫۽ سلطان محمود طرفان موڪليل امينن جي بيعزتي ۽‬
‫بي حرمتي ڪري پوئتي موٽايائون‪ .‬ٻه ڀيرا دريا ٽپي‬
‫حملو ڪيائون ته جيئن قلعي ۾ داخل ٿي سلطان محمود‬
‫خان کي قيد ڪن‪ ،‬پر ساداتن قلعي جا بُرج جهليا ۽‬
‫مقابلو ڪيو جنهن ڪري هو ڪامياب نه ٿيا‪ .‬سلطان‬
‫محمود اها سڄي ماجرا پنهنجي والد مير فاضل ڏانهن‬
‫لکي موڪلي جيڪو چانڊڪي ۾ شاه بيگ سان گڏ‬
‫هو‪ .‬هن اهو خط شاه بيگ جي آڏو رکيو ۽ پاڻ بکر‬
‫ڏي روانو ٿيو‪ .‬جڏهن ويجهو پهتو ته َمهرن جو اڳواڻ‬
‫اللي مهر پنهنجن ڀائرن سميت اچي سالمي ٿيو‪ .‬اهو‬
‫ڏسي ستيتاليه ڌاريجا اڳواڻ به بنا سوچ سمجه جي اچي‬
‫مير فاضل سان مليا)‪ (1‬جن کي هو دم دالسو ڏيئي ساڻ‬
‫‪39‬‬
‫ڪري اچي قلعي ۾ داخل ٿيو‪ .‬اُهي سڀ اتي ئي هئا جو‬
‫شاه بيگ به اچي پهتو ۽ سندس آڏو ڌاريجن وڏيرن جو‬
‫معاملو پيش ڪيائين‪ .‬شاه بيگ‪ ،‬سلطان محمود خالف‬
‫انهن اڳواڻن جي مخالفت ۽ قلعي تي حملن کان اڳ ۾‬
‫ئي آگاه هو‪ ،‬پر وري به اعتماد جوڳن ماڻهن يعني ته‬
‫ساداتن (جن ڌاريجن جي حملي وقت قلعي جو بچا ُء‬
‫ڪيو) ۽ قاضي قادن (جيڪو شهر جو وڏو قاضي‬
‫هو) کان پڇيائين‪ :‬قاضي قادن پاڻ قلعي ۾ هو ۽ هن‬
‫ڌاريجن اڳواڻن جا ڪيل حمال ڏٺا هئا پر تنهن هوندي‬
‫به ڌاريجن اڳواڻن خالف سنئون سڌو ڪجه چوڻ‬
‫بدران‪ ،‬مجموعي طور سان‪ ،‬ملڪ ۾ امن امان قائم‬
‫ڪرڻ جي حوالي سان‪ ،‬جملي فساد ڪندڙن خالف‬
‫راء ڏنائين‪ .‬قاضي قادن‪ ،‬جنهن ٺٽي شهر کي تباهي‬ ‫ِ‬
‫کان بچايو ۽ ٽلٽي واري خوفناڪ جنگ کي ٽارڻ جي‬
‫راء‬
‫ڪوشش ڪئي‪ ،‬ملڪ ۾ امن امان خاطر پنهنجي ِ‬
‫ديانتداري سان ڏني‪ ،‬چيائين ته‪” ،‬ملڪ جي هن ڀاڱي‬
‫جي زمين سيالبي آهي جنهن ۾ ڪانڊيرا گهڻا ٿا ٿين‪،‬‬
‫ڪانڊيرن ڪڍڻ وارو کَهيڙو هميشہ هٿ ۾ هجي“ )‪.(1‬‬
‫راء ٻڌڻ بعد شاه بيگ انهن ستيتاليهن اڳواڻ‬
‫آخر ۾ هن ِ‬
‫جي قتل جو حڪم ڏنو)‪.(2‬‬
‫سال ‪ 928‬ه جي سياري ۾ شاه بيگ گجرات کي فتح‬
‫الء بکر مان روانو ٿيو ۽ ‪ 15‬ڏينهن سيوهڻ ۾‬ ‫ڪرڻ ِ‬
‫‪40‬‬
‫پوء اگهم جي شهر ۾ (حيدرآباد کان ‪12‬‬ ‫رهيو‪ .‬اتان ِ‬
‫ميل ڏکڻ‪-‬اوڀر) منزل ڪيائين جتي ‪ -22‬رمضان‬
‫‪929‬ه (آگسٽ ‪1522‬ع) تي وفات ڪيائين‪.‬‬
‫مٿين حوالن مان معلوم ٿئي ٿو ته شاه بيگ جيسين‬
‫تائين بکر ۾ هو ته قاضي قادن به اتي هو؛ سنه ‪929‬‬
‫ه ۾ شاه بيگ جي وفات تائين سندس اتي هئڻ قرين‬
‫قياس نظر اچي ٿو‪.‬‬
‫شاه بيگ جي حڪمراني (محرم ‪ -926‬شعبان‬
‫‪928‬ه) واري دور ۾ شاه بيگ جو قاضي قادن تي‬
‫وڏو اعتماد هو‪ .‬اهڙو خاص حوالو موجود ڪونهي‬
‫ته قاضي قادن کي شاه بيگ بکر جو قاضي مقرر‬
‫ڪيو پر جئن ته بکر جي قلعي ۽ شهر ۾ هو وڏي ۾‬
‫وڏو عالم هو‪ ،‬انهي َء ڪري بکر قلعي ۽ شهر ۽ الڳو‬
‫حدن جا فيصال سندس ئي حوالي هئا‪.‬‬
‫شاه بيگ جي وفات بعد ڀانئجي ٿو ته قاضي قادن بکر‬
‫مان ٺٽي ۾ ڄام فيروز وٽ ويو‪ .‬پهرين شوال ‪ 929‬ه‬
‫۾ ميرزا شاه حسن نصرپور ۾ تخت نشين ٿيو ۽ اتان‬
‫جڏهن هو ٺٽي ۾ آيو تڏهن ڄام فيروز‪ ،‬حافظ رشيد‬
‫خوشنويس ۽ قاضي حاجي مفتي هٿان ميرزا شاه حسن‬
‫ڏي سوکڙيون موڪليون‪ .‬ٻئي حوالي ۾ قاضي حاجي‬
‫مفتي بدران قاضي قادن جو نالو آهي )‪ .(1‬هن حوالي‬
‫کان قطع نظر مير معصوم چٽو ڪري ڄاڻايو آهي ته‪:‬‬
‫‪41‬‬
‫”ميرزا شاه حسن جو قاضي قادن تي وڏو راض ٿيو‬
‫۽ کيس گادي جي شهر بکر ۽ ٻئي سڄي عالئقي جي‬
‫محڪمہء قضا مٿان مقرر ڪيائين‪( .‬ان عهدي وقت)‬
‫الء پيش پئي‬ ‫جيڪي به فيصال سندس آڏو شرعي قضا ِ‬
‫ٿيا تن ۾ ڪمال احتياط‪ ،‬امانت‪ ،‬دينداري ڏيکاريائين‪.‬‬
‫استعفي ڏنائين ۽ پو ِء‬
‫ٰ‬ ‫وڏي عمر ۾ ان وڏي عهدي تان‬
‫اهو منصب سندس ڀا ُء قاضي نصرهللا کي مليو)‪.(2‬‬

‫استعفي ۽ وفات‬
‫ٰ‬ ‫عهدي تان‬
‫مير معصوم واضح طور ڪونه ڄاڻايو آهي ته قاضي‬
‫استعفي ڏني پر سندس هيٺين‬
‫ٰ‬ ‫قادن ڪهڙي سال ۾‬
‫حوالن مان ڪنهن حد تائين ان سال جو اندازو لڳائي‬
‫سگهجي ٿو‪.‬‬
‫هڪ ته مرزا شاه حسن جي دور ۾ ‪ -15‬جمادي الثاني‬
‫‪ 950‬ه (‪1543‬ع) ۾ جڏهن ملتان جي حاڪم بخشو‬
‫النگاه بکر جي قلعي تي حملو ڪيو تڏهن ارغون‪-‬‬
‫ترخان اڳواڻن سان گڏ قاضي قادن جي فرزند قاضي‬
‫معني ته‪ :‬گهڻو‬
‫ٰ‬ ‫عيسي خوب مقابلو ڪيو)‪ .(1‬ان جي‬ ‫ٰ‬
‫عيسي بکر جو قاضي هو جو‬ ‫ٰ‬ ‫ڪري‪ ،‬اُن سال قاضي‬
‫الء مقابلو ڪيائين (جيتوڻيڪ کيس‬ ‫قلعي جي مدافعت ِ‬
‫ان وقت ڪنهن ٻئي شهر جو قاضي به تصور ڪري‬
‫سگهجي ٿو)‪ .‬بهرحال ‪ 950‬ه ۾ قاضي قادن بکر جو‬
‫‪42‬‬
‫قاضي ڪونه هو‪ .‬ان سال کان اڳ سندس ڀا ُء قاضي‬
‫نصرهللا بکر جو قاضي هو ۽ جيڪڏهن هو چار پنج‬
‫سال قاضي رهيو هجي ته اندازا ‪ 945‬ه ڌاري قاضي‬
‫استعفي ڏني هوندي‪ .‬ان بعد هو حج تي ويو‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫قادن‬
‫پوء ‪ 947‬ه ۾‪ ،‬درٻيلي جو عالم‬
‫سندس روانگي َء کان ِ‬
‫شيخ عبدهللا متقي گجرات مان ٿيندو حج تي ويو ۽‬
‫مديني شريف ۾ وڃي قاضي قادن جي صحبت ۾ رهڻ‬
‫لڳو)‪ .(2‬ظاهر آهي ته قاضي قادن ‪ 947‬ه کان اڳ‬
‫استعفي ڏيئي حج تي ويو هوندو‪.‬‬
‫ٰ‬
‫آخر عمر ۾ مديني شريف ۾ وڃي رهڻ مان گمان ٿئي‬
‫پوء اتي ئي رهي پيو ۽ زندگي‬ ‫ٿو ته قاضي صاحب ِ‬
‫جا باقي ڏينهن اتي ئي گذاريائين‪ .‬هو پنهنجي دور ۾‬
‫ايڏي وڏي شان شهرت واري شخصيت جو مالڪ هو‬
‫جو جيڪڏهن بکر‪ ،‬سيوهڻ‪ ،‬درٻيلي يا ٺٽي ۾ سندس‬
‫وفات ٿئي ها ته هوند سندس مزار زيارتگاه طور اڄ‬
‫تائين موجود هجي ها‪ .‬مير معصوم جي لکڻ موجب‬
‫)‪(3‬‬
‫قاضي قادن سنه ‪ 958‬ه (‪1551‬ع) ۾ وفات ڪئي‬

‫)‪ (1‬تاريخ معصومي‪ ،‬ايضا ً ص ‪119‬‬

‫)‪ (1‬تاريخ معصومي‪ ،‬ايضا ً ص ‪121‬‬

‫‪43‬‬
‫)‪ (2‬تاريخ معصومي‪ ،‬ايضا ً ص ‪” ،123‬قاضي قاضي‬
‫نيز در همان وقت برادران و بعضي مردم شهر را‬
‫بمالزمت مشرف ساخت“‬
‫)‪ (3‬ترخان نامي جي مصنف ڄاڻايو آهي ته شاه بيگ‬
‫هڪ سال بکر ۾ رهيو (شايع ڪيل‪ ،‬سنڌي ادبي بورڊ‬
‫‪1965‬ع‪ ،‬ص ‪ .)22‬مير معصوم جي هڪ بيان‬
‫موجب‪ ،‬شاه بيگ ”سنه ‪ 928‬ه جي سياري جي‬
‫الء روانو ٿيو‬
‫شروعات ۾ بکر مان گجرات جي فتح ِ‬
‫(ص ‪ “،)125‬پر اهو بيان وڌيڪ صحيح ائين ٿيندو‬
‫جيڪڏهن ’سياري جي شروعات‘ بدران ’سياري جي‬
‫پڇاڙي‘ تسليم ڪجي‪ .‬ٻئي بيان ۾ (‪ )124‬مير معصوم‬
‫لکي ٿو ته ”هڪ سال“ لڳو جو ان عرصي ۾ قلعو‬
‫ٺهرايائين ۽ انتظام درست ڪيائين ۽ ان بعد سخت‬
‫حملو ڪري بلوچن جي بغاوت ختم ڪيائين‪ .‬تحفة‬
‫الڪرام مطابق پڻ ”پوري سال ۾“ قلعي جي عمارت‬
‫سازي ٿي (فارسي متن‪ ،‬صفحو ‪ ،26‬سنڌي ترجمو‬
‫‪1957‬ع‪ ،‬ص ‪.)145‬‬
‫)‪ (1‬آڳاٽين زباني روايتن موجب‪ ،‬ڌاريجن ۽ مهرن‬
‫پوء‬
‫قبيلن ۾ نزاع هو‪ .‬اصل ۾ طاقتور ڌاريجا هئا‪ ،‬پر ِ‬
‫مهرن پنهنجي طاقت وڌائي ۽ ڌاريجن کي بي دخل‬
‫ڪرڻ لڳا‪ .‬مهر سردارن پنهنجي ڏاهپ سان نئين‬
‫حڪمران شاه بيگ جي سپہ ساالر امير فاضل‬
‫‪44‬‬
‫ڪوڪلتاش ۽ سندس سندس پٽ محمود خان جو‬
‫اعتماد حاصل ڪري ورتو؛ پر ڌاريجن باوجود انهي َء‬
‫جي جو شاه بيگ مٿن اعتماد ڪيو هنن سلطان محمود‬
‫خالف بکر جي قلعي تي حمال ڪيا‪ :‬شايد هنن کي‬
‫شڪ جاڳيو هو ته مير فاضل ۽ سندس پٽ سلطان‬
‫محمود مهرن جا طرفدار آهن‪.‬‬
‫)‪ (1‬تاريخ معصومي‪ ،‬فارسي متن‪ ،‬ص ‪123‬‬
‫)‪ (2‬اهڙو ڪو تاريخي حوالو موجود ڪونهي ته شاه‬
‫بيگ ”جيڪي به ڌاريجا سردار بکر ۾ موجود هئا تن‬
‫کي هڪدم قتل ڪرائي ڇڏيو“ (جيئن ڊاڪٽر‬
‫دائودپوٽي مرحوم سندس مضمون ”قاضي قاضن‬
‫سيوهاڻي“ ۾ لکيو)‪ .‬فقط اهي ستيتاليه اڳواڻ قتل ٿيا‬
‫جيڪي مير فاضل سان گڏ بکر جي قلعي ۾ اندر آيا‪.‬‬
‫)‪ (1‬تاريخ معصومي‪ ،‬فارسي متن‪ ،‬ص ‪142‬‬
‫)‪ (2‬ايضاً‪ ،‬صفحا ‪206 -205‬‬
‫)‪ (1‬تاريخ معصومي‪ ،‬فارسي متن‪،206-205 ،‬‬
‫)‪ (2‬ايضاً‪ ،‬صفحو ‪181‬‬
‫)‪ (3‬ايضاً‪ ،‬صفحو‪204‬‬
‫)‪ (1‬تاريخ معصومي (فارسي متن‪ ،‬ص ‪ )202‬۾ اصل‬
‫سن ازان امر خطير استعفا نمود“ ‪.‬‬ ‫الفاظ ”در ِکبر ِ‬
‫ِکبرسن“ مان پوڙهپڻ واري وڏي عمر جو مفهوم‬
‫نڪري ٿو‪.‬‬
‫‪45‬‬
 ‫)‪ (2‬ايضاً‪ ،‬ص ‪204‬‬
‫)‪” (1‬سنڌي ٻولي َء ۽ ادب جي مختصر تاريخ“ ‪،‬‬
‫پاڪستان اسٽڊي سينٽر‪ ،‬سنڌ يونيورسٽي‪1411 ،‬ه‪/‬‬
‫‪1990‬ع‪ ،‬ص‪.223‬‬
‫)‪ (2‬تاريخ معصومي‪ ،‬فارسي متن‪201 ،‬‬
‫)‪ (1‬تاريخ طبقات اڪبري جي مٿئين حوالي (جلد‪،3-‬‬
‫راء ’تاريخ‬
‫صفحو ‪ )517‬تي ڊاڪٽر مرحوم اها ِ‬
‫معصومي‘ تي سندس لکيل حاشين ۾ صفحي ‪302‬‬
‫(حاشيه نمبر‪ )1-‬تي ڏني آهي‪.‬‬
‫)‪ (2‬ڪتاب ’حيات پاڪ‘ (اردو) تصنيف سيد محمد‬
‫يدهللا مهدوي‪ ،‬ڇپيل حيدرآٻاد دکن‪ ،‬ص ‪ .182‬ان ۾‬
‫ڄاڻايل آهي ته ان خانقاه جا آثار‪ -‬دروازا‪ ،‬حجرا‪،‬‬
‫حوض‪ ،‬حمام ۽ مسجد جا نشان باقي موجود آهن‪ .‬هي ُء‬
‫حوالو هن کان اڳ قريشي حامد علي خانائي پنهنجي‬
‫مضون ”مهدي جونپوري ۽ قاضي قادن“ ۾ آندو آهي‬
‫جيڪو سنه ‪1996‬ع ۾ روشني پبليڪيشن‪ ،‬ڪنڊيارو‬
‫طرفان شايع ڪيل ڪتاب ”قاضي قادن جو ڪالم“‬
‫(ص‪ )116 -‬۾ ڇپيو‪.‬‬
‫)‪” (1‬نسبت اُو از جانب پدر به دو واسطه درميان بہ‬
‫قاضي قاضن مي رسد باين طريقي قاضن بن (قاضي)‬
‫ابوسعيد بن قاضي زين الدين بن قاضي قاضن“ (تاريخ‬
‫معصومي)‪ ،‬فارسي متن‪ ،‬صفحو ‪.201‬‬
‫‪46‬‬
 ‫)‪ (2‬تاريخ معصومي‪ ،‬فارسي متن ص‪.74-‬‬
‫عيسي هڪ حملو‬ ‫ٰ‬ ‫)‪ (3‬فرشته جي لکڻ موجب‪ ،‬ميرزا‬
‫بالڪل ڄام نظام الدين جي حياتي واري آخري سال ۾‬
‫ڪيو ۽ ان ۾ سنڌ جي لشڪر جي هار ٿي؛ ڄام نظام‬
‫الدين جنهن ‪ 62‬سال ڪاميابي سان حڪومت ڪئي‬
‫هئي‪ ،‬اها هار ڏسي بيمار ٿيو ۽ وفات ڪيائين‪( .‬تاريخ‬
‫فرشته‪ :‬جلد‪ 4 -‬صفحو ‪ .619‬پڻ حاشيه تاريخ‬
‫معصومي‪ ،‬فارسي‪ ،‬ص‪.)302 -‬‬
‫)‪ (1‬تاريخ معصومي‪ ،‬فارسي متن‪،‬‬
‫)‪ (2‬تحفة الڪرام‪ ،‬فارسي متن‪ ،‬ص‪ ،54-‬سنڌي ترجمو‬
‫ص‪138 -‬‬
‫)‪ (3‬تاريخ معصومي ۽ تحفة الڪرام مان واقعا جو‬
‫تسلسل هن طرح معلوم ٿئي ٿو‪ 921 :‬ه ۾ شاه بيگ‬
‫سيوي ( ِسبي) مان لشڪر موڪليو جنهن ڳاهن ۽‬
‫باغبان جي ديهن کي ڦُريو (تحفةَ الڪرام فارسي‪،‬‬
‫ص‪ ،54 ،53-‬سنڌي ترجمو ص‪ .)38-‬تاريخ معصوم‬
‫مطابق ‪ 924‬ه ۾ شاه بيگ ٺٽي تي ڪاه ڪرڻ جي‬
‫تياري ڪئي ۽ ‪ 925‬ه ۾ شاه بيگ جي لشڪر ڪوٽ‬
‫ماڇيان ۽ چانڊڪي تي ڪاهي ڦر لٽ ڪئي‪ .‬هن بکر‬
‫پوء باغبان (لڳ‬ ‫بدران فتحپور‪ ،‬گنجابہ (گنداوا) کان ِ‬
‫پوء لکي جبل واري پاسي کان‬ ‫دادو) جو رخ ڪيو ۽ ِ‬
‫(يعني جهانگارا‪ -‬باجارا‪ -‬ٿاڻي بوالخان واري پاسي‬
‫‪47‬‬
‫کان) محرم ‪ 926‬ه ۾ ٺٽي پهتو (تاريخ معصومي‪،‬‬
‫فارسي ص‪.)113 -‬‬
‫)‪” (4‬درسلک مريدان و معتقدان سيد محمد جونپوري‬
‫که به ميران مهدي مشهور است انتظام داشت“ (ايضا‬
‫ص‪)201-‬‬
‫)‪ (1‬آدم شاه جا مرشد شيخ ابوبڪر جتوئي ۽ شيخ‬
‫الياس لنگراج هن دائري جا بزرگ هئا‪ .‬بکر جي‬
‫رضوي ساداتن مان مير محمد يوسف آڳاٽو سيد ميران‬
‫محمد مهدي جي وڏي خليفي شيخ دانيال جي فيض مان‬
‫بهره ور ٿيو‪ .‬ڪن روايتن موجب سيد ميران محمد‬
‫جيسلمير کان نصرپور پهتو‪ ،‬پر قديم وقت کان وٺي‬
‫جيسلمير کان سنڌ طرف ايندڙ واٽ روهڙي بکر‬
‫واري پاسي کان رهي آهي‪ .‬ائي سمجهڻ وڌيڪ‬
‫صحيح ٿيندو ته سيد ميران محمد بکر کان پو ِء‬
‫نصرپور آيو‪.‬‬
‫)‪ (1‬تاريخ معصومي‪ ،‬فارسي‪ ،‬متن صفحا ‪.115-114‬‬
‫)‪ (1‬ايضاً‪ ،‬صفحو ‪” :116‬و جناب قاضي قاضن رانزد‬
‫محمود ولد دريا خان فرستاد تا بنصايح ارجمند و‬
‫مواعظ سودمند آن مردم را از باريہ مخالفت بہ جاده‬
‫اطاعت خواند“‪.‬‬
‫)‪ (1‬تاريخ سنڌي المعروف به تاريخ معصومي‪ ،‬فارسي‬
‫متن‪ ،‬تصحيح مرحوم ڊاڪٽر عمر بن محمد دائود‬
‫‪48‬‬
‫پوٽو‪ ،‬ڇپيل بمبئي ‪1938‬ع‪ ،‬صفحا ‪204 -202‬‬
‫وغيره‪.‬‬
‫)‪ (2‬ايضا ً صفحو ‪( 302‬ڊاڪٽر دائود پوٽي جو ”تاريخ‬
‫طبقات اڪبري“ ‪ ،‬جلد‪ ،3-‬صفحو ‪ 517‬تان نقل ڪيل‬
‫حوالو)‪.‬‬
‫)‪” (1‬شاه ڪريم بلڙي واري جو ڪالم“ ‪ ،‬سنه‬
‫‪1937‬ع وارو پهريون ڇاپو‪ ،‬صفحا ‪،87 -38 ،26‬‬
‫‪ 94‬۽ ‪ .112‬هن اشاعت جي صفحي ‪ 25‬جي حاشيي‬
‫۾ ڊاڪٽر مرحوم پاڻ به ’قاضي قادن‘ ڪري لکيو‪،‬‬
‫جيتوڻيڪ ”نئين زندگي“رسالي (ماه سيپٽمبر‬
‫‪1950‬ع) ۾ پنهنجي مضمون جو عنوان ”قاضي‬
‫قاضن سيوهاڻي“ ڪري لکيائين‪ .‬راقم کي تازو ’بيان‬
‫العارفين‘ فارسي قلمي جو عڪس دستياب ٿيو آهي‬
‫جنهن ۾ جتي ڪٿي ’قاضي قاذن‘ لکيل آهي‬
‫(جيتوڻيڪ موجوده دور جي ڪنهن صاحب ’قاذن‘‬
‫کي ڪاٽي ”قاضن‘ ڪري لکڻ جي مشق ڪئي‬
‫آهي)‪.‬‬
‫)‪ (2‬انهن جو ذڪر هيٺ ايندو‪.‬‬
‫)‪ (3‬هن موضوع تي راقم ڪجه وقت اڳ پنهنجي هڪ‬
‫مضون ”قاضي قادن جي نالي جي وضاحت“‬
‫(ماهنامو ’پيغام‘ مارچ ‪1979‬ع) ۾ پڻ تفصيل سان‬

‫‪49‬‬
‫روشني وڌي آهي‪ .‬ان بعد وڌيڪ ماخذ مطالعي هيٺ‬
‫آيا آهن جن جو ذڪر باب‪ 2-‬هيٺ ايندو‪.‬‬
‫)‪ (1‬مهدي جونپوري ۽ قاضي قادن (مضمون)‪’ ،‬قاضي‬
‫قادن جو ڪالم‘ ‪ ،‬روشني پبليڪيشن ڪنڊيارو‪،‬‬
‫‪1996‬ع‪ ،‬ص‪.119-‬‬
‫)‪ (2‬سيد حسن محمود‪ :‬المهدي الموعود‪ ،‬شمسيہ چنچل‬
‫گوڙ‪ ،‬حيدرآباد دکن‪ ،‬سال ‪ 1358‬ه‪ ،‬ص‪.316 -‬‬
‫)‪ (3‬سيد محمود يداالهي‪ :‬حيات پاڪ‪ ،‬حيدرآباد دکن‪،‬‬
‫ص‪.182 -‬‬
‫)‪ (1‬تاريخ معصومي‪ ،‬ايضاً‪ ،‬ص ص ‪ 189 -188‬ڏسو‬
‫صفحا‪،181 ،142 ،123 ،121 ،119 ،116 ،114 :‬‬
‫‪204 ،202 -200 ،189-188‬‬
‫)‪ (2‬مير معصوم جي اصل عبارت‪” :‬ايشان در بلده‬
‫تهته وسيوستان‪ ،‬سڪونت داشتہ اند (ص ‪)200‬‬
‫)‪ (3‬ايضاً‪ ،‬صفحا ‪189 -188‬‬
‫)‪” (4‬شاه ڪريم بلڙي واري جو ڪالم“ ‪ ،‬بمبئي‬
‫‪1356‬ه‪1937/‬ع‪ ،‬صفحو ‪( 25‬حاشيو)‬
‫)‪ (5‬مضمون”قاضي قاضن سيوهاڻي“ ‪ ،‬رساله ”نئين‬
‫زندگي“ ‪ ،‬مهينو سيپٽمبر ‪1950‬ع‪.‬‬

‫(‪)2‬‬

‫‪50‬‬
‫قاضي قادن جي بيتن جون روايتون ۽‬
‫انهن جا ماخذ‬

‫بيتن جون روايتون‬

‫قاضي قادن جا بيت هيٺين ٽن روايتن ذريعي اسان تائين‬
‫پهتا آهن جن مان ٻه روايتون سنڌ جون آهن ۽ هڪ‬
‫روايت سنڌ کان ٻاهر گجرات‪ -‬راجسٿان جي آهي‪ .‬هيٺ‬
‫انهن ٽنهي روايتن جي وضاحت ڪجي ٿي‪.‬‬
‫• سنڌ ۾ بکر‪ -‬سيوھڻ جي روايت‪ .‬قاضي قادن‬
‫بکر ۾ ڄائو ۽ درٻيلي ۾ رهيو‪ ،‬۽ سندس وڏا اصل ۾‬
‫سيوهڻ شهر يا عالئقي جا هئا‪ .‬انهي َء ڪري‪ ،‬سندس‬
‫بيت سيوهڻ ۽ بکر طرف مشهور رهيا هوندا‪ ،‬پر اتان‬
‫جي روايتن مان فقط پنج بيت ٻن جدا سلسلن ذريعي‬
‫محفوظ رهيا آهن‪ .‬هڪ روايت ان طرف جي ذاڪرن‬
‫(سماع جي راڳ وارن) جي آهي جيڪي ملتان جي‬
‫بزرگن جي سلسلي سان وابسته هئا‪ ،‬۽ جن سنڌي بيت‬
‫الهور ۾ شيخ عبدالجليل جي خانقاه تي سماع جي محفلن‬
‫۾ پڙهيا جيڪي ’تذڪره قُطبيہ‘ ۾ ڏنل آهن‪ .‬انهن مان‬
‫هڪ بيت قاضي قادن جو تسليم ڪري سگهجي ٿو‪ .‬پر‬
‫قاضي قادن جا گهڻا بيت يا سڄو رسالو سيوهڻ ۽ پاٽ‬
‫پوء لڏي‬
‫جي عالمن عارفن وٽ محفوظ هو جيڪي ِ‬
‫‪51‬‬
‫پوء وڏي‬
‫وڃي برهانپور (هندوستان) ۾ ويٺا ۽ جن وٽان ِ‬
‫عالم محمد غوثي گهڻا بيت ٻڌا ۽ انهن مان چئن چونڊ‬
‫بيتن جو مفهوم فارسي نثر ۾ پنهنجي ڪتاب ”گلزار‬
‫ابرار“ ۾ ڏنائين جن جو تفصيل اڳتي ايندو‪.‬‬
‫• سنڌ ۾ ٺٽي جي روايت‪ .‬ٺٽو ان وقت سنڌ جي گادي‬
‫جو شهر هو ۽ قاضي قادن اُتي ايندڙ ويندڙ هو ۽ پڻ‬
‫هڪ بيان موجب هو سلطان ڄام نظام الدين جي دور ۾‬
‫بکر جو قاضي هو جنهن ڪري ٺٽي سان سندس ويجهو‬
‫تعلق هو‪ .‬ٺٽو علم جو مرڪز هو ۽ اتي وڏا عالم ۽‬
‫عارف موجود هئا جن کي قاضي قادن جي بيتن جي‬
‫پوء ميين شاه ڪريم‬ ‫ڄاڻ حاصل ٿي‪ .‬انهن بزرگن کان ِ‬
‫اهي بيت ٻڌا ۽ پنهنجي مريدن فقيرن آڏو پڙهيا جيڪي‬
‫پوء سندس ملفوظات ’بيان العارفين‘ ۾ قلمبند ٿيا‪ .‬بعد ۾‬
‫ِ‬
‫شاه عبداللطيف کي ’بيان العارفين‘ وارا بيت توڙي ٻيا‬
‫بيت اتي جي بزرگن کان مليا جيڪي شاه جي رسالي‬
‫جي مختلف قلمي دستخطن ۾ ڏنل آهن‪ .‬ٻه ٻيا ماخذ آهن‬
‫’حڪايات الصالحين‘ ۽ ملفوظات ’خزانة المعرفة‘ ‪،‬‬
‫جن ۾ شامل بيت اتر توڙي الڙ جي روايتن جا ٿي سگهن‬
‫ٿا‪.‬‬
‫• سنڌ کان ٻاھر گجرات‪-‬راجسٿان ۾ دادُو دَيال‬
‫جي روايت‪ .‬درويش دادو ديال قاضي قادن کان پو ِء‬
‫ٿيو پر هو احمد آباد ۾ ڄائو‪ ،‬گجرات ۾ رهيو ۽ غالبا ً سنڌ‬
‫‪52‬‬
‫۾ به آيو‪ ،‬۽ اتي هن قاضي قادن جا بيت ٻڌا ۽ مٿس وڏو‬
‫پوء هن اهي بيت پنهنجن پوئلڳ ساڌن سنتن‬ ‫اثر پيو‪ِ .‬‬
‫آڏو نصيحت طور پڙهيا ۽ پڻ پنهنجي يادگار گرنٿ ۾‬
‫پوء‪،‬‬
‫هڪ جدا باب هيٺ شامل ڪيا‪ .‬ان وقت يا کانئس ِ‬
‫سندس سنتن ساڌن پڻ پنهنجن گرنٿن ۾ اهي ساڳيا ۽‬
‫ڪي ٻيا بيت لکيا‪ .‬انهن مان موجوده تحقيق تائين چار‬
‫گرنٿ دستياب ٿيا آهن جن کي هن ڪتاب ۾ جيپور‬
‫گرنٿ‪ ،6-‬سنتون ڪي واڻي‪َ ،‬ورهد ۽ جيپور گرنٿ‪4-‬‬
‫جي نالن سان بحث هيٺ آندو ويو آهي‪.‬‬

‫قاضي قادن جي بيتن جا ماخذ‬

‫مٿين روايتن وارا قاضي قادن جا بيت ڏهن ڪتابن ۾‬
‫موجود آهن جن جو تفصيل هيٺ ڏجي ٿو‪ .‬انهن ڪتابن‬
‫مان هرهڪ ۾ جيڪي بيت شامل آهن تن جو تفصيل‬
‫هن ڪتاب جي ڀاڱي ٽرئين ۾ ’ضميمي‘ طور ڏنو ويو‬
‫آهي‪.‬‬
‫سنڌ جي روايت وارا ماخذ‬
‫‪ -1‬تذڪره قُطبيہ‬
‫‪ -2‬گلزار ابرار‬
‫‪ -3‬بيان العارفين‬
‫‪ -4‬شاه جو رسالو‬
‫‪ -5‬حڪايات الصالحين‬
‫‪53‬‬
 ‫‪ -6‬ملفوظات ’خزانة المعرفت‘‬
‫گجرات‪ -‬راجٿسان ۾ دادو ديال جي روايت وارا‬
‫ماخذ‬
‫‪ -7‬جيپور گرنٿ‪6-‬‬
‫‪ -8‬سنتون ڪي واڻي‬
‫ورهد‬
‫‪ -9‬ڪتاب َ‬
‫‪ -10‬جيپور گرنٿ‪4-‬‬
‫(الف) سنڌ جي روايت‬

‫ذڪره قُطبيہ‬
‫‪ -1‬ت َ ِ‬
‫هي َء ڪتاب ’قطب العالم‘ شيخ عبدالجليل جي سوانح‬
‫عمري ۽ ملفوظات بابت آهي ۽ سندس مريد جمال الدين‬
‫ابوبڪر هللا آبادي ‪ 953 -946‬ه (‪1545-1540‬ع)‬
‫وارن سالن ۾ لکيو‪ .‬ان ۾ ڪي بيت ڏنل آهن جيڪي سنڌ‬
‫جي قوالن ذڪر ۽ سماع جي محفلن ۾ ڳايا )*(‪ .‬انهن مان‬
‫هيٺيون بيت‪ ،‬موضوع ۽ اسلوب بيان جي لحاظ سان‪،‬‬
‫قاضي قادن جو آهي جيتوڻيڪ نالو ڏنل ڪونهي‪.‬‬
‫ڪالچ ۾‬‫جو گهڙي سو ني‪ ،‬ڪو جو قهر َ‬
‫خبر ڪونه ڏي‪ ،‬رڇ ڪڄاڙي َرنڊيو‪.‬‬
‫انهن سماع جي محفلن وارو زمانو قاضي قادن جو‬
‫آهي‪ ،‬ڇاڪاڻ جو شيخ عبدالجليل سنه ‪910‬ه (‪1504‬ع)‬
‫‪54‬‬
‫۾ وفات ڪئي‪ .‬هي ُء بيت سنڌي ذاڪرن شيخ عبدالجليل‬
‫آڏو سماع جي محفل ۾ پڙهيو يعني سنه ‪ 910‬ه کان اڳ‬
‫پڙهيو جنهن وقت قاضي قادن جي عمر چاليه سال‬
‫هئي‪ ،‬هن بيت جو موضوع انسان جي اندر وارو‬
‫ڪالچي جي‬ ‫سرڪش نفس آهي جنهن کي قاضي قادن َ‬
‫ڪُنَ ۾ ويٺل مانگر مڇ سان تشبيه ڏني‪ .‬اهو بيت قاضي‬
‫قادن جي حياتي واري دور جو آهي ۽ قاضي قادن جي‬
‫تسليم ڪري سگهجي ٿو‪ .‬اهڙي تصديق ان مان به ٿئي‬
‫ڪالچي جي ڪُن وارو موضوع دادو ديال‬ ‫ٿي جو َ‬
‫واري روايت ۾ به قاضي قادن جي بيتن ۾ ملي ٿو‪.‬‬

‫*‬
‫‪ -2‬ڪتاب گلزار ابرار‬
‫هن ڪتاب جو مصنف محمد غوثي شَطاري مانڊوي‬
‫(هندستان جي شهر مانڊو جو رهندڙ) آهي‪ ،‬۽ هن‬
‫ڪتاب ۾ سنڌ ۽ هند جي ڇه سئو ٻارهن عالمن ۽ صوفين‬
‫مشائخن جو ذڪر آهي جن مان ويهن کان مٿي اصلي‬
‫وطن جي لحاظ سان سنڌ جا آهن‪ .‬انهن مان هڪ‬
‫’قاضي قادن‘ آهي‪ .‬مصنف ‪ 1022 -998‬ه (‪-1590‬‬
‫‪1413‬ع) وارن سالن ۾ حاالت گڏ ڪري هي ُء تذڪرو‬
‫تصنيف ڪيو‪ .‬هن ڪتاب ۾ قاضي قادن جو ٿورو ذڪر‬
‫به گهڻي جي برابر آهي‪ ،‬ڇاڪاڻ جو مصنف هڪ ته‬
‫‪55‬‬
‫قاضي قادن جي دور کي ويجهو هو‪ ،‬۽ ٻيو ته کيس‬
‫قاضي قادن بابت احوال سنڌ جي اهڙن وڏن عالمن کان‬
‫مليو جن مان ڪن قاضي قادن کي ڏٺو هو‪.‬‬
‫محمد غوثي‪ ،‬قاضي قادن جي وفات (‪ 958‬ه) کان چار‬
‫پوء ‪ 962‬ه ۾ ڄائو‪ُ .‬هو شاه عبدالڪريم (والدت‬ ‫سال ِ‬
‫‪ 944‬ه) جو ننڍو همعصر هو‪ .‬محمد غوثي کي‬
‫برهانپور ۾ سنڌ مان آيل بزرگن کان قاضي قادن جو‬
‫پوء‪ ،‬اعل ٰي تعليم‬
‫احوال مليو‪ .‬هو سنه ‪ 991‬ه ۾ يا ٿورو ِ‬
‫الء برهانپور پهتو جتي سنڌ جي بزرگن جو هڪ‬ ‫ِ‬
‫پوء آيلن‬
‫خاص پاڙو (محلو) آباد هو ۽ سنڌ مان اڳ يا ِ‬
‫مان ان وقت وڏا سنڌي عالم ۽ صوفي عارف موجود‬
‫عيسي‬
‫ٰ‬ ‫هئا‪ .‬غوثي اتي خاص طرح وڏي عالم حڪيم بن‬
‫اعلي تعليم ورتي‪ .‬سنه ‪ 994‬ه ۾ هو في الحال‬
‫ٰ‬ ‫سنڌي کان‬
‫پنهنجي شهر مانڊُو موٽي ويو‪ ،‬پر سنڌ جي عالمن‬
‫اعلي اخالق جو مٿس ايترو ته اثر‬ ‫ٰ‬ ‫استادن جي علم ۽‬
‫ٿيو جو ڇهن ستن سالن بعد (يا ان کان اڳ) ‪ -11‬صدي‬
‫هجري جي شروع ۾ هو برهانپور موٽي آيو ۽ وڌيڪ‬
‫اعلي تعليم توڙي روحاني فيض حاصل ڪيائين‪ .‬اتي‬ ‫ٰ‬
‫هو ’سنڌي پاڙي‘ ۾‪ ،‬وقت جي عالم ۽ عارف مسيح‬
‫عيسي سنڌي‪ ،‬محمد بن عبدهللا سنڌي‪ ،‬بابو‬
‫ٰ‬ ‫الزمان شيخ‬
‫سنڌي‪ ،‬شيخ الڏن جيو سنڌي ۽ سندس فرزند شيخ عثمان‬
‫سنڌي جو ويجهو پاڙيسري ٿي رهيو‪.‬‬
‫‪56‬‬
‫يارهين صدي َء هجري جي پهرئين ڏهاڪي ۾ اتي‬
‫رهائش واري عرصي ۾ )‪ (1‬محمد غوثي کي سنڌي‬
‫بزرگن کان سنڌ جي عالمن عارفن بابت ڪافي‬
‫معلومات ملي‪ .‬هو وڏي عالم شيخ طاهر سنڌي ۽ سندس‬
‫مريد شيخ اسحاق قلندر سنڌي جي همسايگي مان ڪافي‬
‫مستفيد ٿيو‪ .‬شيخ اسحاق قلندر سنڌي (وفات ‪ 1010‬ه)‬
‫قاضي قادن جو ننڍو معاصر هو‪ .‬سنڌ ۾ هن پنهنجي‬
‫اوائلي زندگي سير سفر ۾ گذاري ۽ سنه ‪ 945‬ه قاضي‬
‫قادن جي حج تي وڃڻ بعد سير سفر ترڪ ڪري اچي‬
‫برهانپور ۾ شيخ ظاهر سنڌي جي خذمت ۾ رهيو ۽‬
‫ويندي وفات (‪1003‬ه) تائين اتي گذاريائين‪.‬‬
‫هڪ ٻيو عارف صوفي ابراهيم بن عمر هو جنهن‬
‫محمد غوثي جي برهانپور ۾ اچڻ (‪ 994‬ه) کان اڳ‬
‫وفات ڪئي‪ .‬محمد غوثي سندس ذڪر هن طرح ڪيو‬
‫آهي‪:‬‬
‫’ذڪر شيخ ابراهيم بن عمر سنڌي‪ .‬سندس ابدي‬
‫آرامگاه شهر برهانپور جي حدن اندر اُتر طرف بنائي‬
‫وئي آهي‪ .‬پنهنجي زندگي َء ۾ ماڻهن توڙي ٻين دل وڻندڙ‬
‫شين کان گوشائتو ٿي گذاريائين‪ .‬چون ٿا ته هو قاضي‬
‫قاضن جي همنشينن مان هو جنهن وحدت وجود جي‬
‫بيان ۾ بيش بها جواهر (بيت) پنهنجي زبان (سنڌي) ۾‬
‫نظم جي ڌاڳي ۾ پُوتا آهن ۽ پڻ ان سلسلي ۾ دليل قائم‬
‫‪57‬‬
‫ڪيا آهن‪ ،‬ڪن جو چوڻ موجب هو سيد محمد‬
‫جونپوري جو معتقد هو‘ )‪،(1‬‬
‫معلوم ٿيو ته درويش ابراهيم سنڌ ۾ قاضي قادن جو‬
‫صحبتي (همنشين) هو‪ ،‬۽ قاضي قادن جي حج تي وڃڻ‬
‫پوء‪ ،‬هو‬
‫پوء‪ ،‬يا اتي سندس وفات (‪ 958‬ه) کان ِ‬ ‫کان ِ‬
‫سنڌ مان برهانپور ۾ آيو‪ .‬هڪ روايت موجب هو سال‬
‫‪ 974‬ه کان اڳ برهانپور اچي چڪو هو)‪ .(2‬شيخ‬
‫پوء برهانپور ۾‬
‫اسحاق قلندر سنڌي به سنه ‪ 955‬ه کان ِ‬
‫سڪونت پذير ٿيو‪ .‬سمجهجهي ٿو ته شيخ ابراهيم ۽ شيخ‬
‫اسحاق قلندر‪ ،‬برهانپور ۾ سنڌي صوفين عارفن جي‬
‫انجمن ۾ قاضي قادن ۽ سندس عارفانه ڪالم کي‬
‫متعارف ڪرايو‪ ،‬ڇاڪاڻ جو جڏهن محمد غوثي‬
‫برهانپور ۾ هو تڏهن انهن جو ذڪر ان وقت اُتي هلندڙ‬
‫هو‪.‬‬
‫محمد غوثي ’گلزار ابرار‘ ۾ قاضي قادن جو ذڪر جدا‬
‫طور سندس نالي سان به ڪيو آهي (‪ ،)1‬جنهن ۾ هن‬
‫سندس چيل چئن بيتن ۾ سماعيل مفهوم هيٺين َء طرح‬
‫فارسي ترجمي جي صورت ۾ ڏنو آهي‪:‬‬
‫ڪنز‘ ۽ قدوري پڙهڻ سان معرفت جي مهڪ‬ ‫[‪َ ’ ]1‬‬
‫ذري‬
‫جيترو به منهنجي دماغ ۾ ڪانه آهي؛‬

‫‪58‬‬
‫جو ڪجه حاصل ٿيو سو هن ڪائنات (جي مطالعي)‬
‫مان ٿيو‪.‬‬
‫[‪ ]2‬سڀني زبانن ۾ ’ال‘ جي ڪلمي سان تنهنجي نفي‬
‫ڪئي وئي آهي؛‬
‫پر تون اڃان به پنهنجي اثبات پويان لڳل آهين!‬
‫[‪’ ]3‬ال‘ ڪنهن جي به نفي نٿو ڪري‪،‬‬
‫سواء حق‘ کي هستي آهي ئي ڪانه!‬ ‫ِ‬ ‫جڏهن ته ’ما‬
‫[‪ ]4‬اسين جنهن جا مشتاق آهيون‬
‫سو غور سان ڏسجي ته اسين پاڻ ئي آهيون!‬
‫هي اصل عبارتن جو (فارسي مان اردو ۽ اردو مان‬
‫سنڌي ۾) ترجمو آهي‪ .‬محمد غوثي اهو ترجمو يا مفهوم‬
‫لکندي وضاحت ڪئي آهي ته ”هر ڪالم جي لطافت‬
‫ان اصل ٻولي جي پنهنجي اسلوب بيان ۾ آهي جنهن‬
‫ٻولي َء ۾ اهو چيو ويو هجي“ ‪ .‬پڻ وڌيڪ وضاحت‬
‫ڪيائين ته‪ :‬قاضي قادن جا اهڙا عارفانه بيت ايترا ته‬
‫گهڻا آهن جو لکي پورا نه ڪري سگهبا‪ .‬مٿيون مفهوم‬
‫هيٺين چئن بيتن جو آهي‪:‬‬
‫ڪي ڪونه پڙهئوم‬ ‫[‪ ]1‬ڪنز‪ ،‬قُدوري‪ ،‬ڪاف َيہ ِ‬
‫اُو پاڙه ئي ڪو ٻيو‪ ،‬جئان پرين لڌوم‪.‬‬
‫[‪ ]2‬توکي توڙائين ’ال‘ سين الٿائون‬
‫اڃان پڻ ’آئون‘ ‪ ،‬واريو ِوجهين ِوچ ۾‪.‬‬
‫[‪’ ]3‬ال‘ الهيندي ڪن کي‪’ ،‬ال مورهين ناه‬
‫‪59‬‬
 ‫ٽ نه ڏسي ڪي ٻئو‪.‬‬‫ڪ ُ‬
‫باهلل ري پريانہ‪َ ،‬‬
‫[‪ ]4‬اسين سڪون جن کي‪ ،‬سي تان اسين پاڻ‬
‫هاڻي وڃ گمان‪ ،‬صحيح سڃاتا سپرين‪.‬‬
‫اهي چارئي بيت ’بيان العارفين‘ ۾ موجود آهن پر شاه‬
‫عبدالڪريم جڏهن بيت نمبر‪ 2-‬۽ بيت نمبر‪’ ( 4-‬بيان‬
‫العارفين‘ ۾ نمبر‪ 78‬۽ نمبر ‪ ،79‬صفحو ‪ )93‬پڙهيا‬
‫تڏهن ائين ڪونه ڄاڻايائين ته ڪو اهي بيت قاضي قادن‬
‫جا آهن‪.‬‬

‫‪ -3‬ڪتاب ”بيان العارفين وتنبيہ الغافلين“‬

‫هي ُء ڪتاب ميين شاه عبدالڪريم بلڙي واري جي‬
‫ملفوظات آهي جنهن ۾ فقيرن آڏو‪ ،‬بيان ڪيل سندس‬
‫عارفانه وضاحتن ۽ ارشادن جو ذڪر آهي‪ .‬شاه‬
‫عبدالڪريم ‪ -20‬شعبان ‪ 944‬ه (‪1538‬ع) تي ڄائو ۽‬
‫‪ -7‬ذوالقعده ‪ 1032‬ه (‪1623‬ع) تي وفات ڪيائين‪.‬‬
‫قاضي قادن جي وفات ‪ 958‬ه‪1551 /‬ع) وقت هو‬
‫چوڏهن پنڌرهن سالن جو هو‪ ،‬۽ اهو هڪ اهڙو وڏو‬
‫ڏکائتو واقعو هو جو نوجوان شاه ڪريم ضرور اُن جو‬
‫ٻڌو هوندو ۽ قاضي قادن جو نالو سندس ڪنن تي پيو‬
‫هوندو‪ .‬جيڪڏهن چاليهن سالن جي عمر ۾‪ ،‬سنه ‪984‬‬
‫ه ڌاري‪ ،‬ميون شاه ڪريم سلوڪ ۽ طريقت جي‬
‫تصوف واري فڪر ۾ مشغول ٿيو هجي ته ان وقت‬
‫‪60‬‬
‫تائين هو قاضي قادن ۽ ٻين اڳين عارفن جي قولن‬
‫ڪالمن کان وڌيڪ واقف ٿيو هوندو‪ :‬ان وقت کان وٺي‬
‫سندس پنهنجي وفات تائين‪ ،‬هن انهن جا بيت‪ ،‬وعظ ۽‬
‫نصيحت طور‪ ،‬پنهنجن فقيرن آڏو پڙهيا‪ .‬انهي َء لحاظ‬
‫سان‪” ،‬بيان العارفين“ ۾ قاضي قادن يا ٻين سالڪن جا‬
‫جيڪي بيت ڏنل آهن سي ميين شاه ڪريم سندس‬
‫پنهنجي زباني اندازا ً ‪ 1032 -944‬ه (‪1623 -1566‬ع)‬
‫واري عرصي ۾ فقيرن آڏو پڙهيا‪ .‬سندس وفات کان ڇه‬
‫پوء‪ ،‬ٺٽي شهر جي سندس مريد محمد رضا انهن‬ ‫سال ِ‬
‫بيت مان ڳچ بيت جيڪي کيس يا ٻين کي ياد هئا سي‬
‫ٻڌي سڻي ”بيان العارفين“ ۾ قلمبند ڪيا‪ .‬هو لکي ٿو ته‪:‬‬
‫”مون حضرت پير جي ڪامل فرزندن‪ ،‬خاص خليفن‬
‫۽ دلي مريدن ۽ خادمن وٽان‪ ،‬جن تي سندن مهر جي‬
‫نظر هئي‪ ،‬۽ جن سندن صحبت ۾ گهڻو وقت گذاريو هو‪،‬‬
‫سياڻپ جا سخن‪ ،‬وعظ ۽ نصيحت جون موچاريون‬
‫ڳالهيون‪ ،‬بلند ڪرامتون‪ ،‬سنڌي بيت ۽ توحيد جا عجيب‬
‫غريب دقيقا سڻي (هن ڪتاب ’بيان العارفين وتنبيہ‬
‫الغافلين ۾) گڏ ڪيا“ ‪ .‬اهو ڪتاب هن فارسي َء ۾ مهيني‬
‫رجب سنه ‪ 1038‬ه (‪1629‬ع) ۾ لکي پورو ڪيو‪.‬‬
‫قاضي قادن بابت ميين شاه ڪريم ٺٽي جي عالمن ۽‬
‫بزرگن کان ڪافي ڪجه ٻڌو هوندو‪ ،‬جتي هو گهڻو‬
‫ايندڙ ويندڙ ۽ ٽڪندڙ هو‪ .‬مڪلي تي هڪ ماڳ اڃان‬
‫‪61‬‬
‫تائين ميين شاه ڪريم جي ِچلي طور مشهور آهي‪ .‬شاه‬
‫بيگ جي حملي وقت قاضي قادن ٺٽي ۾ موجود هو‪ ،‬۽‬
‫جئن ته ٺٽو ان وقت سنڌ جو ’تختگاه‘ هو انهي َء ڪري‬
‫قاضي قادن جهڙي وڏي عالم ۽ وڏي رتبي ۽ عهدي‬
‫واري قاضي جو اتي گهڻو اچڻ وڃڻ ٿيو هوندو‪ .‬انهي َء‬
‫ڪري ٺٽي ۾ سندس معتقدن‪ ،‬صحبتين ۽ ٻين سالڪن‬
‫وٽ سندس بيتن جو ذخيرو محفوظ رهيو جنهن مان پو ِء‬
‫ميين شاه ڪريم کي به ڀاڱو مليو‪.‬‬
‫ميين شاه ڪريم پنهنجن فقيرن آڏو جيڪي بيت پڙهيا‬
‫سي وعظ ۽ نصيحت طور پڙهيا‪ :‬سندس مقصد هو ته‬
‫اعلي ڄاڻ ۽‬‫ٰ‬ ‫معني ذريعي هو‬
‫ٰ‬ ‫انهن بيتن ۾ سماعيل‬
‫معرفت وارا نُڪات بيان ڪري‪ .‬اهڙي بيان وقت‪ ،‬ڪن‬
‫بيتن جي سالڪن شاعرن جا ناال به ورتائين پر هر بيت‬
‫پڙهڻ وقت ضروري ڪونه سمجهائين ته ان بيت‬
‫چوندڙ سالڪ جو نالو به وٺي‪ .‬جڏهن هيٺيون بيت‬
‫پڙهيائين‪ ،‬جنهن ۾ ’ ِپراڙ‘ قبيلي جي شاعر جو نالو پڌرو‬
‫هو تڏهن به ان بابت وڌيڪ ڪجه نه چيائين‪:‬‬
‫ڪ ِريندي‪َ ،‬رتو ُمہُ ڪ ُ‬
‫ُهاڙ‬ ‫َچند ُن ُچور َ‬
‫ووار‬ ‫س َڄ ُڻ ڏ ُ َڄ ُڻ نه ٿِيي جي ُرسي َ‬
‫سئ ُ َ‬ ‫َ‬
‫رب ٿِيي‪( .‬ص ‪)48‬‬ ‫ڪ َر ِهيندي قُ ُ‬ ‫وڙئو ِپ َ‬
‫راڙ‪ ،‬ته َ‬ ‫پَ ُر ِ‬
‫پر قاضي قادن جو درجو مٿاهون هو ۽ سندس بيت وڏي‬
‫اهميت وارا هئا؛ انهي َء ڪري ڪم از ڪم ستن بيتن‬
‫‪62‬‬
‫پڙهڻ وقت سندس نالو ورتائين‪ :‬باوجود ان جي‪ ،‬ڪن‬
‫ٻين بيتن پڙهندي قاضي قادن جو نالو ڪونه ورتائين‪.‬‬
‫جيئن ته سلوڪ ۽ تصوف جو وڏي ۾ وڏو رازدان‬
‫قاضي قادن هو انهي َء ڪري ميين شاه ڪريم سندس‬
‫گهڻا بيت مثال طور پڙهيا هوندا‪ ،‬پر محمد رضا ۽ ٻين‬
‫سواء‬
‫ِ‬ ‫کي اهڙا بيت جيڪي قاضي قادن جي نالي کان‬
‫هئا سي ياد نه رهيا‪ .‬ميين شاه ڪريم يقيني طور قاضي‬
‫قادن جا اهڙا بيت به پڙهيا جن ۾ سندس نالو ڪونه‬
‫ورتائين‪ :‬اهڙي تصديق ڪن ٻين ماخذن مان ٿئي ٿي‬
‫جيڪي هاڻي دستياب ٿيا آهن‪ .‬اهڙن بيتن جو تجزيو ۽‬
‫تفصيل هن ڪتاب جي ’ٽئين ڀاڱي ضميمي‘ هيٺ ڏنو‬
‫ويو آهي‪.‬‬

‫‪ -4‬شاھ جو رسالو‬
‫’شاه جو رسالو‘ جدا جدا قلمي يا ڇاپي رسالن جي‬
‫صورت ۾ موجود آهي جن ۾ ٻن قسمن جا بيت شامل‬
‫آهن‪ :‬هڪڙا اهي جيڪي شاه عبداللطيف جا پنهنجا‬
‫چيل آهن‪ ،‬۽ ٻيا اُهي جيڪي ٻين عارفن‪ ،‬سالڪن ۽‬
‫شاعرن جا آهن)‪ .(1‬انهن ۾ قاضي قادن جا بيت پڻ شامل‬
‫آهن جيتوڻيڪ انهن بابت اڳ ڪا سڃاڻپ ڪانه ٿي‬
‫سگهي‪.‬‬

‫‪63‬‬
‫شاه صاحب ‪ 1102‬ه (‪1690‬ع) ۾ ڄائو ۽ سنه ‪1165‬‬
‫ه (‪ )1752‬۾ وفات ڪيائين‪ .‬هو چاليهن سالن جي عمر‬
‫۾ ‪ 1142‬ه (‪1719‬ع) ڌاري ’ڀٽ‘ تي سڪونت پذير‬
‫ٿيو‪ ،‬۽ اتي فقير سندس خذمت ۾ رهڻ لڳا‪ .‬ان وقت کان‬
‫وٺي شاه صاحب سندس سلوڪ واري رهاڻ ۾ پنهنجا‬
‫۽ ٻين سالڪن جا بيت فقيرن آڏو پڙهيا‪ :‬يعني ‪ 1142‬ه‬
‫کان وٺي وفات واري سال ‪ 1165‬ه تائين (‪-1729‬‬
‫‪1752‬ع)‪ ،‬قاضي قادن جا ڪي بيت فقيرن آڏو پڙهيائين‬
‫۽ شايد ڪي اهڙا بيت ڪن ٻين به سندس آڏو پڙهيا؛‬
‫پوء رسالن ۾ داخل ٿيا‪،‬‬‫انهن مان جيڪي لکيا ويا سي ِ‬
‫جيتوڻيڪ ائين ڪونه ڄاڻايو ويو ته اهي قاضي قادن‬
‫جا آهن‪ .‬انهن کي هيٺين َء طرح وراهي سگهجي ٿو‪.‬‬
‫(الف) ڪي بيت ساڳيا اهي آهن جيڪي ”بيان‬
‫العارفين“ ۾ موجود آهن‪ ،‬جيڪو ڪتاب شاه صاحب‬
‫سان سفر ۾ به گڏ هوندو هو‪ .‬اهي بيت شاه صاحب کي‬
‫ميين شاه ڪريم جي روايت ذريعي مليا‪.‬‬
‫واء ’شاه جي رسالي‘ ۾ قاضي قادن‬ ‫(ب) انهن کان س ِ‬
‫جا ٻيا بيت اهي آهن جيڪي شاه صاحب سنڌ جي ٻين‬
‫سالڪن‪ ،‬عارفن ۽ عالمن کان ٻڌا جن سان سندس روح‬
‫پوء‬
‫رهاڻ ٿي‪ .‬انهن جي تصديق ميين شاه ڪريم کان ِ‬
‫واري دور جي درويش دادو ديال جي سلسلي جي‬
‫ڪتابن مان ٿئي ٿي جن جو ذڪر اڳتي ايندو‪.‬‬
‫‪64‬‬
‫(ج) ٻيا اهي بيت آهن جيڪي ’بيان العافين‘ يا دادو ديال‬
‫جي روايت وارن گرنٿن ۾ موجود ناهن پر ٻولي‪،‬‬
‫اسلوب بيان ۽ فڪر جي لحاظ سان سڃاڻي سگهن ٿا ته‬
‫قاضي قادن جا آهن‪.‬‬
‫شاه جي رسالي ۾ شامل مٿين جملي بيتن جو تفصيل‬
‫’ڀاڱي ٽرئين ضميمي‘ ۾ ڏنو ويو آهي‪.‬‬

‫‪ -5‬ڪتاب حڪايات الصالحين‬

‫ڪتاب ”حڪايات الصالحين“ عبدهللا بن اَسعد بن علي‬
‫ياحين‘ جو‬ ‫اليافَعي جي عربي ڪتاب ’ َروض ِ‬
‫الر ِ‬
‫فارسي ۾ ترجمو آهي جيڪو ڪنهن سنڌي عالم ڪيو‬
‫ڇاڪاڻ جو شروع ۾ چيو اٿس ته‪” :‬اگر رساله شريف‬
‫حکايات الصالحسين را ترجمہ شود بعبارت سهل‬
‫فارسي در فهميدن از زبان سند“ ؛ وري آخر ۾ ”بعضي‬
‫فقراء سند کہ مطابق حروف ”فمي به شوقي“ از استفاده‬
‫آن رساله محروم مي باشد“ ‪ .‬مترجم پنهنجو نالو آڻڻ‬
‫چاهيو ٿي ۽ ”بنده بي مقدار ياوه گفتار زشت کردار که‬
‫در زبان سند هم زاز خواهي نمايد و در حل الفاظ هيج‬
‫پوء‬
‫قوت ندارد“ وارا الفاظ لکيائين پر ان عبارت کان ِ‬
‫وارو صفحو هن وقت دستياب قلمي نسخن ۾ موجود نه‬
‫آهي جو وڌيڪ سڃاڻپ ٿي سگهي‪.‬‬

‫‪65‬‬
‫هن ڪتاب جي ڪن صفحن جي حاشين تي مترجم پاڻ‬
‫پوء ٻئي ڪنهن سنڌي بيت لکيا‪ .‬ڪتاب جي ٻن نقل‬ ‫يا ِ‬
‫ٿيل نسخن ۾ فارسي متن توڙي سنڌي بيتن جو قلم ساڳيو‬
‫آهي؛ يعني ڪاتب ساڳيو آهي‪ ،‬انهي َء ڪري اهي بيت‬
‫دير ۾ دير ته به ‪ 1168‬ه (‪1754 -55‬ع) ۾ لکيا ويا‪.‬‬
‫هن وقت ان ترجمي جا ٻه قلمي نسخا مطالعي ال ِء‬
‫موجود آهن جن مان (الف) نسخو سنڌي ادبي بورڊ جي‬
‫ڪتبخاني ۾ (نمبرص‪ )14/1-‬آهي جيڪو ‪ 1160‬ه ۾‬
‫شاه عبداللطيف جي وفات کان پنج سال اڳ نقل ٿيو ۽‬
‫(ب) نسخو ڊاڪٽر نواز علي شوق وٽ آهي جيڪو‬
‫پوء نقل ٿيو‪.‬‬‫‪1168‬ه ۾ شاه جي وفات کان ٽري سال ِ‬
‫ٻنهي ۾ ڏنل حڪايتون گهڻي ڀاڱي ساڳيون آهن ۽‬
‫جيتوڻيڪ ترتيب ۾ ڪٿي فرق آهي؛ ٻنهي جي ڪن‬
‫صفحن جي حاشين تي سنڌي بيت فارسي خط ۾ لکيل‬
‫آهن جن مان اٺاويه ٻنهين ۾ ساڳيا آهن ۽ باقي ٻيا الڳ‬
‫الڳ آهن‪( .‬الف) نسخي ۾ پنجٽيه (‪ )35‬بيت ۽ (ب)‬
‫نسخي ۾ شروعاتي صفحن تي چار بيت (هڪ هڪ‬
‫سواء ٻيا اٺانوي بيت سڄا‬
‫ِ‬ ‫سٽ سان) اڻپورا ۽ انهن کان‬
‫آهن )*(‪( .‬ب) نسخو غالبا ً اڳ جو لکيل آهي ۽ ان ۾ بيتن‬
‫جو انتخاب به قدامت جي لحاظ سان ڪيل آهي‪.‬‬
‫انهن بيتن جي مطالعي ۽ تجزيي مان معلوم ٿئي ٿو ته‬
‫انهن مان جملي پنجويه بيت قاضي قادن جا قرار ڏئي‬
‫‪66‬‬
‫سگهجي ٿا‪ ،‬جن مان ٻارهن بيت ٻين ماخذن جي تصديق‬
‫مطابق قاضي قادن جا آهن‪ ،‬۽ باقي تيرهن بيت ٻولي‪،‬‬
‫عني جي لحاظ‬‫اسلوب بيان‪ ،‬سلوڪي موضوعن ۽ م ٰ‬
‫سان ايستائين قاضي قادن جا تسليم ڪري سگهجن ٿا‪.‬‬
‫جيستائين اُهي ڪنهن ٻئي سالڪ جي ثابت ٿين‪ .‬انهن‬
‫بيتن جو تفصيل‪ ،‬ڀاڱي ٽرئين ضميمي ۾ ڏنو ويو آهي‪.‬‬

‫‪ -6‬خزانة المعرفت‬
‫هي ُء ڪتاب پير صاحب پاڳاري جناب صبغت هللا شاه‬
‫(اول) جي ملفوظات آهي )*( جنهن جو جامع (گڏ‬
‫ڪندڙ) سندن فرزند پيرڳارو جناب علي گوهر شاه‬
‫’اصغر‘ آهي‪ .‬جناب صبغت هللا شاه جي سجادگي جو‬
‫دور (‪1246 -1233‬ه) سالن وارو آهي ۽ جناب علي‬
‫گوهر شاه اصغر جي سجادگي جو دور (‪-1246‬‬
‫‪1263‬ه) سالن وارو آهي‪ .‬هن ملفوظات ۾ شامل بيتن‬
‫مان چار بيت‪ ،‬قاضي قادن جا آهن پر بنا نالي ڏنل آهن‪.‬‬
‫انهن مان پهريان ٻه بيت ’گلزار ابرار‘ (مٿي نمبر‪)2-‬‬
‫۾ موجود آهن ۽ پويان ٻه بيت قاضي قادن جي بيتن جي‬
‫اسلوب بيان سان سڃاڻي سگهجن ٿا‪ .‬اُهي بيت ‪-1233‬‬
‫‪ 1246‬ه واري عرصي ۾ جناب صبغت هللا شاه اول‬
‫جي زباني بيان ٿيا‪ .‬جنهن مان ظاهر آهي ته ان وقت‬
‫تائين قاضي قادن جا سالڪانه بيت سنڌ ۾ عارفانه فڪر‬
‫‪67‬‬
‫واري رس رهاڻ ۾ هلندڙ هئا‪ .‬اهو ممڪن آهي ته جناب‬
‫صبغت هللا شاه اهي بيت پنهنجي والد حضرت محمد‬
‫راشد (‪ 1223 -1170‬ه) جي زباني ٻڌا هجن جيڪو‬
‫پنهنجي وقت ۾ قادري طريقي جو اڳواڻ ۽ عارف باهلل‬
‫هو‪’ :‬خزانة المعرفت‘ وارا چار بيت‪ ،‬ڀاڱي ٽرئين‬
‫ضميمي هيٺ ڏسڻ گهرجن‪.‬‬

‫الء ڏسو‪ ،‬راقم جي تصنيف ڪيل ”سنڌي‬ ‫)*( تفصيل ِ‬

‫ٻولي ۽ ادب جي تاريخ“‪ ،‬ٽيون ڇاپو‪1990 ،‬ع‪ ،‬صفحا‬
‫‪.210 -206‬‬
‫* هڪ عالم فضل احمد جيوي ”گلزار ابرار“ جو‬
‫فارسي مان اردو ۾ ”اذڪار ابرار“ جي نالي سان‬
‫ترجمو ڪيو جيڪو سال ‪ 1326‬ه ۾ آگري ۾ ڇپيو‪.‬‬
‫وري سنه ‪ 1395‬ه ۾ ساڳئي ڇاپي جو عڪس الهور‬
‫مان ڇپيو آهي‪ .‬هيٺ ڏنل معلومات ’اذڪار ابرار‘ جي‬
‫روشني ۾ ڏني وئي آهي‪.‬‬
‫)‪ (1‬غالبا ً شيخ الڏن جيو جي وفات ‪1007‬ه) بعد به‬
‫غوثي برهانپور ۾ رهيو جو لکيو اٿس ته ”شيخ الڏن‬
‫جيو جو پٽ شيخ عثمان راقم جو همسايه آهي“ (ص‬
‫جاء تي سندس ذڪر هيٺ سندس نالو‬
‫‪ .)263‬البت ٻي َء ِ‬
‫”الد“ ڇپيل آهي جنهن کي هن کان اڳ ”الڏ“ ڪري‬

‫‪68‬‬
‫سمجهيو ويو‪ .‬صحيح ”الڏن جيو“ (الڏن ۾ ِجيو) ئي‬
‫ٿيندو‪.‬‬
‫)‪ (1‬اذڪار ابرار‪ ،‬ص ‪236‬‬
‫)‪” (2‬برهانپور ڪي سنڌي اولياء“ ‪ ،‬تاليف سيد محمد‬
‫مطيع هللا راشد برهانپوري‪ ،‬ڇپايل سنڌي ادبي بورڊ‬
‫‪1957‬ع‪ ،‬ص ‪.199‬‬
‫الء تحقيق‬
‫)‪ (1‬رسالي جي جامع ۽ مستند متن جي تياري ِ‬
‫ڪندي‪ ،‬سٺ کان وڌيڪ ٻين شاعرن جا بيت مختلف‬
‫رسالن ۾ لکيل مليا آهن جن جو تفصيل جلد‪،10 -‬‬
‫”رسالي جو ڪالم“ (ڇپيل ‪1996‬ع‪ ،‬صفحا ‪)58 -53‬‬
‫۾ ڏنو ويو آهي‪ .‬ان سلسلي جو شروعاتي مضمون‬
‫رسالي ’نئين زندگي‘ (مئي ‪1997‬ع) ۾ شايع ٿيو‪.‬‬
‫سواء‪ ،‬باقي بيتن جي‬
‫ِ‬ ‫)*( پهرئين ٽن اڻپورن بيتن کان‬
‫َعڪس ۽ پڙهڻين جي تفصيل بابت ڊاڪٽر نواز علي‬
‫شوق جو رسالي سه‪ -‬ماهي مهراڻ (آڪٽوبر‪ ،‬ڊسمبر‬
‫‪1991‬ع) ۾ ڇپيل مضمون ”اَڻ لڀ سنڌي بيتن جو‬
‫ذخيرو“ ڏسڻ گهرجي‪ ،‬جنهن ۾ گهڻي ڀاڱي اهي بيت‬
‫صحيح طور تي پڙهيا ويا آهن‪ .‬دوباره غور بعد انهن‬
‫مان ڪي بيت جزوي درستين سان لکيا ويا آهن‪( .‬ڏسو‬
‫ڀاڱو ٽريو‪ ،‬ضميمو)‪.‬‬
‫)*( خزانہ المعرفت‪ ،‬ملفوظات شريف پير سائين پاڳارو‬
‫صبغت هللا شاه اول‪ ،‬ڇپايل جمعية العلماء سڪندريہ‪،‬‬
‫‪69‬‬
‫درگاه عاليہ‪ ،‬پيرجوڳوٺ‪ ،‬سنه ‪ 1411‬هجري (راقم جو‬
‫لکيل مقدمو‪ ،‬صفحا ‪)46 -43‬‬

‫(ب) دادو ديال جي روايت‬

‫سنڌ جي صوفين عارفن جي ڪالم جو اثر پاڙيسري‬
‫گجرات ۽ راجسٿان جي انهن سنتن ۽ ڀڳتن تي پيو‬
‫جيڪي جوڳ ۽ ڀڳتي عقيدن جا پوئلڳ ۽ هيڪڙائي‬
‫حق کي مڃيندڙ ُم َوحد هئا‪ .‬سڀ کان وڏو اثر وڏي‬
‫صوفي عارف قاضي قادن (‪1551 -1465‬ع) جو‬
‫گجرات‪ -‬راجسٿان جي درويش دادو ديال (‪-1544‬‬
‫‪1603‬ع) تي پيو جيڪو ميين شاه ڪريم (‪-1538‬‬
‫‪1663‬ع) جو همعصر هو‪ .‬قاضي قادن جيتوڻيڪ اڳ‬
‫وفات ڪئي‪ ،‬مگر سندس حق ۽ حقيقت وارن بيتن‪،‬‬
‫دائوديار عرف دادو ديال)‪ (1‬کي ڪل جهان جي خالق‬
‫جي هيڪڙائي ۽ مخلوق جي ڀالئي ڏانهن مائل ڪيو‪.‬‬
‫هاڻي هو ’دائود يار‘ بدران ’دادو ديال‘ جي نالي سان‬
‫مشهور ٿيو‪ .‬گجرات مان راجسٿان طرف وڃڻ وقت‬
‫يا ان کان اڳ هو سنڌ ۾ آيو ۽ ڪجه وقت رهيو جو‬
‫سنڌي ٻولي جي چڱي ڄاڻ حاصل ڪيائين ۽ قاضي‬

‫‪70‬‬
‫قادن جي بيتن جي اثر هيٺ سنڌي ۾ دوها ۽ بيت‬
‫چيائين)‪.(2‬‬
‫دادو قاضي قادن جا بيت سهيڙيا ۽ پڻ ساڌ سنگت آڏو‬
‫پڙهيا‪ ،‬۽ جڏهن پنهنجو ۽ ٻين سالڪن سنتن جو ڪالم‬
‫لکيائين (يا لکايائين) ته هڪ جدا باب قاضي قادن جي‬
‫نالي سان آندائين‪ .‬قاضي قادن جي بيتن وارو اهو باب‬
‫جيڪو دادو جي زباني سندس گڏ ڪيل گرنٿ ۾ شامل‬
‫پوء پنهنجن اتاريل‬
‫ٿيو تنهن ۾ دادو پنٿي سنتن ساڌن ِ‬
‫گرنٿن ۾ ڪي ٻيا بيت به شامل ڪيا جيڪي هنن دادو‬
‫ديال يا شايد ڪن ٻين جي زباني ٻڌا‪ .‬گرنٿ ’سنتون‬
‫ڪي واڻي‘ واري باب جا بيت سنڌي اديب هيري‬
‫ٺڪر دهلي مان ‪1978‬ع ۾ شايع ڪيا‪ .‬ان بعد موجوده‬
‫تحقيق دوران ٽن ٻين گرنٿن جو پتو لڳايو ويو آهي‪ ،‬۽‬
‫انهن کي هن ڪتاب ۾ جيپور ’گرنٿ‪’ ، ‘6-‬ورهد‘ ۽‬
‫’جيپور گرنٿ‪ ‘4-‬جي مختصر نالن سان نروار ڪيو‬
‫ويو آهي‪ .‬هيٺ انهن چئن گرنٿن جو‪ ،‬جيڪي بنيادي‬
‫طور تي دادو ديال جي روايت مطابق آهن‪ ،‬مختصر‬
‫طور تي ذڪر ڪجي ٿو‪.‬‬
‫’جيپور گرنٿ‪‘6-‬‬
‫هي ُء قلمي گرنٿ جيپور ۾ دادو انسٽي ٽيوٽ جي‬
‫ڪتبخاني ۾ رکيل آهي‪ ،‬۽ ان جي ڇهن صفحن واري‬
‫هڪ جدا بابت هيٺ قاضي قادن جا بيت ڏنل آهن‪.‬‬
‫‪71‬‬
‫انهن ’ڇهن صفحن‘ جي لحاظ سان هن گرنٿ کي‬
‫موجوده تحقيق ۾ ’جيپور گرنٿ‪ ‘6-‬جو نالو ڏنو ويو‬
‫آهي‪ .‬هن گرنٿ ۾ قاضي قادن واري بابت جو عنوان‬
‫آهي‪:‬‬
‫ڪي ساکي سنڌي‬ ‫ڪاجي ڪادَن جي ِ‬ ‫” ِ‬
‫ڪي سا ِکي“‬ ‫اور ساڌان ِ‬
‫يعني‪’ :‬جناب قاضي قادن جي ساکي (ڪالم‪ ،‬بيت) ۽‬
‫پڻ ٻين درويشن جي ساکي‪ ،‬هڪ جا ڪٺي‘‪.‬‬
‫هن عنوان ۾ هڪ ته نالو ’قاضي قادن‘ (ڪاجي=‬
‫قاضي) جي صورت ۾ لکيل آهي؛ ٻيو اهو ڄاڻايل آهي‬
‫(بيت) سنڌي ٻولي ۾ آهي؛ ۽‬
‫َ‬ ‫ته قاضي قادن جي ساکي‬
‫سواء ڪن‬
‫ِ‬ ‫ٽريو ته هن بابت هيٺ قاضي قادن کان‬
‫ٻيون ساڌن جا بيت به شامل آهن‪ .‬آخر ۾ عبارت‪:‬‬
‫قاضي‬
‫”ڪاجي ڪادن ڪي ساکي سمپورن“ ‪ ،‬يعني ِ‬
‫قادن جا بيت ختم‪.‬‬
‫آڳاٽي ديوناگري صورتخطي مان معلوم ٿئي ٿو ته‬
‫هي ُء گرنٿ ’سنتون ڪي واڻي‘ کان وڌيڪ پراڻو‬
‫آهي ۽ ٿي سگهي ٿو ته اهو ساڳيو گرنٿ هجي جيڪو‬
‫دادو ديال جي ٻالڪي رجب‪ ،‬سنه ‪ 1745‬سنبت ۾‬
‫لکيو‪ .‬هن گرنٿ جي ڇهن صفحن واري باب هيٺ‪،‬‬
‫’سنتون ڪي واڻي‘ وانگر جملي ‪ 118‬بيت شامل آهن‬
‫۽ بيتن جي ترتيب به ساڳي ’سنتون ڪي واڻي‘ جي‬
‫‪72‬‬
‫باب واري آهي پر پڙهڻين ۾ البت فرق آهي)‪ .(1‬ان مان‬
‫معلوم ٿئي ٿو ته انهن ٻن گرنٿن وارا اهي ساڳيا بيت‬
‫ڪنهن ٻئي آڳاٽي لکيل گرنٿ مان اتاريا ويا‪ ،‬پر جدا‬
‫جدا لکندڙن اُتاريا جو پڙهڻين ۾ فرق ٿي ويو‪.‬‬
‫”سنتون ڪي واڻي“‬
‫هي گرنٿ هندوستان جي صوبي هَريانا ۾‪ ،‬روهتڪ‬
‫شهر جي ويجهو‪ ،‬راڻيال نالي ڳوٺ ۾ دادو پنٿي ڀڳتن‬
‫جي هڪ ’ َمٺ‘ (مڙهي) ۾ رکيل آهي‪ .‬ان ۾ اوڻهتر‬
‫سنتن ساڌن ۽ سالڪن جو ڪالم لکيل آهي جن مان‬
‫هڪ قاضي قادن آهي‪ .‬راڻيال واري هن ’ َمٺ‘ جو‬
‫بنياد سنت هريداس سنبت ‪1780( 1723‬ع) ۾ رکيو‪.‬‬
‫ان وقت سندس عمر ٽيه سال هئي‪ ،‬يعني ته هو‬
‫‪1755‬ع ۾ ڄائو‪ .‬انهي َء لحاظ سان سنت هريداس شاه‬
‫عبداللطيف (‪1752 -1689‬ع) کان ننڍو هو‪ ،‬۽ انهي َء‬
‫ڪري جيڪڏهن هن قاضي قادن جا بيت لکيا يا لکايا‬
‫پوء‬
‫ته اهي ’شاه جي رسالي‘ ۾ آيل بيتن کان مڙيئي ِ‬
‫وارن سالن جا ڪري ڳڻبا‪.‬‬
‫سنت هريداس دادو پنٿي ڀڳت هو‪ ،‬يعني درويش دادو‬
‫ديال (‪1603 -1544‬ع) جي ڪنهن چيلي جو چيلو‬
‫هو‪ .‬قاضي قادن جا بيت اول سنڌ ۾ مقبول پيا ۽ پو ِء‬
‫ٻاهر مشهور ٿيا‪ ،‬۽ سنڌ اندر اهي شاه عبدالڪريم‬
‫تائين يقيني طور پهريائين ۽ سنڌ کان ٻاهر دادو ديال‬
‫‪73‬‬
‫پوء پهتا هوندا‪ .‬انهي َء لحاظ سان‪ ،‬انهن بيتن جي‬
‫تائين ِ‬
‫روايت (متن ۽ پڙهڻي) جيڪا شاه عبدالڪريم کان‬
‫شاه عبداللطيف تائين پهتي‪ ،‬سا ان روايت جي ڀيٽ ۾‬
‫وڌيڪ پڪي پختي ڄاڻبي جيڪا دادو ديال کان ڀڳت‬
‫هريداس تائين پهتي‪.‬‬
‫”سنتون ڪي واڻي“ ۾ قاضي قادن جا بيت جنهن باب‬
‫هيٺ ڏنل آهن ان جو عنوان به آهي‪:‬‬
‫”ڪاجي ڪادن جي ڪي ساکي سنڌي‬
‫او ڀي ساڌان ڪي ساکي اڪٺي‪“.‬‬
‫(بيت) ۽‬
‫َ‬ ‫يعني ’جناب قاضي قادن جي‘ سنڌي ۾ ساکي‬
‫جاء ڪٺي‪ .‬بيتن جو‬
‫پڻ ٻين ساڌن جي ساکي هڪ ِ‬
‫خاتمو هيٺين عبارت سان ٿئي ٿو‪:‬‬
‫”ڪاجي ڪادن جي ڪي ساکي سپورن سماپہ“‬
‫يعني ’قاضي قادن جي‪ ،‬جي ساکي هت پوري ٿي‘‪.‬‬
‫انهي َء عنوان هيٺ ڏنل بيتن کي دهلي جي سنڌي اديب‬
‫هيري ڄيٺاالل ٺڪر ”قاضي قادن جو ڪالم“ نالي‬
‫ڪتاب سنه ‪1978‬ع ۾ دهلي مان شايع ڪيو‪ .‬ان ۾‬
‫شامل بيتن تي راقم ويه سال کن اڳ رسالي مهراڻ‬
‫(نمبر‪1978 ،4-‬ع ۽ نبر‪1979 ،1-‬ع) تفصيل سان‬
‫تنقيدي بحث ڪيو ۽ قاضي قادن ۽ ٻين جي بيتن کي‬
‫سڃاڻي جدا ڪرڻ ۽ انهن جون صحيح پڙهڻيون‬
‫بيهارڻ جي ڪوشش ڪئي وئي‪ .‬اهو سڄو تفصيل اتي‬
‫‪74‬‬
‫ڏسڻ گهرجي؛ هت انهن بيانن ۽ حوالن کي اختصار‬
‫سان ڏجي ٿو‪.‬‬
‫ڪتاب ”قاضي قادن جو ڪالم“ ۾ مؤلف هيري ٺڪر‬
‫ڄاڻايو آهي ته سندس خيال ۾ جملي ڇه بيت (هڪ‬
‫دادو ديال جو‪ ،‬هڪ فريد جو‪ ،‬هڪ َهلُو جو ۽ ٽي‬
‫قاضي محمود جا) اهڙا آهن جيڪي قاضي قادن جا‬
‫الء وضاحت ڪيائين ته‬ ‫ناهن‪ .‬شيخ فريد واري بيت ِ‬
‫اهو آد گرنٿ (گرو گرنٿ) ۾ پڻ موجود آهي‪ .‬هڪ‬
‫ٻيو بيت پڻ ”آد گرنٿ“ ۾ متن جي ٿوري ڦير گهير‬
‫سان موجود آهي پر ٺڪر ان کي قاضي قادن جو‬
‫ڪري سمجهيو‪ .‬سندس ڪڍيل نتيجي موجب‪،‬‬
‫”ڪتاب سنتون ڪي واڻي“ ۾ شامل جملي هڪ سئو‬
‫ارڙهن (‪ )118‬بيتن مان‪ ،‬ڇه بيت ٻين جا ۽ هڪ سئو‬
‫ڪي‬ ‫ٻارهن بيت قاضي قادن جا آهن‪ .‬مون ’سنتون ِ‬
‫واڻي‘ وارن ‪ 118‬بيتن کي تنقيد جي نگاه سان پرکيو‪،‬‬
‫۽ سنه ‪1978 -79‬ع واري ان پرک مطابق اٺهتر بيت‬
‫قاضي قادن جا ۽ باقي بيت ٻين سنتن سالڪن جا‬
‫ڪري ڄاڻايا‪.‬‬
‫‪1978‬ع کان وٺي گذريل ويهن سالن ۾ مون وري‬
‫وري انهي َء مسئلي تي پئي سوچيو آهي ۽ وڌيڪ‬
‫تحقيق ۽ ويچاري سان اهو گمان ٿئي ٿو ته وڌ ۾ وڌ ٻه‬
‫ٻيا بيت قاضي قادن جا ٿي سگهن ٿا‪ :‬يعني ’قاضي‬
‫‪75‬‬
‫قادن جو ڪالم‘ ۾ شامل ’سنتون ڪي واڻي‘ وارن‬
‫بيتن مان وڌ ۾ وڌ اَسي بيت (‪ )80‬قاضي قادن جا آهن‬
‫۽ باقي اٺٽيه بيت ٻين سالڪن ساڌن جا آهن‪ .‬انهي َء‬
‫شمار موجب‪ ،‬گهڻي ۾ گهڻا بيت قاضي قادن جا ئي‬
‫آهن‪ ،‬۽ انهي َء ڪري ئي ’سنتون ڪي واڻي‘ جي‬
‫لکندڙ هن بابت جي سري توڙي خاتمي ۾ قاضي قادن‬
‫جو نالو آندو آهي‪ ،‬پر ’اور ڀي ساڌان‘ جا لفظ لکي‬
‫مطلب صاف ڪري ڇڏيائين ته هن مجموعي ۾ قاضي‬
‫سواء ٻين سالڪن ساڌن جا بيت پڻ شامل‬
‫ِ‬ ‫قادن کان‬
‫آهن‪.‬‬

‫”ور َھ َد َ‬
‫سڪل ويدانت وچار سار مت“‬
‫هن گرنٿ کي ڏنل مٿئين نالي جي معني آهي ”وڏو‬
‫مڪمل ويدانتي ويچار وارو فڪر“ ‪ .‬هي ُء گرنٿ به‬
‫پراڻي ديوناگري صورتخطي ۾ لکيل آهي ۽ ان ۾ ‪289‬‬
‫صفحا آهن‪ .‬انهن مان صفحي ‪ 256‬تائين مختلف‬
‫سالڪن ۽ سنتن جون ساکيون (دوها‪ ،‬بيت)‪ ،‬شبد‪،‬‬
‫گرنٿ‪ ،‬وچن‪ ،‬واڻيون‪ ،‬پد وغيره درج ٿيل آهن‪ ،‬۽ باقي‬
‫آخري ‪ 33‬صفحن ۾ سنسڪرت ۾ لکيل ڪو شاستر‬
‫آهي جنهن ۾ ٻه سئو ستر سلوڪ ڏنل آهن‪.‬‬
‫هيٺئين تفصيل مان ۽ پڻ اڳتي ڏنل بيتن جي ڀيٽ واي‬
‫پٽي َء مان‪ ،‬معلوم ٿيندو ته هن ڪتاب جي مواد‪ ،‬جيپور‬
‫‪76‬‬
‫گرنٿ‪ 6-‬۽ ’سنتون ڪي واڻي‘ وارن گرنٿن کان الڳ‬
‫سواء انهي َء جي جو ٽنهي ۾ پهريائين داو ديال‬
‫ِ‬ ‫آهي‪،‬‬
‫جا دوها ڏنل آهن‪’ .‬ورهد‘ گرنٿ ۾ شامل مواد جو‬
‫صفحن وارو تفصيل هن طرح آهي‪ :‬صفحا ‪100 -1‬‬
‫تائين دادو ديال جون ساکيون؛ صفحا ‪106-100‬‬
‫ِوشني جون ساکيون؛ ‪ 144-106‬ڪبير جون ساکيون؛‬
‫‪ 151-145‬گرو نانڪ جون ساکيون‪ ،‬صفحا ‪-152‬‬
‫‪ 156‬قاضي قادن جون ساکيون‪ 158-156 ،‬شيخ فريد‬
‫جون ساکيون‪ 159-158 ،‬تائين گيان واڪيه جي‬
‫ساکي؛ ‪ 161-160‬نامديو جي َپرچئي (تعارف)؛‬
‫‪ 172-162‬ڪبير جي پَرچئي‪َ 181-172 ،‬رئي داس‬
‫جي پرچئي‪ 189-182 ،‬گورکناٿ جو گرنٿ؛‪-190‬‬
‫رت ۾‬
‫سنسڪ َ‬
‫ِ‬ ‫‪ 204‬گورکناٿ جا وچن؛ ‪206-204‬‬
‫شنڪر آچاريه جا پد؛ ‪ 218-206‬گورکناٿ جا شبد ۽‬
‫ساکي؛ ‪ 220-218‬چرٻٽ ناٿ جا شبد؛ ‪222-221‬‬
‫ڀرتري ناٿ جي واڻي‪ 224-223 ،‬گوپي چند جي‬
‫شبدي؛ ‪ 226-225‬ميڙ‪ ،‬ڪبير‪ ،‬۽ اونجها جي شبدي؛‬
‫صفحي ‪ 227‬تي َجتي سنت جي شبدي؛ ‪.229-288‬‬
‫پاروتي شبدي؛ صفحو ‪ِ 230‬سڌ گهوماچولي‬ ‫َ‬ ‫مهاديو‪-‬‬
‫جي شبدي؛ ‪ 235-232‬سڌ غريب ناٿ‪ ،‬پال ناٿ‪،‬‬
‫چورنگ ناٿ‪ ،‬چوڻڪ ناٿ‪ ،‬ديول ناٿ‪ ،‬پرٿي ناٿ ۽‬
‫اجئه پال جي شبدي؛ ‪ 238-236‬نامديو‪ ،‬رئي داس‪،‬‬
‫‪77‬‬
‫پيپاجي‪ ،‬پرس جي‪ ،‬ڌناجي ۽ هرداس جون ساکيون؛‬
‫‪ 242-239‬گرنٿ پاچلي؛ ‪ 253-243‬ڀڳت پرهالد‬
‫گرنٿ ۽ چرتير‪ 256-253 ،‬ايڪادس ليال ُگر‬ ‫َ‬
‫چوويسي (ڀاڳوت جي يارهين اسڪنڌ مان ڪڍيل)‪،‬‬
‫صفحي ‪ 256‬تي گرچوسي سماپت (ختم)‪ .‬هن تفصيل‬
‫مان ظاهر آهي ته هن گرنٿ جو مواد گڏ ڪندڙ ٻيو‬
‫آهي ۽ گرنٿ ’سنتون ڪي واڻي‘ جنهن ۾ ‪ 69‬سنتن ۽‬
‫سالڪن جو ڪالم آهي)‪ .(1‬تنهن جو مواد گڏ ڪندڙ‬
‫ٻيو آهي‪.‬‬
‫’ورهد‘ ۾ قاضي قادن واري باب جو عنوان (صفحي‬
‫‪ 152‬تي) آهي‪:‬‬

‫”ڪاجي قادن جي ڪي ساکي“‬

‫يعني ’جناب قاضي قادن جا بيت‘ ‪ ،‬جيتوڻيڪ انهن ۾‬
‫ڪي ٻيا بيت به شامل آهن‪ ،‬هن باب ۾ جملي هڪ سئو‬
‫تيرهن (‪ )113‬بيت آهن‪ ،‬جيڪي هيٺين ڇهن ذيلي‬
‫عنوان هيٺ جدا ڪري لکيا ويا آهن‪:‬‬

‫‪78‬‬
‫بيت‬ ‫عنوان‬
‫جو‬
‫تعداد‬
‫‪39‬‬ ‫ساکيون (يعني دوها بيت)‬

‫‪19‬‬ ‫اِٿ وره ڪا انگ‬

‫‪12‬‬ ‫ساچ ڪو انگ‬

‫‪23‬‬ ‫چتاوني ڪو انگ‬

‫‪9‬‬ ‫مايا ڪو انگ‬

‫‪11‬‬ ‫سمر ٿائي ڪو انگ‬

‫‪113‬‬

‫‪79‬‬
‫انهن هڪ سئو تيرهن (‪ )113‬بيتن مان ڏه بيت‬
‫(نمبر‪،108 ،107 ،86 ،79 ،58 ،53 ،39 ،38‬‬
‫‪ )113 ،112‬اهڙا آهن جيڪي ’جيپور گرنٿ‪‘6-‬‬
‫توڙي ’سنتون ڪي واڻي‘ ۾ ڏنل ناهن‪ .‬انهن مان بيت‬
‫نمبر (‪ ،)39‬ٻولي ۽ بيان جي لحاظ سان‪ ،‬قاضي قادن‬
‫جو آهي ۽ ان جي صحيح پڙهڻي هن طرح بيهي ٿي‪:‬‬
‫لوء‪ ،‬ڪالهون ويندي سا ُهرين‬ ‫ا َ ُڄ ِهين پيئَر ِ‬
‫هوء‪ ،‬ته در سا ُهرين ما ُن ٿئي‪.‬‬
‫ڻيري ِ‬‫جي ُگ َڻ گ َه ِ‬
‫ٻيو بيت نمبر (‪ )108‬به اصل ۾ سنڌي ٻولي َء ۾ چيل‬
‫آهي ۽ ’ ِڀرڪڻ‘ نالي (يا ’ذات جي‘) سالڪ جو چيل‬
‫آهي‪:‬‬
‫هليا سي ’نِڪُونجڙو‪ ،‬ڀِرڪڻ چيا ڀَري‬
‫لوڪان اوري آسري‪ ،‬اسان َپت َپري‪.‬‬
‫سواء باقي ٽيانوي (‪ )93‬بيت‬ ‫ِ‬ ‫مٿين يارهن بيتن کان‬
‫اهي ساڳيا آهن جيڪي ’جيپُور گرنٿ‪ ‘6-‬۽ ’سنتون‬
‫ڪي واڻي‘ ۾ آهن‪ .‬انهن مان اُڻهتر (‪ )69‬قاضي قادن‬
‫جا آهن ۽ باقي چوويه (‪ )24‬ٻين سنتن سالڪن جا آهن‪.‬‬
‫سڪل ۾ جملي‬ ‫مٿئين بيت نمبر ‪ 39‬سميت‪” ،‬ورهد“ َ‬
‫ستر (‪ )70‬بيت قاضي قادن جا آهن‪.‬‬

‫جيپور گرنٿ‪4-‬‬

‫‪80‬‬
‫هي َء قلمي گرنٿ جيپور ۾ دادو انسٽيٽيوٽ جي‬
‫الئبرري ۾ رکيل آهي جنهن جي هڪ باب ۾‪ ،‬جيڪو‬
‫چئن صفحن وارو آهي‪ ،‬قاضي قادن جا بيت ڏنل آهن‪.‬‬
‫انهي َء لحاظ سان‪ ،‬موجوده تحقيق ۾ ان کي ”جيپور‬
‫گرنٿ‪ “4-‬ڪي ڄاڻايو ويو آهي‪ .‬بابت جو عنوان آهي‪:‬‬

‫”ڪاجي قادن ڪي ساکي“‬

‫يعني ’قاضي قادن جا بيت‪ ،‬پر‘ جيئن ٻين گرنٿن ۾ تيئن‬
‫هن گرنٿ واري هن باب ۾ به ٻين ساڌن سنتن جا بيت‬
‫شامل آهن‪ .‬بابت ۾ جملي ‪ 51‬بيت آهن جيڪي‬
‫ترتيبوار‪ ،‬اصل صورتخطي وارن اُچارن سان‪ ،‬هن‬
‫ڪتاب جي آخر ۾ ’ڀاڱي ٽرئين ضميمي‘ هيٺ ڏنا ويا‬
‫آهن‪ .‬انهن مان ن ََو بيت (نمبر‪،40 ،35 ،33 ،31 ،15‬‬
‫‪ 44 ،43 ،41‬۽ ‪ )47‬نَوان آهن جيڪي ’جيپور‪ ‘6-‬يا‬
‫سنتون ڪي واڻي‘ ۾ ناهن‪ .‬انهن مان هيٺيون هڪ‬
‫بيت (نمبر‪ )15‬قاضي قادن جو ئي آهي ۽ ان جي‬
‫صحيح پڙهڻي هن طرح بيهي ٿي‪:‬‬
‫پرين پاڻ لَکائيا‪ ،‬مون َمن منجه ئي (هُئام)‬
‫هيڏي هوڏي هٿڙا هُن ِهين ئي هڏ ِوڌام‪.‬‬
‫هن گرنٿ ۾ ڏنل قاضي قادن جي هن نئين بيت‪ ،‬۽ پڻ‬
‫’ورهد گرنٿ‘ ۾ شامل قاضي قادن جي هڪ نئين‬
‫بيت‪ ،‬مان اهو نتيجو نڪري ٿو ته ڪن ساڌن کي پو ِء‬
‫‪81‬‬
‫دادو ديال کان (يا ڪنهن ٻئي کان) قاضي قادن جا‬
‫ڪي نوان بيت به مليا جيڪي هنن پنهنجن دستخط‬
‫گرنٿن ۾ داخل ڪيا‪.‬‬
‫”جيپور گرنٿ‪ “4-‬۾ باقي ٻائيتاليه بيت ساڳيا اهي آهن‬
‫جيڪي ’جيپور‪ ‘6-‬۽ ’سنتون ڪي واڻي‘ ۾ ڏنل آهن‪،‬‬
‫جن مان ڇويه بيت (نمبر ‪،11 ،8 ،7 ،6 ،3 ،2 ،1‬‬
‫‪،34 ،33 ،30 ،29 ،28 ،24 ،22 ،16 ،14 ،13 ،12‬‬
‫‪ )51 ،47 ،46 ،45 ،43 ،42 ،39 ،37‬قاضي قادن‬
‫جا آهن ۽ باقي سورهن بيت ٻين سالڪن ۽ سنتن جا‬
‫آهن‪ .‬هن تفصيل مطابق‪’ ،‬جيپور گرنٿ‪ ‘4-‬۾ شامل‬
‫جملي ‪ 51‬بيتن مان ستاويه بيت قاضي قادن جا آهن‪.‬‬
‫هن بعد‪ ،‬چئني گرنٿن (جيپور گرنٿ‪ ،6-‬سنتون ڪي‬
‫واڻي‪ ،‬ورهد ۽ جيپور گرنٿ‪ )4-‬مان هرهڪ ۾ شامل‬
‫بيتن جي تربيت مان معلوم ٿيندو ته ’جيپور گرنٿ‪‘6-‬‬
‫۽ ’سنتون ڪي واڻي‘ وارن ‪ 118‬بيتن جي ترتيب‬
‫ساڳي آهي‪ ،‬پر ’ورهد‘ ۽ ’جيپور گرنٿ‪ ‘4-‬جي‬
‫ترتيب جدا جدا آهي‪ .‬جنهن مان ظاهر آهي ته اهي ٻئي‬
‫گرنٿ ٻن جدا سنتن گڏ ڪيا‪.‬‬
‫ــ‬
‫پوء‪ ،‬درويش دادو ديال جي روايت ذريعي‪،‬‬ ‫ٿي جو ِ‬
‫قاضي قادن جي بيتن جو چڱو خاصو ذخيرو هڪ‬
‫خاص بابت جي نالي سان قلمبند ٿيو جيڪو هن وقت‬
‫‪82‬‬
‫تائين محفوظ رهيو آهي‪ .‬البت اصل وڏو ذخيرو‬
‫جيڪو ڪنهن وقت رسالي واري ڪتابي صورت ۾‬
‫موجود هو سو دستياب نه ٿيو آهي؛ وڌيڪ تحقيق سان‬
‫گجرات‪ -‬راجسٿان طرف دادو ديال جي سنتن جي َمٺن‬
‫مان‪ ،‬يا برهانپور جي سنڌي بزرگن جي پوين وٽان‪،‬‬
‫قاضي قادن جي وڌيڪ بيتن ملڻ جو امڪان ٿي‬
‫سگهي ٿو‪ .‬هلندڙ تحقيق تائين جيڪي بيت دريافت ٿيا‬
‫آهن سي به ڪي ٿورڙا ناهن جو انهن کي رڳو‬
‫”قاضي قادن جا بيت“ چئي بيان ڪجي‪ .‬اهي نه فقط‬
‫گهڻا آهن پر انهن ۾ ايترا ته فڪري ۽ معنوي عنوان‬
‫موجود آهن جو انهن جي موضوع وار تقسيم ۽ ترتيب‬
‫سان ”قاضي قادن جو رسالو“ صورت پذير ٿئي ٿو‪.‬‬
‫انهي َء ڪري موجوده تحقيق جي دوران‪ ،‬هن وقت‬
‫تائين دريافت ٿيل قاضي قادن جي منتشر بيتن کي‪،‬‬
‫معني جي لحاظ سان‪ ،‬مختلف عنوان هيٺ‬
‫ٰ‬ ‫موضوع ۽‬
‫’رسالي‘ جي صورت ۾ مرتب ڪرڻ ضروري‬
‫الء قاضي قادن جي‬ ‫سمجهيو ويو ته جيئن پڙهندڙ ِ‬
‫فڪر جا سڀ رخ روشن ٿين‪.‬‬
‫قاضي قادن جي بيتن جو ذخيرو جيڪو هن رسالي ۾‬
‫شامل آهي سو نئين سر تحقيق ذريعي دريافت ڪيو‬
‫ويو آهي‪ .‬قاضي قادن پنهنجن بيتن ۾ پنهنجو نالو‬
‫ڪونه وڌو‪ ،‬انهي َء ڪري جيتوڻيڪ اهي بيت سندس‬
‫‪83‬‬
‫پوء به رائج رهيا پر گمنام ئي رهيا‪ .‬سنڌ ۾‬
‫دور کان ِ‬
‫شاه عبدالڪريم پهريون ڀيرو‪ ،‬قاضي قادن جي وفات‬
‫پوء (جڏهن سندس عمر‬ ‫(‪958‬ه) کان پنجويه سال کن ِ‬
‫‪ 40‬سال هئي) پنهنجن فقيرن آڏو ڪي بيت پڙهندي‬
‫ٻڌايو ته اهي وڏي عارف قاضي قادن جا آهن‪ .‬ستن‬
‫بيتن بابت ائين چيائين‪ ،‬جيتوڻيڪ قاضي قادن جا ٻيا‬
‫بيت به مختلف موقعن تي پڙهيائين پر نالو ڪونه‬
‫ورتائين‪ .‬درويش دادو ديال جي روايت ذريعي بيتن‬
‫جو جيڪو باب محفوظ رهيو ان ۾‬

‫‪3‬‬
‫قاضي قادن جو رسالو ۽ فڪر‬
‫سنڌ جي تاريخ توڙي سنڌي شعر ۽ ادب جي تاريخ ۾‪،‬‬
‫قاضي قادن‬
‫اعلي مقام جو مالڪ آهي‪ِ .‬‬
‫ٰ‬ ‫قاضي قادن‬
‫سنڌي ٻولي جو پهريون مشهور معروف شاعر آهي ۽‬
‫سندس ڪالم سنڌي ٻولي جو پهريون پڪو پختو‬
‫سواء‪ ،‬قاضي قادن سنڌي اَساسي‬
‫ِ‬ ‫دستاويز آهي‪ .‬ان کان‬
‫شاعري جو ابو ۽ سنڌ ۾ تصوف جي فڪر جو پهريون‬
‫شارح ۽ اڳواڻ آهي‪.‬‬
‫قاضي قادن جو رسالو‬

‫‪84‬‬
‫قاضي قادن جو رسالو شايد ڪنهن وقت موجود هو‪،‬‬
‫پر هن وقت اهو ناپيد آهي‪ .‬تاريخي طور‪ ،‬سندس بيتن‬
‫جي روايت مان معلوم ٿئي ٿو ته ڪنهن وقت قاضي‬
‫قادن جي بيتن جو چڱو ذخيرو لکت ۾‪ ،‬ڪتابي‬
‫صورت ۾‪ ،‬موجود هو‪ ،‬جيتوڻيڪ اهو معلوم ناهي ته‬
‫ان وقت ان لکيل ذخيري کي ڪهڙو نالو ڏنل هو‪ .‬ميين‬
‫شاه ڪريم قاضي قادن جا بيت جو سندس نالو وٺي‬
‫پئي پڙهيا‪ ،‬سو اهڙي تصديق کيس ڪنهن لکت ۾ آندل‬
‫ذخيري ۽ ان جي نالي مان ئي ٿي هوندي‪ .‬سيوهڻ ۽‬
‫پاٽ جا عالم جيڪي قاضي قادن جا همعصر هئا ۽‬
‫جيڪي لڏي وڃي برهانپور ۾ ويٺا‪ ،‬تن وٽ قاضي‬
‫قادن جا بيتن جو شايد سڄو ذخيرو لکت ۾ موجود هو‪.‬‬
‫ان وقت ئي محمد غوثي مانڊوي پنهنجي ڪتاب‬
‫”گلزار ابرار“ ۾ قاضي قادن جي چئن بيتن جو ترجمو‬
‫ڏنو‪ ،‬پر ان سان گڏ اهو به ڄاڻايائين ته ”هن قسم جا‬
‫سندس بيت گهڻائي آهن“ ‪ .‬ايترا جو هت لکي پورا‬
‫ڪري نه سگهبا‪ .‬ايترا گهڻا بيت يقيني طور ڪتابي‬
‫صورت ۾ لکيل هوندا‪ .‬بيتن جي گهڻائي ۽ ڪتابي‬
‫صورت ۾ لکيل هجڻ جي تصديق انهي َء مان به ٿئي‬
‫ته قاضي قادن توڙي ٻين جي بيتن کي گڏ لکيو ويو ۽‬
‫ائين ڪونه ڄاڻايو ويو ته ڪهڙا بيت قاضي قادن جا‬
‫آهن‪ .‬انهي َء ڪري اها ضرورت باقي رهي ته قاضي‬
‫‪85‬‬
‫قادن جي بيتن کي پرکي‪ ،‬صحيح طور تي سڃاڻي‪،‬‬
‫جدا ڪيو وڃي‪.‬‬
‫الء پهريون ته ڪتاب ’بيان العارفين‘ ۾‬
‫اهڙي َء پرک ِ‬
‫آندل ڏه بيت جيڪي پوري تصديق سان قاضي قادن‬
‫جا آهن سي معياري ۽ مثالي آهن‪ .‬انهي َء جي ٻولي ۽‬
‫لغات‪ ،‬انهن جو اسلوب بيان ۽ انهن ۾ سمايل فڪر ڄڻ‬
‫ڪسوٽيون آهن جن سان ٻين ذخيرن ۽ ڪتابن ۾ شامل‬ ‫َ‬
‫قاضي قادن جي بيتن کي سڃاڻي سگهجي ٿو‪ .‬موجود‬
‫تحقيق ۾‪ ،‬انهن ٽن مکيه معيارن جي ذريعي ڏهن‬
‫ماخذن مان قاضي قادن جا هڪ سو پنجٽيه بيت پرکي‬
‫جدا ڪيا ويا آهن جيڪي هن رسالي ۾ شامل آهن‪.‬‬
‫ٻولي‪ .‬پرک جو پهريون معيار قاضي قادن جي ٻولي‬
‫آهي‪ ،‬جيڪا ‪ -16‬صدي عيسوي ۾ بکر جي عالئقي‬
‫واري سنڌ جي اتر ۽ سري واري سنڌي ٻولي هئي‬
‫جنهن سان آڳاٽي دور کان سرائيڪي ٻولي جي‬
‫آميزش ٿي‪ .‬دادو ديال جي روايت وارن ماخذن ۾‬
‫جيڪو باب ’قاضي قادن جي ساکي‘ ڪري ڄاڻايل‬
‫آهي‪ ،‬ان ۾ سنڌي بيتن سان گڏ ڪي اهڙا سرائيڪي‬
‫اعلي اسلوب بيان سان گڏ‬
‫ٰ‬ ‫بيت به شامل آهن جن جي‬
‫معني پڻ معياري آهي‪ ،‬۽ ڪافي غور بعد ائين معلوم‬
‫ٰ‬
‫ٿئي ٿو ته اهي بيت قاضي قادن جا آهن‪ .‬انهي َء ڪري‪،‬‬
‫الء ڪافي جواز آهي ته قاضي قادن‬ ‫ائين تسليم ڪرڻ ِ‬
‫‪86‬‬
‫بکر عالئقي واري سرائيڪي ٻولي ۾ پڻ بيت چيا‪ .‬دادو‬
‫ديال جي روايت وارن ماخذن ۾ شامل سنڌي توڙي‬
‫سرائيڪي ۾ چيل بيتن تي راجسٿاني لَهجن ۽ محاورن‬
‫وارو رنگ چڙهيل آهي ڇاڪاڻ جو سالن تائين اُهي‬
‫اتي جي سنتن ساڌن پئي پڙهيا‪ ،‬۽ سندن مقامي‬
‫محاورن ۽ لهجن جي آميزش سان ئي سندن زبانن تي‬
‫چڙهيا‪ .‬باوجود انهي َء ٻاهرئين رنگ جي‪ ،‬غور ڪرڻ‬
‫سان اهڙن بيتن جي اصل سنڌي صورت سامهون اچي‬
‫ٿي‪ .‬قاضي قادن احمد آباد ۾ پڙهيو ۽ رهيو ۽ پڻ‬
‫گجرات‪ -‬راجسٿان طرف سير سفر ڪيائين جنهن‬
‫ڪري ڪي لفظ (مثالً سالورو= ڏيڏر‪ ،‬کَڙ= گاه‬
‫وغيره) انهن ڀاڱن جا پڻ پنهنجن بيتن ۾ آندائين‪.‬‬
‫‪ -‬قاضي قادن جي پنهنجي بکر عالئقي (اتر يا سري)‬
‫واري ٻولي ۾ سنڌي ۽ سرائڪي جو فطري سنٻنڌ هو‪،‬‬
‫۽ انهي َء ڪري قاضي قادن جي بيتن ۾ پڻ سنڌي ۽‬
‫سرائڪي جي آميزش جا اهڃاڻ موجود آهن‪ .‬مثالً‪:‬‬
‫تُسان نه اسان جيتري = اوهان کي نه اسان جيتري‬
‫سڀئي ڄڀان تکيان = سڀ زبانون تکيون‬
‫= ٻج وڌل پوکيل فصل تباه ڪن‬ ‫راڌي اجاڙين‬
‫سڄڻ ڏُڄڻ ڏيک ڪي= سڄڻ کي ظاهري طور دشمن‬
‫واري‬
‫رنگ ۾ ڏسي ڪري‬
‫‪87‬‬
‫‪’ -‬آ ُء‘ بدران ’مان‘ جو استعمال‪ ،‬جئن اڃا تائين‬
‫اترئين ڀاڱي جي سنڌي ۾ آهي‪.‬‬
‫مان کي سڄڻ گڏيو = مون کي سڄڻ گڏيو‬
‫جتي هوئن مان پرين = جتي منهنجا پرين هجن‬
‫معني ۾ آندو آهي‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫قاضي قادن ’آئون‘ فقط ’آپي‘ جي‬
‫‪ -‬لفظ ’ڪاٿي‘ توڙي آخري ’آن‘ واري جمع جي‬
‫صورت (جئن اڃان تائين اترين سنڌي ۾ آهي) جئن ته‬
‫زيران‪ ،‬زبران‪ ،‬آيتان‪ ،‬ٻانهان‪ِ ،‬سران (مٿا)‪ ،‬ڄڀان‪،‬‬
‫ُمهان‪ ،‬دانهان‪ ،‬ليهان‪ ،‬ڪتيبان (ڪتابڙا)‪َ ،‬مڪُريان‬
‫(ٻيڙيون) پاڻيچيان (اوليون) وغيره‪.‬‬
‫الء‪ ،‬۾)‬
‫‪ -‬اضافي ۽ جري ’حرفن‘ (جو‪ ،‬جي‪ ،‬کان‪ِ ،‬‬
‫جي جدا بيهڪ سان گهٽ‪ ،‬۽ متصل پڇاڙين سان‬
‫وڌيڪ‪ ،‬اضافي ۽ جري ترڪيبون جئن ته‪ :‬ڪنوالن‬
‫ڪر= ڪنولن گلن جي پرگهور‪ ،‬پريان پور= پرين‬
‫جا پور‪ ،‬ترهي تات= ترهي جي سنڀال‪ ،‬سڄڻان=‬
‫الء‪،‬‬
‫سڄڻن کي‪ ،‬سيڻان= سيڻن کي‪ ،‬لوڪان= لوڪ ِ‬
‫تهان= تنهن کان‪ ،‬آڪاسان= آڪاس تان‪ ،‬پيچري=‬
‫پيچري ۾ يا پيچري تي‪ ،‬صرافين= صرافن وٽ‪.‬‬
‫‪ -‬سرائيڪي جي آميزش ۽ اثر جي ڪري‪ ،‬قاضي‬
‫قادن جي سنڌي ٻولي ۾ لفظن جي آخري حرفن جو‬
‫ساڪن هئڻ وارو لهجو سمايل آهي‪ .‬سندس بيتن جي‬
‫تحقيقي مطالعي سان‪ ،‬ان دور جي بکر واري عالئقي‬
‫‪88‬‬
‫جي سنڌي ٻولي َء جي خصوصيات کي بهتر نموني ۾‬
‫سمجهي سگهجي ٿو)*(‪.‬‬
‫اسلوب بيان‪ .‬تاريخي لحاظ سان‪ ،‬قاضي قادن ان آڳاٽي‬
‫دور جو شاعر آهي جڏهن سنڌي ٻولي َء ۾ ادبي‬
‫عبارت‪ ،‬شعر ۽ بيان جي اوسر ٿي رهي هئي‪ .‬انهي َء‬
‫ڪري قاضي قادن جي اسلوب بيان تي قدامت جو‬
‫رنگ چڙهيل آهي‪ .‬سندس اسلوب بيان‪ ،‬گهڻي‬
‫حدتائين‪ ،‬ڳرو ڳوڙهو آهي ۽ ان جي لفظن جي جوڙ‬
‫۽ سٽاء ۾ انوکائي آهي‪ .‬باوجود ان جي‪ ،‬سندس اسلوب‬
‫بيان ۾ هڪ خصوصيت ۽ خاص خوبي اها آهي جو‬
‫معني ۽ خيال جي وڌيڪ‬‫ٰ‬ ‫بيت جي پهرين سٽ ۾ سمايل‬
‫تصديق ٻي َء سٽ ۾ ٿيل آهي‪ :‬ٻي َء سٽ ڄڻ پهرين َء‬
‫سٽ جو جواز ۽ جواب آهي‪ .‬قاضي قادن جي اڪثر‬
‫بيتن ۾ اها خصوصيت نمايان آهي ۽ سندس بيتن کي‬
‫الء اها به هڪ ڪارگر پرک آهي‪.‬‬‫سڃاڻڻ ِ‬
‫مجموعي طور سان‪ ،‬جيتوڻيڪ قاضي قادن جي‬
‫ڪالم ۾ ’سنڌي بيت‘ بنيادي طور تي ٻن سٽن وارو‬
‫ئي رهيو‪ ،‬مگر فني سٽا َء جي لحاظ سان ٻنهي سٽن ۾‬
‫قافين جي بيهڪ ۾ وڏي تبديلي آئي ۽ ’سنڌي بيت‘‬
‫جون چار مکيه صورتون نِکڙي نروار ٿيون‪ .‬يعني ته‬
‫(‪’ )1‬ڳاه‘ واري اصل صورت مطابق بيت جي ٻنهي‬
‫سٽن جي پڇاڙي ۾ قافيا‪ )2( ،‬پهرين سٽ جي وچ ۾ ۽‬
‫‪89‬‬
‫ٻي َء سٽ جي آخر ۾ قافيا‪ )3( ،‬پهرين سٽ جي آخر ۾‬
‫۽ ٻي َء سٽ جي وچ تي قافيا‪ ،‬۽ (‪ )4‬پهرين توڙي ٻي َء‬
‫پوء جي سالڪن‬ ‫سٽ جي وچ ۾ قافيا‪ .‬قاضي قادن کان ِ‬
‫انهن ئي ِسٽائن وارا بيت چيا جيتوڻيڪ بيت جي‬
‫پهرين ۽ آخر سٽ جي وچ ۾ وڌيڪ سٽن جو اضافو‬
‫ٿيو جن جا قافيا آخر ۾ آندا ويا‪.‬‬
‫اعلي‬
‫ٰ‬ ‫پرک جو سڀ کان وڏو معيار قاضي قادن جو‬
‫فڪر آهي‪ ،‬جيڪو کيس مٿاهون ۽ ممتاز ڪري ٿو‪.‬‬

‫قاضي قادن جو فڪر‪ .‬قاضي قادن سنڌ ۽ هند جو‬

‫وڏو صوفي عارف ۽ شاعر آهي جنهن جي عرفاني ۽‬
‫اعلي اخالقي شاعري جو اثر سنڌ جي صوفي درويش‬‫ٰ‬
‫توڙي سنڌ کان ٻاهر هندوستان جي سنتن ساڌن تي‬
‫پيو‪ .‬موجوده ڄاڻ موجب‪ ،‬قاضي قادن سنڌ جي‬
‫صوفيانه فڪر جو اڳواڻ آهي‪ .‬ان سان گڏ‪ ،‬هو سنڌي‬
‫اساسي (ڪالسيڪي) شاعري َء جو ابو هو‪ .‬قاضي‬
‫قادن بيتن جا مختلف موضوع ۽ عنوان‪ ،‬الفاظ ۽‬
‫اصطالع‪ ،‬بيتن ۾ سمايل فڪر ۽ عرفان‪ ،‬سڀ نوان‬
‫نراال آهن جيڪي ان کان اڳ نظر نٿا اچن‪ .‬البت اهي‬
‫پوء ايندڙ عارفن ۽ شاعرن جهڙوڪ‬ ‫قاضي قادن کان ِ‬
‫شاه عبدالڪريم‪ ،‬شاه لطف هللا قادري‪ ،‬ميين شاه‬

‫‪90‬‬
‫الء ڪنهن حد تائين مثالي‬ ‫عنات ۽ شاه عبداللطيف ِ‬
‫نهج ۽ نمونو بنيا‪.‬‬
‫تاريخي لحاظ سان‪ ،‬قاضي قادن ڏهين صدي هجري‬
‫(‪-16‬عيسوي) واري دور ۾‪ ،‬اتر‪ -‬اوله هندوستان‬
‫(پنجاب‪ ،‬سنڌ‪ ،‬گجرات) جو اڳواڻ عارف شاعر هو‪.‬‬
‫ان کان اڳ ملتان‪ -‬پاڪ پٽن جو بزرگ شيخ فريد‬
‫(ثاني) وڏو صوفي منش شاعر هو جنهن جا دوها‬
‫مڃيل ۽ مشهور هئا‪ .‬مٿي پنجاب ۾ الهور جو درويش‬
‫الل حسين‪ ،‬۽ هيٺ گجرات ۾ احمد آباد جو قاضي‬
‫محمود‪ ،‬قاضي قادن جي پوئين دور ۾ ٿيا ۽ سندس ننڍا‬
‫معاصر هئا‪ .‬قاضي محمود سنه ‪930‬ه ۾ احمد آباد ۾‬
‫ڄائو‪ ،‬۽ الل حسين جو زمانو (‪1080 -945‬ه) اڃان‬
‫پوء جو آهي‪ .‬انهن جي صوفيانه ڪالم ۾ وڏو حال‬ ‫به ِ‬
‫۽ وڏي سچائي سمايل آهي‪ .‬پر قاضي قادن جي عرفان‬
‫۾ وڌيڪ وسعت آهي‪ :‬سندس بيتن ۾ ذات حق جي‬
‫معرفت‪ ،‬وحدت ۽ ڪثرت‪ ،‬مجاز ۽ ان ۾ سلوڪ ۽‬
‫طريقت جا وڏا سبق سمايل آهن‪ .‬شيخ فريد‪ ،‬غافل‬
‫نا ُکڻي جي تمثيل سان‪ ،‬غافل انسان کي موت کان‬
‫ڊيڄاريندي سمجهايو ته‪ :‬اي ناکڻا! جي سجاڳ ٿي نه‬
‫سنڀاليندي ته تنهنجو ٻيڙو ڪپر هيٺان اچي ويندو‪.‬‬
‫سنجها َپئِي‪ ،‬ا ُڳون آئِي رات‬
‫ڏينهن لٿا‪َ ،‬‬
‫ت‬‫کَڙا پُڪاري پاتڻي‪ ،‬ٻيڙا ڪپر وا ِ‬
‫‪91‬‬
‫ڀيٽ ۾‪ ،‬قاضي قادن ايمان جي مضبوطي جو سبق‬
‫ڏيندي اميد ۽ ڪاميابي جي راه ڏيکاري ته‪:‬‬
‫س َر سندو پاتڻي‬‫سڃاتوء‪ ،‬جو َ‬
‫ِ‬ ‫جي سو‬
‫ڪندوء‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ڪي نه‬ ‫پر ِ‬ ‫وڃ لَ ِهرين گڏيو‪َ ،‬‬
‫ڪ ُ‬
‫قاضي قادن جي عارفانه فڪر جو سنڌ جي صوفين‬
‫سالڪن توڙي سنڌ کان ٻاهر جي سنتن ساڌن تي وڏو‬
‫اثر پيو‪ .‬سيوهڻ ۽ پاٽ جا عالم عارف سندس عرفاني‬
‫فڪر کان گهڻو متاثر ٿيا ۽ هنن سندس بيتن جي‬
‫ذخيري کي سانڊيو ۽ هندستان ۾ برهانپور تائين‬
‫پهچايو)‪ .(1‬سڌ اندر جتي ڪٿي قاضي قادن جا بيت‬
‫مشهور ٿيا ڇاڪاڻ جو ُهو نه فقط وڏي حال وارو‬
‫مفڪر هو پر ان دور جو وڏو عالم هو‪ .‬انهي َء ڪري‪،‬‬
‫عالمن جي محفلن ۽ درسگاهن ۾ سندس بيتن جو ذڪر‬
‫الزمي هو‪ .‬ان جو ثبوت ڪنهن حد تائين ان وقت جي‬
‫درسي ۽ معلوماتي مواد مان ملي ٿو جيڪو اوڻيتاليهن‬
‫منظوم موضوعن جي صورت ۾ سالمت رهيو‬
‫آهي(‪ .)1‬هي َء ذخيرو سنه ‪1067‬ه ۾ اتاريو ويو‪ ،‬يعني‬
‫پوء هڪ سئو سالن‬ ‫ته اهو قاضي قادن جي وفات کان ِ‬
‫واري عرصي (‪1067 -958‬ه) جو منظوم مواد آهي‬
‫جنهن ۾ قاضي قادن جي توحيد ۽ تصوف واري فڪر‪،‬‬
‫۽ سندس اسلوب بيان ۽ لفظن اصطالحن جو عڪس‬

‫‪92‬‬
‫موجود آهي‪ .‬هيٺين مثالن ۾ اهو اثر چٽي َء طرح نظر‬
‫اچي ٿو‪:‬‬
‫ڪي سرها سيڻن سين‪ ،‬ڪي ڏنائين ڏک‬
‫‪-‬‬
‫هاريندا ٻيڙيون‪ ،‬پڳه کڻي تڙا‬ ‫اُ ِ‬
‫ڪنا‪.‬‬‫مڻندا دريا ُء‪ ،‬پَسندا ڪوڏ َ‬
‫‪-‬‬
‫يئاء‪ ،‬نه تو ڏجڻ ڏور‬ ‫ڪ ِ‬‫نه دوست ئي دور ِ‬
‫‪-‬‬
‫پاڻ هي هئو راڄيو‪ ،‬پاڻ هي هئو راء‬
‫پاڻ جي ُملڪ تنهين پاڻ لئائين پا ُء‬ ‫ِ‬
‫‪-‬‬
‫رک تُنهنجي راڄيا‪ ،‬گ ُهري سڀوئي َجڳ‬
‫‪-‬‬
‫َمنڊيو ميزان‪ ،‬که سندي نور کي‬
‫‪-‬‬
‫واکاڻيون وڏو ڌڻِي َهٿ َ َو ِهڪ هللاُ‪.‬‬
‫قاضي قادن جي دور جا ڪي ٻيا شاعر به هوندا جن‬
‫جو ڪالم اسان تائين نه پهتو آهي‪ .‬اهڙو گمان انهي َء‬
‫مان ٿئي ٿو جو دادو ديال جي روايت وارن ماخذن ۾‬
‫ڏنل باب ”قاضي قادن جي ساکي اور پي ساڌان ڪي‬
‫ساکي“ ۾ ٻين شاعرن جو ذڪر آهي‪ .‬انهن مان ٻن‬
‫‪93‬‬
‫سنڌي شاعرن‪ ،‬هالو ۽ ِڀرڪڻ جا بيت ڏنل آهن‪ ،‬جن‬
‫تي جيتوڻيڪ راجسٿاني لهجي جو رنگ چڙهيل آهي‬
‫ته به اهي سنڌي ۾ چيل معلوم ٿين ٿا‪ .‬هالو کي هن کان‬
‫اڳ ’ َهلُو‘ يا ’حلُو‘ ڪري پڙهيو ويو‪ ،‬پر صحيح نالو‬
‫’هالو‘ ئي معلوم ٿئي ٿو‪’ .‬ڀرڪڻ‘ نالو‪’ ،‬ڀرڪيو‘ جي‬
‫پيار ڀري تصغير آهي ۽ ٿي سگهي ٿو ته اهي بيت‬
‫ڀرڪيي ڪاتيار جا چيل هجن‪ .‬اهي گمان وڌيڪ‬
‫تحقيق طلب آهن‪ ،‬پر ڌيان طلب ڳاله اِها آهي ته قاضي‬
‫پوء جي) انهن‬ ‫قادن جي دور جي (يا ٿورو اڳ يا ِ‬
‫شاعرن جي ڪالم جي ڀيٽ ۾ قاضي قادن جو ڪالم‬
‫اعلي آهي‪ .‬هالو ۽ ڀرڪڻ جي هيٺين بيتن‬ ‫ٰ‬ ‫وڌيڪ اتم ۽‬
‫جي ڀيٽ مان پڻ ائين معلوم ٿئي ٿو‪.‬‬
‫سپرين اُڀا َ‬
‫بار لَڏِن‬ ‫سفر مٿي ُ‬‫َ‬
‫هَلن جون هالون چوي ڳجهيون ڳالهيون ڪن‬
‫(جيپور گرنٿ‪ ،)77( 6-‬سنتونڪي واڻي (‪ )77‬جيپور‬
‫گرنٿ‪)83( 4-‬‬
‫‪-‬‬
‫ِنڪنجو (ڪُنجو) ٿيو‪ ،‬ڪُنجو ٿيو نِڪُنج‬
‫*‬
‫جنهين ڪم نِڪُنج سان سو ساٿڙو َم ُمنجه‬
‫‪-‬‬
‫هليا سي نِڪُنجڙو‪ِ ،‬ڀرڪڻ چيا َڀري‬
‫ت پَري‪* .‬‬ ‫اوري آسري‪ ،‬اسان پَ ِ‬ ‫لوڪان ِ‬
‫‪94‬‬
‫سنڌ کان ٻاهر‪ ،‬گجرات جو درويش دادو ديال (‪-1544‬‬
‫‪1903‬ع) جيڪو قاضي قادن جي وفات وقت ننڍو هو‬
‫پوء قاضي قادن جي بيتن ۽ انهن ۾ سمايل فڪر‬ ‫سو ِ‬
‫کان بيحد متاثر ٿيو ۽ سنڌي ۾ بيت ۽ دوها چيائين‪ .‬دادو‬
‫ديال قاضي قادن کي روحاني طور تي پنهنجو ُگر پير‬
‫ڪري ٿي ڄاتو‪ ،‬جئن هيٺين بيت ۾ چيائين ته‪:‬‬
‫تون ِويرئون ئي ِوير‪ ،‬جوڳي سو جو جڳ ۾‬
‫سوڌي ڏئين سرير ۾‪.‬‬ ‫تون اسانه جو پير‪ُ ،‬‬
‫هي َء بيت‪ ،‬دادو ديال جي چئني روايتي ماخذن ۾‬
‫”قاضي قادن جي ڪي ساکي“ ۾ موجود آهي)**(‪ .‬دادو‬
‫ديال جي سنڌي بيتن ۾ سمايل خيالن تي قاضي قادن‬
‫ڇانو آهي‪ .‬اڪثر ڪن بيتن ۾ ته ساڳيا‬ ‫َ‬ ‫جي خيال جي‬
‫قاضي قادن وارا لفظ آندائين‪ .‬مثالً‪:‬‬
‫قاضي قادن‪ِ :‬جي تو الئي َرچم َچ‪ ،‬ته ِلڪڻ ڇپڻ ناه‬
‫زَ هر هَال ِهل هٿ ڪر‪ ،‬ڪارڻ ِپريان کاء‬
‫جاء‬
‫سنم رهيا نه ِ‬ ‫ڪٺن َ‬ ‫دادو‪ِ :‬ستگر هَم دَم مين َ‬
‫کاء‬
‫دادو گيان وچار ِون ِوکَئه هالهل ِ‬
‫سنڌ ۾ قاضي قادن جي اثر جو وڌيڪ چٽو ثبوت شاه‬
‫عبدالڪريم جي ملفوظات ’بيان العارفين‘ آهي‪ .‬شاه‬
‫عبدالڪريم (والدت ‪944‬ه) چوڏهن سالن جو هو جو‬
‫قاضي قادن ‪958‬ه ۾ وفات ڪئي‪ .‬ان وقت ٺٽي جي‬
‫درسگاهن ۾ ۽ پڻ ٻين عالمن وٽ قاضي قادن جا بيت‬
‫‪95‬‬
‫عام مقبول هئا جو شاه عبدالڪريم به ٻڌا ۽ ياد ڪيا‪،‬‬
‫پوء پنهنجن فقيرن آڏو پڙهيائين‪ .‬اهڙن ستن‬ ‫جيڪي ِ‬
‫بيتن پڙهندي‪ ،‬نالو وٺي چيائين ته اهي قاضي قادن جا‬
‫الء کيس وڏي عزت هئي جو سندس‬ ‫آهن‪ .‬قاضي قادن ِ‬
‫نالو وڏي احترام سان ورتائين‪ .‬پر شاه عبدالڪريم پاڻ‬
‫به علم ۽ فڪر جو صاحب هو ۽ پڻ سلوڪ ۽ طريقت‬
‫جي راه کان باخبر هو‪ ،‬ايتري قدر جو قاضي قادن‬
‫جي ٻن بيتن ۾ سمايل ُڳوڙهن خيالن بابت پنهنجي ِ‬
‫راء‬
‫ڏنائين‪’ .‬نفي ۽ اثبات‘ واري فڪر بابت قاضي قادن‬
‫جي چيل هيٺئين بيت جي توضيح ڪيائين ۽ پو ِء‬
‫پنهنجي طرفان اصالح جي صالح ڏنائين‪:‬‬
‫ڪن کي‪” ،‬ال“ ُمورهين ناه‬ ‫”ال“ الهيندي َ‬
‫ٽ نه ڏُسي ڪي ٻيو‪.‬‬ ‫ڪ ُ‬‫باهلل ري پريان ِہ‪َ ،‬‬
‫پوء ”انهي َء بيت‬ ‫’بيان العافين‘ جو مصنف لکي ٿو ته ِ‬
‫جي رد ۾ حضرت جن هي ُء بيت پڙهيو“‪:‬‬
‫ک ِسين‬‫ڪڍُ‪’ ،‬اِال‘ َم اله ِل َ‬‫’ال‘ َم لوڌي َ‬
‫ڪريين َوڍُ“‬ ‫جو َمظ َه ُر سندو ماڙ ُهوئين‪ ،‬تِنہ ڪئن َ‬
‫هڪ ٻئي بيت ۾‪ ،‬قاضي قادن پنهنجي ’حال جي‬
‫مشاهدي‘ ۾ ’ ِج َهت جي نابودي‘ جو اظهار ڪيو ته‪:‬‬
‫ت‪ ،‬اوچي نيچي ٻوڙئي‬ ‫سائر ڏيئي لَ َ‬
‫َ‬
‫هيڪائين هيڪ ٿئو‪ ،‬ويئي سڀ ِج َهت‬
‫شاه عبدالڪريم جواب ۾ چيو ته‪:‬‬
‫‪96‬‬
 ‫سائر ڏي نه لَت‪ ،‬اوچي نيچي سڀ ڪهين‬
‫هت‬
‫نابودي نه ٿئي اي ناديدي ِج َ‬
‫مٿئين پهرئين بيت ۾ ’نفي ۽ اثبات‘ هيئت ۽ حقيقت ۽‬
‫هيٺئين ٻئي بيت ۾ ِجهات ۽ تَعَيُنات جي اهميت ۽‬
‫اِفاديت‪ ،‬بابت هن عارفانه اختالف کي ڪي وڏا‬
‫صوفي سالڪ ئي صحيح طور تي سمجهي ۽‬
‫سمجهائي سگهندا‪ .‬تفصيلي توضيح آسان نه آهي‪ .‬البت‬
‫هن عارفانه اختالف جي باريڪي مان اهو معلوم ٿئي‬
‫ٿو ته سنڌ ۾ سلوڪ ۽ طريقت جو فهم ۽ عرفان ڪيڏي‬
‫اعلي سطح وارو هو‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫نه‬
‫پوء‪ ،‬ويندي شاه عبداللطيف جي‬
‫شاه عبدالڪريم کان ِ‬
‫وقت تائين‪ ،‬قاضي قادن جا بيت مشهور معروف رهيا‪.‬‬
‫شاه عبداللطيف کي انهن بيتن بابت پهريائين ’بيان‬
‫پوء سنڌ جي‬‫العارفين‘ مان معلومات حاصل ٿي ۽ ِ‬
‫عالمن عارفن ۽ ڪن ٻين سالڪن کان هن قاضي قادن‬
‫جا وڌيڪ ٻڌا‪ .‬ان جي تصديق ’شاه جي رسالي‘ ۾‬
‫شامل قاضي قادن جي انهن بيتن مان ٿئي ٿي جيڪي‬
‫’بيان العارفين‘ ۾ آهن‪ ،‬يا ناهن پر ٻين ماخذن (دادو‬
‫ديال جي روايت) ۾ ملن ٿا‪ .‬اهڙن بيتن بابت ’قاضي‬
‫قادن جي رسالي‘ جي مختلف عنوان هيٺ وضاحت‬
‫ڪئي ويئي آهي‪.‬‬

‫‪97‬‬
‫’شاه جي رسالي‘ ۾ نه فقط قاضي قادن جا ڪافي بيت‬
‫شامل آهن پر شاه صاحب جا پنهنجا به ڪيترائي بيت‬
‫معني‬
‫ٰ‬ ‫آهن جن ۾ قاضي قادن جي بيتن ۾ سمايل فڪر ۽‬
‫جي جهلڪ نظر اچي ٿي‪ .‬شاه صاحب‪ ،‬قاضي قادن‬
‫جي ڪن موضوعن (سمنڊ‪ ،‬ٻيڙي‪ ،‬گهاتو وغيره) کي‬
‫سرن ۽ داستانن جا عنوان بنايو؛‬ ‫پنهنجي رسالي جي ُ‬
‫قاضي قادن جي بيتن جي ڪن سٽن کي پنهنجن بيتن‬
‫معني کي وڌيڪ چٽو ڪيو؛ ۽‬ ‫ٰ‬ ‫۾ آندو ۽ انهن ۾ سمايل‬
‫پڻ قاضي قادن جي فڪر جي ڪن رخن کي وڌيڪ‬
‫روشن ڪيو‪ .‬مثالً قاضي قادن اهو اهڃان ڏنو ته‪:‬‬
‫جيئن ڦِڦڙ ماه ۾‪ ،‬ائين روزا عيد نماز‬
‫اڃان آهي ڪا ٻِئِي اَهلل سندي حاج‪.‬‬
‫معني کي وڌيڪ‬ ‫ٰ‬ ‫شاه عبداللطيف هن بيت ۾ سمايل‬
‫کوليو ۽ ٻي َء سٽ ۾ ’عمل جي معيار‘ بدران ’فهم ۽‬
‫فڪر جي معيار‘ جو اهڃاڻ ڏنو‪ ،‬پر اهڙو فهم جيڪو‬
‫پرين َء تائين پهچائي‪:‬‬
‫روزا ۽ نمازون‪ ،‬اي ُء پڻ چڱو ڪ ُم‬
‫اُوڪو ٻئو فَه ُم‪ ،‬جنهن سان پسجي پرين َء کي‪.‬‬
‫قاضي قادن حقيقي محبوب سان وصال واري منزل‬
‫کي مٿاهون ڪري روز محشر جي ميعاد تائين‬
‫پهچايو‪ ،‬۽ ان تي خوشي َء جو اظهار ڪيو ته‪:‬‬
‫روز محشر ڏينهڙي ستر سج تپن‬
‫‪98‬‬
 ‫سڀوئي ُجهڙ ڀانيان‪ ،‬جي مون پري ِمڙن‪.‬‬
‫شاه عبداللطيف‪ ،‬حقيقي وصال واري منزل کي اڃان‬
‫وڌيڪ مٿاهون تصور ڪندي چيو ته‪ :‬قيامت جي‬
‫ڏينهن وصال واري منزل ته ويجهي آهي؛ حقيقي‬
‫وصال جون واڌايون ته اڃان اڳاهيون آهن‪:‬‬
‫سپرين‬ ‫ام ِم َڙ ِن‪ ،‬ته َ‬
‫ڪ َر اوڏا ُ‬ ‫جي قِيَ َ‬
‫ڄن‪ ،‬واڌايون وصال جون!‬ ‫س ِ‬ ‫ِتهان َپري ُ‬
‫قاضي قادن جي تخليقي فڪر جا نوان رخ سندس‬
‫رسالي جي معنوي عنوانن ۽ انهن هيٺ آيل بيتن جي‬
‫مطالعي مان نروار ٿين ٿا‪ .‬موضوعن جي اعتبار سان‪،‬‬
‫قاضي قادن پهريون ڀيرو عوامي ڳالهين ۽ قصن جي‬
‫روايت کي عارفانه فڪر جي عنوان سان ماليو‪.‬‬
‫قاضي قادن عام قصن ۽ زندگي جي عام مشغلن جي‬
‫معني جا ماڻ ڀري‪ ،‬خاصن جي‬ ‫ٰ‬ ‫اعلي فڪر ۽‬ ‫ٰ‬ ‫قالب ۾‬
‫پيوند ڪري‪،‬‬ ‫خاص فڪر کي عوام جي عام ذوق سان َ‬
‫سنڌي شاعري ۾ هن نئين الڙي کي ايترو ته پڪو‬
‫پوء ايندڙ وڏن شاعرن‬‫پختو ڪري ڇڏيو جو کانئس ِ‬
‫ان جي ديوارن تي ئي شعر ۽ ادب جي شاهي عمارت‬
‫اڏي‪ .‬مختلف موضوعن جئن ته واڍوڙيل ۽ ويڄ‪،‬‬
‫سورهيه ۽ رڪ وهندي راند‪ ،‬ترهو ۽ تار‪ ،‬ٻيڙا ۽‬
‫سمنڊ‪ ،‬سونهان ۽ معلم‪ ،‬اُٺ ۽ اُلٽي عادت‪َ ،‬بٺ ۽ باه‪،‬‬
‫اَپيري ۽ اَواٽ‪ ،‬لڱو مڱڻو ۽ سخي جي سخا‪ ،‬سسئي‬
‫‪99‬‬
‫الء پنڌ‪ ،‬ليالن جي چنيسر کي آرداس‪ ،‬۽‬ ‫جو پنهون ِ‬
‫گهاتو ڀائرن کي سندس پي ُء اوباهيي جي نصيحت‪-‬‬
‫انهن مڙني جي تمثيلن ۽ تلميحن کي قاضي قادن‬
‫الء موزون الفاظ‬
‫پنهنجي بيتن ۾ آندو‪ ،‬۽ اهڙن اهڃاڻن ِ‬
‫۽ اصطالع استعمال ڪيائين‪ :‬اهي موضوع ۽ مثال‬
‫اعلي شاعري جا مکيه موضوع بنيا‪ ،‬۽ شاه‬
‫ٰ‬ ‫اڳتي هلي‬
‫عبدالڪريم‪ ،‬ميين شاه عنات‪ ،‬شاه عبداللطيف ۽ ٻين‬
‫اهي تشبيهون‪ ،‬تمثيلون ۽ تلميحون پنهنجن بيتن ۾‬
‫آنديون‪.‬‬
‫جڳ جهان جي خالق ۽ مالڪ ۾ ايمان‪ ،‬توحيد جي‬
‫اعلي‬
‫ٰ‬ ‫اقرار‪ ،‬وحدت ۽ ڪثرت جي ويچار‪ ،‬محبت جي‬
‫اعلي اخالق ۽ ڪردار جي ترغيب سان گڏ‪،‬‬ ‫ٰ‬ ‫معيار‪،‬‬
‫قاضي قادن ڪاميابي ۽ ڪامراني واري منزل تي‬
‫الء ڪوشش ۽ حيلي‪ ،‬همت ۽ حوصلي‪ ،‬خود‬ ‫پهچڻ ِ‬
‫آگاهي ۽ خوداعتمادي جي تعليم ڏني‪ .‬قاضي قادن جي‬
‫فڪر جو اهو رخ سندس دور جي لحاظ سان وڏي‬
‫اهميت وارو آهي‪ .‬ٻن خاص عنوانن (همت ۽‬
‫خوداعتمادي ۽ تُرهي جي تات‘ صفحا ‪)160 -150‬‬
‫هيٺ آندل بيتن ۾ ڏنل ترغيب ۽ تاڪيد مطابق‪ :‬سچو‬
‫سورهيه اهو جو ُرڪ وهندي راند ۾ ترارين سامهون‬
‫وڃي؛ بهادرن جي ڀيٽ تڏهن ٿيندي جڏهن وڏا پهلوان‬
‫منهن مقابل ٿيندا؛ نازڪ مزاجي ۽ ضعيفي جو انجام‬
‫‪100‬‬
‫موت آهي؛ نازڪ ٻاٻي ِهڙا ڳيرڙا ته ُچرون َء پاڻي َء ۾‬
‫به ٿا ٻڏي مرن! توکي ڪا سمجه هجي ته جيڪر‬
‫ڳيرو نه ٿئين!‬
‫ُڪ پاڻي َء منجه‪ ،‬ٻاٻيها ٻڏي مئا‬ ‫ٻ َ‬
‫جي تو پوي سمجه‪ ،‬تان تون ڳيرو نه ٿيوين!‬
‫معني ۾ سندس ٻين بيتن ۾ ڏنل‬ ‫ٰ‬ ‫حوصلي ۽ همت واري‬
‫ترغيب ته‪ :‬دريا ُء تيڏو ئي ڀر جي تکو وهندو جيڏوان‬
‫جو منهن هوندو! پنهنجي ڪوشش ۽ ڪمائي کان‬
‫سواء مچ نه مچندو! شال تون همت ۽ حوصلي سان‬ ‫ِ‬
‫تَرين جو مٿي سان َٻڌ ُل پنهنجو مولهيو نه پُسائين ۽‬
‫چڱن آڏو لڄي نه ٿئين! تون پنهنجي تُرهي (ٻيڙي) جي‬
‫تات ڪر ۽ ان کي سنڀال! پر جي وڏي پاڻي َء ۾ ڪٿي‬
‫تُرهي جو ترو ٽٽي پوي ته پنهنجين ئي ٻانهن کي‬
‫ٻاڏاء‪.‬‬
‫ِ‬ ‫اوليون ڪر ۽ تري پار پهچ‪ ،‬باقي ٻين کي نه‬
‫جي ت َ ُر ٽُٽو تُرهَڙي‪ ،‬سا ِئر منجه ٿِيان ِہ‬
‫سڏ ِٻيان ِہ‬ ‫ڪ ِر َ‬
‫ڪ ِر بانهيان پاڻيجيان‪َ ،‬م َ‬ ‫َ‬

‫)‪ (1‬ڏسو راقم جي تحقيق ۽ تصحيح سان مرتب ڪيل‬

‫”سنڌي ٻولي َء جو آڳاٽو منظوم ذخيرو“ ‪ ،‬مطبوع‬
‫سنڌي ٻولي َء جو بااختيار ادارو‪ ،‬حيدرآباد سنڌ‪،‬‬
‫‪1414‬ه‪1993-‬ع‬

‫‪101‬‬
‫* هي ٻئي بيت ’ڀرڪڻ‘ جا چيل آهن ۽ نالو هيٺئين‬
‫بيت ۾ آيو آهي‪.‬‬
‫)**(‬

‫)‪ (1‬دادو بابت ”دَبِستان مذاهب“ جي مصنف لکيو آهي‬

‫ته هو هڪ نَداف (پڃاري) جي گهر ۾ ڄائو ۽ عام‬
‫روايت موجب احمد آباد ۾ وڌي وڏو ٿيو‪ .‬سندس اصل‬
‫نالو ’دائود يار‘ هو ۽ سامڀر جي درويش شيخ ٻُڍڻ‬
‫صوفي جي دعا سان پاڻ به صاف دل صوفي ٿي پيو‪.‬‬
‫پوء تئن گهڻا هندو سندس مڃتا ۾ آيا ۽ اهي کيس‬
‫جئن ِ‬
‫پنهنجي ويساه موجب هندو ڀڳت سمجهڻ لڳا‪ .‬مسلمان‬
‫مريد بدستور سندس دائري ۾ داخل رهيا ۽ ويندي‬
‫بنگال تائين هو کيس مسلمان درويش طور مڃيندا‬
‫رهيا آهن‪ .‬دادو جي مريدن ۾ رجب پٺاڻ هڪ وڏو‬
‫درويش هو‪ ،‬جنهن جا چيل دوها مشهور آهن‪.‬‬
‫)‪ (2‬ڏسو راقم جي تصنيف ”سنڌي ٻولي ۽ ادب جي‬
‫مختصر تاريخ“ ‪ ،‬سنڌ يونيورسٽي‪1990‬ع‪ ،‬صفحا‬
‫‪ 297 -295‬۽ ‪333 -331‬‬
‫)‪ (1‬ڏسو ’ڀاڱو ٽريو ضميمو‘‬
‫)‪ (1‬جيئن هيري ٺڪر قاضي قادن جو ڪالم (صفحا‬
‫‪ )38-37‬۾ تفصيل سان ڄاڻايو آهي‪.‬‬

‫‪102‬‬
‫الء ڏسو راقم جي تصنيف ”سنڌي‬
‫)*( وڌيڪ تفصيل ِ‬
‫ٻولي ۽ ادب جي تاريخ“ ‪ ،‬مطبوع سنڌ يونيورسٽي‬
‫‪1411‬ه‪1990/‬ع‪ ،‬صفحا ‪236 -232‬‬

‫‪103‬‬
 ‫ڀاڱو ٻيو‬
‫متن‬
‫قاضي قادن جو رسالو‬

‫حمد‪ :‬سائين َء ِجي ساراه‬

‫(‪)1‬‬
‫اسين ٻانهان تون ڌڻي‪ ،‬پاڻو پاڻ ِهي ڄا ُڻ‬
‫ڪ ِن سين‪.‬‬ ‫َمنڊي تُر ِميزاڻ‪ ،‬ليکو ڪندين َ‬
‫• ماخذ‪ .‬حڪايات الصالحين (‪)4‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫معني‪ :‬ٻي َء سٽ ۾ ’منڊي تر ِميزان‘ هڪ آڳاٽو‬ ‫ٰ‬ ‫•‬
‫رميزان منڊڻ= ساهمي سنئين بيهاري‬‫ُ‬ ‫اصطالح آهي‪ :‬ت ُ‬
‫پوري پڪي تور ڪرڻ‪ ،‬تارازي ٽنگي پڪي پختي‬
‫تور ڪرڻ‪ .‬روايتي اصطالح موجب‪ ،‬قيامت جي‬
‫‪104‬‬
‫ڏينهن تازاري ٽنگبي ۽ هر ڪنهن جي نيڪين بدين‬
‫ڏوهن ثوابن جي تور ٿيندي‪ ،‬هڪ پڙ ۾ نيڪيون ۽‬
‫ٻئي ۾ بديون پونديون‪ :‬جن جي نيڪين جو تُراڙو ڳرو‬
‫تعالي جي نوازش ٿيندي ۽ جن جي‬ ‫ٰ‬ ‫ٿيندو تن تي ڌڻي‬
‫گناهن جو تُراڙو ڳرو ٿيندو تن تي عذاب ايندو‪.‬‬
‫ــــ يا هللا! اسين تنهنجا بندا آهيون‪ ،‬توئي اسان جو‬
‫مالڪ آهين (۽ اسان جو حساب ڪتاب به تون) پاڻهي‬
‫پاڻ ئي ڄاڻ!‬
‫ــــ رحم جي نظر ڪر! باقي ثوابن گناهن جي پڪي‬
‫تور وارو حساب پنهنجن گنهگار بندن سان ڪيترو‬
‫ڪندين!‬
‫(‪)2‬‬
‫منجهاو‬
‫َ‬ ‫ڪ ِرين‪ ،‬ٻَنا اَن‬
‫اَنان ئِي َٻنا َ‬
‫راو‪.‬‬
‫راو ئِي َ‬
‫راڄيا‪ ،‬ٻيا َ‬ ‫را ُڄ تُنهنجو ِ‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)107( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬
‫(‪ ،)107‬ورهد (‪)104‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬پهرئين سٽ ۾ اصل پڙهڻي ’ٻنا‘ بدران ’پَنا‘‬
‫معني ٿيندي ته‪ :‬اي ڌڻي‪ ،‬تون ’اَن‘‬ ‫ٰ‬ ‫آهي‪ ،‬جنهن جي‬
‫مان ’پَن‘ ٿو ڪرين (= ’ٻج‘ مان پنن وارا ٻُوڙا ٿو‬
‫اپائين‘ )‪ ،‬يا ’ان‘ کي ڦيرائي ’پن‘ ٿو ڪري ڇڏين‪.‬‬
‫پر لغت ۾ صحيح لفظ ’پن‘ آهي ۽ نه ’پنا‘ ‪ .‬وڌيڪ‬

‫‪105‬‬
‫معني تڏهن ٿيندي جڏهن ’پنا‘ جي بدران ’ٻنا‘‬ ‫ٰ‬ ‫سهڻي‬
‫معني ’وڏيون ٻنيون‘ يا ’وڏا کيت‘‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫پڙهبو‪’ .‬ٻنا‘‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬
‫ــــ (اي خالق مالڪ! هي َء تنهنجي ئي قدرت ۽ وڏائي‬
‫آهي جو) اَن جي ڪڻن مان وڏا شاهي کيت ٿو اُپائين!‬
‫تون بيشڪ وڏا شاهي کيت ان (ٻج) مان ئي ٿو اُپائين‪.‬‬
‫ــــ اي وڏا مالڪ! حقيقي راڄ تنهنجو ئي آهي؛ توکان‬
‫راو ۽ راڄواڙا آهن‪.‬‬
‫سواء ٻيا سڀ ننڍڙا َ‬ ‫ِ‬
‫(‪)3‬‬
‫ين‪ ،‬سائين تو ديدار کي‬‫ڪ ِ‬‫جي گ ُهر گ َه ِڙي نه ِ‬
‫رين‪ ،‬سيئِي پنهنجي َرب ڏانہ‪.‬‬
‫ڪ ِ‬‫ڪي ِهي ُح َج َ‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)5( 6-‬سنتون ڪي واڻي (‪،)5‬‬
‫ورهد (‪ ،)5‬جيپور گرنٿ‪)6( 4-‬‬
‫• پڙهڻي‪ :‬اصل پڙهڻي ’گ ُه ِري‘ آهي‪ :‬صحي ُح َگهڙي‘‬
‫ڪينه‘‬‫؛ پڻ پهرين سٽ ۾ اصل پڙهڻي ’ڪين‘ بدران ’ ِ‬
‫ڪرينه‘ آهي‪ ،‬۽‬ ‫۽ ٻي َء سٽ ۾ ان سان ملندڙ قافيو ’ َ‬
‫ٻنهي جا اُچار پاڻ ۾ ملن ٿا‪ .‬ڀانئجي ٿو ته قاضي قادن‬
‫جي دور واري آڳاٽي ٻولي ۾‪ ،‬ڪن لفظن جي اچار‬
‫پويان ٽيڪ واري ’ه‘ آڻيندا هئا‪ .‬ڪن لفظن ۾ اهو ’ه‘‬
‫وارو آخر اُچار ضمير مخاطب جي چٽائي وارو هو‪.‬‬
‫ڪرين‘ (ضمير غائب جمع) پڙهڻ سان‬ ‫ِ‬ ‫ڪين‘ ۽ ’‬
‫ِ‬ ‫’‬

‫‪106‬‬
‫معني نڪري ٿي‪ .‬ٺٽي طرف رهڻ وقت‬ ‫ٰ‬ ‫صاف صحيح‬
‫اهي لفظ قاضي قادن جي زبان تي چڙهيا‪.‬‬
‫معني نڪري ٿي؛‬ ‫ٰ‬ ‫پهرين سٽ ۾ ’سائين تو‘ پڙهڻ سان‬
‫معني‬
‫ٰ‬ ‫’ساعت ئي‘ ڪري پڙهجي ته به چڱي‬
‫نڪرندي‪ ،‬يعني‪:‬‬
‫ين‪ ،‬ساعت ئي ديدار کي“‬ ‫ڪ ِ‬‫”جي گ ُهري گهڙي نه ِ‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬
‫الء‬
‫ــــ اي رب سائين! جيڪي تنهنجي االهي ديدار ِ‬
‫ٻاڏائين‬
‫ِ‬ ‫هڪ گهڙي به نٿا‬
‫ــــ سي پنهنجي رب سان (سندس قرب‪ ،‬ٻاجه ۽ ڪرم‬
‫جي) ڪهڙي حجت ڪري ٿا سگهن!‬
‫(‪)4‬‬
‫ڀ تُنهنجي وا ِ‬
‫ت‬ ‫َ‬
‫واکاڻ کي‪ِ ،‬ڄ ِ‬ ‫ِڏنَئِين َ‬
‫پاڻ‬
‫ت‬‫ڪريَن پرائي تا ِ‬‫بندا خالق نه گ ُهرين‪َ ،‬‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪)63( 6-‬؛ سنتون ڪي واڻي‬
‫(‪ ،)63‬ورهد (‪.)68‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬پهرئين سٽ ۾ اصل پڙهڻي ’واکاڻ کؤن‘‬
‫آهي؛ ’واکاڻ کي‘ پڙهڻ وڌيڪ صحيح ٿيندو‪ .‬ٻي َء‬
‫سٽ جي پڙهڻي ’ورهد‘ مطابق آهي‪ :‬جيپورگرنٿ‪6-‬‬
‫۾ پڻ پهرين سٽ جو پهريون اڌ ”بندا خالق نه گهرين“‬
‫آهي‪’ .‬سنتون ڪي واڻي‘ جي سنواريل پڙهڻي‪’ :‬وڏي‬
‫خالق نه گهرين‪ ،‬ڪرين ٻاڙي تات‘‬
‫‪107‬‬
 ‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ (تُنهنجي جوڙيندڙ ۽ خالق) پنهنجي حمد ۽ ساراه‬
‫الء توکي وات ۾ زبان ڏني؛‬ ‫ِ‬
‫ــــ پر اي بندا! تون پنهنجي خالق سان لئون لڳائڻ‬
‫بدران ٻين( غيُرهللا‘) کي ياد پيو ڪرين!‬
‫(‪)5‬‬
‫ک ِسران‬‫ڌڙ لَ َ‬ ‫جي مون ِڏيئين لَ َ‬
‫ک ڌَ َڙ‪ ،‬ڌَ ِڙ ِ‬
‫يئن‪ُ ،‬مه ُمه لَ َ‬
‫ک ِڄڀان‬ ‫ک ُمهان ٿِ ِ‬ ‫ِس ِر ِس ِر لَ َ‬
‫ڪڙيان لَوان‬
‫سڀي ڄڀان تِکيَان‪ ،‬ت َ َ‬ ‫َ‬
‫ڪران!‬‫راڄ َيا! تَوهئون ڪيئن َ‬ ‫نهنجي ِ‬ ‫ت تُ ِ‬‫صفَ ِ‬ ‫ِ‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪)73( 6-‬؛ سنتون ڪي واڻي‬
‫(‪.)83‬‬
‫• پڙهڻي‪ :‬چوٿين سٽ جو پويون اڌ ”توهون ڪيئن‬
‫الء‪،‬‬
‫ڪران“ آهي‪ ،‬جنهن ۾ ’توهَئون‘ (= تنهنجي ِ‬ ‫َ‬
‫معني نڪري ٿي‪.‬‬ ‫ٰ‬ ‫تنهنجي الئق) پڙهڻ سان سهڻي‬
‫’ڪران‘ سرائڪي لفظ (ڪريان) آهي ۽ پڻ ڍاٽڪي‪-‬‬
‫مارواڙي ۾ ’ڪران‘ چوندا‪ِ .‬سران‪ ،‬مهان‪ ،‬ڄڀان ۽‬
‫ڪران چارئي قاضي قادن جي ٻولي جا لفظ آهن‪.‬‬
‫معني‪ :‬هن بيت ۾ سچي محبت ۽ عقيدي جو اظهار‬ ‫ٰ‬ ‫•‬
‫اعلي شاعري ۾ ڪيل آهي ته‪:‬‬ ‫ٰ‬ ‫نهايت ئي‬
‫ــــ اي منهنجا ڌڻي! جي تون مون کي لکين ڌڙ ڏين‪،‬‬
‫۽ هرهڪ ڌڙ تي لکين سر هجن‪،‬‬
‫‪108‬‬
‫ــــ هر سر ۾ لکين وات هجن‪ ،‬۽ هر وات ۾ لکين‬
‫زبانون هجن‪،‬‬
‫ــــ اهي سڀ زبانون ڳالهائڻ جون تکيون هجن‪ ،‬۽ انهن‬
‫کي (تنهنجي واکاڻ ۾) تڪڙو ورايان‬
‫ــــ ته به اي سڀن جا سائين! تنهنجي الئق ساراه آ ٌء‬
‫ڪا پوري ڪري سگهان!‬
‫(‪)6‬‬
‫سڌار تون‪ ،‬تون آڏائُو اَڏ َ‬
‫ُ‬ ‫آڌار‬
‫تون ُ‬
‫ندر َهڏ َ‬ ‫تون ئي اکڙي ُِن ۾‪ ،‬تون ئي ا َ ِ‬
‫سڏَ!‬
‫ت َ‬ ‫َڳ ِل لَڳي ڳا ِله چوان‪ ،‬ڪي ِهي حا َج َ‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)112( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬
‫(‪ ،)112‬ورهد (‪.)111‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬مٿين ماخذن جي پڙهڻين کي ڀيٽڻ سان‪ ،‬بيت‬
‫جي صاف ۽ صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن مٿي‬
‫ڏني وئي آهي‪.‬‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ (اي منهنجا مالڪ) تون ئي منهنجي آڌر آهين‪،‬‬
‫تون ئي مون کي وڌائيندڙ سکيو ڪندڙ آهين‪ ،‬۽ تون‬
‫ئي منهنجو اجهو ۽ اوٽ آهين‪:‬‬
‫ــــ تون ئي (منهنجو محافظ‪ ،‬۽ مون سان گڏ) منهنجي‬
‫اکين ۾ ۽ منهنجي هڏ هاٺي ۾ سمايل آهين‪:‬‬

‫‪109‬‬
‫ــــ (تون مون کي ايترو ته ويجهو آهين جو) آ ٌء توکي‬
‫ڳل لڳي دل جي ڳاله چئي سگهان ٿو‪ :‬سڏ ڪرڻ جي‬
‫ضرورت ئي ناهي‪.‬‬
‫(‪)7‬‬
‫ڪڏِهين‬‫آهر اَالهان‪ ،‬ڪو َم الهيو َ‬
‫ويا ڪا َڄ هَٿان‪َ ،‬وڌَ آڻيندو وڏو ڌڻي‪.‬‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)108( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬
‫(‪ ،)108‬ورهد (‪.)110‬‬
‫• پڙهڻي‪’ .‬سنتون ڪي واڻي‘ ۾ پهرين سٽ جي‬
‫پڙهڻي ’االهان‘ بدران ’االهر‘ ۽ ’ڪوم‘ بدران‬
‫ڪوء م‘ آهي‪ .‬قافيي جي لحاظ سان‪’ ،‬اَالهان‘ (= هللا‬ ‫ِ‬ ‫’‬
‫ڪوء م‘ بدران ’ڪوم‘‬ ‫ِ‬ ‫مان) پڙهڻ صحيح ٿيندو‪’ .‬‬
‫پڙهڻ وڌيڪ موزون ٿيندو‪ .‬ٻي َء سٽ ۾ ’هٿان‘ پڙهڻ‬
‫سان ئي قافيو صحيح ٿيندو‪.‬‬
‫معني‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫تعالي (جي رحم ۽ ڪرم) مان هرگز اميد آسرو‬ ‫ٰ‬ ‫ــــ هللا‬
‫نه الهيو!‬
‫ــــ وڏا ڪم جيڪي هٿن مان نڪري ويا آهن (جن‬
‫جي ٿيڻ جي اُميد ئي ڪانهي) سي به ڌڻي وري وڌائي‬
‫پورا ڪندو‪.‬‬

‫‪110‬‬
 ‫وحدت ۽ ڪثرت‬
‫(‪)1‬‬
‫وار‬
‫ڪڙو‪ ،‬وائي ٻِي َم ِ‬ ‫تون َچئُه هللاُ هي َ‬
‫ڪڏِهين‪.‬‬‫ٻار‪ ،‬جو نه اُجهامي َ‬ ‫سوئِي ڏِيو ِ‬
‫• ماخذ‪ :‬شاه جو رسالو (‪ ،)22‬جيپور گرنٿ‪،)7( 6-‬‬
‫سنتون ڪي واڻي (‪.)7‬‬
‫• پڙهڻي‪ :‬مٿي ڏنل پڙهڻي ’شاه جو رسالو‘ مطابق‬
‫آهي‪ .‬باقي ٻن ماخذن ۾ پهرين سٽ جي پڙهڻي‪:‬‬
‫اکر ٻيا وسار‪ ،‬الف انگُ هي ياد ڪر‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ اي انسان! اي حق ۽ حقيقت جا طالب! تون اهو‬
‫اقرار ڪر ۽ َچئُه ته هللا هڪڙوئي آهي؛ ٻي ڪا وائي‬
‫زبان تي ئي نه آڻ!‬
‫ــــ تون اها ’توحيد‘ (هيڪڙائي حق) واري دائمي‬
‫شمع روشن ڪر‪ ،‬جيڪا ڪڏهن به وسامڻ واري‬
‫ناهي‪.‬‬
‫(‪)2‬‬
‫ک‬
‫ڪڙو‪ ،‬وائي ٻِي َم ِس ُ‬‫تون َچئُه هللا هي َ‬
‫ک‪.‬‬
‫اکر َمنَ ۾‪ ،‬سوئي ِلکيو ِل ُ‬
‫سچو ُ‬ ‫َ‬
‫• ماخذ‪ :‬بيان العارفين (‪ )11‬۽ شاه جو رسالو (‪)11‬‬
‫(جنهن ۾ بيان العارفين وارا سڀ بيت موجود آهن‪ ،‬۽‬
‫انهي َء ڪري اها ساڳيا نمبر رکيا ويا آهن)‪.‬‬
‫‪111‬‬
‫پوء ايندڙ‬
‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‪ .‬هي ُء بيت ۽ هن کان ِ‬
‫بيت ٻئي ’بيان العارفين‘ ۾ هڪ ٻئي پٺيان آندل آهن ۽‬
‫ٻنهي جي ٻولي قاضي قادن واري آهي‪ :‬هن ۾ اکر‪،‬‬
‫لکيو‪ ،‬لکڻ‪ ،‬سکڻ قاضي قادن جي موضوع ۽ بيان جا‬
‫الفاظ آهن‪ ،‬۽ هن بعد ٻئي بيت ۾‪ -‬مروئان‪ ،‬موران‪،‬‬
‫پکڻان جي جمع واري صورت قاضي قادن جي ٻولي‬
‫مطابق آهي‪.‬‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫طالب! تون اهوئي‬‫َ‬ ‫ــــ اي انسان! اي حق ۽ حقيقت جا‬
‫اقرار ڪر ۽ َچئُه ته ’هللا‘ هڪڙوئي آهي‪ :‬ان اقرار‬
‫ک‪.‬‬
‫واء ٻي ڪا ٻولي ئي نه ِس َ‬ ‫کان س ِ‬
‫ــــ هللا جي هيڪڙائي وارو اهو سچو اکر‪ ،‬پنهنجي‬
‫اندر ۾ پيو وري وري لک (پنهنجي دل تي پيو وري‬
‫ڪ ِر)‪.‬‬
‫وري ِورد َ‬
‫(‪)3‬‬
‫وائي ٻي َم ڀُلُ‪ِ ،‬م ُروئان ُمووران پَکَڻان‬
‫س َڄڻين‪ُ ،‬هو ُهالچو ُهلُ‪.‬‬
‫سندو َ‬ ‫بِاهللِ َ‬
‫• ماخذ‪ :‬بيان العارفين (‪ ،)12‬شاه جو رسالو (‪)12‬‬
‫• پڙهڻي‪ :‬اصل ائين‪ِ .‬م ُروئان‪ُ ،‬موران‪ ،‬پ ِکڻان جي‬
‫’جمع‘ واري صورت قاضي قادن جي ٻولي مطابق‬
‫آهي‪ .‬ميين شاه ڪريم ’ َپکڻان‘ پڙهيو‪ ،‬پر قاضي قادن‬
‫جي ٻولي مطابق ’پَکيان‘ پڙهڻ به صحيح ٿيندو‪.‬‬
‫‪112‬‬
 ‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ اي انسان! اي حق ۽ حقيقت جا طالب! ِمروئن‪،‬‬
‫جيتن‪ ،‬ماڪوڙين‪ ،‬۽ پکين جي ٻولي به ’هللا جي‬
‫هيڪڙائي‘ واري آهي‪ :‬تون ُمنجه نه ته ڪا ٻي آهي‪.‬‬
‫ــــ هللا جي ذات جو قسم! انهن جاندارن جي ٻولين‬
‫وارو هول ۽ غوغا ُء ساڳيو ان سائين جي آواز وارو‬
‫ئي آهي!‬
‫(‪)4‬‬
‫ڙڪيَان‬
‫سهسين ِک ِ‬ ‫ک‪ ،‬ڪوڙين َ‬ ‫صر‪ ،‬دَ َر لَ َ‬
‫ايڪ قَ َ‬
‫سڄ َڻ سا ُمهان‪.‬‬
‫ک‪ ،‬تان ئي َ‬
‫ڪ ِرين َپر َ‬‫جان ئي َ‬
‫• ماخذ‪ :‬شاه جو رسالو (‪ ،)23‬جيپور گرنٿ‪،)32( 6-‬‬
‫سنتون ڪي واڻي (‪ ،)32‬ورهد (‪ ،)31‬جيپور گرنٿ‪-‬‬
‫‪)45( 4‬‬
‫• پڙهڻي‪ :‬مٿين پوين چئن ماخذن ۾ اصل پڙهڻي ’عين‬
‫قصر‘ ’شاه جي رسالي‘ ۾ هي بيت هيٺين پڙهڻي سان‬
‫موجود آهي‪:‬‬
‫ايڪ قصر‪ ،‬در لک‪ ،‬ڪوڙين سهس ڳڙکيون‬
‫جيڏانہ ڪريان پرک‪ ،‬تيڏانہ صاحب سامهون‪.‬‬
‫پهرين سٽ ۾ ٻي پڙهڻي‪’ :‬ڪوڙين ڪڻس ڳڙکيون‘ ‪،‬‬
‫پر رسالي جي جن به دستخطن يا ڇاپن ۾ هي بيت آيو‬
‫آهي‪ ،‬تن ۾ شروعات وارا لفظ ”ايڪ قصر‘ آهن‪.‬‬
‫قاضي قادن جا بيت جيئن سنڌ ۾ هلندا آيا‪ ،‬تيئن هن بيت‬
‫‪113‬‬
‫جي پڙهڻي ”ايڪ قصر“ رهي؛ پر اهي بيت جڏهن‬
‫دادو ديال جي روايت ۾ سندس ٻالڪن جي زباني بيان‬
‫ٿيا ته ”ايڪ قصر“ بدران ”عين قصر“ جا الفاظ آيا‪.‬‬
‫”ايڪ قصر“ واري پڙهڻي ترجيح واري آهي‪،‬‬
‫ڇاڪاڻ ته فصاحت ۽ بالغت جي لحاظ سان ”ايڪ‬
‫قصر در لک“ وارو فقرو وڌيڪ وزنائتو آهي‪ ،‬جوان‬
‫کانسواء‪،‬‬
‫ِ‬ ‫۾ ’هڪ‘ ۽ ’لک‘ جي ڀيٽ آهي‪ .‬لفظ ’عين‘‬
‫دادو ديال جي روايت وارا باقي ٻيا لفظ ’شاه جي‬
‫رسالي‘ واري پڙهڻي کان بهتر آهي‪’ .‬کڙڪيان‘‬
‫قاضي قادن جي بکر واري ڀاڱي جي ٻولي مطابق‬
‫آهي‪ ،‬۽ ان جي ڀيٽ ۾ ”ڳڙکيون“ الڙ جي ٻولي آهي‪.‬‬
‫’جان ئي‘ پڻ قاضي قادن جي ٻولي جو لفظ آهي‪.‬‬
‫ڪرين‘ پڻ اتر جي هڪ مخصوص محاوري‬ ‫’ ِ‬
‫مطابق ’ڪريان‘ جي برابر آهي؛ جيڪڏهن ان کي‬
‫ضمير حاضر مخاطب واري عام مفهوم ۾ وٺجي ته‬
‫معني صحيح ٿيندي‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫به‬
‫معني ۾ چيل‬
‫ٰ‬ ‫معني‪ :‬هي ُء بيت وحدت ۽ ڪثرت جي‬‫ٰ‬ ‫•‬
‫آهي‪:‬‬
‫ــــ هي ُء جملي جهان هڪ ئي محل مثال آهي‪ ،‬پر ان‬
‫کي لکين در ۽ ڪوڙين هزارين دريون آهن (بي شمار‬
‫رنگ ۽ نظارا آهن)‬

‫‪114‬‬
‫ــــ جتان ئي نهاربو‪ ،‬يا جتان به تون نهارين‪ ،‬ته اتان‬
‫اهو سائين (خالق‪ ،‬ڌڻي) سامهون نظر ايندو‪.‬‬
‫(‪)5‬‬
‫سوئِي هيڏان‪ ،‬سوئِي هوڏان‪ ،‬سوئِي سو َوسي‬
‫تهين سندي سوجهري‪ ،‬سوئي سو َپسي‪.‬‬
‫• ماخذ‪ :‬شاه جو رسالو (‪)31‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ (جيڪو هن سڄي جهان ۽ ڪائنات جو خالق‬
‫هرجاء موجود آهي‪.‬‬
‫ِ‬ ‫مالڪ آهي) سوئي هر طرف‬
‫ــــ هو پاڻ پنهنجي روشني َء سان ئي سڀ ڪجه ڏسي‬
‫پسي ٿو‪.‬‬

‫(‪)6‬‬
‫واحدُ هَنڌين دائرين‪ ،‬هيڪڙو مي ِئي‬
‫ِ‬
‫ڪي‪ ،‬پَسندا سيئي‪.‬‬‫ِجن ِهين جان ُجدا ِ‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)25( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬
‫(‪ ،)25‬ورهد (‪ ،)25‬جيپور گرنٿ‪،)27( 4-‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬پهرين سٽ ۾ اصل لفظ ’هيڪڙيو‘ آهي‪،‬‬
‫جنهن کي ’هيڪڙو‘ ڪري پڙهڻ وڌيڪ صحيح‬
‫ٿيندو‪ .‬لفظ ’ميئي‘ شايد قاضي قادن جي مقامي ٻولي‬
‫معني ۾ ’ميئي‘ (مقامي‬
‫ٰ‬ ‫جو آهي‪ ،‬يعني ’مڙيئي‘ ؛ ٻي‬
‫‪115‬‬
‫محاوري ۾) ’مائي‘ (سمائي) جي بدليل صورت ٿي‬
‫سگهي ٿي‪’ .‬هنڌين‘ = هنڌين ماڳين‪ ،‬هرجا ِء‪.‬‬
‫’دائرو‘= ’حلقو‘ تعليم جي سلسلي جو (شاگردن جو‬
‫استاد آڏو گوالئي ۾ ويهڻ)‪ ،‬جنهن جي اصطالحي‬
‫معني ٿيندي درسگاه يا علمي مرڪز‪ .‬مهدوي‬ ‫ٰ‬
‫تحريڪ ۾ (جنهن ۾ قاضي قادن شامل هو) ’دائرو‘‬
‫ملڪ جي هر ڀاڱي ۾ هڪ مقرر عالئقو هو جنهن ۾‬
‫مهدوي طريقي وارن کي ڪن اصولن موجب زندگي‬
‫بسر ڪرڻي هئي‪ .‬اهڙا ڪيترائي عالئقا هئا‪ .‬ان لحاظ‬
‫معني اعتقادي نظريي ۽ فڪر وارو ماڳ‬ ‫ٰ‬ ‫سان دائرو‬
‫يا گروه‪.‬‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫هرجاء ۽ هرماڳ‪ ،‬ڌڻي واحد‬ ‫ِ‬ ‫ــــ هنڌين ماڳين دائرين‪،‬‬
‫هڪ ئي آهي‪.‬‬
‫ــــ پر ان کي اهي ئي ڏسي سگهندا جن پنهنجو پاڻ‬
‫وڃايو آهي ۽ پنهنجي هستي ۽ خودي کي ختم ڪيو‬
‫آهي‪.‬‬
‫(‪)7‬‬
‫ٻوڙئي‬‫يچي ِ‬ ‫اوچي نِ ِ‬
‫ت‪ِ ،‬‬ ‫سائِ َر ڏيئي لَ َ‬
‫ڀ ِج َهت‪.‬‬ ‫هيڪائِين هيڪُ ٿئو‪ ،‬ويئَي َ‬
‫س َ‬
‫• ماخذ‪ :‬بيان العارفين (‪ ،)5‬شاه جو رسالو (‪.)5‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫‪116‬‬
 ‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ سمنڊ (يا درياء) وڏي اُٿل ڏيئي‪ ،‬هيٺاهين مٿاهين‬
‫ٻوڙي ڇڏي‬
‫ــــ پاڻي سڄو ملڪ ٻوڙي هڪ ڪري ڇڏيو ۽ ڪا‬
‫هيٺ مٿاهين رهي ئي ڪانه!‬

‫رسمي علم ۽ حقيقي فهم‬

‫(‪)1‬‬
‫ڪر‬‫الف اڳيون ئي ياد َ‬
‫سار‪ُ ،‬‬
‫اک ََر ٻيا ِو ِ‬
‫ٻار‪ ،‬جو نه اُجهامي َ‬
‫ڪڏِهين‪.‬‬ ‫سو تون ڏِيئو ِ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)7( 6-‬سنتون ڪي واڻي (‪،)7‬‬

‫ورهد (‪ ،)7‬جيپور گرنٿ‪.)2( 4-‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬پهرين سٽ ۾ اصل پڙهڻي ’اڳهون‘ آهي‪ .‬پر‬
‫جيئن ته قاضي قادن جي ٻئي هڪ مشهور معروف‬
‫بيت ۾ ’اڳيان‘ لفظ موجود آهي ( ”اکر اڳيان اُڀري‪،‬‬
‫واڳو ٿي وريام“ )‪ ،‬انهي َء ڪري هت پڻ ’اڳيون‘‬
‫پڙهڻ بهتر ٿيندو‪ .‬ٻي َء سٽ ۾ اصل لفظ ”اَجهنپئه“ ‪،‬‬
‫راجسٿاني لهجي مطابق آهي؛ سنڌي ۾ ”اُجهامي“ ئي‬
‫ٿيندو‪.‬‬

‫‪117‬‬
‫ــــ هن بيت ۾ هڪ هللا سان محبت ۽ سندس يادگيري‬
‫معني سمايل آهي‪ .‬سنڌ جي عارفن ۽ هللا وارن‬ ‫ٰ‬ ‫واري‬
‫اهو سبق وري وري پئي ڏنو آهي‪ .‬چون ٿا ته ڀٽائي‬
‫صاحب کي جڏهن پهريون سبق مليو‪ ،‬۽‬
‫پوء‬
‫استاد چيس ته چئو ’الف‘ ‪ ،‬ته چيائين ’الف‘ ؛ ِ‬
‫استاد چيس ته چئو ’ب‘ ‪ ،‬ته چيائين ته هڪ ’الف‘‬
‫ئي بس آهي‪ .‬هڪ سنڌي ڪافي جي مصرع آهي ته‪:‬‬
‫”اکر هڪ ’الف‘ جو ڪافي‪ -‬مالن! ڏي ’ب‘ ڪنا‬
‫معافي“!‬
‫معني جو مثال اسان کي پهريائين قاضي قادن جي‬ ‫ٰ‬ ‫هن‬
‫مٿئين بيت ۾ ملي ٿو جنهن ۾ چيو اٿس ته ”الف‪ -‬ب“‬
‫جا باقي ٻيا اکر وساري‪ ،‬فقط پهريون اکر ”الف“ (=‬
‫هللا) ئي ياد ڪر‪.‬‬
‫ــــ ٻيا سڀ اکر وسار ۽ فقط منڍ وارو هڪ اکر ’الف‘‬
‫( ’هللا‘ جي نالي جو پهريون اکر) ئي ياد ڪر‪.‬‬
‫ــــ تون اهڙو ڏيئو ٻار جيڪو وري نه اُجهامي‪.‬‬
‫(‪)2‬‬
‫ڪتَيبان َپڙهين‬
‫ک‪ ،‬ڪوڙين ُ‬ ‫جون پاڙه ۽ ِل َ‬ ‫ُجون ُ‬
‫ک‪ ،‬جان جان ِپريان نه ِمڙين‪.‬‬ ‫اي َء ِسڀائِي ِس َ‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)2( 6-‬سنتون ڪي واڻي (‪،)2‬‬
‫ورهد (‪ ،)2‬جيپور گرنٿ‪)2( 4-‬‬

‫‪118‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬پهرين سٽ جي اصل پڙهڻي ’ٻاره لَک‘‬
‫جيڪا اصل راوي يا لکندڙ جي غلطي آهي‪ :‬صحيح‬
‫معني اڳتي‬
‫ٰ‬ ‫پڙهڻي ’پاڙه ۽ ِلک‘ ٿيندي‪ .‬تعداد واري‬
‫لفظ ’ڪوڙين‘ ۾ موجود آهن‪ ،‬جنهن سان گڏ ’ٻاره‬
‫معني جي سهڻائي جي خالف ٿيندو‪.‬‬ ‫ٰ‬ ‫لَک‘ آڻڻ شعر ۽‬
‫پڻ اصل پڙهڻي َء ۾ ’لَک‘ ( ’ل‘ جي زبر) وارو قافيو‬
‫ٻي َء سٽ جي ’ ِسک‘ ( ’س‘ جي زير) سان نٿو ملي‪.‬‬
‫ڪت َ ُ‬
‫يب‬ ‫اڳتي صحيح لفظ ’ڪُتيبان‘ آهي جيڪو ’ ُ‬
‫(معني ’ڪتابڙو‘ ) جو جمع آهي‪ .‬ٻي َء سٽ جي اصل‬ ‫ٰ‬
‫سبائي‘ ۽ ’مڙء‘ الفاظ راجسٿاني‬ ‫پڙهڻين ۾ ’ايه‘ ’ َ‬
‫ِي‘ ‪’ ،‬سڀَائي‘ ۽‬ ‫لهجي مطابق آهن‪ ،‬جيڪي سنڌي ۾ ’ا َ‬
‫’مڙين‘ ڪري پڙهبا‪.‬‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫پوء‬
‫ــــ جيستائين جو تون ِلک ۽ پڙه ۾ ُرڌل آهين‪ ،‬ته ِ‬
‫کڻي ڪوڙين ڪتابڙا پڙهين‬
‫ــــ ته به اها سڄي ٻاراڻي ٻُڌ واري سکيا چئبي‪،‬‬
‫جيستائين جو (تو ۾ اها ڄاڻ ۽ روشني پيدا نه ٿي آهي‬
‫جو) حقيقي محبوب سان تنهنجو وصال ٿئي‪.‬‬
‫(‪)3‬‬
‫جانڪيتان‬
‫ِ‬ ‫ڪتابان پَڙهين‪ُ ،‬جزان‬ ‫ڪوڙين ِ‬
‫ساڃاء نه ٿِئي‪ ،‬پَهڻي ري ِپريان‪.‬‬
‫ِ‬ ‫سو ِڌي‬
‫ُ‬
‫• ماخذ‪ :‬شاه جو رسالو (‪)30‬‬
‫‪119‬‬
 ‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ڪروڙين ڪتاب‪ ،‬سڄا سارا ۽ ُجزون‬ ‫ــــ تون ڀل کڻي ِ‬
‫جزون ڪري پڙهين (يا جزن جي تفصيل سان‬
‫پڙهين)‬
‫سواء‪ ،‬توکي‬
‫ِ‬ ‫رچاء ۽ رضا کان‬
‫ِ‬ ‫ــــ ته به محبوبن جي پَ‬
‫پوري پروڙ ئي نه پوندي‪.‬‬

‫(‪)4‬‬
‫زيران زبران آيَتان‪ ،‬اکران اَنتُ نه پار‬
‫سار‪.‬‬
‫سڀنِي ِ‬ ‫هڪڙي ئي ايمانَ ۾‪ ،‬لَ ِهين َ‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)1( 6-‬سنتون ڪي واڻي (‪،)1‬‬
‫ورهد (‪ ،)1‬جيپور گرنٿ‪)1( 4-‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬اصل پڙهڻي ۾ پهرين سٽ جا الفاظ ”اکر‬
‫انتُ نه پار“ آهن؛ پر جيئن قاضي قادن پنهنجي اُتر‬
‫واري ٻولي مطابق ’زيران زبران آيتان‘ آندو آهي‪،‬‬
‫تيئن ’اکران‘ وڌيڪ صحيح ۽ موزون ٿيندو‪.‬‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ زيرن‪ ،‬زبرن‪ ،‬آيتن ۽ اکرن جو ڪو ڇيه ۽ شمارئي‬
‫ڪونهي (انهن سڀني ُجزن کي سنڀالڻ مشڪل آهي‪،‬‬
‫جو جزوي علم جي تفصيل کي ڪوبه عالم پڄي‬
‫ڪونه سگهندو)‬
‫‪120‬‬
‫ــــ پر هڪ (ڌڻي ۾) ايمان سان تون انهن سڀني کي‬
‫سنڀالي سگهندين (خالق واحد ئي سڄي جهان جي علم‬
‫۽ معلومات جو ُمور ۽ جامع ڪل آهي؛ انهي َء ’ڪل‘‬
‫عالم جي جامع ۾ ايمان سان ’جزن‘ جو علم خودبخود‬
‫حاصل ٿي ويندو)‪.‬‬

‫(‪)5‬‬
‫سڀ‬ ‫دوري‪ ،‬ڪافِيَہُ جي پَڙ ِهي پَروڙين َ‬ ‫نز‪ ،‬قُ ِ‬‫ڪ ُ‬ ‫َ‬
‫ڪڇي اَڀ‬ ‫ڪر َمنڊي ماڪوڙي کوهَ ۾ پيئي َ‬ ‫َ‬
‫• ماخذ‪ :‬بيان العارفين (‪ ،)14‬شاه جو رسالو (‪.)14‬‬
‫• پڙهڻي‪ :‬اصل ائين‬
‫معني‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫نحو جا اهم دَرسي‬ ‫ــــ (جيتوڻيڪ تون فقہ ۽ صرف َ‬
‫نز‪ ،‬قُدوري ۽ ڪافِيَہ‪ -‬سڀيئي سڄا پڙهين‬ ‫ڪ ُ‬‫ڪتاب) َ‬
‫پروڙين‬
‫ــــ ته به (تنهنجو علم ايترو ٿورو جو) ڄڻ کوه اندر‬
‫ڪڇ ڪري!‬ ‫َمنڊي ماڪوڙي پئي آسمان جي َ‬
‫(‪)6‬‬
‫ڙهيام‬
‫ِ‬ ‫ڪين پَ‬
‫ِ‬ ‫ڪي‬ ‫نز‪ ،‬قُد ِ‬
‫ُوري‪ ،‬ڪافِيَہ‪ِ ،‬‬ ‫ڪ ُ‬ ‫َ‬
‫سو پاڙه ئي ڪو ٻيو‪ ،‬جان ئِي ِپرين لَ ِ‬
‫ڌام‪.‬‬

‫‪121‬‬
‫• ماخذ‪ :‬گلزار ابرار (‪ ،)1‬بيان العارفين (‪ ،)1‬شاه جو‬
‫رسالو (‪ )1‬جيپور گرنٿ‪ ،)3( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬
‫(‪ ،)3‬ورهد (‪ ،)3‬جيپور گرنٿ‪.)3( 4-‬‬
‫• پڙهڻي‪ .1 .‬بيان العارفين ۾ ’پڙهيام‘ ۽ ’لڌام‘ جي‬
‫بدران ’پڙهيوم‘ ۽ ’لڌوم‘ قافيا آيل آهن؛ پر پڙهيام ۽‬
‫لڌام (جمع واري صورت ۾) وڌيڪ صحيح ۽ قاضي‬
‫قادن جي اسلوب بيان مطابق آهن‪ .‬ٻي َء سٽ ۾ ’جان‬
‫ئي‘ واري پڙهڻي قاضي قادن جي بکر واري ٻولي‬
‫مطابق آهي‪’ .‬بيان العارفين‘ جي ڇاپي ۾‪’ ،‬ڏيه ئي‘‬
‫جي بدران ’پارئي‘ آهي‪ ،‬جيڪو اصل ۾ ’پاڙه ئي‘‬
‫هو‪ ،‬۽ اهو وڌيڪ صحيح آهي‪.‬‬
‫معني‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ فقہ ۽ صرف نحو جا درسي ڪتاب‪ -‬ڪنز‪ ،‬قدوري‬
‫۽ ڪافيہ‪ -‬مون (ڪيترو به پڙهيا ته به ڄڻ) ڪجه‬
‫ڪين پڙهيا (انهن مان ڪجه به نه پروڙيو‪ ،‬ڪي‬
‫ڪين حاصل ڪيو)‬
‫ــــ اهو پاڙه (علم ۽ پڙهڻ جو طريقو) ئي ڪو ٻيو‪،‬‬
‫جتان مونکي پنهنجي پرين َء جو پتو پيو‪.‬‬
‫(‪)7‬‬
‫ڙهيام جي َ‬
‫پاڻ لئي‬ ‫ِ‬ ‫يام‪ ،‬پَ‬
‫سيئِي سي َل ٿِ ِ‬
‫کر اڳيان ا ُ ِڀ ِري‪ ،‬وا ُڳون ٿِي َو ِ‬
‫ريام‪.‬‬ ‫اَ َ‬
‫• ماخذ‪ :‬بيان العارفين (‪ ،)3‬شاه جو رسالو (‪.)3‬‬
‫‪122‬‬
 ‫• پڙهڻي‪ :‬اصل ائين‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫الء پڙهيا‪ ،‬سي‬‫ــــ مون جيڪي اکر پنهنجي ذاتي نفعي ِ‬
‫منهنجي سامهون سڌا ڀاال ٿي بيٺا‪.‬‬
‫ــــ اهي ساڳيا اکر آڏو مون تي واڳو ٿي وريا‪.‬‬
‫(‪)8‬‬
‫پرين‬‫س ِ‬
‫رف‪ ،‬مون ُمطا ِل ُع ُ‬ ‫ص ُ‬ ‫َحو َ‬
‫لوڪان ن ُ‬
‫رف‪.‬‬
‫سوئِي پَڙهيو سو پَڙهان‪ ،‬سوئِي سو َح ُ‬
‫• ماخذ‪ :‬بيان العارفين (‪ ،)2‬شاه جو رسالو (‪.)2‬‬
‫• پڙهڻي‪ :‬اصل ائين‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫صرف‘‬‫‪ -‬عام پڙهندڙ ۽ پڙهائيندڙ ماڻهو سڀ ’نَحو َ‬
‫جي علم پڙهڻ ۾ مشغول آهن پر آ ٌء محبوب جي‬
‫مطالعي ۾ مشغول آهيان‪:‬‬
‫‪ -‬اهوئي (محبوب جي مطالعي وارو) ساڳيو سبق‬
‫(حرف) ورائي ورائي پيو پڙهان‪.‬‬

‫‪123‬‬
 ‫ناقص علم ۽ عمل‬
‫(‪)1‬‬
‫ِپتو ڦِٿو پيٽ ۾‪َ ،‬وڍي ُمال ماهُ‬
‫ڌا ِئين ڏِني ڌوڙ ۾‪ ،‬هللا اوري آهَ‪.‬‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)60( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬
‫(‪ ،)60‬ورهد (‪.)65‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٽنهي ماخذن جي پڙهڻين جي ڀيٽ سان‪ ،‬بيت‬
‫جي وڌيڪ صاف ۽ صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن‬
‫مٿي ڏني وئي آهي‪.‬‬
‫معني‪ :‬پهرين سٽ ۾ صحيح لفظ ’ ُمال‘ آهي‪ ،‬۽ نه‬ ‫ٰ‬ ‫•‬
‫ُمالن‘ ؛ ’ ُمالن‘ ماه ڪونه وڍيندو‪ ،‬۽ نڪي حڪيم يا‬
‫ويڄ کي سنڌ ۾ ’ ُمالن‘ سڏبو آهي‪ .‬هي ُء بيت اڻ ڄاڻ‬
‫معني وٽان‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫ويڄ يا نيم‪ -‬حڪيم بابت چيل آهي‪ُ ’ .‬مال‘‬
‫ُمال ماه يعني ٻاهران ماس کان‪ .‬ٻي َء سٽ ۾ اصل‬
‫پڙهڻي ’ڏوئين ڏتي‘ جنهن کي ’ڌائين ڏني‘ (= ٽٻي‬
‫معني ٿيندي‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫هنئي) ڪري پڙهبو ته صحيح ٿيندو‪،‬‬
‫معني‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ مرض اندر ۾ آهي ۽ پتو پيٽ ۾ ڦاٽو آهي‪ ،‬پر هو (نيم‪-‬‬
‫حڪيم) وري ٻاهران ماس (ماهَ) وٽان پيو وڍ ڏئي‪:‬‬

‫‪124‬‬
‫سڪي ڌوڙ ۾ ٽٻي هنئي آهي (صاف‬ ‫ــــ هن (ويڄ) ته ُ‬
‫غلطي ڪئي آهي)‪ ،‬باقي هللا ئي آهي جو منهنجي آه‬
‫کي اوري ۽ اگهائي‪.‬‬

‫ِعلت ۽ عادت‬
‫جاء‬
‫لت وڃي ئي نا‪ ،‬عادَت ڪڏهين نه ِ‬ ‫َع َ‬
‫کاء‪.‬‬
‫ڪڻڪين َڇڏِيو‪ُ ،‬چڻ ُج َواسا ِ‬ ‫اُ َ‬
‫ٺ َ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)65( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)65‬ورهد (‪.)61‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٽنهي ماخذن جي پڙهڻين جي ڀيٽ سان‪ ،‬بيت‬
‫جي وڌيڪ صاف ۽ صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن‬
‫مٿي ڏني وئي آهي‪.‬‬
‫معني‪ .‬علت ۽ عادت جو انسان جو ڪردار تي وڏو‬ ‫ٰ‬ ‫•‬
‫اثر پوي ٿو‪ :‬چڱي عادت ڪردار کي سنواري ٿي ۽‬
‫بري عادت اخالق کي بگاڙيٿي‪ .‬شروعاتي هير جي‬
‫پڪي ٿيڻ سان ’عادت‘ پوي ٿي‪ ،‬۽ عادت جي پڪي‬
‫ٿيڻ سان اها ’علت‘ بنجي ٿي ۽ انسان کي ڪنهن به‬
‫تقوي ۽ پرهيزگاري مان‬
‫ٰ‬ ‫عمل تي مجبور ڪري ٿي‪.‬‬
‫انسان بري عادت ۽ علت کان بچي ٿو ۽ پڻ پيدائشي‬
‫علت کي هاڃيڪار ٿيڻ کان پاڻ بچائي سگهي ٿو‪.‬‬
‫‪125‬‬
‫انسان جيڪڏهن حيوان ٿي هلندو ته عادت ۽ علت جو‬
‫غالم ٿيندو‪ ،‬ڇاڪاڻ جو جانور پنهنجي عادت ۽ علت‬
‫جو تابع آهي جيڪا اُن جي سرشت ۾ سمايل آهي‪ .‬اٺ‬
‫جي اها عادت ۽ علت جو ٻيا گاه ڇڏي ُجوانسو گاه‬
‫کائي؛ سائي ڪڻڪ ۾ ڇڏبس ته به چونڊي جوانسو‬
‫چرندو‪.‬‬
‫معني کي کولي ورجايو ته‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫پوء ساڳي‬ ‫شاه عبداللطيف ِ‬
‫جاء‪ ،‬مانَ ُمگريون َچري‬ ‫آڻي ٻڌم وڻ ِ‬
‫کاء‬
‫ڪڌاتورو ڪرهو لڪيو الڻي ِ‬
‫ان َميي سندين ماء‪ ،‬ڳالهين مون ڳوڙها ڪيا‪.‬‬
‫‪-‬‬
‫کائي نه کٽڻهار‪ ،‬چندن جا چوپا ڪري‬
‫سرکنڊ لهي نه سار‬‫اگر اوڏو نه وڃي‪َ ،‬‬
‫الڻِي َء ِجي لَغار‪َ ،‬ميو متارو ڪيو‪.‬‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫بيت جي‬
‫ــــ علت ڇڏيس ئي نه‪ ،‬عادت ڪڏهين نه وڃي‬
‫ــــ اٺ کي سائي ڪڻڪ ۾ ڇڏيو ته به چونڊي جوانسو‬
‫گاه کائيندو‪.‬‬
‫(‪)2‬‬
‫توڙي وڃي ُر َو َم‪ ،‬ناه نَصيبُون اڳرو‬
‫ماني مٿي ٿوم‪ ،‬جئَن جو لکيو ِچٺي ۾‪.‬‬

‫‪126‬‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)109( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬
‫(‪ ،)109‬ورهد (‪)6‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬جيئن ته بيت ۾ سمايل خيال مشهور پهاڪي‬
‫وارو ئي آهي‪ ،‬انهي َء ڪري بيت جي پڙهڻي صحيح‬
‫ائين ٿيندي جئن مٿي ڏني وئي آهي‪ .‬چٺو= روز ازل‬
‫وارو لکيو‪’ .‬چٺي ۾‘ ‪ ،‬يعني روز ازل واري لکيل‬
‫چٺي ۾‪.‬‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ جيڪڏهن (ڪو شوم) کڻي روم وڃي‪ ،‬ته به پنهنجي‬
‫نصيب کان اڳتي وڌي نه سگهندو‪:‬‬
‫الء) ساڳي ماني ٿوم سان‬ ‫ــــ (سندس واسطي کائڻ ِ‬
‫الء روز ازل کان لکيل آهي‪.‬‬ ‫هوندي‪ ،‬جيئن ان ِ‬
‫(‪)3‬‬
‫س ِن جهنگ ۾‪،‬‬‫ِسيچاڻا تي ِسين َهن‪ ،‬ڏون َهئِين و َ‬
‫ڪيئَن‪ُ ،‬‬
‫ماس ِجن ِهين کي ِلکيو‪.‬‬ ‫کاون ِ‬ ‫سي کَڙ َ‬
‫• ماخذ‪ .‬جيپور گرنٿ‪ ،)113( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬
‫(‪.)113‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬پهرين سٽ ۾ ’تي‘ بدران ’اَتي‘ ۽ ’ڏوهئين‘ بدران‬
‫’ڏُوئِن‘ آهي‪ ،‬ٻي َء سٽ ۾ ’سي‘ بدران ’سو‘ ۽ ِجنهين‬
‫کي‘ بدران ’جنهين ڪو‘ آهي‪ .‬اهي پڙهڻيون بيت کي‬
‫راجستاني لهجي ۾ پڙهڻ سان رائج ٿيون‪.‬‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫‪127‬‬
 ‫ــــ شهباز ۽ شينهن‪ ،‬ٻنهي جو گذر جهنگ ۾ آهي‪:‬‬
‫ــــ اهي گاه (کڙ) ڪيئن کائيندا‪ ،‬جو انهن جو پيدائشي‬
‫طعامو ئي گوشت آهي‪.‬‬
‫’شاه‘ جي رسالي‘ ۾ ’سر ِسينهن ڪيڏاري‘ جو بيت‬
‫آهي ته‪:‬‬
‫نينهن ِسيچاڻي ِسينهن‪ ،‬ٽنهي قصد ڪباب سين‪،‬‬
‫رات کاڌائون ڏينهن‪ ،‬ته پڻ ڀوڻن بُکيا‪.‬‬

‫(‪)4‬‬
‫ڪڍي ڪا ُڄوراء‪َ ،‬جني ٻج نه پوکيو‬ ‫َ‬
‫ڪياء‪.‬‬‫راهون رو ُح ُر َچن ِديُون تَني کي ِ‬
‫• ماخذ‪ :‬حڪايت الصالحين (‪)26‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫ڪه َڄر‪ .‬را ُهون= اَن جون‬‫معني‪ :‬ڪا ُڄورا= ڪک َ‬ ‫ٰ‬ ‫•‬
‫را ُهون‪ ،‬جهجهو ان‪ .‬روح رچنديون= دل وڻندڙ‪.‬‬
‫ڪياء= ڪيئن‪ ،‬ڪٿان (ملنديون)‪.‬‬
‫ڪک ڪهڄر ڪڍي (زمين صاف ڪري‪،‬‬ ‫ــــ جن َ‬
‫کيڙي) ٻج نه پوکيو‬
‫ــــ تن کي َمن وڻندڙ وڏيون را ُهون اَنَ جون ڪيئن‬
‫ملنديون!‬
‫(‪)5‬‬
‫هَر هَر فال ڪريندِيان‪ ،‬راڌي َڳئي ِوها‬
‫‪128‬‬
 ‫ستِيَان البي لن َگهڻ آ‪.‬‬
‫وڃ پُڇو سانوڻ ُ‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)103( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬
‫(‪ ،)103‬ورهد (‪.)101‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫معني‪ .‬وقت تي ڪم نه ڪرڻ واري عادت سببان‬ ‫ٰ‬ ‫•‬
‫نقصان سهڻ بابت هاري َء جي غفلت جو مثال ڏنل‬
‫آهي‪ .‬غافل هاري‪ ،‬ٻني جي جهنگ وڍڻ‪ ،‬نار يا هرلي‬
‫چاڙهڻ ۽ چالو ڪرڻ‪ ،‬هر ٻڌڻ ۽ ٻج گڏڻ وقت فالون‬
‫پائيندا ۽ سوڻ ڳوليندا‪ .‬جيڪڏهن واڌائي واري فال نه‬
‫سولو نه ٿيو‪ ،‬ته وري تاريخ مٽائيندا‪ .‬ائين‬ ‫پئي‪ ،‬يا سوڻ َ‬
‫دير ڪندي ڪندي پوکڻ واري مند وڃائي ڇڏين‪ ،‬۽‬
‫جڏهن ٻيا البارا ڪن ته هي بک ۾ لنگهڻ ڪڍن‪ .‬فال‬
‫ڪرينديان= فالون ڪندڙ يا فالون وجهندڙ؛ راڌي=‬
‫ستيان=‬ ‫ٻج پوکڻ جي پوري مند يا مهل؛ سانوڻ ُ‬
‫سانوڻي جي مند ۾ (جيڪا پوکڻ جي پوري مند آهي)‬
‫سمهندڙن‪ ،‬غفلت ڪندڙن ۽ پوک جي تياري نه‬
‫ڪندڙن؛ البي= الباري جي وقت‪ .‬لنگهڻ= بک‪ ،‬فاقو‪.‬‬
‫معني ته‪:‬‬
‫ٰ‬
‫ــــ جيڪي (پوک جي ڪم ڪرڻ بدران) هر هر فالون‬
‫پيا پائين (۽ وقت وڃائين) تن کان ٻج پوکڻ جي مند‬
‫وهامي وئي (مهل هٿان هلي وئي)؛‬

‫‪129‬‬
‫ــــ سانوڻي جي مند ۾ سمهي رهندڙن کان وڃي پڇو ته‬
‫الباري جي وقت (جڏهن ٻيا نئون ُ‬
‫ان پيا پيهن‪ ،‬پچائين‬
‫۽ کائين) فاقو ڇا ٿيندو آهي!‬

‫سورهيائي ۽ خود اعتمادي‬

‫(‪)1‬‬
‫سڀڪو‪ ،‬جان جان َمه نه ِم َڙ ِن‬ ‫سورهيه َ‬ ‫تان تان ُ‬
‫جاو ِن‪.‬‬
‫سورهيه سي َ‬ ‫ڪ وهندي َء سا ُم ُهون ُ‬ ‫ُر َ‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)72( 6-‬سنتون ڪي واڻي (‪)72‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬مٿين ماخذن جي ڀيٽ سان وڌيڪ صاف ۽‬
‫صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جئن مٿي ڏني وئي آهي‪.‬‬
‫معني وڏا سورهيه‪ .‬ٻي َء سٽ ۾‬ ‫ٰ‬ ‫معني‪َ ’ :‬مهائين‘‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫معني ’وڃن‘‪.‬‬ ‫ٰ‬ ‫جاون‘‬‫’ َ‬
‫ــــ تيسين تائين ته هرڪوئي سورهيه آهي (پاڻ کي‬
‫سورهيه ٿو سڏائي) جيسين تائين (جنگ جي ميدان ۾)‬
‫وڏا پهلوان نه گڏيا آهن (ساڻن منهن مقابل نه ٿيا آهن)‪.‬‬
‫ــــ سورهيه اهي آهن جيڪي ترارين لڳندي (رڪ‬
‫وهندي) سامهون وڃن ۽ منهن مقابل ٿين‪.‬‬
‫(‪)2‬‬
‫ڪارڙا‬
‫َ‬ ‫ڏَرڻي َچئُه َم اِيئن‪َ ،‬پن َجئي ا َ َ‬
‫ڀ‬
‫ڪ َر‪.‬‬‫ت لَڀندي ُمڙسان ِہ َ‬ ‫ت ڀَڙ ِمڙندَا ڀِينئن‪ ،‬تِ ِ‬‫ِج ِ‬
‫‪130‬‬
 ‫• ماخذ‪ :‬حڪايت الصالحين (‪)12‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬پهرين سٽ ۾ اصل ’ڏرڻي‘ (= اي ڏرڻي)‪.‬‬
‫وڌيڪ صحيح پڙهڻي ’ڌَ ِر نِي‘ = َج ِهل ني‪ُ ،‬چپ ڪر‪.‬‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ ماٺ ڪر! ائين نه َچئُه ته ڪو پنجئي اڀ ڪارا آهن‬
‫(سڀ هڪ جهڙا آهن)‬
‫ــــ جتي وڏا پهلوان منهن مقابل ٿيندا‪ ،‬بهادر مڙسن جي‬
‫خبر اتي پوندي!‬

‫(‪)3‬‬
‫ٻاٻيها ٻُڏِي مئا‬
‫ُڪ پاڻِي ُء َمنجه‪ِ ،‬‬
‫ٻ َ‬
‫سمجه‪ ،‬تان تون ڳيرو نه ٿِيوين‪.‬‬ ‫جي تو پوي َ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)71( 6-‬سنتون ڪي واڻي (‪)71‬‬

‫• پڙهڻي‪ :‬ٻنهي ماخذن جي پڙهڻين جي ڀيٽ سان‪،‬‬
‫وڌيڪ صاف ۽ صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن‬
‫مٿي ڏني وئي آهي‪ .‬پهرين سٽ جي شروع وارن اصل‬
‫لفظن ’نه کاء‘ تي (پهريين ڀيري رسالي ’مهراڻ‘ ۾‬
‫لکڻ وقت) غور ڪندي ’ٻه گا‘ واري صورت معلوم‬
‫ڪ‘‬ ‫ٿي‪ .‬پر هاڻي ٻيهر غور ڪندي هڪ صورت ’نِ َ‬
‫واري صورت نظر آئي جو ’نه کا‘ (= نه ڪا) کي‬
‫معني ’پاڻي َء جي ننڍڙي اَڏ‬
‫ٰ‬ ‫ڪ‘ پڙهي سگهجي ٿو‪.‬‬
‫’نِ َ‬
‫‪131‬‬
‫يا ’ َوهندي‘ ‪( .‬کوهر‪ ،‬يا تڙ مان جڏهن ’ٻوڪي‘ سان‬
‫ڪ ۾ پاڻي‬ ‫پاڻي ڪڍجي ٿو ۽ ٻاهر هارجي ٿو ته ’نِ َ‬
‫معني واري پڙهڻي‬ ‫ٰ‬ ‫وهي ٿو‪ .‬وڌيڪ بهتر اصطالحي‬
‫ُڪ‘ ٿيندي ۽ اهائي رکي وئي آهي‪.‬‬ ‫(به ڪا=) ’ٻ َ‬
‫آخري لفظ ’ٿيوين‘ بکر جي عالئقي واري ٻولي‬
‫مطابق آهي‪.‬‬
‫معني ڳوڙهي آهي‪’ .‬ٻاٻيها‘ =‬ ‫ٰ‬ ‫ني‪ :‬هن بيت جي‬ ‫• مع ٰ‬
‫ڳيرا‪ .‬ڳيري جو هڪ قسم ’ٻاٻيهو‘ آهي‪ ،‬جيڪو عام‬
‫ڳيري کان ننڍو ۽ وڌيڪ ڳاڙهيرڙو ۽ سهڻو هوندو‬
‫آهي ۽ پڻ گ ُهگهلَندو ۽ مٺي ٻولي ڪندو آهي‪ .‬هي سهڻو‬
‫پکي آهي‪ ،‬پر آهي بالڪل نازڪ ۽ ضعيف‪ .‬سخت‬
‫گرمي به کيس ماري‪ ،‬ته سانوڻ جو مينهن به ان کي‬
‫ڪري‬ ‫ماري‪ ،‬جو هن جا کنڀ پسن ۽ ٿورڙي پاڻي ۾ ِ‬
‫ته به ڦٿڪي مري‪ .‬هڪ آڳاٽي ’ڳاه‘ ۾‪ ،‬۽ پڻ ’شاه‬
‫جي رسالي‘ جي هڪ بيت ۾‪ ،‬لک ۽ گرمي سببان‬
‫ٻاٻيهي جي مرڻ ڏانهن اشارو آهي‪:‬‬
‫ک‪ ،‬ٿر ٻاٻيهو ٿي مران“‪.‬‬‫لڳنم لُ َ‬
‫”ته ڪر ِ‬
‫ٻاٻيهي جي گهگهلڻ بابت ڪنهن سالڪ چيو ته‪:‬‬
‫رياء‪:‬‬
‫س ِ‬ ‫تون ڇونه گ ُهگه ِلين ٻاٻيها‪ ،‬جو ٽريئي ٽول َ‬
‫رهياء‪،‬‬
‫ِ‬ ‫هيٺ جر‪ ،‬مٿي مڃر‪ ،‬ٽِريا پرين پاس‬
‫وياء‪ ،‬سانگي لڳي سپرين!‬ ‫ڪين ِ‬
‫ِ‬ ‫مون جئن‬

‫‪132‬‬
‫انهن سڀني سهڻاين هوندي به‪ ،‬ٻاٻيهو هڪ هيڻو ۽‬
‫ضعيف پکي آهي‪ .‬قاضي قادن جي هن بيت ۾ توڙي‬
‫هيٺ ٻين بيتن ۾‪ ،‬هيڻائي ڇڏي همت ۽ حوصلي ڪرڻ‬
‫جي تعليم ڏنل آهي‪.‬‬
‫ــــ ٻاٻيها ڳيرڙا ته ٿورڙي ٻُڪ پاڻي َء ۾ ئي ٻڏي مئا!‬
‫ــــ جيڪڏهن توکي ڪا پروڙ پوي ته هوند ڳيرو نه‬
‫ٿئين (پر شهباز ٿئين)‬

‫(‪)4‬‬
‫ڀ َپرک ِئا‬
‫س َ‬
‫سڄڻ َ‬ ‫تر جي اله‪َ ،‬‬‫جي ا ُ ِ‬
‫ري پنهنجي َکٽِئي‪ُ ،‬‬
‫سڀَر ٻري نه با ِه‪.‬‬

‫• ماخذ‪ :‬بيان العارفين (‪ ،)16‬۽ شاه جو رسالو (‪)16‬‬

‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫معني‪’ :‬اله‘ قاضي قادن جي اترئين بکر عالئقي‬ ‫ٰ‬ ‫•‬
‫معني ’الڙ‘ (يا‬
‫ٰ‬ ‫واري ٻولي َء جو لفظ آهي جنهن جي‬
‫ڏکڻ)‪.‬‬
‫ــــ اتر توڙي الڙ ۾‪ ،‬مون سڀ دوست آزمايا!‬
‫سواء باه ڀرجي‬‫ِ‬ ‫ــــ پر پنهنجي ڪوشش ۽ ڪمائي کان‬
‫نه ٻرندي (مچ نه ڪندي‪ ،‬ڪاميابي نه ٿيندي)‪.‬‬
‫(‪)5‬‬
‫تکو تِيڏوئِي َوهي‪ ،‬جيڏو ُمنہ ِم َ‬
‫هراڻ‬
‫‪133‬‬
 ‫ڪڙو‪ ،‬ڌِير لَڌو ِسين َ‬
‫پاڻ‪.‬‬ ‫ڏَيه َ‬
‫سڀوئي ِه َ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)56( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)46‬ورهد (‪.)56‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٽنهي ماخذن جي ڀيٽ سان وڌيڪ صحيح ۽‬
‫صاف پڙهڻي ائين معلوم ٿئي ٿي جئن مٿي ڏني وئي‬
‫آهي‪.‬‬
‫معني‪ .‬هن بيت جو مرڪزي مفهوم اهو آهي ته‪:‬‬ ‫ٰ‬ ‫•‬
‫’جيڏو وڏو حوصلو اوتري حاصالت‘‬
‫ــــ درياء (مهراڻ) تيڏوئي تکو وهندو جيڏو وڏو اُن جو‬
‫ُمنهن هوندو‪:‬‬
‫ــــ جهان ساڳيو هڪ ئي آهي (جنهن ۾ ماڻهو سڀ هڪ‬
‫جهڙا آهن‪ ،‬جهڙا ٻيا تهڙا اسين‪ ):‬پر وڏي ڌيرج سان‬
‫’پاڻ‘ کي پروڙيوسون‪.‬‬
‫(‪)6‬‬
‫تار ِن جيئن ت َ ِرين‪ ،‬پُسائيِن َم مول ِهيَا‬
‫َ‬
‫ِپ ُڙ َم ل َڄائِين‪ ،‬تنہ سچي دِيوانَ ۾‪.‬‬
‫• ماخذ‪ :‬ورهد (‪.)86‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٻئي ڪنهن ماخذ ۾ هي َء بيت ڪونهي جو ڀيٽي‬
‫سگهجي؛ ’ورهد‘ جي اصل لکت مان اها پڙهڻي‬
‫نڪري ٿي‪.‬‬

‫‪134‬‬
‫معني‪ .‬تارن جيئن= جيڪي وڏا تکا تارو (ترندڙ) آهن‬‫ٰ‬ ‫•‬
‫تن وانگر‪.‬‬
‫مولهيا= پَٽڪا‪ ،‬مٿي تي ُموڙي ڪري ٻڌل ڪپڙا (تارو‬
‫جڏهن ڪنهن وڏي پاڻي َء مان تري ٻئي طرف ويندا‬
‫آهن‪ ،‬تڏهن پنهنجا ڪپڙا جتي وغيره موڙي ڪري‬
‫مٿي تي ٻڌي سوگها ڪندا آهن‪ ،‬۽ ترڻ وقت پنهنجو‬
‫سر مٿي اوچو رکندا آهن ته جيئن ’مولهيو‘ يا‬
‫’مولهاٽو‘ نه پُسي)‪ .‬پڙ= آزمائش وارو ميدان‪’ .‬سچو‬
‫ديوان‘= (فيصلو ڏيندڙ)‪ .‬چڱن امينن جي مجلس‪،‬‬
‫منصفن جي ڪورٽ‪.‬‬
‫تارن وانگر تَرين ۽‬
‫ــــ (توکي گهرجي ته) تون تِکن ُ‬
‫مٿي تي ٻڌل پنهنجو مولهيو نه پُسائين‪:‬‬
‫ــــ جيئن انصاف ڪندڙ امينن جي ڪچهري َء ۾‪ ،‬شرط‬
‫۽ مقابلي جو ميدان نه لڄائين (= ميدان ۾ پاڻ نه‬
‫لڄائين)‪.‬‬

‫‪135‬‬
 ‫ت ُ َرهي سندي تا ِ‬
‫ت‬

‫(‪)1‬‬
‫ڪر‬ ‫ڪانہ‪ ،‬تان تون ت ُ َرهي تا ِ‬
‫ت َ‬ ‫َ‬ ‫ِي‬
‫ڪنڌ َ‬
‫جان جان َ‬
‫ت اوچ ِتي اُلَهي‪.‬‬
‫دانہ‪َ ،‬م ِ‬
‫سندِي َ‬‫ڪ َپ َر َ‬
‫َ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)84( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)84‬ورهد (‪.)84‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬چئني ماخذن جي ڀيٽ سان‪ ،‬بيت جي وڌيڪ‬
‫صاف ۽ صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني‬
‫وئي آهي‪.‬‬
‫معني‪ .‬جان جان ڪنڌي ڪانه= جيسين تائين جو‬ ‫ٰ‬ ‫•‬
‫ڪنڌي َء لڳ ڪانه جا وڏا ٻُوڙا بيٺل آهن‪ .‬تات ڪر=‬
‫سر جي ڪانن کي‬ ‫سنڀال ڪر‪’ .‬تُرهو‘ (ڪانه ۽ َ‬
‫ڪاٺ جي ڪاين ۾ واڻي ٻڌي ٺاهبو ڄڻ ڪکائين‬
‫ٻيڙي آهي)‪ :‬اصطالح طور ’ٻيڙي‘ ‪ .‬ڪپر جو‬
‫ڪڙڪو= ڪنڌي َء لڳ پاڻي جي چاڙه ۽ وهڪري‬ ‫َ‬
‫جوواڄٽ‪ ،‬دريا َء جو ڌڙڪو‪ .‬مت= متان‪ .‬الهي= لهي‪،‬‬
‫مٿان اُٿ ِلي َوري‪ ،‬مٿان اُٿلي لپيٽ ۾ آڻي‪.‬‬
‫ــــ جيسين تائين جو (دريا َء يا وا ُهڙ جي) ڪنڌي لڳ‬
‫ڪانه بيٺل آهن‪ ،‬تيسين تائين تون پنهنجي تُرهي جي‬
‫سنڀال ڪر (ان کي ٺاه ۽ ٻَڌُ)‬
‫‪136‬‬
‫ــــ متان (غفلت ۽ دير سببان تنهنجي مٿان) ڪپر اوچتو‬
‫ڪري‪.‬‬ ‫ڪڙڪو ڪري اچي ِ‬
‫(‪)2‬‬
‫سنجهي ِسبِي تُرهڙو‪ ،‬غاف َل ڇو نه ِو ِ‬
‫ڌوء‬ ‫َ‬
‫نڀاريوء‪.‬‬
‫ِ‬ ‫س‬ ‫َجڏ ِهين لَ ِ‬
‫هرين گ ُم ٿِئين‪ ،‬تڏهين َ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)86( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)86‬ورهد (‪.)84‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٽنهي ماخذن جي ڀيٽ سان‪ ،‬بيت جي وڌيڪ‬
‫صاف صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني وئي‬
‫آهي‪.‬‬
‫معني‪ .‬اصل ۾‪ ،‬تُلَهڙو= تُرهڙو‪ ،‬ننڍڙو تُرهو‪ .‬سبڻ=‬ ‫ٰ‬ ‫•‬
‫سوئن سان ڪانه جي ڪانن ۽‬ ‫(ڪاٺين مان گهڙيل) ُ‬
‫ڪاٺ وارن ڪايَن کي ِسبي واڻي مضبوط ڪرڻ‪،‬‬
‫تُرهي جو ت َ ُر َٻڌڻ‪ .‬لهرين گم ٿئين= لهرين ۾ لپيٽجي‬
‫وئين‪.‬‬
‫ــــ اي غافل! سوير ئي‪ ،‬گهڻو اڳواٽ ئي‪ ،‬پنهنجو ننڍڙو‬
‫تُرهو ِسبي واڻي مضبوط ڇونه ڪيئي!‬
‫ــــ جڏهين دريا َء جي لهرين ۾ لپيٽجي وئين (۽ تُرهو ٽُٽَڻ‬
‫لڳو) تڏهن وڃي سنڀاريئي!‬
‫(‪)3‬‬
‫جي ت َ ُر ٽُٽو تُرهَڙي‪ ،‬سائِ َر َمنجه ٿِيان ِہ‬
‫‪137‬‬
 ‫سڏ َ ِٻيان ِہ‪.‬‬
‫ڪ ِر َ‬
‫پاڻيچيَان‪َ ،‬م َ‬
‫ِ‬ ‫ڪ ِر ٻانهان‬
‫َ‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)85( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬
‫(‪ ،)84‬ورهد (‪)83‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٽنهي ماخذن جي ڀيٽ سان‪ ،‬بيت جي وڌيڪ‬
‫صاف صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني وئي‬
‫آهي‪ .‬پهرين سٽ ۾‪ ،‬اصل پڙهڻي ’تل‘ ۽ ’تُلهڙي‘ آهي‬
‫(جن ۾ ’ر‘ جو اچار مٽجي ’ل‘ ٿيو آهي)‪ ،‬يعني ’ت َ ُر‘‬
‫۽ ’تُرهڙي‘‪.‬‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ جيڪڏهن (اتفاق سان) تُرهي جو تَرو ان وقت ٽٽي‬
‫پوي جو تون وڏي پاڻي (سائر) ۾ هجين‬
‫ٻانهن کي‬‫ِ‬ ‫ــــ ته به (پاڻي پنهنجي همت ڪر‪ ):‬پنهنجي‬
‫بناء (۽ پاڻهي پاڻ تري ڪناري تي سالمت‬ ‫اوليون ِ‬
‫ٻاڏاء!‬
‫ِ‬ ‫الء نه‬
‫پهچ) پر ٻين کي مدد ِ‬

‫(‪)4‬‬
‫ڪ َل‬
‫تار ِن َ‬ ‫جان تُون ُ‬
‫تارو پاڻ‪ ،‬تان ڀِي پُڇ ُ‬
‫ڪ َپ َر آ ِه ِلي‪.‬‬ ‫س َ‬
‫ڄاڻ‪ ،‬وڃي َ‬ ‫ڪنا ُ‬
‫تان تو َ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)87( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)87‬ورهد (‪.)85‬‬

‫‪138‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٽنهي ماخذن جي ڀيٽ سان‪ ،‬بيت جي وڌيڪ‬
‫صاف ۽ صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني‬
‫وئي آهي‪.‬‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫پهرئين سٽ جي آخر ۾ اصل پڙهڻي ’تِڱان ڪل‘ يا‬
‫’تلڱان ڪل‘ آهي‪’ .‬تِلڱان‘ لفظ ’تن ِلڱان‘ (= تن ڳنا‪،‬‬
‫ڪنا) جو هلڪو اُچار ٿي سگهي ٿو‪ ،‬پر وزن جي‬ ‫تن َ‬
‫لحاظ سان ’تِڱان‘‪ ،‬پڙهي سگهجي ٿو‪ .‬باوجود ان جي‬
‫معني صاف نه ٿيندي‪’ :‬تن کان‘ يعني ڪنهن کان؟‬ ‫ٰ‬
‫تارن ڪل‘ هئي‪ :‬يعني جيڪي‬ ‫غالبا ً اصل پڙهڻي ’ ُ‬
‫تارو آهن تن کان خبر پڇ‪.‬‬
‫تارن‬
‫ــــ جيتوڻيڪ تون پاڻ تارو آهين‪ ،‬ته به ٻين ُ‬
‫(سونهن ۽ ماهرن) کان پڇي پڪ ڪر‬
‫الء ته اي سياڻا! تو مٿان ڪپر هٽي وڃي‬ ‫ــــ انهي َء ِ‬
‫ڪري (۽ تنهنجي مٿان نه پئي)‪.‬‬ ‫پاسي تي ِ‬
‫(‪)5‬‬
‫ِو ُڄ‪ ،‬بادَ َل ۽ وا ُء‪ ،‬ڊ ُڄ نه لَهرين لَ ِڳيو‬
‫سڌَ َر سونهان چا ُء‪ ،‬ٻيڙي َٻڏ ُڻ ناه ڪو‪.‬‬ ‫َ‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)91( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬
‫(‪ ،)91‬ورهد (‪)90‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٽنهي ماخذن جي ڀيٽ سان‪ ،‬بيت جي وڌيڪ‬
‫صحيح ۽ صاف پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني‬
‫‪139‬‬
‫وئي آهي‪ .‬ٻي َء سٽ ۾ اصل لفظ ’جا ُء يا جانء‘ آهي‬
‫معني وڌيڪ‬ ‫ٰ‬ ‫جنهن کي چا ُء (= ک َُڻ) پڙهڻ سان‬
‫صاف بيهندي‪.‬‬
‫معني‪ .‬هي ُء بيت ’سمنڊ جي سفر‘ جي موضوع ۽‬ ‫ٰ‬ ‫•‬
‫الء ڪو‬‫معني وارو آهي‪ ،‬جنهن ۾ ٻيڙي کي سنڀالڻ ِ‬ ‫ٰ‬
‫ڄاڻو ُمعَلُم‪ ،‬ناکئو يا سونهون کڻڻ ضروري آهي‪ .‬شاه‬
‫سر‬‫پوء هن موضوع کي وڌيڪ کوليو ۽ ُ‬ ‫صاحب ِ‬
‫سر سامونڊري ۾ ان جا‬ ‫سري‪-‬راڳ‘ ۽ خاص طرح ُ‬
‫معنوي نقطا بيان ڪيا ته‪:‬‬
‫سڌيون ڏين‪ ،‬هن ديواني درياء جون‬ ‫سونهان ُ‬ ‫ُ‬
‫‪-‬‬
‫سون َه ِن جي صالح‪ ،‬وٺ ته ِوير لنگهي وڃين‪.‬‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫بيت جي‬
‫ــــ کنوڻ‪ ،‬ج ُهڙ ۽ طوفان واري حالت ۾‪ ،‬وڏين لهرين‬
‫لڳندي ڊڄ نه‪:‬‬
‫ــــ همت وارو ناکئو سونهون ڪري پاڻ سان کڻ‪ ،‬ته‬
‫ٻيڙي جي ٻڏڻ جي ڪو خطرو خوف باقي نه رهي‪.‬‬
‫(‪)6‬‬
‫ٿ ٻاتاڙا ٿِيَ ِن‬ ‫گيون جؤنڪيون ِجتِ‪ ،‬ٻُو ِه َ‬ ‫ُجن ُ‬
‫پار پَ َو ِن‪.‬‬
‫ي تِتِ‪َ ،‬مڪ ُِريان ڀِي ِ‬ ‫ِم َه َر ت ُ ِ‬
‫نهنج َ‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)89( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬
‫(‪ ،)89‬ورهد (‪.)88‬‬
‫‪140‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٽنهي ماخذن جي ڀيٽ سان‪ ،‬بيت جي وڌيڪ‬
‫صحيح ۽ صاف پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني‬
‫وئي آهي‪.‬‬
‫معني‪ :‬پهرين سٽ ۾ اصل پڙهڻي ُجن ِگيئَون‬ ‫ٰ‬ ‫•‬
‫ڪ ِريان‘ آهي‪.‬‬ ‫جو ِکيئون… ٻُو ِه َ‬
‫ٿ‘ ‪ ،‬۽ ٻي َء سٽ ۾ ’ ُم َ‬
‫معني جي لحاظ سان ’جنگيون جؤنڪُيون‘ پڙهڻ‬ ‫ٰ‬
‫صحيح ٿيندو؛ ’جؤنڪيون‘ يعني وڏيون ۽ مضبوط‬
‫(ٻيڙيون)‪ .‬ٻيو صحيح لفظ َمڪُري‘ آهي‪ ،‬جنهن جو‬
‫جمع ’ َمڪُريون‘ ‪ .‬ٻيڙيون هڪ ’د ُنگيون‘ ٻيون‬
‫ُجنگيون‘‪’ .‬جنگيون‘ معني وڏيون شاهي ٻيڙيون‪،‬‬
‫ميين شاه عنات توڙي شاه لطيف ’ ُجنگ‘ جهازن جو‬
‫نالو آندو آهي‪:‬‬
‫متان ڪي من لوڏين‪ ،‬پسي جنگ جهاز‬
‫(ميون شاه عنات)‬
‫ڪاله وڌائين ڪن ۾ جاڏا جنگ جهاز‬
‫(شاه لطيف)‬
‫ڪير‬ ‫جهوني جنگ جهاز کي‪ ،‬ڪوڏا هڻائج ِ‬
‫(شاه لطيف)‬
‫معني تحقيق طلب آهي؛ ٿي سگهي ٿو ته‬ ‫ٰ‬ ‫’ٻُو ِهٿ‘ جي‬
‫اهو غوراب جو ڪو قسم هجي‪.‬‬
‫معني ٿيندي‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫مٿين َء وضاحت موجب بيت جي‬

‫‪141‬‬
‫ــــ (وڏين لهرين ۽ ويرن ۾) جتي وڏيون ُجنگيون ۽‬
‫َجؤنڪيون ٻيڙيون توڙي شاهي ٻوهٿ (غوراب) سڀ‬
‫خطري ۾ لڏن ۽ ٻڏن‪،‬‬
‫مولي! تنهنجي رحم ۽ ڪرم سان‬ ‫ٰ‬ ‫ــــ اتي اي منهنجا‬
‫ننڍڙيون ٻيڙيون شال پار پهچن!‬
‫(‪)7‬‬
‫هوء‪ ،‬ڀَئُه َڀالن ئي نه لَهي‬
‫پا ِکڙيَان ڊڄڻ ِ‬
‫ُوء‪ ،‬ا َ ِچي سو لَ َ‬
‫ڪ ِن لنگهيو‪.‬‬ ‫س ند ِ‬ ‫ُ‬
‫ساٿ َ‬ ‫تِتي‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)90( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)90‬ورهد (‪.)89‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٽنهي ماخذن جي ڀيٽ سان‪ ،‬بيت جي وڌيڪ‬
‫صحيح ۽ صاف پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني‬
‫وئي آهي‪.‬‬
‫معني‪ :‬پا ِکڙي= ننڍي ٻيڙي (جمع) پاکڙيون‪،‬‬ ‫ٰ‬ ‫•‬
‫’پاکڙيان‘ جمع واري صورت قاضي قادن جي ٻولي‬
‫مطابق آهي‪ .‬ڀَالن ئِي= ڀَلن کي ئي‪ ،‬وڌيڪ وڏن شاهي‬
‫(جهازن) کي ئي‪’ .‬ڀالن‘ جي جمع واري صورت‬
‫قاضي قادن جي ٻولي مطابق آهي‪ .‬اصل ۾ ’لنگهيو‘ ۽‬
‫’لڳيو‘ ٻه جدا پڙهڻيون آهن‪ .‬لڳيو= لڳو ۽ بيهي رهيو‪.‬‬
‫معني‬
‫ٰ‬ ‫جنهن ۾ ڊپ واري حالت‪ ،‬نه لنگهي سگهڻ واري‬
‫سمايل آهي‪ :‬يعني ته سفر جي مشڪل منزل جو ذڪر‬
‫‪142‬‬
‫آهي‪’ .‬لنگهيو‘ پڙهڻ سان‪ ،‬ان مشڪل مان نڪرڻ‬
‫معني نڪرندي‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫جي‬
‫معني ٿيندي ته‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫بيت جي‬
‫ــــ (سمنڊر جي سفر ۾) جتي ننڍڙيون ٻيڙيون (پاکڙيون)‬
‫ته ڊپ ۾ پريشان ٿين ٿيون‪ ،‬پر وڏن ڀلن غورابن ۽‬
‫جهازن کي به خوف ٿو ٿئي‪:‬‬
‫ــــ ِتتي تنهنجو ساٿ انهن سوڙهين ناريُن ۾ اچي گهڙيو‬
‫آهي (يا انهن مان اچي لنگهيو آهي)‪.‬‬

‫(‪)8‬‬
‫نوريان ڀَئُه نا ِه‪ ،‬سندي ِپريان ت ُ َرهي‬
‫ڀَ َ‬
‫نِ َگ َهندي نِگاه‪ ،‬پڌرو نيہ نه او ِهري‪.‬‬

‫• ماخذ‪ :‬حڪايات الصالحين (‪)10‬‬

‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫ڪ ُن‪ .‬ڀنوريان= ڀَ َ‬
‫نو َر ِن کان‪ ،‬ڪُنن‬ ‫نو ُر= وڏو ُ‬
‫معني‪ .‬ڀَ َ‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫کان‪ .‬نگهندي= نگاه ڪندي‪ ،‬ڏسندي‪ .‬پڌرو= ظاهر‬
‫ڏسندي‪ .‬نيہُ= وچ وارو وڏو ڊگهو ڪاٺ‪ُ ،‬کوهو‪.‬‬
‫ــــ محبوبن جي تُرهي (ٻيڙي) کي‪ ،‬ڪُنن کان ڪو‬
‫خطرو ڪونهي‬
‫ــــ پر (سندن ٻيڙي آهستي وڃي جو آ ٌء بندر تي بيهي‬
‫ان کي ڏسندي رهان‪ ):‬جيسين تائين نگاه پوي تيسين‬
‫‪143‬‬
‫تائين ُکوهو پڌرو هجي ۽ اوهري نه وڃي (ٻيڙي نظر‬
‫کان غائب نه ٿي وڃي!)‪.‬‬

‫(‪)9‬‬
‫س َر سندو پاتَڻِي‬‫ڃاتوء‪ ،‬جو َ‬
‫ِ‬ ‫س‬
‫جي سو ُ‬
‫ُوء‪.‬‬
‫ڪ ند ِ‬ ‫ڪي نه َ‬ ‫َو ُڃ لَ ِهرين َگڏِيو‪َ ،‬‬
‫ڪپَ ُر ِ‬

‫• ماخذ‪ :‬حڪايات الصالحين (‪)21‬‬

‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫معني ’وڏو تالء‘ ‪ ،‬پر قاضي‬
‫ٰ‬ ‫معني‪’ .‬سر‘ جي عام فهم‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫قادن جي دور ۾ ۽ ان کان اڳ اصطالحي جي طور‬
‫معني ۾ استعمال ٿيو‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫درياء ۽ سمنڊر جي‬
‫ــــ جيڪڏهن تو ان کي سڃاتو جيڪو پاڻ درياء جو‬
‫پاتڻي (پتڻ اُڪاريندڙ) آهي‬
‫پوء ڀل وڏين لهرين وچان پيو وڃ‪ :‬توکي‬ ‫ِ‬ ‫ــــ ته‬
‫خطرناڪ ڪپر به ڪو نقصان نه پهچائيندو‪.‬‬
‫قاضي قادن هي ُء بيت شيخ فريد جي هيٺئين بيت جي‬
‫جواب ۾ چيو (جيڪو جيپور گرنٿ‪ 6-‬۽ سنتون ڪي‬
‫واڻي ۾ نمبر ‪ 76‬۽ ’ورهد‘ ۾ نمبر ‪ 72‬آهي؛ پڻ اهو‬
‫ُگرو گرنٿ يا آد گرنٿ‘ ۾ ٿوري تبديل سان شيخ فريد‬
‫جي دوهن ۾ شام آهن)‪:‬‬
‫سنجها پئي‪ ،‬ا ُڳون آئِي رات‬ ‫ڏينہ لٿا‪َ ،‬‬
‫‪144‬‬
 ‫ڪپر وات‘‬
‫کَڙا پُڪاري پاتڻِي‪’ ،‬ٻيڙا َ‬

‫کاهوڙي‬

‫(‪)1‬‬
‫پير نه َپ ِکيَان‬
‫ڏيه ڏِهائين نا ِه‪ ،‬جتي ُ‬
‫تِتي کاهوڙيان‪َ ،‬و َر ڏيئي َو َڻ ُچونڊيا‪.‬‬

‫• ماخذ‪ :‬بيان العارفين (‪ ،)20‬شاه جو رسالو (‪)20‬‬

‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫معني‪ .‬پهرين سٽ جي پهرئين اڌ کي ٻن صورتن ۾‬ ‫ٰ‬ ‫•‬
‫پڙهي سگهجي ٿو‪’ .1 :‬ڏينهن ڏِينهائِين ناه‘ ‪ ،‬يعني‬
‫جتي چٽائي ناهي‪ ،‬روشني ناهي‪’ .2 .‬ڏيه ڏيهائِي ناه‘‬
‫= ماڻهن جي آباد َوسندِي ناه‪ ،‬ڪا َپ َهر ئي نا ِه‪ .‬هي‬
‫معني وڌيڪ صاف سهڻي آهي‪’ .‬پکيان‘ (= پکين‬ ‫ٰ‬
‫جي) ۽ ’کاهوڙيان‘ واري ِسٽاء قاضي قادن جي ٻولي‬
‫معني هڪ خاص قسم جي‬ ‫ٰ‬ ‫مطابق آهي‪ .‬کاهو يا کَهو‪،‬‬
‫ننڍي ڪوڏر جنهن سان وڍجي‪ ،‬کوٽجي‪ .‬کاهوڙي=‬
‫کاهي يا کهي وارا اورچ پورهيت جن جو ڏٿ تي‬
‫گذران‪ .‬ور ڏيئي = وڏا ڦيرا گهمرا ڪري‪ .‬وڻ‬

‫‪145‬‬
‫چونڊيا= وڻن جا گل‪ ،‬ڦَر ميوا (پُسي‪ ،‬ڏئونرا‪ ،‬پَڪا‪،‬‬
‫سڱر‪ ،‬ٻير) چونڊي‪ .‬ڏُٿ پٽي‪ ،‬ڇاڻي‪ ،‬چونڊي گڏ ڪيا‪.‬‬
‫ــــ جتي ڪا وسندي يا ڪا پهر ته ڪانهي‪ ،‬پر جتي‬
‫پکين جو به پير ڪونهي‪.‬‬
‫ــــ تتي اَڻ ورچ جفاڪش کاهوڙين‪ ،‬وڏا ڦيرا ۽ َور ڏيئي‬
‫ڏُٿ چونڊي گڏ ڪيا‪.‬‬
‫(‪)2‬‬
‫ڪن ِهين لَڌو ِ‬
‫پيريئين‪،‬‬ ‫پير‪ِ ،‬‬
‫ي۾ ُ‬ ‫آپير َ‬
‫ِ‬
‫ڀير‪ ،‬ڪوڙين َمنجه ڪو لَهي‪.‬‬ ‫تِن ِہ ڀُون سندو ُ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)37( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)37‬ورهد (‪ ،)36‬جيپور گرنٿ‪.)51( 4-‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬چئني ماخذن جي ڀيٽ سان بيت جي وڌيڪ‬
‫صاف ۽ صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني‬
‫الء ڏسو ڀاڱي‪-‬‬‫ويئي آهي‪( .‬پڙهڻين ۾ جزوي اختالف ِ‬
‫‪ 3‬هيٺ انهن ماخذن ۾ ڏنل اصل پڙهڻيون)‪.‬‬
‫معني‪ .‬اصل پهرين سٽ ۾ پهريون لفظ ’آپَري‘ آهي‪،‬‬ ‫ٰ‬ ‫•‬
‫وء يا اراضي‬ ‫پر صحيح ’اَپيري‘ ٿيندو‪ ،‬يعني اها ُج ِ‬
‫جتي ڪوبه پيرو نه هجي‪ ،‬يا پيروئي نه لڳي‪ .‬ٻي َء‬
‫سٽ جو اصل ٻيو لفظ ’ڀَ َو‘ آهي جيڪو ’ڀُون‘ (=‬
‫زمين) پڙهڻ گهرجي‪’ .‬شاه جي رسالي‘ جي هيٺيين‬
‫بيت ۾ قاضي قادن جي بيت جو عڪس موجود آهي‪:‬‬
‫‪146‬‬
 ‫ڪنين پاتو پيريين‬
‫پير‪ِ ،‬‬
‫ي۾ ُ‬ ‫ُپير َ‬
‫ڪ ِ‬
‫جئائين ُمنجهڻ ماڻهئين‪ ،‬تئائين سڄڻ سير‬
‫ڀونء سندو ڀير‪ ،‬ڪوڙيين منجهان ڪو لهي‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫اِن‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫بيت جي‬
‫وء ۾ جتي پير جو نشان ئي نه لڳي‬ ‫ــــ ان اوپري ُج ِ‬
‫(اَپيري)‪ ،‬اُتي بالڪل ڪن ٿورڙن ڄاڻو پيرو کڻندڙن‬
‫پيرو ڳولهي لڌو‬
‫ــــ اهڙي زمين جو نوع ۽ نمونو‪ ،‬ڪروڙن منجهان‬
‫ڪو هڪ صحيح ڪري سگهندو‪.‬‬

‫گهاتو‬

‫(‪)1‬‬
‫ڪال َچ ۾‬‫جو ِگهڙي سو ني‪ ،‬ڪو جو قَ َه ُر َ‬
‫خبر ڪو نه ڏي‪َ ،‬ر ُڇ ڪُڄاڙي َرن ِڊيو‪.‬‬
‫ذڪره قُط ِب َيہ (‪ ،)1‬شاه جو رسالو (‪)29‬‬
‫• ماخذ‪ :‬ت َ ِ‬
‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫معني‪ .1 .‬جو گهڙي= جيڪو اندر پاڻي ۾ گهڙي‪.‬‬ ‫ٰ‬ ‫•‬
‫ِن َي ُڻ= کڻي وڃڻ‪ .‬سو ني= تنهن کي هو (مڇ) کڻي پيو‬
‫ڪ ُن‪َ .2 .‬ر ُڇ= وڏو ڄار‪.‬‬ ‫ڪالچ= ڪالچ جو ُ‬ ‫وڃي‪َ .‬‬

‫‪147‬‬
‫ڪُڄاڙي= ڪنهن‪ ،‬ڪهڙي شي َء‪ .‬رنڊيو= وچ ۾‬
‫اٽڪاء ڪري جهليو‪.‬‬
‫هن بيت ۾ ’مورڙي ۽ مانگر مڇ‘ جي قصي جا اهڃاڻ‬
‫ڪالچي جو ڪُن جنهن ۾‬ ‫يعني َ‬
‫ٰ‬ ‫سمايل آهن‪ .‬ڪالچ‪،‬‬
‫ويٺل مانگر مڇ مورڙيي جا ڇه ڀائر کاڌا‪ .‬پهريائين‬
‫الء لٿو ته ان‬
‫هڪ کاڌائين‪ ،‬ٻيو ان کي ڳولڻ ۽ ڇڏائڻ ِ‬
‫کي کاڌائين‪ -‬اهڙي طرح جيڪو پيو گهڙي تنهن کي‬
‫مانگر مڇ پيو کائي‪’ -‬جو گهڙي سوني‘‬
‫ڪال َچ‘ ۾ جيڪو پيو گهڙي‪،‬‬ ‫ڪالچي َء جي ڪُن ’ َ‬‫ــــ َ‬
‫تنهن کي مانگر مڇ پيو هيٺ ڇڪي ڳڙڪائي‪:‬‬
‫ــــ ڪوبه (جيئرو موٽي اچي) خبر ڪونه پيو ٻڌائي ته‬
‫شيء جهلي قابو ڪيو آهي!‬
‫ِ‬ ‫ڄار کي ڪهڙي‬

‫(‪)2‬‬
‫ڪيائُون َ‬
‫ڪ ِن‬ ‫ون جو‪ ،‬سو نه َ‬ ‫ا ُباهي َچ َي ِ‬
‫ريان کان‪ ،‬گ َهنگ َه ِر گهات ُ ِ‬
‫وڙن‪.‬‬ ‫تان ئي پيئِي پَ ِ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)88( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)88‬ورهد (‪.)87‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٽنهي ماخذن جي ڀيٽ سان‪ ،‬وڌيڪ صاف ۽‬
‫صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني وئي آهي‪.‬‬
‫ٻي َء سٽ ۾ ’پريان سان‘ بدران ’پَريان کان‘ (= پريين‬
‫‪148‬‬
‫پار کان‪ ،‬ڌڻي جي طرفان= تقدير کان) پڙهڻ صحيح‬
‫ٿيندو‪.‬‬
‫معني‪ .‬مورڙيو ۽ سندس ڇه ڀائر وڏا گهاتو هئا‪ ،‬يعني‬ ‫ٰ‬ ‫•‬
‫ته سمنڊ ۾ مڇي جي شڪار جا وڏا ماهر هئا‪ .‬سندن‬
‫پي جو نالو ’اوباهيو‘ هو جيڪو وڏو تجربيڪار هو‪.‬‬
‫تنهن پنهنجي پٽن کي سمجهايو ته‪’ :‬سمنڊ ۾ ٻين سڀني‬
‫پاسن ڀل مڇي َء جو شڪار ڪجؤ‪ ،‬پر فالڻي هڪ ڏِس‬
‫تي نه وڃجو‘ ؛ پر هڪ ڀيري هو پنهنجي پي ُء اوباهي‬
‫جي چوڻ کي ڇڏي‪ ،‬انهي َء ڏِس تي ويا ته جتي مانگر‬
‫مڇ کين ڳڙڪائي ڇڏيو‪.‬‬
‫ــــ (سندن پي ُء) اوباهي جيڪي کين چيو سو ڪن نه‬
‫ڪيائيون ( نه مڃيائون)‪.‬‬
‫ــــ انهي َء ڪري ئي گهاتوئن تي پريان تقدير کان وڏي‬
‫تڪليف اچي وئي‪.‬‬
‫(‪)3‬‬
‫ٺ‬ ‫گهورئو گهاتُوئين‪ ،‬تتِي ِ‬
‫واري َء بُ ِ‬ ‫ِ‬ ‫جتي‬
‫سهسين ساٽِي ُمٺِ‪.‬‬ ‫سونگي َڳيا‪َ ،‬‬ ‫سڪو‪ُ ،‬‬ ‫س ُر ُ‬
‫َ‬

‫• ماخذ‪ :‬شاه جو رسالو (‪)34‬‬

‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫الء مڇي کي ڳوليو‪ ،‬وڏي‬ ‫معني‪ .‬گهورئو= شڪار ِ‬‫ٰ‬ ‫•‬
‫پاڻي َء ۾ مڇي جو شڪار ڪيو‪ .‬بُٺ= واري َء جا دڙا‪.‬‬
‫‪149‬‬
‫سڪو= سڪي ويو‪ .‬سونگي=‬ ‫سر= درياء‪ ،‬ڍورو‪ُ .‬‬
‫سونگ وٺڻ وارا‪ ،‬محصول اڳاڙڻ وارا‪ .‬سهسين ساٿي‬
‫مٺ= سوين هزارين ساٿين مان هاڻي ٿورڙا ( ُمٺ ڀر)‬
‫وڃي بچيا آهن‪.‬‬
‫ــــ جتي (وڏو پاڻي هو ۽) وڏا ماهر ُمهاڻا مڇي َء جي‬
‫الء ڦِريا تتي واري َء جا دڙا لڳا پيا آهن‪:‬‬
‫شڪار ِ‬
‫س َون‬
‫سڪي ويو‪ ،‬محصول وٺڻ وارا ويا‪ ،‬۽ َ‬ ‫ــــ درياء ُ‬
‫ساٽين مان هاڻي ُمٺ ڀر وڃي بچيا آهن‪.‬‬

‫(‪)4‬‬
‫سڄي ساٽِئين‬ ‫سڏ ُ نه ُ‬‫پار‪َ ،‬‬
‫ڪالچي َء ِ‬
‫ڪُنَ َ‬
‫گهاتُوئين سندا َمڪُرا َ‬
‫ڪنہ ت َ ِڙ ِٻئي نِ ِ‬
‫هار‪.‬‬

‫• ماخذ‪ :‬بيان العارفين (‪ ،)19‬شاه جو رسالو (‪)19‬‬

‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫معني‪ .‬پهرين سٽ ۾‪’ ،‬ساٿئين‘ توڙي ’ساٽِئين‘ پڙهڻ‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫صحيح ٿيندو‪َ .‬مڪُرا= ٻيڙا‪.‬‬
‫ڪالچي َء جي ڪُن طرف ته ڪنهن به‬ ‫ــــ (هاڻي) َ‬
‫سڻجي‪:‬‬‫سڏ ُ ئي ڪونه ٿو ُ‬
‫ساٽي (يا ’ساٿي‘ ) جو َ‬
‫ــــ (تون) گهاتُوئن جا ٻيڙا‪ ،‬ڪنهن ٻئي تڙ تي وڃي‬
‫ڳول‪.‬‬

‫‪150‬‬
 ‫(‪)5‬‬
‫ڪالچي َء ڪُنا َء‪ ،‬موٽي ڪونه آئيو‬ ‫َ‬
‫ڪنِي توبَه تا ُء‬
‫ڪنِي َرڇ وڃائيا‪َ ،‬‬
‫َ‬

‫• ماخذ‪ :‬بيان العارفين (‪ ،)18‬شاه جو رسالو (‪)18‬‬

‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫معني‪ .‬ڪناء= ڪُنَ مان‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ڪالچي َء جي ڪُن مان‪ ،‬ڪوبه موٽي ڪونه آئيو‪.‬‬ ‫ــــ َ‬
‫ــــ (جيڪو ان ڪن ۾ پيو سو ويو‪ :‬جيڪي اڃا ٻاهر‬
‫هئا‪ ،‬تن مان به) ڪن پنهنجا رڇ وڃائي ڇڏيا ته ڪي‬
‫توبه ڪري تڪڙا پوئتي وريا‪.‬‬

‫لڱو مڱڻو‬

‫(‪)1‬‬
‫جو ِرڙهي ڀَر پيٽ‪ ،‬سو َچڙهي ۾ ڏو ِليَان‬
‫ڪئي!‬ ‫لنگهکڱي مٿي لَ َ‬
‫يٽ‪َ ،‬پسو ڏاتَر جا َ‬

‫• ماخذ‪ :‬حڪايات الصالحين (‪)7‬‬

‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫معني‪ .‬هن بيت ۾ ان لڱي مڱڻي ڏانهن اشارو آهي‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫جيڪو محتاج هو ۽ پيٽ ڀر پيو رڙهندو هو؛ جنهن‬
‫‪151‬‬
‫کي ڳائڻ به ڪونه ايندو هو‪ ،‬۽ جنهن کي ٻيا منگتا پاڻ‬
‫سان وٺي به نه ويندا هئا‪ :‬پر ان کي سخي (سٻڙ ڄام)‬
‫نه فقط ٻين کان وڌ وڏا انعام ڏنا پر کيس ڏولي َء ۾‬
‫چاڙهيو‪’ .‬ڏوليان‘ قاضي قادن جي ٻولي مطابق آهي‪.‬‬
‫ليٽ= آر‪ ،‬وڌيڪ پيار‬
‫ــــ (سخي جي سخا ته ڏسو!) جيڪو محتاج پيٽ ڀر‬
‫پيو رڙهي سو به پيو ڏولين ۾ چڙهي!‬
‫ــــ ڏسو ته‪ :‬ڏاتار هن لنگهي مٿي ڪيڏو نه وڏو آرو‬
‫(ليٽ) ڪيو!‬
‫(‪)2‬‬
‫لَڏوڻيُون گهورن کي جو ڏِهاڙيون ڏي‬
‫راڄيو‪ ،‬ويه َم ِوساري‪.‬‬
‫ُوء ِ‬‫ِريَس ــــ ئُون اِيند ِ‬
‫• ماخذ‪ :‬حڪايات الصالحين (‪)17‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫معني‪ .‬لڏوڻيون= َڀريل لَڏون (گهوڙن اٺن تي َڀريل‬ ‫ٰ‬ ‫•‬
‫ٻَڌل سامان)‪ .‬گهورا= گهڻي چاه مان گ ُهرندڙ‪ ،‬پري‬
‫کان اچي ڳولي لهندڙ ۽ سوال ڪندڙ‪ .‬گهورن کي=‬
‫گهرندڙ سوالين کي‪ .‬ڏهاڙيون= روزانو‪ .‬ريس‪-‬ئُون‬
‫ايندء= ِريس مان ايندُئي‪ ،‬ريس ڪري آزمائڻ ايندُئي‪.‬‬ ‫ِ‬
‫ــــ اهو سخي جيڪو گهرندڙن کي مال متاع جون‬
‫لَڏون َڀري ٿو ڏئي‬

‫‪152‬‬
‫ــــ سو سردار ريس ڪري (توکي آزمائڻ خاطر ايندو‬
‫ته تون هن کان ئي گهرندڙ آهين يا ڪنهن ٻئي کي به‬
‫ٿو سوال ڪرين) ڪنهن وقت ايندئي‪ :‬تون (ڪنهن‬
‫ٻئي جي دَ ِر وڃي) هن کي وساري نه ويه‪.‬‬

‫ِسڪ ۽ سچائي‬

‫(‪)1‬‬
‫لڳاء َڳ ِر ڦَندَ جيئن‬
‫ِ‬ ‫’تون‘ ’تون‘ تَڏ َ َ‬
‫ڪ ِرين‪،‬‬
‫رج َيا‪.‬‬
‫سنڀارين‪ ،‬جئان ئي ُرو َح ِس ِ‬ ‫سائين نه َ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)41( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)41‬جيپور گرنٿ‪.)9( 4-‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٻنهي ماخذن ۾ ڏنل پڙهڻين جي ڀيٽ سان‬
‫صاف صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جئن مٿي ڏني وئي‬
‫معني صحيح‬
‫ٰ‬ ‫آهي‪ .‬ٻي َء سٽ ۾ ’جئان ئي‘ پڙهڻ سان‬
‫بيهندي‪.‬‬

‫‪153‬‬
‫معني‪ :‬ڳر= ڳچي‪ .‬ڦَندَ= َڳٽ‪ ،‬ڦاهي واري رسي جا‬ ‫ٰ‬ ‫•‬
‫ور وڪڙ‪( ،‬اصطالح طور) ساه جي گهٽ‪ .‬جئان‬
‫ئي=جنهن کان ئي‪ ،‬جتان ئي‪.‬‬
‫‪( -‬يا هللا تون! يا هللا تون!) اها ’تون‘ ’تون‘ تڏهن ٿو‬
‫ٽ پيا آهن (دردن ۽‬ ‫ڪرين‪ ،‬جڏهن توکي ڳچي َء ۾ َڳ َ‬
‫سورن توکي وڪوڙيو آهي‪ ،‬تنهنجو ساه گ ُهٽيو آهي‬
‫۽ موت مٿان اچي بيٺو آهي)‪.‬‬
‫قالوابلي‘ ’چيائون‪ ،‬يعني‬
‫ٰ‬ ‫‪( -‬جئن ئي روح سرجيا ته ’‬
‫بيشڪ تون ئي اسان جو رب آهين‘ ‪ .‬ان ازلي حقيقت‬
‫موجب) تون ڇو نٿو (پاڻمرادو‪ ،‬هر وقت ۽ هميشہ‬
‫پنهنجي) سائين کي سنڀارين‪ ،‬جنهن جي طرفان روح‬
‫پيدا ٿيا (جنهن رو َح پيدا ڪيا)!‬

‫(‪)2‬‬
‫هوء‬
‫سچ سنسار سان‪ ،‬سي جي سائين ساڻ ِ‬ ‫ِجتي َ‬
‫ڪوء‪.‬‬
‫ِ‬ ‫تو پڌر هي ٻيڙا تَري‪ ،‬جنہ ِ‬
‫ٿاء نِير نه‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)79( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬
‫(‪ ،)69‬ورهد (‪.)63‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬مٿين ماخذن ۾ ڏنل پڙهڻين جي ڀيٽ سان‪،‬‬
‫صاف ۽ صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني‬
‫وئي آهي‪.‬‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫‪154‬‬
‫ــــ (ماڻهو َء جي) جيتري سچائي سنسار سان آهي‪ ،‬سا‬
‫جي هللا سائين ساڻ هجي‬
‫(ٿاء) تي پاڻي ناهي‪ ،‬تنهن پڌري‬
‫جاء ِ‬‫پوء جنهن ِ‬
‫ــــ ته ِ‬
‫پٽ تي به جيڪر ٻيڙو تري‪.‬‬
‫(‪)3‬‬
‫سونهن‬‫حبت منَ ۾‪ ،‬سي ميرائِي ُ‬
‫جنهين َم َ‬
‫سپيرين‪.‬‬‫سنديان ُ‬
‫تن ۾ َٻرن َمشعالن‪َ ،‬‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)66( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬
‫(‪ ،)66‬ورهد (‪ ،)60‬جيپور گرنٿ‪.)36( 4-‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬مٿين چئني ماخذن جي پڙهڻين جي ڀيٽ‬
‫سان‪ ،‬صاف صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جئن مٿي‬
‫ڏني وئي آهي‪.‬‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ جن جي اندر ۾ محبت آهي‪ ،‬سي (جيتوڻيڪ ٻاهران‬
‫بدن يا ڪپڙن ۾) ميرا آهن‪ ،‬ته به سهڻا پيا لڳن‬
‫ــــ ڇاڪاڻ جو انهن (جي اندر) ۾ سڄڻن (جي سڪ‬
‫۽ محبت) جون روشن شمعون پيون ٻرن‪.‬‬

‫(‪)4‬‬
‫سپيريان جي ڳالَ ِ‬
‫هڙي‬ ‫ڪ ِن‪ُ ،‬‬ ‫ساڪئو سائِي َ‬
‫ِ‬
‫هيڪڙيائي ِس ِک َيا‪ ،‬ٻي نه ا ُ َڄهي ت َ ِن‪.‬‬
‫• ماخذ‪ :‬بيان العارفين (‪ ،)17‬شاه جو رسالو (‪.)17‬‬
‫‪155‬‬
 ‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ (سچي َء ِسڪ وارا حق جا طالب) هڪ سائين َء‬
‫واري اها ساڳي ڳاله وري وري پيا ڪن‪:‬‬
‫ــــ هو اها هڪ ئي ڳاله سکيا‪ .‬۽ ٻي انهن کان ٿئي ئي‬
‫ڪانه!‬

‫(‪)5‬‬
‫ڪارڻِي‬
‫َ‬ ‫ساڃاء‪ ،‬ته ڪيها ڪا َمڻ‬
‫ِ‬ ‫ِسکين جي‬
‫ڪن ِهين پِرين َچوندَئِي آ ُء‪.‬‬
‫ويٺي ئِي ويل َ‬

‫• ماخذ‪ :‬حڪايات الصالحين (‪)6‬‬

‫• پڙهڻي‪ :‬اصل ائين‬
‫معني‪ .‬ڪامڻ= َمنڊر‪ ،‬حيال‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫پوء ڪهڙا حيال‬
‫ــــ جي تون پيار واري َپر سکين‪ ،‬ته ِ‬
‫حواال!‬
‫ــــ ڪنهن وقت ويٺي ئي سڄڻ سڏيندئي ته ’اسان وٽ‬
‫آ ُء‘‬

‫(‪)6‬‬
‫ا َ ُڄ ُهئي ِپيئ َ َر ِ‬
‫لوء‪ ،‬ڪاله ئِي ِويندِي سا ُه ِرين‬
‫جي ُگڻ گهڻيري ِ‬
‫هوء‪ ،‬تو در سا ُهرين ما ُن ٿئي‪.‬‬
‫‪156‬‬
 ‫• ماخذ‪ :‬ورهد (‪)39‬‬
‫• پڙهڻي‪ :‬ٻي َء سٽ جي پوئين ڀاڱي جي اصل‬
‫صورتخطي مطابق ”تو درس مان ٿئي“ ”پڙهڻي بيهي‬
‫ٿي‪ ،‬جنهن مان گمان ٿئي ٿو ته اصل پڙهڻي ”درسا‬
‫معني‬
‫ٰ‬ ‫(هرين) مان ٿئي“ هئي جنهن مان صحيح‬
‫نڪري ٿي‪.‬‬
‫لوء= ِپيئاڻو ڳوٺ‪ ،‬مائٽاڻو ماڳ‪ .‬ڪاله=‬
‫معني‪ :‬پيئر ِ‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫سڀاڻي‪.‬‬
‫ــــ جيڪا اڄ پنهنجي مائٽاڻي گهر آهي سا سڀاڻي‬
‫ساهرين گهر ويندي‪.‬‬
‫ــــ جي گهڻا چڱا لڇڻ هوندس ته ساهرين گهر به‬
‫سندس وڏو مان ٿيندو‪.‬‬

‫پير‬
‫سسئي‪ :‬لڳي وڃان ِ‬
‫(‪)1‬‬
‫ُور ٿيو‬
‫ڪي ما ُء‪ِ ،‬هنيَڙو مان ڪ ُ‬ ‫اڄ ِج َم ِ‬
‫سڄڻين‪.‬‬‫ي ِم َڙندو َ‬
‫ص ِح ُ‬
‫سما ُء‪ ،‬ته َ‬
‫جو نه َپئيم َ‬

‫• ماخذ‪ :‬شاه جو رسالو (‪.)32‬‬

‫‪157‬‬
 ‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‪.‬‬
‫ڪين! ڪُور= بي نور‪،‬‬ ‫معني‪ .‬جم ڪي= جيئن نه ِ‬‫ٰ‬ ‫•‬
‫نابينا‪.‬‬
‫ڪين منهنجو ِهنيو‬
‫ــــ اي منهنجي ما ُء! اڄ جيئن نه ِ‬
‫نابينا ٿيو هجي!‬
‫سڌ ئي نٿي پويم ته سچ ڪو (هي َء هنيو‬ ‫ــــ جو ڪا ُ‬
‫حياتي َء هوندي) سڄڻن سان گڏبو!‬

‫(‪)2‬‬
‫ڪندِي ڏونگرين‬ ‫پير‪ ،‬دانهان َ‬‫لَ ِڳي وڃان ِ‬
‫س َڄ ُڻ ِ‬
‫ميڙ‪ِ ،‬جن ِهين مون َهئُون وئا کڻِي‪.‬‬ ‫سوئِي َ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)40( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)40‬ورهد (‪.)51‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬اصل پهرين سٽ ۾ ”ڏونگر“ آهي‪ ،‬پر ٻولي‬
‫توڙي وزن جي لحاظ سان صحيح ’ڏونگرين‘ ٿيندو‪.‬‬
‫جيپور گرنٿ‪ )4( 6-‬جي پهڻي ’مگرين‘ آهي‪.‬‬
‫معني‪ ،‬رستو‪،‬‬
‫ٰ‬ ‫راجستاني محاوري ۾ ’مگرو‘‬
‫ڳاڙهيرڙي رائي وارو پيچرو‪ .‬هن سٽ ۾ ’دانهان‘‬
‫قاضي قادن جي بکر واري عالئقي جي ٻولي مطابق‬
‫آهي‪ .‬ٻي َء سٽ ۾ سنتون ڪي واڻي جي پڙهڻي ”جنهين‬
‫‪158‬‬
‫هئون ڏکڻي“ آهي جنهن ۾ لفظ ’هئون‘ کان اڳ لفظ‬
‫’مون‘ رهجي ويو آهي‪ :‬يعني ’مون هئون‘ بدران فقط‬
‫پوء سڄي‬‫’هئون‘ لکيو ويو آهي؛ جي ائين آهي ته ِ‬
‫معني ڌيان ۾ رکڻ سان‪’ ،‬ڏکڻي‘ بدران ’وئا کڻي‘‬ ‫ٰ‬
‫پڙهڻ صحيح ٿيندو‪ .‬انهي َء لحاظ سان سڄو فقرو ٿيندو‬
‫”جنهين مون هئون وئا کڻي“ ‪.‬‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ (جن ڏيرن ۽ ڏاگهن پنهون َء کي نيو آهي تن جي)‬
‫پيري پٺيان ڀَل ته لڳي وڃان (= تن جو پير وٺيو پئي‬
‫وڃان‪ ،‬يا کنيو پئي وڃان) ۽ جبلن پهاڙن وچان‬
‫ڪُوڪُون ڪندي وڃان‪.‬‬
‫مالء‪،‬‬
‫ِ‬ ‫ــــ (اي ڌڻي منهنجا!) سو پيارو پرين مون کي‬
‫جنهن کي هتان مون کؤن جدا ڪري کڻي ويا آهن‪.‬‬

‫ليالن‪ :‬تو در وڻان ڪيئن!‬

‫(‪)1‬‬
‫توڙي تَڙين تِيئن‪ ،‬توه تنهنجو آسرو‬
‫راڄ َيا!‬
‫(وڙ) َوڏا ِ‬
‫تو دَ ِر َوڻا ڪيئن‪ ،‬اي َ‬

‫‪159‬‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)110( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬
‫(‪ ،)110‬ورهد (‪.)109‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬بيت جي هي پڙهڻي ’ورهد‘ مطابق آهي‪.‬‬
‫’سنتون ڪي واڻي‘ جي سڌاريل پڙهڻي هيٺين َء طرح‬
‫آهي‪:‬‬
‫توء تنهنجو آسرو‬ ‫توڙي (تون) نه ڏيئين‪ِ ،‬‬
‫(و َڙ) وڏا راڄيا‪.‬‬‫تو در ڇڏيان ڪيئن‪ ،‬اي َ‬
‫هي َء پڙهڻي به صحيح آهي‪ ،‬پر ’ورهد‘ واري پڙهڻي‬
‫معني جي لحاظ سان وڌيڪ آهي؛ ٻي َء سٽ ۾ ’تو در‬ ‫ٰ‬
‫اعلي ناهي جيڏو ’تو در وڻان‘‬ ‫ٰ‬ ‫ڇڏيان‘ وارو خيال ايڏو‬
‫وارو آهي‪ .‬ٻي َء سٽ جي پڙهڻي َء ۾ لفظ ’ َو َڙ‘ کٽل آهي‬
‫جنهن جي وڌائڻ سان وزن پورو بيهي ٿو‪ .‬بيت ۾‬
‫’ليالن چنيسر‘ جي ڳاله واري تلميح آهي‪ ،‬۽ بيت ليالن‬
‫جي زباني چيل آهي جڏهن چنيسر کيس تڙايو هو‪.‬‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ (اي منهنجا َور چنيسر!) توڙي کڻي تون تڙائين‪،‬‬
‫ته به مونکي تنهنجي ئي ٻاجه جو آسرو آهي (ته مون‬
‫کي بخش ڪندين ۽ پنهنجو ڪندين)‪.‬‬
‫ــــ اي منهنجا وڏا وڙائتا راجا! مون کي ٻڌاء ته‬
‫(ڪهڙو َجتن ڪريان جو) آ ٌء تنهنجي در تي توکي‬
‫وري وڻان!‬

‫‪160‬‬
 ‫ماڻڪ ۽ موتي‬
‫(‪)1‬‬
‫َ‬
‫کوڙ ُهئا‬ ‫کاڻ ئِي اِنَ‬
‫ميڙيام‪ ،‬ته ِ‬
‫ِ‬ ‫ڪ‬‫جي ماڻِ َ‬
‫يام‪.‬‬
‫ڪ ِ‬ ‫س َر َ‬‫ڪار ِڻ َ‬
‫َ‬ ‫سهسين ڀَتين سڏڙا‬‫َ‬

‫• ماخذ‪ :‬حڪايات الصالحين (‪)27‬‬

‫• پڙهڻي‪ .‬ڪاتب جي اصل ِلکت هن طرح آهي‪:‬‬
‫ور ُهوئا‬ ‫ک ِميَرا َ ِم‪ ،‬تَکانَي اِن ُک َ‬‫ِجي َما ِِر َ‬
‫سر ِکيَ ِام‪.‬‬‫کار ِر َ‬
‫سدرا َ‬ ‫ت َ‬ ‫هس بَ ِ‬
‫س ِ‬ ‫َ‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫سر= وڏو شاهي‬ ‫کاڻ= وڏي شهاهي پاڻي واري کَڏ‪َ .‬‬
‫تالء‪.‬‬
‫ماڻڪ ميڙيان ها ته اُهي ِهن ( ِسپن َڀريل) ِ‬
‫کاڻ‬ ‫َ‬ ‫ــــ جي‬
‫يا کَڏ ۾ ئي گهڻا هئا‪:‬‬
‫ــــ (مون کي ته انهن ِس َپين ۽ موتين پيدا ڪندڙ وڏي‬
‫س َر چشمي جي طلب آهي جنهن) سرچشمي تائين‬ ‫َ‬
‫پهچڻ خاطر مون سوين هزارين سڏ ڪيا‪.‬‬

‫(‪)2‬‬
‫ڪائو ُمن ِہ ڏيئي‪ ،‬پيٺا جي درياء ۾‬
‫‪161‬‬
 ‫ڪ اکڙين سين‪.‬‬
‫پَسندا سيئي‪ ،‬ماڻِ َ‬

‫• ماخذ‪ :‬شاه جو رسالو‪ ،‬جيپور گرنٿ‪،)13( 6-‬‬

‫سنتون ڪي واڻي (‪ ،)13‬ورهد (‪ ،)13‬جيپور گرنٿ‪-‬‬
‫‪.)16( 4‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬دادو ديال جي روايت وارن مٿين چئني‬
‫درياو‘‬
‫َ‬ ‫درياو‘ آهن‪’ .‬‬
‫َ‬ ‫ماخذن ۾ اصل لفظ ’ڪايا‘ ۽ ’‬
‫بدران ’درياء‘ پڙهڻ وڌيڪ صحيح ٿيندو‪ ،‬۽ ’ڪايا‘‬
‫جي بدران ’ڪائو‘ وڌيڪ صحيح ٿيندو‪ .‬ڪائو جي‬
‫معني آهي شيشو‪ :‬يعني شيشي يا ڪائي‬ ‫ٰ‬ ‫سولي سهنجي‬
‫جو کوپو جيڪو ٽوٻا منهن تي چاڙهي اندر سمنڊ ۾‬
‫معني آهي سمنڊ يا درياء‬
‫ٰ‬ ‫هيٺ ويا‪ .‬پر ’ڪائو‘ جي ٻي‬
‫۾ پاڻي َء جي الٿ‪ ،‬يا ماٺائي‪’ .‬پاڻي َء جو ڪائو ڏيڻ‘‬
‫معني لهڻ‪ ،‬هيٺ ٿيڻ‪ ،‬ماٺو ٿيڻ‪ .‬سانوڻ ۾ درياء ۾ پاڻي‬ ‫ٰ‬
‫گهڻو هوندو آهي‪ ،‬۽ سمنڊ ۾ به پاڻي جو چاڙه هوندو‬
‫آهي؛ سانوڻ گذرڻ ۽ سرء لڳڻ سان پاڻي ’ڪائو ڏيندو‬
‫آهي‘ يعني لهندو آهي‪ .‬شاه جي رسالي جو بيت آهي‬
‫ته‪:‬‬
‫ڍور ڍَيُون ٿِئو‪ ،‬ڪنڌي َء ڏنو ڪائو‬
‫سڪي ُ‬ ‫” ُ‬
‫پاڻي پَٽيهل ۾ اڳيون نه آئو‪“.‬‬
‫الء‪،‬‬
‫ٻيڙياتا (ٻيڙين وارا) به سانوڻ جي موسم ۾ مڇي ِ‬
‫الء سمنڊ ۾ نه ويندا‪ .‬سانوڻ‬
‫الء‪ ،‬يا واپار ِ‬
‫ِس ِپن ڪڍڻ ِ‬
‫‪162‬‬
‫پوء جڏهن پاڻي ماٺو ٿيندو ۽ هيٺ ٿيندو تڏهن‬ ‫کان ِ‬
‫ٻيڙيون تيار ڪندا‪:‬‬
‫”ڏٺي ڏياري‪ ،‬سامونڊين سڙه سنباهيا“‬
‫ڏياري ڄڻ سياري جي شروعات آهي‪ .‬ان بعد پاڻي‬
‫ڪائو ڏيندو ۽ ماٺو ٿيندو‪ ،‬۽ ٻيڙياتا ٻيڙيون تاريندا‬
‫(پاڻي ۾ وجهندا ۽ هاڪاريندا)‪ .‬انهي َء صحيح موسم ۾‬
‫جيڪي سمنڊ ۾ ويندا سيئي سپون ڪڍندا ۽ سالمت‬
‫معني ۾‪ ،‬جيڪي نئڙن ۽ هيٺاهين وٺندا سي‬‫ٰ‬ ‫رهندا‪ .‬ٻي َء‬
‫ئي مرادون ماڻيندا‪ .‬شاه عبداللطيف‪ ،‬قاضي قادن جي‬
‫مٿئين بيت کي وڌيڪ تفصيل سان ورجايو آهي‪:‬‬
‫ويا جي عميق ڏي‪ ،‬منهن ڪائو ڏيئي‬
‫تن سپون سوجهي ڪڍيون پاتاران پيئي‬
‫پسندا سيئي‪ ،‬امل اکڙين سان‪.‬‬
‫معني ٿيندي ته‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫معني‪ .‬بيت جي‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ اهي ناکئا جيڪي پاڻي َء جي ڪائي (الٿ) ۾ درياء‬
‫(سمنڊ) اندر گهرندا (يا منهن آڏو ڪائو ڏيئي ٽٻي‬
‫هڻندا)‬
‫ــــ سيئي وڃي ماڻڪ اکين سان ڏسندا (حاصل‬
‫ڪندا)‪.‬‬

‫(‪)3‬‬
‫ڀَڳو سڄو نه ٿئي‪َ ،‬م ُن موتا َه ُل َڳ ُچ‬
‫‪163‬‬
 ‫س ُچ‪.‬‬
‫سڻيون نه َمنِيئي‪ ،‬ا ِکين ڏٺو َ‬
‫ڪنين ُ‬
‫َ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)115( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪.)115‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬پهرين سٽ ۾ اصل پڙهڻي ’ڀڳا ساڄا‘ آهي‪،‬‬
‫ڪچ‘ آهي جيڪو صحيح ناهي ڇاڪاڻ‬ ‫۽ آخري لفظ ’ َ‬
‫جو ’موتي‘ سان ڪچ جي ڪابه نسبت ڪانهي‪.‬‬
‫صحيح لفظ ’ڳچ‘ (= ڀڳل ڳچ آهي جيڪو سڄو نٿو‬
‫ٿئي‪ .‬ٻي َء سٽ جي پڙهڻي ’جيپورگرنٿ‪ ‘6-‬مطابق‬
‫آهي جنهن مان تصديق ٿئي ٿي ته اصل بيت سنڌي َء ۾‬
‫هو‪َ ’ .‬منيئي‘ قاضي قادن جي اتر واري ٻولي مطابق‬
‫آهي‪.‬‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ َم ُن (دل) ۽ ’موتي‘ (ٻنهي) جو ڀڳل ڳچ وري سڄو‬
‫نه ٿيندو‪.‬‬
‫ــــ ٻڌل ڳاله تي اعتبار ناهي‪ :‬اکين ڏٺل (ڀڳي جي‬
‫سڄي ٿيڻ) کي ئي سچو ڪري ڄاڻبو‪.‬‬
‫قاضي قادن هي بيت آڳاٽو چيو پر ان جو اثر گهڻو پو ِء‬
‫تائين هلندو آيو آهي‪ .‬ڪنهن سگهڙ (غالبا ً سانوڻ‬
‫خاصخيلي) پنهنجي هڪ بيت ۾ چيو آهي ته‪:‬‬
‫ڀڳو سڄو نه ٿئي‪ ،‬هڪ موتي ٻيو من‬
‫ڏيئي ريه ُرپي کي ڳنڍيو صرافن‪.‬‬
‫‪164‬‬
‫يعني من ۽ موتي ڀڳا ته صحيح سڄا نه ٿيندا؛ پر البت‬
‫سلوڪ وارا سياڻا‪ ،‬محبت ۽ هدايت سان دليون ڳنڍي‬
‫سگهندا جيئن ڪاريگر ڀڳل رپي کي ريه سان جوڙي‬
‫سگهندا‪.‬‬

‫(‪)4‬‬
‫وء ِجت‬
‫ڳ ِ‬‫ڀوري َڀ ُ‬
‫ا َ ُم ُل اَساري َپئِي‪ِ ،‬‬
‫هٿ ڪري‪.‬‬‫نوء تِتِ‪ ،‬ٻئي اڌ َ‬
‫ڪوهُ نه ُر ِ‬

‫• ماخذ‪ :‬شاه جو رسالو (‪ ،)25‬جيپور گرنٿ‪،)99( 6-‬‬

‫سنتون ڪي واڻي (‪ ،)99‬ورهد (‪.)97‬‬
‫• پڙهڻي‪’ .‬شاه جي رسالي‘ ۾ بيت جي پڙهڻي هيٺين َء‬
‫طرح آهي‪:‬‬
‫ا َ ُمل اَساري پَئي ڀوري جت ڀَ ِ‬
‫ڳوء‬
‫نوء‪ ،‬ٻئي اڌ هٿ ڪري‪،‬‬
‫ت ُر ِ‬
‫ڪوهُ نه ِت ِ‬
‫هن پڙهڻي جي ڀيٽ ۾ دادو ديال جي روايتن واري‬
‫پڙهڻي وڌيڪ فصيح آهي‪ ،‬۽ مٿي بيت پڻ ان مطابق‬
‫ڏنو ويو آهي‪ .‬دادو ديال جي روايتن وارن ٽن ماخذن‬
‫مان جيپور گرنٿ‪ 6-‬۽ ورهد مطابق بيت جي پڙهڻي‬
‫هيٺين َء طرح بيهي ٿي‪:‬‬
‫ڀوري ڀڳوء جت‪ ،‬ماڻڪ اَساري پيو‬
‫نوء تت‪ ،‬ٻئي َڳ َچ هٿ ڪي‪.‬‬
‫ڪوه نه ُر ِ‬
‫‪165‬‬
‫اصل لکت ۾ ’ٻيئي َگچو‘ يا ’ٻيئي اگچو‘ آهن‪ ،‬جن کي‬
‫’ٻيئي َڳ َچ‘ (=ٻيئي اڌ) پڙهي سگهجي ٿو‪’ .‬سنتون‬
‫ڪي واڻي‘‬
‫مطابق‪ ،‬ڇپيل ڪتاب ۾ هيٺين پڙهڻي ڏني وئي آهي‪:‬‬
‫ڀوري ڀڳي َجت (جاتِ)‪ ،‬ماڻڪُ اَساري پَيو‬
‫ڪ ِر‪.‬‬ ‫ٿ َ‬‫ڪوهُ نه ڍُونڍَ ِء تَتِ‪ ،‬تون بي‪ -‬اُونگهيو َه ِ‬
‫’بي اونگهيو‘ مان ’ٻئي اِڪيون‘ جو گمان ٿئي ٿو‪.‬‬
‫ڀيٽ ۾‪ ،‬شاه جي رسالي واري پڙهڻي وڌيڪ صاف‬
‫آهي‪ ،‬البت رسالي مان اهو معلوم نٿو ٿئي ته ڪو هي ُء‬
‫بيت قاضي قادن جو آهي؛ اها ثابتي دادو ديال جي‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫روايت وارن ماخذن مان ملي ٿي‪ .‬بيت جي‬
‫ــــ اي اوڳي! تو پنهنجي غفلت ۽ ويسر جي ڪري‬
‫جت امله ماڻڪ ڀڳو‬
‫رنوء! (تون ايڏي وڏي‬ ‫ِ‬ ‫ــــ اُتي ٻئي اڌ هٿ ۾ کڻي ڇونه‬
‫زيان جو احساس ڪندي روئين ته ها!)‬

‫(‪)5‬‬
‫ڀوري َڀ ُ‬
‫ڳئي جان‪ ،‬ا َ ُم ُل اَساري پَ ِئي‬ ‫ِ‬
‫ٿ ڪري‪.‬‬ ‫س ِري صرافين وان ُء‪ ،‬ٻئي اَڌَ َه ِ‬‫ُ‬

‫• ماخذ‪ :‬شاه جو رسالو (‪ ،)26‬جيپور گرنٿ‪6-‬‬

‫(‪ ،)100‬سنتون ڪي واڻي (‪ ،)100‬ورهد (‪.)97‬‬
‫‪166‬‬
‫• پڙهڻي‪’ .‬شاه جي رسالي‘ مطابق بيت جي پڙهڻي‬
‫هن طرح آهي‪:‬‬
‫ڳئه جئين‬ ‫اَمل اَساري پَئي ڀوري ڀَ ُ‬
‫وان ُء صرافن سيئن‪ ،‬ٻئي اڌ هٿ ڪري‪.‬‬
‫هن پڙهڻي جي ڀيٽ ۾ دادو ديال جي روايتن ۾ ڏنل‬
‫پڙهڻي قاضي قادن جي اتر واري ٻولي َء کي وڌيڪ‬
‫ويجهي آهي‪ ،‬۽ مٿي پڻ بيت ان مطابق رکيو ويو آهي‪.‬‬
‫’سنتون ڪي واڻي‘ مطابق ڇاپي ۾ ڏنل پڙهڻي هيٺين َء‬
‫طرح آهي‪:‬‬
‫جاو‪ ،‬ماڻڪُ اَساري پَيو‬‫ڀوري ڀَ ِڳي َ‬
‫ڪ ِر‪.‬‬
‫ٿ َ‬ ‫سري صرافين ا َ َو‪ ،‬بي‪ -‬اَينگهيو َه ِ‬ ‫َ‬
‫جيپورگرنٿ‪ 6-‬۽ ’ورهد‘ جي اصل لفظن مان هيٺين‬
‫پڙهڻي نڪري ٿي‪:‬‬
‫ڀڳوء جانء‪ ،‬ماڻڪ اَساري پئي‬ ‫ِ‬ ‫ڀوري‬
‫سري صرافين آء‪ ،‬ٻيئي َڳ َچ هٿ ڪري‪.‬‬ ‫ُ‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ اي اوڳي! پنهنجي ويسر ۽ غفلت ۾ پئي‪ ،‬تو جڏهن‬
‫ا َ ُمله ماڻڪ ڀڳو‬
‫پوء ان جا ٻئي اڌ ڳولي هٿ ڪري‪ ،‬سگهو‬ ‫ــــ ته ِ‬
‫صرافن وٽ وڃ (ته ٻئي اڌ ڳنڍي توکي سڄو ڪري‬
‫ڏين)‪.‬‬
‫‪167‬‬
 ‫ڪي ويجها ئي ڏور‬

‫(‪)1‬‬
‫ڪي ويجهائي ڏُور‪ ،‬ڪي ڏُور ئي (اوڏا) َولَها‬
‫ڪ َر‪.‬‬
‫ڪنوالن ِہ َ‬‫سالور‪ ،‬لَڌِي نه (تن) َ‬
‫َ‬ ‫هو جي َج َر‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)19( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬
‫(‪ ،)19‬ورهد (‪ ،)19‬جيپور گرنٿ‪.)22( 4-‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬مٿين چئني ماخذن جي مختلف پڙهڻين کي‬
‫معني ائين‬
‫ٰ‬ ‫ڀيٽڻ سان بيت جي وڌيڪ صاف ۽ صحيح‬
‫بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني وئي آهي‪ .‬پهرين سٽ جي‬
‫اصل پڙهڻين ۾ لفظ ’اوڏا‘ کٽل آهي پر قاضي قادن‬
‫جي هن خيال کي شاه عبداللطيف پنهنجي هيٺئين بيت‬
‫۾ تضمين طور کنيو آهي‪ ،‬جنهن ۾ لفظ ’اوڏا‘ موجود‬
‫آهي‪.‬‬
‫ڪي اوڏائي ڏور‪ ،‬ڪي ڏور به اوڏا سپرين‬
‫ڪي چڙهن نه چت تي‪ ،‬ڪي نه وسرن ُمور‬
‫مينهن ڪنڍي َء جئن پور‪ ،‬تئن دل وراڪو دوست‬
‫سين‪.‬‬
‫ٻي َء سٽ جي اصل پڙهڻين ۾ لفظ (تن) کٽل آهي‪.‬‬
‫نوالن ِہ= ڪنولن جي‪ ،‬ڪنول جي گلن جي‪.‬‬ ‫ڪ َ‬
‫َ‬

‫‪168‬‬
‫ني‪ .‬مرڪزي مفهوم اهو آهي ته ٻن ڌرين جي‬ ‫• مع ٰ‬
‫محبت جو مدار مفاصلي تي ناهي‪ :‬ڪي پري رهندڙ‬
‫به هڪ ٻئي کي ويجها آهن‪ ،‬ته ڪي گڏ رهندڙ به ڄڻ‬
‫پري آهن‪.‬‬
‫ــــ ڪي ويجها رهندڙ به ڄن پري آهن‪ ،‬ته ڪي پري‬
‫رهندڙ پيار (ولها= گهوٽ) به (دل کي) وڌيڪ ويجها‬
‫آهن‪:‬‬
‫ــــ ڏيڏرن کي (باوجود ساڳئي تالء ۾ رهڻ جي)‬
‫ڪر) ئي ڪانهي!‬ ‫ڪل ( َ‬
‫ڪنَول جي گلن جي ڪا َ‬ ‫َ‬
‫(‪)2‬‬
‫واچيندو اَلَڌو‬
‫ڪاغذ ڪاري اکرين‪ ،‬مون ِ‬
‫سڄڻ اَڇي اکرين‪ ،‬مون لوڙيندو لڌو‪.‬‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)44( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬
‫(‪ ،)43‬ورهد (‪.)42‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٽنهي ماخذن جي پڙهڻين ۾ فرق آهي‪.‬‬
‫’سنتون ڪي واڻي‘ ۾ پهرين سٽ جا آخري لفظ ’اِڻ‬
‫ِوڌو‘ آهن جن کي ’اَلَڌو‘ (اڻ لڌو= اَلڌو) پڙهي‬
‫سگهجي ٿو‪ .‬انهي َء طرح‪ ،‬مٿين ماخذن جي پڙهڻين‬
‫معني واري نڪري‬ ‫ٰ‬ ‫مان هيٺين روايتي پڙهڻي بهتر‬
‫ٿي‪:‬‬
‫ڪا َگد ڪالي اکرين‪ ،‬مئن واچيندو اَلَڌو‬
‫لوڙيندو لَڌو‪.‬‬
‫سڄڻ اَڇي اکرين‪ ،‬مئن ِ‬ ‫َ‬
‫‪169‬‬
‫قاضي قادن جي اصل بيت جي سنڌي پڙهڻي ائين ئي‬
‫هوندي جيئن مٿي ڏني وئي آهي‪.‬‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ ڪاغذ ڪارن اکرن وارو آهي جنهن کي مون‬
‫نرت سان نهاريو ته به (ان جو ڪو اکر يا لفظ) چٽي‬
‫يا صحيح نموني ۾ مون نه ڏٺو‬
‫ــــ پر سڄڻ اڇن اکرن (= ِآريکڻن) وارو صاف سهڻي‬
‫مهانڊي آهي‪ ،‬جنهن کي مون جڏهن گهريو تڏهن لڌو‪.‬‬

‫(‪)3‬‬
‫ڪاغَذ ڪالي اَکرين‪ُ ،‬متا مون سيڻين‬
‫ُگهورين گهڻين وڃائيا‪ ،‬اِن َمندين نيڻين‪.‬‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)43( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)43‬ورهد (‪)41‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬مٿين ماخذن جي مختلف پڙهڻين جي ڀيٽ‬
‫سان‪ ،‬بيت جي وڌيڪ صاف ۽ صحيح پڙهڻي ائين‬
‫بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني وئي آهي‪ .‬پهرين سٽ ۾‬
‫ورهد‘ جي پڙهڻي ’موتان مون سيڻين‘ آهي جنهن‬ ‫’ َ‬
‫مان صحيح پڙهڻي ” ُمتا مون سيڻين“ معلوم ٿئي ٿي‪.‬‬
‫معني موڪليا‪.‬‬‫ٰ‬ ‫معني‪ُ :‬متا‬
‫ٰ‬ ‫•‬

‫‪170‬‬
‫ــــ جيئن ڪاغذ پنهنجن ڪارن اکرن (لکت ۽ تحرير)‬
‫سان مليل آهي ۽ ٻنهي جي وچ ۾ وٿي ڪانهي تيئن‬
‫منهنجا سڄڻ به مون ساڻ آهن‬
‫سمائي) پنهنجو‬‫ــــ (محبوبن پاڻ کي پنهنجي تحرير ۾ َ‬
‫صاف لکيل ڪاغذ (خط) مون ڏي موڪليو‬
‫ــــ پر منهنجن ناالئق اکين‪ ،‬ڪاغذ کي وري وري‬
‫رين کي وڃائي ڇڏيو‪.‬‬
‫واجهائيندي‪ ،‬نهاريندي پڙهندي ِپ ِ‬
‫يعني منهنجن ناالئق نيڻن‪ ،‬پرين کي ظاهري طرح‬
‫گ ُهرڻ ۽ ڏسڻ سان وڃايو (جو کين اندر جي نِرت ۽‬
‫نظر سان نه ڏٺائون)‪ .‬قاضي قادن جي هن بيت جي‬
‫معني جي تصديق انهي َء مان ٿئي ٿي جو ان‬ ‫ٰ‬ ‫انهي َء‬
‫دور جي ٻين صوفين درويشن پڻ انهي َء حقيقت کي‬
‫ويچاريو هو‪ .‬ان وقت هاله ڪنڊي جي وڏي عالم ۽‬
‫صوفي مخدوم نوح پنهنجي جواني واري وقت ۾ االهي‬
‫مشاهدو ماڻيندي ائين پيئي ڀانيو ته‪ :‬جيڪو االهي‬
‫ديدار کيس نصيب ٿئي ٿو‪ ،‬سو انهن ظاهري اکين سان‬
‫ٿئي ٿو‪ ،‬۽ ڄڻ ته هو هللا کي پنهنجن اکين سان ڏسي ٿو‬
‫(حاالنڪ هللا ڏسڻ کان پاڪ آهي)‪ .‬انهي َء تي بوبڪن‬
‫جو وڏو عالم مخدوم جعفر اچي مخدوم نوح سان مليو‬
‫۽ کيس حقيقت سمجهائڻ خاطر چيائين ته‪ :‬اکيون بند‬
‫پوء به اوهان کي اهو االهي جلوو نظر‬
‫ڪري ٻڌايو ته ِ‬
‫اچي ٿو؟ مخدوم نوح چيو ته‪ :‬هائو‪ .‬تڏهن مخدوم جعفر‬
‫‪171‬‬
‫پوء اهو ديدار تون انهن ظاهري اکين سان‬ ‫چيس‪ :‬ته ِ‬
‫ڪونه ٿو ڏسين‪ ،‬پر اندر جي اکين سان ٿو ڏسين‪.‬‬
‫پوء مخدوم نوح چيو ته‪:‬‬ ‫انهي َء حقيقت ُکلڻ کان ِ‬
‫”نه آيو جعفر‪ ،‬ته نوح ٿيو ڪافر“‬
‫يعني جي (مخدوم) جعفر نه اچي ها ۽ اِها حقيقت نه‬
‫سمجهائي ها ته جيڪر (مخدوم) نوح (پنهنجي غلط‬
‫معني ۾‬
‫ٰ‬ ‫تصور سببان) ڪافر ٿي پوي ها! هن ساڳي‬
‫ان وقت جي ڪنهن ٻئي سالڪ جو بيت آهي ته‪:‬‬
‫”پُوريون پرين پسن‪ ،‬اُپٽيان ته انڌيون“‬
‫يعني جڏهن اکيون پوريل آهن ۽ اندر ۾ جهاتي پائين‬
‫پوء اهي‬
‫ٿيون ته پرين کي ڏسن ٿيون‪ ،‬پر پٽجڻ کان ِ‬
‫دنيا جون ظاهري شيون ڏسن ٿيون ۽ االهي ديدار‬
‫کان محروم ٿي وڃن ٿيون‪.‬‬

‫(‪)4‬‬
‫سن‪َ ،‬ج َر ۾ نِيہ نه َگڏئو‬
‫س َر هيڪڙي َو ِ‬ ‫َ‬
‫ڪنو ُل ڦُالريو‪.‬‬‫ورن‪ ،‬مٿي َ‬ ‫سار نه سالُ ِ‬
‫َ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپور گنرٿ‪ ،)17( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)17‬ورهد (‪ ،)17‬جيپور گرنٿ‪.)20( 4-‬‬

‫‪172‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬مٿين چئني ماخذن جي مختلف پڙهڻين جي‬
‫ڀيٽ سان بيت جي وڌيڪ صاف ۽ صحيح پڙهڻي ائين‬
‫بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني وئي آهي‪.‬‬
‫معني‪ :‬سالورو= ڏيڏر‪ .‬ڪنول= پٻڻ جو گل‪ ،‬نيلوفر‪.‬‬‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ (ڪنول جو گل ۽ ڏيڏر) ٻئي ساڳئي هڪ ئي وڏي‬
‫پاڻي ۾ ٿا رهن‪ ،‬پر پاڻ ۾ سندن نينهن نه لڳو آهي‪.‬‬
‫سڌ ئي‬ ‫ــــ (پاڻي َء ۾ هيٺ رهندڙ) ڏيڏرن کي اها ُ‬
‫ڪانهي ته ڪو مٿي ڪنول جو گل ڦُالريل آهي‪.‬‬

‫(‪)5‬‬
‫لوڙيندي نه لَهان‪ ،‬ا َ ِ‬
‫لوڙيندي ڍير‬ ‫جي ِ‬
‫سونهڻي‪ ،‬اَنبان تُل نه ٻير‪.‬‬ ‫توڙي ڏِسڻ ُ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)30( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)30‬جيپورگرنٿ‪.)39( 4-‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٽنهي ماخذن جي ڀيٽ سان وڌيڪ صاف ۽‬
‫صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني وئي آهي‪.‬‬
‫معني جي لحاظ‬
‫ٰ‬ ‫هي بيت سرائيڪي ۾ آهي‪ .‬پر سٽاء ۽‬
‫معني مشهور‬
‫ٰ‬ ‫سان معياري آهي‪ ،‬پوئين سٽ ۾ سمايل‬

‫‪173‬‬
‫مثالن واري آهي ته ”ٽوه ڏسڻ جا سهڻا“ يا ”انبن جو‬
‫مٽ انبڙيون نه ٿينديون“ ‪.‬‬
‫هي ُء بيت قاضي قادن جو تسليم ڪري سگهجي ٿو ۽‬
‫بالڪل ممڪن آهي ته قاضي قادن ڪي بيت‬
‫سرائيڪي ۾ چيا هجن‪.‬‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ پيارا پرين جيڪي مونکي گهربل آهن سي نٿا ملن‪،‬‬
‫باقي ٻيا اَڻ گهريا (ماڻهو) گهڻان ئي آهن‬
‫ــــ اهي ڏسڻ جا ته سهڻا آهن‪ ،‬پر پياري پرين َء برابر‬
‫ناهن؛ ڳاڙها ته ٻير به آهن پر انبن جو مٽ ناهن‪.‬‬

‫(‪)6‬‬
‫ڪاء‬
‫ِ‬ ‫سندِي‬
‫ڪنوالن َ‬ ‫جي سالُورو ُ‬
‫سڌَ لَهي‪َ ،‬‬
‫کاء‪.‬‬
‫ته پَيو پاتال ۾‪ ،‬هوند نه ِمٽي ِ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)18( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪،)18‬ورهد (‪ ،)18‬جيپور گرنٿ‪.)31( 4-‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬مٿين ماخذن جي مختلف پڙهڻين کي ڀيٽڻ‬
‫سان‪ ،‬بيت جي وڌيڪ صاف ۽ صحيح پڙهڻي ائين‬
‫بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني وئي آهي‪.‬‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬

‫‪174‬‬
‫سڌ پوي ته (ان ساڳي‬ ‫ــــ جيڪڏهن هيٺ ڏيڏر کي اها ُ‬
‫تالء ۾) مٿي ڪنول گل به ِٽڙيل آهن‬
‫ــــ ته هوند سدائين تالء جي تَري ۾ پيو ِمٽي نه کائي!‬

‫َڳرا ُڳوڙها سپرين‬

‫(‪)1‬‬
‫ت جيُون‬ ‫س َه ِن‪ ،‬ڳورائي پَربَ َ‬ ‫ڌؤنس َ‬
‫َ‬ ‫ڌَ ِر ِجيُون‬
‫سيڻ ڪ َجن‪ ،‬آ ِئي َء وا َء نه ڏولڻا (يا‪ ،‬لُڏڻا)‪.‬‬
‫سي ِئي َ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)94( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)94‬ورهد (‪ ،)93‬جيپورگرنٿ‪.)42( 4-‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬پهرين سٽ ۾ ’ڳورائي‘ بدران اصل لفظ‬
‫’ڳر وائي‘ آهي‪ ،‬۽ ٻي َء سٽ جي آخر ۾ لفظ ’ڏولَ ِن‘‬
‫آهي‪ ،‬پر ’ڏولن‘ بدران ’ڏولڻا‘ (= ڏوالئي ۾ وجهڻ‬
‫وارا) پڙهبو تڏهن وزن صحيح ٿيندو‪’ .‬ڏُلن‘ کي‬
‫’لُڏن‘ پڙهڻ پڻ صنعت ت َ ِقليب (ڪنهن لفظ جي اڳئين‬
‫معني جي‬‫ٰ‬ ‫پوئين ڀاڱي جو هڪ ٻئي سان مٽجڻ) ۽‬
‫لحاظ سان صحيح ٿيندو‪.‬‬

‫‪175‬‬
 ‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ اهي جيڪي ڌرتي َء وانگر ڌر جهلين (وڏو بار‬
‫سهن)‪ ،‬۽ جن ۾ جبلن واري ڳؤرائي هجي‪:‬‬
‫ٽر) ڪجن‪ ،‬جيڪي مشڪل وقت ۾‬ ‫(م َ‬
‫ــــ سيئي سيڻ ِ‬
‫(مدد ڪن ۽) ڏوالئي ۾ نه وجهن‪ :‬يا پڪا ٻانهن ٻيلي‬
‫ٿي بيهن ۽ لُڏي نه وڃن‪.‬‬

‫(‪)2‬‬
‫ِجن ِهين ُمک َمڻا َء‪ ،‬ا ُ ِمي اُلَ ِٿي ا َ ِک ِڙئين‬
‫تِن ِهين جي ڳالها َء‪ ،‬ماندوئي ساڄو ٿيو‪.‬‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)28( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)28‬ورهد (‪ ،)28‬جيپورگرنٿ‪.)30( 4-‬‬
‫مرانء‘ آهي جنهن کي‬ ‫ِ‬ ‫• پڙهڻي‪ .‬پهرين سٽ ۾ لفظ ’‬
‫’ َمڻاء‘ پڙهڻ وڌيڪ صحيح ٿيندو‪ .‬ٻي پڙهڻي ’ ُمالء‘‬
‫( ’وٽان‘ ‪’ ،‬کان‘ ) ٿي سگهي ٿي‪ .‬ٻيو لفظ ’ا َ ِمي‘‬
‫معني اوس‪،‬‬ ‫ٰ‬ ‫آهي‪ ،‬پر صحيح شايد ’ا ُ ِمي‘ (؟) ٿيندو‪:‬‬
‫تپش‪ ،‬جلڻ‪ ،‬ساڙو‪ ،‬اُلٿي يعني لٿي‪.‬‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ جن جي ُمنهن جي َمڻيا جي ڪري اکين جو َجل ۽‬
‫سور لٿو (۽ اکيون ٺريون)‪.‬‬
‫‪176‬‬
‫ــــ تن جي ڳالهاء (ٻڌڻ) سان ماندو ِوساڻل هان ُء‬
‫وري تازو توانو ٿيو‪.‬‬

‫(‪)3‬‬
‫ڪڏهين ڦ ُ ُل نه ِه َ‬
‫ڪڙو‬ ‫ُور‪َ ،‬‬
‫ڪڏهين ٻيرين ٻ ُ‬‫َ‬
‫سڏ َ کي‪.‬‬
‫ڪڏهين ِسڪان َ‬ ‫ُور‪َ ،‬‬
‫ڪڏهين ِپريان پ ُ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)52( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)52‬ورهد (‪ ،)48‬جيپورگرنٿ‪)34( 4-‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬پهرين سٽ جي پڙهڻي جيپورگرنٿ‪ 6-‬۽‬
‫سنتون ڪي واڻي مطابق آهي‪ .‬ورهد ۽ جيپورگرنٿ‪-‬‬
‫‪” =4‬پن نه هڪڙو“ ‪ .‬ٻي َء سٽ جي پڙهڻي‪ ،‬ورهد ۽‬
‫جيپورگرنٿ‪ 4-‬جي پڙهڻي موافق آهي‪ ،‬۽ اها وڌيڪ‬
‫موزون آهي‪.‬‬
‫معني‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ ڪڏهين ڪنهن سال ٻيرين ۾ گهڻو ٻور (جو اهي‬
‫ٻور سان ڀريل)‪ ،‬ته ڪڏهن هڪڙو ڦُل به نه (۽ اهي‬
‫صفا خالي)‬
‫ــــ اهڙي َء طرح‪ ،‬ڪڏهين پرين جو ’پُور‘ چڙهيل‬
‫(سندن مهر ۽ شفقت جو نشو) ته ڪڏهن سندن‬
‫الء به سڪان!‬
‫هڪڙي سڏ ِ‬

‫‪177‬‬
 ‫(‪)4‬‬
‫کَنج ڏيئي ج َه ِليو‪ِ ،‬ج ِنهين رو َح َرسا ُء‬
‫سڀا ُء‪.‬‬
‫سونهاري َ‬
‫ِ‬ ‫سندي تُرهڙي‬ ‫تِن ِهين َ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)29( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)29‬ورهد (‪ ،)29‬جيپورگرنٿ‪)32( 4-‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬پهرين سٽ ۾ اصل الفاظ ’ڪُنجي ڏيئي‬
‫معني نڪري ٿي‪ ،‬پر ٻيڙين جي‬ ‫ٰ‬ ‫جهليو‘ آهن جن مان‬
‫سن کي ’کَنج ڏيئي جهليندا‘ ؛ ’ڪُنجي‘ آگبوٽن ۾‬‫َر َ‬
‫ٿي سگهي ٿي‪ .‬مٿين ماخذن مان‪’ ،‬جيپورگرنٿ‪‘4-‬‬
‫جي پڙهڻي ’تُرهڙي‘ آهي؛ ’سنتون ڪي واڻي‘ ۾‬
‫’ت ُ ِلهڙي‘ آهي جيڪو پڻ ساڳيو ’تُرهڙي‘ آهي‪.‬‬
‫معني ت ُ َرهو يا ٻيڙي‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫’ترهڙي‘ پڙهڻي صحيح آهي‪،‬‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ جن رهبرن (ناکئن‪ ،‬معلمن‪ ،‬سونهن)‪ُ ،‬روح جي‬
‫رسي کي ڇڪي جهلي سوگهو ڪيو‪.‬‬
‫ــــ تن جي ٻيڙي ۾ چڙهيل سنگت پڻ سونهاري آهي‪.‬‬

‫(‪)5‬‬
‫س َڄڻ ڏُڄڻ ڏيک ڪي‪ِ ،‬چت نه ِ‬
‫ڪجي ڀَنگُ‬ ‫َ‬
‫ک نه ڇڏي رنگُ‪.‬‬
‫پارچي‪ ،‬ال َ‬
‫ِ‬ ‫لوئِي ٿِيئي‬

‫‪178‬‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)95( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬
‫(‪.)95‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٻنهي ماخذن جي ڀيٽ سان وڌيڪ صاف ۽‬
‫صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني وئي‬
‫سڄڻ دُر َڄ َڻ“ آهي‪ ،‬۽‬‫آهي‪ .‬پهرين سٽ ۾ اصل ” َ‬
‫’درڄڻ‘ کي سنڌي اُچار موجب‘ ڏُرڄڻ‘ ڪري‬
‫پڙهبو‪ .‬ڍاٽڪي ۾ پڻ ’ڏُرڄڻ‘ (=دشمن) آهي‪ .‬مگر‬
‫صحيح سنڌي اُچار ’ڏُڄڻ‘ يا ’ڏُجهڻ‘ آهي‪.‬‬
‫سرائڪي ۾ پڻ ’ڏرجڻ‘ يا ’ڏجهڻ‘ آهي‪ .‬آخر ۾ اصل‬
‫ڪجي‘ پڙهڻ مناسب‬ ‫لفظ ’ڪيجي‘ آهي جنهن کي ’ ِ‬
‫ٿيندو‪ ،‬ڇاڪاڻ ته ٻي َء سٽ مان معلوم ٿئي ٿو ته‬
‫هي ُء بيت سنڌي ۾ چيل آهي‪.‬‬
‫معني‪ :‬چت= دل َمن‪ .‬ڀنگ= ڀڳل شي َء وارو َڀڳُ‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫معني‬
‫ٰ‬ ‫پارچي= ليڙون‪ ،‬ٽڪر ٽڪر‪ .‬هن بيت جي‬
‫ڳوڙهي آهي‪ :‬مقصد آهي ته سڄڻ هر حالت ۾ سڄڻ‬
‫آهي؛ جيڪڏهن ڪنهن وقت ان کي ڪاوڙ ۾ مخالف‬
‫يا دشمن واري روپ ۾ ڏسجي ته به کيس ’سڄڻ‘ ئي‬
‫ڪري سمجهجي؛ ائين بالڪل نه ڀانئجي ته ڪو هو‬
‫سچ پچ دشمن ٿي بيٺو آهي‪.‬‬
‫ــــ سڄڻ کي (ڪنهن وقت ڪاوڙ ۾) دشمن واري‬
‫حالت ۾ ڏسندي به دل تي (سندس باري ۾) ڪواُبتو‬
‫خيال نه آڻجي‪:‬‬
‫‪179‬‬
‫ــــ (الک سان رڱيل) لوئي پراڻي ٿئي ته به الک (ان‬
‫تان پنهنجو) رنگ نه ڇڏي‪.‬‬
‫قاضي قادن جي وقت جو ٻيو هڪ وڏو شاعر‬
‫جيڪو ذات جو ’ ِپراڙ‘ هو‪ ،‬تنهن جو چيل هيٺيون‬
‫معني وارو آهي‪’ .‬پراڙ‘ شاعر‬
‫ٰ‬ ‫بيت انهي َء ساڳئي َء‬
‫جو هي ُء بيت شاه عبدالڪريم پنهنجن نصيحت ڀرين‬
‫مجلسن ۾ پڙهيو ۽ ’بيان العارفين‘ ۾ موجود آهي‪:‬‬
‫ڪريندي‪َ ،‬رتو ُمنہُ ڪ َ‬
‫ُهاڙ‬ ‫چندن ُچور ِ‬
‫سڄڻ ڏُڄڻ نه ٿِيي‪ ،‬جي ُرسي سؤ َ‬
‫وار‬ ‫َ‬
‫ڪرهيندي قرب ٿئي‪.‬‬ ‫َپروڙئو ِپ َ‬
‫راڙ‪ ،‬ته َ‬

‫(‪)6‬‬
‫ُٿاء‪ ،‬ٻوڏ َچ َونِي جي ُء َچئُه‬ ‫ٿُنڌ ُ َم ِ‬
‫ٿاء ڪ ِ‬
‫ڀانء‪.‬‬
‫ِ‬ ‫جي ڀانئِين پرين َء ِمڙان ته ڏُوه ُ‬
‫َنئون ُڳ ُڻ‬

‫• ماخذ‪ :‬بيان العارفين (‪ ،)15‬شاه جو رسالو (‪.)15‬‬

‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫ُجاء‪ ،‬بُري‬
‫ُٿاء= ڪ ِ‬‫جاء‪ ،‬چڱو ماڳ‪ .‬ڪ ِ‬ ‫ٿاء= ِ‬
‫معني‪ِ .‬‬‫ٰ‬ ‫•‬
‫جاء‪ .‬ٿُنڌڻ= ُمنهن مٿو هڻڻ‪ .‬ڏوهنئون= ٻنهي َء کان‬
‫ِ‬
‫(سرائڪي ڏونهين= ٻئي)‪.‬‬
‫(هرجاء جٿي ڪٿي) منهن مٿو نه‬
‫ِ‬ ‫ُجاء‬
‫جاء ڪ ِ‬
‫ــــ ِ‬
‫هڻ‪ُ ،‬جهڪ نه (فقط پنهنجي ِپرين َء آڏو نيازمندي‬
‫‪180‬‬
‫ڪر)‪ :‬پيارا پرين جي ’ٻوڏ‘ َچونَئِي ته به تون ِ‬
‫کين‬
‫’ ِجي ُء‘ َچئُه‬
‫ــــ جي تون چاهي ته پرين َء سان مالن (پرين وٽ‬
‫مقبول پوان) ته سندن ’ٻوڏ‘ ۽ ’جيء‘ ٻنهي کي ُڳڻ‬
‫ڪري سمجه‪.‬‬
‫(‪)7‬‬
‫ٿ‬‫ڪ ِ‬ ‫ُه ِن‪ِ -‬‬
‫ئون ِونڌا ِو ُجه َم تون‪ ،‬سيڻان ويَڻ َم َ‬
‫توء ُکوٽِي ۾ ه ُ‬
‫َٿ‪.‬‬ ‫ڪ ِرين‪ِ ،‬‬
‫ِپي ِهي َمنجه ڪڻيُون َ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)78( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪.)78‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬مٿين ماخذن جون ذرا سنواريل پڙهڻيون‬
‫هيٺين َء ريت بيهن ٿيون‪:‬‬
‫جيپورگرنٿ‪ :6-‬ائين آوندا ِوڃ تون‪ ،‬سيڻان ويڻ َم‬
‫ڪٿ‬ ‫َ‬
‫ڪڻو ڪري‪ ،‬تو پوٽي مون هٿ‬ ‫پيهي منجه َ‬
‫سنتون ڪي واڻي‪ :‬هَن ُء آ ُء َوندا َوڃ تون‪ ،‬سيڻان ويڻ‬
‫َم ڪٿ‬
‫پيهي منجه ڪڻو ڪري‪ ،‬توکي ُکوٽي مون هٿ‬
‫دوباره غور بعد بيت جي مٿي ڏنل پڙهڻي سامون‬
‫آئي جيڪا وڌيڪ صحيح آهي‪ .‬پهرين سٽ ۾ ضمير‬
‫مخاطب آهي ته ٻي َء سٽ ۾ به ساڳيو ضمير هئڻ‬
‫‪181‬‬
‫ڪڻو) بدران‬ ‫ڪڻو (هڪ َ‬ ‫ڪرين‘ ‪َ .‬‬ ‫گهرجي‪ ،‬يعني ’ َ‬
‫’ڪڻيُون‘ (ڪڻن جا به ڪڻا ڪڻا) پڙهڻ صحيح‬
‫توء‘ (= ته پڻ)‪ ،‬۽ ’مون هٿ‘‬ ‫ٿيندو‪’ .‬تو‘ بدران ’ ِ‬
‫معني بيهندي‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫کي ’۾ هٿ‘ پڙهڻ سان صحيح‬
‫معني هُن‪ -‬ئون= انهن کان (پيارن سڄڻ کان‪.‬‬ ‫ٰ‬ ‫•‬
‫ِونڌا= ِوٿي‪ ،‬ويڇو‪ .‬سيڻان= سيڻن کي‪ ،‬پيارن کي‪.‬‬
‫سهائيندا ڳالهاء‪َ ،‬م‬‫ويڻ= سامهان َجوابي گفتا‪ ،‬اَڻ ُ‬
‫ڪٿ= نه سانباه‪ ،‬سامهان نه ڪر‪ ،‬نه َچئَه‪.‬‬
‫ٻوالء‪ ،‬شرط نه وجه‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫(اصطالح طور) آڏو ٻول نه‬
‫منجه= اندر‪ ،‬پنهنجو اندر‪ ،‬پنهنجي جند جان‪.‬‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫ڪڻيون= ذرا ذرا‪ .‬بيت جي‬
‫‪ -‬هنن (سڄڻن) وچان وٿي نه وجه (پري نه ٿي)‪،‬‬
‫ٻوالء‪ ،‬شرط نه وجه؛‬ ‫ِ‬ ‫پيارن سڄڻن سان ٻول نه‬
‫ڪڻيون ڪر (پاڻ‬ ‫الء ته پنهنجو اندر پيهي َ‬‫ـــ هنن ِ‬
‫ڳار‪ ،‬بس نه ڪر ۽ پيو قربان ٿي)‪ :‬جيڪڏهن تون‬ ‫ِ‬
‫پنهنجا اندر سندن واسطي پيهي ”ڏارو ڪرين‪ ،‬ته به‬
‫هٿ هٿيي ۾ ئي‬ ‫الء) تنهنجو ُ‬ ‫(اڃان وڌيڪ پيهڻ ِ‬
‫هجي‪( ،‬هٿيي مان هٿ نه ڪڍ‪ ،‬۽ پيو پاڻ کي پيه)‪.‬‬

‫اکيون‬

‫(‪)1‬‬
‫‪182‬‬
 ‫اکيون آڪاسان ِہ‪ ،‬فوجون ڪري اُلَٿِيُون‬
‫سوڙهي َڳلي منجهان ِہ‪ ،‬سوجهي ِپرين لَهن ِديُون‪.‬‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)21( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)21‬ورهد (‪ )21‬جيپورگرنٿ‪.)24( 4-‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬چئني ماخذن جي ڀيٽ سان‪ ،‬وڌيڪ صاف‬
‫۽ صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني وئي‬
‫آهي‪.‬‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ اکيون مٿان آسمان تان فوجون ڪري لٿيون (ائين‬
‫جيئن ڪڪر قطارون ڪري آگمجي ايندا آهن)‬
‫ــــ (اهي پاڻي َء سان ڀريل اکيون ڪڪرن وانگر)‬
‫هرجاء وسنديون ۽‬
‫ِ‬ ‫سوڙهين گهٽين توڙي گهرن ۾‬
‫پنهنجي سڄڻ کي ڳولي لهنديون‪.‬‬
‫اکيون جو فوجون ڪري لهڻ وارو جنگ ۽ حملي‬
‫جو خيال‪ ،‬۽ ڪڪرن وانگر ’آگمجي اچڻ وارو‬
‫مثال‪ ،‬شاه جي رسالي جي هيٺين بيت ۾ وڌيڪ‬
‫ورجايل آهي‪:‬‬
‫آهين‪ ،‬وڏا واجه وڙهڻ جا‬
‫ِ‬ ‫اکين کي‬
‫الهين‬
‫ِ‬ ‫اُڀيون منڊي مامرو‪ ،‬جهيڙو نه‬
‫جيئن سي ڪڪر اُڀ ۾‪ ،‬تيئن آگمئون آهين‬
‫هين‪ ،‬وسن سانوڻ مينهن جئن‪.‬‬ ‫ج ُهڙ ڦُڙ نه ال ِ‬
‫‪183‬‬
 ‫سر رپ)‬ ‫( ُ‬
‫معني ’آڪاس مان‘ ‪’ ،‬مٿان آسمان کان‘ ‪.‬‬ ‫ٰ‬ ‫آڪاسانہ‪،‬‬
‫”اکين جو آڪاس تان فوجون ڪري لهڻ“ وارو‬
‫سما ُن ۽ سهڻو خيال قاضي قادن انهي َء لحاظ سان‬ ‫َ‬
‫آندو آهي‪ ،‬جو محبت واريون اکيون فراق سببان‬
‫پاڻي َء سان ڀريل آهن‪ ،‬۽ ڄڻ ڪڪر آهن جيڪي آگم‬
‫هرجاء ۽ هر گهر ۽ گهر گهٽي َء ۾‬ ‫ِ‬ ‫ڪري اينديون ۽‬
‫وسنديون ۽ پنهنجا سڄڻ ڳولي لهنديون‪ .‬اکين جي‬
‫پوء‬
‫آگمجڻ ۽ وسڻ وارو خيال‪ ،‬قاضي قادن کان ِ‬
‫اعلي شاعري توڙي عوامي‬ ‫ٰ‬ ‫واري دؤر جي‬
‫شاعري َء ۾ عام مقبول ٿيو‪’ .‬شاه جي رسالي‘ جي‬
‫بيتن ۾ اهو خيال هن طرح سمايل آهي‪:‬‬
‫ڪئو اچن‪ ،‬سڄڻ سانوڻ مينهن جيئن‪.‬‬ ‫آگم ِ‬
‫ِ‬
‫سر سرنگ)‬ ‫( ُ‬
‫‪-‬‬
‫ڪئو اکين سين‪.‬‬ ‫لس پيارين لوڪ‪ ،‬آگم ِ‬
‫سر سرنگ)‬ ‫( ُ‬
‫‪-‬‬
‫اکين جا آگم‪ ،‬مون تان اله َم سپرين‪.‬‬
‫سر رپ)‬ ‫( ُ‬
‫(‪)2‬‬
‫اُڀَرندي ِسجان‪ِ ،‬پرين جي نه پَ َ‬
‫سن ِديُون‬
‫‪184‬‬
 ‫ڪ ِڍي کي ڪانگان‪ ،‬نِواال نيڻ ڏيان‪.‬‬
‫َ‬

‫• ماخذ‪ :‬شاه جو رسالو (‪.)38‬‬

‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‪’ .‬ڪانگان‘ (جمع واري‬
‫صورت) قاضي قادن جي ٻولي مطابق آهي‪ .‬نِواال=‬
‫ِگ َراه‪ ،‬لُقما (کاڌي جا)‪.‬‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ (صبوح جو سوير) سج اڀرند ساڻ جيڪي اکيون‬
‫دلبر جو ديدار نه ڪن‬
‫ڪانون کي ِگراه ڪري ڏيان‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ــــ تن نيڻن کي ڪڍي‬
‫(‪)3‬‬
‫اکڙين اَلڌَ‪ ،‬ما ُء سي سڄڻ آئيا‬
‫ِ‬ ‫جي‬
‫رين سان اوريان لَهي نه سڌَ‬‫ڳالهڙيون ِپ ِ‬

‫• ماخذ‪ :‬حڪايات الصالحين (‪)18‬‬

‫• پڙهڻي‪ .‬پهرين سٽ جي اصل پڙهڻي ۾ لفظ ’جي‘‬
‫رهجي ويل آهي (آڏو ايندڙ ’سي‘ مان اهو ظاهر‬
‫آهي)‪.‬‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ اي ما ُء! اڄ اهي سڄڻ آيا آهن‪ ،‬جيڪي منهنجي‬
‫الء اڻ لڀ آهن‬
‫اکڙين ِ‬

‫‪185‬‬
‫پوء) آ ٌء پنهنجي اندر جون‬
‫ــــ (وڏي وڇوڙي کان ِ‬
‫سڌ ئي‬
‫ڳالهيون پرين سان اوريان ٿي ته به منهنجي َ‬
‫نٿي لهي‪.‬‬

‫(‪)4‬‬
‫َجڏهانڪُون ِپريَ ِن‪ ،‬ٻَڌو َعهد ُ ا َ ِ‬
‫کين سين‬
‫نيڻن‪.‬‬
‫ڪي ننڊر مون ِ‬ ‫تَڏهانڪُون تَرڪ ِ‬

‫• ماخذ‪ ،:‬حڪايات الصالحين (‪.)9‬‬

‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ محبوبن جڏهن کان وٺي اکين سان (اکين مالئڻ)‬
‫جو انجام ٻڌو آهي‬
‫ــــ تڏهن کان وٺي منهنجي اکين ننڊر کي ترڪ‬
‫ڪري ڇڏيو آهي‪.‬‬

‫(‪)5‬‬
‫سهسين ُ‬
‫ماڙهوئين‪،‬‬ ‫توڙي هُ ِئ ِن َوسيُون‪َ ،‬مئِ ِن َ‬
‫اکين کي َمتيُون‪ِ ،‬جتي هوئِ ِن مان ِپرين‪.‬‬ ‫ِ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)55( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)55‬ورهد (‪.)55‬‬
‫‪186‬‬
‫• پڙهڻي‪’ .‬سنتون ڪي واڻي‘ جي اصل پڙهڻي کي‬
‫سنوارڻ سان مٿين پڙهڻي نڪري ٿي‪ .‬ٻي َء سٽ جي‬
‫ع“ آهي پر‬ ‫ين َمتا ُ‬
‫پوئين اڌ جي اصل پڙهڻي ”اکين ِک ِ‬
‫پهرين سٽ ۾ قافيي جي سٽاء مطابق ”اکين کي‬
‫متيون“ پڙهڻ مناسب ٿيندو‪’ .‬ورهد‘ جي لکت مان‬
‫هيٺين پڙهڻي نڪري ٿي‪:‬‬
‫هوئن چا ُء‪ ،‬سئين سهسين ُ‬
‫ماڙهوئين‬ ‫ِ‬ ‫توڙي‬
‫ينم ٿا ُء‪ ،‬جتي هوئِن مان ِپرين‪.‬‬
‫اکين ِک ِ‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ جيتوڻيڪ کڻي (سانوڻ جا وڏا مينهن وسن ۽)‬
‫الء) هزارين ماڻهو‬ ‫سون ٿي وڃن (۽ مال ۽ آبادي ِ‬
‫َو ُ‬
‫ڙن‬
‫اچي ِم ِ‬
‫ــــ ته به (اتي جي لقاء بدران) منهنجي اکين کي اُتي‬
‫نهارڻ جا پُور پَ َون جتي منهنجا سڄڻ هجن‪.‬‬

‫ڪُهي ڪيا شهيد‬

‫(‪)1‬‬
‫ڪُهي ڪيا شَهيدَ‪ ،‬تو جي اکڙين سان‬
‫عيش (نه عيدَ)‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ت َ ِن ت ُ ِ‬
‫نهنجي تا ِت ِڙي‪ ،‬نه ڪو‬

‫• ماخذ‪ :‬حڪايات الصالحين (‪.)14‬‬

‫‪187‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٻي َء سٽ جي اصل پڙهڻي ۾‪ ،‬آخري الفاظ‬
‫جن کي ڏنگين ۾ رکيو ويو آهي سي ڦاٽل آهن‪.‬‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ تو پنهنجين اکين سان جن کي قتل ڪري شهيد‬
‫ڪيو‬
‫ــــ تن کي تُنهنجي ئي تات آهي‪ ،‬۽ نه کين عيش نه‬
‫عيد ياد آهي‪.‬‬

‫(‪)2‬‬
‫ڪوٺين‬
‫ِ‬ ‫ُهن ۽‬
‫سڄڻان‪ -‬جي ڪ ِ‬
‫اي َء َپ ِرسندِي َ‬

‫• ماخذ‪ :‬حڪايات الصالحين (‪)13‬‬

‫• پڙهڻي‪ .‬قلمي ڪتاب ۾ بيت جي فقط هي َء هڪ‬
‫سٽ سالمت رهي آهي جنهن جي پڙهڻي ائين ئي‬
‫آهي‪.‬‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ محبوبن جي اِهائي ريت آهي جو پاڻ ئي سڏين ۽‬
‫پاڻ ئي قتل ڪن‪.‬‬

‫(‪)3‬‬
‫س َڄڻان‬
‫جيڪُس ناالئِق‪ ،‬آ ُء ِسيَاپي َ‬
‫ڪري‪.‬‬
‫ڪي نه َ‬ ‫سپريان کي ِ‬ ‫منهنجي ِسڪ‪ُ ،‬‬
‫ِ‬ ‫تياله‬
‫‪188‬‬
‫• ماخذ‪ :‬حڪايات الصالحين (‪.)8‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬پهرين سٽ ۾ اصل صورتخطي ’نااليق‘‬
‫آهي‪ ،‬جيڪا صحيح آهي‪ .‬عام سنڌي اچار موجب‬
‫هت ’ناالئق‘ ڪري لکيو ويو آهي‪.‬‬
‫معني‪ :‬سياپو= نسب جي مرتبي ۽ ِمٽري َء ۾‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫برابري‪ .‬سياپي سڄڻان= سڄڻن جي سياپي ۾‪.‬‬
‫ــــ الشڪ آ ُء سڄڻن (محبوبن) جي شان مانَ ۽‬
‫برابري جو الئق ناهيان‬
‫ــــ جو منهنجي سڪ سڄڻن تائين پهچي به ڪو اثر‬
‫ئي ڪانه ٿي ڪري!‬

‫(‪)4‬‬
‫سڀ قَرار‪ ،‬اسان لو َچڻ لوه َِڙيين‬ ‫بَندِي َ‬
‫پيرين ِجي‪.‬‬
‫ِ‬ ‫س‬ ‫مٿي تَنَ تَرار‪َ ،‬‬
‫سدا ُ‬

‫• ماخذ‪ :‬حڪايات الصالحين (‪)23‬‬

‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫معني‪ .‬بندي= بند ۾ ڦاٿل‪ ،‬قيدي‪ .‬قرار= آزار کان‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫آجا‪ .‬لوچڻ= ڀوڳڻ‪ ،‬ڦٿڪڻ‪ ،‬ن ُجهرڻ‪ .‬لوهڙيين=‬
‫ڪ ِڙين زنجيرن ۾‪.‬‬
‫لوهين َ‬

‫‪189‬‬
‫ــــ ٻيا قيدي ته سڀ آزار کان آجا آهن‪ ،‬باقي (بِره‬
‫ڪڙين زنجيرن ۾‬ ‫جي بند ۾ ڦاٿل) اسين پيا لوهين َ‬
‫ڦٿڪون نِج ُهرون‬
‫ــــ (جو) اسان جي سر جي مٿان سدائين محبوبن جي‬
‫الء) تيار بيٺي آهي‪.‬‬
‫ترار (وار ِ‬

‫(‪)5‬‬
‫ڪوء‪ ،‬محبتي مانَ ٿيان‬
‫ِ‬ ‫چوي ِسڀَ‬
‫سوء‪ ،‬جو ِسيباڻو سڄڻان‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫در اگهيو‬
‫اِن ِ‬

‫• ماخذ‪ :‬حڪايات الصالحين (‪.)5‬‬

‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‪.‬‬
‫ڪوء= سڀڪو‪ .‬اگهيو= مان وارو ٿيو‪،‬‬
‫ِ‬ ‫معني‪ .‬سڀو‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫مقبول پيو‪ .‬سيباڻو= وڻيو‪ .‬سڄڻان= سڄڻن کي‪.‬‬
‫ـ سڌ ته هرڪوئي ٿو ڪري ته آ ُء (محبوبن وٽ‪،‬‬
‫سندن) ’محبتي‘ (عاشق) طور شمار ٿيان‬
‫ــــ پر سڄڻن جي اِن در تي مقبول اهو ٿو پوي جنهن‬
‫مان کين آسيس ٿي اچي (سندن دلي کي ٿو وڻي)‪.‬‬

‫(‪)6‬‬
‫سپرين ِڏٺُئي جيال ِهين‬
‫َجڏَڻ منهنجا ُ‬
‫َ‬
‫جوڙ َج َهانان اکيُون توکي تيال ِهين‪.‬‬
‫‪190‬‬
‫• ماخذ‪ :‬حڪايات الصالحين (‪.)16‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫معني‪َ .‬جڏڻ (قاضي قادن جي ٻولي َء جو لفظ)=‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫جڏهن‪ .‬جوڙ جهانان اکيون= َجهان کان اکيون‬
‫توڏانهن جوڙ ٿيون‪ ،‬ٻئي ساري جهان کان اکيون‬
‫توالء‪ ،‬توڏانہ‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ڦري توڏانهن ُجڙي بيٺيون‪ .‬توکي=‬
‫ــــ اي منهنجا پيارا پرين! جيئن جو تو مون ڏي ِمهر‬
‫جي نظر ڪئي‬
‫ــــ تيئين ئي ٻئي ساري جهان کان اکيون ڦري‬
‫توڏانهن ُج ِڙي بيٺيون‪.‬‬

‫(‪)7‬‬
‫ين‪ِ ،‬پريان جي ِپ َريتَڻي‬ ‫سڌَ سڀئي َ‬
‫ڪ ِر ِ‬ ‫َ‬
‫ِين‪.‬‬
‫سڄڻ تني سا ُم ُهون جي ِجي ُء ُجهومي ڏ ِ‬

‫• ماخذ‪ :‬حڪايات الصالحين (‪.)99‬‬

‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‪.‬‬
‫معني‪ِ .‬پ ِريَتَڻو= پرين ڏانهن ڇڪيندڙ‪ ،‬پيار‪ ،‬عشق‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ محبوبن جي پيار ماڻڻ جي سڌ تي سڀني (عاشقن)‬
‫کي آهي‬

‫‪191‬‬
‫ــــ پر سڄڻ تن کي سامهون ۽ ويجهو ٿين جيڪي‬
‫کين پنهنجي جند جان گهوري ٿا ڏين‪.‬‬

‫(‪)8‬‬
‫ستي‪ ،‬ويٺي‪ ،‬اُٿيي‪ ،‬ڳالهائيندي‪ِ ،‬ڳيندي‬
‫ُ‬
‫اَسان ت ُسان جي تاتِ ِڙي واٽڙيين ويندي‪.‬‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)6( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)6‬ورهد (‪ ،)6‬جيپورگرنٿ‪.)10( 4-‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬مٿين چئني ماخذن جي لکتن مان‪ ،‬ٿوري‬
‫فرق سان‪ ،‬هيٺين پڙهڻي نڪري ٿي‪:‬‬
‫ستو ويٺو اٿيو ڳالهائيندو ڳيندو‬
‫اسان تسان جي تاتڙي واٽڙيين ويندو‪.‬‬
‫ظاهر آهي ته اصل بيت ائين هوندو جئن مٿي ڏنو‬
‫ويو آهي‪.‬‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ (اي منهنجا سائين‪ ،‬اي منهنجا پرين!) ستي‪،‬‬
‫ويٺي‪ ،‬اٿيي‪ ،‬ڳالهائيندي‪ ،‬ڳائيندي‬
‫ــــ واٽن تي هلندي‪ ،‬اسان کي ته اوهان جي ئي تات‬
‫تاري آهي‪.‬‬

‫جي تو الئي َرچمچ‬

‫‪192‬‬
 ‫(‪)1‬‬
‫ڪ ُڻ اله‬
‫جي تو الئِي َر ِچ َمچِ‪ ،‬ته ڇپَ ُڻ ِل َ‬
‫ڪارڻ پريان کاء‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ٿ ڪر‪،‬‬ ‫زَ ه َُر هَاله ُل َه ِ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)54( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)54‬ورهد (‪.)52‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬مٿين ماخذن جي پڙهڻين جي ڀيٽ سان‪،‬‬
‫بيت جي صاف ۽ صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن‬
‫مٿي ڏني وئي آهي‪.‬‬
‫معني‪ .‬رچمچ= مجازي عشق‪ ،‬محبت جي راند‪.‬‬ ‫ٰ‬ ‫•‬
‫زهر هَال ِهل= اهو زهر جيڪو ماري‬
‫پوء ِلڪڻ ڇپڻ ڇڏ (۽‬
‫ــــ جي تو نينهن التو آهي ته ِ‬
‫نسنگ نِروار ٿي بيه)‬
‫ــــ (محبوب جي توکي آزمائين ته) قا ِتل زهر هٿ‬
‫ڪر ۽ محبوبن خاطر کا ُء‪.‬‬

‫(‪)2‬‬
‫ڪيوء نه تِيئَن‬
‫ِ‬ ‫سنِهڙو‪ُ ،‬جہ ت َ ُن‬
‫سوئيريَان َ‬
‫ِ‬
‫ين ۾‪ِ ،‬پ ِرين پائيندا ڪيئَن‪.‬‬
‫کڙ ِ‬‫توکي ا َ ُ‬

‫‪193‬‬
‫• ماخذ‪ :‬شاه جو رسالو ( ) جيپورگرنٿ‪،)52( 6-‬‬
‫سنتون ڪي واڻي (‪ ،)52‬ورهد (‪.)49‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬بيت جي پڙهڻي‪ ،‬دادوديال جي روايت‬
‫وارن ٽن ماخذن مطابق آهي‪’ .‬شاه جو رسالو‘ ۾‬
‫بيت (سنواريل سٽاء ۽ پڙهڻي موجب) هيٺين َء طرح‬
‫آهي‪:‬‬
‫ڪيوء نه ايئن‬
‫ِ‬ ‫سوئيريان ئي سنهڙو جان ت َ ُن‬
‫ڪيئن‪ ،‬توکي اکڙين ۾‪.‬‬ ‫ِپرين پائِيندا ِ‬
‫سرمي‬ ‫معني‪’ .‬سوئيريان‘ يعني سوئيري کان‪ُ ،‬‬ ‫ٰ‬ ‫•‬
‫کان‪ُ ’ .‬جہ تَن‘ = جيئن جو پنهنجو تن يا جسم‪ .‬ٻي َء‬
‫سٽ ۾ اصل پڙهڻي مطابق ”پرين پائيندو ڪيئن“‬
‫پڙهي سگهجي ٿو‪ ،‬پر جيئن ته قاضي قادن اڪثر‬
‫پنهنجي پرين کي ادب وچان جمع جي صيغي سان‬
‫ياد ڪيو آهي‪ ،‬انهي َء ڪري هتي به ’جمع‘ جي‬
‫صورت ۾ ’پرين پائيندا ڪيئن‘ پڙهڻ وڌيڪ‬
‫موزون ٿيندو‪.‬‬
‫ــــ جيسين تائين جو تو پنهنجي جسم (تن) کي پيهي‬
‫سرمي کان به وڌيڪ سنهڙو نه ڪيو آهي‬
‫ــــ (تيسين تائين) پرين توکي پنهنجين اکڙين ۾ ڪيئن‬
‫جاء‬
‫پائيندا (توکي ونين ۾ ڪيئن وهاريندا‪ ،‬اکين ۾ ِ‬
‫ڪيئن ڏيندا!)‬

‫‪194‬‬
 ‫(‪)3‬‬
‫ڪندين ڪيتَرو‪،‬‬ ‫سيڻان‪ِ ،‬لڪ ُج ِل َ‬
‫ِ‬ ‫َپئُه َپڌَ ِر‬
‫ندان‪ ،‬ڪوڏَئُون َ‬
‫سڄا ِمي َهڻا‪.‬‬ ‫س ِ‬ ‫ٻُڏا چا ُء َ‬

‫• ماخذ‪ :‬حڪايات الصالحين (‪.)23‬‬

‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫معني‪َ .‬پئُه َپ ِ‬
‫ڌر= پڌر ۾ پَئه‪ ،‬پڌرو ٿيء‪ ،‬ظاهر ٿي ُء‪.‬‬ ‫ٰ‬ ‫•‬
‫سيڻان= ساڻن‪ .‬لڪج لڪندين= لڪي لڪندين‪ .‬ٻُڏا=‬ ‫ِ‬
‫ٿورا‪ ،‬احسان‪ .‬چا ُء= کڻ‪ .‬ڪوڏئون= ڪوڏ مان‪ ،‬چاه‬
‫مان‪.‬‬
‫ــــ تون سندن محبت ۾ پڌرو ٿي بيه‪ :‬لڪي ڪيترو‬
‫لڪندين!‬
‫ــــ تون سڀ طعنا مهڻا (جيڪي توکي ماڻهو ڏين ٿا)‬
‫سي سندن (محبوبن جا) ٿورا ڄاڻي پنهنجي سر تي‬
‫سه)‪.‬‬ ‫کڻ ( َ‬

‫عشق جي آتش ۽ اُڃ‬

‫(‪)1‬‬
‫اُالن جي ِهي اُل‪ ،‬تُسان نه اسان جيتري‬
‫جام ُع ا ُل‪ ،‬تِنہ سان ٻيائيي ا ُ ِلئ َ ِن‪.‬‬
‫ِپريان ِ‬

‫‪195‬‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)39( 6-‬ستون ڪي واڻي‬
‫(‪.)39‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬مٿئن ٻنهي ماخذن ۾ ڏنل پڙهڻين جي ڀيٽ‬
‫سان‪ ،‬صاف ۽ صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن مٿي‬
‫ڏني وئي آهي‪ .‬پهرين سٽ ۾ ’اُالن‘ ( ’ا ُ َل‘ جي جمع‬
‫واري صورت) قاضي قادن جي بکر واري ٻولي‬
‫مطابق آهي‪’ .‬اُلو‘ يا ’اُلُون‘ جو جمع پڻ ’اُال‘ يا ’اُالن‘‬
‫ٿيندو‪’ .‬تسان‘ (سرائيڪي) توڙي ’ ِپريان‘ ٻئي لفظ‬
‫قاضي قادن جي ٻولي جا آهن‪.‬‬
‫معني‪ .‬هن بيت ۾ الهي عشق جي ُمور ۽ منڍ يا‬ ‫ٰ‬ ‫•‬
‫معني سمايل آهي‪ .‬مطلب آهي‬ ‫ٰ‬ ‫سرچشمي واري سهڻي‬
‫ته‪ :‬اوهان کي به عشق جي تاء جي سختي‪ ،‬سوز ۽‬
‫آتش آهي؛ پر جيتري بيحد گهڻي اڃ اسان ِسڪايلن کي‬
‫آهي اوتري اوهان کي ناهي‪ .‬پر راڳو ائين چوڻ سان‬
‫پنهنجي ذات جي وڏائي ۽ تعريف ٿئي ها‪ :‬انهي َء‬
‫ڪري ٻي َء سٽ ۾ اصلي حقيقت کي بيان ڪيو ويو‬
‫ته‪ :‬اها اڃ ( ِسڪ) ِپرين جي پار جي آهي ۽ اتان ئي‬
‫مليل آهي‪ .‬انهي َء عشق جي سوز جو سرچشمو‪ ،‬مور‬
‫پوء ٻين کي اها‬ ‫۽ منڍ خود ِپرين پاڻ آهن‪ ،‬جن کان ئي ِ‬
‫ست آهر) مليو‬ ‫اس ۽ اهو سوز (هرهڪ جي ِوت ۽ َ‬ ‫َپ َي َ‬
‫آهي‪.‬‬
‫‪196‬‬
‫ــــ عشق جي سوز جي ستين واري اها آتش جيتري‬
‫اسان کي آهي اوتري اوهان کي ناهي‪:‬‬
‫ــــ (حقيقت ۾) پرين پاڻ ئي انهي َء آتش ۽ اڃ جو‬
‫سرچشمو آهي‪ ،‬جنهن سان ٻين کي به (هرهڪ جي‬
‫وت ۽ ست آهر اهو) سوز لڳي ٿو‪.‬‬

‫(‪)2‬‬
‫ِسڻ گهڻا‬
‫جي َمنَ مان ِہ سي نان ِہ‪ ،‬جي نان ِہ سي ڏ ِ‬
‫ڍور جئن‪.‬‬
‫موڙهو منجه َوڳان ِہ‪ ،‬هينڙو نولي َ‬

‫• ماخذ‪ :‬شاه جو رسالو (‪)36‬‬

‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫معني‪ .‬مانہ‪ ،‬نانہ ۽ وڳانہ وارن اُچارن جي آخر ۾‬‫ٰ‬ ‫•‬
‫’ه‘ جي ٽيڪ‪ ،‬قاضي قادن واري دور جي ٻولي‬
‫مطابق آهي‪ ،‬۽ پڻ ’وڳانہ‘ (=وڳان ۾) جي جمع واري‬
‫صورت قاضي قادن جي ٻولي مطابق آهي‪ .‬جي نانہ=‬
‫جيڪي ڪجه به ناهن‪ ،‬جن ۾ ڪا َمڻيا ڪانهي‪ِ .‬ڏ ِس ِڻ‬
‫گهڻا= ڏسجڻ ۾ گهڻا‪ ،‬ڏسجن گهڻا‪ .‬موڙهو= موڳو ٿيو‪،‬‬
‫منجهيو‪ .‬نولو ڍور= ٻاهريون نئون ڍور‪.‬‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫بيت جي‬

‫‪197‬‬
‫ــــ جيڪي (سڄڻ) منهنجي من ۾ آهن سي موجود‬
‫ناهن‪ ،‬۽ جيڪي ڪجه به نه آهن (عام روانجي ماڻهو‬
‫آهن) سي گهڻان ئي پيا ڏسجن‬
‫ــــ منهنجي حالت ان نولي ڍور واري آهي جيڪو‬
‫ڪنهن ٻئي ڌڻ جي وچ ۾ پئي اچي ُمنڌو آهي‪.‬‬
‫(‪)3‬‬
‫جي َمنَ مانہ سي نانہ‪ ،‬جي نانہ سي ڏسڻ گهڻا‬
‫گوندر نه لَهي‪.‬‬
‫ُ‬ ‫تني ڪبو ڪان ِہ‪ ،‬جن گڏيي‬

‫• ماخذ‪ :‬شاه جو رسالو (‪)37‬‬

‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫الء ڏسو مٿئين بيت هيٺ ڏنل‬ ‫معني‪ .‬پهرين سٽ ِ‬‫ٰ‬ ‫•‬
‫معني‪ .‬ڪبوڪانہ= ڇا ڪبو! گوندر= وڇوڙي ۽‬ ‫ٰ‬
‫فراق وارو غم‪.‬‬
‫ــــ جيڪي (پرين) منهنجي من ۾ آهن سي موجود‬
‫ناهن‪ ،‬۽ جيڪي ڪجه به نه آهن (عام ماڻهو آهن)‪،‬‬
‫سي گهڻا ئي پيا ڏسجن‬
‫ــــ تن (ماڻهن کي) ڇا ڪبو جن کي ملڻ سان فراق‬
‫وارو غم نه لهي‪.‬‬
‫(‪)4‬‬
‫س َ‬
‫ٽ‬ ‫سهي نه َ‬ ‫ُجہ ِمهراڻ موج ڪئي‪ ،‬ته ڇا َڳر َ‬
‫ٽ‪.‬‬‫ڳالهڙي‪َ ،‬رهي نه اندر گ َه َ‬
‫ِ‬ ‫اِيئن ِپريان سندي‬
‫‪198‬‬
‫• ماخذ‪ :‬شاه جو رسالو (‪ ،)28‬جيپورگرنٿ‪،)38( 6-‬‬
‫سنتون ڪي واڻي (‪ ،)38‬ورهد (‪.)37‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬بيت جي مٿي ڏنل پڙهڻي جو مدار ’شاه جي‬
‫رسالي‘ جي پڙهڻين تي آهي‪ .‬شاه جي رسالي جي‬
‫آڳاٽن قلمي نسخن ۾ (جيڪي سر سسئي سان شروع‬
‫ٿين ٿا) بيت جي پڙهڻي ٻن جدا نمونن سان ڏنل آهي‪.‬‬
‫ٻن دستخط رسالن مطابق‪:‬‬
‫سپيريان جي ڳالهڙي‪ ،‬اندر رهي نه گهٽ‬
‫سٽ‪.‬‬ ‫ڪي‪ ،‬ته ڇاڳر سهي نه َ‬‫ُجہ مهراڻ موج ِ‬
‫چئن ٻين دستخط رسالن موجب‪:‬‬
‫اندر رهي نه گهٽ‪ ،‬سپيريان جي ڳالهڙي‪،‬‬
‫سٽ‪ ،‬جہ مهراڻ موج ڪي‪.‬‬ ‫سهي نه َ‬ ‫ڇاڳر َ‬
‫جيپورگرنٿ‪ ،6-‬سنتون ڪي واڻي ۽ ورهد جون‬
‫پڙهيون اڳوڻي صورتخطي َء سببان منڌل آهن‪.‬‬
‫مجموعي طور سان‪ ،‬انهن جي ڀيٽ مان هيٺين وڌيڪ‬
‫صاف پڙهڻي نڪري ٿي‪:‬‬
‫جي ِمهراڻ َميا ڪري ته ساڳر سهي نه سٽ‬
‫ايئن پريان سندي ڳالهڙي رهي نه اندر گهٽ‪.‬‬
‫معني ’تانگهو پاڻي‘ ‪ ،‬جيڪو سمنڊ جي‬ ‫ٰ‬ ‫’ڇاڳر‘‬
‫ڪناري لڳ واهڙن ۾‪ ،‬يا درياء لڳ ڍنڍن ۾‪ ،‬يا ٻي‬
‫ڪنهن گهڻي ايراضي ۾ َڇر مثل پکڙيل هجي‪ .‬جڏهن‬
‫‪199‬‬
‫چاڙه اچي ٿو‪ ،‬تڏهن مهراڻ جو پاڻي اٿلي ڇاڳر واري‬
‫اراضي کي ٻوڙي ڇڏي‪ ،‬۽ پڻ سمنڊ جي ڪناري‬
‫وارن واهڙن توڙي ڪناري لڳ سمنڊ جي پاڻي کي‬
‫به ڌڪي پوئتي ڪري ڇڏي‪ .‬رسالي جي ”سر گهاتو“‬
‫۾ پڻ هي لفظ آيو آهي‪:‬‬
‫ڇاڳر ڇڳيرن‪ ،‬گهور نه اچي گهاتوئين‪.‬‬
‫يعني‪ :‬جيڪي وڏا گهاتو آهن ۽ اونهي اوڙاه کي‬
‫الء ڦيرا ڏيندڙ) آهن‪،‬‬
‫گهوريندڙ (مڇي جي شڪار ِ‬
‫تانگهو پاڻي (ڇاڳر) تن بهادرن (ڇڳيرن) جي گهور‬
‫الئق ناهي‪ .‬شعر جي سهڻائي جي لحاظ سان‪ ،‬يا ان‬
‫وقت ۾ رائج اُچار جي لحاظ سان‪ ،‬ٿي سگهي ٿو ته‬
‫قاضي قادن ’ڇاڳر‘ بدران ’ساڳر‘ لفظ آندو هجي‪.‬‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ جيئن جو درياء ۾ چاڙه اچي ٿو ۽ پاڻي جي پلٽ‬
‫ٿئي ٿي ته ان جي آڏو ٻيا سڀ تانگها پاڻي ڌڪجي‬
‫لڙهي وڃن ٿا‬
‫ــــ تيئن جڏهن سڄڻ جي يادگيري َء جو پُور دل تي‬
‫چڙهي ٿو ته اندر ۾ سمائجي نٿو سگهي (۽ بي اختيار‬
‫روئڻ راڙو‪ ،‬دانهون فرياد نڪري وڃن ٿا)‪.‬‬
‫ڀٽائي صاحب چيو ته‪:‬‬
‫جڏهن پوي ٿي ياد‪ ،‬صحبت سپيرين جي‪،‬‬
‫ــہ وڃن نڪرئو‪.‬‬‫فريادون فرياد‪ ،‬نا َگ َ‬
‫‪200‬‬
 ‫(‪)5‬‬
‫وير‪ ،‬هاڻي ويئي ِوسري‬
‫صلي ِ‬
‫ما َء! ُم َ‬
‫ڪ ِريندِي ڪير‪ ،‬مان کي سڄڻ گڏيو‪.‬‬
‫عيدَ َ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپور گرنٿ‪ ،)58( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)58‬ورهد (‪.)57‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬مٿين ٽنهي ماخذن جي ڀيٽ سان‪ ،‬صاف‬
‫صحيح پڙهڻي ايئن بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني وئي آهي‪.‬‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ اي ما ُء! ُمصلي تي بيهڻ (نماز پڙهڻ) واري مهل‬
‫ئي هاڻ منهنجي دل تان لهي وئي؛‬
‫ــــ (جنهن کي پنهنجو پرين پاڻ ملي ويو سا پرين کان‬
‫پاسي ٿي عيد ڪيئن ڪندي!) مون کي پنهنجو پرين َء‬
‫ملي ويو‪ ،‬هاڻي عيد ڪير ڪندي!‬

‫ڪ‬
‫محبت کي ڍَ ِ‬

‫(‪)1‬‬
‫ڪ ِر پَڌرو‪ ،‬ه َ‬
‫َٺ َمنجهيئِي حا ُل‬ ‫روئِي َم َ‬
‫جان جان ِپريان نه ِمڙين‪ ،‬ت َ ُن ڪاٺي جيئن ٻا ِل‪.‬‬
‫‪201‬‬
‫ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)46( 6-‬سنتون ڪي واڻي (‪،)46‬‬
‫ورهد (‪.)44‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٽنهي ماخذن ۾ ڏنل پڙهڻين جي ڀيٽ سان‪،‬‬
‫صاف ۽ صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني‬
‫وئي آهي‪ .‬پر ٽنهي ماخذن ۾ پهرين سٽ جو آخري لفظ‬
‫معني نڪري ٿي؛ پر شعر‬ ‫ٰ‬ ‫’جال‘ آهي جنهن مان پڻ‬
‫معني‬
‫ٰ‬ ‫( ’هٺ‘ ۽ ’حال‘ جي هم آواز شروعات) توڙي‬
‫جي سهڻائي جي لحاظ سان‪ ،‬اصل ۾ اهو لفظ ’حال‘‬
‫ٿي سگهي ٿو ۽ مٿي بيت ۾ پڻ ’جال‘ بدران ’حال‘‬
‫رکيو ويو آهي‪ .‬ٻي َء سٽ ۾ ’ٻال‘ قاضي قادن جي‬
‫سرائيڪي‪ -‬آميز ٻولي َء مطابق آهي‪.‬‬
‫معني‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ (سڄڻ جي ِسڪ جو‪ ،‬يا فِراق وارو) حال پنهنجي‬
‫روئڻ سان ظاهر نه ڪر‪ ،‬بلڪ پنهنجي اندر ۾ ئي‬
‫رهاء‬
‫ِ‬
‫پرين کي نه ملين تيسين تائين‬
‫ِ‬ ‫ــــ جيسين تائين جو تون‬
‫(سندن سڪ ۽ سوز ۾) پنهنجو پاڻ کي پيو ڪاٺي َء‬
‫وانگر ٻار‪.‬‬
‫(‪)2‬‬
‫هوء‬
‫سندِي ڳال ِه ِڙي‪َ ،‬م ُر َمنجهين ئي ِ‬
‫ِپريان َ‬
‫يوء‪.‬‬
‫س ِر ِ‬‫ٻُڌائي ٻِيَ ِن کي‪ ،‬ڪيهو ڪا ُڄ َ‬
‫‪202‬‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)48( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬
‫(‪ ،)48‬ورهد (‪.)45‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٽنهي ماخذن جي ڀيٽ سان‪ ،‬صاف ۽ صحيح‬
‫پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني وئي آهي‪.‬‬
‫سريوء‘‬
‫ِ‬ ‫معني‪’ .‬ٻُڌائي‘ يعني ’ٻين کي ٻُڌائي‘ ‪’ .‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫(ماضي)= توکي حاصل ٿيو‪.‬‬
‫ــــ پرين جي پچار ڀل ته تنهنجي اندر ۾ ئي هجي‬
‫ــــ ٻين کي ٻڌائڻ سان توکي ڇا حاصل ٿيو! (= ٻين‬
‫کي ٻڌائيندين ته تنهنجو ڪهڙو مقصد پورو ٿيندو)‪.‬‬

‫(‪)3‬‬
‫منجه هُ ِ‬
‫ئام‪ ،‬مون ويٺي وا ُء ٿِيا‬ ‫ڄڻ ِ‬‫س َ‬
‫َ‬
‫ڌام‪.‬‬ ‫هيڏان هوڏانهن ه َ‬
‫َٿڙا‪ِ ،‬هيئِين جاڙ ِو ِ‬

‫• ماخذ‪ :‬بيان العارفين (‪ ،)4‬شاه جو رسالو (‪،)4‬‬

‫جيپورگرنٿ‪.)15( 4-‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬بيت جي پڙهڻي ’بيان العارفين‘ مطابق آهي‪.‬‬
‫جيپورگرنٿ‪ 4-‬جي پڙهڻي هن طرح آهي‪:‬‬
‫ِپرين پاڻ لکائِيَا مون َمن منجهيئي‬
‫هيڏي هوڏي هٿڙا ِوڌا ُهنهيئي‪.‬‬
‫هن پڙهڻي مان معلوم ٿئي ٿو ته ڪيئن قاضي قادن جا‬
‫بيت دادو ديال جي فقيرن جي زبان تي چڙهيا ۽ بدليا‪.‬‬
‫‪203‬‬
‫هي بيت ’ستون ڪي واڻي‘ ۽ ٻين ماخذن ۾ ڪونهي‬
‫۽ فقط جيپورگرنٿ‪ 4-‬جي گڏ ڪندڙ سنت کي مليو‪.‬‬
‫ان مان ظاهر آهي ته دادو ديال جي فقيرن جون‬
‫روايتون جدا جدا آهن‪.‬‬
‫معني‪ .‬مون ويٺي= مون کين نه سڃاتو‪ ،‬بي خبري ۾‬ ‫ٰ‬ ‫•‬
‫ويٺو رهيس‪ .‬واء ٿيا= غائب ٿيا‪ ،‬پري ٿي ويا‪ ،‬منهنجي‬
‫بي خبري َء ۾ پري ٿي ويا‬
‫ــــ پرين مون منجه ئي ُهئا‪:‬‬
‫الء اجايو هيڏانه هوڏانه (پاڻ کان‬
‫ــــ مون کين ڳولڻ ِ‬
‫ٻاهر) هٿ هنيا‪.‬‬

‫(‪)4‬‬
‫هوء‪ِ ،‬ليهان تِن ِهين ا ُ ِڀ َرن‬
‫ور ِجن ِهين کي ِ‬
‫س ُ‬‫ُ‬
‫ور ِب ِن!‬
‫س َ‬ ‫ڏٺوء‪ ،‬دانهان ڪندو ُ‬ ‫ِ‬ ‫ڪاٿي ڪو‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)42( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)42‬ورهد (‪.)40‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٽنهي ماخذن ۾ ڏنل پڙهڻين کي ڀيٽڻ سان‪،‬‬
‫صاف ۽ صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني‬
‫وئي آهي‪.‬‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬

‫‪204‬‬
‫هاء واريون‬
‫هاء ِ‬
‫ــــ جن کي سور ٿئي ٿو تن کي ئي ِ‬
‫ڪهلُون پون ٿيون‬
‫َ‬
‫ــــ بنا سور جي تو ڪٿي ڪو دانهون ڪندو ڏٺو!‬

‫(‪)5‬‬
‫ڪ نه پَڌرا‬‫اَونهان اَندَ َر ماهَ‪ ،‬ٻاه َِر ڌَ َ‬
‫ڪ ِريندو داهَ‪ ،‬پسڻ سان واڍوڙ َيا‪.‬‬ ‫وي ُڄ َ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)50( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)50‬ورهد (‪.)47‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٽنهي ماخذن جي ڀيٽ سان‪ ،‬وڌيڪ صاف‬
‫۽ صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني وئي‬
‫آهي‪ .‬ٻي َء سٽ جي اصل پڙهڻي ۾ ’ويد‘ ۽ ’ َپسان سي‘‬
‫آهي‪’ :‬ويد‘ بدران ’ويڄ‘ پڙهڻ بهتر ٿيندو‪ ،‬جو اهو‬
‫آڳاٽو سنڌي اُچار آهي؛ ’پسان سي‘ جي بدران ’پسڻ‬
‫سان‘ پڙهڻ وڌيڪ صحيح ٿيندو‪ .‬واڍوڙيا= واڍوڙيل‪،‬‬
‫ڦٽيل‪ ،‬وڍيل‪.‬‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫(ڌڪ) بدن (ماه) ۾ اندر هيٺ اونهان آهن‪،‬‬
‫َ‬ ‫گهاء‬
‫ِ‬ ‫ــــ‬
‫جيتوڻيڪ ٻاهران اهي ظاهر ناهن‪:‬‬

‫‪205‬‬
‫ــــ (حالت اهڙي دردناڪ آهي) جو ويڄ (حڪيم) پڻ‬
‫اهڙن ڦٽيلن (واڍوڙين) کي ڏسڻ ساڻ پريشان ٿي دانهن‬
‫ڪندو!‬

‫(‪)6‬‬
‫ِوچاران بِي بَٺِ‪ ،‬تَؤ َج ُل ِ‬
‫ٻاهر نِڪري‬
‫س ُڻ َمنجه ٿيو‪.‬‬
‫اَسان ِهنجي َهٺِ‪ ،‬کا َم ُڻ لُو َ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)49( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)49‬ورهد (‪.)46‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٽنهي ماخذن جي پڙهڻين کي ڀيٽڻ سان‪ ،‬بيت‬
‫جي وڌيڪ صاف ۽ صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن‬
‫مٿي ڏني وئي آهي‪ .‬اصل لکت ’تون جهل‘ بدران ’تَؤ‘‬
‫’ َج ُل‘ (=تپش ۽ ساڙيا باه) پڙهبو ته وڌيڪ صحيح‬
‫ٿيندو‪ .‬ٻي َء سٽ جي ٻي پڙهڻي ’اسان َه ُڄون هٺ‘ ٿي‬
‫سگهي ٿي پر ’اسانهنجي هٺ‘ پڙهڻ سان بيان وڌيڪ‬
‫فصيح ٿيندو‪.‬‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ بَٺِي‪ ،‬نهائين يا آ ِوي (جيڪا ٻاهران ڍڪيل آهي)‬
‫جي اندران به بعضي باه جو تؤ ۽ ڄڀيون ٻاهر نڪرن‬
‫ٿيون‬

‫‪206‬‬
‫ــــ پر اسان جي جسم (جو اهو حال آهي جو ان) جو‬
‫سڄو سڙڻ ۽ پچڻ اندرئي اندر ۾ آهي (۽ ٻاهر ٻاڦ به‬
‫ڪانه ٿي نڪري)‪.‬‬

‫(‪)7‬‬
‫ستَر ِس َج تَپَ ِن‬
‫محشر ڏِينهڙي َ‬
‫َ‬ ‫روز‬
‫هڙ ڀانئيان‪ ،‬جي مون ِپرين ِم َڙ ِن‪.‬‬ ‫س َڀوئي ُج َ‬
‫َ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)53( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)53‬ورهد (‪.)50‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ٻي َء سٽ ۾ ’ َجر‘ (= پاڻي) آهي جنهن‬
‫هڙ‘ ڪري پڙهبو ته صحيح ٿيندو‪.‬‬ ‫کي ’ ُج َ‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ محشر جي ڏينهن ڀل کڻي (هڪ بدران) ستر ِس َج‬
‫اڀرن ۽ تپي تا ُء ڪن‬
‫ــــ ته پڻ (اهو) سڄو ُجهڙ ڪري ڀانئيان جيڪڏهن‬
‫(ان ڏينهن) مون کي ِپرين ملن‪.‬‬

‫حقيقي سڄڻ‬

‫(‪)1‬‬
‫‪207‬‬
 ‫حقيقي مون سيڻ‪َ ،‬وسن شهر َحقيق ۾‪،‬‬
‫چو ِن َح ِقي ِقي ويڻ‪.‬‬
‫ڳال ِهين چون َح ِقي ِقيَان‪َ ،‬‬
‫ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)26( 6-‬سنتون ڪي واڻي (‪،)26‬‬
‫ورهد (‪ ،)26‬جيپورگرنٿ‪.)28( 4-‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬چئني ماخذن جي ڀيٽ سان‪ ،‬وڌيڪ صاف‬
‫۽ صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني وئي‬
‫آهي‪.‬‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ـــ منهنجا سچا سڄڻ (سدائين) رهن ئي سچ جي شهر‬
‫۾‬
‫ـــ اهي جيڪي چون‪ ،‬سو سڀ حق طرفان يا حق‬
‫مطابق آهن؛‬
‫‪ -‬يا ‪-‬‬
‫هو هرڪنهن کي (حق ۽ انصاف) جون نصيحتون‬
‫ڪن ۽ حق جا گفتا چون‪.‬‬

‫(‪)2‬‬
‫َهر شَفيق ۾‪،‬‬
‫ش ِفيقي مون سيڻ‪َ ،‬وسن ش ِ‬ ‫َ‬
‫ڳاله چون شَفيقَان‪ ،‬چون ش ِفيقي ويڻ‪.‬‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)27( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)27‬ورهد (‪ ،)27‬جيپورگرنٿ‪.)29( 4-‬‬
‫‪208‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬چئني ماخذن جي ڀيٽ سان‪ ،‬وڌيڪ صاف‬
‫۽ صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني وئي‬
‫آهي‪.‬‬
‫معني‪’ .‬شفيقي‘ = ’شفيقن وانگر‘ يا ’شفيقن جهڙا‘‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫معني پياري سڳي ڀا ُء وانگر پيار ڪندڙ‪.‬‬‫ٰ‬ ‫‪’ .‬شفيق‘‬
‫انهي َء لحاظ سان ئي (عربي فارسي ۾) ’اَخي شفيق‘‬
‫محاورو مشهور آهي ۽ سنڌي ۾ پڻ نهايت پيار ڪندڙ‬
‫معني‬
‫ٰ‬ ‫ڀا ُء کي ’شفيق ڀا ُء سڏيو ويو‪’ .‬سيڻ‘ جي لفظي‬
‫آهي ’پي ُء‪ -‬ما ُء جيڪي پنهنجي نياڻي جو سڱ ڏين‘‪:‬‬
‫جيڪو سڱ وٺي ان کي ’سيا ُء‘ چئبو ۽ جيڪو سڱ‬
‫معني‬ ‫ٰ‬ ‫ڏئي سو ’سيڻ‘ سڏبو‪’ .‬سيڻ‘ جي اصطالحي‬
‫معني‬
‫ٰ‬ ‫ٽر‪’ .‬وسن‘‬
‫سچا سڄڻ يا وڏي قرب وارا ِم َ‬
‫معني ’سامهون گفتو‘ ميار‬
‫ٰ‬ ‫سدائين گهڻو رهن؛ ’ويڻ‘‬
‫وارو ڳالهاء ‪ ،‬ڏکيو ڏوراپو‪ .‬انهي َء لحاظ سان بيت جي‬
‫معني ٿيندي‪:‬‬
‫ٰ‬
‫ــــ منهنجا پيارا سڄڻ وڏي پيار وارا آهن‪ ،‬۽ سدائين‬
‫پيار واري شهر ۾ رهندڙ آهن‪:‬‬
‫ــــ ڪا ڳاله ٿا ڪن ته به قرب وچان ٿا ڪن‪ ،‬۽‬
‫جيڪڏهن ڪو ڏوراپو ٿا ڏين ته به پيار ۽ قرب سان‬
‫ٿا ڏين‪.‬‬

‫(‪)3‬‬
‫‪209‬‬
 ‫هاء‪،‬‬
‫س ِ‬ ‫ڪڙو‪ ،‬سو مون گهڻو ُ‬ ‫پاڙي ۾ َو ُڻ هي َ‬
‫س َڄڻان‪َ ،‬ڇ ِڙي ڀي َوڻرا ِه‪.‬‬
‫ٺار ِوهاري َ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)57( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)57‬ورهد (‪.)55‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٽنهي ماخذن جي ڀيٽ سان وڌيڪ صاف ۽‬
‫صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني وئي آهي‪.‬‬
‫پهرين سٽ ۾ اصل عبارت ’پاڙي ۾ بَ ُڙ هيڪڙو‘ آهي‬
‫جنهن کي ’پاڙي ۾ وڻ هيڪڙو‘ پڙهڻ وڌيڪ صحيح‬
‫ٿيندو‪’ .‬پاڙي جو وڻ‘ يا ’پاڙي ۾ وڻ‘ وارو سنڌي‬
‫محاورو آڳاٽو آهي‪ .‬ٻي َء سٽ ۾ اصل لفظ ’ ِوالسي‘‬
‫آهي‪ ،‬جيڪو ڍاٽڪي‪ -‬راجسٿاني لفظ ’ٻلهاسي‘‬
‫(=وهاري) جي برابر آهي‪ .‬ظاهر آهي ته اصل سنڌي‬
‫لفظ ’وهاري‘ هو جنهن کي ’ ِوالسي‘ ڪري پڙهيو‬
‫معني هڪ ڪاٺي يا اڪيلو‬‫ٰ‬ ‫ويو‪’ .‬ڇڙي‘ يا ’ڇڙهي‘‬
‫وڻ‪.‬‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ پاڙي ۾ هڪڙوئي وڻ آهي‪ ،‬پر اهو مون کي گهڻو‬
‫وڌيڪ ٿو ِسيبائي‬
‫ــــ اهو هڪڙو ئي وڻ‪ ،‬جيڪو سڄڻ کي پنهنجي ٿڌي‬
‫ڇانو ۾ ويهاري ٿو‪ ،‬سو اڪيلوئي (ڄڻ ته) وڏي وڻراه‬‫َ‬
‫آهي‪.‬‬
‫‪210‬‬
 ‫اعلي ڪردار‬
‫ٰ‬ ‫هنجه‪:‬‬

‫(‪)1‬‬
‫اَڇا ٻَگه َم پَ ُ‬
‫س‪َ ،‬و ُر ميرا هنجهڙا‬
‫س‪.‬‬
‫ڪ ُ‬‫َرتا جي خالق سين‪ ،‬تَني لڳي َم َ‬

‫• ماخذ‪ :‬حڪايات الصالحين (‪)15‬‬

‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ َٻگن کي اڇو ڏسي انهن تي ِهرکي نه َپئُه‪ ،‬هنجهڙا‬
‫سهي پر ڀَل ته هجن‪.‬‬ ‫ميرا ئي َ‬
‫ــــ هنجه جيڪي پنهنجي خالق سان َرچي راس ٿيا‬
‫آهن تن کي شال ڪو ٽِڪو نه لڳي!‬
‫(‪)2‬‬
‫ڪي کَڙيُون ٿيو‪ ،‬اُڏَڻ لڳي کي ِہ‬‫س ِ‬‫س ُر ُ‬‫َ‬
‫سر جي هنجهڙي لَڏي ڇڏيو ڏي ِہ‪.‬‬ ‫مانا َ‬

‫• ماخذ‪ :‬شاه جو رسالو (‪)35‬‬

‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬

‫‪211‬‬
‫معني‪ .‬سر= وڏو تالء‪ ،‬ماناسر= ’مانا سر‘ نالي وڏو‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫شاهي تالء‪ ،‬وڏو مانائتو تالء‪ .‬کڙيون ٿيو= کَڙا ٿيو‪،‬‬
‫سڪي ويو ۽ باقي تري ۾ مٽي ۽ ڀتر وڃي بچيا‪ .‬اڏڻ‬ ‫ُ‬
‫لڳي= اڏامڻ لڳي‪ .‬کيه‪ِ ،‬که= سنهي مٽي‪ .‬بيت جي‬
‫معني‪:‬‬
‫ٰ‬
‫سڪي ڀتر ۽ کڙا‬ ‫ــــ (مانا سر جو) وڏو شاهي تالء ُ‬
‫ٿي ويو‪ ،‬۽ تري ۾ مٽي اڏامڻ لڳي‬
‫ــــ تڏهن ’ماناسر‘ جي هنجهڙي‪ ،‬اتان اڏامي ان ڀيڻي َء‬
‫کي ڇڏيو‪.‬‬

‫(‪)3‬‬
‫آهين‬
‫ِ‬ ‫ُهنَ َ‬
‫س َر سندا هَنج َهڙا‪ ،‬اِتي ئي‬
‫ڏين‪.‬‬
‫ڳال ِهين رب َپ ِرتِيَان جو َمنگي تنہ ِ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)16( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪.)16‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫معني‪ .‬ڀانئجي ٿو ته قاضي قادن هي َء بيت ڪنهن‬‫ٰ‬ ‫•‬
‫ٻئي سالڪ جي چيل هيٺيين بيت جي جواب ۾ چيو‪:‬‬
‫وڃي آيو ڪير‪ ،‬ڪنہ ڏٺو ُمنہ ال ُهوتيين‪،‬‬
‫اچي ڪندو ڪير‪ ،‬ڳال ِهين رب َپرتيان‪.‬‬

‫‪212‬‬
‫[جيپورگرنٿ‪ ،)15( 6-‬سنتون ڪي واڻي (‪،)15‬‬
‫جيپورگرنٿ‪].)18( 4-‬‬
‫قاضي قادن جي بيت ۾ لفظ ’ڳال ِهين‘ (= ڳالهيون) آهي‬
‫جيڪو روهڙي ڊويزن جي اوڀر – اترئين ڀاڱي‬
‫(خاص طرح گهوٽڪي‪ ،‬ميرپور ماٿيلي ۽ اُٻاوڙي جي‬
‫ٻهراڙي واري سنڌي) جي ٻولي َء ۾ اڃان تائين‬
‫معني ته‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫ڳالهائجي ٿو‪ .‬بيت جي‬
‫ــــ ُهن تالء (االهي راز وارو ٻيو جهان) جا هنجه هتي‬
‫پڻ موجود آهن؛‬
‫ــــ جيڪو کانئن رب جي پرتلن (ڀالرن درويشن ۽‬
‫ولين) جي ڳالهين جي گهر ڪندو تنهن کي ئي هو‬
‫ٻڌائيندا‪.‬‬
‫ـــــ‬
‫معني وارو ٻيو‬
‫ٰ‬ ‫ائين ٿو معلوم ٿئي ته پهرين سٽ جي‬
‫ڪو آڳاٽو بيت پڻ هلندڙ هو‪ ،‬جنهن جي هڪ سٽ‬
‫ميين شاه ڪريم هن طرح پڙهي ته‪:‬‬
‫سر سندا هنجهڙا‪ ،‬ڪيٿي ٿا ُچڻن“‬ ‫ڪہ َ‬ ‫” ِ‬
‫معني ۾ ٻيو هڪ بيت پڻ آڳاٽي وقت کان سنڌ ۾‬ ‫ٰ‬ ‫ساڳي‬
‫هلندڙ هو‪ ،‬جنهن جو جواب ڀٽائي صاحب ڏنو‪ .‬اڳ‬
‫ڪنهن درويش چيو ته‪:‬‬
‫رڱين‪ ،‬سي کَٽي ُکنڀ کڻي وئا“‬‫ِ‬ ‫” ُهو جي رڱ‬
‫ڀٽائي صاحب جواب ڏنو ته‪:‬‬
‫‪213‬‬
 ‫اڃان پڻ آهين‪ ،‬هوندا ڪلجڳ تائين ڪاپڙي‬
‫الئين‬
‫ِ‬ ‫الالئي جو‪ ،‬لطيف چئي‪ ،‬هو الڳ چڱو‬
‫ين‪ ،‬ماڻهو ميرا ڪپڙا‪.‬‬
‫ٿا نِيَت مقابل نِ ِ‬

‫(‪)4‬‬
‫ڪ َل‬‫ونڊر َ‬ ‫س ُم َ‬
‫ڪيان َ‬ ‫ِدل ا َ ِ‬
‫ندر دَريا ُء‪ ،‬پ ُِڇين ِ‬
‫رياء‪ُ ،‬چ ِڳي چوکا نه َک ِڻين!‬
‫س ِ‬ ‫ڪ اِي َ‬‫ما ِڻ َ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)12( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)12‬ورهد (‪ ،)12‬جيپورگرنٿ‪.)14( 4-‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬چئني ماخذن جي ڀيٽ سان‪ ،‬صاف ۽ صحيح‬
‫پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني وئي آهي‪ .‬پهرين‬
‫ڪ َل‘ آهن‪.‬‬
‫مندر َ‬
‫س َ‬‫ڪيا َ‬‫درياو‘ ۽ ’ ِ‬
‫َ‬ ‫سٽ ۾ اصل الفاظ ’‬
‫ڪيان‘‬‫ڪيا‘ بدران ’ ِ‬‫’درياء‘ پڙهڻ بهتر ٿيندو ۽ ’ ِ‬
‫(معني ’ڇو‘ ‪ ،‬ڪنهن کان) پڙهڻ صحيح ٿيندو؛ وزن‬ ‫ٰ‬
‫جي لحاظ سان ’سمونڊر‘ ڪري پڙهبو‪ .‬ٻي َء سٽ ۾‬
‫اصل الفاظ ’سرياو‘ (توکي سريا) وڌيڪ صحيح‬
‫ٿيندو‪ ،‬جو مٿي پڻ جمع بدران واحد آيل آهي‪ .‬ٻي َء سٽ‬
‫ماڻڪ‘ جمع ۾ آهن‪،‬‬
‫َ‬ ‫۾ لفظ ’چوکي‘ آهي‪ ،‬پر جيئن ته ’‬
‫ته هي لفظ پڻ ’چوکي‘ بدران ’چوکا‘ پڙهڻي صحيح‬
‫ٿيندو‪.‬‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫‪214‬‬
‫ــــ (اي هنجه) درياء تنهنجي دل جي اندر آهي‪ ،‬ٻاهر‬
‫سمنڊر ڇو پيو پڇين!‬
‫ــــ ماڻڪ اِهي اتي ئي تو وٽ موجود آهن؛ سهڻا سٺا‬
‫چونڊي ڇو نه ٿو کڻين!‬
‫ڪ َل‘‬‫مندر َ‬
‫س َ‬
‫ڪيا َ‬ ‫درياو‘ ۽ ’ ِ‬
‫َ‬ ‫ي وئي آهي‪ .‬پهرين سٽ ۾ اصل الفاظ ’‬
‫(معني ’ڇو‘‬
‫ٰ‬ ‫‘‬ ‫يان‬ ‫ڪ‬
‫ِ‬ ‫’‬ ‫بدران‬ ‫‘‬ ‫ڪيا‬
‫آهن‪’ .‬درياء‘ پڙهڻ بهتر ٿيندو ۽ ’ ِ‬
‫‪ ،‬ڪنهن کان) پڙهڻ صحيح ٿيندو؛ وزن جي لحاظ سان ’سمونڊر‘‬
‫ڪري پڙهبو‪ .‬ٻي َء سٽ ۾ اصل الفاظ ’سرياو‘ (توکي سريا) وڌيڪ‬
‫صحيح ٿيندو‪ ،‬جو مٿي پڻ جمع بدران واحد آيل آهي‪ .‬ٻي َء سٽ ۾ لفظ‬
‫ماڻڪ‘ جمع ۾ آهن‪ ،‬ته هي لفظ پڻ‬ ‫َ‬ ‫’چوکي‘ آهي‪ ،‬پر جيئن ته ’‬
‫’چوکي‘ بدران ’چوکا‘ پڙهڻي صحيح ٿيندو‪.‬‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ (اي هنجه) درياء تنهنجي دل جي اندر آهي‪ ،‬ٻاهر‬
‫سمنڊر ڇو پيو پڇين!‬
‫ــــ ماڻڪ اِهي اتي ئي تو وٽ موجود آهن؛ سهڻا سٺا‬
‫چونڊي ڇو نه ٿو کڻين!‬

‫ستا اُٿي جاڳ‬

‫ُ‬

‫(‪)1‬‬
‫سڀَئي ِوهاڻِيَان‬‫ستا اُٿي جاڳُ‪ ،‬راتِڙين َ‬
‫ُ‬
‫ڪري‪.‬‬ ‫َمٿَئِن ٿيو اَڀاڳُ‪ ،‬پرين ِو ُ‬
‫ساريئِي ُم ِ‬
‫‪215‬‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)92( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬
‫(‪ ،)92‬ورهد (‪.)91‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٽنهي ماخذن جي پڙهڻين جي ڀيٽ سان‪ ،‬بيت‬
‫جي وڌيڪ صاف ۽ صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن‬
‫مٿي ڏني وئي آهي‪ .‬پهرين سٽ جي شروعات واري‬
‫اصل صورتخطي مان ٻه ٻيون پڙهڻيون به نڪري‬
‫ستو ُهون ته جاڳ‘ ‪.‬‬ ‫ستو هَتو جاڳ‘ ‪ُ ’ .2‬‬‫ٿيون‪ُ .1 .‬‬
‫معني ساڳي آهي= ’تون ستو رهيون! اٿي‬ ‫ٰ‬ ‫ٻنهي جي‬
‫جاڳ جو رات وهامي وئي آهي‘ ‪ .‬البت قاضي قادن‬
‫پوء واري دور ۾ ’ستا اٿي جاڳ‘ فقرو وڌيڪ‬ ‫کان ِ‬
‫معروف رهيو آهي‪ ،‬جنهن مان گمان ٿئي ٿو ته اهو‬
‫فقرو اصل ۾ قاضي قادن جي بيت جو هو‪ ،‬۽ هن بيت‬
‫۾ اهو ساڳيو قائم رکيو ويو آهي‪ .‬ٻي َء سٽ جي آخري‬
‫لفظن جي اصل صورتخطي َء مان ائين لڳي ٿو ته ڄڻ‬
‫انهن جي پڙهڻي ”پرين وسارڻ َم ڪر“ آهي‪ ،‬پر بيان‬
‫۾ اها فصيح ناهي‪ :‬جيڪڏهن انهن لفظن کي ”پرين‬
‫معني وڌيڪ صاف‬ ‫ٰ‬ ‫ڪري“ پڙهجي ته‬ ‫ساريُ ِئي ُم ِ‬
‫ِو ِ‬
‫ٿيندي‪’ .‬مڪرڻ‘ جو مفهوم قاضي قادن جي دور جي‬
‫ٻئي هڪ بيت (’ستون ڪي واڻي‘ نمبر ‪ )14‬۾ پڻ‬
‫معني وعدي تان ڦري وڃڻ‪،‬‬ ‫ٰ‬ ‫موجود آهي‪ُ ’ .‬مڪرڻ‘‬
‫اصل ناتا وساري بدلجي وڃڻ‪.‬‬
‫‪216‬‬
 ‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ اي غفلت جي ننڊر ۾ ستل غافل! اٿي جاڳ جو سڀ‬
‫راتيون وهامي ويون (وقت سڄو غفلت ۾ گذري ويو‬
‫۽ عمر پوري ٿي وئي)!‬
‫ــــ تنهنجو ڀاڳ ڦٽو جو اصل وعدي تان ڦري پنهنجي‬
‫وساريُئي (پيدا ٿيڻ وقت روحن پنهنجي‬
‫ِ‬ ‫پرين َء کي‬
‫رب ڪري مڃڻ جو وعدو ڪيو‬ ‫خالق کي پنهنجو ُ‬
‫هو)‪.‬‬

‫(‪)2‬‬
‫ئن ِجيئَن‬
‫سڄي راتِ‪ُ ،‬من ُهن ڍَڪي ُم ِ‬ ‫ستُون َ‬
‫ُ‬
‫جهوري تو آه ڪا‪.‬‬
‫ِ‬ ‫س َم َر تاتِ‪ ،‬نه‬
‫نه تو َ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)83( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)83‬ورهد (‪.)81‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٽنهي ماخذن جي ڀيٽ سان بيت جي وڌيڪ‬
‫صاف ۽ صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني‬
‫وئي آهي‪.‬‬
‫معني‪ .‬صاف آهي ته‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ تون سڄي رات منهن ڍڪي مئلن وانگر سمهيو پيو‬
‫آهين‬

‫‪217‬‬
‫الء سمر گڏ ڪرڻ جي ڳڻتي آهي‬
‫ــــ توکي نڪي سفر ِ‬
‫ته نڪي وري ڪا ٻي اَڻ تڻ آهي‪.‬‬

‫(‪)3‬‬
‫ڪ َپ ُر ُگڙي‬
‫ساء‪ ،‬تو َمٿي َ‬ ‫ستُون ڪيهي ِ‬ ‫ُ‬
‫ڪيو‪.‬‬ ‫ه َُڻ تِتائِين ِ‬
‫کاء‪ ،‬جتي ت ُ ِهنجو ت َ ِ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)82( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)82‬ورهد (‪.)80‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٽنهي ماخذن جي پڙهڻين جي ڀيٽ سان‪ ،‬بيت‬
‫جي وڌيڪ صاف ۽ صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن‬
‫مٿي ڏني وئي آهي‪.‬‬
‫الء هدايت طور‬‫معني‪ ،‬هي بيت اويسرن ۽ غافلن ِ‬ ‫ٰ‬ ‫•‬
‫چيل آهي‪ ،‬۽ هڪ اهڙي غافل ۽ اويسري کي مخاطب‬
‫ٿي چيل آهي جيڪو پائيندڙ دريا َء جي ڪنڌي َء تي بي‬
‫ڪڙڪو‬ ‫اونو ٿي سمهي پيو آهي‪ .‬ڪپر ُگڙي= ڪپر َ‬
‫ڪرڻ وارو هوندو‬ ‫ڪپر ِ‬ ‫ڪري (پائيندڙ وقت جڏهن َ‬
‫آهي ته وڏو آواز ٿيندو آهي)‬
‫ــــ اي غافل! تنهنجي مٿان ته ڪپر پيو ُگڙي؛ ِ‬
‫پوء تون‬
‫ڪهڙي آسري تي مٺي ننڊ ۾ ستو پيو آهين!‬
‫جاء تان پيو زمين پائي‬
‫ــــ دريا َء (جو وهڪرو) ته ان ِ‬
‫(کائي) جتي تون (ستل) آهين!‬
‫‪218‬‬
 ‫(‪)4‬‬
‫ڪيا روئيي‪ ،‬ڏک آپڻي ڪُون رو‬ ‫ِٻيان ڪُون ِ‬
‫ساختِي‪ ،‬اِٿ نه َرهسِي ڪو‪.‬‬
‫سمل‪ ،‬ٿي ِ‬‫ٻنڌ َ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)81( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)81‬ورهد (‪.)78‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٽنهي ماخذن جي پڙهڻين جي ڀيٽ سان‪ ،‬بيت‬
‫جي وڌيڪ صاف ۽ صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن‬
‫مٿي ڏني وئي آهي‪ .‬پهرين سٽ هندي آميز آهي پر‬
‫مجموعي طور سان بيت جي ٻولي سرائيڪي آهي‬
‫جيڪا پڻ بکر عالئقي جي ٻولي هئي‪ .‬فارسي لفظ‬
‫’ساختي‘ قاضي قادن جي علمي ڄاڻ جو نشان آهي‪.‬‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ ٻين (جي وڃڻ) تي ڇو ٿو روئين‪ ،‬تُون پنهنجي‬
‫(وڃڻ جو) ڏک ۽ غم ڪر‪.‬‬
‫ــــ سمر ٻڌ‪ ،‬تيار ٿي‪ ،‬جو آخر هلڻو آهي ۽ هت ڪوبه‬
‫ڪونه رهندو‪.‬‬

‫(‪)5‬‬
‫سڻ کي گهاٽي‬ ‫ڪين َپ َ‬
‫َمنج ِهين مائو ناه ِ‬
‫سونبي َرنگ ِجيُون‪ِ ،‬وينڊَئي ِوهاٽي‪.‬‬‫ڪ ُ‬‫دُنِي ُ‬
‫‪219‬‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)96( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬
‫(‪ ،)96‬ورهد (‪.)94‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٽنهي ماخن جي پڙهڻين جي ڀيٽ سان‪ ،‬بيت‬
‫جي وڌيڪ صاف ۽ صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن‬
‫مٿي ڏني وئي آهي‪.‬‬
‫معني‪ .‬مائو= مقدار‪ ،‬وزن‪َ ،‬جٽاء‪َ .‬پسڻ کي گهاٽي=‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫جيڪو ڏسڻ ۾ گهاٽو آهي‪ .‬دُني= دنيا‪ .‬ڪسونبو=‬
‫کهنبو‪ .‬وهاٽڻ= زهر ڏيئي مارڻ‪.‬‬
‫ــــ جيڪو ڏسڻ ۾ گهاٽو آهي (ٻاهران‪ ،‬پري کان‪،‬‬
‫گهاٽو نظر ٿو اچي)‪ ،‬سو اندران مائيدار ڪونهي‬
‫(اندران بي مقدار آهي)‬
‫ــــ (هي ٻاهرئين ڏيکاء واري) دنيا کنهبي جي رنگ‬
‫وانگر آهي (جيڪو جٽادار ڪونهي)‪ :‬اها ڪنهن وقت‬
‫(بي وفائي ڪري) توکي وه ڏيئي ماريندي‪.‬‬

‫(‪)6‬‬
‫جان جان سونه َپسن‪ ،‬جنهن ڪارڻ جوڳي ٿيا‬
‫سناسين‪َ ،‬و ِره ِوهامي راتڙي‪.‬‬
‫تان تان َ‬

‫• ماخذ‪ :‬حڪايات الصالحسين (‪.)19‬‬

‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫‪220‬‬
 ‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ ُهو جيسين تائين اُهو وڏو سائين (وڏو هادي) نه‬
‫ڏسن جنهن جي (سڪ ۽ هدايت) سببان طالبا ۽ ڳوالئو‬
‫(جوڳي) ٿيا آهن‪.‬‬
‫ــــ تيسين تائين انهن تارڪن فقيرن کي هڪ رات به‬
‫ورهيه جيڏي ٿي گذري‪.‬‬

‫(‪)7‬‬
‫هوس ننڊر ۾‬
‫ِ‬ ‫ستو‬
‫جاڳايوس‪ُ ،‬‬
‫ِ‬ ‫جوڳي‬
‫سندي ِپريان پيچري‪.‬‬ ‫وس‪َ ،‬‬
‫پوء ٿي ِ‬
‫ِتهان ِ‬

‫• ماخذ‪ :‬بيان العارفين (‪ ،)7‬شاه جو رسالو (‪،)7‬‬

‫جيپورگرنٿ‪ ،)36( 6-‬سنتون ڪي واڻي (‪ ،)36‬ورهد‬
‫(‪.)35‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬بيت جي مٿين پڙهڻي ’بيان العارفين ۽ شاه‬
‫جي رسالي مطابق آهي‪ .‬دادو ديال جي روايت وارن‬
‫ماخذن ۾ بيت هيٺين َء طرح ڏنل آهي جنهن جو ٻي َء‬
‫سٽ ۾ تبديل ٿيل آهي جيڪا معياري ناهي‪.‬‬
‫جاڳايوس‪،‬‬
‫ِ‬ ‫ستو هئوس ننڊ ۾‪ ،‬جوڳي‬ ‫ُ‬
‫َم ُر وڃايائين مون َمنان‪ ،‬ت َتُ ويکايوس‪.‬‬
‫معني‪ .‬جوڳي= جوڳ جو وڏو ڄاڻو ۽ عامل= وڏو‬ ‫ٰ‬ ‫•‬
‫هادي مرشد‪.‬‬
‫‪221‬‬
‫ــــ آ ٌء غفلت جي ننڊر ۾ ستل هئس جو مون کي وڏي‬
‫هادي مرشد جاڳائي سجاڳ ڪيو‬
‫پوء ئي آ ٌء محبوبن واري واٽ‬
‫ــــ ان سجاڳي َء کان ِ‬
‫سان ل ُ‬
‫ڳ ِس‪.‬‬

‫وڃاء‬
‫ِ‬ ‫پهرين پاڻ‬

‫(‪)1‬‬
‫وڃاء‪ ،‬پاڻ وڃائي هو ُء لَہُ‬
‫ِ‬ ‫پيرين پا ُڻ‬
‫ِ‬
‫پاء‪.‬‬
‫سپرين‪ُ ،‬منہُ َمنجهئِين ِ‬‫تُهان ڌار نه ُ‬

‫• ماخذ‪ :‬بيان العارفين (‪ ،)10‬شاه جو رسالو (‪،)10‬‬

‫جيپورگرنٿ‪ ،)34( 6-‬سنتون ڪي واڻي (‪ ،)34‬ورهد‬
‫(‪ ،)33‬جيپورگرنٿ‪.)47( 4-‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬بيت جي مٿين پڙهڻي ’بيان العارفين‘ مطابق‬
‫آهي‪ .‬دادو ديال جي روايت وارن گرنٿن ۾ خاص طرح‬
‫ٻي َء سٽ جي پڙهڻي ۾ هيٺين َء طور فرق آهي‪:‬‬
‫پاء‪ ،‬تان ُهون اندر سپرين‬
‫تن اندر منہ ِ‬
‫جيپورگرنٿ‪)34( 6-‬‬
‫‪-‬‬
‫‪222‬‬
 ‫پاء‪ ،‬توئي اندر سپرين‬
‫من اندر منہ ِ‬
‫سنتون ڪي واڻي (‪)34‬‬
‫‪-‬‬
‫پاء‪ ،‬تانئو اندر مون سپرين‬
‫تن اندر منہ ِ‬
‫ورهد (‪)33‬‬
‫‪-‬‬
‫پاء‪ ،‬تان توئي اندر سپرين‬
‫تن اندر منہ ِ‬
‫جيپورگرنٿ‪)47( 4-‬‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫وڃاء (پنهنجي نفس کي مار)‬
‫ِ‬ ‫ــــ پهريائين پنهنجو پاڻ‬
‫پوء هو (محبوب) ڳولي له‪.‬‬
‫۽ پاڻ وڃائي ِ‬
‫ــــ پيارو سڄڻ توکان ڌار ناهي‪ ،‬تون پنهنجو پاڻ ۾‬
‫نهاري ڏس‪.‬‬

‫(‪)2‬‬
‫ِجيئَن ڦِ َ‬
‫ڦڙ ماهَ ۾‪ ،‬اِيئَن روزا عيدَ نمازَ‬
‫سندِي حا َج‪.‬‬‫اڃان آهي ڪا ٻِئي‪ ،‬اَهلل َ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)59( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)59‬ورهد (‪.)59‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٽنهي ماخذن جي مختلف پڙهڻين جي ڀيٽ‬
‫سان‪ ،‬بيت جي وڌيڪ صاف ۽ صحيح پڙهڻي ائين‬
‫‪223‬‬
‫بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني وئي آهي‪ .‬ٻي َء سٽ ۾ اصل‬
‫ڪاء ٻي اله دي حاج“ ؛ پر جيئن ته‬‫ِ‬ ‫پڙهڻي ”اڃا آهي‬
‫هي سڄو بيت صاف سنڌي ۾ آهي انهي َء ڪري‬
‫سرائيڪي لفظ ’دي‘ بدران ’سندي‘ ڪري پڙهڻ سان‬
‫سٽ جو وزن پورو بيهندو‪.‬‬
‫معني صاف آهي‪ .‬هيري ٺَڪُر ’قاضي قادن‬ ‫ٰ‬ ‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫جو ڪالم‘ (ص‪ )29‬۾ به سهڻي ڪري لکي آهي ته‪:‬‬
‫ــــ ”جيئن ماس (بدن) اندر ڦڦڙ آهن (جي صاف هوا‬
‫اندر کڻي رت کي صاف ڪن ٿا)‪ ،‬تيئن ئي روزا‪ ،‬عيد‬
‫۽ نماز آهن (انهي َء جو ڪم به تن من کي صاف ڪرڻ‬
‫آهي)‪.‬‬
‫ــــ پر هللا سان ملڻ وارو عمل يا ڪم اڃا ڪو ٻيو‬
‫آهي‪“.‬‬
‫شاه صاحب جو هيٺيون بيت پڻ انهي َء خيال کان متاثر‬
‫ٿي چيل آهي ته‪:‬‬
‫روزا نمازون اِي پڻ چڱو ڪم‬
‫اُو ڪو ٻئو فهم‪ ،‬جنهن سان پسجي پرين َء کي‪.‬‬

‫(‪)3‬‬
‫سٿرو‪ ،‬پا ُڻ سڃاڻڻ ڏک‬
‫سڃاڻڻ ُ‬‫ب ُ‬
‫َر ُ‬
‫ک‪ ،‬جان جان َپسين َ‬
‫پاڻ کي‪.‬‬ ‫س ُ‬‫تان تان ڪج َم ُ‬

‫‪224‬‬
 ‫• ماخذ‪ :‬ملفوظات خزانة الحڪمت (‪.)4‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ رب کي سڃاڻڻ سولو آهي پر پاڻ کي سڃاڻڻ وڏو‬
‫ڏاکڙو آهي‬
‫سک نه ڪج جيسين تائين (حق ڏانهن‬ ‫ــــ تيسين تائين ُ‬
‫متوجه نه ٿيڻ بدران) تنهنجي نظر پنهنجو پاڻ تي آهي‪.‬‬

‫(‪)4‬‬
‫توکي تتوڙائين‪’ ،‬ال‘ سين الٿائُون‬
‫اڃان پڻ ’آئون‘ ‪ ،‬واريو ِوجهين وچ ۾‪.‬‬

‫• ماخذ‪ :‬گلزار ابرار (‪ ،)2‬بيان العارفين (‪ ،)9‬شاه جو‬

‫رسالو (‪ ،)9‬ملفوظات خزانة الحڪمت (‪.)6‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ تُنهنجي ته اصل کان وٺي ’ال‘ سان نَفَي ِ ڪيائون‬
‫ــــ پر تون اڃان به ’آئون‘ (پاڻ) کي آڻيو وچ ۾‬
‫وجهين‪.‬‬

‫(‪)5‬‬
‫ور ِهين نا ِه‬
‫ڪن کي‪’ ،‬ال‘ ُم ِ‬
‫’ال‘ ال ِهيندي َ‬
‫‪225‬‬
 ‫ڪي ٻيو‪.‬‬ ‫ڪ ُ‬
‫ٽ نه ڏِسي ِ‬ ‫بِاهللِ ري ِپريانہ‪َ ،‬‬

‫• ماخذ‪ :‬گلزار ابرار (‪ ،)3‬بيان العارفين (‪ ،)6‬شاه جو‬

‫رسالو (‪ ،)6‬ملفوظات خزانة الحڪمت (‪.)2‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ـ ’ال‘ ڪنهن جي نَ ِفي ڪندي (ڪنهن جو خاتمو‬
‫آڻيندي)! ’ال‘ ته ُمنڍان آهي ئي ’ڪانه‘ ‪:‬‬
‫سواء پرين جي ٻيو ڪجه ڏسجي ئي‬ ‫ِ‬ ‫ــــ قسم هللا جو ته‬
‫پوء ’ال‘‬
‫ڪونه ٿو (يعني غير هللا ته آهي ئي ڪونه‪ِ ،‬‬
‫ڪنهن جي نَ ِفي ڪندي)‪.‬‬

‫پهرين پاڻ پرک‬

‫(‪)1‬‬
‫هرين پا ُڻ َپ َرک‪ِ ،‬پرين َپرکڻ سؤکَڙا‬
‫ِپ ِ‬
‫ک‪ِ ،‬جتان ڏِکائون لَ ِهين‪.‬‬
‫دَ ُر ڀِي سوئِي َر ُ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)33( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)33‬ورهد (‪ ،)32‬جيپورگرنٿ‪.)46( 4-‬‬

‫‪226‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬چئني ماخذن جي پڙهڻين جي ڀيٽ سان‪ ،‬بيت‬
‫جي وڌيڪ صاف ۽ صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن‬
‫مٿي ڏني وئي آهي‪ .‬پهرين سٽ جو آخري اصل لفظ‬
‫’ساکڙا‘ آهي‪،‬جنهن کي ’سؤکڙا‘ پڙهڻ بهتر ٿيندو‪.‬‬
‫ٻي َء سٽ ۾‪ ،‬اصل پڙهڻين مطابق‪ ،‬پويون فقرو ڄڻ‬
‫’جتان ڌڪا نه لهين‘ آهي‪ ،‬پر ’ڌڪا لهڻ‘ جو‬
‫اصطالح سنڌي ٻولي ۽ ادب جي روايت ۾ موجود‬
‫معني جي لحاظ سان‪ ،‬سهڻائي تڏهن ٿيندي‬ ‫ٰ‬ ‫ڪونهي؛‬
‫جڏهن چئجي ته ’جتان ڪي ڪجه لهين‘ ‪ ،‬يعني جتان‬
‫توکي ڪجه حاصل ٿئي‪ .‬ٿي سگهي ٿو ته اصل پڙهڻي‬
‫معني ’ديد‘ يا ’نظر‘ ‪ ،‬شايد‬
‫ٰ‬ ‫”دُکانو“ هجي‪’ :‬دُک‘‬
‫معني ديدار يا‬
‫ٰ‬ ‫قاضي قادن جي وقت ۾ ’دُکانو‘ جي‬
‫نظارو هجي‪ .‬پر وڌيڪ موزون پڙهڻي ’جتان ڏِکائون‬
‫معني‬
‫ٰ‬ ‫ک‘ جو جمع)‬ ‫لهين‘ ٿيندي‪’ :‬ڏِکائون‘ ( ’ ِڏ َ‬
‫شاديون مراديون‪ ،‬خوشيون ۽ نعمتون‪.‬‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ پهريائين پاڻ کي سڃاڻ (جيڪو ڏکيو مرحلو‬
‫رين کي سڃاڻڻ سولو آهي‪.‬‬ ‫آهي)؛ ِپ ِ‬
‫ــــ در به اهوئي جهل‪ ،‬جتان توکي نعمتون نصيب ٿين‪.‬‬

‫(‪)2‬‬
‫ڪون َجن کي‪ ،‬تان سي اَسين َ‬
‫پاڻ‬ ‫اسين ِس ُ‬
‫‪227‬‬
 ‫س ِپرين‪.‬‬
‫سڃاتا ُ‬ ‫هاڻي وڃ َگمانَ ‪َ ،‬‬
‫س ِهي ُ‬

‫• ماخذ‪ :‬گلزار ابرار (‪ ،)4‬بيان العارفين (‪ ،)8‬شاه جو‬

‫رسالو (‪.)8‬‬
‫• پڙهڻي‪’ .‬گلزار ابرار‘ ۾ هن بيت جو مفهوم فارسي‬
‫نثر ۾ بيان ڪيل آهي‪ .‬بيان العارفين ۾ اصل ائين‪.‬‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫الء ِسڪون پيا سي ته اسين پاڻ آهيون‪،‬‬‫ــــ اسين جن ِ‬
‫شبها! تون ڀڄي پري ٿيء‪ ،‬جو‬ ‫ــــ اي گمانَ ‪ ،‬اي شَڪ ُ‬
‫محبوب صحيح طرح سڃاپجي ويا آهن‪.‬‬ ‫َ‬

‫(‪)3‬‬
‫تاس‬ ‫پاڻِي وانگي َرنگَ ۾‪ ،‬پاڻو ُ‬
‫واڻ َر ِ‬
‫نداس‪.‬‬
‫س ِ‬ ‫سڀي رنگَ َ‬ ‫ڱيندڙ آ ُ‬
‫پاڻ ڌڻي‪َ ،‬‬ ‫ُ‬ ‫َر‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)106( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)106‬ورهد (‪.)103‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬ٽنهي ماخذن جي پڙهڻين کي ڀيٽڻ سان‪ ،‬بيت‬
‫جي وڌيڪ صاف ۽ صحيح پڙهڻي ائين بيهي ٿي جيئن‬
‫مٿي ڏنو ويو آهي‪.‬‬
‫معني سهڻي َپر ُڳوڙهي آهي‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫معني‪ .‬هن بيت جي‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫صوفين درويشن جي تعليم مطابق‪ ،‬طالب کي پنهنجي‬
‫‪228‬‬
‫هستي وڃائڻ گهرجي ۽ پڻ پاڻ کي نان ِہ (مخفي)‬
‫ڪري ’مطلوب‘ (محبوب) ۾ فنا ٿي (سمائجي) وڃڻ‬
‫معني کي سولو ڪري سمجهائڻ‬ ‫ٰ‬ ‫گهرجي‪ .‬انهي َء‬
‫خاطر ’پاڻي‘ جو مثال ڏنل آهي ته ڪيئن ’پاڻي‘‬
‫پنهنجي صورت کي وڃائي ٻي هر صورت واري‬
‫رنگ ۾ رچي ٿو وڃي‪ .‬پوئين ويجهي دؤر ۾‪ ،‬فقير خير‬
‫معني کي ائين‬
‫ٰ‬ ‫محمد هيسباڻي پنهنجي بيت ۾ هن‬
‫سمجهايو ته‪:‬‬
‫پَسو جو پاڻي‪ ،‬هر رنگ ۾ َر ِلي وڃي‬
‫’طالب‘ کي ’مطلوب‘ جي اها اهڃاڻي‬
‫سمجه دل سياڻي‪ ،‬خاصن لئي خير محمد چئي‪.‬‬
‫معني سمايل‬
‫ٰ‬ ‫قاضي قادن جي مٿئين بيت ۾ هي َء ساڳي‬
‫اعلي سطح واري آهي‪:‬‬ ‫ٰ‬ ‫آهي‪ ،‬پر اها وڌيڪ سهڻي ۽‬
‫ــــ آ ٌء پاڻي وانگر هر رنگ ۾ پاڻهي پاڻ رچي ويس‬
‫ــــ (حقيقت ۾) رڱيندڙ به پاڻ ڌڻي آهي‪ ،‬ته رنگ به‬
‫سڀ سندس ئي آهن‪.‬‬

‫(‪)4‬‬
‫پار‬
‫اورار‪ ،‬نه ِ‬
‫ِ‬ ‫نه سو اله‪ ،‬نه ِسري‪ ،‬نه‬
‫نهار‪.‬‬
‫ُموڙهو َوتِين جنہ کي‪ ،‬سو َمن منجه ِ‬

‫‪229‬‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)11( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬
‫(‪ ،)11‬ورهد (‪ ،)11‬جيپورگرنٿ‪.)13( 4-‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬چئني ماخذن ۾ پهرين سٽ ۾ اصل پڙهڻيون‬
‫الهو‪ِ ،‬سرو‪’ ،‬اُروار‘ آهن؛ صحيح اله‪ِ ،‬سري‪،‬‬
‫معني الڙ يا ڏکڻ (وارو‬
‫ٰ‬ ‫اورار‘ ٿيندا‪’ .‬الهو‘ يا ’اله‘‬
‫ِ‬ ‫’‬
‫پاسو)‪ .‬شاه ڪريم جي بيت جي سٽ آهي ته ”جي اُتر‬
‫معني درياه جو‬
‫ٰ‬ ‫جي اله‪ ،‬سڄڻ سڀ پرکئا“ ‪’ .‬اورار‘‬
‫معني درياه جو پريون‬
‫ٰ‬ ‫اوريون پاسو‪ ،‬۽ ’پرار‘ يا ’پار‘‬
‫طرف‪.‬‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ هو (پرين) نه الڙ ۾ آهي ته نه سري ۾‪ ،‬نڪي درياه‬
‫هن ڀر آهي‪ ،‬ته نڪي هُن ڀر‪:‬‬ ‫جي ِ‬
‫الء تون حيران پريشان ٿي پيو ڦرين‪ ،‬سو‬ ‫ــــ جنهن ِ‬
‫پنهنجي من اندر ڳولي ڏس‪.‬‬
‫ڀٽائي صاحب ان ساڳئي خيال کي هيٺيين بيت ۾ آندو‬
‫آهي ته‪:‬‬
‫” ِلڪو ڪونه لطيف چئي‪ ،‬ٻاروچو ٻئي پار‪،‬‬
‫نائي نيڻ نهار‪ ،‬ته تو ۾ ديرو دوست جو‪“.‬‬

‫(‪)5‬‬
‫س ُڻ کي پاڻان ِپرين‬‫يام‪َ ،‬پ َ‬
‫ڪ ِ‬ ‫ک َ‬ ‫ِليهان لَ َ‬
‫س ِپرين‪.‬‬ ‫سيڻ لَ ِ‬
‫ڌام‪َ ،‬منَ َمنجهين ئِي ُ‬ ‫سوجهي َ‬
‫‪230‬‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)45( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬
‫(‪ ،)45‬ورهد (‪.)43‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬مٿين ماخذن جي مختلف پڙهڻين جي ڀيٽ‬
‫سان‪ ،‬بيت جي وڌيڪ صاف ۽ صحيح پڙهڻي ائين‬
‫بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني وئي آهي‪.‬‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ مون پنهنجي پرين کي پاڻ کان (پاڻان) ٻاهر ڳولڻ‬
‫الء لکين تڪليفون ڪيون‬ ‫۽ ڏسڻ ِ‬
‫سرت سان) جانچي‬ ‫ــــ آخرڪار (اندروني ِنرت ۽ ُ‬
‫نهاري مون پنهنجا پرين پنهنجي اندر ۾ ئي لڌا‪.‬‬

‫الست ارواحن کان‬

‫(‪)1‬‬
‫سيڻان‬
‫ِ‬ ‫پيام جو مون ساهُ ئي‬
‫َپهرين ئِي ِ‬
‫ڪيڻان‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ڪ َہ‬
‫ڪري‪ ،‬لڳو َ‬ ‫هنِيَڙو هي َج پنڌ َ‬

‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)10( 6-‬سنتون ڪي واڻي‬

‫(‪ ،)10‬ورهد (‪ ،)10‬جيپورگرنٿ‪.)12( 4-‬‬

‫‪231‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬مٿين ماخذن جي مختلف پڙهڻين مان هيٺيون‬
‫معني نڪري ٿي‪:‬‬ ‫ٰ‬ ‫پڙهڻيون بيهن ٿيون جن مان‬
‫س َوڙان‬ ‫پريام جا مون سان ئي ُ‬
‫َ‬ ‫پَهريون ئي‬
‫س َو َڙ‬
‫(شروع کان ئي منهنجي ِپرين جا مون سان سندن ُ‬
‫(چڱاوڙ‪ ،‬وڏا َو َڙ ٿيا)‬
‫َ‬
‫ڻيان‬
‫ريام جان مون سائين سيِ ِ‬ ‫پهريون ئي ِپ َ‬
‫(شروع کان ئي منهنجا ِپرين جئن جو منهنجا سائين ۽‬
‫سيڻ (سڄڻ) آهن)‬
‫سيڻان‬
‫ِ‬ ‫پيام جو مون ساه ئي‬ ‫پهريون ئي ِ‬
‫(منڍ کان ئي جو منهنجو ساه ئي ساڻن گڏ پيو‪ ،‬ساڻن‬
‫گڏ ِسرجيو)‬
‫معني واري‬ ‫ٰ‬ ‫انهن پڙهڻين مان آخري پڙهڻي وڌيڪ‬
‫معني ساڻن؛ اهو لفظ ٻي َء سٽ واري‬ ‫ٰ‬ ‫آهي‪’ :‬سيڻان‘‬
‫قافيي ’ڪيڻان‘ سان پوري ڀچ کائي ٿو‪.‬‬
‫ــــ ازل کان ئي جئن جو منهنجو ساه ساڻن گڏ سرجيو‬
‫ــــ سو منهنجو هنيو (دل) هيج ۽ خوشي َء مان وڏي‬
‫ڪشالي سان پنڌ ڪري سندن پٺيان لڳو‪.‬‬
‫(‪)2‬‬
‫سڏ ُ‬ ‫جان (ئي) پاران پَڌرو‪ ،‬ٻُڌائون (سو) َ‬
‫سپيريان سان گڏ‪.‬‬ ‫مون ِهنيَڙو تان ئي ٿِيو ُ‬

‫‪232‬‬
‫• ماخذ‪ :‬جيپورگرنٿ‪ ،)9( 6-‬سنتون ڪي واڻي (‪،)9‬‬
‫ورهد (‪ ،)9‬جيپورگرنٿ‪.)11( 4-‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬مٿين ماخذن جي مختلف پڙهڻين جي ڀيٽ‬
‫معني ائين‬
‫ٰ‬ ‫سان‪ ،‬بيت جي وڌيڪ صاف ۽ صحيح‬
‫بيهي ٿي جيئن مٿي ڏني وئي آهي‪ .‬ٻي َء سٽ ۾ اصل‬
‫پڙهڻي ”تان ئي ڪيو“ آهي جنهن کي ”تان ئي ٿيو“‬
‫پڙهڻ صحيح ٿيندو‪.‬‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ــــ جئن ئي روحن پريان رب جي طرفان ”الَست‬
‫ِب َر َبڪُم“ وارو سڏ ٻڌو‬
‫ــــ منهنجو هنيو تنهن وقت کان وٺي سڄڻن سان گڏجي‬
‫هڪ ٿيو‪.‬‬

‫(‪)3‬‬
‫ب ِلکي جيئن‪،‬‬
‫الئي ال ُم الف سان‪ ،‬ڪا ِت ُ‬
‫مون ِهنيَڙو پريان سان لڳو آهي تيئن‪.‬‬

‫• ماخذ‪ :‬شاه جو رسالو (‪ ،)24‬جيپورگرنٿ‪،)8( 6-‬‬

‫سنتون ڪي واڻي (‪ ،)8‬ورهد (‪ ،)8‬جيپورگرنٿ‪4-‬‬
‫(‪)8‬‬
‫• پڙهڻي‪ .‬هي ُء بيت شاه جي رسالي ۾ موجود آهي ته‪:‬‬
‫ڪاتب ِلکي جيئن‪ ،‬اليو ’الم‘ ’الف‘ سين‪،‬‬
‫ُ‬ ‫”‬
‫‪233‬‬
 ‫سڄڻ تيئن رهيو آهي روح ۾‪“.‬‬ ‫اسان َ‬
‫ڪن رسالن ۾ ”ڪاتب لکن جيئن“ آهي‪ .‬هن مان‬
‫ظاهر آهي ته سنڌ ۾ هلندڙ قاضي قادن جي بيتن جي‬
‫روايت موجب‪ ،‬پهرين سٽ ۾ ’ڪاتب لکي جيئن‘ يا‬
‫ڪاتب لکن جيئن‘ آهي‪’ .‬الم کي الف سان الئي لکڻ‘‬
‫َ‬ ‫’‬
‫الء آندل آهي‪.‬‬
‫وارو مثال پنهنجي پرين سان ويجهائي ِ‬
‫الف‪ -‬بي ۾ جڏهن ’آ‪ -‬با‪ -‬ٻا‪ -‬پا‘ واري َپٽي لکجي ٿي‬
‫ته ٻين سڀني اکرن جي ڀيٽ ۾ ’ال‘ ۾ ئي ’الم‘ سان‬
‫’الف‘ بالڪل ڳنڍيل صورت وارو آهي‪’ .‬هللا‘ لکڻ ۾‬
‫ته ’الف‘ بلڪل ’الم‘ ۾ ئي سمايل آهي‪ .‬پڻ ’ڪتابت‘‬
‫۽ ’خوشخطي َء‘ جي ماهرن ڪاتِبن‪’ ،‬ال‘ ۾ ’الم‘ ۽‬
‫’الف‘ کي سهڻي سٽاء سان الئي لکيو‪.‬‬
‫معني‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫•‬
‫ب‪’ ،‬الم‘ کي ’الف‘ سان‬ ‫ــ جيئن وڏا خوشن ِويس ڪاتِ َ‬
‫الئي لڳائي ٿا لکن‬
‫ــــ تيئن ئي منهنجي دلڙي به دلبر سان لڳل آهي‪.‬‬

‫(‪)4‬‬
‫سونهون ٿئي‬‫سندو نُور‪ ،‬جياله سو ُ‬ ‫س ِر َ‬
‫ِجنہ َ‬
‫سپرين‪ ،‬ڳاله لَ ِهجي ُم ُ‬
‫ور‪.‬‬ ‫تياله لَڀن ُ‬

‫• ماخذ‪ :‬بيان العارفين (‪ ،)21‬شاه جو رسالو (‪.)21‬‬

‫‪234‬‬
 ‫• پڙهڻي‪ .‬اصل ائين‬
‫معني‪ .‬سر= وڏو تالء‪ ،‬درياء‪ ،‬سمنڊ‪( .‬اصطالح‬ ‫ٰ‬ ‫•‬
‫شعاع‪ .‬سرسندو‬ ‫طور) سرچشمو‪َ ،‬منَبع‪ .‬نُور= تجلو‪ُ ،‬‬
‫تعالي‬
‫ٰ‬ ‫نور= روشني جي َمنبع وارو تجلو يا شعاع‪ .‬هللا‬
‫ئي ڪُل روشني جو منبع آهي (هللا نور السماوات و‬
‫االرض)‪ .‬سونهون= رهبر‪ .‬جياله= جڏهن‪ .‬تياله=‬
‫تڏهن‪ .‬لڀن= ملن‪ُ .‬مور= منڍ‪ ،‬مول متو‪ ،‬حقيقت‪.‬‬
‫تعالي) وارو تجلو‬
‫ٰ‬ ‫ــــ روشني جي اصل سرچشمي (هللا‬
‫يا شعاع جڏهن رهنما ٿئي ٿو‪.‬‬
‫ــــ تڏهن ئي اهي حقيقي سپرين ٿا ملن‪ :‬ڳاله جو ُمول‬
‫پوء اصل ڳاله ائين ئي آهي‪ ،‬حقيقت‬ ‫متو سڃاڻجي ته ِ‬
‫ائين ئي آهي‪.‬‬

‫‪235‬‬
 ‫ڀاڱو ٽريو‪:‬‬
‫ضميمو‬
‫مختلف ماخذن ۾‬
‫ڏنل بيتن جو‬
‫تفصيل‬
‫هن ڀاڱي هيٺ‪ ،‬جن ڏهن اصل ماخذن جو ذڪر ’ڀاڱي‬
‫پهرئين‪ ‘2-‬۾ ڪيو ويو آهي‪ ،‬تن ۾ قاضي قادن جا بيت‬
‫(۽ انهن سان گڏيل ٻيا بيت) جئن ڏنل آهن تئن ڏنا رکيا‬
‫الء شامل ڪيو ويو آهي‪،‬‬ ‫آهن‪ .‬هي ُء ’ضميمو‘ انهي َء ِ‬
‫ته جئن قاضي قادن جي بيتن کي اصل ماخذن جي‬
‫حوالن سان سڃاتو وڃي ۽ پڻ اصل ماخذن واريون‬
‫‪236‬‬
‫جدا جدا پڙهڻيون سامهون اچن‪ .‬ڀاڱي ٻئي هيٺ‬
‫الء انهن اصل ماخذن‬
‫’رسالي‘ جي بيتن جي تصديق ِ‬
‫جا حواال الزمي آهن‪ .‬البت ’رسالي‘ ۾ شامل سڀني‬
‫بيتن کي‪ ،‬اصل ماخذن واري صورتخطي بدران نئين‬
‫معني ۽ مفهوم جي لحاظ سان‬
‫ٰ‬ ‫سر صاف ٻولي‪،‬‬
‫سنواري رکيو ويو آهي‪.‬‬

‫سنڌ جي روايت وارا ڇه ماخذَ‬

‫‪ -1‬تذڪره قطبيہ‬
‫’تذڪره قطبيہ‘ ۾ هيٺيون بيت بنا نالي ڏنل آهي‪ ،‬پر‬
‫قاضي قادن جي حياتي واري دور ۾ سنڌ جي‬ ‫اهو بيت ِ‬
‫ذاڪرن سماع جي محفل ۾ ڳايو ۽ ان دور ۾ ئي‬
‫ملفوظات طور قلمبند ٿيو‪ .‬هن بيت وارو موضوع‬
‫قاضي قادن جي ٻين بيتن ۾ پڻ موجود آهي‪ .‬ڪالچي‬
‫جي ڪُن ۾ ويٺل مڇ جي انسان جي اندر واري‬
‫سرڪش نفس سان تمثيل جي شروعات قاضي قادن‬
‫جي هيٺئين بيت سان ٿئي ٿي‪.‬‬

‫ڪال َچ ۾‬‫جو گ ِهڙي سو ني‪ ،‬ڪو جو قهر َ‬

‫خبر ڪونه ڏي‪َ ،‬ر ُڇ ڪڄاڙي َرن ِڊيو‪.‬‬
‫َ‬

‫‪237‬‬
 ‫‪ -2‬گلزار ابرار‬
‫گلزار ابرار جي مصنف محمد غوثي ڄاڻايو آهي ته‬
‫قاضي قادن جا چيل بيت ”گهڻا آهن“ ‪ ،‬جن مان هن‬
‫نموني طور هيٺين چئن بيتن جو مفهوم فارسي نثر ۾‬
‫لکيو‪ .‬اهي بيت هيٺ ائين لکيا ويا آهن جئن ’بيان‬
‫العارفين‘ ۾ ڇپيل آهن‪ .‬آڏو ڏنل صفحا ”شاه ڪريم‬
‫بلڙي واري جو ڪالم“ (مرتب ڪيل ڊاڪٽر عمربن‬
‫محمد دائودپوٽو‪ ،‬پهريون ڇاپو‪ 1356 ،‬ه‪1937/‬ع) جا‬
‫آهن‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ڙهئوم (ص ‪)26‬‬‫ِ‬ ‫ڪ ڪونه پَ‬ ‫ڪنز‪ ،‬قُدوري‪ ،‬ڪافِيا‪ِ ،‬‬ ‫َ‬
‫پار ئي ٻئو ڪو‪ِ ،‬جئان ِپرين لَڌ ِوم‪.‬‬ ‫سو ُ‬
‫‪2‬‬
‫توکي توڙائين‪’ ،‬ال‘ سين الٿائون (ص ‪)93‬‬
‫اڃان پُڻ آئون‪ ،‬واريو وجهين ِوچ ۾‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫ورهين ناه (ص ‪)94‬‬ ‫ڪ ِن کي‪’ ،‬ال‘ ُم ِ‬
‫’ال‘ الهيندي َ‬
‫ٽ نه ڏسي ڪي ٻئو‪.‬‬ ‫ڪ ُ‬‫باهللِ ري ِپ ِريانہ‪َ ،‬‬
‫‪4‬‬
‫پاڻ (ص ‪)93‬‬ ‫اسين ِسڪون جن کي‪ ،‬تان سي اسين ِ‬
‫‪238‬‬
 ‫سپرين‪.‬‬
‫سڃاتا ُ‬ ‫هاڻي وڃ ُگمانَ ‪َ ،‬‬
‫سهي ُ‬

‫‪ -3‬بيان العارفين‬
‫ڪتاب ’بيان العارفين و تنبيہ الغافين‘‪ ،‬جئن مٿي‬
‫ڀاڱي‪ 1-‬۾ (صفحا‪ )14-38‬وضاحت ڪئي وئي آهي‪،‬‬
‫شاه عبدالڪريم جي’ملفوظات‘ آهي‪ ،‬يعني اهي‬
‫ارشادات ۽ ابيات جيڪي سندن واتان ٻڌا ويا‪ .‬ڊاڪٽر‬
‫دائودپوٽي مرحوم ان ۾ شامل سنڌي بيتن وارو مواد‬
‫”شاه عبدالڪريم بلڙي َء واري جو ڪالم“ جينالي‬
‫سان شايع ڪيو جنهن مان اها غلط فهمي پيدا ٿي ته‬
‫ڄڻ اِهي سڀ بيت شاه عبدالڪريم جا آهن‪ .‬ڊاڪٽر‬
‫سواء ڪن‬
‫ِ‬ ‫مرحوم پاڻ اهڙي گمان هيٺ ڄاڻايو ته‬
‫ٿورڙن بيتن جي ٻيا سڀ بيت شاه ڪريم جا آهن‪.‬‬
‫لکيائين ته‪” :‬شاه ڪريم جو نظمي ڪالم ڪو گهڻو‬
‫ڪونهي فقط ‪ 94‬بيت آهن‪ .‬يقين سان چئي نٿو سگهجي‬
‫ته انهن ‪ 94‬بيتن مان ڪيترا خود سندس آهن‪ ،‬ڇاڪاڻ‬
‫جو ’بيان العارفين‘ واري (مصنف محمد رضا) ڪن‬
‫سواء ڪٿي به ائين صاف نه ڄاڻايو‬
‫ِ‬ ‫ٿورن هنڌن کان‬
‫آهي ته اهي بيت خود شاه ڪريم جا آهن… بهرحال‬
‫جنهن صورت ۾ اسان کي انهن بيتن جي صحت ۽ سقم‬
‫س ُجه ڪونهي‪ ،‬تنهن صورت ۾‬ ‫سڃاڻڻ بابت ٻيو ڪو َ‬
‫‪239‬‬
‫اهي بيت شاه ڪريم جا ئي سمجهڻ گهرجن… شاه‬
‫ڪريم سنڌ جو پهريون وڏو شاعر به هو‪ .‬چورانوي‬
‫بيت (يعني‪ 189 ،‬نظمي سٽون) اگرچه گهڻا نه آهن ته‬
‫ٿورا به ناهن“ )‪.(1‬‬
‫انهي َء گمان هيٺ ته سڀ بيت شاه ڪريم جا سمجهڻ‬
‫گهرجن‪ ،‬ڊاڪٽر صاحب پاڻ ڪن بيتن بابت پنهنجي‬
‫طرفان لکيو ته ”جيئن پاڻ فرمايو اٿس“ جيتوڻيڪ‬
‫اصل فارسي متن ۾ ائين ڄاڻايل ڪونهي ته ڪو اهو‬
‫بيت شاه عبدالڪريم پاڻ چيو‪ .‬مثالً هيٺئين بيت ِ‬
‫الء‬
‫مقدمي ۾ ڊاڪٽر مرحوم لکيو ته ”جيئن پاڻ فرمايو‬
‫اٿس“‪:‬‬
‫ڀ‬
‫س َ‬ ‫ڪنز قدوري ڪافيا جي پڙهي پروڙين َ‬
‫ڪر منڊي ماڪوڙي ُکوه ۾ پيئي ڪڇي ا َ َ‬
‫ڀ“‬ ‫ته َ‬
‫(مقدمو‪ ،‬ص‪)22‬‬
‫حاالنڪ اندر متن ۾ اصل مصنف محمد رضا اهڙا‬
‫الفاظ ڪين لکيا آهن‪ .‬غور ڪبوته اهو موضوع ۽‬
‫مضمون ئي قاضي قادن جو آهي جيئن سندس ٻين بيتن‬
‫مان معلوم ٿئي ٿو‪ .‬بيان العارفين ۾ جيڪي بيت آهن‬
‫سي بيشڪ شاه عبدالڪريم پڙهيا‪ ،‬يعني سندس‬
‫زباني بيان ٿيا‪ :‬پر اها ڳاله تحقيق طلب آهي ته ڪهڙا‬
‫بيت خود سندس پنهنجا چيل آهن ۽ ڪهڙا بيت قاضي‬
‫قادن جا يا ڪن ٻين سالڪن جا چيل آهن‪.‬‬
‫‪240‬‬
‫هيٺئين تفصيل موجب‪’ ،‬بيان العارفين‘ ۾ ايڪيه (‪)21‬‬
‫بيت اهڙا آهن جن مان ڏه (‪ )10‬بيت يقيني طور‪ ،‬۽‬
‫يارهن (‪ )11‬بيت ترجيحي طور‪ ،‬قاضي قادن جا تسليم‬
‫ڪري سگهجن ٿا‪.‬‬
‫(الف) محمد رضا جي يادگيري موجب‪ ،‬هيٺين ستن‬
‫بيتن بابت ميين شاه ڪريم نالو وٺي چيو ته اهي‬
‫قاضي قادن جا آهن‪ .‬آڏو ڏنل صفحن جا نمبر ”شاه‬
‫ڪريم بلڙي َء واري جو ڪالم“ (مرتب ڪيل ڊاڪٽر‬
‫عمر بن محمد دائود پوٽو) مطابق آهن ۽ پڻ ساڳي‬
‫صورتخطي ۾ رکيا ويا آهن‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ڪ ڪو نه َپڙهئ ِو ِم (ص‬ ‫دوري‪ ،‬ڪافِيا‪ِ ،‬‬ ‫نز‪ ،‬قُ ِ‬
‫ڪ ُ‬‫َ‬
‫‪)26‬‬
‫پار ِئي ٻِئو ڪو‪ ،‬جئان ِپ ِري لَ ِ‬
‫ڌوم‪.‬‬ ‫سو ُ‬
‫‪2‬‬
‫سپرين (ص ‪)27‬‬ ‫رف‪ ،‬من ُمطا ِل َع ُ‬‫ص ُ‬ ‫لوڪان نَ ُحو َ‬
‫رف‪.‬‬
‫سوئي َپڙهئو سو َپڙهان‪ ،‬سوئِي سو َح ُ‬
‫‪3‬‬
‫ڙهئام جي پاڻ َل ِء (ص ‪)28‬‬ ‫ِ‬ ‫ئام‪ ،‬پَ‬
‫سيئِي سي َل ٿِ ِ‬
‫ڀري وا ُڳون ٿِي َو ِر ِ‬
‫ئام‪.‬‬ ‫اڳيان ا ُ ِ‬‫اَکَر ِ‬
‫‪4‬‬
‫‪241‬‬
 ‫ئام‪ُ ،‬مون ويٺي وا ُء ٿئا (ص ‪)36‬‬ ‫نجه هُ ِ‬ ‫س َڄ َڻ َم ِ‬
‫َ‬
‫ڌام‪.‬‬
‫هيڏان هَوڏان هٿڙا‪ِ ،‬ه َيئين جاڙ ِو ِ‬
‫‪5‬‬
‫وچي نِيچي ٻوڙئي (ص ‪)88‬‬ ‫ت‪ ،‬ا ُ ِ‬ ‫سائِ َر ڏيئي لَ َ‬
‫ت‪.‬‬
‫ڀ ِج َه َ‬ ‫س َ‬
‫ڪائِين هيڪُ ٿِئو‪ ،‬ويئي َ‬ ‫هي َ‬
‫‪6‬‬
‫ور ِهين نا ِه (ص ‪)94‬‬ ‫ڪ ِن کي‪” ،‬ال“ ُم ِ‬ ‫”ال“ ال ِهيندي َ‬
‫ڪي ِٻئو‪.‬‬ ‫ٽ نه ڏسي ِ‬ ‫ڪ ُ‬ ‫ِبال ري ِپريانہ‪َ ،‬‬
‫‪7‬‬
‫ستو ُهئ َ ِس نِنَڊَ ۾ (ص ‪)113‬‬ ‫جاڳايوس‪ُ ،‬‬
‫ِ‬ ‫جوڳي‬
‫ِ‬
‫سندي ِپريان پي َچري‪.‬‬ ‫يوس‪َ ،‬‬‫پوء ٿِ ِ‬ ‫تِهان ِ‬
‫(ب) هيٺين ٽن بيتن بابت ٻين ماخذن مان تصديق ٿئي‬
‫ٿي ته اهي قاضي قادن جا آهن‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫اسين ِسڪئون جن کي‪ ،‬تان سي اسين پاڻ (ص ‪)93‬‬
‫سپرين‪.‬‬ ‫س ِهي سڃاتا ُ‬ ‫هاڻي َوڃ گمانَ ‪َ ،‬‬
‫(هي ُء بيت ’گلزار ابرار‘ مطابق قاضي قادن جو آهي)‬
‫‪9‬‬
‫توکي توڙائين‪” ،‬ال“ سين الٿائون (ص ‪)93‬‬
‫واريو ِوجهين ِو َچ ۾‪.‬‬ ‫اڃاڻ پڻ آئون‪ِ ،‬‬
‫(هي ُء بيت ’گلزار ابرار‘ مطابق قاضي قادن جو‬
‫آهي‪).‬‬
‫‪242‬‬
 ‫‪10‬‬
‫پاڻ وڃائي ُهو ُء لَہُ (ص ‪)37‬‬ ‫ڃاء‪ُ ،‬‬ ‫پيرين پا ُڻ ِو ِ‬
‫پاء‪.‬‬
‫س ِپ ِرين‪ُ ،‬مہُ َم ِجهئِين ِ‬ ‫تُهان َ‬
‫ڌار نه ُ‬
‫هي ُء بيت دادو ديال جي روايت وارن چئني گرنٿن (‬
‫ڪي واڻي‘ (نمبر ‪،)34‬‬ ‫سنتون ِ‬ ‫’جيپورناٿ‪َ ’ ،)34( 6-‬‬
‫ورهد (‪ ،)33‬جيپورگرنٿ‪ )47( 4-‬موجب قاضي قادن‬
‫جو آهي‪.‬‬
‫(ج) هيٺيان يارهن بيت ٻولي‪ ،‬موضوع‪ ،‬اسلوب بيان‪،‬‬
‫قاضي قادن جي بيتن سان ملن ٿا‪ ،‬۽‬ ‫فهم ۽ فڪر ۾ ِ‬
‫اهڙي ويجهائي جي ڪري قاضي قادن جا مڃي‬
‫سگهجن ٿا جيستائين جو ڪنهن ٻئي جا ثابت ٿين‪.‬‬
‫‪11‬‬
‫ک (ص ‪)4‬‬ ‫تُون َچئُه اَهللُ هيڪڙو‪ ،‬وائِي ٻي َم س ُ‬
‫ک‪.‬‬‫سچو اَک َُر َمنَ ۾ سوئِي ِلکيو ِل ُ‬ ‫َ‬
‫(هيڪڙائي ۽ توحيد وارو موضوع ۽ بيت جي سٽاء‬
‫قاضي قادن جي بيتن مطابق آهي)‬
‫‪12‬‬
‫وا ِئي ٻِي َم ڀُلُ‪ِ ،‬مروئان موران‪ ،‬پکڻان (ص ‪)5‬‬
‫سڄڻي‪ُ ،‬هو هُالچو ُهلُ‪.‬‬ ‫سندو َ‬ ‫ِب َال َ‬
‫(مروئان‪ ،‬موران‪ ،‬پکڻان جمع واري صورت قاضي‬
‫قادن جي ٻولي مطابق آهي؛ البت قاضي قادن جو لفظ‬
‫’پکيان‘ آهي‪).‬‬
‫‪243‬‬
 ‫‪13‬‬
‫کجي ِوچ َپو ُء (ص ‪)6‬‬ ‫کانء‪ ،‬واچا ِ‬ ‫ِ‬ ‫متيون ميڙي‬
‫جو تو سائِ ُر ڀانئِيو‪ ،‬سو ُه ُر ٻوئي نا ِه‬
‫( ’سائر‘ جو ذڪر قاضي قادن جي موضوع مطابق‬
‫آهي)‬
‫‪14‬‬
‫ڀ (ص‬ ‫س ُ‬ ‫ُوري ڪافيا‪ ،‬جي پڙ ِهي َپروڙين َ‬ ‫نز قُد ِ‬
‫ڪ ُ‬ ‫َ‬
‫‪)25‬‬
‫ڪڇي ا َ ُ‬
‫ڀ‪.‬‬ ‫ماڪوڙي ُکوهَ ۾ پيئي َ‬
‫ِ‬ ‫ڪ َر َمنڊي‬ ‫ته َ‬
‫(ڪنز‪ ،‬قدوري‪ ،‬ڪافيا جو ذڪر قاضي قادن جي‬
‫معنوي موضوع مطابق آهي)‬
‫‪15‬‬
‫جي َچؤ (ص ‪)49‬‬ ‫ُٿاء‪ ،‬ٻوڏ ُ چوني ُ‬ ‫ٿاء ڪ ِ‬‫ٿُند ُ َم ِ‬
‫ڀانء‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ري مڙان‪ ،‬ته ڏُوهنئون ُڳ َڻ‬ ‫جي ڀائين ِپ َ‬
‫( ’ڏوهنئون‘ (=ٻنهي َء کان) قاضي قادن جي ٻولي َء‬
‫مطابق آهي)‬
‫‪16‬‬
‫سڀ َپر ِکئا‪( .‬ص ‪)53‬‬ ‫سڄڻ َ‬ ‫جي اُت َ َر جي اله‪َ ،‬‬
‫سڀَ َر ٻَري نه با ِه‪.‬‬‫ري پاجي َکٽِئي‪ُ ،‬‬
‫( ’اله‘ جو لفظ قاضي قادن جي اتر واري ٻولي مطابق‬
‫آهي)‬
‫‪17‬‬
‫‪244‬‬
‫ڳالهڙي (ص ‪)69‬‬ ‫ِ‬ ‫سپيريان جي‬ ‫ڪ ِن‪ُ ،‬‬ ‫ڪئو سائِي َ‬ ‫سا ِ‬
‫ڪڙيائي ِس ِکئا‪ ،‬ٻِي نه ا ُ َڄهي ت َ ِن‪.‬‬ ‫هي َ‬
‫سپيريان‘ جو لفظ ۽ بيت جو اسلوب قاضي قادن‬ ‫(’ ُ‬
‫جي اسلوب بيان مطابق آهن)‬
‫‪18‬‬
‫ڪال َچي ڪُنا َء‪ ،‬موٽي ڪونَ آئِيو (ص ‪)77‬‬ ‫َ‬
‫ڪنين تو َبه تا ُء‪.‬‬ ‫ڪنين َر َڇ وڃا ِئيا‪ِ ،‬‬ ‫ِ‬
‫(’ڪالچيء جي ڪُن‘ وارو موضوع قاضي قادن جو‬
‫آهي)‬
‫‪19‬‬
‫سڄي ساٽيين (ص ‪)78‬‬ ‫سڏ ُ نه ُ‬ ‫پار‪َ ،‬‬
‫ي ِ‬ ‫الچ َ‬
‫ڪ ِ‬ ‫ڪُن َ‬
‫ڪي ت َ ِڙ ٻي نِ ِ‬
‫هار‪.‬‬ ‫سندا َمڪُرا‪ِ ،‬‬ ‫گهاتُوئين َ‬
‫( ’ڪالچي‘ جي ڪُن وارو موضوع قاضي قادن جو‬
‫آهي)‬
‫‪20‬‬
‫پير نه پَکَيان (ص ‪)74‬‬ ‫ڏهُ ڏِهائين نا ِه‪ِ ،‬جتي ُ‬
‫کاهوڙيان‪َ ،‬و َر ڏيئي َو َڻ ُچون ِڊئا‪.‬‬‫ِ‬ ‫تِتَي‬
‫( ’پکيان‘ ۽ ’کاهوڙيان‘ جمع واري صورت قاضي‬
‫قادن جي ٻولي جي آهي)‬
‫‪21‬‬
‫س ُهون ٿِيي (ص ‪)96‬‬ ‫س َر سندو نُور‪ ،‬جيالهَ سو ُ‬ ‫جي َ‬
‫ور‪.‬‬‫هجي ُم ُ‬ ‫سپرين‪ ،‬ڳال لَ ِ‬ ‫تياله لڀن ُ‬
‫‪245‬‬
‫( ’پهريان سٽ واري مفهوم جو ’جواز‘ ٻي َء سٽ ۾‘‬
‫قاضي قادن جي اسلوب بيان مطابق آهي‪ .‬لفظ‬
‫’سپرين‘ به قاضي قادن جي بيتن جو خاص لفظ آهي‪).‬‬

‫‪ -4‬شاه جو رسالو‬
‫’شاه جي رسالي‘ جي مختلف قلمي نسخن ۽ ڇاپن ۾‬
‫قاضي قادن توڙي ٻين سالڪن ۽ شاعرن جا بيت‬
‫شامل آهن‪ ،‬پر جيئن ته قاضي قادن جي بيتن ۾ نالو‬
‫موجود نه هو‪ ،‬انهي َء ڪري سندس اُهي بنا نالي بيت‬
‫سڃاڻپ ۾ نه آيا‪ .‬موجوده تحقيق جي روشني ۾‪ ،‬انهن‬
‫کي ٻن طرحن سان پرکيو ويو آهي‪ :‬هڪڙا اهي‬
‫جيڪي ٻين ماخذن ۾ قاضي قادن جا ڪري مڃيل‬
‫آهن‪ ،‬۽ ٻيا اهي جيڪي ٻولي‪ ،‬موضوع‪ ،‬اسلوب بيان‪،‬‬
‫فهم ۽ فڪر ۾ قاضي قادن جي ڄاتل سڃاتل بيتن سان‬
‫ملن ٿا‪ .‬انهن جملي بيتن کي هيٺين ٽن ڀاڱن ۾ وراهي‬
‫سگهجي ٿو‪.‬‬
‫(الف) قاضي قادن جا اهي بيت جيڪي شاه صاحب‬
‫کي شاه عبدالڪريم روايت ذريعي معلوم ٿيا‪ :‬يعني‬
‫قاضي قادن جا اهي بيت جيڪي ’بيان العارفين‘ ۾‬
‫موجود آهن ۽ پڻ شاه جي رسالن ۾ موجود آهن‪ .‬اهي‬

‫‪246‬‬
‫بيت جملي ايڪيه (‪ )21-1‬آهن جيڪي مٿي ’بيان‬
‫العارفين‘ جي عنوان هيٺ تفصيلوار ڏنل آهين‪.‬‬
‫(ب) هيٺيان اٺ بيت جيڪي ’شاه جي رسالي‘ ۾ بنا‬
‫نالي ڏنل آهن‪ ،‬سي ٻين ماخذن جي تصديق سان قاضي‬
‫قادن جا آهن‪ .‬انهن مان نمبر ‪ 8‬قاضي قادن جي دور‬
‫واري ’تذڪره قطبيہ‘ ۾ موجود آهي‪ ،‬۽ باقي ٻيا دادو‬
‫ديال جي روايت وارن گرنٿن ۾ قاضي قادن جا ڄاڻايل‬
‫آهن‪.‬‬
‫‪22‬‬
‫وار‬
‫تون چئه هللا هيڪڙو‪ ،‬وائي ٻي َم ِ‬
‫ڪڏهين‪.‬‬ ‫ٻار‪ ،‬جو نه اُجهامي َ‬‫سوئي ڏيو ِ‬
‫(هي ُء بيت شاه جي رسالي جي مستند ۽ جامع متن جي‬
‫جلد‪” 10 -‬رسالي جو ڪالم“ ۾ سر ڪلياڻي جي‬
‫داستان‪ 1-‬جو پهريون بيت آهي؛ ’جيپورگرنٿ‪ ‘6-‬۽‬
‫’سنتون ڪي واڻي‘ ۾ (نمبر‪ 7‬طور) موجود آهي)‬
‫‪23‬‬
‫ڪڻِس ُڳڙ ِکيُون‬
‫ک‪ ،‬ڪورين َ‬ ‫ايڪ قصر در لَ َ‬
‫صاحب سا َم ُهون‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ک‪ ،‬تيڏانہ‬
‫جيڏانہ ڪريان َپر َ‬
‫(شاه جو رسالو‪ ،‬مستند ۽ جامع متن‪ ،‬جلد‪” 10-‬رسالي‬
‫سر ڪلياڻ‪’ ،‬جيپور گرنٿ‪ ‘6-‬۽‬ ‫جو ڪالم“ ‪ُ ،‬‬
‫’سنتون ڪي واڻي‘ ۾ نمبر ‪ 31‬طور موجود آهي)‬
‫‪24‬‬
‫‪247‬‬
 ‫ب ِلکَن جيئِن‪ ،‬الئي ’الم‘ ’الف‘ سين‬ ‫ڪاتِ َ‬
‫اسان سڄڻ تِيئن‪ ،‬رهيو آهي روح ۾‪.‬‬
‫(هي ُء بيت ڀُل مان رسالي جي جامع مستند متن جلد‬
‫پهرين ۾ سر يمن‪ ،‬داستان‪ 5-‬هيٺ بيت نمبر ‪ 21‬طور‬
‫پوء جلد‪( 7-‬ضميمو صفحا ‪ )14-11‬۾‬ ‫رکيل‪ .‬ان کان ِ‬
‫درستي ڪئي وئي آهي ته هي بيت شاه جو ناهي‪.‬‬
‫’جيپورگرنٿ‪ ‘6-‬۽ ’سنتون ڪي واڻي‘ ۾ نمبر‪ 8‬طور‬
‫موجود آهي)‬
‫‪25‬‬
‫ڳوء‬
‫ڀوري ِجت َڀ ِ‬ ‫اَم ُل اَساري َپئي ِ‬
‫َٿ ڪري‪.‬‬ ‫نوء‪ ،‬ٻئي اَڌَ ه َ‬
‫ت ُر ِ‬
‫ڪوهُ نه تِ ِ‬
‫(شاه جو رسالو‪ ،‬جامع ۽ مستند متن‪’ ،‬رسالي جو‬
‫ڪالم‘ سر بروو داستان‪ ،3-‬بيت نمبر‪5‬؛ ’جيپور‬
‫ڪي واڻي‘ ۾ نمبر ‪ 96‬طور‬ ‫گرنٿ‪ ‘6-‬۽ ’سنتون ِ‬
‫موجود آهي)‬
‫‪26‬‬
‫ا َ ُم ُل اَساري پَئي ڀوري ڀَ ُ‬
‫ڳئه جيئن‬
‫ٿ ڪري‪.‬‬ ‫وان ُء صرافن سيئن‪ ،‬ٻئي اَڌَ ه ِ‬
‫(شاه جو رسالو‪ ،‬جامع مستند متن‪ ،‬جلد‪” ،10 -‬رسالي‬
‫جو ڪالم“ ‪ ،‬سر بروو‪ ،‬داستان‪ ،3-‬بيت نمبر‪6‬؛‬
‫’جيپور گرنٿ‪ ‘6-‬۽ ’سنتون ڪي واڻي‘ ۾ نمبر‪97‬‬
‫طور موجود آهي)‬
‫‪248‬‬
 ‫‪27‬‬
‫ڪيوء نه اِيئن‬
‫ِ‬ ‫سنهڙو جان ت َ ُن‬ ‫سوئيريان ئي َ‬
‫ڪيئن‪ ،‬توکي ا َ ِ‬
‫کڙين ۾‪.‬‬ ‫ِپرين پائيندا ِ‬
‫(شاه جو رسالو‪ ،‬جامع مستند متن‪ ،‬جلد‪” 10 -‬رسالي‬
‫جو ڪالم“ ‪ ،‬سر آسا‪ ،‬داستان‪ ،2-‬بيت نمبر‪6‬؛‬
‫ڪي واڻي‘ ۾ نمبر‪51‬‬ ‫’جيپورگرنٿ‪ ‘6-‬۽ ’سنتون ِ‬
‫طور موجود)‬
‫‪28‬‬
‫سپيريان جي ڳا ِلهڙي‬ ‫اندر َرهي نه َگ َ‬
‫هٽ‪ُ ،‬‬
‫هراڻ مو َج ڪئي‪.‬‬‫ٽ‪ُ ،‬جہُ ِم َ‬ ‫س َ‬‫سهي نه َ‬ ‫ڇا َڳ َر َ‬
‫(شاه جو رسالو‪ ،‬جامع مستند متن‪ ،‬جلد‪” ،10-‬رسالي‬
‫جو ڪالم“ ‪ ،‬سر آسا داستان‪ ،5-‬بيت نمبر‪2‬؛ ۽‬
‫’جيپور گرنٿ‪ 6-‬۽ ’سنتون ڪي واڻي‘ نمبر‪)37‬‬
‫‪29‬‬
‫ڪال َچ ۾‪ ،‬جو گ ِهڙي سو ني‬ ‫هر َ‬‫ڪوجو قَ ُ‬
‫خبر ڪونه ڏي‪َ ،‬ر ُڇ ڪُڄاڙي َرن ِڊيو‪.‬‬ ‫َ‬
‫(شاه جو رسالو‪ ،‬جامع ۽ مستند متن‪” ،‬رسالي جو‬
‫ڪالم“ ‪ ،‬سر گهاتو‪ ،‬بيت نمبر‪7‬؛ ’تذڪره قطبيہ‘ ۾‬
‫ڏنل جيڪو قاضي قادن جي دور جو؛ ساڳيو موضوع‬
‫جنهن بابت قاضي قادن جا چيل ٻيا بيت‬

‫‪249‬‬
‫(ج) هيٺيان بيت فقط ’شاه جي رسالي‘ ۾ آهن ۽ بنا‬
‫نالي آهي‪ ،‬پر ٻولي‪ ،‬موضوع‪ ،‬اسلوب بيان‪ ،‬فهم فڪر‬
‫۾ قاضي قادن جي چيل ٻين بيتن سان ملن ٿا ۽ قاضي‬
‫قادن جا چيل تسليم ڪري سگهجن ٿا‪.‬‬
‫‪30‬‬
‫جانڪيتان‬
‫ِ‬ ‫ڪوڙين ڪتابان پڙهين ُجزان‬
‫ساڃاء نه ٿئي‪ ،‬پَهڻي ري ِپريان‪.‬‬
‫ِ‬ ‫سوڌي‬
‫ُ‬
‫(بنا سوچ سمجه جي ڪتابن پڙهڻ وارو موضوع‬
‫قاضي قادن جو آهي؛ پهرين سٽ جي مفهوم جو ٻي َء‬
‫سٽ ۾ جواز قاضي قادن جي اسلوب بيان مطابق آهي‪.‬‬
‫بيت جي پڙهڻي ’شاه جي رسالي‘ ‪ ،‬جي وڌيڪ آڳاٽن‬
‫قلمي نسخن‪( ،‬سٽ ٺٽ ش) مطابق آهي (ڏسو جلد‪-‬‬
‫‪ ،10‬صفحا ‪ ..)270 -269‬پوئين دور جي رسالن ۾‬
‫پوئين سٽ کي بدالئي لکيو ويو‪” :‬پهڻي ري پيان‪،‬‬
‫ساڃاء نه ٿئي“ ‪’ .‬رسالي جو ڪالم‘ ‪ ،‬نمبر‪-‬‬‫ِ‬ ‫سوڌي‬
‫‪ 18‬آهي)‬
‫‪31‬‬
‫سوئي هيڏان‪ ،‬سوئي هوڏان‪ ،‬سوئي من وسي‬
‫تهين سندي سوجهري‪ ،‬سوئي سو پسي‪.‬‬
‫(هي َء بيت قاضي قادن جي دور واري دوهي جي‬
‫صورت ۾ آهي‪ ،‬۽ موضوع ’وحدت ۽ ڪثرت‘ آهي‪،‬‬
‫هي ُء بيت شاه جو رسالو‪ ،‬جامع مستند متن‪’ ،‬رسالي‬
‫‪250‬‬
‫سر ڪلياڻ‪ ،‬فصل‪ 2-‬جو بيت نمبر‪11-‬‬
‫جو ڪالم‘ ُ‬
‫آهي)‬

‫‪32‬‬
‫ڪي ما ُء‪ِ ،‬هن َيڙو مان ڪُور ٿيو‬ ‫اڄ ِج َم ِ‬
‫صحي ِمڙندو سڄڻين‪.‬‬ ‫جو نه پئيم سماء‪ ،‬ته َ‬
‫( ’هنيڙو مان‘ ‪ ،‬يعني ’منهنجو هنيو‘ ‪ ،‬قاضي قادن‬
‫جي ٻولي مطابق آهي‪ .‬هي َء بيت شاه جو رسالو‪ ،‬جامع‬
‫سر کنڀات‘ هيٺ‬ ‫مستند متن‪’ ،‬رسالي جو ڪالم‘ ’ ُ‬
‫فصل‪ 2-‬جو بيت نمبر‪ 4-‬آهي)‬
‫‪33‬‬
‫ساڃاء‬
‫ِ‬ ‫ڪئين جي ڪُرنشون ِر ِء سائين َء جي‬ ‫َ‬
‫ڪ َر اُجهاڻي َء با ِه‬
‫سيڪئو سيڪين هَٿڙا َ‬
‫(قاضي قادن جي ’اسلوب بيان مطابق پهرين سٽ جي‬
‫مفهوم جو ٻي َء سٽ ۾ جواب ڏنل آهي‪ .‬هي ُء بيت شاه‬
‫جو رسالو‪ ،‬جامع مستند متن‪’ ،‬رسالي جو ڪالم‘ سر‬
‫بروو‘ فصل‪ ،2-‬جو بيت نمبر ‪ 15‬آهي‪).‬‬
‫‪34‬‬
‫ٺ‬‫جتي گهورئو گهاتوئين تِتي واري َء بُ ِ‬
‫سون ِگي ڳيا‪ ،‬سهسين ساٿي ُمٺ‪.‬‬ ‫سڪو‪ُ ،‬‬ ‫س ُر ُ‬ ‫َ‬
‫(گهاتوئن جو موضوع قاضي قادن جو آهي‪ ،‬۽ پڻ‬
‫’سونگي ڳيا‘ وارو فقرو قاضي قادن جي ٻولي مطابق‬
‫‪251‬‬
‫آهي‪ .‬هي ُء بيت شاه جو رسالو‪ ،‬جامع مستند متن‪،‬‬
‫’رسالي جو ڪالم‘ سر گهاتو هيٺ‪ ،‬بيت نمبر‪1-‬‬
‫آهي‪).‬‬
‫‪35‬‬
‫لڳي کيه‬‫ڪي کڙيون ٿيو‪ ،‬اُڏ ُڻ ِ‬ ‫س ِ‬‫س ُر ُ‬
‫َ‬
‫سر جي هَنجڙي لڏي ڇڏيو ڏيه‪.‬‬ ‫مانا َ‬
‫سر ۽ هنجهن وارو موضوع قاضي قادن جو آهي‪.‬‬ ‫( َ‬
‫هي ُء بيت شاه جو رسالو‪ ،‬جامع مستند متن‪’ ،‬رسالي‬
‫سر ڪارايل هيٺ‪ ،‬فصل‪ 2-‬جو بيت نمبر‪-‬‬ ‫جو ڪالم‘ ُ‬
‫‪ 14‬آهي‪).‬‬
‫‪36‬‬
‫جي َمنَ سي نان ِہ‪ ،‬جي نان ِہ سي ڏِسڻ گهڻا‬
‫ڍور جئن‪.‬‬
‫ُموڙهو منجه َوڳان ِہ‪ِ ،‬هن َيڙو نولي َ‬
‫( ’ڏسڻ گهڻا‘ ۽ ’وڳانہ‘ قاضي قادن جي ڪن بيتن ۾‬
‫گجرات‪ -‬راجسٿان جي لجهي واري ٻولي َء جي‬
‫اهڃاڻن مطابق آهن‪ .‬هي ُء بيت شاه جو رسالو‪ ،‬جامع‬
‫سر معذور هيٺ‪،‬‬ ‫مستند متن‪’ ،‬رسالي جو ڪالم‘ ُ‬
‫فصل‪ 5-‬جو بيت نمبر‪ 6-‬آهي‪).‬‬
‫‪37‬‬
‫جي من مانہ سي نانہ‪ ،‬جي نانہ سي ڏسڻ گهڻا‬
‫ڪبو ڪان ِہ‪َ ،‬ج ِن گڏيي ُگوندَ ُر نه لهي‪.‬‬ ‫تَني ِ‬

‫‪252‬‬
‫(مانہ‪ ،‬ڪانہ قاضي قادن جي ٻولي َء جا اهڃان آهن‪.‬‬
‫هي ُء بيت شاه جو رسالو‪ ،‬جامع مستند متن‪’ ،‬رسالي‬
‫سر معذور هيٺ‪ ،‬فصل‪ 5-‬جو بيت نمبر‪7‬‬ ‫جو ڪالم‘ ُ‬
‫آهي‪).‬‬
‫‪38‬‬
‫اُڀرندي ِسجان‪ِ ،‬پرين جي نه پَسنديُون‬
‫ڪ ِڍي کي ڪانگان‪ ،‬نيواال َ‬
‫نيڻ ڏيَان‪.‬‬ ‫َ‬
‫( ’ڪانگان‘ (جمع واري صورت) قاضي قادن جي‬
‫ٻولي َء مطابق آهي‪ .‬هي َء بيت شاه جو رسالو‪ ،‬جامع‬
‫سر آسا ۾‪ ،‬فصل‪2-‬‬ ‫مستند متن‪’ ،‬رسالي جو ڪالم‘ ُ‬
‫جو بيت نمبر‪ 1-‬آهي‪).‬‬

‫‪ -5‬حڪايات الصالحين‬
‫هن ڪتاب جا ٻه قلمي نسخا موجود آهن‪( :‬الف)‬
‫سنڌي ادبي بورڊ جي ڪتبخاني وارو نسخو‪( ،‬ب)‬
‫ڊاڪٽر نواز علي شوق وارو نسخو‪ .‬هيٺ (الف) ۽‬
‫(ب) جا اشارا انهن ڏانهن آهن‪.‬‬
‫• هيٺين ٽرن بيتن مان پهريون بيت (الف) ۽ (ب) ٻنهي‬
‫۾ آهي‪ ،‬۽ ٻيو ۽ ٽريو (ب) ۾ آهن‪ .‬اهي ٽريئي بيت داد ُو‬
‫ڪي‬ ‫ديال جي روايت (جيپورگرنٿ‪’ ‘6-‬سنتون ِ‬
‫واڻي‘ وغيره) مطابق قاضي قادن جا آهن‪.‬‬
‫‪253‬‬
 ‫‪1‬‬
‫سنهون سوئيرا ُء‪ ،‬جان ت َ ُن پنهنجو نه َ‬
‫ڪ ِرين‬ ‫َ‬
‫اکڙين ۾ تو پائِيندا ڪيئن‬
‫ِ‬ ‫س َڄ َڻ‬
‫َ‬
‫(جيپور گرنٿ‪ 6-‬۽ سنتون ڪي واڻي‪ ،‬نمبر‪)51‬‬
‫‪2‬‬
‫سهسين ِسج تَپَ ِن‬
‫روز َمحشر ِجت َ ِهين َ‬
‫هڙ ڀانئيان جي مون پرين ِمڙن‪.‬‬ ‫سڀيئي ُج ُ‬
‫(جيپور گرنٿ‪ 6-‬۽ سنتون ڪي واڻي‪ ،‬نمبر‪)52‬‬
‫‪3‬‬
‫سمونڊر ۾‬ ‫ُمن ِہ ڪائو ڏيئي‪ ،‬پيٺا جي َ‬
‫ڪ اکڙين سين‪ ،‬پَسندا سيئي‪.‬‬ ‫ماڻِ َ‬
‫(جيپور گرنٿ‪ 6-‬۽ سنتون ڪي واڻي‪ ،‬نمبر‪)13‬‬
‫• هيٺيان ٽري بيت (الف) ۽ (ب) ٻنهي ۾ آهن‪ :‬اهي‬
‫ٻولي ۽ اُسلوب بيان جي اعتبار سان قاضي قادن جا‬
‫معلوم ٿين ٿا‪:‬‬

‫‪4‬‬
‫اَسين ٻانهان تون ڌڻي‪ ،‬پاڻو پاڻ ِهي ڄا ُڻ‬
‫ڪ ِن سين‪.‬‬ ‫ُ‬
‫ميزاڻ‪ ،‬ليکو ڪندين َ‬ ‫َمنڊي تُر‬
‫( ’پاڻ پاڻهي ڄاڻ‘ يا ’پاڻو پاڻ هي ڄاڻ‘ (الف) مطابق‬
‫اسلوب واري آهي جئن‬
‫ُ‬ ‫آهي‪ .‬اها سٽاء قاضي قادن جا‬
‫’سنتون ڪي واڻي‘ نمبر‪ 5‬۾ آهي)‪.‬‬
‫‪254‬‬
 ‫‪5‬‬
‫ڀوڪوء‪َ ،‬محبتي مان ٿِيان‬
‫ِ‬ ‫س‬
‫َچوي َ‬
‫سوء‪ ،‬جو سيباڻو سڄڻان‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫اِنَ دَ ِر اگهيو‬
‫(پهرين سٽ ۾ ’مان‘ ۽ ٻي َء سٽ ۾ ’سڄڻان‘ (جمع)‬
‫واري ترڪيب قاضي قادن جي ٻولي مطابق آهن)‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫ڪارڻي‬‫َ‬ ‫َ‬
‫ڪامڻ‬ ‫ساڃاء‪ ،‬ته ڪيها‬‫ِ‬ ‫ِسکين جان‬
‫ڪنهين‪ ،‬پرين چوندئي آ ُء‪.‬‬ ‫ويٺي ئي وي َل َ‬
‫(پهرين سٽ جي مفهوم جو جواز ٻي َء سٽ ۾‪ ،‬قاضي‬
‫قادن جي اسلوب مطابق آهي)‪.‬‬
‫• هيٺيان ڇه بيت فقط (الف) ۾ آهن‪ ،‬ٻولي ۽ اسلوب‬
‫بيان ۾ قاضي قادن جي ٻولي مطابق آهن‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫جو ِرڙهي ڀَ ِر پيٽ‪ ،‬سو َچڙهي ۾ ڏو ِليَان‬
‫ڪئي‪.‬‬‫لَنگهي مٿي ليٽ‪َ ،‬پسو ڏات َ َر جا َ‬
‫(آڳاٽي نسخي (ب) جي پڙهڻي ’ڏوليان‘ آهي؛ جمع‬
‫واري اها سٽاء قاضي قادن جي ٻولي َء مطابق آهي)‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫جيڪُس ناالئق‪ ،‬آ ٌء ِسياپي سڄڻان‬
‫ڪ‪ ،‬سپيريان کي ڪين ڪري‪.‬‬ ‫تياله منهنجي ِس ِ‬
‫( ’سڄڻان‘ ۽ ’سپيريان‘ جي جمع واري سٽاء قاضي‬
‫قادن جي ٻولي َء مطابق آهي)‪.‬‬
‫‪255‬‬
 ‫‪9‬‬
‫اکين سين‬‫ِ‬ ‫َجڏا َهڪُون ِپريَ ِن‪ ،‬ٻڌو عهد‬
‫ڪي ننڊر مون نيڻن‪.‬‬ ‫تَڏا َهڪُون تَرڪ ِ‬
‫(جڏهاڪون‪ ،‬تڏهاڪون قاضي قادن جي ٻولي مطابق‬
‫آهن)‪.‬‬
‫‪10‬‬
‫َڀنوريان َڀؤ نا ِه‪ ،‬سندي پِريان ت ُ َرهي‬
‫نِ َگهندي نِگاه‪ ،‬پَڌرو نيہُ نه اوهري‪.‬‬
‫(ڀنوريان‪ ،‬پريان‪ ،‬ترهو قاضي قادن جي ٻولي جا الفاظ‬ ‫َ‬
‫آهن)‪.‬‬
‫‪11‬‬
‫ڪارڙا‬‫ِ‬ ‫ڀ‬‫ڏ َ َرڻي َچئو َم ايئن‪ ،‬پنجئي ا ُ َ‬
‫ِجت َڀ َڙ ِمڙندا ڀينء‪ ،‬تتي لَڀندي ُمڙسانہ َ‬
‫ڪ َر‪.‬‬
‫(پوئين سٽ ۾ ’مڙسانہ ڪر‘ (مڙسن جي خبر) قاضي‬
‫قادن جي گجراتي لهجي واري ٻولي مطابق آهي)‪.‬‬
‫‪12‬‬
‫جاڏ َ ُهون وڃي لوڪُ ‪ ،‬گهڻو وڃي تاڏ َ ُهون‬
‫ِسسي ٿورو ٿوڪ‪ ،‬لَٿي ته قربان ٿي‪.‬‬
‫(جاڏهون‪ ،‬تاڏهون قاضي قادن جي ٻولي مطابق آهن)‪.‬‬
‫• هيٺيان تيرهن بيت فقط (ب) ۾ آهن‪ ،‬۽ اهي ٻولي‪،‬‬
‫معني جي اعتبار سان قاضي‬ ‫ٰ‬ ‫اسلوب بيان‪ ،‬موضوع ۽‬
‫قادن جي مڃيل بيتن مطابق آهن‪.‬‬
‫‪256‬‬
 ‫‪13‬‬
‫ين‬
‫ڪ َهن ۽ ڪو ِٺ ِ‬‫س َڄڻان جي ُ‬
‫سندِي َ‬‫ِي َپ ِر َ‬‫ا َ‬
‫ڪتاب جي شروعاتي صفحن تي ڏنل پهرين ٽن‬
‫اڻپورن بيتن مان آخري بيت جي فقط هي هڪ سٽ‬
‫سالمت آهي جيڪا بيت جي پهرين يا پوئين سٽ ٿي‬
‫سگهي ٿي‪’ .‬سڄڻان‘ (جمع) قاضي قادن جي ٻولي‬
‫مطابق آهي‪.‬‬
‫‪14‬‬
‫ڪيا شَهيدَ‪ ،‬توجي اکڙين سان‬
‫ڪُهي َ‬
‫يش (نه ِعيدَ)‪.‬‬
‫ع ُ‬ ‫ت َ ِن ت َ َه ِ‬
‫نجي تا ِتڙي‪ ،‬نَه ڪو َ‬
‫(پهرين سٽ ۾ ڪاتب ’ َک َهي َء ڪيا شهيد‘ لکيو آهي‬
‫جنهن کي ’ڪُهي ڪيا شهيد‘ پڙهڻ بهتر ٿيندو‪ .‬پڻ‬
‫ڪاتب ’اکين سان‘ لکيو آهي جنهن مان وزن ۾ نقص‬
‫اچي ٿو؛ ’اکڙين سان‘ صحيح ٿيندو‪ .‬ٻي َء سٽ ۾ ٻيو‬
‫لفظ ’ت َهجي‘ لکيل آهي جنهن کي ’ت َ َهنجي‘‬
‫(=توهانجي) پڙهڻ صحيح ٿيندو‪ .‬ڏنگين ۾ (نه عيد)‬
‫وارو اضافو ڊاڪٽر نواز علي شوق طرفان ڪيل آهي‬
‫معني جي لحاظ سان مناسب آهي‪’ .‬عيدَ‘ ۾ دال‬ ‫ٰ‬ ‫۽ اهو‬
‫تي زبر آهي ۽ پهرين سٽ ۾ به ان سان ملندڙ قافيو‬
‫’شهيدَ‘ (دال جي زبر سان) صحيح ٿيندو‪ .‬ٻي َء سٽ ۾‬
‫”تَن تَهنجي تاتڙي“ مان تصديق ٿئي ٿي ته هي اسلوب‬
‫بيان قاضي قادن وارو آهي)‬
‫‪257‬‬
 ‫‪15‬‬
‫س‪َ ،‬و ُر ميرائي هَن َجهڙا‬ ‫اَڇا َٻگه َم پَ ُ‬
‫س‪.‬‬ ‫َرتا جي خَا ِلق ِسين تَنِي لَ َڳي َم َ‬
‫ڪ ُ‬
‫( ’ َرتا جي خالق سين‘ وارو اسلوب قاضي قادن جو‬
‫آهي‪ ،‬ٻي َء سٽ ۾ اصل پڙهڻي ’ َم لڳي ڪس‘ آهي‬
‫جنهن کي‪ ،‬وزن جي لحاظ سان‪’ ،‬لڳي َم ڪس‘ پڙهڻ‬
‫صحيح ٿيندو)‪.‬‬
‫‪16‬‬
‫َجڏڻ منهنجا سپرين‪ ،‬ڏٺئي جيالهين‬
‫جوڙ َج َهانا اکڙيون توکي تيالهين‪.‬‬
‫( ’ َجڏڻ‘ لفظ قاضي قادن جي اترئين عالئقي جي‬
‫ٻولي َء جو آهي)‪.‬‬
‫‪17‬‬
‫گهور ِن کي جو ڏِهاڙيون ڏي‬ ‫َ‬ ‫لَڏُوڻيُون‬
‫ِريس ئون اِيند ُئي راڄيو‪ ،‬ديه َم وساري‪.‬‬
‫(پهرين سٽ ۾ ڪاتب ”لَدُوريون ُک ِ‬
‫ور ِن ِخي“ لکيو‬
‫آهي جنهن کي ’لَڏوڻيون گهورن کي‘ پڙهڻ صحيح‬
‫ٿيندو‪ .‬هي ُء بيت سخي َء جي سخاوت جي حوالي سان‬
‫چيل آهي‪ .‬گهورن کي‪ ،‬يعني جيڪي گهورا آهن‪،‬‬
‫گهرندڙ ۽ سوالي آهن تن کي ’لڏوڻيون‘ ايتريون‬
‫گهڻيون قيمتي شيون ۽ سوغاتون ڏئي جو اُهي لڏون‬

‫‪258‬‬
‫معني‬
‫ٰ‬ ‫ٻڌي کڻجن‪’ .‬راڄيو‘ لفظ قاضي قادن جي بيان ۽‬
‫وارو آهي)‪.‬‬
‫‪18‬‬
‫اکڙين اَلَڌَ‪ ،‬ما ُء سي َ‬
‫س َڄڻ آئَيِا‬ ‫(جي) َ‬
‫ڳال ِهڙيون ِپرين سان اوريان لَهي نه َ‬
‫سڌَ‪.‬‬
‫(ڪاتب جي لکت صاف آهي؛ البت پهرين سٽ ۾ لفظ‬
‫’جي‘ ڊٺل آهي جيڪو وزن جي لحاظ سان اتي هجڻ‬
‫کپي)‪ .‬لفظ ’اَلڌ‘ (اڻ لڀ) ۽ اسلوب بيان قاضي قادن‬
‫جي ٻولي مطابق آهن‪.‬‬
‫‪19‬‬
‫جوڳي ٿِيَا‬‫ِ‬ ‫ڪارڻ‬
‫َ‬ ‫س ِن‪َ ،‬جن ِہ‬ ‫جان جان سو نه پَ َ‬
‫سناسين‪ِ ،‬و ِره ِوهامي راتِ ِڙي‪.‬‬ ‫تان تان َ‬
‫(ڪاتب جي لکت صاف آهي‪ :‬البت پهرين سٽ ۾ ’جا‬
‫جا‘ ۽ ٻي َء سٽ ۾ ’تا تا‘ لکيو اٿس‪’ ،‬راتڙي‘ کي ’ت‘‬
‫جي ’زبر‘ سان لکيو اٿس‪’ ،‬جان جان‘ توڙي‬
‫’راتڙي‘ قاضي قادن جي ٻولي مطابق آهن‪ ،‬۽‬
‫’جوڳ‘ واري تلميح پڻ قاضي قادن کان شروع ٿي)‪.‬‬
‫‪20‬‬
‫سندو پاتڻِي‬ ‫س َر َ‬
‫ڃاتوء‪ ،‬جو َ‬ ‫ِ‬ ‫س‬
‫جي سو ُ‬
‫ندوء‪.‬‬
‫ڪ ِ‬ ‫ڪينَ َ‬ ‫ڪپَ ُر ِ‬ ‫َوڃ لَهرن َگڏيو‪َ ،‬‬
‫ڪپر ۽ پاتڻي قاضي قادن جي موضوع جا الفاظ‬ ‫(سر‪َ ،‬‬
‫آهن)‪.‬‬
‫‪259‬‬
 ‫‪21‬‬
‫ڪ ِرين‪ِ ،‬پ َريان جي ِپ َر َيتَڻي‬ ‫س َڀئي َ‬‫سڌ َ َ‬‫َ‬
‫ڄڻ تَني سا ُم ُهون‪ ،‬جي جي ُء ُجهومي ڏ ِ‬
‫ِين‪.‬‬ ‫س ُ‬ ‫َ‬
‫سيئين‬‫سڌ َ‬ ‫(پهرين سٽ جي شروع ۾ ڪاتب جي لکت ” َ‬
‫سڌ سڀئي ڪرين“ پڙهڻ سان‬ ‫ين‘ آهي جنهن کي ’ َ‬ ‫کر ِ‬
‫ِ‬
‫معني بيهندي‪ .‬هن بيت ۾ ’ڪرين‘ ۽ ’پريان‘‬ ‫ٰ‬ ‫صحيح‬
‫لفظن سان بيان جي سٽاء‪ ،‬۽ پڻ پهرين سٽ جو جواز‬
‫ٻي َء سٽ ۾‪ ،‬قاضي قادن جي ڪالم مطابق آهن)‪.‬‬
‫‪22‬‬
‫رار‪ ،‬اسان لوچڻ لوهڙيين‬ ‫سڀ قَ َ‬ ‫َبندِي َ‬
‫پيرين ِجي‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫س‬
‫سدا ُ‬ ‫َمٿي تَن ت َ َ‬
‫رار‪َ ،‬‬
‫(پهريون سٽ ۾ ’لوهڙيين‘ (=لوه جي هٿڪڙين‪،‬‬
‫پيڪڙن‪ ،‬ڪانن‪ ،‬زنجيرن) پڙهڻ وڌيڪ مناسب‬
‫ٿيندو‪’ .‬لوهڙيين‘ (تصغير واري صورت) توڙي‬
‫’سپرين‘ قاضي قادن جي اسلوب بيان مطابق آهن)‪.‬‬
‫‪23‬‬
‫ڪندين ڪيتَرو‬ ‫ڪ ُج ِل َ‬‫سيڻان‪ِ ،‬ل ِ‬
‫ِ‬ ‫پَئُه پَڌَ ِر‬
‫سڄا ِميهڻا‪.‬‬ ‫سندان‪ ،‬ڪوڏُئون َ‬ ‫ِ‬ ‫ٻُڏا چا ُء‬
‫(اصل ۾ ڪاتب ٻي سٽ هن طرح لکي آهي‪” :‬بُدا جا ُء‬
‫سندان ُکودَ ُء سحا ِمي َهرا‪ “.‬هي ُء بيت قاضي قادن جي‬ ‫َ‬
‫فڪري موضوع مطابق آهي‪ .‬دادو ديال جي روايت ۾‬
‫(جيپور گرنٿ‪ 6-‬۽ سنتون ڪي واڻي‪ ،‬نمبر ‪ )53‬۾‬
‫‪260‬‬
‫قاضي قادن جو هيٺيون بيت ساڳئي موضوع وارو‬
‫آهي‪:‬‬
‫جو تو الئي َر َچم ُچ‪ ،‬ته ڇپڻ ِلڪڻ ناه‬
‫کاء‪.‬‬
‫ڪر‪ ،‬ڪارڻ پريان ِ‬ ‫زهر هَالهل هٿ َ‬
‫‪24‬‬
‫وراء‪َ ،‬جني ِٻ ُج نه پو ِکيو‬ ‫ڪ ِڍي ڪا ُڄ ِ‬ ‫َ‬
‫ڪياء؟‬ ‫راهيون ُرو ُح ُر َچنديون‪ ،‬تني کي ِ‬
‫(ڪاتب جي لکت صاف آهي‪ .‬ٻي َء سٽ ۾ آخري لفظ‬
‫ڪياء‘‬
‫کي ’ڪُراء‘ (گجراتي)‪ ،‬يا اڃان بهتر ته ’ ِ‬
‫(سنڌي)‪ ،‬پڙهڻ وڌيڪ صحيح ٿيندو‪ .‬هن بيت جو‬
‫فڪري موضوع قاضي قادن وارو آهي‪ .‬دادو ديال‬
‫جي روايت ۾ ( ’جيپورگرنٿ‪ ‘6-‬۽ سنتون ڪي واڻي‪،‬‬
‫نمبر‪ )100‬هيٺيون بيت ساڳئي موضوع وارو آهي‪:‬‬
‫وهاء‬
‫ِ‬ ‫هر هر فال ڪرينديان‪ ،‬راڌي ڳئي‬
‫س ِتيَان‪ ،‬البي لنگهڻ آه‪.‬‬ ‫وڃ پُڇو سانوڻ ُ‬
‫‪25‬‬
‫کوڙ ُهئا‬ ‫کاڻ ئي ان َ‬ ‫ميڙيام‪ ،‬ته ِ‬
‫ِ‬ ‫ماڻڪ‬
‫َ‬ ‫جي‬
‫ڪيَ ِام‪.‬‬
‫س َر َ‬ ‫ڪار ِڻ َ‬
‫َ‬ ‫سڏَڙا‬ ‫سهسين َڀتين َ‬ ‫َ‬
‫(ڪاتب جي اصل لکت هن طرح آهي‪:‬‬
‫ور ُهوئا‬ ‫يرام تَکانَي اِن ُک َ‬‫ک ِم ِ‬ ‫ار َ‬ ‫جي َم ِ‬
‫س ِر ِک َي ِام‪.‬‬
‫َار ِر َ‬
‫سدرا ک َ‬ ‫ت َ‬‫هس َب ِ‬ ‫س ِ‬‫َ‬

‫‪261‬‬
‫هي ُء بيت قاضي قادن جي ڪالم جي بيتن جي لفظي‬
‫۽ معنوي سٽاء مطابق آهي‪ .‬مثالً هيٺيان بيت جيڪي‬
‫ميين شاه ڪريم قاضي قادن جا ڪري پڙهيا‪:‬‬
‫ڪنز قُدوري ڪافيا‪ ،‬ڪي ڪين پڙهيام‬ ‫َ‬
‫پار ئي ڪو ٻئو‪ ،‬جيان پرين لڌام‬
‫سو ُ‬
‫ــــ‬
‫سڄڻ منجه هئام‪ ،‬مون ويٺي واء ٿئا‬
‫َ‬
‫هيڏان هوڏان هٿڙا‪ِ ،‬هيئين َ‬
‫جاڙ ِوڌام‪.‬‬

‫)‪” (1‬شاه عبدالڪريم بلڙي واري جو ڪالم“ ‪،‬‬

‫مقدمو‪ ،‬صفحا ‪.27-26‬‬

‫‪ -6‬ملفوظات خزانة الحڪمت‬

‫‪1‬‬
‫توکي توڙائين‪’ ،‬ال‘ سين الٿائون‬
‫اڃان پ ُڻ ’آئون‘ ‪ ،‬واريون آڻين وچ ۾‪.‬‬
‫( ’گلزار ابرار‘ ۾ هن بيت جي مفهوم‪ ،‬فارسي نثر ۾‬
‫ڏنل آهي‪ ،‬۽ بيت قاضي قادن جو ڄاڻايل آهي)‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫ڪن کي‬ ‫’ال‘ موراهين نا ِه‪’ ،‬ال‘ الهيندي َ‬
‫ٽ نه ڏسجي ڪي ٻيو‪.‬‬ ‫ڪ ُ‬
‫’باهلل‘ ري پريانہ‪َ ،‬‬
‫‪262‬‬
‫( ’گلزار ابرار‘ ۾ هن بيت جو مفهوم فارسي نثر ۾‬
‫ڏنل آهي‪ ،‬۽ بيت قاضي قادن جو ڄاڻايل آهي)‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫هوء‬
‫پريان سندي ڳالهڙي َم ُر منجهيئي ِ‬
‫سڌوء‬
‫ِ‬ ‫ٻڌائيندي ٻين کي ڪهڙو ڪاڄ‬
‫ڏنوء‪ ،‬هيڏان پڻ هورو ٿيئين‪.‬‬
‫ِ‬ ‫هن به ڪين‬
‫(’پريان‘ قاضي قادن جي ٻولي َء مطابق آهي‪ .‬فقط‬
‫پهريون ٻه سٽون قاضي قادن جي اصل بيت جون‬
‫پوء‬
‫معلوم ٿين ٿيون؛ آخري سٽ ڪنهن سالڪ ِ‬
‫مالئي)‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫رب سڃاڻڻ سٿرو‪ ،‬پا ُڻ سڃاڻڻ ڏک‬
‫سک‪ ،‬جان جان پسين پاڻ کي‪.‬‬ ‫تان تان ڪج َم ُ‬
‫(موضوع ۽ مفهوم قاضي قادن جي بيتن موافق‬
‫آهن)‪.‬‬

‫دادو ديال جي روايت وارا چار ماخذ‬

‫جيپور گرنٿ‪6-‬‬
‫هن گرنٿ ۾ پُراڻي ديوناگري صورتخطي ۾ جيئن‬
‫بيت لکيل آهن تيئن انهن کي اصل اچارن موجب‬
‫سنڌي صورتخطي ۾ نقل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي‬
‫‪263‬‬
 ‫وئي آهي ته جيئن اصل پڙهڻين کي پروڙڻ ۾ مدد‬
‫ملي‪ .‬ڪٿي ڪٿي اصلوڪا اچار سمجهڻ مشڪل‬
‫هئا ڇاڪاڻ جو ساڳيا لفظ جدا جدا نمونن سان‬
‫پڙهجي ٿي سگهيا‪ .‬ڪي اهڙيون ُجدا پڙهڻيون هيٺ‬
‫حاشين ۾ ڏيکاريون ويون آهن‪.‬‬
‫ــــ‬
‫”ڪاجي ڪادن جي ڪي ساکي سنڌي‬
‫اور ساڌان ڪي ساکي ايڪ ِٺي“‬
‫[‪]1‬‬
‫جيران جبران آئيتان‪ ،‬اکر انت نه پار‬
‫هڪڙي ئي ايمان ۾‪ ،‬لهنس سڀ سار‪.‬‬
‫[زيران زبران آيَتان‪ ،‬اکر انت نه پار‬
‫هڪڙي ئي ايمان ۾‪ ،‬لهنس سڀ سار]‬
‫]‪[2‬‬
‫ڪوڙي ڪُتيبان جي پڙهي‬ ‫ِ‬ ‫ُجو ُجو باره لک‪،‬‬
‫مڙي‪.‬‬‫ک‪ ،‬جا جا پريا نه ِ‬ ‫ايه سبائي ِس ِ‬
‫ک‪ ،‬ڪوڙين ڪُتيان جي پڙهين‬ ‫[جون جون پاڙه ۽ ِل َ‬
‫ک‪ ،‬جان جان پريان نه مڙين]‬ ‫سڀائي ِس َ‬
‫اي َء َ‬
‫[‪]3‬‬
‫ڪينَ پَڙهيام‬‫ڪي ِ‬ ‫ڪن ُجوريان ڪافيان ِ‬ ‫ڪنج َ‬ ‫َ‬
‫سو ڏيهوئي ڪو ِٻيو‪ ،‬جائي پري لَڌام‪.‬‬

‫‪264‬‬
‫ڪي ڪين پڙهام‬ ‫ڪنز‪ ،‬قُدوريان‪ ،‬ڪافيان‪ِ ،‬‬ ‫[ َ‬
‫سو ڏيه ئي ڪو ٻيو‪ ،‬جان ئي پرين لڌام]‬
‫[‪]4‬‬
‫ڪوڙين لک قُ َ‬
‫راڻ‬ ‫ِ‬ ‫پَڍندو پيئِي ٻيو‪،‬‬
‫لَ ِکي لوڪ نه سگهيو‪ ،‬پاڻِي اندر َ‬
‫پاڻ‪.‬‬
‫[پڙهندو پئي ويو‪ ،‬ڪوڙين لَک قُرآن‬
‫لَ ِکي لوڪ نه سگهيو‪ ،‬پاڻي اندر پاڻ]‬
‫]‪[5‬‬
‫گ ُهر گ ُهرهي ن ََو ڪينه‪ ،‬سائين تو ديدار کي‬
‫سونپي پَن ُجو رب ڏا‪.‬‬ ‫ڪيهي ُهج ڪرينه‪ُ ،‬‬
‫ين‪ ،‬سائين تو ديدار کي‬ ‫ڪ ِ‬ ‫هر گ ُهري نه ِ‬ ‫[ ُگ َ‬
‫رين‪ ،‬سي ڀي پنهنجي رب ڏانہ]‬ ‫ڪ ِ‬ ‫ڪيهي ُح َج َ‬
‫[‪]6‬‬
‫ستو ٻيٺو اُوٺيو‪ ،‬ڳالهائيندو گيندو‬ ‫ُ‬
‫اسان اُوئان جي تا ِتڙي‪ِ ،‬‬
‫واٽڙيين ويندو‪.‬‬
‫ستو‪ ،‬ويٺو اُٿِيو‪ ،‬ڳالهائيندو‪ ،‬ڳيندو‬ ‫[ ُ‬
‫اسان اوهان جي تاتڙي واٽڙيين ويندو]‬
‫[‪]7‬‬
‫ڪر‬
‫اکر ٻيا ِوسار‪ ،‬الف انگ ِهي ياد ِ‬
‫سو تو ڏيوو ٻال‪ ،‬جو نه ا ُ َجهي ڪڏَهي‪.‬‬
‫[اکر ٻيا وسار‪ ،‬الف انگ هي ياد ڪر‬
‫ٻار‪ ،‬جو نه اُجهي ڪڏَهين]‬ ‫سو تون ڏيئو ِ‬
‫‪265‬‬
 ‫[‪]8‬‬
‫الئي الم الف سان ڪاتِب ِمليي جيئَه‬
‫ُمو هيئڙو ِپريا سان لڳو آهي تيئَه‪.‬‬
‫[الئي ’الم‘ ’الف‘ سان ڪاتب ِلکي جيئن‬
‫مون هينئڙو پريان سان لڳو آهي تيئن]‬
‫[‪]9‬‬
‫سڏ‬‫جو پاڻ ِجيُو پڌرو‪ ،‬ٻُڌا آ ٌء َ‬
‫سون گڏ‪.‬‬ ‫س ِپ ِريا ُ‬
‫ڪييو‪ُ ،‬‬‫ُمو هيئڙو تان ئِي ِ‬
‫سڏ‬ ‫[جئن پاڻ جيئون پڌرو ٻڌا آ ٌء َ‬
‫سپيريان سون گڏ]‬ ‫مون هينئڙو تان ئي ڪييو ُ‬
‫[‪]10‬‬
‫ِپهروئِي ِپريام جا‪ُ ،‬مو سا ئي ِس َوڙان‬
‫َ‬
‫ڪوڙران‬ ‫ڪه‬ ‫هيئڙو هيج پنڌ ڪري‪ ،‬لڳو َ‬
‫س َوڙان‬ ‫[پهروئي ِپريام جا‪ ،‬مون سان ئي ُ‬ ‫ِ‬
‫ڪيڻان]‬ ‫ڪه ِ‬ ‫هينئڙو هيج پنڌ ڪري لڳو َ‬
‫[‪]11‬‬
‫نه سو اله م نه ِسپي‪ ،‬نه اُروار نه پار‬
‫ُمو ڍُو َوتي ِتن ڪي‪ ،‬سو َم ِن منجه ِنهار‪.‬‬
‫[نه سو اله م نه سپي‪ ،‬نه اورار نه پار‬
‫مون ڍُونڍتي تن کي‪ ،‬سو من منجه نهار]‬
‫[‪]12‬‬
‫ڪل‬‫سمند َء َ‬ ‫رياو‪ ،‬پُوڇي ڪا َ‬ ‫دِل اندر دَ َ‬
‫‪266‬‬
 ‫ياو‪ُ ،‬چگي چوکي نه کڻي‪.‬‬ ‫س ِر َ‬ ‫ماڻڪ اِيه َ‬
‫ڪل‬ ‫سمند َء َ‬ ‫درياو پُوچي ڪيا َ‬ ‫َ‬ ‫[دل اندر‬
‫ياو‪ ،‬چڳي چوکي نه کڻي]‬ ‫س ِر َ‬ ‫ماڻڪ اِي َء َ‬
‫[‪]13‬‬
‫درياو ۾‬
‫َ‬ ‫ڪايُو ُمه ڙي ئي وا جي‬
‫اکڙي ُِن ِسي‪.‬‬
‫پَسندا سيئِي ماڻِڪ ِ‬
‫رياو ۾‬
‫[ڪايُو ُمنہ ڏيئي‪ ،‬ويا جي دَ َ‬
‫ڪ اکڙين سين]‬ ‫پَسندا سيئي‪ ،‬ماڻِ َ‬
‫[‪]14‬‬
‫گرا‪ ،‬حقيقتا هنجه‬ ‫س ُ‬‫دَ ِر پُورا ڌَرا ُگ ِر َ‬
‫س َر پاڻِي جي منجه‪.‬‬ ‫ڪڻ ُچگي َ‬ ‫ڪوڙي هندا َ‬
‫گرا‪ ،‬حقيقتا هنجه‬ ‫س ُ‬‫[دَر پُورا ڌَرا ُگر َ‬
‫سر پاڻي جي منجه]‬ ‫ڪڻ چڳي‪َ ،‬‬ ‫ڪوڙين هنڌان َ‬
‫[‪]15‬‬
‫ڪننه ڏٺو ُمو الن ُهو……‬ ‫ڪير‪ِ ،‬‬ ‫ُ‬ ‫َوڃي آيو‬
‫ڪير‪ ،‬ڳال ِهي َرب پَرتيا‪.‬‬ ‫ُ‬ ‫اَچي ڪندو‬
‫[وڃي آيو ڪير‪ ،‬ڪنہ ڏٺو ُمنہ ال ُهوتيين‬
‫ڪير‪ ،‬ڳالهين َرب َپرتِيان]‬ ‫ُ‬ ‫اچي ڪندو‬
‫[‪]16‬‬
‫سر سندا هنجهڙا اِتي ئي آ ِهين‬ ‫اُڻ َ‬
‫ڳال ِهي رب پرتيا‪ ،‬جو منگي سو ڏينه‪.‬‬
‫ين‬
‫س ِر سندا هنجهڙا اتي ئي آ ِه ِ‬ ‫[اُن َ‬
‫‪267‬‬
 ‫ڏين]‬
‫ڳالهين رب پَرتيان جو منگي سو ِ‬
‫[‪]17‬‬
‫يونهَ گڏيو‬‫س ِم‪َ ،‬ج َر ۾ ِج َ‬ ‫سر هيڪڙي َو َ‬ ‫َ‬
‫نو ُر ڦُالريُو‪.‬‬
‫ڪ َ‬
‫ورن‪ ،‬مٿي َ‬ ‫سار نه سالُ ِ‬ ‫ِ‬
‫يو نه گڏِيو‬‫س ِن‪َ ،‬ج َر ۾ ِج َ‬ ‫[ َس ِر هيڪڙي َو َ‬
‫ڪنور ڦالريو]‬ ‫ور ِن‪ ،‬مٿي َ‬ ‫سار نه سالُ َ‬‫ِ‬
‫[‪]18‬‬
‫ڪنَورا سندِي ڪائِي‬ ‫س ِڌ لَهي‪َ ،‬‬ ‫جي سالُورئو ُ‬
‫وو نه ِمٽي يائي‪.‬‬ ‫تو پي يو پاتاال ۾‪ ،‬ا ُ َ‬
‫ڪاء‬
‫ِ‬ ‫ڪنوران سندي‬ ‫س ِڌ ل ِهي َ‬ ‫[جي سالُورو ُ‬
‫ياء]‬
‫وء نه مٽي ِ‬ ‫تو پِيو پاتا َل ۾‪ ،‬ا ُ ِ‬
‫]‪[19‬‬

‫ورئِي َولَها‬ ‫ڪي ويجهائِي ڏُور‪ ،‬ڪي ڏ ُ ِ‬

‫ڪ ِر‪.‬‬‫هائي َجڙ سالُور‪ ،‬لَڌِي نه ڪنوراه َ‬
‫ڏور ئي َول َها‬ ‫ور‪ ،‬ڪو ِ‬ ‫[ڪي ويجهائي ڏ ُ ِ‬
‫ڪ ِر]‬‫ور‪ ،‬لَڌِي نه ڪنوراه َ‬ ‫هاء َج َر سالُ َ‬
‫ِ‬
‫[‪]20‬‬
‫جاڳي پس ُجوا ُڻ‬ ‫سڏِيو‪ِ ،‬‬ ‫ا ِکي اندر َ‬
‫منجهي ڻِي َمڪو ٿيو‪ ،‬منج َهي ڻي ُملتاڻ‪.‬‬
‫س ُج َ‬
‫واڻ‬ ‫س ِريو جاڳي پَ ُ‬
‫[اکين اندر َ‬
‫منجهيڻي مڪو ٿيو‪َ ،‬منجهيڻي ملتاڻ]‬
‫[‪]21‬‬
‫‪268‬‬
 ‫آڪاساو‪ ،‬ڦَو ُجو َ‬
‫ڪري اُلٿيُو‬ ‫َ‬ ‫اَنِکي‬
‫نجهاو‪ ،‬سوجهي ِپري لهنديُون‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سوڙي گلي َم‬
‫آڪاساو‪ ،‬فوجون ڪري اُلَٿِيُون‬ ‫َ‬ ‫[اَنکين‬
‫منجهاو‪ ،‬سوجهي پرين لَهن ِديُون]‬ ‫َ‬ ‫سوڙهي ڳلي‬
‫[‪]22‬‬
‫دادو اکيون پسڻ ڪي پري ڀري اُلٿُيو منجه‬ ‫ُ‬
‫جتي ويٺو ما ِپري‪ ،‬نِهاريندو هنجه‪.‬‬
‫[دادو اکيون پسڻ کي پِري ڀري اُٿيون منجه‬
‫جي ويٺو مان ِپري نهاريندو هنجه]‬
‫[‪]23‬‬
‫سهباج باج ٿيو‪ ،‬پَن ِکي نه ماري‬
‫اَن ِکي کوڙي اَرس ۾ لُمي ُمناري‪.‬‬
‫[شهباز باز ٿيو پکي نه ماري‬ ‫ُ‬
‫اکين کوڙي عرش ۾ لُمي ُمناري]‬
‫[‪]24‬‬
‫ڪي‪ ،‬تو ُمه تِنهي پَس‬ ‫ِجنهي جانَ ُجدا ِ‬
‫تاڙن لَتَن ِسي‪ ،‬اَٺِي پَ َهر اَرس‪.‬‬ ‫لَ ِ‬
‫س‬
‫ڪي تون منہ ِتنهين پَ ُ‬ ‫[جنهين جانَ جدا ِ‬ ‫ِ‬
‫پهر عرس]‬ ‫لَتاڙن لَتن ِسين اَٺئي َ‬
‫[‪]25‬‬
‫واحد هَندي دائري‪ ،‬هيڪڙيو اي ِهي‬
‫ڪي‪ ،‬پَسندا سيئِي‪.‬‬ ‫جنهي جانَ ُجدا ِ‬
‫‪269‬‬
 ‫[واحد ِهنڌين دائِرين هيَڪڙو هي ِئي‬
‫جنهين جانَ جدا ڪي پَسندا سيئي]‬
‫[‪]26‬‬
‫سهر َحقيق ۾‬ ‫سن َ‬‫حقيقي مو سيڻ‪َ ،‬و َ‬
‫ڳالهي َچ َو ِن َحقيقيا‪َ ،‬چ َون حقيقي ويڻ‪.‬‬
‫[حقيقي مون سيڻ‪َ ،‬وسن شهر حقيق ۾‬
‫ڳال ِهين َچ َون حقيقيان‪َ ،‬چ َون حقيقي ويڻ]‬
‫[‪]27‬‬
‫سفاف ۾‬ ‫سيڻ‪ ،‬وسن سهر َ‬ ‫سفافي مون َ‬ ‫َ‬
‫سفافيا‪َ ،‬چ َو ِن سفافي َ‬
‫ويڻ‪.‬‬ ‫ڳال ِهي َچ َو ِن َ‬
‫[شفافي مون سيڻ‪ ،‬وسن شهر شفاف ۾‬
‫ڳالهين چون شفافيان چون شفافي ويڻ‪].‬‬
‫[‪]28‬‬
‫راء اَمي اُلٿِي اکري‬
‫ِجنهي ُمک َم ِ‬
‫ڳالهاء‪ ،‬ماندو ِئي ساجو ٿيو‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ِتنهي جي‬
‫[جنهين ُمک ُمال ُء (؟)‪ ،‬اُمتي اُلَٿِي اکڙيين‬
‫تِنهين جي ڳالها ُء‪ ،‬ماندوئي ساڄو ٿيو]‬
‫]‪[29‬‬
‫ساو‬
‫نجڙء ئي جهليو‪ ،‬جنهي رو َح َر َ‬ ‫اَ ِ‬
‫سڀاو‪.‬‬ ‫َ‬ ‫تِنهي سندي ڏلهڙي سونهاري‬
‫ساو‬
‫[آنجڙيئي جهليو ِجنهين رو َح َر َ‬ ‫ِ‬
‫سڀاو]‬
‫َ‬ ‫سونهاري‬
‫ِ‬ ‫تِنهين سندي ڏلهڙي‬
‫‪270‬‬
 ‫[‪]30‬‬
‫جي لوڙي تي نه لَها‪ ،‬اَلوڙي دي ڍير‬
‫توڙي ڏسن سهڻي‪ ،‬انبان لُ ِ‬
‫ولن وير‪.‬‬
‫[جي لوڙيندي نه لهان اَلوڙيندي ڍير‬
‫توڙي ڏسڻ سهڻي انبان لُولن وير]‬
‫[‪]31‬‬
‫لوڙ َيا‪ ،‬جي لوڙي تا لَک‬‫سرپ نَه ِ‬ ‫سن َ‬ ‫ُ‬
‫سندي ڀُک‪ِ ،‬جنهي َمستَڪ َمڻي َوسي‪.‬‬ ‫ُمو تِنها ُ‬
‫ک‬
‫سرپ نه لوڙيان جي لوڙي تان ل َ‬ ‫[سوني َ‬
‫مون تنهان سندي بک‪ ،‬جنهين َمستڪ َمڻي َوسي]‬
‫[‪]32‬‬
‫سهس ِکڙڪيان‬ ‫ڪوڙي َ‬‫ِ‬ ‫س َر دَ َر لَک‪،‬‬‫ڪ َ‬‫اَين َ‬
‫ڪر پرک‪ ،‬تائي سجن سامهان‪.‬‬ ‫جائِي َ‬
‫کڙڪيَان‬
‫ِ‬ ‫[عين قصر در لک‪ ،‬ڪوڙين سهس‬
‫ڪر پرک‪ ،‬تان ئي سڄڻ سامهان]‬ ‫جان ئي َ‬
‫[‪]33‬‬
‫پَه ِلي پاڻ پَرک‪ ،‬پري پرکڻ ساکڙا‬
‫دَر ڀِي سوئِي َرک‪ِ ،‬جٿا ڌڪا نه لَهين‪.‬‬
‫پاڻ پَ َرک‪ ،‬پرين پرکڻ سوکڙا‬ ‫هري ُ‬ ‫[پ ِ‬
‫ِ‬
‫ک‪ ،‬جٿان ڌڪا نه لَ ِهين]‬ ‫دَ ُر ڀي سوئي َر ُ‬
‫[‪]34‬‬
‫سو لهي (= ُهو لَه)‬ ‫ڃاء‪ ،‬پاڻ وڃائي ُ‬ ‫پَه ِلي پاڻ ِو ِ‬
‫‪271‬‬
 ‫پاء‪ ،‬تان ُهو اندر سو ِپري‪.‬‬ ‫تَن اندر ُم ُهو ِ‬
‫ڃاء‪ُ ،‬‬
‫پاڻ وڃائي ُهو لَه‬ ‫[پهري پاڻ ِو ِ‬
‫پاء‪ ،‬تانهون اندر سو پرين]‬ ‫تَن اندر ُمنہ ِ‬
‫]‪[35‬‬
‫تَو ِويروئِي ِوير‪ ،‬جوڳي سو جو َجگ ۾‬
‫تو اسانه جو پير‪ ،‬سوڌِي ڏِئي سرير ۾‪.‬‬
‫[تون ِويرئون ئي ِوير‪ ،‬جوڳي سو جو جڳ ۾‬
‫رير ۾]‬
‫س َ‬ ‫پير‪ ،‬سوڌي ڏئين َ‬ ‫تون اسانه جو ُ‬
‫[‪]36‬‬
‫(س)‬‫سنَ ۾‪ ،‬جوڳي جگايو ِ‬ ‫ستو اُوتو ُ‬
‫ُ‬
‫ِس َمري َون ِجي وا مومنا‪ ،‬تتي ئي گيو ِس‪.‬‬
‫سن ۾‪ ،‬جوڳي َجڳايوسي‬ ‫ستو اُتو ُ‬
‫[ ُ‬
‫ِس َم ِري َون جي وا مومنا‪ ،‬تتي ئي گيوس]‬
‫[‪]37‬‬
‫ڪ ِنهي لڌو ِپريڙيين‬‫پيري ۾ پير‪ِ ،‬‬ ‫اَ ِ‬
‫ڪوڙي منجه ڪو لهي‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫تِنهي سي سدا تير‪،‬‬
‫ڪنهي لڌو پيرڙئين‬ ‫[اَپيري ۾ پير‪ِ ،‬‬
‫ِتنهين سندا تير‪ ،‬ڪوڙين منجه ڪو لَهي]‬
‫[‪]38‬‬
‫سٽ‬ ‫سهي نه َ‬ ‫جِ َم ِهران َميا ڪري‪ ،‬تو ساگر َ‬
‫ڳالهڙي‪ ،‬رهي نه اندر گهٽ‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫سو پريا سدي‬
‫سٽ‬‫سهي نه َ‬ ‫[جي مهراڻ َميا ڪري‪ ،‬تو ساگر َ‬
‫‪272‬‬
‫سو پريان سندي ڳالهڙي رهي نه اندر گهٽ]‬
‫]‪[39‬‬
‫اُالن جيهي اُل‪ ،‬توسا نه اَسا جيتري‬
‫ِپ ِريا َجمان اُل‪ ،‬تُسان ٻيائِي اُل َه ِن‬
‫[اُالن جيهي اُل‪ ،‬تو سان نه اَسان جيتري‬
‫پريان ضمان اُل‪ ،‬تُسان ٻيائي اُلَ ِ‬
‫هن]‬
‫[‪]40‬‬
‫پير‪ ،‬ڌانهان ڪندي ُمڱري‬ ‫لَ ِڳي وڃان ِ‬
‫ميڙ‪ِ ،‬جنهي ُهون ُمو َمڻي‪.‬‬ ‫سوئِي سڄڻ ِ‬
‫[لڳي وڃان پير‪ ،‬دانهان ڪندي ُمگرين‬
‫سوئي سڄڻ ميڙ‪ ،‬جئن ئي هو مون مڻي]‬
‫[‪]41‬‬
‫ڪر ڦنڌ جيئن‬ ‫تُو تُو تَد ڪريه‪ ،‬لَڳندِي َ‬
‫سائين سنڀاريه‪ِ ،‬جن پيئُه ُروح ِسرجيا‪.‬‬
‫لڳندء َڳر ڦند جيئن‬ ‫ِ‬ ‫[تون تون تڏ ڪرين‪،‬‬
‫سائين نه سنڀارين‪ ،‬جنهن پَئه ُروح ِسرجيَا]‬
‫[‪]42‬‬
‫هوء‪ ،‬ڌانها ِتنها ا ُ َ‬
‫ڀر ِن‬ ‫سور ِجن ُهو کي ِ‬ ‫ُ‬
‫سور بِن‪.‬‬ ‫ڏٺوء‪ ،‬ڌانها ڪندو ُ‬ ‫ِ‬ ‫ڪاٿي ڪو‬
‫هويء‪ ،‬دانهان تِنهان اڀرن‬ ‫ِ‬ ‫سور جنهون کي‬ ‫[ ُ‬
‫سور ِبن]‬ ‫ڏٺوء‪ ،‬دانهان ڪندو ُ‬ ‫ِ‬ ‫ڪاٿي ڪونه‬
‫[‪]43‬‬
‫‪273‬‬
 ‫ڪاگد ڪالي اکري‪ُ ،‬مو تا ُمو سيڻين‬
‫گوري کڙي وانچائيا‪ ،‬ٽمندي نيڻين‪.‬‬
‫[ڪاغذ ڪالي اکڙين موتا مون سڻين‬
‫ڳوري کڻي وانچيا‪ ،‬ٽمندي نيڻين]‬
‫]‪[44‬‬
‫ڪاگد ڪالي اکري‪ ،‬مين وانچو ائڻني ِوڌو‬
‫اکري‪ ،‬مين لوڙيدو لڌو‪.‬‬ ‫سڄڻ ه بي ِ‬
‫[ڪاغذ ڪالي اکرين مئن وانچو اَڻي وڌو‬
‫سڄڻ سڀي اکرين‪ ،‬مئن لوڙيندو لڌَو]‬ ‫َ‬
‫[‪]45‬‬
‫يام‪ ،‬پسڻ ڪي پاڻ ِپري‬ ‫ڪ ِ‬‫ِليها لَک ِ‬
‫س ِپري‪.‬‬ ‫سوجهي سيڻ لَڌام‪َ ،‬من منجه ئي ُ‬
‫ڪيام‪َ ،‬پسڻ کي پاڻ پرين‬ ‫[ ِلهيان لک ِ‬
‫سوجهي سيڻ لڌام‪ ،‬من منجه ئي سپرين]‬
‫[‪]46‬‬
‫ڪ ِر پَڌرو‪ ،‬هَٺ منجهي ئي َجال‬ ‫(روئي َم َ‬
‫جا جا ِپريا نه ِمڙي‪ ،‬تن ڪاٺي جي ٻال‪.‬‬
‫ڪ ِر َم َپڌرو‪ ،‬هَٺ َمنجهيئي جا ِل‬ ‫[روئي َ‬
‫جان جان پريان نه مڙين‪ ،‬ت َ ُن ڪاٺي ِجين ٻا ِل]‬
‫]‪[47‬‬
‫ڪي ناهي‬ ‫س َهجڙي‪ ،‬رووي ِ‬ ‫ت َ‬ ‫ڪ َ‬‫هَنسي ِ‬
‫ِپريان پسڻ جوڳيا‪ ،‬اَن ِکي تو ناهي‪.‬‬
‫‪274‬‬
‫سه َجڙي‪ ،‬رووين ڪيون ناهين‬ ‫ڪت َ‬ ‫[هَسين ِ‬
‫ِپريان َپسڻ جوڳيان‪ ،‬اکين تَؤ ناهين]‬
‫[‪]48‬‬
‫هوء‬
‫ِپريا سدي گالهڙي‪َ ،‬مر منجهي ئي ِ‬
‫ريوء‬
‫س ِ‬ ‫ٻُڌائيي ِويي ڪي‪ ،‬ڪيهو ڪاج َ‬
‫هوء‬
‫[پريان سندي ڳالهڙي‪َ ،‬م ُر منجهيئي ِ‬
‫ريوء]‬
‫س ِ‬ ‫ٻُڌايئي ٻيين کي‪ ،‬ڪيهو ڪاڄ َ‬
‫[‪]49‬‬
‫ٻاهر نڪري‬ ‫ِوچارا وي ڀٺ‪ ،‬تو ڪل ِ‬
‫سئه منجه ٿيو‪.‬‬‫اسانه جو هٺ‪ ،‬کا َمئه لُو َ‬
‫ٻاهر نِڪري‬ ‫ڪ ِل ِ‬ ‫[ ِوچارا ِوي ڀَٺ‪ ،‬تَئُه َ‬
‫هٺ‪ ،‬کامي لُوسي منجه ٿو]‬ ‫آسانه جو ُ‬
‫[‪]50‬‬
‫اندر ماه‪ ،‬ٻاهر ڌَک نه پڌرو‬ ‫اُونها ِ‬
‫َوئد ڪريندو ڌاه‪ ،‬پرسان سي وانٽوريان‬
‫[اُونهان اندر ماه‪ ،‬ٻاهر ڌَڪ نه پڌرو‬
‫ڪريندو دانه‪ ،‬پَسڻان سي واڍوڙيان]‬ ‫ويدُ َ‬
‫[‪]51‬‬
‫ڪدي ڦل نه هڪڙو‬ ‫ڪدِي ٻيري ٻُور‪َ ،‬‬ ‫َ‬
‫ُور‪ ،‬ڪدي (يا ’ڪڙي‘) ِسڪان‬ ‫ڪدي ِپريا پ ِ‬
‫سدڪي‪.‬‬
‫ُور‪ ،‬ڪڏهين ڦَل نه هيڪڙو‬ ‫ڪڏهين ٻيرين ٻ ُ‬ ‫[ َ‬
‫‪275‬‬
‫ُور‪ ،‬ڪڏهين ِسڪان سڏ کي]‬ ‫ڪڏهين ِپريان پ ُ‬
‫[‪]52‬‬
‫سهرانيان سنجهڙيجاسم ڪيو نه تِيئِه‬ ‫ُ‬
‫ڪيئه‪.‬‬ ‫تو ڪي اکڙين ۾‪ِ ،‬پري پَيَندو ِ‬
‫ڪيوء نه تيئن‬
‫ِ‬ ‫سنجهڙي جا سين‬ ‫[سوئيرايان َ‬
‫توکي اکڙين ۾‪ِ ،‬پرين پائيندو ڪيئن]‬
‫[‪]53‬‬
‫روج مهنسر ڏيهنڙي‪ ،‬ستر سيجه تپن‬
‫سڀوئي ُجهڙ ڀائييا‪ ،‬جي مو ِپري َ‬
‫مڙ ِن‪.‬‬ ‫َ‬
‫ستر ِس َج تَپن‬ ‫[روز محشر ڏينهڙي َ‬
‫ڙن]‬
‫سڀوئي ُجهڙي ڀانئيَان جي مون پرين ِم ِ‬
‫]‪[54‬‬
‫جيڏ َه الئِي َرچ َمچِ‪ ،‬تو پڻ لُڪڻ اله‬
‫ڪار ِڻ ِپريا کاه‪.‬‬
‫َ‬ ‫ڪ ِر‪،‬‬
‫ٿ َ‬ ‫َالئر ه ِ‬
‫َج َهر ه َ‬
‫[جڏهن الئي َر ِچ َمچِ‪ ،‬تو پڻ لُڪڻ ناه‬
‫ڪر‪ ،‬ڪارڻ پريان کاء]‬ ‫ٿ َ‬ ‫زَ هر هَال ِهل ه ِ‬
‫[‪]55‬‬
‫ماٽوين‬
‫بساو‪ ،‬سي سهسين َ‬ ‫َ‬ ‫توڙي ُهو ِئن‬
‫اَنکي کيئُن َم تا ُء‪ ،‬جتي هوئِم ما ِپري‪.‬‬
‫سهسين ماڻهوين‬ ‫سئين َ‬‫ساو‪َ ،‬‬‫ئن بَ َ‬ ‫[توڙي ُه ِ‬
‫ٿاء‪ ،‬جتي هوئم مان پرين]‬ ‫ا َ ِکين کينئن ا ُ ِن ِ‬
‫]‪[56‬‬
‫‪276‬‬
 ‫تِکو تيڏوئي َوهي‪ ،‬جيڏو ُمه مهراڻ‬
‫ڏَيه سڀوئي ِهڪڙو‪ ،‬ڌر لڌو سين پاڻ‪.‬‬
‫[تِکو تيڏوئي َوهي جيڏو ُمنہ مهراڻ‬
‫ڏيه سڀوئي هڪڙو ڌر لڌوسين پاڻ]‬
‫[‪]57‬‬
‫هاء‬
‫س ِ‬ ‫باڙي ۾ بڙ هيڪڙو‪ ،‬سو مو گهڻو ُ‬
‫راء‪.‬‬
‫باڙي ِوي وڻ ِ‬ ‫واري ِمالسي سڄڻا‪ِ ،‬‬
‫هاء‬
‫س ِ‬ ‫[واڙي َء ۾ َوڻ هيڪڙو سو مون گهڻو ُ‬
‫واري مالئي سڄڻان‪ ،‬واڙي ڀي َوڻراه]‬
‫[‪]58‬‬
‫ماو موسي لي وير‪ ،‬هان بيئي ِوساريو‬ ‫َ‬
‫ِعي ِد ڪريندو ڪير‪ ،‬ما کي سڄڻ گڏيو‪.‬‬
‫وير‪ ،‬هاڻ ويئي ِوسري‬ ‫[ما َء ُمصلي َ‬
‫سڄڻ گڏيو]‬ ‫ُ‬ ‫ڪير‪ ،‬مان کي‬‫ُ‬ ‫عيد ڪريندو‬
‫[‪]59‬‬
‫جيئه ڦڦڙ ماه ۾‪ ،‬اي َء روجا عيد نماج‬
‫اڃان آکي ڪا ٻي هللا دي ها َج‪.‬‬
‫[جيئن ڦڦڙ ماه ۾‪ ،‬ايئن روزا عيد نَماج‬
‫اڃا آهي ڪا ٻي‪ ،‬هللا دي حاج]‬
‫[‪]60‬‬
‫پتو ڦٿو پيٽ ۾‪ ،‬وڏي ُمال ماه‬
‫(آو)‬
‫هاو َ‬ ‫وڙ ۾‪ ،‬اال اوري َ‬ ‫دٻي هَتي ڌُ َ‬‫ِ‬
‫‪277‬‬
 ‫[پتو ڦٿو پيٽ ۾‪ ،‬وڍي ُمال ماه‬
‫ٽٻي هنئي ڌوڙ ۾ هللا اوري َآو]‬
‫[‪]61‬‬
‫ڪيرو ئِي پير‬ ‫ت ِ‬ ‫ٿ َم ايترو‪َ ،‬م ِ‬‫ڪ ِ‬‫ڪاجي َ‬
‫ِ‬
‫ڪيندو ڪير‪.‬‬ ‫پالڻيندو پوٽلي مٿي ِ‬
‫ڪيروئي ڦير‬ ‫ت ِ‬ ‫ت َم ايترو‪َ ،‬م ِ‬‫ڪ ِ‬‫[قاضي َ‬
‫پالڻيندون پوٿڙي‪ ،‬مٿي ڪيندو ڪير]‬
‫[‪]62‬‬
‫ڪ ِرن ڪي‪ُ ،‬مال اُون ٽي ِکيَن‬ ‫َمکڻ َم َ‬
‫پڇو ڪڏ ِبيو ڪي‪ ،‬اُو جي رب گ ُهرن‪.‬‬
‫[مکڻ مکن ان کي‪ُ ،‬مال ڪُٽي ِکيَ ِن‬
‫رن]‬
‫پڇو ڪڏ ٻين کي‪ ،‬او جي رٻ گ ُه ِ‬
‫[‪]63‬‬
‫ڏنِ ِهي پاڻ بَکاڻ ڪُون جيء ته اُوهنجي بات‬
‫بندي خالق نه گهري‪ ،‬ڪري جئان وان ٽيت‪.‬‬
‫[ڏِنئين پاڻ وکاڻ ڪون‪’ ،‬جي‘ تونهينجي وات‬
‫بندا‪ ،‬خالق نه گ ُهرين‪ ،‬ڪري ’ ِجي‘ ئاوان‘ (تات)]‬
‫[‪]64‬‬
‫تي پُونڇو اَساڻ‪ ،‬تو اَنَسِي نَ ِهي پُوڇيو‬
‫پَڍڻهار ڦُراڻ‪ ،‬نَهي رتو رح َمان سان‪.‬‬
‫[تئن پُوڇو اَساڻ‪ ،‬تو انسي نهين پُوڇيو‬
‫پڙهڻ‪-‬هار قُراڻ‪ ،‬نهين رتو رحمان سين]‬
‫‪278‬‬
 ‫[‪]65‬‬
‫جاء‬
‫ڪڌي نه ِ‬ ‫ت َ‬ ‫ِعلت وڃي ايش نا‪ ،‬عاد ِ‬
‫اُٺ ڪڻڪين ڇڏئي‪ُ ،‬چڻي َجواسا ِ‬
‫کاء‪.‬‬
‫يس نا‪ ،‬عادت ڪڏهين نه جاء‬ ‫[ ِعلَت َوڃيئِ ِ‬
‫ڪڻڪينَ ڇڏئي‪ُ ،‬چڻِي َجواسا کاء)‬ ‫اُٺ َ‬
‫]‪[66‬‬
‫ِجني محبت َمن ۾‪ ،‬تي ميلي ئي سوهن‬
‫تَن ۾ ٻَلي مساهل سودا سوپرين‪.‬‬
‫سونهن‬ ‫[جني محبت َمن ۾ سي ميلي ئي ُ‬
‫سپيرين]‬ ‫تن ۾ ٻري َمشا ِعل سدا ُ‬
‫[‪]67‬‬
‫ڪڙيان‬ ‫ڪڙي َ‬ ‫ڪر َ‬ ‫سچي سائين ساڻ‪ ،‬تو َم َ‬
‫ڪلي َپرکڻو‪.‬‬ ‫سڀو ِ‬ ‫هنياو‪ ،‬وو َ‬
‫َ‬ ‫جي تو منجه‬
‫ڪڙيان‬‫ڪ ِڙي َ‬ ‫[سچي سائين سان َء‪ ،‬تون َم ڪر َ‬
‫جي تو منجه ِهيان َء‪ ،‬او سڀ کي پرکڻو‬
‫(يا) او سڀو ڪُل پرکڻو]‬
‫[‪]68‬‬
‫سيڻا هَنڌو سڌيو‪ ،‬پپيهو آيو‬
‫لَکي لوڪ نه سگهيو‪ ،‬اسان ڳالهايو‪.‬‬
‫سڌِيو پيهو آيو‬‫[سيڻان هَنڌئُون ُ‬
‫لکي لوڪ نه سگهيو‪ ،‬اسان ڳالهايو]‬
‫[‪]69‬‬
‫‪279‬‬
‫هوء‬
‫س ُچ سنسار سان‪ ،‬سو جي سائين سان ِ‬ ‫ِجتا (جتي) َ‬
‫ڪوء‪.‬‬‫ِ‬ ‫تو پڌر ِهي ٻيڙا تري‪ ،‬جه ٿا نِير نه‬
‫هوء‬
‫[جتان ِسچ سنسار سان‪ ،‬سو جي سائين ساڻ ِ‬
‫ڪوء]‬
‫ِ‬ ‫ڌر هي ٻيڙا تَري‪ ،‬جنہ ِ‬
‫ٿاء نير نه‬ ‫تو پَ ِ‬
‫]‪[70‬‬
‫هاء‬
‫س ِ‬ ‫سچ ُ‬‫سچ پيارا سائِينَيان‪ ،‬سائين َ‬
‫کاء‬
‫سرپ نه ِ‬ ‫سچي َمنگل نه دَهي‪ ،‬سچي َ‬
‫سمندان ِسر چڙهي‪ ،‬ڪُوڙ ڪکان ئي باه‬ ‫سچ َ‬
‫جاء‬
‫س ِ‬ ‫ن َُڙون ت َ ُڙون ڪنڪُو ڏيندڙ سچ َ‬
‫[سڄي ساڳي پڙهڻي‪ .‬ائين]‬
‫[‪]71‬‬
‫نَکه پاڻي منجه‪ ،‬بَبيها ڙي وي ُمووا‬
‫جي تو پُونيس منجه‪ ،‬تا ُمو ڪي سونَ ٿئي‪.‬‬
‫[نَڪ پاڻي منجه‪ ،‬ٻاٻيها ٻُڙي (ٻڏي) ُمئا‬
‫سون ٿئي‬ ‫ُ‬ ‫جي تون َپئينس منجه‪ ،‬ٽا ُموڪي‬
‫(يا) جي تو پوي سمجه‪ ،‬تان مون ڪيسو نَه ٿئي]‬
‫[‪]72‬‬
‫سورا ست ڪو‪ ،‬جا جا ُمہ نه ِم َڙن‬ ‫تا تا ُ‬
‫جاو ِن‪.‬‬ ‫سوري سي َ‬ ‫ُروڪ بهندي سامهين‪ُ ،‬‬
‫ست ڪو جان جان َم َہ نه مڙن‬ ‫سورهان َ‬ ‫[تان تان ُ‬
‫جاون]‬ ‫سوره سي َ‬ ‫ُرڪ َوهندِي سامهين ُ‬
‫[‪]73‬‬
‫‪280‬‬
 ‫ڌڙ‪ ،‬ڌڙ ڌڙ لَکه ِسران‬ ‫جي مو ڏئي لک ِ‬
‫ِسر ِسر لکه ُمه ٿئي‪ُ ،‬مه ُمه لک ِجڀان‬
‫ڪڙيا لوان‬ ‫س ِڀي ِجڀان تِکيا‪ِ ،‬ه ِ‬ ‫َ‬
‫ڪ َران‪.‬‬ ‫صفت اُونهجي راجيا‪ ،‬تي ُهون ِليه َ‬
‫ک ِسران‬ ‫ڌڙ لَ َ‬ ‫[جي مون ڏئين لَک ڌَڙ‪ ،‬ڌَ ِڙ ِ‬
‫ک ِڄڀان‬ ‫نہ ٿين‪ُ ،‬من ِہ ُمن ِہ لَ َ‬
‫ِس ِر ِس ِر لک ُم َ‬
‫ڪڙيان لنوان‬ ‫سڀي ڄڀان ِتکَيان‪ِ ،‬ه ِ‬ ‫َ‬
‫ڪران (؟)]‬ ‫نجي راڄيا‪ ،‬تِنہ ئُون ِليه َ‬ ‫صفت آ ِه ِ‬
‫[‪]74‬‬
‫سجاء‬
‫ِ‬ ‫ماريا‪ ،‬پهري لهان‬ ‫گهڙيي گهڙيي ِ‬
‫هاء‪.‬‬
‫مون هيئڙو گهڙيال جيو دُکي ريڻ ِو ِ‬
‫سزاء‬ ‫ماريَان‪ ،‬پَهرين لهان َ‬ ‫[گهڙيين گهڙيين ِ‬
‫هاء]‬
‫مون هينئڙو گهڙيال جيون‪ ،‬دُکي َرين ِو ِ‬
‫]‪[75‬‬
‫ڀري‬ ‫جيڏي پائي هٿڙي‪ ،‬تيڏي پاڻ ِ‬
‫بَهڻ َم َهبا ڇڏيا‪ ،‬تو نه ڇڏ ڌڻي‪.‬‬
‫[جيڏِي پائي َهٿِڙي‪ ،‬تيڏي پاڻ ڀَري‬
‫َٻهڻ ُمحبان َڇڏِيا‪ ،‬تون نه ڇڏ ڌَري]‬
‫[‪]76‬‬
‫ڏيه لُٿا سنجه پَئِي اگئوون آئي را ِ‬
‫ت‬
‫ڪ َپر باتِ‪.‬‬ ‫کَڙا پُڪاري پاتڻي‪ ،‬ٻيڙا َ‬
‫رات‬
‫َ‬ ‫سنجها پَئي‪ ،‬ا ُڳون آئي‬ ‫[ڏِينہ اُلَٿا‪َ ،‬‬
‫‪281‬‬
 ‫ڪپَر واتِ]‬ ‫کَڙا پُڪاري پاتَڻِي ٻيڙا َ‬
‫[‪]77‬‬
‫سپرين‪ ،‬اُڀو ڀار لَ ِ‬
‫ڏن‬ ‫سفر مٿي ُ‬ ‫ُ‬
‫َولڻ جيون هالو چوي‪ ،‬ڳجهيو ڳالهيو ڪن‪.‬‬
‫[ ِسفر مٿي سپرين اُڀا بار لَڏين‬
‫ڪن)‬ ‫هَلڻ جيون هالو چوي‪ ،‬ڳجهيون ڳالهيون َ‬
‫[‪]78‬‬
‫ٿ‬ ‫ڪ ِ‬ ‫ِهئن آوندا وڃ تون‪ ،‬سيڻا ويڻ َم َ‬
‫پي ِهي َمنجه ڪُنو ڪڙي‪ ،‬تو پُوٽي ُمو هٿ‪.‬‬
‫ڪٿ‬ ‫ويڻ َم َ‬ ‫[ايئن آوندا وڃ تون‪ ،‬سيڻان َ‬
‫ڪڻو ڪري‪ ،‬تو پوٽي مون ُ‬
‫هٿ]‬ ‫پيهي منجه َ‬
‫[‪]79‬‬
‫ڪ ِن گيي‬ ‫سڄڻا ِ‬ ‫سنِي ٽٽي َجبان َو‪ ،‬سو َ‬ ‫ُ‬
‫جتي بال سرير ۾‪ ،‬تِتي ِڇنَ پَئِي‪.‬‬
‫سڃي ٺ َ ِٽي زبانئون (جبانئون) َچئي‪ ،‬سو‬ ‫[ ُ‬
‫ڪ ِن ڳئي‬‫سڄڻاڻ ِ‬
‫سرير ۾ تِتي ِڇن پَئي]‬ ‫ِجتي بال َ‬
‫[‪]80‬‬
‫ڪاء‬
‫ِ‬ ‫سمڀي دوهيليا‪ ،‬اي ِهي ِپيڙ نه‬ ‫ِپيڙا َ‬
‫خداء‪.‬‬
‫ِ‬ ‫جيو وڄن هاجو نئِه جاني هڪ‬
‫[پيڙان سڀي ڏُهيليَان‪ ،‬اي ِهي پيڙ نه ڪا‬ ‫ِ‬
‫جيون َوڄڻ واڄو ٿئي‪ ،‬ڄاڻي هڪ ُخدا]‬
‫‪282‬‬
 ‫[‪]81‬‬
‫روء‬‫ِب َين ڪُو ڪيا روئيي‪ ،‬دک اپني ڪو ِ‬
‫ڪوء‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ٻَن ِڌ سنٻل ٿِي ساک تي‪ ،‬اِت نه َرهسِي‬
‫روء‬
‫ڪيا روئيي‪ ،‬دُک اپني ڪون ِ‬ ‫[ٻيان ڪُون ِ‬ ‫ِ‬
‫وء]‬‫ڪ ِ‬ ‫ٿ نه رهسي َ‬ ‫سمل ٿي سا َختِي ا ِ‬ ‫ٻنڌ َ‬
‫[‪]82‬‬
‫ڪپر ُگڏي‬ ‫ستو ڪي هي سا ِئي‪ ،‬تو مٿئن َ‬ ‫ُ‬
‫ڪييو‪.‬‬ ‫ٿ اونهجو ت َ ِ‬‫کاء‪ ،‬جي ِ‬ ‫بهڻ تٿان ئي ِ‬
‫ڪپر ُگڙي‬ ‫ُ‬ ‫ساء‪ ،‬تو َمٿي‬‫ستون ڪيهي ِ‬ ‫[ ُ‬
‫ٿ اَهنجو تَڪيو]‬ ‫کاء‪ِ ،‬ج ِ‬
‫هڻ تِتائين ِ‬‫َو ُ‬
‫]‪[83‬‬
‫ت ُمه ڍڪي موئان جي‬ ‫ستو ِسڄي را ِ‬ ‫ُ‬
‫هاء ڪي‪.‬‬ ‫سٻل تات نه ُجهري دو ِ‬ ‫نه تو َ‬
‫ستون سڄي راتِ‪ُ ،‬منہُ ڍڪي ُمئن جئن‬ ‫[ ُ‬
‫سمل تاتِ‪ ،‬نه جهوري تو آه ڪين]‬ ‫نه تو َ‬
‫[‪]84‬‬
‫ڪ ِر‪.‬‬ ‫ت َ‬ ‫جا جا ڪنڌِي ڪاه‪ ،‬تا تا تو رهي تا ِ‬
‫ت اونچي ِتيئَه اُلَهي‪.‬‬ ‫ڪپر سندِي ڌاه‪َ ،‬م ِ‬
‫ڪر‬
‫ت ِ‬ ‫ڪانہ‪ ،‬تان تان ت ُ َرهي تا ِ‬
‫َ‬ ‫[جان جان ڪنڌي‬
‫اوچتي اُلَ ِهي]‬
‫ڪپر سندي دانہ‪ ،‬مت ِ‬
‫[‪]85‬‬
‫جي اول اوٽو اُولهڙي‪ ،‬سائِر منجه ٿِياه‬
‫‪283‬‬
 ‫ڪر ٻانها پاڻيچيان‪َ .،‬م ڪر سڏ بِياه‪.‬‬ ‫َ‬
‫[جي اول ٽُٽو اولڙي‪ ،‬سا ِئر منجه ٿيانه‬
‫ڪ ِر سڏ ِٻيانه]‬ ‫ڪ ِر ٻانهان پاڻيچيان‪َ ،‬م َ‬ ‫َ‬
‫]‪[86‬‬
‫وڌوء‬
‫ِ‬ ‫پنجين ميين اُلهڙا‪ ،‬غافل وو نه‬
‫نڀاريوء‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ڏو لهرين گڏ ٿِئي‪ ،‬تَڏ ُ َ‬
‫س‬ ‫َج ُ‬
‫[پنجين مويي اُلهڙا‪ ،‬غافل وو نه ِو ِ‬
‫ڌء‬
‫سنڀاريوء]‬
‫ِ‬ ‫جڏون لهرين گڏ ٿئين تڏون‬
‫[‪]87‬‬
‫ڪل‬ ‫تارو پاڻا‪ ،‬تو ڀِي پُڇِ ِت َڙن َ‬ ‫جان تو ُ‬
‫ڪپَر آهلي‪.‬‬ ‫سڄاڻ‪ ،‬وڃي َ‬ ‫تارو گهڻا ُ‬
‫ُ‬
‫ڪل‬ ‫تارو پاڻ‪ ،‬تان ڀي پڇ تَڙن َ‬ ‫[جان تون ُ‬
‫سڄاڻ‪ ،‬وڃي ڪپر آهلي]‬ ‫تارو گهڻا ُ‬‫ُ‬
‫[‪]88‬‬
‫ڪ ِن‬ ‫يياء َ‬ ‫ڪ ِ‬ ‫اُونئائي َچيو نه جي‪ ،‬سو نه ِ‬
‫تا ئِي پيئِي ِپريا سان گهگهر گهاووڙن‬
‫يون جئن سو نه ڪيائون ڪن‬ ‫[اوبائي َچ ِ‬
‫تان ئي پيئي َپريان سان گهنگهر گهاتوڙن]‬
‫[‪]89‬‬
‫ين‬
‫ُججون جوکَيون ِجت‪ ،‬بو ِهٿ باتاڙا ٿِ ِ‬
‫پو ِن‪.‬‬ ‫پار َ‬ ‫ِم َهر اونَهن جي تاتِ‪ُ ،‬مڪريان ِڀي ِ‬
‫[ ُجنگيون جوکيون ِجت‪ ،‬ٻُوهٿ ٻاتاڙا ٿِيَن‬
‫‪284‬‬
 ‫پار پَ َون]‬ ‫ِمهر اوهان جي اُت‪َ ،‬مڪ ُِريان ڀي ِ‬
‫[‪]90‬‬
‫پکريان ِجن ِهن‪ ،‬ڀو ڀالن ِهي نه ليه‬ ‫ِ‬
‫س ِن‪ ،‬اَجي سه لَڪ نه لگيو (لگهيو)‬ ‫ِجتي ساٿ ُمو َ‬
‫َپکڙيان ِڊ َڄ ِن‪َ ،‬ڀئو َڀالن ِهي نه لَهي‬
‫س ِن‪ ،‬اچي سو لَڪن لنگهيو]‬ ‫جتي ساٿ ُم َ‬
‫[‪]91‬‬
‫هري لَ ِڳيا‬‫واء‪ ،‬هچ َم لَ ِ‬
‫ِوڄ بَدَل اِي ِ‬
‫ٻيڙي دُوبڻ نا ِهي ڀَو‪.‬‬ ‫جاوڙ‪ِ ،‬‬‫سڌر سونها َ‬ ‫َ‬
‫[ ِوڄِ بادل ۽ وا ُء‪ِ ،‬ه َچ َم لهرين لڳ َيان‬
‫سڌر سونهان چا ُء‪ ،‬ٻيڙي ٻڏ ُڻ ناه ڀؤ]‬ ‫َ‬
‫[‪]92‬‬
‫ستو اون تو جڳُ‪ ،‬راتڙي سبيئِي وهاڻِيا‬ ‫ُ‬
‫ڪ ِري‪.‬‬ ‫مٿي ٿِيو ڀَگ‪ ،‬پري ِوسارڻ َم َ‬
‫ڀي وهاڻيان‬ ‫ستو ُهون تو جاڳ‪ ،‬راتڙين َ‬
‫س ُ‬ ‫[ ُ‬
‫ڪ ِر]‬ ‫َمٿَئه ٿيو اَڀاڳ‪ ،‬پرين َوسارڻ َم َ‬
‫[‪]93‬‬
‫ڪ ِرن‬ ‫پري وسارڻ ِوي َرڻ‪ ،‬ڪبڌڙي َ‬
‫ڪر‪ ،‬ٻُڪين ڌُور پَ َو ِن‪.‬‬ ‫جاء ِ‬‫ڪنچن راس ِو ِ‬ ‫َ‬
‫ڪرن‬ ‫[پرين ِوسارڻ ِوي روئڻ‪ ،‬ڪُٻڌڙي َ‬
‫ڪر‪ ،‬ٻُڪين ڌوڙ پون]‬ ‫وڃاء َ‬
‫ِ‬ ‫ڪنچن راس‬ ‫َ‬
‫[‪]94‬‬
‫‪285‬‬
 ‫س َه ِن‪َ ،‬گروائِي پَربَت ِجيُو‬ ‫ڌَر ِجيُو ڌَنس َ‬
‫ٻاو نه ڊولنِي‪.‬‬ ‫سيئي سيڻ ڪي َچ ِن آئِي َ‬
‫ت جيون‬ ‫سهن‪َ ،‬ڳورائي پَرب ِ‬ ‫نئس َ‬ ‫[ڌَر جيُون ڌَ َ‬
‫جن‪ ،‬آئي وا ُء نه لُڏڻا]‬ ‫ڪ ِ‬ ‫سيئي سيڻ ِ‬
‫]‪[95‬‬
‫سجڻ اُرجڻ ڇي ڪهين‪ِ ،‬چت نه ڪي چي ڀنگ‬
‫پار ِچي‪ ،‬الک نه ڇڏي رنگ‪.‬‬ ‫لوئي ٿيئي َ‬
‫ڪجي ڀنگ‬ ‫[سڄڻ اُرڄڻ ٿئي ڪهين‪ِ ،‬چت نه ِ‬
‫پارچي‪ ،‬الک نه ڇڏي رنگ]‬ ‫ِ‬ ‫لوئي ٿيئي‬
‫[‪]96‬‬
‫ڪي گهاٽي‬ ‫ڪي‪ ،‬پَسڻ ِ‬ ‫اوو ناهين ِ‬ ‫منجهي م ُ‬
‫سوڀي رنگ جيون ويندوئِي واٽي‪.‬‬ ‫ڪ ُ‬‫دُني َ‬
‫ڪي‪َ ،‬پسڻ کي گهاٽي‬ ‫[ َمنجهين ماوو ناه ِ‬
‫ويندء ِوهاٽي]‬
‫ِ‬ ‫سونبي رنگَ جيون‬ ‫ڪ ُ‬‫دُني َ‬
‫[‪]97‬‬
‫سوو ِن‪ ،‬هي جرپوس جرڪڻو‬ ‫مين ڀايين َ‬
‫ڪہ لگين ڪاريو ٿيو‪.‬‬ ‫ٻئين ٻگئين َو ِن‪َ ،‬‬
‫رڪڻو‬
‫سوون‪ِ ،‬هي َڄرپوس َج ِ‬ ‫[مون ڀانيو َ‬
‫ڪہ لڳينَ ڪارو ٿيو]‬ ‫ِوئين وڳڻين َون‪َ ،‬‬
‫[‪]98‬‬
‫ڀُلي وين ڀُ ِل‪ ،‬تڏائون آئي‬
‫بابا آدم َء تي حوا ڀُ ِلي‪ ،‬ڀُلي سب اِنيائِي‬
‫‪286‬‬
 ‫[ڀُلي وي (ڀُلي)‪ ،‬ڀُل تڏائون آئي‬
‫بابا آدم تي حوا ڀُلي‪ ،‬ڀُلي سڀ دنيائي]‬
‫[‪]99‬‬
‫ڀوري ڀڳو َجتِ‪ ،‬ماڻِڪ اَساري پيو‬
‫ڪ ِر‪.‬‬‫ڪوه نه ُرنو تَتِ‪ ،‬تُو وي ُگچو هٿ َ‬
‫ڀڳوء ِجت‪ ،‬ماڻڪ اَساري پَئَي‬ ‫ِ‬ ‫[ڀوري‬
‫وء ِتتِ‪ ،‬تو ٻئي ُڳچا هٿ ڪري]‬ ‫ڪوهُ نه ِرنُ ِ‬
‫]‪[100‬‬
‫جاء‪ ،‬ماڻِڪ اَساري پيو‬ ‫ڀڳوء ِ‬‫ِ‬ ‫ڀوري‬
‫ِ‬
‫سري سرافين َآو‪ ،‬ويئي ُگچو هَٿ َ‬
‫ڪ ِر‪.‬‬ ‫ُ‬
‫جانء‪ ،‬ماڻڪ اَساري پَئي‬ ‫ِ‬ ‫ڀڳوء‬
‫ِ‬ ‫[ڀوري‬
‫ٿ ڪري]‬ ‫آء‪ ،‬ٻيئي ُڳچا َه ِ‬ ‫صرافِين ِ‬ ‫سري َ‬ ‫ُ‬
‫[‪]101‬‬
‫وري ُجهگين گ ُهري‬ ‫َهٽِي ِويا ڪي لُوڻ‪ ،‬ڪست ُ ِ‬
‫ُوڻ‪ ،‬اندر ه ڇا نَه ڪري‪.‬‬ ‫سچا دي ساب ُ‬ ‫َ‬
‫هاءڪي لُوڻ‪ ،‬کَستُوري ُجهنگين گ ُهري‬ ‫[ َهٽِي ِو ِ‬
‫سچان دي صابُوڻ‪ ،‬اندر آڇا نه ڪرين]‬ ‫َ‬
‫[‪]102‬‬
‫ُمووان محالن َمنديان‪ ،‬اَچليان َج ِ‬
‫لن‬
‫هنن بڪري‪ُ ،‬جهنگين ُاونٺ َمنگن‪.‬‬ ‫هَٽون ِگ ِ‬
‫[ َميان محالن َمنڊيَان‪ ،‬ا َ َچل َيان َچلن‬
‫هَٽئون گهنن ٻڪري‪ُ ،‬جهنگين اونٺ منگن]‬
‫‪287‬‬
 ‫[‪]103‬‬
‫هاء‬
‫هل هل ڦال ڪرينديان‪ ،‬راڌي گئي ِو ِ‬
‫ستِيان ال ِوي لَگن ِ‬
‫آء‪.‬‬ ‫ساو ِن ُ‬
‫وڃي پُڇو َ‬
‫هاء‬
‫[هر هر فال ڪرينديان‪ ،‬راڌِي ڳئي ِو ِ‬
‫وچ پڇو سانوڻ ستيان البي لنگهڻ آهَ]‬
‫[‪]104‬‬
‫ڪري نَه‬ ‫توب َ‬
‫َ‬ ‫توبه ڪري نَه بائ ُ ِڙي‪ ،‬بائ ُ ِ‬
‫ٿ‬
‫جاڙين‪.‬‬ ‫ڪي ِهي سادي هٺ ۾‪ ،‬راڌي ا ُ ِ‬
‫رين‬
‫ڪ ِ‬ ‫[توبه ڪري نه بائ ُ ِڙي‪ ،‬بائڙي توبه َ‬
‫ين]‬ ‫جاڙ ِ‬ ‫َٺ ۾ راڌي ا ُ ِ‬ ‫ڪيهي سادي ه َ‬
‫]‪[105‬‬
‫مٿڙي‬ ‫س ُچ‪ ،‬تو ڀي ڪُوڙا ِ‬ ‫سو َ‬ ‫جي سائين ُ‬
‫ڪر ن ُچ‪ ،‬توڙي اڱڻ را َٻلي‪.‬‬ ‫اُتا ٿِي َ‬
‫ٿڙء‬
‫ڪهڙا َم ِ‬ ‫سون سچ‪ ،‬تو ڀَئه ِ‬ ‫[جي سائين ُ‬
‫ڪر نچ‪ ،‬توڙي اڱرڙا ٻلي]‬ ‫اُڀا ِٿي َ‬
‫[‪]106‬‬
‫پاڻا واڻي رنگ ۾‪ ،‬پاڻون واڻ َرتاس‬
‫سناس‪.‬‬ ‫رنگي ڏيندو پاڻ ڌڻي‪ ،‬سڀي رنگ َ‬
‫تاس‬ ‫[پاڻا واني رنگ ۾‪ ،‬پاڻو واڻ َر ِ‬
‫َرڱيندڙو پاڻ ڌڻي‪ ،‬سڀي رنگ سنداس]‬
‫[‪]107‬‬
‫منجهاو‬
‫َ‬ ‫انا ئي پَنا ڪري‪ ،‬پنا اَن‬
‫‪288‬‬
 ‫راو‪.‬‬
‫راو ئي َ‬ ‫راج اُڏن ِد تو راجيو‪ ،‬ٻيا َ‬
‫[اَنان ئي َپنا ڪري‪َ ،‬پنان اَن ِم َ‬
‫نجاو‬
‫راو]‬
‫راو ئي َ‬ ‫راڄ اُڏندتو راڄيو‪ ،‬ٻيا َ‬
‫[‪]108‬‬
‫ڪُوسي ڪُونپل نِيپجي‪ ،‬ٽاٽي َون دا ِهي‬
‫عقل غيب هللا دا‪ ،‬هللا ايها هي‪.‬‬
‫[ڪُونسي ڪُونپل نپچي‪ ،‬ٽاري بَڻداهي‬
‫عقل غيب هللا دا‪ ،‬هللا ايها هي]‬
‫[‪]109‬‬
‫توڙي وڃن روم‪ ،‬ناه نصيبو اگري‬
‫يين ۾‪.‬‬
‫مان نِيو تو يُون‪ ،‬جي ِلکيا ِڇ ِ‬ ‫ِ‬
‫[توڙي وڃن روم‪ ،‬نانه نصيبئون اڳرو‬
‫ماني وٽن ٿوم‪ ،‬جي ِلکيا ِڇيَن ۾]‬
‫[‪]110‬‬
‫توڙي تَڙيي پي توئِي‪ ،‬توجه اُوهنجو آسرو‬
‫تو در َڇڏان ڪيئن‪ ،‬اي بڙا راجيا‪.‬‬
‫[توڙي تڙيين تيئن‪ ،‬توه تنهنجو آسرو‬
‫تو در ڇڏيان ڪيئن‪ ،‬اي وڏا راڄيا]‬
‫[‪]111‬‬
‫ڪدهي‬ ‫آهَر اَال هار‪ ،‬ڪوئي مالهي َ‬
‫هٿاو‪ ،‬بڙآڻيندو وڏو ڌڻي‪.‬‬ ‫پيا ڪاج َ‬
‫ڪوء َم الهي ڪڏهين‬ ‫ِ‬ ‫[اه ََر اَال ها َء‪،‬‬
‫‪289‬‬
 ‫ِويا ڪاڄ هَٿاء‪ ،‬وڌائيندو وڏو ڌڻي]‬
‫[‪]112‬‬
‫سڌار تو‪ ،‬تو آڏاتو آڏ‬‫تو آڌار ُ‬
‫مو‪ ،‬تو هي اندر َه ِڏ‬ ‫تو هي اکڙين ُ‬
‫سڏ‪.‬‬‫َگلي ِملي گال ِهي چوان ڪيهي ڏاجت َ‬
‫سڌار تون‪ ،‬تون آڏاڻو اَڏ‬ ‫[تون آڌار ُ‬
‫تون هي اکڙين ۾‪ ،‬تون هي اندر هڏ‬
‫ڳلي ِملي ڳالهين چوان‪ ،‬ڪيهي حاجت سڏ]‬
‫]‪[113‬‬
‫سينچاڻا ا َ ِتي سيه‪ ،‬ڏوين َوسن جهنگ َمئن‬
‫ڪوان‪ ،‬مانس جنهان ڪُو ِلکيو‪.‬‬ ‫کوون ِ‬
‫سو کَڙ َ‬
‫[ ِسيچاڻا تي ِسينه‪ ،‬ڏونهين وسن جهنگ ۾‬
‫کاون ڪيئن‪ ،‬ماس جنهان ڪون لکيو]‬ ‫سي کَڙ َ‬
‫[‪]114‬‬
‫ڪيئي‪ ،‬سو سو ُمجه نه ٿيان‬ ‫جي جي ٻي ِلي مين ِ‬
‫ڪر گيان‪.‬‬ ‫اُس چنگي ديوان ۾‪ِ ،‬سڀي ُم ِ‬
‫ڪيئي سي سي منجه نه ٿيان‬ ‫[جي جي ٻيلي مئن ِ‬
‫اس چڱي ديوان ۾ سڀي ُمڪر ڳيان]‬
‫[‪]115‬‬
‫ڪچ‬ ‫ڀڳا ساجا نه ٿيين‪َ ،‬من موتاهل َ‬
‫ڪنين سڻيو نه َمنيي‪ ،‬انکين ڏٺو سچ‪.‬‬
‫ڪچ‬ ‫[ڀڳا ساڄا نه ٿِيوي‪َ ،‬من موتاهل َ‬
‫‪290‬‬
 ‫سڻيو نه َمنِئي‪ ،‬اکيين ڏٺو سچ]‬ ‫ڪنين ُ‬
‫]‪[116‬‬
‫ڪ ِر‪َ ،‬من ۾ آپ نه ڀُول‬ ‫ڪاجي محمود دنيا ديک َ‬
‫غربت سي تئين رهيي جن اُون تلي ڪي ڌُول‪.‬‬ ‫اَپنِي ُ‬
‫[قاضي محمود دنيا ديک ڪر‪ ،‬من مين آپ نه ڀول‬
‫اپني غربت ڪي تئين رهيي‪ ،‬جون پائون تلي ڌُول]‬
‫[‪]117‬‬
‫سرما‬‫رون تو ڪنڪرا ُ‬ ‫ڪ ُ‬‫ڪاجي محمود ڪاجل َ‬ ‫ِ‬
‫جاء‬
‫ڪييا نه ِ‬ ‫ِ‬
‫ماء‪.‬‬
‫س ِ‬ ‫ڪهان َ‬ ‫اِن نينن ۾ اِڪ تُوو‪ ،‬دُوجا َ‬
‫[قاضي محمود ڪاجل ڪرون‪ ،‬تو ڪنڪر‬
‫جاء‬
‫ڪيا نه ِ‬ ‫سرما ِ‬
‫ماء]‬ ‫س ِ‬ ‫ڪهان َ‬ ‫اِن نينن ۾ اِڪ توئي دُوجا َ‬
‫[‪]118‬‬
‫تاجي َ‬
‫ڀيڙ‬ ‫سمري سائين يان‪ِ ،‬جس ِٿي ِ‬ ‫ڪاجي محمود ُ‬
‫سکيا اُک نه جانهين‪ِ ،‬ج ِس بيدَن تِ ِس پِيَ َڙ‪.‬‬
‫ُ‬
‫سمري سائييان‪ ،‬جس ٿاء تاجي پيڙ‬ ‫[قاضي محمود ُ‬
‫سکيا دُک نه جانئي‪ ،‬جس بيدن تس ڀيڙ]‬

‫سمپورڻ“‬
‫”ڪاجي ڪادن جي ڪي ساکي َ‬
‫[جناب قاضي قادن جي ساکي پوري ٿي]‬

‫‪291‬‬
 ‫]‪ [2‬ڪوهي ڪتيبان‬
‫ساجي تاتڙي‬‫]‪ [5‬جي گ ُهر گه هي [‪ ]6‬اسان ِ‬
‫]‪ .2 [19‬لکي نه‬
‫سواد‬‫سونهاري ُ‬ ‫]‪ [29‬روح پرساد ‪ ،2‬ولهڙي‪ُ ،‬‬
‫]‪ .1 [35‬تر به سيئي وير‪.‬‬
‫]‪ .2 [39‬اُسان ٻيلي اولهن [‪ُ .2 ]40‬هون ڏو َمڻي‬
‫]‪ .1 [44‬وانچي وائڻ ِوڌو ‪ .2‬ه يي اکري= ِسه يي‬
‫اکرين= سنئين اکرين‬
‫]‪ .2 [47‬ويي ڪي= پيين کي‪ .1 ]50[ .‬ٻاهر لک نه‬
‫پڌرو ‪ .2‬ڪريندو گاه‪ .‬ڀان ٽوڙيان‬
‫]‪ .1 [54‬توهي پڻ لڪڻ اله [‪ .1 ]55‬ماٽوين‬
‫]‪ .2 [56‬هڪڙي گهڙ لڌوسين پاڻ [‪ .1 ]57‬واڙي ۾‬
‫وڙ ‪ .2‬واري والسي [‪ .1 ]58‬هاربيئي [‪ .2 ]59‬اڃا‬
‫آهي ڪا ٻي‬
‫]‪ .1 [66‬سوتن‬
‫]‪ .3 [70‬ڪوڙ ڪيان ئي ڀاه‪ .4 .‬نَ ُمو ڪرون ڪن‬
‫ڪُو‬
‫]‪ .2 [75‬موه با ووڙيا تو نه لڏ ڌڻي [‪ِ .1 ]78‬هي آ‬
‫بندا وڃ تون ‪ .2‬تو ُکٽي ُمو هٿ‬
‫]‪ُ .1 [83‬موسائي جي ‪ .2‬نه تو سب به تات‬
‫]‪ .1 [86‬پنجين مووي‬

‫‪292‬‬
 ‫ڪي [‪.1 ]99‬‬ ‫]‪ .1 [95‬هئه ڪهين [‪ .1 ]96‬تانهي ِ‬
‫”سڳو جت“ ‪ .2‬اُسچو‬
‫]‪ُ .1 [100‬مري ( ُمڙي) [‪ .2 ]101‬ساسوڻ [‪]102‬‬
‫‪.1‬مووان مهالن منديان‪ ،‬اڇليان نه ڇلن ‪.2‬‬
‫ِوڪري……‪ ،‬اوٺ‬
‫]‪.1 [105‬اُتا ٿي ڪر [‪ .2 ]106‬رنگ ڏيندو‪ ....‬پاڻ‬
‫ڌ ِڻي [‪ .2 ]107‬گج اُڏندتو [‪’.2 ]108‬ٽاٽي‘ يا ’ٽاڙي‘‬
‫؛ َون داهي [‪.2 ]109‬ماني َوتويُونَ‬
‫سن [‪ ]114‬نه ٿيام ‪ .2‬ستي‬ ‫سورين َو َ‬‫]‪ُ .1 [113‬‬
‫ويون (؟)‬
‫ِ‬ ‫ُمڪر ڳيام = جلدي ڦري‬
‫ڪي ڌول [‪ ]118‬ساجي ڀيڙ‬ ‫]‪ .2 [116‬اُٻل َ‬

‫سنتُون ِ‬
‫ڪي واڻي‬ ‫َ‬
‫هن گرنٿ ۾ اهي ساڳيا ‪ 118‬بيت آهن جيڪي‬
‫’جيپور گرنٿ ‪ ‘6‬۾ آهن‪ ،‬۽ پڻ اهي ساڳي ترتيب‬
‫سان لکيل آهن‪ .‬اهي بيت پهريائين سنه ‪1978‬ع ۾‬
‫هري ڄيٺاالل ٺڪر شايع ڪيا‪ .‬اصل گرنٿ واريون‬
‫پڙهڻيون معلوم ناهن‪ ،‬پر انهن پڙهڻين کي جئن هيري‬

‫‪293‬‬
‫ٺڪر درست ڪري ڪري ڇاپيو تئن اهي هر بيت ۾‬
‫مٿان شروع ۾ رکيون ويون آهن ته جئن اصلي پڙهڻين‬
‫جو ڪنهن حدتائين اندازو ٿي سگهي‪ .‬هيٺان ڪارين‬
‫چورس ڏنگين ۾ راقم طرفان سنواريل پڙهڻيون ڏنل‬
‫آهن جيڪي پهريائين ادبي بورڊ جي رسالي ’مهراڻ‘‬
‫جي ٻن شمارن (آڪٽوبر‪ -‬ڊسمبر ‪1978‬ع ۽ جنوري‪-‬‬
‫مارچ ‪1979‬ع) ۾ شايع ٿيون‪ .‬انهن پڙهڻين کي هاڻي‬
‫ذرا وڌيڪ سنواري رکيو ويو آهي‪.‬‬
‫ڪي ساکي سنڌي‬ ‫”ڪاجي ڪادن جي ِ‬
‫اور ڀي ساڌان ڪي ساکي ايڪٺي“‬
‫[‪]1‬‬
‫زيران زَ بِران آيَتان‪ ،‬اکر انتُ نَه پار‪،‬‬
‫سار‬
‫س ِڀني َ‬ ‫ڪ ِڙيو‪ ،‬ايمانَ ۾‪ ،‬لَ َه ِن َ‬
‫هي َ‬
‫[زيران زبران آيَان‪ ،‬اکران ان نه پار‬
‫هيڪڙو ايمان ۾ ٻ َهين سڀني سار]‬
‫[‪]2‬‬
‫ڪتيبان جي پَ َڙهئه‬ ‫ک‪ ،‬ڪوڙين َ‬ ‫ٻاره لَ َ‬
‫ُجو ُجو َ‬
‫سبائِي ِسک‪ ،‬جان جان ِپ ِريان نَه ِم َڙ ِء‪.‬‬ ‫ا َيه َ‬
‫ک‪ ،‬ڪوڙين ڪُتيبَان جي پڙهين‬ ‫[جون جون پَڙه ۽ ِل َ‬
‫ک‪ ،‬جان جان ِپريان نه مڙين]‬ ‫سڀائِي ِس َ‬ ‫اي َ‬
‫[‪]3‬‬
‫هيام‬
‫ڪينَ پَ ِڙ ِ‬ ‫ُوري ڪافِيا‪ ،‬ڪي ِ‬ ‫ڪنز قُد ِ‬
‫ُ‬
‫‪294‬‬
 ‫لڌام‪.‬‬
‫سو ڏيهو ئي ڪو ٻِيو‪ ،‬جان ئي ِپرين ِ‬
‫ڪنز قُدوري ڪافيا‪ ،‬ڪي ڪين پڙهيام‬ ‫[ َ‬
‫سو ڏيه ئي ڪو ٻيو‪ ،‬جان ئي پرين لڌام]‬
‫[‪]4‬‬
‫ک قُرآڻ‬‫َپڙهندو َپئي ِويو‪ ،‬ڪوڙين لَ َ‬
‫پاڻ‪.‬‬‫س ِگهيو‪ ،‬پاڻي اندَ ِر َ‬‫لَکي لوڪُ نَه َ‬
‫[ساڳي پڙهين جئن آهي تيئن]‬
‫[‪]5‬‬
‫ديدار کي‬ ‫َ‬ ‫ڪينه‪ ،‬سائين تو‬ ‫جي ُگهر گهڙي نَه ِ‬
‫ب ڏان‪.‬‬ ‫ڪريِنه‪ ،‬سووي َپهنچون َر َ‬ ‫ڪيهي ُح َج َ‬
‫ڪين‪ ،‬سائين تو ديدار کي‬ ‫ِ‬ ‫هر گ َهڙي نه‬ ‫[جي ُگ َ‬
‫رين‪ ،‬سيئي پنهنجي رب ڏان]‬ ‫ڪ ِ‬ ‫ڪيهي ُح َج َ‬
‫[‪]6‬‬
‫ستو ويٺو اُٺِيو‪ ،‬ڳالهائيندو ڳيندو‬ ‫ُ‬
‫اسان تُسان جي تا ِتڙي‪ ،‬واٽ َ ِڙئين ويندو‪.‬‬
‫ستِي ويٺي‪ ،‬اُٿيي‪ ،‬ڳالهائيندي‪ ،‬ڳيندي‬ ‫[ ُ‬
‫اَسان تُسان جي تاتِڙي واٽڙيين ويندي]‬
‫[‪]7‬‬
‫ڪ ِر‬ ‫سار‪ ،‬الُف اڳ ُهون ئي ياد َ‬ ‫کر ِٻيا ِو ِ‬ ‫اَ َ‬
‫ڪڏَه ِ‬
‫ين‪.‬‬ ‫ٻار‪ ،‬جو نه اُجهنپئه َ‬ ‫سو تُون ڏِيئون ِ‬
‫ڪر‬
‫سار‪ ،‬الف اڳيون ئي ياد َ‬ ‫[اکر ٻيا ِو ِ‬
‫ڪڏهين]‬ ‫ٻار‪ ،‬جو نه اُجهامي َ‬ ‫سو تون ڏيئو ِ‬
‫‪295‬‬
 ‫[‪]8‬‬
‫ب لکين جيئن‬ ‫الف سان‪ ،‬ڪا ِت َ‬ ‫الئي ال ُم َ‬
‫ُمون ِهنيَ َڙو ِپ ِريان سانَ ‪ ،‬لَ َڳو آهي تيئَن‪.‬‬
‫کن جيئن‬ ‫[الئي ’الم‘ ’الف‘ سان ڪاتب ِل ِ‬
‫مون ِهن َيڙو پريان سان لڳو آهي تيئن]‬
‫[‪]9‬‬
‫سڏ ُ‬‫جان پاڻاڻ جو َپڌِرو‪ ،‬ٻُڌو آ ٌء َ‬
‫س ِپ ِريان سئون َگڏُ‪.‬‬ ‫ڪيو‪ُ ،‬‬ ‫ُمون ِهنيڙو تان ئي ِ‬
‫[جان ئي پاڻان پڌرو ٻُڌايائون سڏ‬
‫مون هنيڙو تان ئي ڪيو‪ ،‬سپيريان سان گڏ]‬
‫[‪]10‬‬
‫ڙان‬
‫س َو ِ‬ ‫هريون ئي ِپ ِريانِم جا‪ُ ،‬مون سان ئي ُ‬ ‫پَ ِ‬
‫ڪہُ ڪيڻان‪.‬‬ ‫هن َيڙو هي َج پَنڌُ ڪري‪ ،‬لَڳو َ‬
‫[پهريائين پريام جان‪ ،‬مون سائين سيڻان‬
‫ڪيڻان]‬
‫ِ‬ ‫ڪ َہ‬‫ِهنيڙو هي َج پنڌ ڪري‪ ،‬لڳو َ‬
‫[‪]11‬‬
‫نه سو ال ُهو نَه ِسرو‪ ،‬نَه ا ُ ِر وار نَه پار‬
‫وڙهو َوتين تِ ِن کي‪ ،‬سو َمنَ َمنجه ِنهار‪.‬‬ ‫ُم ِ‬
‫[نه سو اله‪ ،‬نه ِسرو‪ ،‬نه اورار نه پار‬
‫هار]‬ ‫ُموڙهو وتين ِجنہ کي سو َمن منجه نِ ِ‬
‫[‪]12‬‬
‫ڪ َل‬ ‫س ُمند َِر َ‬ ‫ڪيا َ‬ ‫ِد ِل اندَ ِر دَرياو‪ ،‬پُ َڇئِه ِ‬
‫‪296‬‬
 ‫س ِرياو‪ُ ،‬چڳي چوکي نَه َک ِڻي‪.‬‬ ‫ماڻِڪ اِه َ‬
‫ڪ َل‬‫س ُمونڊر َ‬ ‫ڪيان َ‬ ‫[دِل اندر درياء‪ ،‬پڇين ِ‬
‫سرياء‪ُ ،‬چڳي چوکا نه کڻين]‬ ‫ڪ ائين َ‬ ‫ماڻِ َ‬
‫[‪]13‬‬
‫ياو ۾‬
‫ڪايا ُمه ڏيئِي پيٺان جي دَ ِر َ‬
‫ڪ ا ِک ِڙي ُِن سين‪.‬‬‫سندا سيئِي‪ ،‬ماڻِ َ‬ ‫پَ َ‬
‫[ڪاوا ُمنہ ڏِيئي‪ ،‬پيٺا جي درياء ۾‬
‫ڪ اکڙين ِسين]‬ ‫پَسندا سيئي‪ ،‬ماڻِ َ‬
‫[‪]14‬‬
‫دَ ِر پُورا ُگر سي ُگهران‪َ ،‬ح ِقيقتَا هَنجه‬
‫سر پاڻي َء جي منجه‪.‬‬ ‫ڳن‪َ ،‬‬ ‫ڪ َڻ ُچ ِ‬ ‫ڪوڙين هَنڌان َ‬
‫[ساڳي پڙهڻي‪ ،‬جيئن آهي تيئن]‬
‫[‪]15‬‬
‫ڪن ِهن ڏِٺو ُمه الهوتُين‬ ‫ڪير‪َ ،‬‬‫ُ‬ ‫َوڃي آيو‬
‫ب ِپرتِيان‪.‬‬ ‫ڪير‪ ،‬ڳا ِلهيُن َر َ‬ ‫ُ‬ ‫اچي ڪندو‬
‫[ساڳي پڙهڻي‪ ،‬جيئن آهي تيئن]‬
‫[‪]16‬‬
‫ين‬
‫سندا هَن َجهڙا‪ ،‬اِتي ئي آ ِه ِ‬ ‫س َر َ‬‫ُهن َ‬
‫ڏين‪.‬‬
‫ب پرتِيان‪ ،‬جو َمنگي سو ِ‬ ‫ڳالهين َر َ‬
‫ِ‬
‫سر سندا هنجهڙا اتي ئي آهين‬ ‫[ ُهن َ‬
‫ڳال ِهين َرب َپرتيَان جو َمنگي تِنہ ڏينَ ]‬
‫[‪]17‬‬
‫‪297‬‬
 ‫س ِن‪َ ،‬ج َر ۾ نينِ ُهن نه َگڏِيو‬
‫هيڪڙي َو َ‬ ‫ِ‬ ‫س َر‬
‫َ‬
‫ڪنو ُل ِ‬
‫ڦالريو‪.‬‬ ‫ور ِن‪َ ،‬مٿي َ‬ ‫سار نه سالُ َ‬ ‫َ‬
‫[ َسر هيڪڙي َوسن‪َ ،‬ج َر ۾ نِيہُ نه گڏيو‬
‫ڪنو ُل ڦالريو]‬ ‫ور ِن‪َ ،‬مٿي َ‬ ‫سار نه سالُ َ‬ ‫َ‬
‫[‪]18‬‬
‫ڪاء‬
‫ِ‬ ‫سندي‬ ‫نوالن َ‬ ‫س ِڌ لَهي‪َ ،‬‬
‫ڪ َ‬ ‫جي سالُورو ُ‬
‫تو پَيو پاتا ِل ۾‪ُ ،‬هوندَ نَه ِمٽي ِ‬
‫کاء‪.‬‬
‫[ساڳي پڙهڻي‪ ،‬جيئن آهي تيئن]‬
‫[‪]19‬‬
‫ڏوري ئي َولها‪،‬‬ ‫ڏو ِر‪ ،‬ڪي ُ‬ ‫ڪي ويجها ئي ُ‬
‫ڪ َر‪.‬‬‫ڪنوالنه َ‬ ‫هوئي َجر سالُور‪ ،‬لَڌي نهَ َ‬
‫ڏور‪ ،‬ڪي ڏور ئي (اوڏا) ولها‬ ‫[ڪي ويجهائي ُ‬
‫ڪر]‬ ‫ڪنوالنه َ‬ ‫ُهو جي َج َر سالُور‪ ،‬لڌي نه تن ِ‬
‫[‪]20‬‬
‫س ُجواڻ‬ ‫س ِريو‪ ،‬جاڳي َپ ُ‬ ‫ک اَندَ ِر َ‬
‫اَ ِ‬
‫َمنجهيڻي َمڪو ٿِيو‪َ ،‬منجهيڻي ُملتاڻ‪.‬‬
‫سريو‪ ،‬جاڳي پس ُجواڻ‬ ‫[اک اندر َ‬
‫منجهيئي مڪو ٿيو‪ ،‬منجهيئي ُملتاڻ]‬
‫[‪]21‬‬
‫ڪري اُلَٿِيُون‬ ‫ِکيون آڪا سانه‪ ،‬فو ُجون َ‬ ‫ا ُ‬
‫سوڙهي َگلي َمنجهانه‪ ،‬سوجهي ِپرين لَ َهنديُون‪.‬‬ ‫ِ‬
‫[اکيون آڪاسان‪ ،‬فوجون ڪري اُلٿيون‬
‫‪298‬‬
‫سوڙهي ڳلي منجهان‪ ،‬سوجهي پرين لَهنديُون]‬
‫[‪]22‬‬
‫دادُو اکيون پَسڻ ڪي پِرين ِڀري اُلَٿيان منجه‬
‫جتي بيٺو مان ِپرين نهاريندو هنجه‪.‬‬
‫[ساڳي پڙهڻي‪ ،‬جيئن آهي تيئن]‬
‫[‪]23‬‬
‫باز ِٿيو‪ ،‬پنکي نَه ماري‪،‬‬ ‫باز ُ‬
‫س ِه ُ‬‫َ‬
‫س ۾‪ ،‬لُڏي ُمناري‪.‬‬ ‫ک کوڙي َع ِر َ‬ ‫اَ ِ‬
‫[شهباز باز ٿيو‪ ،‬پَکي نه ماري‬
‫اک کوڙي عرش ۾ لڏ مناري]‬
‫[‪]24‬‬
‫س‪.‬‬‫ِجن ِهين جان ُجدا ڪي‪ ،‬تُون ُمه تِنِهين پَ ُ‬
‫تاڙين لَت ُ ِن سي‪ ،‬اَٺي‪ ،‬پَ َه َر َع ُ‬
‫رس‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫لَ‬
‫س‬
‫ڪي‪ ،‬تون ُمنه تنهين پَ ُ‬ ‫[جنِهين جانَ جدا ِ‬ ‫ِ‬
‫لتاڙين لتن سين‪ ،‬اَٺئي پهر‪ ،‬عرس]‬
‫[‪]25‬‬
‫هيڪ ِڙيو ميئي‬ ‫ِ‬ ‫واحدُ هَنڌين دائِرين‪،‬‬ ‫ِ‬
‫سندَا سيئي‪.‬‬ ‫جان ُجدا ڪي‪َ ،‬پ َ‬ ‫ِجن ِهين ِ‬
‫[واحد هنڌين دائرين‪ِ ،‬هيڪڙو ميئي‬
‫ڪي پَسندا سيئي]‬ ‫ِجنهين جان ُجدا ِ‬
‫[‪]26‬‬
‫س َه َر ح ِقيقَ ۾‬‫س ِن‪َ ،‬‬ ‫َح ِقيقي ُمون َ‬
‫سيڻ‪َ ،‬و َ‬
‫‪299‬‬
 ‫ون َحقي ِقي ويڻ‪.‬‬ ‫ڳا ِله َچ َون َحقيقيان‪َ ،‬چ ِ‬
‫سيڻ‪ ،‬وسن شهر حقيق ۾‬ ‫[حقيقي مون َ‬
‫ڳالهين چون حقيقيان‪ ،‬چون حقيقي ويڻ]‬
‫[‪]27‬‬
‫فاف ۾‬
‫س َ‬ ‫س َه َر َ‬
‫سن َ‬ ‫س ِفيفي ُمون َ‬
‫سيڻ‪َ ،‬و ِ‬ ‫َ‬
‫سفافي َ‬
‫ويڻ‪.‬‬ ‫سفافِيان‪َ ،‬چ ُو ِن َ‬
‫چون َ‬ ‫ڳا ِله َ‬
‫[شفيقي مون ِسيڻ‪ ،‬وسن شهر شفاق ۾‬
‫ڳال ِهين چون شفي ِقيَان چون شفيقي ويڻ]‬
‫[‪]28‬‬
‫ک َمرانء‪ ،‬اَمي اُلٿِي اَکڙئين‬ ‫ِج ِن ِهين ُم َ‬
‫تِنِهين جي ڳالهاء‪ ،‬معدو ئي ساڄو ٿِيو‪.‬‬
‫[جنهين ُمک َمڻا َء‪ ،‬ا ُ ِمي اُلَٿي اکڙيين‬ ‫ِ‬
‫تِنهين جي ڳالها َء‪ ،‬ماندوئي ساڄو ٿيو]‬
‫[‪]29‬‬
‫رساو‬
‫َ‬ ‫ڪُنجي ڏيئي َجه ِليو‪ِ ،‬ج ِنهين ُرو َح‬
‫ڀاو‪.‬‬
‫س َ‬ ‫سندي ت ُ ِلهڙي‪ ،‬سونهاري ُ‬ ‫تِنِهين َ‬
‫[ساڳي پڙهڻي‪ ،‬جيئن آهي تيئن]‬
‫[‪]30‬‬
‫جي لوڙي تي نَه لَهان‪ ،‬اَلوڙي دي َ‬
‫ڍير‬
‫س ِهڻي‪ ،‬اَنبان ت ُ ِل نَه َ‬
‫ٻير‪.‬‬ ‫س َڻ ُ‬
‫توڙي ِڏ َ‬
‫لوڙيندي ڍير‬ ‫[جي لوڙيندي نه لَهان‪ ،‬ا َ ِ‬
‫توڙي ڏسڻ سونهڻي‪ ،‬اَنبان ت ُ َل نه ٻير]‬
‫‪300‬‬
 ‫[‪]31‬‬
‫لوڙيان تان لَ َ‬
‫ک‬ ‫لوڙيان‪ ،‬جي ِ‬ ‫پ نَه ِ‬ ‫س ِر َ‬
‫سني َ‬ ‫ُ‬
‫ڪ مڻي بَلئِه‪.‬‬ ‫ک‪ِ ،‬جنِ ِهين َمست َ َ‬ ‫سندي بُ َ‬ ‫ُمون تِنِهان َ‬
‫لوڙيَان تان لک‬ ‫سپ نه لوڙيان‪ ،‬جي ِ‬ ‫[سوني َ‬
‫مون تنهان سندي بُک‪ ،‬جنهين مستڪ َمڻ َٻلي]‬
‫[‪]32‬‬
‫ڪيان َء‬ ‫س ِهسين ِک ِڙ ِ‬ ‫ک‪ ،‬ڪوڙين َ‬ ‫ص ِر دَ َر لَ َ‬‫عين قَ َ‬
‫س َڄڻ سا ُمهان‪.‬‬ ‫ک‪ ،‬تان ئي َ‬ ‫ڪرين پَ ِر َ‬ ‫جان ئي َ‬
‫س ِهسين کڙڪيَان‬ ‫ک‪ ،‬ڪوڙين َ‬ ‫[ايڪ قَصر دَ َر لَ َ‬
‫سامهان]‬ ‫سڄڻ ِ‬ ‫ڪرين َپرک‪ ،‬تان ئي َ‬ ‫جان ئي َ‬
‫[‪]33‬‬
‫پَهرين پا ُڻ پَ َرک‪ِ ،‬پرين پَر َک ُڻ سا ِکڙا‬
‫ک‪ِ ،‬جٿان ڌَڪا نَه لَ ِهين‪.‬‬ ‫دَ ُر ڀي سوئي َر ُ‬
‫[پهرين پاڻو پَرک‪ِ ،‬پرين پَرکڻ سؤکَڙا‬ ‫ِ‬
‫ک‪ ،‬جتان ڏِکائُون لَهين]‬ ‫دَ ُر ڀي سوئي َر ُ‬
‫[‪]34‬‬
‫ڃاء‪ ،‬پا ُڻ ِوڃائي سو لَهي‪،‬‬ ‫پَ ِه ِرين پا ُڻ ِو ِ‬
‫پرين‪.‬‬
‫س ِ‬ ‫ندر ُ‬ ‫پاء‪ ،‬توئي ا َ ِ‬ ‫ندر ُمه ِ‬ ‫َمنَ ا َ ِ‬
‫ڃاء‪ ،‬پاڻ وڃائي سو لهي‬ ‫[پهرين پا ُڻ ِو ِ‬ ‫ِ‬
‫پاء‪ ،‬توئي اندر سپرين]‬ ‫َمنَ اندر ُمنہُ ِ‬
‫[‪]35‬‬
‫ڳ۾‬ ‫ير‪ ،‬جوڳي سو جو َج َ‬ ‫تُون ِويرون ئي ِو ُ‬
‫‪301‬‬
 ‫رير ۾‪.‬‬‫س ِ‬ ‫ير‪ ،‬سوڌي ڏيِئين َ‬ ‫تون اَسان جو ِپ ُ‬
‫[ساڳي پڙهڻي‪ ،‬جيئن آهي تيئن]‬
‫[‪]36‬‬
‫توس نِنڊَ ۾‪ ،‬جوڳي َء جاڳايوس‪،‬‬ ‫ستا هُ ُ‬ ‫ُ‬
‫ويکايوس‪.‬‬
‫ِ‬ ‫َم ُر ِوڃايائين ُمون َمنان‪ ،‬ت َتُ‬
‫[ستو هوس ننڊ ۾ جوڳي جاڳايوس‬
‫َم ُر وڃايائين مون منان‪ ،‬تتُ وکايوس]‬
‫[‪]37‬‬
‫ڪنِهين لَڌو پيريئين‬ ‫پير‪ِ ،‬‬ ‫اَپَ ِري ۾ ُ‬
‫ڀير‪ ،‬ڪوڙين منجهين ڪو لَهي‪.‬‬ ‫سندو ُ‬‫ڀو َ‬ ‫ِته َ‬
‫پيرئين‬ ‫ڪنِهين لَڌو ِ‬ ‫پير‪ِ ،‬‬ ‫[اَپيري َء ۾ ُ‬
‫ڪوڙين منجهان ڪولَهي]‬ ‫ِ‬ ‫ڀير‪،‬‬
‫ُونء سندو ُ‬‫تِن ِہ ڀ ِ‬
‫[‪]38‬‬
‫ٽ‬‫س َ‬‫سهي نَه َ‬ ‫ڪري‪ ،‬تَه ساڱرو َ‬ ‫جي ِم َهراڻ َميا َ‬
‫هٽ‪.‬‬‫ندر َگ َ‬ ‫سندي ڳا ِل ِهڙي‪َ ،‬رهي نَه ا َ ِ‬ ‫يُون ِپ ِريان َ‬
‫سٽ‬ ‫[جي مهراڻ ميا ڪري ته ڇاڳر سهي نه َ‬
‫ايئن پريان سندي ڳالهڙي رهي نه اندر گ َهٽ]‬
‫[‪]39‬‬
‫اُالن جيهي اُل‪ ،‬تُسان نَه اَسان جيتڙي‬
‫ِپ ِريان جامع ا ُ َل‪ ،‬ت ُسان ٻِيا ئي ا ُ ِل َه ِن‪.‬‬
‫[ا ُ َالن جيهي اُل‪ ،‬تُسان نه اسان جيتري‬
‫ِپريان جامع اُل‪ ،‬تنہ سان ٻِيائي ا ُ ِلئن]‬
‫‪302‬‬
 ‫[‪]40‬‬
‫ڪندي ڏُون َگ ِر‬ ‫پير‪ ،‬دانهان َ‬ ‫لَڳي َوڃان ِ‬
‫ميڙ‪ِ ،‬جنِهين َهئُون ڏُکڻي‪.‬‬ ‫س َڄ ُڻ ِ‬ ‫سوئي َ‬
‫پير‪ ،‬دانهان ڪندِي ڏون َگرين‬ ‫[لڳي وڃي ِ‬
‫سوئي سڄڻ ميڙ‪ ،‬جنهين (مون) هَئون وئا کڻي]‬
‫[‪]41‬‬
‫ڪ َر ڦَندَ ج ِيئَن‬ ‫ڪ ِريه‪ ،‬لَ َڳنداء َ‬ ‫تُون تُون ت َ ِد َ‬
‫سنڀاريه‪ِ ،‬ج ِن يَه رو َح ِس ِر ِجيا‪.‬‬ ‫سائِين َ‬
‫ڳاء َڳر ڦَند جيئن‬ ‫ڪرين لَ ِ‬ ‫[تون تون تڏ َ‬
‫رج َيا]‬‫سائين نه سنڀارين‪ ،‬جنهن هي روح ِس ِ‬
‫[‪]42‬‬
‫هوء‪ِ ،‬ليهان تِن ِهين ا ُ ِڀ َر ِن‬
‫سو َر ِجنِ ُهون کي ِ‬ ‫َ‬
‫ور ِب ِن‪.‬‬ ‫س َ‬ ‫ڪندو ُ‬ ‫ڏٺوء‪ ،‬دانهان َ‬
‫ِ‬ ‫ڪوء‬
‫ِ‬ ‫ڪاٿي‬
‫[ساڳي پڙهڻي‪ ،‬جيئن آهي تيئن]‬
‫[‪]43‬‬
‫ڪا َگدَ ڪالي ا َ ِکرين ُمون سان مون سيڻين‬
‫گهوري کَڻي ِوڃائِيان‪ ،‬وي َمندي نيڻين‪.‬‬
‫[ڪاغذ ڪالي اکين مون سان مون سيڻين‬
‫گ ُهوري کڻي وڃيائيا وي مندي نيڻين]‬
‫[‪]44‬‬
‫ڪا َگدَ ڪالي ا َ ِکرين‪َ ،‬مئِن واچيندا‪ ،‬ا ِِڻ َوڌو‬
‫لوڙيندو لَڌو‪.‬‬ ‫س َڄ َڻ ا َڇي ا َ ِکرين‪َ ،‬مئِن ِ‬‫َ‬
‫‪303‬‬
 ‫[ڪاغذ ڪاري اکرين مون واچيندي اَلڌو‬
‫سڄڻ اڇين اکرين مون لوڙيندو لڌو]‬
‫[‪]45‬‬
‫س ُڻ کي پاڻان ِپ ِرين‬ ‫يام‪ ،‬پَ َ‬
‫ڪ ِ‬‫ليهان لگ ِ‬
‫پرين‪.‬‬
‫س ِ‬ ‫لڌام‪َ ،‬منَ منجهين ئي ُ‬ ‫سيڻ ِ‬ ‫سوجهي َ‬
‫[ساڳي پڙهڻي‪ ،‬جيئن آهي تيئن]‬
‫[‪]46‬‬
‫َٺ َمنجهيئي جا ِل‬ ‫ڪر پَڌرو‪ ،‬ه َ‬ ‫روئي َم َ‬
‫جان جان پريان نَه ِمڙء‪ ،‬ت َ ُن ڪاٺي َء جيئَن با ِل‪.‬‬
‫ڪ ِر َم پڌرو هَٺ مجهيئي جال‬ ‫[روئي َ‬
‫جان جان پريان نه ِمڙين تن ڪاٺي َء جئن ٻال]‬
‫[‪]47‬‬
‫ڪي نا ِهين‬ ‫س َه َجڙي‪ ،‬رو َوئِن ِ‬ ‫ت َ‬ ‫ڪ َ‬‫ئن ِ‬
‫س ِ‬ ‫َه َ‬
‫ک تو نا ِهين‪.‬‬ ‫جوڳيان‪ ،‬ا َ َ‬
‫ِ‬ ‫س َڻ‬‫ِپ ِريان پَ َ‬
‫ڪيون ناهين‬ ‫سهجڙي‪ ،‬رووڻ ِ‬ ‫ت َ‬ ‫ڪ َ‬‫[ َهسِين ِ‬
‫ِپريان پَسڻ جوڳيان‪ ،‬اکين تو ناهين]‬
‫[‪]48‬‬
‫هوء‬
‫ِپ ِريان سندي ڳا ِل ِهڙي‪َ ،‬م ِر َمنجهين ئِي ِ‬
‫يوء‪.‬‬
‫س ِر ِ‬ ‫ٻڌائين ِٻيَن کي‪ ،‬ڪيهو ڪا ُج َ‬
‫هوء‬
‫[پريان سندي ڳالهڙي‪َ ،‬م ُر منجهيئي ِ‬
‫ريوء]‬
‫س ِ‬ ‫ٻڌائي ٻين کي ڪيهو ڪا ُڄ َ‬
‫[‪]49‬‬
‫‪304‬‬
 ‫ٻاهر نڪري‬ ‫ٺ‪ ،‬تُون َجه ِل ِ‬ ‫ِوچاران وي ڀَ َ‬
‫نجه ِٿيو‪.‬‬ ‫َٺ‪ ،‬کا ِمئن لُوسئن َم ِ‬ ‫اَسان هَن َجئون ه َ‬
‫[ ِوچاران ڀي بَٺ‪ ،‬تئو َج ُل ٻاهر نِڪري‬
‫منجه ٿيو]‬ ‫ٺ کامڻ لُوسڻ ِ‬ ‫اسانهنجي ه ِ‬
‫[‪]50‬‬
‫اُنهان اَندَ ِر ماه‪ ،‬ٻا ِه ِر ڌَڪ نَه پَڌِرا‬
‫ڪ ِريندو دانه‪َ ،‬پسان سي واڍوريا‪.‬‬ ‫ويدُ َ‬
‫ڪ نه پَڌرا‬ ‫[اُونهان اندر ماه‪ ،‬ٻاهر ڌَ َ‬
‫ويدُ ڪريندو دانه‪ ،‬پَسڻ سان واڍوڙيان]‬
‫[‪]51‬‬
‫ڪڏهين ڦ ُل نه ِهڪڙو‬ ‫ُور‪َ ،‬‬‫ڪ ِڏ ِهين ٻيري ٻ َ‬ ‫َ‬
‫سڏ َ کي‪.‬‬ ‫ڪڏِهين ِسڪان َ‬ ‫ُور‪َ ،‬‬
‫پريان جا پ َ‬ ‫ڪڏِهين ِ‬ ‫َ‬
‫ُور‪ ،‬ڪڏهن ڦ ُ َل نه هَيڪڙو‬ ‫[ڪڏهين ٻيرين ٻ َ‬
‫ُور‪ ،‬ڪڏهين ِسڪان سڏ کي]‬ ‫ڪڏهن ِپريان پ َ‬
‫[‪]52‬‬
‫تينو‬
‫يوء نَه َ‬ ‫ڪ ِ‬ ‫سنِ ِهڙو‪َ ،‬جت َ ُن ِ‬ ‫سؤئيڙيان َ‬
‫يو‪.‬‬‫ڪن َ‬ ‫ين ۾‪ِ ،‬پرين پَيَنِدو ِ‬ ‫کڙ ِ‬‫توکي ا َ ِ‬
‫يوء نه تيئن‬ ‫ڪ ِ‬ ‫[سوئير َيان سنهڙو‪ ،‬جي ت َ ُن َ‬
‫توکي اَکڙين ۾‪ ،‬پرين پائيندو ڪيئن]‬
‫[‪]53‬‬
‫ست َ ِر ِس َج تپَ ِن‬
‫ر ِوز َم َحش َِر ڏين َهڙي‪َ ،‬‬
‫سڀوئوي ُجر ڀانئيان‪ ،‬جي ُمون ِپ ِرين ِم َڙ ِن‪.‬‬ ‫َ‬
‫‪305‬‬
 ‫ستر ِس َج تَپَن‬ ‫[روز محشر ڏينهري َ‬
‫سڀوئي ُجهڙ ڀانئيان‪ ،‬جي مون پرين مڙن]‬ ‫َ‬
‫[‪]54‬‬
‫ڪ ُڻ اله‬ ‫جي ت ُه الئي َرچِ َمچِ‪ ،‬تو ِڇپَ ُڻ ِل َ‬
‫کاء‪.‬‬
‫پريان ِ‬ ‫ڪار ِڻ ِ‬
‫َ‬ ‫زَ ِه ُر هَال َه ُل هَٿ َ‬
‫ڪ ِر‪،‬‬
‫الء‬
‫لڪڻ ِ‬ ‫[جي توالئي َر ِچ َمچِ ته ڇپڻ ِ‬
‫کاء]‬
‫ڪ ِر‪ ،‬ڪارڻ پريان ِ‬ ‫َٿ َ‬‫هر َهالَ ِهل ه َ‬ ‫زَ ُ‬
‫[‪]55‬‬
‫ماڙهين‬ ‫س َهسين ُ‬ ‫س ُهون‪َ ،‬مئِن َ‬ ‫هوء نَه ِو َ‬‫توڙي ِ‬
‫ين َمتاعُ‪ِ ،‬جتي هو ِئ ِن مان ِپرين‪.‬‬ ‫ا َ ِکين ِک ِ‬
‫سهسين ماڙهوئين‬ ‫ئن َ‬
‫سون‪َ ،‬م ِ‬ ‫[توڙي ُهوئِ ِن َو ُ‬
‫پرين]‬ ‫اکين کي َمتيون‪ ،‬جتي هوئِن مان ِ‬ ‫ِ‬
‫[‪]56‬‬
‫تِکو تيڏو ئي َوهي‪ ،‬جيڏو ُمه ِم َه َ‬
‫راڻ‬
‫پاڻ‪.‬‬‫لڌوسين َ‬ ‫ِ‬ ‫ڌير‬
‫سڀوئي ِهڪڙو‪ِ ،‬‬ ‫ڏَيه َ‬
‫[تکو تيڏوئي َوهي‪ ،‬جيڏو ُمنه ِم َ‬
‫هراڻ‬
‫سڀوئي هڪڙو‪ ،‬ڌِير لڌوسين پاڻ]‬ ‫ڏيه َ‬

‫[‪]57‬‬
‫هاء‬
‫س ِ‬ ‫ڪڙو‪ ،‬سو ُمون گهڻو ُ‬ ‫ٻاڙي َء ۾ بَ ُڙ هي َ‬
‫وڻراء‪.‬‬
‫ِ‬ ‫س َڄڻان‪َ ،‬ڇڙي ڀي‬
‫ٺار ِوالسي َ‬ ‫ِ‬
‫هاء‬
‫س ِ‬ ‫[پاڙي ۾ َوڻ هيڪڙو سو مون گهڻو ُ‬
‫‪306‬‬
 ‫ٺار وهاري سڄڻان‪ ،‬ڇڙي ڀي وڻراه]‬
‫( ِوالسي= ِٻلهاسي= وهاري)‬
‫[‪]58‬‬
‫ساريون‬ ‫وير‪ ،‬هاڻي ويئي ِو ِ‬ ‫صلي ُ‬
‫ماو ُم ٰ‬
‫س َڄ ُڻ َگڏِيو‪.‬‬
‫ڪير‪ ،‬ماکي َ‬‫ُ‬ ‫ڪ ِريندو‬
‫ِعيدَ َ‬
‫[ما ُء ُمصلي وير‪ ،‬هاڻي ويئي و ِسري‬
‫ڪير‪ ،‬مان کي سڄڻ گڏيو]‬ ‫ُ‬ ‫عيد ڪريندو‬
‫[‪]59‬‬
‫ڦڙ ماه ۾‪ ،‬ايئَن روزا ِعيدَ نَماز‪،‬‬ ‫جيئَن ڦِ َ‬
‫ڪاء ٻي‪ ،‬اَهلل دي حا َج‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫اَڃا آهي‬
‫[جيئن ڦڦڙ ماه ۾ ايئن روزا عيد نماج‬
‫ڪاء ٻي‪ ،‬هللا دي حاج]‬ ‫ِ‬ ‫اڃان آهي‬
‫[‪]60‬‬
‫پيٽ ۾‪َ ،‬وڍي ُمالن ماه‬ ‫ِپتو ڦِٽو َ‬
‫ڏ ُ ُوئين ڏِتي ِ‬
‫ڌوڙ ۾‪ ،‬ا َهلل اوري آ ُء‪.‬‬
‫[پتو ڦٿو پيٽ ۾‪ ،‬وڍي ُمال ماه‬
‫ڌو ِڙ ۾‪ ،‬االهي اوڙاه]‬ ‫ڌائين ڏنِي ُ‬
‫[‪]61‬‬
‫پير‬
‫ڪيروئي ُ‬ ‫ت ِ‬‫ايترو‪َ ،‬م ِ‬ ‫ٿ َم ِ‬ ‫ڪ ِ‬‫قاضي َ‬
‫ڪير‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ڪيندو‬‫پَالڻِيندو پوٽِلي َمٿي ِ‬
‫[ساڳي پڙهڻي‪ ،‬صحيح لفظ پهرين سٽ ۾ ’ڦير‘ ؛]‬
‫[‪]62‬‬
‫‪307‬‬
 ‫َمک ََڻ َمکي اُنَکي‪ُ ،‬مالن ڪُٽي ِ‬
‫کين‬
‫هر ِن‪.‬‬ ‫ٻ ُگ َ‬ ‫ڪڏ ِه ِين ڀي تِ ِن کي‪ُ ،‬هو جي َر َ‬ ‫پُ َڇ َ‬
‫[ساڳي پڙهڻي‪ ،‬جيئن آهي تيئن]‬
‫[‪]63‬‬
‫ت‬‫ڀ ت ُ ِهنجي وا ِ‬ ‫َ‬
‫وکاڻ ُکون‪ِ ،‬ڄ َ‬ ‫ڏِنئِين َ‬
‫پاڻ‬
‫َوڏي خا ِلقَ نه ُگهرئين ڪرين ٻاڙي تاتِ‪.‬‬
‫[ساڳي پڙهڻي‪ ،‬جيئن آهي تيئن]‬
‫[‪]64‬‬
‫تَئِن پُڇي اَساڻ‪ ،‬تون ا َ ِسين نَ ِهين پ ُِڇيو‬
‫َپ َڙهَڻ هار قُرآڻ‪ ،‬نَ ِهين َرتو َرحمانَ سان‪.‬‬
‫[ساڳي پڙهڻي‪ ،‬جيئن آهي تيئن]‬
‫[‪]65‬‬
‫جاء‬
‫ڪڏهن نَه ِ‬ ‫ت َ‬ ‫ِعلَت َوڃيئ ِيس نا‪ ،‬عادَ َ‬
‫کاء‪.‬‬
‫ڪئه َڇ ِڏيَئه‪ُ ،‬چ ِڻ َج َواسا ِ‬ ‫ڪڻِ َ‬ ‫ٺ َ‬ ‫اُ ُ‬
‫جاء‬
‫وڃيس ئي نا‪ ،‬عادت ڪڏهين نه ِ‬ ‫ِ‬ ‫[ ِعلت‬
‫کاء‬
‫ڪڻڪين ڇڏئي ُچڻ َجواسا ِ‬ ‫اُٺ َ‬
‫[‪]66‬‬
‫ت َمنَ ۾‪ ،‬تي َمئ ِلي ئي سو َڀ ِن‬ ‫ِج ِن َمح َب َ‬
‫س ِپريَ ِن‪.‬‬
‫سدا ُ‬‫سه َ‬ ‫تَنَ ۾ بَلَئِه َمشَعالن‪َ ،‬‬
‫سونهن‬ ‫[جني محبت َمن ۾‪ ،‬سي ميلي ئي ُ‬ ‫ِ‬
‫تن ۾ َٻرن مشعالن سي سدا سپيرين]‬
‫[‪]67‬‬
‫‪308‬‬
‫ُوڙيان‬
‫ڪ ِر ڪُوڙي ڪ ِ‬ ‫ساڻ‪ ،‬تُون َم َ‬ ‫سچي سائِين ُ‬ ‫َ‬
‫سڀوڪلي َپ ِر ِکڻو‪.‬‬ ‫يانو‪ ،‬وو َ‬ ‫جي تو َمنجه ِه َ‬
‫ڪ ِر‪ ،‬ڪُوڙي ڪُوڙيان‬ ‫[سچي سائين سان َم َ‬
‫جي تو منجه ِهنيان‪ ،‬هو سڀ کي پرکڻو]‬
‫[‪]68‬‬
‫س ِڱيو پَپيِهو آيو‬ ‫سيڻان هَنڌو َ‬
‫سگ ِهيو‪ ،‬اَسان ڳالهايو‪.‬‬ ‫لَکي لوڪُ نَه َ‬
‫[ساڳي پڙهڻي‪ ،‬جيئن آهي تيئن]‬
‫[‪]69‬‬
‫سه جا سائين سا ُڻ هو‬ ‫نسار سان‪ُ ،‬‬‫س َ‬ ‫س ُچ َ‬
‫جتي َ‬
‫ڪوء‪.‬‬
‫ِ‬ ‫تو پَڌَ ِر هي ٻيڙا تَري‪ِ ،‬جه ٿان ُء ُ‬
‫نير نَه‬
‫هوء‬
‫ساڻ ِ‬ ‫[جتي سچ سنسار سان‪ ،‬سي جي سائين ُ‬ ‫ِ‬
‫ڪوء]‬
‫ِ‬ ‫نير نه‬‫ٿاء ُ‬ ‫تو َپڌرهي ٻيڙا تري‪ ،‬جنہ ِ‬
‫[‪]70‬‬
‫هاء‬
‫س ِ‬ ‫س ُچ ُ‬ ‫س ُچ پِيارا سائينيان‪ ،‬سائِين َء َ‬ ‫َ‬
‫کاء‬
‫رپ نَه ِ‬ ‫س ُ‬ ‫سچي َ‬ ‫سچي َمنگ ُل نَه دَهَئه‪َ ،‬‬ ‫َ‬
‫ڪکَائين باه‬ ‫ُوڙ َ‬ ‫س ُمنڊان ِس ِر َچ ِڙهَئه‪ ،‬ڪ ُ‬ ‫س ُچ َ‬
‫َ‬
‫س ُچ سزاء‪.‬‬ ‫ُوڙ کي‪ ،‬ڏِيندو َ‬ ‫ڪ ِڏ ُهون ڪ َ‬ ‫َج ِڏ ُهون َ‬
‫سها ِء‬‫[سچ پيارا سائينيا‪ ،‬سائين سچ ُ‬
‫کاء‬
‫سپ نه ِ‬ ‫سچي منگلنه دَ ِهي‪ ،‬سچي َ‬
‫ڪکائن باه‬ ‫سچ سمنڊان ِسر چڙهي‪ ،‬ڪوڙ َ‬
‫جڏهن ڪڏهن ڪُوڙ کي‪ ،‬ڏيندو سچ سزاء]‬
‫‪309‬‬
 ‫[‪]71‬‬
‫کاء پاڻِي َء َمنجه‪ ،‬ٻاٻِيها ٻُڏي ُموئا‬ ‫نَه ِ‬
‫کيرو نَه ٿِيوين‪.‬‬ ‫سمنجه‪ ،‬تان تُون ُ‬ ‫جي تو پَوي َ‬
‫ڪ پاڻي َء منجه‪ ،‬ٻاٻيها ٻُڏي ُمئا‬ ‫[نِ َ‬
‫جي تو پوي سمجه‪ ،‬تان تون ڳيرو نه ٿيوين]‬
‫[‪]72‬‬
‫ڀ ڪو‪ ،‬جان جان ُمه نَه ِم َڙ ِن‬ ‫س ُ‬
‫سورا َ‬ ‫تان تان ُ‬
‫جاو ِن‪.‬‬
‫سوري سي َ‬ ‫ڪ َوهندي سا ُمهين‪ُ ،‬‬ ‫ُر َ‬
‫سڀُڪو‪ ،‬جان جان ِمه نه ِم َڙ ِن‬ ‫سورهيه َ‬ ‫[تان تان ُ‬
‫جاو ِن]‬
‫ڪ َوهندي سا ُمهين سورهيه سي َ‬ ‫ُر َ‬
‫[‪]73‬‬
‫ک ِسران‬ ‫ک ڌَ َڙ‪ ،‬ڌَ ِڙ ڌَ ِڙ لَ َ‬
‫جي ُمون ڏِيئين لَ َ‬
‫ک ِڄڀان‬ ‫ک ُمهان ٿيئين‪ُ ،‬مه ُمه لَ َ‬ ‫ِس ِر ِس ِر لَ َ‬
‫ڪڙيان ِلوان‬ ‫سڄي ِڄڀان تِ ِکيان‪ِ ،‬ه ِ‬ ‫َ‬
‫ڪران‪.‬‬ ‫ڪيئن َ‬ ‫راڄيا‪ ،‬تو ه ََون ِ‬ ‫ت ت ُ ِهنجي ِ‬ ‫صفَ ِ‬
‫ِ‬
‫[جي مون ڏئين لَک ڌڙ‪ ،‬ڌڙ دَڙ لک ِسران‬
‫ِسر ِسر لک ُمهان ٿيئن‪ُ ،‬منه منه لک ڄڀان‬
‫سڀي ڄڀان تکيان‪ ،‬تَڪڙيان لنوان‬
‫ڪران]‬ ‫صفت تنهنجي راڄيا‪ ،‬تو َهئُون ڪيئن َ‬
‫[‪]74‬‬
‫جاء‬
‫س ِ‬ ‫گ َهڙيين گ َهڙيين گهاريان‪َ ،‬پ ِهري لَهان َ‬
‫مون ِهيَڙو گهڙيال جيون‪ ،‬ڏُکَئه َريڻ ِ‬
‫بهاء‬
‫‪310‬‬
 ‫[ساڳي پڙهڻي‪ ،‬جيئن آهي تيئن]‬
‫[‪]75‬‬
‫پاڻ ڀَريِن‬‫َج ِهڙي پائي َهٿَڙي‪ ،‬ت َ ِهڙي َ‬
‫هڻ ُم ِحبا َڇڏيو‪ ،‬تُون نَه َڇ ِڏ ڌڻي‪.‬‬‫بَ َ‬
‫[جهڙي پائن هَٿڙي‪ ،‬تهڙي پاڻ َڀرين‬ ‫ِ‬
‫ڀانئڻ محبان ڇڏيو‪ ،‬تون نه ڇڏ ڌڻي]‬
‫[‪]76‬‬
‫سنج َها پَئي‪ ،‬ا َ ُڳون آئِي را ِ‬
‫ت‬ ‫ڏِيه لَٿا َ‬
‫ڪپَ َر واتِ‪.‬‬ ‫کَڙا پُڪاري پاتِڻي‪ ،‬ٻيڙا َ‬
‫[ساڳي پڙهڻي‪ ،‬جيئن آهي تيئن]‬
‫[‪]77‬‬
‫سپرين‪ ،‬اُڀو سار لَدِن‬ ‫سفر َمٿئين ُ‬ ‫ُ‬
‫ڪن‬ ‫َلو چوي‪ُ ،‬ڳجهيون ڳالهيون َ‬ ‫هلڻ جون ه ُ‬
‫سپرين‪ ،‬اُڀا بار لَ ِ‬
‫ڏن‬ ‫[ َسفر مٿي ُ‬
‫ڪ ِن]‬‫هلڻ جون هالو چوي ڳجهيون ڳالهيون َ‬
‫[‪]78‬‬
‫ٿ‬
‫ڪ ِ‬‫ويڻ َم َ‬ ‫هَن ُء آ ٌء َوندا َوڃ تُون‪ ،‬سيڻان َ‬
‫ڪري‪ ،‬تو ُکوٽي ُمون ه ُ‬
‫َٿ‪.‬‬ ‫ڪڻون َ‬ ‫پيهي َمنجه َ‬
‫[ساڳي پڙهڻي‪ ،‬جيئن آهي تيئن]‬
‫[‪]79‬‬
‫ت َگئِي‬ ‫ڪ ِ‬ ‫س َڄ َڻ ِ‬‫باب َچئي‪ ،‬سو َ‬ ‫سڃي ٽَٽي َج ُ‬ ‫ُ‬
‫ير ۾‪ ،‬تِتي ِڇن پَئي‪.‬‬‫س ِر َ‬
‫ِجتي با َل َ‬
‫‪311‬‬
 ‫ٿ َڳئي‬ ‫ڪ ِ‬ ‫جواب چئي‪ ،‬سي سڄڻ ِ‬ ‫ُ‬ ‫سڃي ٺَٽِي‬ ‫[ ُ‬
‫سرير ۾‪ ،‬تتي َڇڻ پئي]‬ ‫جتي وال َ‬
‫[‪]80‬‬
‫ڪاء‬
‫ِ‬ ‫سڀي ڏُهي ِليان‪ ،‬اي ِهي ِپيڙ نَه‬‫ِپيڙان َ‬
‫داء‪.‬‬‫جيئن َو َڄ ِن واڄو ٿَئي‪ ،‬ڄاڻَئِه هِڪُ ُخ ِ‬
‫[پيڙان سڀ ڏُهيليان‪ ،‬اي ِهي پيڙ نه ڪا‬ ‫ِ‬
‫ڄڻ واڄي ٿئي‪ ،‬ڄاڻي هڪ ُخدا]‬ ‫جئن َو ُ‬
‫[‪]81‬‬
‫ڪيا روئِئي‪ ،‬ڏُکَه اَپَني ڪُون روء‬ ‫ِٻيَ ِن ڪُون ِ‬
‫ڪوء‪.‬‬
‫ِ‬ ‫سن َبلُ‪ ،‬ٿي ساختي‪ ،‬اٿ نه َرهَسي‬ ‫ٻن ِڌ َ‬
‫روء‬
‫ک اپڻي ڪون ِ‬ ‫ڪيا ُروئيي‪ ،‬ڏ ُ َ‬ ‫[ٻيَان ڪُون ِ‬
‫ڪوء]‬‫ِ‬ ‫سمل‪ ،‬ٿي ساختي‪ ،‬اِٿ نه رهسي‬ ‫ٻَڌ َ‬
‫[‪]82‬‬
‫ڪپَ ُر ُگڙي‬ ‫ساء‪ ،‬تو َمٿي َ‬ ‫ستو ڪي َهئِه ِ‬ ‫ُ‬
‫ڪيو‪.‬‬ ‫کاء‪ِ ،‬جتي ت ُ ِهنجو ت َ ِ‬
‫هڻ تِٿائين ِ‬ ‫َو ُ‬
‫ڪپر ُگڙي‬ ‫ُ‬ ‫ساء‪ ،‬تو مٿي‬ ‫ستون ڪيهي ِ‬ ‫[ ُ‬
‫کاء‪ ،‬جتي تُنهنجو تِڪيو]‬ ‫َوه َُڻ تتائين ِ‬
‫[‪]83‬‬
‫ستو سڄي راتِ‪ُ ،‬مه ڍَڪي ُمئ َ ِن ِجيئَن‬ ‫ُ‬
‫سنبَ َل تاتِ‪ ،‬نَه جهوري تو آه ڪا‪.‬‬ ‫نَه تو َ‬
‫سڄي رات‪ُ ،‬منہ ڍَڪي ُمئن جيئن‬ ‫ستون َ‬ ‫[ ُ‬
‫جهوري تو آه ڪا]‬ ‫ِ‬ ‫سمل تاتِ‪ ،‬نه‬ ‫نه تو َ‬
‫‪312‬‬
 ‫[‪]84‬‬
‫ڪ ِر‬
‫ت َ‬ ‫ڪاء‪ ،‬تان تُون تُرهي َء تا ِ‬ ‫ِ‬ ‫ڪنڌي‬
‫جان جان َ‬
‫ؤچنتي ا ُ ِل َهئه‪.‬‬ ‫ت اُ ِ‬‫سندي داه‪َ ،‬م ِ‬ ‫ڪپَ َر َ‬
‫َ‬
‫ڪنڌي ڪانه‪ ،‬تان تون تُرهي تات ڪر‬ ‫َ‬ ‫[جان جان‬
‫ت اوچتي اُلَهي]‬ ‫ڪپر سندِي دانه‪َ ،‬م ِ‬ ‫َ‬
‫[‪]85‬‬
‫جي ت ُ َل تُٽو تُلَهڙي‪ ،‬سايَ َر َمنجه ِٿيانه‬
‫سڏ َ ِٻيانه‪.‬‬ ‫ڪ ِر َ‬‫پاڻيچيان‪َ ،‬م َ‬ ‫ِ‬ ‫ڪ ِر ٻانهان‬ ‫َ‬
‫[جي ت َ ُر ٽُٽُو تُرهَڙي‪ ،‬سائر منجه ٿِيان ِہ‬
‫سڏ ٻيان ِہ]‬ ‫ڪر َ‬ ‫ڪر ٻانهان پاڻيچيان‪َ ،‬م َ‬
‫[‪]86‬‬
‫سبي ت ُ ِل َهڙا غاف َل ڇو نَه ِوڌو‬ ‫سنجهي ُ‬ ‫َ‬
‫يوء‪.‬‬‫نڀار ِ‬ ‫س ِ‬ ‫َجڏ ُهون لَ ِهرين َگم ٿَئي‪ ،‬تَڏ َ ُهون َ‬
‫وڌوء‬
‫ِ‬ ‫[سنجهي ِسبي تُرهَڙو غافل ڇونه‬
‫سنڀاريوء]‬‫ِ‬ ‫جڏهين لَهرين گم ٿئين تڏهين‬
‫[‪]87‬‬
‫ڪ َل‬ ‫لڱان َ‬ ‫پاڻ تان ڀي پُ ُڇ تِ ِ‬ ‫تارو َ‬ ‫جان تُون ُ‬
‫ڪ َپر آه ِلي‪.‬‬ ‫ڄاڻ وڃي َ‬ ‫س َ‬ ‫تو تُون َگهڻا ُ‬
‫ڪل‬ ‫تارو پاڻ‪ ،‬تان ڀي پڇ تِلڱان َ‬ ‫[جان تون ُ‬
‫پر آهلي]‬ ‫ڪ ُ‬ ‫تو َهئُون گهڻا سڄاڻ‪ ،‬وڃين َ‬
‫[‪]88‬‬
‫ڪ ِن‬ ‫ڪيائ ِين َ‬ ‫ون جي‪ ،‬سو نَه ِ‬ ‫اُٻائي َچيئ ُ ِ‬
‫‪313‬‬
‫گهاتؤڙن‪.‬‬
‫ِ‬ ‫يان سان‪َ ،‬گه َگ ِه ِر‬ ‫تان ئي پيئي ِپ ِر ِ‬
‫ڪ ِن‬ ‫[اُباهي َچيون جئن‪ ،‬سو نه ڪيائون َ‬
‫هر گهاتوئڙن]‬ ‫تان ئي پيئي پَريان کان گهنگ ِ‬
‫[‪]89‬‬
‫ت‪ ،‬ٻو ِهٿ ٻاتاڙا ٿ َي ِن‬ ‫ُجنِ َگ َيئُون جو ِکيئون ِج َ‬
‫پار پَ َو ِن‪.‬‬
‫ڪ ِريان ڀي ِ‬ ‫م َه َر ت ُ ِهنجي تَتِ‪ُ ،‬م َ‬
‫ُوهٿ ٻاتاڙاٿين‬ ‫[ ُجنگيون َجونڪيون جت‪ ،‬ٻ َ‬
‫پار پَ َون]‬ ‫نهنجي تِتِ‪َ ،‬مڪ ُِريَان ڀي ِ‬ ‫َ‬ ‫ِمهر ت ُ‬
‫[‪]90‬‬
‫َپک َِڙيان ِڊ َڄنه‪َ ،‬ڀ ُو َڀالن ِئي نَه لَهي‬
‫ڪن لَنگ ِهيو‪.‬‬ ‫سه لَ ِ‬ ‫دء‪ ،‬اَڄي ُ‬ ‫سن ُ ِ‬ ‫ُ‬
‫ساٿ َ‬ ‫ِجتي‬
‫[پاک َِڙيان ِڊ َڄڻ هو‪ ،‬ڀَئُه ڀَالن ئي نه لهي‬
‫ڪ ِن لنگ ِهيو]‬ ‫سندوء‪ ،‬اچي سو ل َ‬ ‫ِ‬ ‫ُ‬
‫ساٿ‬ ‫تِتي‬
‫[‪]91‬‬
‫هرين لَ ِڳيو‬ ‫ِو ُڄ بادَ َل ۽ وا ُء‪ ،‬ڊ ُڄ نَه لَ ِ‬
‫سنهان جان ُء‪ ،‬ٻيڙي َء ٻُڏَڻ ناه ڀَ ُو‪.‬‬ ‫ڌر ُ‬ ‫س ُ‬ ‫َ‬
‫لڳيو‬‫[ ِوڄ بادل ۽ واء‪ ،‬ڊ ُڄ نه لَهرين ِ‬
‫سونهان چا ُء‪ ،‬ٻيڙي َء ٻُڏڻ ناه ڪو]‬ ‫سڌَر ُ‬ ‫َ‬
‫[‪]92‬‬
‫سبَئه ِوهاڻِيان‬ ‫ستو ُهتو جاڳُ‪ ،‬راتِڙي َ‬ ‫ُ‬
‫ڪ ِر‪.‬‬‫سار ُڻ َم َ‬ ‫ٿيوء ڀاڳُ‪ِ ،‬پرين ِو َ‬ ‫َمٿئِن ِ‬
‫ستا اُٿِي جاڳ‪ ،‬راتڙين سڀئي ِوهاڻيان‬ ‫[ ُ‬
‫‪314‬‬
 ‫مٿئن ٿيو اَڀاڳ‪ِ ،‬پرين وسارڻ َم ڪر]‬
‫[‪]93‬‬
‫ڪٻُڌِي ري ڪا َ ِ‬
‫رڻ‬ ‫روئن‪َ ،‬‬ ‫ِ‬ ‫رين ِوساري َرتُ‬ ‫ِپ ِ‬
‫ڌوڙ پَ َو ِن‪.‬‬ ‫ڪئِن ُ‬ ‫ڃاء ڪي‪ ،‬ٻُ َ‬ ‫راس ِو ِ‬ ‫ڪن َچ ِن ِ‬ ‫َ‬
‫[ساڳي پڙهڻي‪ ،‬جيئن آهي تيئن]‬
‫[‪]94‬‬
‫ت ِجيُون‬ ‫س َه ِن‪َ ،‬ڳ ِر وائي َپ ِر َب َ‬ ‫ڌَ ِر ِجيُون ڌَنس َ‬
‫ڏولَ ِن‪.‬‬
‫ڪ َجن‪ ،‬آئي َء وا َء نَه َ‬ ‫سيئي َ‬
‫سيڻ ِ‬
‫س َه ِن‪ ،‬ڳورائي پربت جيون‬ ‫[ڌَ ِر جيون ڌَونس َ‬
‫سيئي سيڻ ڪ َج ِن‪ ،‬آئي واء نه ڏولڻا‬
‫(يا) آئي واء نه لُڌڻا]‬
‫[‪]95‬‬
‫ڪيجي َء َڀنگُ‬ ‫ت نَه ِ‬ ‫ڪهي‪ِ ،‬چ ِ‬ ‫س َڄ َڻ دُر َڄ َڻ دَ ِء َ‬‫َ‬
‫ک نه َڇڏي َرنگُ‪.‬‬ ‫پارچي‪ ،‬ال َ‬ ‫لوئي ٿِيئي َء ِ‬
‫ڪيجي ڀنگ‬ ‫ت نه ِ‬ ‫سڄڻ ڏُڄڻ ڏيک ڪي‪ِ ،‬چ ِ‬ ‫[ َ‬
‫پارچي‪ ،‬الک نه ڇڏي رنگ]‬ ‫لوئي ٿئي ِ‬
‫[‪]96‬‬
‫سڻ کي گهاٽي‬ ‫َمنجهين مائو ناه ڪي‪َ ،‬پ َ‬
‫سونڀي َرنگ ِجيُون‪ ،‬ويندو ئي واتِي‪.‬‬ ‫ڪ ُ‬
‫دُني َ‬
‫[ساڳي پڙهڻي‪ ،‬جيئن آهي تيئن]‬
‫[‪]97‬‬
‫ڪڻون‬ ‫پوس َج ِر َ‬ ‫ُ‬ ‫َمئن ڀانيي سون‪ ،‬هي َج َر‬
‫‪315‬‬
 ‫ڪہُ لڳي ڪارو ٿِيو‪.‬‬ ‫ِويئِين َورائي َون‪َ ،‬‬
‫[ساڳي پڙهڻي‪ ،‬جيئن آهي تيئن]‬
‫[‪]98‬‬
‫ڀُلي وي ڀُ ِلي‪ ،‬ڀُلي تِڱائُون آئي‬
‫ب د ُنيائي‪.‬‬ ‫س ُ‬‫بابا آد َُم اَتي حوالي ڀُلي‪ ،‬ڀُلي َ‬
‫[ساڳئي پڙهڻي‪ ،‬جيئن آهي تيئن]‬
‫[‪]99‬‬
‫ت (جاتِ)‪ ،‬ماڻِڪُ اَساري پَيو‬ ‫ڀوري ڀَڳي ِج ِ‬
‫ڪ ِر‪.‬‬‫ُونڍء تَتِ‪ ،‬تون بي‪ُ -‬اونگهيو ِهٿ َ‬ ‫ڪوه نَه ڍ ِ‬
‫[ڀوري َڀڳڻي جت‪ ،‬ماڻڪ اَساري پَ ِئي‬
‫ڪوه نه ڍُونڍي تِتِ‪ ،‬ٻئي اِڪيون هٿ ڪرين]‬
‫[‪]100‬‬
‫جاو‪ ،‬ماڻِڪُ اَساري پَيو‬ ‫ڀوري َڀڳي َ‬
‫ڪ ِر‪.‬‬ ‫صرافين آو‪( ،‬تون) بي‪ -‬اِينگ ِهيو هَٿ َ‬ ‫سري َ‬ ‫ُ‬
‫ڳئي جان‪ ،‬ماڻِڪ اَساري پَئي‬ ‫[ڀوري َڀ ُ‬
‫ٿ ڪري]‬ ‫سري صرافَ ِن وان‪ ،‬ٻئي اِڪيون َه ِ‬ ‫ُ‬
‫[‪]101‬‬
‫ڪستُوري ُجهنگ ِئن ُگهري‬ ‫وڻ‪َ ،‬‬ ‫ٽ ِويا َجهئن لُ ُ‬‫َه ِ‬
‫ندر اَڇا نَه ڪري‪.‬‬ ‫س َچان دي صابُوڻ‪ ،‬ا َ ُ‬ ‫َ‬
‫[ساڳي پڙهڻي‪ ،‬جيئن آهي تيئن]‬
‫[‪]102‬‬
‫ُمبان َمحالن َمن ِڊيان‪ ،‬ا َ َڇ ِل ِ‬
‫يان َڇ ِل ِن‬
‫‪316‬‬
 ‫ٺ َم ِڱ ِن‬ ‫ڪري‪ُ ،‬جهنگئِن ا ُ َ‬ ‫هَٽئُون ِڳن َِن ٻَ ِ‬
‫[ َميان محالن منڊيان ا َ َچ ِل َيان َچلن‬
‫هٽئون گ ِهنن ٻڪري‪ ،‬ج ُهونگئن اُٺ منگن]‬
‫[‪]103‬‬
‫ه ََر ه ََر فا َل ڪريندِيان‪َ ،‬رڌي َگئي ِو ِ‬
‫هاء‬
‫ستِيان‪ ،‬الوي لَ َڳ ِن ِ‬
‫آء‪.‬‬ ‫سانو َڻ ُ‬
‫َ‬ ‫(ء) ڇو‬ ‫َوڃي پو ِ‬
‫[هر هر فال ڪرينديان‪ ،‬راڌِي َڳئي ِو ِ‬
‫هاء‬
‫ستِيَان‪ ،‬البي لنگهڻ آهَ]‬ ‫وڃ پُڇو سانوڻ ُ‬
‫[‪]104‬‬
‫ڪ ِرين‬ ‫تو َبه ڪري نَه با ُهوڙي با ُهڙي تو َبه َ‬
‫ين‪.‬‬ ‫جاڙ ِ‬ ‫َٺ ۾‪َ ،‬رڌي ا ُ ِ‬ ‫ڪيهي سادي ه َ‬
‫[ٻيء سٽ ۾ ’راڌي‘ ‪ ،‬باقي ساڳي پڙهڻي]‬
‫[‪]105‬‬
‫سٿَڙي‬ ‫س ُچ‪ ،‬تو ڀَو ڪوڙا َ‬ ‫جي سائِين سون َ‬
‫ڪ ِر نَ ُچ‪ ،‬توڙي اَڱرڙا َبلَ ِئه‪.‬‬ ‫اُڀا ٿي َ‬
‫ستڙي‬ ‫[جي سائين سون سچ‪ ،‬ته ڀَئو ڪهڙا ُ‬
‫رن]‬ ‫اُڀا ٿي ڪر نَچ‪ ،‬توڙي اڱرڙا ٻَ ِ‬
‫[‪]106‬‬
‫تاس‬ ‫واڻ َر ِ‬ ‫پاڻي واڻي َرنگ ۾‪ ،‬پاڻو ُ‬
‫نداس‪.‬‬
‫س ِ‬ ‫سڀي َرنگ َ‬ ‫پاڻ ڌڻي‪َ ،‬‬ ‫َرن ِگيندڙو َ‬
‫[ساڳي پڙهڻي‪ ،‬جيئن آهي تيئن]‬
‫[‪]107‬‬
‫‪317‬‬
 ‫نجهانو‬
‫َ‬ ‫ڪرين‪ ،‬پَنا اَن َم‬ ‫اَنان ئي پَنا َ‬
‫راو‪.‬‬‫راو ئي َ‬ ‫را ُڄ ت ُ ِهنجو راڄيا‪ِ ،‬ٻيا َ‬
‫[ساڳي پڙهڻي‪ ،‬جيئن آهي تيئن]‬
‫[‪]108‬‬
‫ڪُو سي ڪُو َپ َل نِي َپجي َء‪ ،‬ٽاڙي بَنَ داهي‬
‫ي آهي‪.‬‬ ‫َعقُل غيب اَهلل دا‪ ،‬اَهلل ا َ َ‬
‫[پهرين سٽ ۾ صحيح ’ٽاري َبڻندا هي‘‬
‫باقي پڙهڻي جيئن آهي تيئن]‬
‫[‪]109‬‬
‫رو َم‪ ،‬نانه نصيبون ا َ ِڳ ِرو‬ ‫ڃن ُ‬‫توڙي َو ِ‬
‫وم‪ ،‬جي ِلکيا ِڇپَ ِن م‪.‬‬ ‫ماني َوتِئن ٿ ُ َ‬
‫[توڙي وڃي ُروم‪ ،‬ناه نصيبئون اڳرو‬
‫ماني مٿي ٿُوم‪ ،‬جئن لکيو ِچٺي ۾]‬
‫[‪]110‬‬
‫توء‪ ،‬توج تُهنجو آ ِسرو‬ ‫توڙي نه ڌيئين ِ‬
‫راڄيا‪.‬‬ ‫ڪيئن‪ ،‬اِي َوڏا ِ‬ ‫تو دَ ُر َڇڏان ِ‬
‫توء تُنهنجو آ ِسرو‬ ‫[توڙي (تون) نه ڏِيئِن‪ِ ،‬‬
‫(و َر) وڏا را َڄيا]‬ ‫ڪيئَن‪ ،‬اي َ‬ ‫در ڇڏيان ِ‬ ‫تو ُ‬
‫[‪]111‬‬
‫ڪڏهين‬ ‫ڪوء َم ال ِهيو َ‬ ‫ِ‬ ‫آهر االهر‪،‬‬
‫َٿانو‪َ ،‬و ِڌ آئِيندو َوڏو ڌَڻي‪.‬‬ ‫ِويا ڪا َج ه َ‬
‫ڪڏهين‬ ‫[آهَر اَالهان‪ ،‬ڪيم ال َهيَو َ‬
‫‪318‬‬
 ‫ويا ڪاڄ هَٿان‪ ،‬وڌ آڻيندو وڏو ڌَڻي]‬
‫[‪]112‬‬
‫ڌار تُون‪ ،‬تُون اَڏائُون اَڏ‬ ‫س ُ‬ ‫تُون ُ‬
‫آڌار َ‬
‫تُون ئي ا ِک ِڙيُن مون‪ ،‬تُون ئي اَندَ ِر َهڏ َ‬
‫سڏ‪.‬‬ ‫حاجت َ‬ ‫َ‬ ‫َڳ ِل لَڳي َڳا ِله َچوان‪ ،‬ڪيهي‬
‫[پهرين سٽ ۾ ’آڏاڻُو‘ ‪ ،‬ٻي َء سٽ ۾ صحيح‬
‫’اکڙين ۾‘ ‪ :‬باقي ساڳي پڙهڻي]‬
‫[‪]113‬‬
‫س ِن َجهنگَ ۾‬ ‫ڏو َوئِن َو َ‬‫ِسيچاڻا اَتي ِسين َهن‪ُ ،‬‬
‫ماس ِج ِن ِهين ڪو ِل ِکيو‪.‬‬ ‫ُ‬ ‫ڪيئن‪،‬‬ ‫سو ُکڙ َ‬
‫کاو ِن ِ‬
‫[سيچاڻا تي سينهن‪ ،‬ڏُوهَئين َوسن جهنَگَ ۾‬
‫کاون ڪيئن‪ ،‬ماس ِجنهين کي ِلکيو]‬ ‫سي ک َُڙ َ‬
‫[‪]114‬‬
‫ڪيئي‪ ،‬سو سو ُم ِجه نَه ٿَيان‬ ‫جي جي ٻولي َمئِن ِ‬
‫ڪ َر َگيان‪.‬‬ ‫سڀي ُم َ‬ ‫ا ُ ِس چنگي دِيوان َمئِن‪َ ،‬‬
‫ڪيِتي‪ ،‬سي سي ُمجه نه ٿيان‬ ‫[جي جي ٻو َل مئن ِ‬
‫ڪر َڳيان]‬ ‫اُس َچنگي ديوان مين سڀي ُم َ‬
‫[‪]115‬‬
‫ڪ ُچ‬ ‫ڀَڳا ساڄا نَه ٿِئي‪َ ،‬م ُن موتاهَل َ‬
‫س ُچ‪.‬‬ ‫ک ڏِٺو َ‬ ‫سڻا نَه َمنِيئي ا َ ِ‬
‫ڪنين ُ‬‫َ‬
‫ڪچ‬ ‫[ڀڳا سڄا نه ٿيوي‪َ ،‬من موتاهل َ‬
‫سچ]‬ ‫سڻيا نه َمنِيئي‪ ،‬اکين ڏٺا َ‬ ‫ڪنين ُ‬‫َ‬
‫‪319‬‬
 ‫[‪]116‬‬
‫ڪ ِر‪َ ،‬من مين آپ نه ڀُول‬ ‫ڪاجي محمود دنيا ديک َ‬
‫اپني غربت سيتيون َر ِهيي‪ ،‬جيون پائون تَلي ڪي‬
‫ڌول‬
‫ُ‬
‫[ساڳي پڙهڻي‪ ،‬جيئن آهي تيئن]‬
‫[‪]117‬‬
‫ڪر‬
‫ڪن َ‬ ‫ڪ ُرون‪ ،‬تو َ‬ ‫ڪاجي محمود ڪا َجل َ‬
‫جاء‬
‫ڪييا نه ِ‬ ‫سرما ِ‬ ‫ُ‬
‫ماء‪.‬‬
‫س ِ‬ ‫ڪهان َ‬ ‫اِن نينُون مين ايک تو‪ ،‬دُجا َ‬
‫[ساڳي پڙهڻي‪ ،‬جيئن آهي تيئن]‬
‫[‪]118‬‬
‫يڙ‬
‫رء سانئِيان‪ِ ،‬جسان ٿيئن ڀاجي ِڀ ِ‬‫س َم ِ‬‫ڪاجي محمود ُ‬
‫سکبا دُک نه جانِئي‪ِ ،‬جس بيدَن تِس پِيڙ‪.‬‬‫ُ‬
‫[ساڳي پڙهڻي‪ ،‬جيئن آهي تيئن]‬
‫سماپتہ“‬‫”ڪاجي ڪادن جي ڪي ساکي سمپورڻ َ‬
‫(جناب قاضي قادن جي ساکي پوري ٿي)‬

‫َو َرهد َسڪل ويدانت وچار مت‬

‫’هن گرنٿ ۾ ڪل هڪ سئو تيرهن (‪ )113‬بيت آهن‬
‫جن مان ڏه (‪ )10‬اهڙا جيڪي ’جيپورگرنٿ‪‘6-‬‬

‫‪320‬‬
‫توڙي ’سنتون ڪي واڻي‘ ۾ ناهن‪ .‬ترتيب ۾ اهي ڏه‬
‫بيت هنن نمبرن وارا آهن‪،79 ،58 ،53 ،39 ،38 :‬‬
‫‪ 112 ،108 ،107 ،84‬۽ ‪ .113‬ٻولي َء ۽ اسلوب بيان‬
‫مان معلوم ٿئي ٿو ته انهن مان هڪ بيت (نمبر‪)39‬‬
‫قاضي قادن جو ئي آهي‪ ،‬۽ ٻيا ٻه بيت (‪)108-107‬‬
‫ٻئي هڪ سنڌي سالڪ ِڀرڪڻ نالي (يا ذات جي‬
‫’ڀرڪڻ‘ ) جا آهن‪ .‬هن گرنٿ جي ‪ 113‬بيتن مان‪- ،‬‬
‫بيت (نمبر‪ 39‬سميت) قاضي قادن جا آهن ۽ باقي –‬
‫بيت ٻين سالڪن سنتن جا چيل آهن‪ .‬گرنٿ جي گڏ‬
‫معني جي‬
‫ٰ‬ ‫ڪندڙ يا لکندڙ‪ ،‬جملي بيتن کي موضوع ۽‬
‫لحاظ سان‪ ،‬ڇهن جدا عنوان هيٺ ورڇي رکيو آهي‪،‬‬
‫۽ اها ترتيب نئين نرالي آهي‪.‬‬
‫ساکيون‬
‫ڪاجي قادن جي ڪي ساکي‬
‫[‪]1‬‬
‫جيران جبران آئِيتان‪ ،‬اکر انت نه پار‬
‫هڪڙوئي ايماڻ ۾ لهي س ِب ِن سار‪.‬‬
‫[زيران زبران آيَتان اکر انت نَه پار‬
‫هڪڙوئي ايمان ۾‪ ،‬لهي سڀن سار]‬
‫[‪]2‬‬
‫جو تو ٻاره لک‪ ،‬ڪوئي ڪتابين پڙهي‬
‫اهي سڀائي ِسک‪ ،‬جو جو پريان نه ِمڙي‪.‬‬
‫‪321‬‬
 ‫[جو تون ٻارهن لک‪ ،‬ڪيئي ڪتابين پڙهين‬
‫اها سڀائي سک‪ ،‬جون جون پريان نه مڙين]‬
‫[‪]3‬‬
‫ڪن ُجري ڪافيا‪ ،‬ڪي ڪين پڙهيام‬ ‫ڪنج َ‬ ‫َ‬
‫سوئي هوئي ڪو ٻيو‪ ،‬جائي پرين لڌام‬
‫ڪنز قُدُوري ڪافيا‪ ،‬ڪي ڪين پڙهيام‬ ‫[ َ‬
‫سوئي هوئي ڪيو ٻيو‪ ،‬جان ئي پرين لڌام]‬
‫[‪]4‬‬
‫پڙهندا پيئي ويا‪ ،‬ڪوڙي لک قُراڻ‬
‫لکي لوڪ نه سگهيو‪ ،‬پاڻِئي اندر پاڻ‪.‬‬
‫[پڙهندا پيئي ويا‪ ،‬ڪوڙين لک قُراڻ‬
‫لکي لوڪ نه سگهيو‪ ،‬پاڻي اندر پاڻ]‬
‫[‪]5‬‬
‫ڪينه‪ ،‬سائين تو ديدار ڪي‬ ‫جي گ ُهر گ ُهري نه ِ‬
‫سونپي ايڪ ُخدا‪ ،‬ڪي ِهي اونج ڪرينه‪.‬‬
‫ڪين‪ ،‬سائين تو ديدار کي‬ ‫ِ‬ ‫[جي گ ُهر گ ُه ِري نه‬
‫ڪرين]‬
‫ِ‬ ‫سي ڀَئِه هڪ ُخدا‪ ،‬ڪيهي اُڃ‬
‫[‪]6‬‬
‫سوتو اُوٺيو‪ ،‬ڳالهائيندو گندو‬ ‫ويٺو ُ‬
‫تاتڙي واٽڙيان ويندو‪.‬‬ ‫اسان تُسان دِي ِ‬
‫ستو‪ ،‬اوٺيو‪ ،‬ڳالهائيندو‪ ،‬ڳيندو‬ ‫[ويٺو‪ُ ،‬‬
‫تاتڙي واٽڙيَان ويندو]‬ ‫اسان تُسان دي ِ‬
‫‪322‬‬
 ‫[‪]7‬‬
‫ڪر‪ ،‬اکر ٻيا ِوسار‬ ‫الف اگي ِهي ياد ِ‬
‫جو نه اُجهي ڪڏهين‪ ،‬سو تُون ڏِيئو ٻال‪.‬‬
‫ڪ ِر اکر ٻيا ِوسار‬ ‫[ ’الف‘ اڳي ِهي ياد َ‬
‫ڪڏهين‪ ،‬سو تون ڏيئو ٻار]‬ ‫جو نه اُجهي َ‬
‫[‪]8‬‬
‫الئي الم الف سان‪ ،‬ڪاتب ِلکي ِجم‬
‫سون‪ ،‬لگو آهي تِم‪.‬‬ ‫مون هينئڙو ِپريان ُ‬
‫[الئي ’الم‘ ’الف‘ سان ڪاتب لکي جيئن‬
‫مون هينئڙو پريان سان لڳو آهي تيئن]‬
‫[‪]9‬‬
‫سڏ ُ‬ ‫جو پاڻ ئو پڌرو‪ ،‬ٻُڌا آئون َ‬
‫سپريان سي گڏ ُ‬ ‫ڪيو‪ُ ،‬‬ ‫ُمو هينئڙو تائِي ِ‬
‫[جو پاڻئون پڌرو ٻڌو آئون سڏ ُ‬
‫ڪيو سپيريان سين گڏ]‬ ‫مون هينئڙو تان ئي ِ‬
‫[‪]10‬‬
‫پ ِهروئي پيام جان‪ ،‬مون سوئِي ِس َوڙاڻ‬
‫ڪ َوڙاڻ‪.‬‬ ‫هينئڙو هيڃ پنڌ ڪري‪ ،‬لگو ڪئون ِ‬
‫س َوڙاڻ‬ ‫[پهروئي پيام جا مون سان ئي َ‬
‫وڙاڻ]‬ ‫ڪ ِ‬ ‫هينئڙو هيج پنڌ ڪري لڳو کؤن ِ‬
‫[‪]11‬‬
‫نه سو الهو‪ ،‬نه ِسرو‪ ،‬نه اُورار نه پار‬
‫‪323‬‬
 ‫ڊوڍو وتي تِن ڪي‪ ،‬سو من منجه ِنهار‪.‬‬
‫[نه سو اله نه ِسرو‪ ،‬نه اوراڙ نه پار‬
‫ڍونڍو وتين تِن کي سو من منجه نهار]‬
‫[‪]12‬‬
‫درياو‪ ،‬پوي ڪا سمجه ڪل‬ ‫َ‬ ‫دِل اندر‬
‫ياو‪ ،‬چوندي چوکو نه کڻي‪.‬‬ ‫س ِر َ‬ ‫ماڻِڪ اِه َ‬
‫درياو‪ ،‬پوي ڪا سمجه ڪل‬ ‫َ‬ ‫[دل اندر‬
‫رياو‪ ،‬چونڊي چوکو نه کڻين]‬ ‫س َ‬ ‫ماڻڪ ات َ‬
‫[‪]13‬‬
‫درياو ۾‪ ،‬ڪاٿُون منه ڙي ئي‬ ‫َ‬ ‫پيٺا جي‬
‫ماڻڪ اکڙين سين‪ ،‬پَسندا سيئي‪.‬‬
‫درياو ۾ ڪاٿو منہ ڏيئي‬ ‫َ‬ ‫[پيٺا جي‬
‫ماڻڪ اکڙين سين‪َ ،‬پسندا سيئي]‬
‫[‪]14‬‬
‫گرا‪ ،‬حقيقٿا هنج‬ ‫س ُ‬‫در پُورا ُگر َ‬ ‫ِ‬
‫ڪوڏي هندا ڪڻ ُچگي‪ ،‬سر پاڻي جا منجه‪.‬‬
‫گرا‪ ،‬حقيقتا هنجه‬ ‫س ُ‬‫[دَر پورا ُگر َ‬
‫سر پاڻي جي منجه]‬ ‫ڪڻ ُچڳن َ‬ ‫ڪوڙين هنڌان َ‬
‫[‪]15‬‬
‫مون‬‫ت ُ‬ ‫الو ِ‬
‫وڃي آيو ڪير‪ ،‬ڪهي ڏٺو ُم َ‬
‫ڪير‪ ،‬ڳالهي رب َپرتيان‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫اچي ڪندو‬
‫ڪير‪ ،‬ڪنہ ڏٺ ِو ُمنہ ال ُهوتيين‬ ‫ُ‬ ‫[وڃي آيو‬
‫‪324‬‬
 ‫اچي ڪندو ڪير‪ ،‬ڳالهين رب پرتيان]‬
‫[‪]16‬‬
‫اُڻس رهندا هنجهڙا‪ ،‬اِتي ئِي آ ِهن‬
‫ڳالهي رب پرتيان‪ ،‬جي مانگي سو ڏينه‪.‬‬
‫سر سندا هنجهڙا اِتي ئي آهين‬ ‫[اُن َ‬
‫ڳالهين رب پَرتِيَان جو َمن ِگي سو ڏين]‬
‫[‪]17‬‬
‫س َر هيڪڙي وسن‪ ،‬جر ۾ جيونَ گڏيو‬ ‫َ‬
‫ڪنول ڦالريو‪.‬‬ ‫َ‬ ‫سار نه سالُورن‪ ،‬مٿي‬
‫جيو نه گڏِيو‬
‫سن‪َ ،‬جر ۾ َ‬ ‫[ َس َر هيڪڙي َو َ‬
‫ڪنول ڦ ُالريو]‬ ‫ورن‪ ،‬مٿي َ‬ ‫سار نه سالُ َ‬
‫َ‬
‫[‪]18‬‬
‫ڪاء‬
‫ِ‬ ‫ڪ َوران سندي‬ ‫سڌ لهي‪َ ،‬‬ ‫جي سالُورو ُ‬
‫کاء‪.‬‬
‫ته پيو پاتال ۾‪ ،‬اوند نه ِمٽي ِ‬
‫ڪاء‬
‫ِ‬ ‫ڪنوران سندي‬ ‫سڌ لهي َ‬ ‫[جي سالُورو ُ‬
‫کاء]‬
‫ته پيو پاتا َل ۾‪ ،‬هوند نه ِمٽي ِ‬
‫[‪]19‬‬
‫ڪي دُور هي ولها‪ ،‬ڪي ويج ِها ِهي دُور‬
‫لڌي نه ڪنوراه ڪر‪ ،‬اونهي جڙ سالُور‪.‬‬
‫[ڪي دُور هي َولَها‪ ،‬ڪي ويجهائي دُور‬
‫ڪر‪ ،‬اُونهين َج ِر سالُ َ‬
‫ور]‬ ‫ڪنوراه َ‬ ‫َ‬ ‫لڌِي‬
‫[‪]20‬‬
‫‪325‬‬
 ‫اکين اندر سڏيا‪ ،‬جاڳي پس ُجواڻ‬
‫منجهي ِهي مڪو ِٿيو‪ ،‬منجهي هي ملتاڻ‪.‬‬
‫س ُج َ‬
‫واڻ‬ ‫جاڳي پَ ُ‬
‫س ِريا‪ِ ،‬‬‫[اکين اندر َ‬
‫منجهي ِهي َمڪو ٿيو‪ ،‬منجهي هي ملتاڻ]‬
‫[‪]21‬‬
‫آڪاساو‪ ،‬فوجون ڪري ا ُ ُ‬
‫لٿيون‬ ‫َ‬ ‫اکين‬
‫وجهي ِپري لهنديون‪.‬‬ ‫منجهاو‪ ،‬س ِ‬
‫َ‬ ‫سوڙي گلي‬
‫ڪري اُلَٿِيُون‬‫[اکين آڪاسان ُء‪ ،‬فوجون َ‬
‫سوڙهي َڳلي منجها َء‪ ،‬سوجهي پرين لهنديون]‬
‫[‪]22‬‬
‫اکيون پسڻ ڪي ِپ ِري‪ِ ،‬ڀري اُلٿيون منجه‬
‫جتي ويٺو مان ِپ ِري‪ ،‬نهاريندو هنجه‪.‬‬
‫[اکيون َپسڻ کي ِپرين ڀِري اُلَٿيون منجه‬
‫جتي ويٺو مان پرين نهاريندو هنجه]‬
‫[‪]23‬‬
‫شهباج باج ٿيو‪ ،‬پنکي نه ماري‬
‫اِکي کوڙي اَرس ۾‪ ،‬لُڏِي ُمناري‪.‬‬
‫[شهباز باز ٿيو‪ ،‬پکي نه ماري‬
‫اکين کوڙي عرش ۾ لُڏي مناري]‬
‫[‪]24‬‬
‫س‬‫ڪييا‪ ،‬تُو منهن تِنِهي َپ ُ‬
‫ِجنهان جان ُجدا ِ‬
‫لتاڙين لتِن سين‪ ،‬اَٺي پهر عرس‪.‬‬
‫‪326‬‬
‫س‬
‫ڪيا‪ ،‬تون ُمنہُ تن ِهين پَ ُ‬‫[جنهان جان ُجدا ِ‬
‫لتاڙين لَ ِتن سين اٺئي پهر َعرس]‬
‫[‪]25‬‬
‫واحد هندي دائري‪ ،‬هيڪوڻيو پي ِهي‬
‫ِجنهان جان ُجدا ڪييا‪َ ،‬پسندا سيئِي‪.‬‬
‫[واحد هنڌين دائرين‪ ،‬هيڪڙيو پيئي‬
‫ڪيا‪َ ،‬پسندا سيئي]‬ ‫جنهان جان جدا ِ‬
‫[‪]26‬‬
‫وسن شهر حقيق ۾‪ ،‬حقيقي مون سيڻ‬
‫چون حقيقيُون‪ ،‬چون حقيقي ويڻ‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ڳالهي‬
‫[وسن شهر حقيق ۾ حقيقي مون سيڻ‬ ‫َ‬
‫ڳالهين چون حقيقيون‪ ،‬چون حقيقي ويڻ]‬
‫[‪]27‬‬
‫وسن شهر شفاف ۾‪ ،‬شفافي مون سيڻ‬
‫ڳالهي چون شفافيان‪ ،‬چون شفافِي ويڻ‪.‬‬
‫[وسن شهر شفاف ۾‪ ،‬شفافي مون ويڻ‬
‫ڳالهين چون شفافيان‪ ،‬چون شَفافي ويڻ]‬
‫[‪]28‬‬
‫ِجن ِهي ُمک َمرائي‪ ،‬امي اُٿلي اکري‬
‫تِنهي جي ڳالهائي‪ ،‬ماندوئي ساجو ٿئي‪.‬‬
‫ڻاء‪ ،‬اُمي اُلَٿي اکڙيين‬
‫[جنهين موک َم ِ‬ ‫ِ‬
‫ڳالهاء‪ ،‬ماندوئي ساڄو ٿئي]‬ ‫ِ‬ ‫تِنهين جي‬
‫‪327‬‬
 ‫[‪]29‬‬
‫رساو‬
‫َ‬ ‫ڪ ِليو ِجنهي ُروح‬
‫ڪُنجي ڏيئِي ِ‬
‫واو‪.‬‬
‫س َ‬ ‫سهاري ُ‬‫تِنهي سندي ڏلهڙي‪ُ ،‬‬
‫ساو‬
‫[ڪنجي ڏيئي َجهليو جنهين ُروح َر َ‬
‫س َڀا َء]‬
‫تنهين سندي ڏهلڙي سونهاري َ‬
‫[‪]30‬‬
‫سرپ نه لوڙيي‪ ،‬جي لوڙيي اُو لک‬ ‫سونا َ‬‫ُ‬
‫مون تِنهي سندي ڀُک جنِهي َمستڪ َمڻي ٻَلي‪.‬‬
‫سرپ نه لوڙيي‪ ،‬جي لوڙيي اُو لَ َ‬
‫ک‬ ‫[سونا َ‬
‫مون تِنهين سندي بُک‪ِ ،‬جنهين مستڪ َمڻي َٻلي]‬
‫[‪]31‬‬
‫ڪسر دَر لک‬ ‫ڪوڙين سهس ِکڙڪيان‪ ،‬اَين َ‬
‫تان ئي سڄڻ سامهان جائي ڪرين پرک‪.‬‬
‫ڪيَان‪ ،‬عين قصر در لَک‬ ‫کر ِ‬ ‫سهس ِ‬ ‫[ڪوڙين َ‬
‫تان ئي سڄڻ سامهان‪ ،‬جان ئي ڪرين َپرک]‬
‫[‪]32‬‬
‫پهلي پاڻ پرک‪ِ ،‬پري پرکڻ سکڙا‬
‫در ڀي سوئي رک‪ِ ،‬جٿِي ڌڪا نه لهين‪.‬‬
‫[پهرين پاڻ پَ َرک‪ِ ،‬پرين پَرکَڻ سئوکڙا‬ ‫ِ‬
‫ک‪ِ ،‬جٿي ڌِڪا نه لَهين]‬ ‫دَ ُر ڀِي سوئي َر ُ‬
‫[‪]33‬‬
‫ڃاء‪ ،‬پاڻ ِوڃائي سک لهي‬ ‫پهلي پاڻ ِو ِ‬
‫‪328‬‬
 ‫سپرين‪.‬‬ ‫پاء‪ ،‬تانئُون اندر مون ُ‬ ‫اندر منهن ِ‬ ‫تن ِ‬
‫ک لَه‬ ‫س ُ‬ ‫وڃاء‪ ،‬پا ُڻ ِوڃائي ُ‬
‫ِ‬ ‫[پهرين پا ُڻ‬
‫سپرين]‬ ‫پاء‪ ،‬تانئون اندر ُ‬ ‫تَن اندر ُمنہ ِ‬
‫[‪]34‬‬
‫جوگي سو جگ ۾‪ ،‬تُون ويروئِي َوير‬
‫سوج ِهي ڏيئي سرير ۾‪ ،‬تو اساهنجو پير‪.‬‬
‫[جوڳي سو ُجڳ ۾‪ ،‬تون ِويرئون ئي ِوير‬
‫رير ۾‪ ،‬تون اسانهجو پير]‬ ‫س َ‬ ‫سوجهي ڏئين َ‬
‫[‪]35‬‬
‫س ِر ۾‪ ،‬جوگي جگايو‬ ‫ستو اُٺو ُ‬ ‫ُ‬
‫سمري وڃ ُمومنا‪ ،‬تي تيئي نيو ِسي‪.‬‬ ‫ُ‬
‫جاڳايوس‬
‫ِ‬ ‫سر ۾‪ ،‬جوڳي‬ ‫ستو ُهوتو ُ‬ ‫[ ُ‬
‫سمري وڃ مومنان تِتيئي نيوس]‬ ‫ُ‬
‫[‪]36‬‬
‫ڪن ِهي لڌو پري ڏِيي‪ ،‬اَپيري ۾ پير‬ ‫ِ‬
‫ڪوڏي منجهي ڪو لهي‪ ،‬تِهي ڀي سندا ڀير‪.‬‬
‫[ڪن ِهن لَڌو پيرڙين‪ ،‬اَپيري َء ۾ پير‬ ‫ِ‬
‫ڪوڙين منجهين ڪو لهي تنهين سندا ڀير]‬
‫[‪]37‬‬
‫جي مهراڻ ميا ڪري‪ ،‬تو با ِگري سهي نه سٽ‬
‫ڳالهڙي‪ ،‬رهي نه اندر گهٽ‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ِپريان سندِي‬
‫سٽ‬ ‫سهي نه َ‬ ‫[جي مهراڻ َميا ڪري‪ ،‬ته ڇاڳر َ‬
‫‪329‬‬
 ‫ِپريان سندي ڳالهڙي رهي نه اندر گهٽ]‬
‫[‪]38‬‬
‫منجا ڪُونچي َمنج ِهي دَر‪ ،‬منجها هي ديوان‬
‫منجهي ِهي ميال ٿِيوي‪ ،‬جي تُو پلي پاڻ‪.‬‬ ‫ِ‬
‫منج ِهيئي ديوان‬ ‫[ َمنج ِهي ڪُوچي‪ ،‬منج ِهي در‪ِ ،‬‬
‫منجهيئي ميال ٿيوي‪ ،‬جي تون پَلين پاڻ]‬
‫[‪]39‬‬
‫لوء‪ ،‬ڪالهي وڃندي سا ُهوري‬ ‫اڄ ُهون ِپيهر ِ‬
‫درس مان ٿئي‪.‬‬ ‫ُ‬ ‫جي ُگڻ گ ِگنٺِي ِ‬
‫هوء‪ ،‬تَو‬
‫لوء‪ ،‬ڪاله ئي ويندي سا ُهرين‬ ‫[اَڄ ُهون پيئَر ِ‬
‫هوء‪ ،‬تو در سا(هرين) ُ‬
‫مان ٿئي]‬ ‫گهڻيري ِ‬ ‫ِ‬ ‫جي ُگڻ‬
‫ٿ ِورھ ڪا انگ‬ ‫اَ ِ‬
‫[‪]40‬‬
‫ڀرن‬ ‫هوء‪ ،‬ڌان ُهو تِن ِهي ا ُ ِ‬
‫سور ِجن ِهي ڪي ِ‬ ‫ُ‬
‫ڏٺوء‪ ،‬دان ُهون ڪندي سور ري‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ڪاٿي ڪو‬
‫هوء‪ ،‬دانهون تنهين اُڀرن‬ ‫ور ِجنهين کي ِ‬ ‫س ُ‬ ‫[ ُ‬
‫سور ري]‬ ‫ڏٺوء‪ ،‬دانهون ڪندي ُ‬ ‫ِ‬ ‫ڪاٿي ڪو‬
‫[‪]41‬‬
‫سڻين‬ ‫ڪاگد ڪالي اکري‪ ،‬موتان مون ُ‬
‫گوري کڙي ونچائِيا‪ ،‬ٽمندي نيڻين‪.‬‬ ‫ِ‬
‫[ڪاغذ ڪاري اکرين ُمتا مون سيڻين‬
‫ڳوري کڻي وانچائِيا ٽمندي نيڻين]‬
‫‪330‬‬
 ‫[‪]42‬‬
‫وانچي وا ِئڻ ِوڌو‬ ‫ڪاگد ڪالي اکري‪ ،‬مين ِ‬
‫سڄڻ آئي ا ِکري‪ ،‬مين لوٽيندو لڌو‪.‬‬
‫[ڪاغذ ڪالي اکرين مئن وانچائڻ ِوڌو‬
‫سڄڻ آلي اکرين مئن لوڙيندو لَڌو]‬
‫[‪]43‬‬
‫ڪي پاڻ ِپري‬ ‫ڪيام‪ ،‬پسڻ ِ‬ ‫ِليها لکي ِ‬
‫س ِپري‪.‬‬ ‫لڌام‪ ،‬من منجهي ئي ُ‬
‫سوجهي سيڻ ِ‬
‫ڪيام‪ ،‬پَسڻ کي پاڻ پرين‬ ‫[ ِليهان لک ِ‬
‫سپرين]‬ ‫سوجهي سيڻ لَڌام‪َ ،‬من منجهيئي ُ‬
‫[‪]44‬‬
‫ڪر پڌرو‪ِ ،‬هنيي منجه ئِي جا ِل‬ ‫روئِي ِ‬
‫جا جا ِپريا نه ِمڙي‪ ،‬تن ڪاٺِي ِجيو ٻا ِل‪.‬‬
‫(م) پڌرو‪ ،‬هنيين منجه ئي جال‬ ‫ڪ ِر َ‬
‫[روئي َ‬
‫جان جان ِپريان نه مڙين‪ ،‬تن ڪاٺي جيون ٻال]‬
‫[‪]45‬‬
‫هوء‬
‫ڳالهڙي‪َ ،‬مر منجهي ِ ئِي ِ‬ ‫ِ‬ ‫سندِي‬
‫ِپريا َ‬
‫سريوئِي‪.‬‬ ‫ٻُڌائي ڏيان ڪي‪ ،‬ڪيهو ڪاج َ‬
‫هوء‬
‫[پريان سندي ڳالهڙي َم ُر مجهيئي ِ‬ ‫ِ‬
‫ريوء]‬
‫س ِ‬ ‫ٻيان کي ڪيهو ڪا ُڄ َ‬ ‫ٻُڌائي ِ‬
‫[‪]46‬‬
‫ٻاهر نِڪري‪ِ ،‬وچارا وي ڀَ ُو‬ ‫توجل ِ‬
‫‪331‬‬
 ‫کامي لوسي منجه ٿو‪ ،‬اساهنجو ُهو‪.‬‬
‫[تَئُه َج ُل ٻاهر نڪري وچاران ڀِي ڀُون‬
‫اسانهجي ِهيُون]‬
‫ِ‬ ‫کامڻ لُوسڻ ِ‬
‫منجه ٿيو‬
‫]‪[47‬‬

‫اُنهان اندر ماه‪ ،‬ٻاهر ڌڪ نه پڌرو‬

‫وئد ڪريندو گها ُء‪ ،‬پسي سي واڍوريي‪.‬‬
‫[اُونهان اندر ماه‪ ،‬ٻاهر ڌَڪُ نه پڌرو‬
‫ياء‪ ،‬پسي سي واڍوڙيا]‬ ‫ڪ ِ‬ ‫ويدُ ڪريندو ِ‬
‫[‪]48‬‬
‫ڪڙي پُو نه هيڪڙو‬ ‫ٻيري ٻُور‪ِ ،‬‬ ‫ڪڙي ِ‬ ‫ِ‬
‫سد ڪي‪.‬‬ ‫ڪڙي پريان پُور‪ ،‬ڪڙي ِسڪان َ‬
‫ُور‪ ،‬ڪڏهين ڦول نه هيڪڙو‬ ‫[ڪڏهين ٻيرين ٻ ُ‬
‫سڏ َ کي]‬‫ُور‪ ،‬ڪڏهين ِسڪان َ‬ ‫ڪڏڏهين ِپريان پ ُ‬
‫[‪]49‬‬
‫ڪييو ِتي َيه‬ ‫سنهڙو‪ ،‬جات نه ِ‬ ‫س َهرانيان َ‬‫ُ‬
‫ڪييَه‪.‬‬
‫اکڙن ۾‪ِ ،‬پري پَيندو ِ‬
‫ِ‬ ‫توکي‬
‫يوء تيئن‬ ‫ڪ ِ‬ ‫سئيريان سنهڙو جان ت َ ُن نه ِ‬ ‫[ ُ‬
‫توکي اکڙين ۾ پرين پائيندو ڪيئن]‬
‫[‪]50‬‬
‫ستر سج تپن‬ ‫روج مهسر ڏينهن ۾‪َ ،‬‬
‫ڙن‪.‬‬ ‫سڀوء سک ڀانيا‪ ،‬جي مو ِپري ِم ِ‬ ‫ِ‬
‫پن‬‫[روز محشر ڏينهن ۾ ستر سج ت َ ِ‬
‫‪332‬‬
 ‫سک ڀانئيان جي مون پرين ِمڙن]‬ ‫سڀوئي ُ‬
‫[‪]51‬‬
‫پير‪ ،‬ڌانها ڪندي ڏونگري‬ ‫لگي وڃ ِ‬
‫سيئِي سڄڻ ميل‪ ،‬جنهان دِي ُهون ِ‬
‫ڏامڻي‬
‫[لڳي وڃي پير‪ ،‬دانهان ڪندي ڏونگرين‬
‫سيئي سڄڻ ميڙ‪ ،‬جنهان ڏيهون مون مڻي؟]‬
‫[‪]52‬‬
‫مچي‪ ،‬تو ِبڻ لُڪڻ بار ِهي‬ ‫رچي ِ‬‫جي تيالئِي ِ‬
‫ڪارڻ ِپريا کا ِهي‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ڪالئِر هَٿ ڪري‪،‬‬ ‫جهر َ‬
‫[جي تو الئِي َر ِچ َمچ ته پڻ لڪڻ ناه‬
‫زَ هر هالهل هٿ ڪري ڪارڻ پريان ِ‬
‫کاء]‬
‫[‪]53‬‬
‫لن‬
‫ِيري منجه ِک ِ‬ ‫ا ِکي ڳالهائين ڪي‪ ،‬ڌ ِ‬
‫پچڙ ِن‪.‬‬
‫ريکا گهيري پييَه ڪي‪ ،‬هيئڙي کي ِ‬
‫ڪين ڌيري منجه ِکلَن‬ ‫[ا ِکين ڳالهائين ِ‬
‫ريکَا گهيري پيَه ڪي هنيئڙي کي پڄرن]‬
‫[‪]54‬‬
‫ماڍوين‬
‫سهسِي ُ‬ ‫هوء نه چاه‪ ،‬سي َ‬‫توڙي ِ‬
‫اکي کيئنم تا ُء‪ ،‬جتي هوئن ما ِپ ِري‪.‬‬
‫سئين سهسين ماڙ ُهوئين‬ ‫[توڙي هوئن چاء‪َ ،‬‬
‫اکين ِکين َِم ٿاء‪ ،‬جتي هوئن مان پرين]‬
‫[‪]55‬‬
‫‪333‬‬
 ‫هاء‬
‫س ِ‬ ‫واڙي ۾ وڙ هڪڙو‪ ،‬سو مون گهڻو ُ‬
‫راء‪.‬‬
‫سڄڻا‪ ،‬وڏِي ِوي َوڻ ِ‬ ‫ٽاري ِوالسي َ‬
‫هاء‬
‫س ِ‬ ‫[واڙي ۾ وڻ هيڪڙو سو مون گهڻو ُ‬ ‫ِ‬
‫ٺار ِوهاري سڄڻان وڏي هي وڻراه]‬
‫[‪]56‬‬
‫تِکو تيڏاه هي وهي‪ ،‬جيڏاه ُمه مهراڻ‬
‫ڏيه سڀو ِئي هڪڙو‪ ،‬گهڙي لڌو ِسي پاڻ‪.‬‬
‫[تِکو تيڏانهين َو ِهي جيڏانہ ُمنہ مهراڻ‬
‫سڀوئي هڪڙو‪ ،‬گ ِهڙي لڌو سي پاڻ]‬ ‫ڏيه َ‬
‫[‪]57‬‬
‫وير‬
‫ماو ُمسيلي ُ‬
‫سري َ‬ ‫هاڻي ويئي ِو ِ‬
‫ماکي سڄڻ گڏيو‪ ،‬عيد ڪريندو ڪير‪.‬‬
‫[هاڻي ويئي وسري ما ُء ُمصلي وير‬
‫مان کي سڄڻ گڏيو عيد ڪريندو ڪير!]‬
‫[‪]58‬‬
‫پساء اُبال‪ ،‬ڪيني آوڪ ڀُک‬‫ِ‬ ‫ِپري‬
‫مون تنِي اندر ُاوک‪ ،‬اڻ ڏيٺا سرجگڻَا‪.‬‬
‫ساء اُو َڀالن ڪني بُک‬
‫[پري َپ ِ‬
‫ِ‬
‫َ‬
‫مون تن اندر اوک‪ ،‬اَڻ ڏٺا سر جگڻا؟]‬

‫ساچ ڪو انگ‬
‫[‪]59‬‬
‫‪334‬‬
 ‫ِجيئَه ڦِڦڙ ماه ۾‪ ،‬روجا يُو نواج‬
‫اڃان آهي ڪا ِئي ٻِي‪ ،‬اَهلل دِي هاج‪.‬‬
‫[جيئن ڦ ِڦ َڙ ماه‪ ،‬۾‪ ،‬روزا ايئن نَماج‬
‫اڃان آهي ڪائي ٻي هللا دي حاج]‬
‫[‪]60‬‬
‫ِجنِي محبت من ۾‪ ،‬تي ميلي ئي سوڀَ ِن‬
‫پريان‪.‬‬
‫ِ‬ ‫س‬
‫تن ۾ ٻلي ُمسهال سدا ُ‬
‫ونهن‬
‫س ِ‬ ‫[ َجني محبت من ۾‪ ،‬سي ميلي ئي ُ‬
‫پيرين]‬
‫ِ‬ ‫س‬
‫تن ۾ ٻَري مشاعل سدا ُ‬
‫[‪]61‬‬
‫جاء‬
‫ڪڏ ِهي نه ِ‬ ‫اِلَت وڃي اِيش نا‪ ،‬آدت ِ‬
‫اُٺ ڪڻڪي وڙيي‪ُ ،‬چڻِي جواس ِ‬
‫کاء‪.‬‬
‫جاء‬
‫لت وڃيئِيس نا‪ ،‬عادت ڪڏهين نه ِ‬ ‫[ ِع َ‬
‫کاء]‬
‫ڪڻڪين َو ِڙيي ُچڻي َجواسا ِ‬ ‫اُٺ َ‬
‫[‪]62‬‬
‫سيڻاهندو سڏيو‪ ،‬پپيهو آيو‬
‫لکي لوگ نه سگهيو‪ ،‬اسان ڳالهايو‪.‬‬
‫[سيڻان هنڌئون سڏيو‪ ،‬پپيهو آيو‬
‫سگ ِهيو‪ ،‬اسان ڳالهايو]‬ ‫لکي لوڪ نه َ‬
‫[‪]63‬‬
‫سونهوء‬
‫ِ‬ ‫سج سوئِي‬ ‫سو ُ‬
‫س ُچ سنسار ُ‬
‫جتي َ‬
‫ڪوء‪.‬‬‫ِ‬ ‫تو پڌر هي ٻيڙا تري‪ِ ،‬جٿا نِير نه‬
‫‪335‬‬
‫هوء‬
‫سچ سنسار سون‪ ،‬سوجي سائين سون ِ‬ ‫[جتي َ‬ ‫ِ‬
‫ڪوء]‬‫ِ‬ ‫تو َپڌر ِهي ٻيڙا تري جٿان نِير نه‬
‫[‪]64‬‬
‫س ُچ سمندا ِسر چڙهي‪ ،‬ڪوڙ ڪکائي ڀاه‬ ‫َ‬
‫سجاء‪.‬‬
‫ِ‬ ‫جڏ ِهي تڏ ِهي ڪوڙ ڪُو‪ .‬ڏيندو سچ‬
‫ڪکائين باه‬ ‫سمندان ِسر َچڙهي ڪُوڙ َ‬ ‫سچ َ‬ ‫[ َ‬
‫ڪوڙ کي ڏيندو سچ سزاء]‬ ‫َ‬ ‫جڏهن تڏهن‬
‫[‪]65‬‬
‫پتو ڦِٿو پيٽ ۾‪ ،‬وڏي ُمال ماه‬
‫ڌوڙ ۾‪ ،‬اال اوري َآو‬ ‫ٽُٻي ڏِني ُ‬
‫[پتو ڦِٿو پيٽ ۾‪َ ،‬وڍي ُمال ماه‬ ‫ِ‬
‫ٽَٻي ڏِنئين ڌوڙ ۾‪ ،‬هللا اوري آء]‬
‫[‪]66‬‬
‫ڪروئِي پير‬ ‫ت ِ‬ ‫ڪٿ َم ايترو‪ ،‬م ِ‬ ‫ڪاجي َ‬ ‫ِ‬
‫ڪيندو ري ڪير‪.‬‬ ‫پوٽري‪ ،‬مٿي ِ‬ ‫پالڻيندو ِ‬
‫ڦير‬
‫ڪيروئي ِ‬ ‫ت ِ‬ ‫ٿ َم ايترو‪َ ،‬م ِ‬‫ڪ ِ‬ ‫[قاضي َ‬ ‫ِ‬
‫پَالڻيندو پوٽڙي‪ ،‬مٿي ڪيندُئي ڪير]‬
‫[‪]67‬‬
‫ڪٽِي کين‬ ‫ڪر ِن ڪي ُمالن ُ‬ ‫ک َڻ ُم ِ‬ ‫َم ُ‬
‫ڪڍدي تِنه ڪي هو جور گ ُهگ ُه ِر ِن‪.‬‬ ‫پيو َ‬ ‫َ‬
‫ين‬
‫[ َمکڻ مکي ان کي ُمالن ڪُٽي ِک ِ‬
‫ٻ گ َهرن]‬ ‫ڪڍري تن کي هو جي َر َ‬ ‫پيو َ‬
‫‪336‬‬
 ‫[‪]68‬‬
‫ت‬‫ڏِنهان پاڻ وکاڻ ڪُو‪ِ ،‬جڀ ت ُه جي و ِ‬
‫بندا خالق نه گ ُهري‪ ،‬ڪري پرائِي ٺٺ‪.‬‬
‫ڀ تُنهنجي وا ِ‬
‫ت‬ ‫[ڏِنئين پاڻ واکاڻ ڪُون ِڄ َ‬
‫ڪرين َپرائي تاتِ]‬ ‫بندا خالق نه گ ُهرين َ‬
‫[‪]69‬‬
‫تون ائسونهين پُو ِٺيو‪ ،‬تين ڀُوٿي اَساڻ‬
‫سون‪ ،‬وي پڙهڻ هار قُراڻ‪.‬‬ ‫نهين رتو رحمان ُ‬
‫ون نهين پوڇيو‪ ،‬تئن پُوڇي اَساڻ‬ ‫[تون ا َ ُ‬
‫س ِ‬
‫نهين رتو رحمان سون‪ ،‬وي َپڙهڻهار قراڻ]‬
‫[‪]70‬‬
‫ڪر ڪُوڙي ڪُوڙيا‬ ‫سچي سائين ساڻ‪ ،‬تو َم َ‬
‫جي تو منجه هينيان‪ ،‬وو سنڀري ڪ ِلي پرکڻو‪.‬‬
‫ڪر ڪوڙي ڪُوڙيَان‬ ‫[سچي سائين سان‪ ،‬تون َم َ‬
‫جي تو منجه هينيان‪ ،‬هو سڀني کي پرکڻو]‬

‫ڪاء (يا) گهاء‬

‫ِ‬ ‫]‪ .2 [47‬ڪريندو‬

‫‪337‬‬
 ‫چتاوني ڪو انگ‬
‫[‪]71‬‬
‫سجاء‬
‫ِ‬ ‫گهڙي گهڙيي ماريان‪ ،‬پهري لَهان‬
‫هاء‪.‬‬
‫مون هينئڙو گهڙيال جيُو‪ ،‬ڏکي ريڻ ِو ِ‬
‫سزاء‬ ‫[گهڙي گهڙي ماريَان‪ ،‬پَهرين لهان َ‬‫ِ‬
‫وهاء]‬
‫ِ‬ ‫مون هينئڙو گهڙيا ُل جيون‪ ،‬ڏُکي َرين‬
‫[‪]72‬‬
‫ت‬
‫ڏيه لٿا سنج پئي‪ ،‬اگئون آئي را ِ‬
‫کَڙا پڪاري پاتڻي‪ ،‬ٻيڙا ڪپريات‪.‬‬
‫ت‬
‫سنجها پَئي‪ ،‬اڳون آئي را ِ‬ ‫[ڏينہ لٿا َ‬
‫کَڙا پُڪاري پاتِڻي‪ ،‬ٻيڙا ڪپر واتِ]‬

‫[‪]73‬‬
‫سپرين‪ ،‬اُڀو ڀار لڏين‬
‫سفر مٿي ُ‬ ‫ُ‬
‫ولڻ جيُون هال ُچوندي‪ ،‬ڳجهيو ڳالهيون ڪن‪.‬‬ ‫ِ‬
‫[ َسفر مٿي سپرين اُڀا بار لڏن‬
‫هلڻ جيون هالو چوي ڳجهيون ڳالهيون ڪن]‬
‫[‪]74‬‬
‫ٿ‬
‫ڪ ِ‬
‫ِهئه نه وندا وڃ تون سيڻا ويڻ َم َ‬
‫پيئي منجه ڪڻو ڪري‪ ،‬تو پوٽي ۾ َ‬
‫هٿ‪.‬‬
‫[هيئن نه ِونڌا وجه تون‪ ،‬سيڻان ويڻ َم ڪٿ‬
‫ڪڻو ڪري‪ ،‬تو پوٽي ۾ َ‬
‫هٿ]‬ ‫پيهي منجه َ‬
‫‪338‬‬
 ‫[‪]75‬‬
‫ڪ ِن گئي‬ ‫سڃي ٺَٽي وچئي سو سڄڻان ِ‬ ‫ُ‬
‫ڇن پئي‪.‬‬‫جتي بال سرير ۾ تِتي ِ‬
‫سڃي ٺَٽِي وچ اَهَي سي سڄڻان ڪٿ ڳئي‬ ‫[ ُ‬
‫سرير ۾ تتي ڇن پئي]‬ ‫جتي بال َ‬
‫[‪]76‬‬
‫[هي َء بيت پڙهڻ ۾ نه آيو]‬
‫[‪]77‬‬
‫ڪاء‬
‫ِ‬ ‫پيڙا سڀي ڏهيليان‪ ،‬ايهي پيڙ نه‬
‫خداء‬ ‫ِ‬ ‫جيو وڄن واجو ٿئي‪ ،‬ڄاڻي هڪ‬
‫ڪاء‬ ‫ِ‬ ‫[پيڙان سڀ ڏ ُهيليان‪ ،‬ايهي پيڙ نه‬
‫خداء]‬
‫ِ‬ ‫جيون وڄڻ واڄو ٿئي‪ ،‬ڄاڻي ِهڪ‬
‫[‪]78‬‬
‫روء‬
‫ٻين ڪو ڪيا روئيي‪ ،‬اپڻي ڪو تو ِ‬
‫ڪوء‬
‫ِ‬ ‫ٻانڌي سنٻل ٿي ساک تا‪ ،‬اِت نه رهسِي‬
‫ڪيا روئيي‪ ،‬اَپڻي ڪُون تون ِ‬
‫روء‬ ‫[ٻيان ڪُون ِ‬
‫ڪوء]‬‫ِ‬ ‫ساختا‪ ،‬اِٿ نه َره ِسي‬
‫سمل ٿِي ِ‬ ‫ٻنڌ َ‬
‫[‪]79‬‬
‫ڪل جندڙي نَويڙ‬ ‫جندڙي ِ‬‫وڻندِي َو ِ‬
‫نويڙ‪.‬‬ ‫تجهي پرائي ڪيا پڙي‪ ،‬تون ِاپني ِ‬
‫[ ِوڙندي ِو ُجلندڙي‪ ،‬ڪل ِجندڙي نه ويڙ‬
‫ڪيا پَ ِڙي تون اَپڻِي نِويڙ]‬ ‫تجهي پَرائي ِ‬
‫‪339‬‬
 ‫[‪]80‬‬
‫ستو ڪيهي سائين‪ ،‬تو مٿي ڪپر ُگڏي‬ ‫ُ‬
‫ٿ ت ُه جو تڪيو‪.‬‬ ‫ٿاء‪ ،‬ج ِ‬
‫وهڻ تِٿائِي ِ‬
‫ڪپر ُگڙي‬ ‫ساء‪ ،‬تو مٿي َ‬ ‫ستون ڪيهي ِ‬ ‫[ ُ‬
‫ڪيو]‬ ‫تاء‪ ،‬جٿ تنهنجو ت َ ِ‬ ‫َوهڻ تِٿائين ِ‬
‫[‪]81‬‬
‫ستي سنگي رات‪ ،‬منهن ڍڪي ُموائجي‬ ‫ُ‬
‫نه سنڀر تو تاتِ‪ ،‬نه جي ڍاه ڪي‪.‬‬
‫سنجهي رات‪ُ ،‬منہ ڍَڪي ُمئن جئن‬ ‫ستين َ‬ ‫[ ُ‬
‫ڪين]‬ ‫سمل تات‪ ،‬نه جهوري آه ِ‬ ‫نه تو َ‬
‫[‪]82‬‬
‫جا جا ڪندي ڪاه‪ ،‬تا تُو لهندي تند ِ‬
‫ِڪر‬
‫ڌاء‪ ،‬اتِي اچيتِي اولَهي‪.‬‬ ‫ڪپر سندي ِ‬
‫ڪنڌي ڪانہ‪ ،‬تان تُلهڙي تند ڪر‬ ‫[جان جان َ‬
‫ت اوچتي اُلَ ِهي]‬ ‫سندي دانہ‪ ،‬ا َ ِ‬‫ڪپر َ‬‫َ‬
‫[‪]83‬‬
‫جي اُل اُٽو اُلهڙي‪ ،‬سائِير منجه ٿياه‬
‫ڪ ِر سڏ ٻياه‪.‬‬ ‫ِت ِر وانهان پاڻيڇيان‪َ ،‬م َ‬
‫[جي ت َ ُل ٽُٽو تُلهڙي‪ ،‬سائِر منجه ٿِيانہ‬
‫سڏ َ ٻيان ِہ]‬‫ڪ ِر َ‬
‫ڪر ٻانهان پاڻيچيان‪َ ،‬م َ‬
‫[‪]84‬‬
‫وڌوء‬
‫ِ‬ ‫سووي اُلهڙو‪ ،‬غفل وو‬ ‫پنجي ُ‬
‫‪340‬‬
 ‫سڀاروء‬
‫ِ‬ ‫جڏي لهري گڏ ٿيو‪ ،‬تڏهي‬
‫وڌوء‬
‫ِ‬ ‫[سنجهي ِسبي تُلهڙو‪ ،‬غافل ڇو (نه)‬
‫سنڀاريوء]‬
‫ِ‬ ‫جڏهين لَهرين َگڏِيو‪ ،‬تڏهين‬
‫[‪]85‬‬
‫پاڻ‪ ،‬تو اُو پُووتِرن ڪل‬ ‫ارو َ‬‫جي تون ت َ ُ‬
‫تُو اُون ِوي گهڻا سڄاڻ‪ ،‬وڃيڪپر آهليا‪.‬‬
‫ڪل‬ ‫تار ِن َ‬ ‫تارو پاڻ‪ ،‬تو وي پُڇ ُ‬ ‫[جي تون ُ‬
‫ڪپر آهليا]‬ ‫س َڄاڻ‪ ،‬وڃي َ‬ ‫توئون وي گهڻا ُ‬
‫[‪]86‬‬
‫تاري جيئي ِتري نه‪ ،‬پساييم موهليان‬
‫پڍم لجايي‪ ،‬تي سچي ديوان ۾‪.‬‬
‫[تارن جيئن تَري‪ ،‬نَه پُسائين مولهيان‬ ‫ُ‬
‫ِپ ُڙ َم لڄائين‪ ،‬تنہ سچي ديوانَ ۾]‬
‫[‪]87‬‬
‫ڪن‬‫ِ‬ ‫اُٻايي چيو نه جي‪ ،‬سو نه ِ‬
‫ڪيو ُء‬
‫گهاتورن‪.‬‬
‫ِ‬ ‫تائين پائِي ِپيا تهيو‪ ،‬گهنگهل‬
‫ڪ ِن‬ ‫ڪيائون َ‬ ‫يون جئن‪ ،‬سو نه ِ‬ ‫[اُباهي َچ ِ‬
‫تان ئي پاڻي ِپيا‪ ،‬ٿِي گهنگهر گهاتُوئڙنَ ]‬
‫[‪]88‬‬
‫جگي جوشپُو جتِي‪ ،‬ووهٿ واتاڙا ٿِيِ ِن‬
‫پار ک ََو ِن‪.‬‬ ‫ڪريان ڀي ِ‬ ‫ِمهر ت ُه جي تِت‪ُ ،‬م ِ‬
‫[ ُجنگيون جوشيون ِجت‪ ،‬ٻوهٿ ٻاتاڙا ٿِيَ ِن‬
‫‪341‬‬
 ‫پار پَ َون]‬ ‫ِمهر تُنهنجي تِت‪َ ،‬مڪُريان ڀي ِ‬
‫[‪]89‬‬
‫پاکريان َء ِجنه ڀو ڀالهي نه لَهي‬
‫ڪو نَه لنگهيا‪.‬‬ ‫سه ُ‬ ‫جتي ساٿ مو سي‪ ،‬اڄي ُ‬
‫[پاکڙيان ِڊ َڄن‪َ ،‬ڀئو َڀالن ِهي نه لهي‬
‫ساٿ سندن‪ ،‬اچي سو لَڪ ُِن لَنگهيو]‬ ‫َ‬ ‫تتي‬
‫[‪]90‬‬
‫واء‪ِ ،‬د ِوج َم لهري ل ِگيان‬ ‫ِوڄ بدل بي ِ‬
‫جاء‪ ،‬ٻيڙي ڊُبڻ ناهين ڀو‪.‬‬ ‫سوها ِ‬ ‫سڌر ُ‬
‫[وڄ َبدل ڀِي وا ُء‪ ،‬ڊ ُڄ َم لَهرين لَڳيان‬
‫سونهان چا ُء‪ ،‬ٻيڙي ٻُڏڻ نا ِه ڀَو]‬ ‫سڌر ُ‬ ‫َ‬
‫[‪]91‬‬
‫ستوهي تو جا ُ‬
‫ڳ‬ ‫راتڙي سبي ِوهاڻيا‪ُ ،‬‬
‫ڪري‪ ،‬مٿي ٿيو ڀگُ‪.‬‬ ‫ِپري وسارڻ م ِ‬
‫ستو ِهين تو جاڳ‬ ‫سڀي ِوهاڻِيان‪ُ ،‬‬‫[راتڙين َ‬
‫ِ‬
‫سارڻ َم ڪر َمٿئين ٿيو اَڀاڳ]‬ ‫َ‬ ‫پرين ِو‬
‫[‪]92‬‬
‫ڪر ِن‬‫ڪٻُڌڙي ِ‬ ‫ِپ ِري ِوسارڻ وي روڻ‪َ ،‬‬
‫ڌوڙ پَ َو ِن‪.‬‬ ‫ڪنچن را ِسي گنوائي ڪري‪ ،‬ٻُڪي ُ‬
‫ڪ ِرن‬ ‫ڪٻُڌڙي َ‬ ‫[پرين ِوسارن ِوي ُر َو ِن‪ُ ،‬‬ ‫ِ‬
‫ڪر‪ ،‬ٻُڪين ڌُوڙ َپ َو ِن]‬ ‫نواء َ‬‫ڪنچن راس َگ ِ‬ ‫َ‬
‫[‪]93‬‬
‫‪342‬‬
 ‫هن‪ ،‬گروائي پريت جيُون‬ ‫س ِ‬‫ڌر جيُون ڌنس َ‬
‫ڪ جانِي‪ ،‬آئ ِيي واو نَه ڏُول جيُون‪.‬‬
‫سي ِئي سين ِ‬
‫س َه ِن‪ ،‬ڳورائِي پَربت جيون‬ ‫[ڌَر ِجيون ڌَنس َ‬
‫ڪ َج ِن‪ ،‬آئي وا ُء نه ڏولجن]‬‫سيئي سيڻ ِ‬

‫مايا ڪو انگ‬
‫[‪]94‬‬
‫ڪي‪ ،‬پَسڻ ڪي گهاٽي‬ ‫منجهي ماوو ناهين ِ‬
‫سونڀي َرنگ جيو‪ ،‬ويندُوئي واٽِ‪.‬‬ ‫ڪ ُ‬‫اُني َ‬
‫ڪين پَسڻ کي گهاٽي‬ ‫[منجهين ماوو ناه ِ‬
‫سونبي رنگ جيون ويندئي ِوهاٽي]‬ ‫ڪ ُ‬‫دُني َ‬
‫[‪]95‬‬
‫مئه ڀانئِي سون‪ ،‬هي َجر پوس جرڪڻو‬
‫لڳي ڪارو ٿيو‪.‬‬ ‫ڪ ِہ ِ‬ ‫ٻئي ٻگين َون‪َ ،‬‬
‫پوش َجهرڪڻو‬ ‫ُ‬ ‫هيء َج ِر‬
‫ِ‬ ‫سون‪،‬‬‫[مون ڀانيو ُ‬
‫ڪ ِہ لڳي ڪارو ٿيو]‬ ‫ٻيئي ٻَنگين َون‪َ ،‬‬
‫[‪]96‬‬
‫ڀُلي ويئي ڀُلي‪ ،‬تڏ آئون آئي‬
‫بابا آدم حوا ڀلي‪ ،‬ڀَلي سڀ اينائي‪.‬‬
‫[ڀُلي وي ڀُلي تَڏاهون آئِي‬
‫بابا آدم َحوا ڀُليي‪ ،‬ڀُ ِلي سڀ دنيائي]‬
‫[‪]97‬‬
‫‪343‬‬
 ‫ڀوري ڀڳو جت‪ ،‬ماڻڪ اَساري پيو‬
‫ڪ ِر‪.‬‬ ‫نوء تت‪ ،‬ٻي ئي اُگچو هٿ َ‬ ‫ڪو نه ُر ِ‬
‫ڳوء ِجت‪ ،‬ماڻڪ اَساري پَئي‬ ‫[پوري ڀَ ِ‬
‫ڪري]‬ ‫نوء تِتِ‪ ،‬ٻيئي اُگچا هٿ َ‬ ‫ڪوه نه ُر ِ‬
‫[‪]98‬‬
‫جاو‪ ،‬ماڻڪ اَساري پيو‬ ‫ڀوري ڀڳو َ‬
‫سرافي َآو‪ ،‬ٻيئي اُگچو هٿ َ‬
‫ڪ ِر‬ ‫سري َ‬ ‫ُ‬
‫جانء‪ ،‬ماڻڪ اساري پَئِي‬ ‫ِ‬ ‫ڀڳوء‬
‫ِ‬ ‫[ڀوري‬
‫آء‪ ،‬ٻيئي اُگچو هٿ ڪري]‬ ‫صرافين ِ‬ ‫سري َ‬ ‫ُ‬
‫[‪]99‬‬
‫ڪستُوري جهگين گهري‬ ‫هٽ ِوياجي لُوڻ‪َ ،‬‬
‫سچان دي ساوڻ‪ ،‬اندر اڇا نه ڪري‪.‬‬
‫َستوري ُجهنگين گ ُهري‬ ‫[هَٽ ِوياجي (وهائي) لوڻ‪ ،‬ک ِ‬
‫س َچان دي صابوڻ‪ ،‬اندر اَڇا نه ڪري!]‬ ‫َ‬
‫[‪]100‬‬
‫ُموئا مهالن منديان‪ ،‬اچليانَ چلن‬
‫هنن بڪري‪ُ ،‬جهگين اوٺ منگن‪.‬‬ ‫هَٽ ِگ ِ‬
‫[ ُموئوان َمهالن منديان اَچليان َچ ِ‬
‫لن‬
‫ٽ گ ِهنن ٻڪري‪ُ ،‬جهنگين اُٺ َمنگن]‬ ‫َه ِ‬
‫[‪]101‬‬
‫هر هر فال ڪرين ِديَان‪َ ،‬رڌي َگئِي بهاو‬
‫وڃ پووجو ساوڻ ستيان الوي لگن آ‪.‬‬
‫‪344‬‬
 ‫[هَر هَر فال ڪرين ِديَان‪ ،‬راڌي َڳئي ِوهاء‬
‫ستيَان‪ ،‬البي لنگهڻاء]‬ ‫سانوڻ ُ‬
‫َ‬ ‫وڃ پُڇو‬
‫[‪]102‬‬
‫توبه ڪري نه با ُهڙي‪ ،‬باهڙي توبه ڪي نه‬
‫احاڙين‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ڪي ساڌ هٽ ۾ رڌي‬
‫رين‬
‫ڪ ِ‬ ‫رين با ُهڙي‪ ،‬با ُه ِڙي توبه َ‬
‫ڪ ِ‬ ‫[توبه َ‬
‫اجاڙين]‬
‫ِ‬ ‫َٺ ۾ راڌي‬‫ڪيهي سادي ه َ‬

‫سمر ٿائي ڪو انگ‬

‫[‪]103‬‬
‫پاڻو واڻي رنگ ۾‪ ،‬پاڻو واڻ رتاس‬
‫رنگي ڏيندو پاڻ ڌني‪ ،‬سڀو رنگ سناس‪.‬‬
‫تاس‬ ‫[پاڻو واڻي رنگ ۾‪ ،‬پاڻو واڻ َر ِ‬
‫رنگ ئي ڏيندو پاڻ ڌڻي‪ ،‬سڀي رنگ سنداس]‬
‫[‪]104‬‬
‫منجهاو‬
‫َ‬ ‫اَنان ئِي پنا ڪري‪ ،‬پنا ان‬
‫راو‪.‬‬‫راج تُو هنجو راجيا‪ ،‬ٻيا راوي َ‬
‫ڪرين‪ ،‬پَنا ان منجها َء‬ ‫[اَنان ئي پَنا َ‬
‫راوئي را َء]‬ ‫راڄ تُنهنجو ِ‬
‫راڄيَا‪ ،‬ٻيا َ‬
‫[‪]105‬‬
‫ڪُونسي ڪُونسل نِيپجي‪ ،‬ناڍي ون داهي‬
‫عقل غيب هللا دا‪ ،‬االئي هائي‪.‬‬
‫‪345‬‬
‫[ڪُونسي ڪُونسل نيپجي‪( …………،‬؟)‬
‫عقل غيب هللا دا‪ ،‬هللا هي هللا هي]‬
‫[‪]106‬‬
‫نا ِهي نصيبو اَگرو‪ ،‬توڙي وڃن ُ‬
‫روم‬
‫لکي لوه قلم ۾‪ ،‬سوئِي مانِي ٿُوم‪.‬‬
‫[ناه نَصيبُون اڳرو توڙي وڃي روم‬
‫لکي لوح قلم ۾ سوئي ماني ٿُوم]‬
‫[‪]107‬‬
‫نِڪُنجو ڪنجو ٿيو‪ ،‬ڪُنجو ٿيو نِڪُنج‬
‫ِجن ِهي ڪم نِڪُنج سيو‪ ،‬سا ساٿڙوم ُمنجه‪.‬‬
‫[نِڪُنجو ڪُنجو ٿيو‪ ،‬ڪُنجو ٿيو نڪُنج‬
‫ِجنهين ڪم نِڪُنج سين‪ ،‬سو ساٿڙو َم ُمنجه]‬
‫[‪]108‬‬
‫هليا سي نِڪُنجڙو‪ِ ،‬ڀرڪڻ چيا ڀري‬
‫لوڪان اُري آسري‪ ،‬اسان پٽ پيري‪.‬‬
‫[هليا سي نِڪنجڙا ’ ِڀرڪڻ‘ چيا ڀَري‬
‫لوڪان اوري آسرو‪ ،‬اسان پت پري]‬
‫[‪]109‬‬
‫تڙيي تِيئه‪ ،‬توڄ ت ُه جو آ ِسرو‬
‫توڙي ِ‬
‫ڪيئه‪ ،‬اي وڏا راجيا‬ ‫تو در َوڙا ِ‬
‫[توڙي تڙيين تيئن‪ ،‬توه تنهنجو آسرو‬
‫(و َر) وڏا راڄيا]‬‫تو دَر َوڻان ڪيئن‪ ،‬اي َ‬
‫‪346‬‬
 ‫[‪]110‬‬
‫آهَر اَال هائي‪ ،‬ڪوئِي َم الهيو ڪڏ ِهي‬
‫ٻيا ڪاج هٿائُو‪ ،‬ولي آڻيندو وڏو ڌڻي‪.‬‬
‫[آه ََر اَالهان‪ ،‬ڪو َم الهيو ڪڏهين‬
‫ويا ڪاڄ هٿان‪ ،‬وري آڻيندو وڏو ڌڻي]‬
‫[‪]111‬‬
‫تو آڌار سڌار تو‪ ،‬تو اڏا تو اَڏ‬
‫اندره ُمو (گڏ)‪.‬‬ ‫تو ِهي اکڙين ۾‪ ،‬تو ِهي ِ‬
‫سڏ‪.‬‬‫گل ل ِگي ڳال ِهي َچوا‪ ،‬ڪي ِهي حاجت َ‬
‫[تون آڌار سڌار تون‪ ،‬تون آڏاڻو اَڏ‬
‫تون ئي اکڙين ۾‪ ،‬تون ئي اندر ۾ گڏ‬
‫سڏ]‬‫ڳل لڳي ڳالهين چوان‪ ،‬ڪيهي حاجت ُ‬
‫[‪]112‬‬
‫سارکا‪ ،‬ڪوئي نه ڪا ُهو ڀَ ِ‬
‫ت‬ ‫ڪوئِي نه ڪاهو ِ‬
‫سب ڪو ِڦري گريبيو‪ ،‬پاڻئُو وا ِڻي متِ‪.‬‬
‫ت‬
‫سارکا‪ ،‬ڪوئي نه ڪاهو ڀَ ِ‬ ‫[ڪوئي نه ڪاهو ِ‬
‫سڀڪو ڦِري غريبيو‪ ،‬پاڻو واڻِي َمت]‬
‫[‪]113‬‬
‫ڪييا‪ ،‬هينيڙا منجه ِهير‬ ‫اَهلل ِهي انَتر ِ‬
‫کير نه گڏي رت ۾‪ ،‬رت نه گڏي کير‪.‬‬
‫ير‬
‫ڪيا هنيڙا منجه ِه ِ‬ ‫[هللا ئي اندر ِ‬
‫کير نه گڏي َرت ۾‪ ،‬رتُ نه گڏي کير]‬
‫‪347‬‬
‫”ڪاجي ڪادن‘ جي ساکي پوري ٿي‪ ،‬ان بعد شيخ‬
‫فريد جي ساکي اچي ٿي“‪.‬‬

‫جيپورگرنٿ‪4-‬‬
‫’جيپور گرنٿ‪ ‘4-‬۾ ڪُل ايڪونجاه بيت آهن جن‬
‫مان ن ََو (نمبر‪،44 ،43 ،41 ،40 ،35 ،33 ،31 ،15‬‬
‫۽ ‪ )48‬نراال آهن جيڪي ’جيپور گرنٿ‪ ‘6-‬توڙي‬
‫’سنتون ڪي واڻي‘ ۾ ناهن‪ .‬انهن مان بيت نمبر‪15‬‬
‫قاضي قادن جي بيت ( ”سڄڻ منجه هئام‪ ،‬مون ويٺي‬
‫وا ُء ٿيا“ ) جي بدليل صورت آهي‪ .‬جيڪي بيت‬
‫اڻپورا آهن يا پورا پڙهڻ ۾ نه آيا آهن‪ ،‬تن جي هيٺان‬
‫سنواريل پڙهڻيون‪’ ،‬جيپور گرنٿ‪ ‘6-‬يا ’سنتون‬
‫ڪي واڻي‘ واريون رکيون ويون آهن‪.‬‬
‫”ڪاجي ڪادن جي ڪي ساکي“‬
‫[‪]1‬‬
‫جيران َجبران آيتان‪ ،‬اکر انت نه پار‬
‫هيڪڙيو ايمان ۾ لَ َه ِن َ‬
‫س ِڀن سار‪.‬‬
‫[زيران‪ ،‬زبران‪ ،‬آيتان‪ ،‬اکر انت نه پار‬
‫هيڪڙي ايمان ۾ لهن سڀن سار]‬
‫[‪]2‬‬
‫ڪوڙي ڪاتب نه پڍي‬ ‫ِ‬ ‫ُج ُجو ٻاره لک‪،‬‬
‫‪348‬‬
 ‫هيئين سي ڀائي س ِکج ِو جو ِپريا نه ِمڙي‪.‬‬
‫[جون جون ٻاره لک‪ ،‬ڪوڙين ڪتابن َپڙهين‬
‫هيء سڀائي ِسک‪ ،‬جان جان پريان نه مڙين]‬
‫[‪]3‬‬
‫ڪي نه پڙهيام‬ ‫ڪ ِ‬ ‫ڪنج ڪُجوري ڪافيا‪ِ ،‬‬ ‫َ‬
‫سو ڏيهو ئي ڪو ٻيو جائي پري لڌام‪.‬‬
‫ڪ ڪين پڙهيام‬ ‫ڪنز‪ ،‬قُدوري‪ ،‬ڪافيا‪ِ ،‬‬ ‫[ َ‬
‫سو ڏيه ئي ڪو ٻيو جانئين پرين لڌام]‬
‫[‪]4‬‬
‫لک قُ ِ‬
‫راڻ‬ ‫َپڍندا پيئي ويا ڪوڙي ِ‬
‫لَ ِکي لوڪ نه سنڌيو پاڻ ئي اندر پاڻ‪.‬‬
‫[پڙهندا پيئي ويا ڪوڙين لک قرآڻ‬ ‫َ‬
‫لکي لوڪ نه سگهيو پاڻ ئي اندر پاڻ]‬
‫[‪]5‬‬
‫تون اَنسِي نَ ِهي پُوڇيو تي پُوڇي اَساڻ‬
‫سون بي پڍڻ هار قراڻ‪.‬‬ ‫نِهي َرتو رحمان ُ‬
‫[تون اسين نهين پُوڇيو تين پوڇي اَساڻ‬
‫نهين رتو رحمان سون ڀي پڙهڻهار قرآڻ]‬
‫[‪]6‬‬
‫ديدار ڪي‬ ‫ِ‬ ‫ڪنه‪ ،‬سائين تو‬ ‫جي گ ُهر گ ُهري نه ِ‬
‫ڪ َر ِن‪.‬‬‫ور َو ڏا ڪيهي هُج َ‬ ‫سو پي پنج ُه َ‬
‫ديدار کي‬
‫َ‬ ‫ين‪ ،‬سائين تو‬
‫ڪ ِ‬ ‫[جي گ ُهر گ ُهري نه ِ‬
‫‪349‬‬
 ‫سي ڀي پنهنجي رب ڏانہ ڪيهي ُحج ڪرين]‬
‫[‪]7‬‬
‫ڪر اکر ٻيا وسار‬ ‫الف اڳوهي ياد ِ‬
‫ڪدهي‪.‬‬ ‫سو تو ڏيئو ٻال‪ ،‬جو نه اُجهي َ‬
‫[الف اڳيون هي ياد ڪر‪ ،‬اکر ٻيا وسار‬
‫سو تون ڏيئو ٻار‪ ،‬جو نه اُجهي ڪڏهين]‬
‫[‪]8‬‬
‫الئي الم الف سان‪ ،‬ڪا……………‬
‫پرين سون‪ ،‬لگو آهي تِيئه‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫………‬
‫[الئي الم الف سان ڪاتب لکن جيئن‬
‫پرين سان لڳو آهي تيئن]‬ ‫ِ‬ ‫مون هينئڙو‬
‫[‪]9‬‬
‫تو تو تد ڪرين‪ ،‬جولڳندي َڳر ڦند جيون‬
‫رجيَا‪.‬‬
‫سائِين سنڀارين ِجن َء روح ِس ِ‬
‫ڪرين‪ ،‬جو لڳندي َء َڳر ڦندَ ِجيون‬ ‫[تون تون تڏ َ‬
‫رجيَا]‬
‫سائين نه سنڀارين‪ ،‬جن َء روح ِس ِ‬
‫[‪]10‬‬
‫ستو بئٺو اُٺِيو ڳالهائيندو ڳندو‬‫ُ‬
‫واٽڙي ويندو‪.‬‬ ‫تاتڙي مين ِ‬ ‫اسان تُسان جي ِ‬
‫ستو ٻيٺو اُٺيو ڳالهائيندو ڳيندو‬‫[ ُ‬
‫اسان تُسان جي تاتڙي‪ ،‬مين واٽڙي ويندو]‬
‫[‪]11‬‬
‫‪350‬‬
 ‫جو پاڻ ِجيون پَڌرو ٻُڌايائو سڏ‬
‫سو گڏ‪.‬‬ ‫ڪيئو‪ ،‬سو ِپريا ُ‬ ‫مون هيئڙو تا ئي ِ‬
‫[جو پاڻ جيون پڌرو ٻُڌايائون سڏ‬
‫ڪئو سو پريان سون گڏ]‬ ‫مون هينئڙو تان ئي ِ‬
‫[‪]12‬‬
‫ڙاڻ‪ ،‬پهروئِي ِپيام جو‬ ‫مو سائِي ِس َو ِ‬
‫ڪ َو َ‬
‫ڙاڻ‪.‬‬ ‫ڪدُو ِ‬‫هيئڙو هيجا پڌَ ڪري َ‬
‫پيام جو‬
‫[مون سائين ِس َوڙاڻ‪ ،‬پهروئي َ‬
‫وڙاڻ]‬
‫ِ‬ ‫ڪ‬
‫هينئڙو هيجان پنڌ ڪري ڪندو ِ‬

‫[‪]13‬‬
‫رو نا اُردار ِ‬
‫پار‬ ‫نه سو اله نه ِس ُ‬
‫مون ڍووتا تِنِهي ڪي سو َمن منجه نِهار‪.‬‬
‫[نه سو اله نه ِسيرو‪ ،‬نا اورار پار‬
‫مون ڍ ُُونڍتا تِنہ کي سو من منجه نهار]‬
‫[‪]14‬‬
‫ڪل‬‫سمند َء َ‬ ‫ڪيا َ‬
‫درياو‪ ،‬پُوڇي َ‬
‫َ‬ ‫دل اندر‬
‫س ِر َآو‪ ،‬چڙهي چوکي نه کڻي‪.‬‬ ‫ماڻَڪ اين ِهي َ‬
‫ڪل‬‫نڊر َ‬ ‫س ُم َ‬
‫درياو‪ ،‬پڇين ڪياء َ‬
‫َ‬ ‫[دِل اندر‬
‫رياو‪ ،‬چڙهي چوکي نه کڻين]‬ ‫س َ‬ ‫ماڻڪ اينهين َ‬
‫[‪]15‬‬
‫ِپري پاڻ لکائِيا‪ ،‬مون َمن منجهي ئِي‬
‫‪351‬‬
 ‫هيڏي هيڏِي هٿَڙي ِهي ِه ِ‬
‫ڌاء‪.‬‬
‫[پرين پاڻ لَکائيا مون من منجهيئي‬
‫هيڏي هوڏي هٿڙا ِوڌا ِهنهي ئي]‬
‫[‪]16‬‬
‫درياو ۾‬
‫َ‬ ‫ڪايُو ُمه ڙي ئي سيٺا جي‬
‫سندا سي ئي ماڻِڪ اکڙين سي‪.‬‬ ‫َ‬
‫درياو ۾‬
‫َ‬ ‫[ڪايو منہ ڏيئي‪ ،‬پيٺا جي‬
‫پَسندا سي ئي‪ ،‬ماڻڪ اکڙين سين]‬
‫[‪]17‬‬
‫گرا‪َ ،‬حڪيڪٿا هنجه‬ ‫س ُ‬
‫دَ ِر پُورا ُگر َ‬
‫س َر پاڻي جي منجه‪.‬‬ ‫ڪڻ ُچڳي‪َ ،‬‬ ‫ڪوڙي هندا َ‬ ‫ُ‬
‫گرا حقيقتا هنجه‬ ‫س ُ‬
‫[در پورا ُگر َ‬
‫سر پاڻي جي منجه‬ ‫ڪڻ ُچڳن َ‬ ‫ڪوڙين هنڌان َ‬
‫[‪]18‬‬
‫َوڃي بجي آيو ڪير‪ ،‬ڪنهن ڏٺو مون الهوتين‬
‫ا َ ِچي ڪندو ڪير‪ ،‬ڳال ِهي َرب پَرتِيان‪.‬‬
‫[وڃي بچيو آيو ڪير‪ ،‬ڪنہ ڏٺو منہ الهوتيين‬
‫اچي ڪندو ڪير‪ ،‬ڳالهين َرب َپرتيان]‬
‫[‪]19‬‬
‫ُه َڻ سندا هنجڙا‪ ،‬اتي ئي آهن‬
‫ڳالهي رب پرتيان‪ ،‬جي مانگي سي ڏينَه‪.‬‬
‫آهين‬
‫ِ‬ ‫س َر) سندا هنجهڙا اتي ئي‬‫[ ُهن ( َ‬
‫‪352‬‬
 ‫ڳالهين رب پرتيان‪ ،‬جي منگي سي ڏين]‬
‫[‪]20‬‬
‫س َر ِهڪڙي َوسن َج َر ۾ ِجيُون گڏيا‬ ‫َ‬
‫ڪنور ڦُالريا‪.‬‬ ‫سالرن‪َ ،‬مٿي َ‬ ‫َ‬ ‫سار نهَ‬
‫َ‬
‫يو نه گڏيا‬ ‫سن‪َ ،‬جر ۾ ِج َ‬ ‫[ َس َر هڪڙي َو ِ‬
‫نور ڦالريا]‬ ‫ڪ َ‬ ‫سالورن‪ ،‬مٿي َ‬ ‫َ‬ ‫سار نه‬
‫َ‬
‫[‪]21‬‬
‫ڪاء‬
‫ِ‬ ‫نورا سندي‬ ‫ڪ َ‬
‫س ِڌ لهي َ‬ ‫جي سالُورو ُ‬
‫تان پيهي ئو پاتال ۾‪ ،‬هُڙ نه ِمٽِي ِ‬
‫کاء‬
‫ڪاء‬
‫ِ‬ ‫ڪنَوران سندي‬ ‫سڌ لهي َ‬ ‫[جي سالُورو ُ‬
‫تان پيهي اُو پاتال ۾‪ ،‬هُوند نه ِمٽي ِ‬
‫کاء]‬
‫[‪]22‬‬
‫ور‪ ،‬ڪي ڏُور ئِي َولها‬ ‫ڪي ويجهائي ڏ ُ ِ‬
‫ڪنورا جم ڪل‬ ‫ُهوئِي جڙ سالُور‪ ،‬لَڌِي َ‬
‫ڏور ئي َولَها‬ ‫ڏو ِر‪ ،‬ڪي ِ‬ ‫[ڪي ويجهائي ُ‬
‫ڪل]‬ ‫نوران ِجي َم َ‬ ‫ڪ َ‬ ‫وء جي َجر سالُور‪ ،‬لڌَي َ‬ ‫ُه ِ‬
‫[‪]23‬‬
‫اندر سڏيان جگي پس ُجواڻ‬
‫منجهي ڻِي َمڪو ٿِييو منجهي ڻي ُملتان‬
‫س ُجواڻ‬ ‫سريَا جاڳي پَ ُ‬ ‫[(اک) اندر َ‬
‫منجهيئي َمڪو ٿيو منجهيئي ملتاڻ]‬
‫[‪]24‬‬
‫‪353‬‬
 ‫ڪاساو‪ ،‬فوجون ڪري الٿيان‬ ‫َ‬ ‫ا َ ِکي ا َ‬
‫سوڙي َگ ِلي َمنجهاو‪ ،‬سوجهي ِپري لهندُيو‪.‬‬ ‫ِ‬
‫آڪاساء‪ ،‬فوجون ڪري اُلٿيُون‬ ‫ِ‬ ‫[ا ِکين‬
‫سوڙهي ڳلي منجهاء‪ ،‬سوجهي پرين لهنديُون]‬
‫[‪]25‬‬
‫شهباج باج ٿِيو‪ ،‬پن ِکي نه ماري‬
‫اکي کوڙي اَرس ۾‪ ،‬لُڏي مناري‪.‬‬
‫ماري‬‫[شهباز باز ٿيو پکي نه ِ‬
‫اکين کوڙي عرس ۾ لُڏي مناري]‬
‫[‪]26‬‬
‫ِجن هي جان ُجدا ڪييا‪ ،‬تون ُمہ تِنهي پس‬
‫رس‪.‬‬ ‫لتاڙين ِلتن سين اَٺي پهر ا َ ِ‬
‫نہ تِن ِهي پَس‬ ‫[جن ِهي جان ڪيئي تون ُم َ‬ ‫ِ‬
‫لتاڙين لتن سين اَٺئي پهر عرس (عرش)]‬
‫[‪]27‬‬
‫ڪ ِڻ يو پيئِي‬ ‫واحد هندي دائري هي َ‬
‫ڪيي پسندا سيئِي‪.‬‬ ‫ِجن ِهي جان جدا ِ‬
‫[واحد هنڌين دائرين هيڪڙيو پيئي‬
‫ِجن ِهي جان جدا ڪيئي پَسندا سيئي]‬
‫[‪]28‬‬
‫حقيقي مون سيڻ‪ ،‬وسن شهر حقيق ۾‬
‫َچون حقيقي ويڻ‪ ،‬ڳال ِهي چون حقيقيون‪.‬‬
‫‪354‬‬
 ‫[حقيقي مون سيڻ‪َ ،‬وسن شهر حقيق ۾‬
‫ُچون حقيقي ويڻ‪ ،‬ڳالهين چون حقيقيون]‬
‫[‪]29‬‬
‫سفافِي مون سيڻ‪ ،‬وسن سهر سفاف ۾‬
‫َچ َو ِن سفافي ويڻ‪ ،‬ڳال ِهي َچ َون سفافيون‪.‬‬
‫[شفافي مون سيڻ‪َ ،‬وسن شهر شفاف ۾‬
‫َچون شفافي ويڻ‪ ،‬ڳالهين َچ َون شفا ِفيُون]‬
‫[‪]30‬‬
‫ِجن هي ُمک مرا ٿئي امي َء اُٿلي اکر‬
‫ِتن هي جي ڳالهائي‪ ،‬ماندو ئي ساجو ٿيئيو‪.‬‬
‫[جن ِهي ُمک ُمال ُء‪ ،‬اُمي اُلَٿِي اکڙيين‬
‫تِن ِهي جي ڳالهاء‪ ،‬ماندو ئي ساڄو ٿيو]‬
‫[‪]31‬‬
‫ڳالهي ڳالهي جي دِيا‪ ،‬سڏي ُمو سا ُچون‬
‫ڪانون ٻڪر َپساريا‪ِ ،‬جيون پنکي َٻ ُچون‪.‬‬ ‫ِ‬
‫ون‬
‫[ڳالهين ڳالهين جيڏيان سڏي ُمون سان ُچ ِ‬
‫ساريا جيون پَکي ٻَ ُچون]‬ ‫ڪانون ٻڪر پَ ِ‬
‫[‪]32‬‬
‫ساو‬
‫ُنجي ڏيئِي ِمليو‪ِ ،‬جنهي ُروح َر َ‬ ‫ڪ ِ‬
‫باو‪.‬‬
‫س َ‬‫تِنهي سندي تُرهڙي‪ ،‬سونهاري ُ‬
‫ساو‬
‫[ڪُنجي ڏيئي َملي ِو‪ِ ،‬جنهين ُروح َر َ‬
‫ڀاو]‬
‫س َ‬‫تِنهين سندي تر ِهڙي سونهاري ُ‬
‫‪355‬‬
 ‫[‪]33‬‬
‫گهاو‬
‫َ‬ ‫ين ڪي ڪيها‬ ‫ڪسِي ِپ ِر ِ‬‫س َ‬ ‫َپ َ‬
‫ِسر سونپُون پيرن ڀَ ِري‪ ،‬اندر بَت ڊري َو‪.‬‬
‫[پس ڪي سي پرين کي ڪيها گهاء‬
‫ِسر سونپون پيرن ڀر اندر بُت ڌَراء]‬
‫[‪]34‬‬
‫ڪڙي ٻيري ٻُور‪ ،‬ڪڙي پَنَ نه ِهڪڙي‬
‫ڪڙي ِپريان پُور‪ ،‬ڪڙي ِسڪان سڙڪي‪.‬‬
‫[ ڪڏهن ٻيرين ٻُور‪ ،‬ڪڏهين پن نه هڪڙو‬
‫ڪڏهين ِپريان پُور‪ ،‬ڪڏهين سڪان سڏ کي]‬
‫[‪]35‬‬
‫جن ِهي ڏٺا ِجي ِوئي‪ِ ،‬مل يا َر ِهي پَ َرج‬
‫ڪتي َپجِ‪.‬‬ ‫نا َل تِن ِهي دي َوتِيي‪ِ ،‬جتي ِ‬
‫[جنهين ڏٺا جي ِوئي‪ ،‬مليا رهي پرج‬
‫ڪتي پُڄ]‬ ‫نال تِنهين دي َو ِتيي جتي ِ‬
‫[‪]36‬‬
‫ت‬
‫ِجن ِهي محبت من ۾‪ ،‬تي ميلي هي سوڀَن ِ‬
‫تَن ۾ َبلي مو سا هاال سندا سو ِپ ِر َين‪.‬‬
‫[جنهين محبت َمن ۾‪ ،‬تي ميلي ِهي سونهن‬
‫سپرين]‬ ‫تَن ۾ ٻَلن َمشاعالن سندا ِ‬
‫(مساهل= مشاعل)‬
‫[‪]37‬‬
‫‪356‬‬
 ‫سيڻان هوندو سڏيو‪ ،‬پَ ِپيهو آيو‬
‫لَ ِکي لوڪ نه سگهيو‪ ،‬اساڻ ڳالهايو‪.‬‬
‫[سيڻان هنڌئون سڌيو پپيهو آيو‬
‫لَ ِکي لوڪ نه سگهيو اسان ڳالهايو]‬
‫[‪]38‬‬
‫سنو سرپ نه لوڙيان‪ ،‬جي لوڙيان ته لک‬ ‫ُ‬
‫مستڪ مڻِي َبلي‪.‬‬‫ِ‬ ‫مون تِنها سندي ڀُوک الئي‬
‫سرپ نه لوڙيَان‪ ،‬جي لوڙيان ته لک‬ ‫سوني َ‬ ‫[ ُ‬
‫مون تِنهان سندي بُک‪( ،‬جن) الئي َمستڪ َمڻي ٻلي]‬
‫[‪]39‬‬
‫جي لوڙان تي نه لهان‪ ،‬الوجي دا ڍير‬
‫توڙي ڏسڻ سوهڻ ابي تُل نه بير‪.‬‬
‫[جي لوڙان تي نه لهان‪ ،‬الوڙين دا ڍير‬
‫سوهڻي اَنبين تُل نه ٻير]‬ ‫توڙي ڏسڻ ُ‬
‫[‪]40‬‬
‫ک‬‫نيڙي ُمنجه بي به ڏنين ه ََر ِ‬ ‫اَال ڏِينِي ِ‬
‫ايڪو ڏِينِي ُمنجه مليا جيڻي مليا لک‪.‬‬
‫[اَهلل ڏِيڻي نيڙي ُمنجه‪ِ ،‬ٻي به ڏني هَر َ‬
‫ک‬
‫هيڪو ڏِيڻي ُمنجه مليا‪ِ ،‬جيڻي ِمليا لک]‬
‫]‪[41‬‬

‫به ڏينِي بي عقالن‪ ،‬ڏينِي ٻي فرياه‬

‫الهوجي ونديا‪ ،‬ڪاڇبو مون داه (يا مون واه)‬
‫ِ‬ ‫ڪا‬
‫‪357‬‬
 ‫[ٻه ڏنئين بي عقالن‪ ،‬ڏِنئي ٻي فرياه‬
‫ڪاالهو جي ونديا ڪاڇبو مون ڏانہ]‬
‫[‪]42‬‬
‫ڌَر جيون دَس سهن‪ ،‬ڳورائي پربت جيو‬
‫زن‪ ،‬آئِي وا بن ڊلڻ‬
‫ڪي ِ‬ ‫سوئِي سين ِ‬
‫سهن‪ ،‬ڳورائي پربت جيون‬ ‫[ڌَر جيون ڌنئَس َ‬
‫ڪ َجن‪ ،‬آئي واء به نه لَڏن]‬ ‫سيئي سيڻ ِ‬
‫[‪]43‬‬
‫اسان سڄسڻ تي ِملَ ِن‪ ،‬جو دِل اندر پَڪ‬
‫س َر َو (سڀ) خلق‬ ‫جيها لوڙ آپ ڪُون‪ ،‬تيها َ‬
‫[ساڳي پڙهڻي‪ ،‬جيئن آهي تيئن]‬
‫[‪]44‬‬
‫ڀاو ِن‬
‫س ُهون‪ ،‬جيتا من َ‬ ‫تون اَو ُگڻ َ‬
‫ڪ ِر مين َ‬
‫مين هيئڙو سائر ڪيئو منجه ٻيڙيان تَرن ِ‬
‫ت‬
‫ڀاون‬ ‫س ُهون‪ ،‬جتا َمن َ‬ ‫ڪر مئن َ‬ ‫[تون او ُگڻ َ‬
‫مئن هينئڙو سائر ڪيئو‪ ،‬منجه ٻيڙيان تَرن]‬
‫[‪]45‬‬
‫س َر دَر لَک‬ ‫کڙڪيان‪ ،‬انيڪ َ‬ ‫ڪوڙي سهس ِ‬
‫تان ئِي سڄڻ سامها‪ ،‬جوئي ڪر پرک‪.‬‬
‫سر در لَک‬ ‫ڙڪيان‪ ،‬انيڪ َ‬ ‫سهس ِک ِ‬ ‫[ڪوڙين َ‬
‫تان ئي سڄڻ سامهان‪ ،‬جان ئي ڪر پرک]‬
‫[‪]46‬‬
‫‪358‬‬
 ‫پَ ِهلي پاڻ پرک‪ ،‬تا ِپري پرڻ سکڙا‬
‫در ڀِي سورک‪ ،‬جيه ڌڪا نه لهين‪.‬‬
‫[پهري پاڻ پَرک‪ ،‬تان پِرين پَرکڻ سوکڙا‬ ‫ِ‬
‫دَر ڀي سو رک‪ ،‬جيان ڌِڪا نه لهين]‬
‫[‪]47‬‬
‫ڃاء سو لهي‬
‫پهلي پاڻ َو ِ‬
‫پاء تان توئي اندر سپيريا‬ ‫تن اندر ُمه ِ‬
‫وڃاء‪( ،‬پاڻ وڃائي) سو له‬‫ِ‬ ‫[پهري پاڻ‬
‫ِ‬
‫سپيريان]‬ ‫پاء‪ ،‬تان توئي اندر ُ‬‫تن اندر منہ ِ‬
‫[‪]48‬‬
‫جوڳي جڳ گهڻا‪ ،‬تِنهانم راچي َمنوا‬
‫سون‪.‬‬ ‫راچي رتڙياه‪ ،‬جي رتي رحماڻ ُ‬
‫[جوڳي َجڳ گهڻاه‪ ،‬تِنهان َم راچي َمنوا‬
‫سون]‬ ‫راچي َرتڙياه‪ ،‬جي رتي رحماڻ ُ‬
‫[‪]49‬‬
‫وير‬
‫جوڳي سو جو جڳ ۾‪ ،‬تون بي روئي ِ‬
‫سوڌِي ڏيئي سرير ۾ تو اسانه جو پِير‪.‬‬
‫[جوڳي سو جو َجڳ ۾‪ ،‬تون ِويرون ئِي ِوير‬
‫رير ۾‪ ،‬تون اَسانہ جو پير]‬ ‫س َ‬ ‫سوڌي ڏئين َ‬ ‫ُ‬
‫[‪]50‬‬
‫سن ۾ جوڳي جگائيس‬ ‫ستو هوندو ُ‬‫ُ‬
‫َمري بَجي وو مومنا‪ ،‬تِتِي ئي َگئيس‬
‫‪359‬‬
 ‫جڳائيس‬
‫ِ‬ ‫سن ۾ جوڳي‬ ‫ستو هوندو ُ‬ ‫[ ُ‬
‫َمري بچي وو مون َمنا ِتتي ئي َڳ ِ‬
‫ئيس]‬
‫[‪]51‬‬
‫ڪن ِهي لڌو ِپ ِريَڙيا‪.‬‬‫اپيري َء ۾ پير‪َ ،‬‬
‫‪.................................................................‬‬
‫‪.................‬‬
‫ڪنهين لَڌو پيرڙيان]‬ ‫[اَپيري َء ۾ پير‪ِ ،‬‬
‫]‪ .2 [41‬مون واه (يا) مون دانہ‬

‫ميڙيندڙ ‪ :‬محمد عمر چنڊ‬

‫آڪٽوبر ‪2019 ،21‬‬

‫‪360‬‬