क्रमांक वळवय ऩृष्ठ

मसखऩृष्ठ
वळवय शूची अ
० प्रस्ताळना ०१
१ ढाई असर हानका ०३
२ हषं द स धमाातीऱ चार आश्रम ०४
३ मानळी ऩंचेहिये- आऩऱे वळहान शऴसक ०५
४ भारतीय ज्योशतव ळ त्याची उऩयसक्तता ११
५ शैया शनकश गये – मै ना ऱढी थी १३
६ मऱा उमगऱेऱा कविर १५
७ कोरोना- एक इष्टाऩत्ती १९
८ मषाभारतांतीऱ गोष्टी – काऱच्या आषण आजच्या २२
९ जीळन मरण एका श्वाशाचे अंतर २३
१० डोला –एक अदभसत कॅमेरा २४
११ शंस्कृ त ऴब्दकोऴातीऱ ऩंचांगे २५
१२ अथ: कणाऩरस ाण २९
१३ गज़ऱ –मऱा भाळऱेऱी ळ उमगऱेऱी ३१
१४ मानळी ऴररराऴी शनगडीत म्षणी ळ ळाक्प्प्रचार ३४
१५ शऴल्ऩऴास्त्राऴी शनगडीत मराठी म्षणी ळ ळाक्प्प्रचार ३८
ऩाश्वा ऩृष्ठ
भशायाष्डातीर एक थोय , अशळषषत ऩण प्रशतबावॊऩन्न , कवलमत्री फहशणाफाई शीची भन लढाम
लढाम शी काव्मयचना. कवलमत्री वाॊगते ,

भन एव्शड एव्शड, जव खवखवच दान ।

भन केव्शड केव्शड आबामतवफ भालेन ॥

भन अशतचॊचर ,षणात इथे तय षणात वात वभसद्राऩशरकडे , वाऩ वलॊचलाच्मा वलऴारा उऩचाय
आशे त ऩण भनाचे काम ? भनाची उत्ऩती भंदत
स आषण तो तय झोऩेत वसध्दा कामययत अवतो.
झोऩेतवसध्दा तो नवलन नवलन स्लप्ने दाखलतो. काशी स्ऩप्ने बवलष्मवूचक अवतात , हदलॊगत
नातेलाईकाॊची बेट घडलतो. स्लप्नाॊलरून बवलष्म वाॊगण्माचेवसध्दा ळास्त्र आशे . भंद स शे भाणवारा
ईश्वयाने हदरेरे लयदान आशे अन्मथा भाणवात ल ऩळसऩषात पयक उयरा नवता.

भंद स रषालधी गोष्टीची नंद ठे लतो. जन्भल्मा जन्भल्मा फाऱ आऩल्मा आईचा स्ऩळय , आलाज ल
नॊतय चेशया ओऱखस रागतो . भंदच
स ी लाढ ऩहशल्मा आठ लऴायऩमंत ऩसणय शोते अवे ळास्त्रस
वागतात. त्मातशी डाला भंद स ल उजला भंद स अवा बेद आशे . कोणाचा डाला भंद स अशधक कामयषभ
अवतो.

लृध्दत्ल आरे की एक एक अॊग काभ कये नावे शोतात , केव गऱणे ऩाॊढये शोणे , दृष्टी दोऴ शोणे ,
ध्लनीग्रशण ळक्ती षीण शोणे लगैये , भात्र भेद स अखेय ऩमंत कामयषभ अवतो. डोऱे , कान, तंड

स े काम? म्शणून एक कली म्शणतो; गोरी भाय बेजेको, बेजा

इच्छे नूवाय फॊद कयता मेतात ऩण भंदच
ळोय कयता शै .

1 भन लढाम लढाम
कभकसलत भनाच्मा व्मक्ती दव
स -मा लाईट वलचायाच्मा व्मक्तीच्मा प्रबालाखारी चटकन मेतात ,
जाऱऩोऱ, दॊ गर , दे ळवलघातक कामय कयामरा तमाय शोतात.म्शणून भन ताब्मात ठे लरे तय वलय
इॊ हद्रमे ताब्मात ठे लता मेतात.

आजच्मा दयू दळयन ल भ्रभणध्लनी मॊत्राच्मा मसगात आऩण लाचन शचॊतन भनन कयामचे वलवयरो
आशोत. दोन डोऱे ळेजायी , बेट नाशी वॊवायी त्माप्रभाणे आऩण आऩल्माच घयातल्मा भाणवाॊळी
वरग १५ शभशनटे तयी फोरतो का ? हकॊला ळेजा-माळी हकती आठलडमाऩूली फोररो शोतो ते
आठलून ऩशा.

मालय एक उऩाम म्शणून आऩल्माळीव आऩण फोरण्माचा प्रमत्न करून ऩशा. आयळात ऩाशून
आऩल्माळीच फोरा, हदलवाच्मा ळेलटी हकभान एक ऩान शरशून भन भोकऱे करून ऩशा. तसम्शारा
नलनवलन वलचाय वसचतीर , स्भयणळक्तीरा चारना शभऱे र. काॊशी चाॊगरे वलचाय इतयाॊळी वाभाशमक
कया, त्माना पारतस लाटरे तयी .

2 भन लढाम लढाम
 रशानऩणी काशी अषयाॊफद्दर कसतसशर अवे , जवे प्रेभ. “प्रेभ माने ढाई अषय प्मायका ” अवे
वॊत कवफयाने वाॊशगतरे आशे . कारानसवाय , ऩरयषस्थतीनूवाय त्माचे वॊदबय फदरतात अवे रषात
आरे.

काशीॊचे दे ळप्रेभ इतके जाज्लल्म शोते की ते दे ळावाठी शवतशवत पावालय चढरे तय

काशीॊचे वत्ताप्रेभ इतके की वत्तेवाठी दे ळाची पऱणीवसध्दा भान्म केरी. वत्तेत अवताना दे ळप्रेभाचे
गोडले गाणाये वत्ता जाताच आतॊकलादाची बाऴा फोरू रागरे.

भातृप्रेभ, वऩतृप्रेभ आईलडराॊच्म लाढत्मा लमाफयोफयच कभी शोत जाते.लृध्दाश्रभ आधसशनक काऱाची
गयज आशे अवे लाटू रागते. ऩैवत्रक वॊऩत्तीवाठी फॊधप्र
स ेभ , बशगनीप्रेभ कोटायत वलतऱू न जाते.
लात्वल्मबाल आता केलऱ ऩळूऩषातच फघामचा.

“घय अवाले घयावायखे नकोच नसवत्मा शबॊती , शतथे अवाला प्रेभ षजव्शाऱा नकोच नसवती नाती ” अवे
वलचाय केलऱ कवलतेऩूयते शळल्रक याशतात.

अवेच ऩण दव
स ये बायदस्त अषय “ऩीएच्डी” हकॊला ढाई अषय सानका.ऩूली वॊळोधनची आलड
अवणाये चे त्माची लाट धयामचे.ऩण आताच्मा शळषणाच्मा फाजायीकयणाभसऱे अवे ऩदलीधायक
शजायोनी हदवतात. केलऱ वॊळोधक ल त्माचा भागयदळयक मा दोघानाच भाहशत अवतो तो
वॊळोधनाचा वलऴम. दशा लऴायत ऩॊधया वलद्यार्थमायना ( ?) अळी ऩदली शभऱलून दे णाये वलयस प्रत्मेक
वलश्ववलद्यारमात वाऩडतात.

वॊतत्ल नाशी भठात , नाशी कवलत्लात , नाशी वलद्रत्तेत , तेथे स्लानसबल ऩाहशजे अळी वॊताची
व्माख्मा चाॊगल्मा शळषकारा रागू ऩडते. ऩण फढतीवाठी शी ऩदली आलश्मक ठयलरी गेरी आषण
वॊळोधन षेत्राची भॊडई झारी. ना अळा वॊळोधनाची दखर आॊतयायष्डीम स्तयालय घेतरी जाते ना
वभाजाच्मा ला दे ळाच्मा काभी अवे वॊळोधन कामय उऩमोगी ऩडते.

3 भन लढाम लढाम
हशॊ द स धभांत आमसष्माचे चाय आश्रभ(टप्ऩे) वाॊशगतरे आशे त , ब्रम्शचमय , गृशस्थ , लानप्रस्थ आषण
वन्माव . भशाबायतात एक शचॊतन कथा आढऱते .ब्रम्शदे लाने एकाच लेऱी चाय प्राणी फनलरे ते
म्शणजे भनसष्म , गाढल, कसत्रा आषण घसफड. वलय प्राण्माॊना वाॊशगतरे की तसम्शी ऩृर्थलीलय जा , तसम्शा
वलांना अशधकतभ आमसष्म अवेर ४० लऴे. गाढल , कसत्रा आषण घसफड म्शणारे आम्शारा मेलढे
आमसष्म नको, भाणसव भात्र म्शणारा चाऱीव लऴय शे काम आमसष्म आशे , कसठराच उऩबोग न घेताच
भयामचे? त्मालय ब्रम्शदे ल म्शणारा तसम्शी आऩवात शी लऴे लाटू न घ्मा. गाढल , कसत्रा आषण घसफड
माॊनी आऩाऩरी २० लऴे भाणवारा हदरी ल भाणसव ळतामसऴी झारा. त्माचा ऩरयणाभ अवा झारा
की भाणसव ऩहशरी ४० लऴे भाणवावायखा जगतो. ऩसढची २० लऴे गाढलाप्रभाणे वॊवायाची ओझी
लाशतो. ऩसढची २० लऴे कसत्र्माप्रभाणे घयाची याखणदायी कयतो. ळेलटची २० लऴे घसफडाप्रभाणे
शनयथयक जगतो.

भात्र काॊशी कतयफगाय व्मक्ती शी ओझे झसगारून दे ऊन काॊशी वलधामक काभ करून अजयाभय
शोतात.एखादा बगतशवश अलघ्मा लीळीत शवत शवत पाॊवालय चढतो. एखादा स्लातॊत्रलीय
वलनमक दाभोदय वॊवाय वोडू न काळ्मा ऩाण्माची शळषा बोगतो आषण म्शणतो ‘ अनाहद भी
अलध्म भी , भज भारयर अवा कोण रयऩस जन्भरा ’. एखादी भनकषणयका म्शणते भेयी झावी नशी
दॊ ग
ू ी आषण यणाॊगणालय भयण ऩत्कयते. वाभान्म भाणसव भात्र म्शणतो

रामी शमा आए कजा रे चरी चरे । अऩनी खसळीवे न आए न अऩनी खसळीवे चरे ॥

आजच्मा बोगलादी वॊस्कृ तीत ब्रम्शचमय ल गृशस्थ जीलन दोन्शी नको अवतीर तय ‘ रीव्श इन
रयरेळनळीऩ’ आरी. वलय वाॊवारयक कतयव्मे वॊऩरी तयी वॊवायातून ऩाम शनघत नाशी. लानप्रस्थ
म्शणजे लनाॊत ( अयण्माॊत) जाऊन यशाणे . अयण्म म्शणजे जेथे कोणाळीच ळत्रसत्ल नाशी . शी लृत्ती
घयी याशून आत्भवात कयता मेते.पक्त आऩरा अशॊ वोडाला रागतो.

आजकारच्मा वाधस वन्माळाॊनी हशॊ द स धभायचे जेलढे नसकवान केरे आशे तेलढे इतय आक्रभण
कत्मायनी वसध्दा केरे नवेर. प्रत्मेक वाधस हकॊला वॊत जाती जातीत लाटरे गेरा . स्लत:
कवफयानेच वाॊशगतरे आशे ‘ जात न ऩसशछए वाधसकी , दे खो उवका ग्मान ‘ . काशी ढंगी याभ
यहशभ नाॊल धायण करून राखो रोकाॊना ठकलतात.

कोयोना काऱात भात्र रोक आऩाऩल्मा घयातच प्राथयना करू रागरे शे शी नवे थोडके.

4 भन लढाम लढाम
 बाग १- भानली ऩॊचंहद्रमाफद्दरची भनोयॊ जक भाहशती

इतय वलय प्राणीभात्राॊप्रभाणेच भानलारा ऩॊचंहद्रमे राबरी आशे त..ऩण भानलाने जी प्रगती
केरी आशे ती अपाट फसध्दीच्मा जोयालय. राखो लऴांऩूली ऩषी ज्मा ऩध्दतीने घयटी फाॊधत , त्माच
ऩध्दतीने आजशी फाॊधतात. मा उरट आहद भानल गसशेत , झाडाॊच्मा ढोरीभध्मे यशात अवे , तो आता
लीटा शवभंटच्मा घयात याशस रागरा. त्माचे कायण त्माने आऩल्मा ऩॊचेहद्रमाॊना आऩरे शळषक केरे.

भानली ऩॊचंहद्रमे म्शणजे डोऱे , नाक , कान , जीब आषण त्लचा. शी ऩॊचंहद्रमे वतत
आऩल्मारा कळा रयशतने सान दे त अवतात ते ऩाशूॊ

डोळ्माॊनी फघतो ध्लनी ऩयशवतो कानी, ऩदी चारतो ।

षजव्शे ने यव चाखतो, भधसय लाचे आम्शी फोरतो ।
शाताॊनी फशसवार काभ कयतो, वलश्राॊती शी घ्मालमा ।
घेतो झोऩ वसखे, हपरून उठतो शी ईश्वयाची दमा ॥

१.डोऱे (दृष्टी) – भसर जन्भारा आरे की डोऱे उघडतो. आऩल्मा डोळ्माॊनी आवऩावच्मा
लस्तस ल प्राणी ऩाशतो .लेगलेगऱे यॊ ग ल आकाय ओऱखस रागतो.

ईश्वयाने भाणवाव जी ऩॊचंहद्रमे हदरी आशे त , त्माऩैकी नेत्र शे वलायत भशत्लाचे इॊ हद्रम .
कॎभेयारा एकच डोऱा अवतो. ऩण भाणवारा दोन डोऱे अवल्माने वलय गोष्टी वाऩेष हदवतात.
लस्तसचे अॊतय, राॊफी , रुॊ दी शे वभजते. ऩीन शोर कॎभेया ल डोऱा ह्यात अनेक गोष्टी वभान आशे त.
प्रकाळ हकयणे फसफसऱालय ऩडरी की ती आॊत जाऊन नेत्रऩटरालय ( ये हटनालय ) ऩडतात. कॎभेयात
ती पोटो हपल्भ लय ऩडतात. नेत्रऩटरालय ऩडरेरे हकयण भंदर
स ा वॊदेळ ऩाठलतात ल ते भंदत
स
वॊगहशत शोतात. अळा अब्जालधी गोष्टी भंदत
स वाठलरे जातात. आजकारच्मा हडषजटर कॎभेयाॊत
अळीच ळेकडो शचत्रे वाठलण्माची वोम अवते. कॎभे-मात ळटय कभी जास्त उघडण्माची वोम अवते ,
डोळ्माच्मा ऩाऩण्मा प्रकाळाच्मा तीव्रतेनसवाय कभी जास्त उघडतात. आधसशनक काऱात इॊ फ्राये ड
(अशतनीर) कॎभेयाचा ळोध रागल्मा ज्माभसऱे अॊधायात वसध्दा पोटो काढता मेतात , ल क्रीशरअन

5 भन लढाम लढाम
पोटोग्रापी भसऱे व्मक्तीच्माबोफती अवरेरी आबा ऩशाता मेते ल त्मालरून ् व्मक्तीचे आयोग्म ल
इतय गोष्टी वभजतात. सानचषस वलांनाच अवतात ऩण एखादाच वसयदाव हकॊला गसराफयाल
भशायाज जन्भत: प्रसाचषस अवतो आषण त्माच्मा वशाय्माने अवॊख्म काव्मयचना करून अजयाभय
शोतात. दोन व्मक्तीच्मा अॊगठ्माचे ठवे जसऱत नाशीत , तवेच दोने व्मक्तीचे डोऱे एक वायखे
नवतात.म्शणसनच आधाय काडय काढताना डोळ्माॊचाशी पोटो काढरा जातो. गसन्शे गाय व्मक्तीचा ळोध
घेण्मावाठी डोळ्माॊचा पोटो उऩमोगी ऩडतो.

डोऱा शा भानली भनाचा आयवा अवतो. भनात चाररेरे बाल , याग , भत्वय , द:स ख लगैये
डोळ्मात वभतात. नाट्म ळास्त्रात नऊ यव वाॊशगतरे आशे त , त्माची अशबव्मक्ती भसख्मत:
डोळ्माॊनीच शोते.त्माभसऱे कसठल्माशी शचत्रातीर हकॊला भसतीतीर डोऱे यॊ गलणे अशत कौळल्माचे काभ
अवते.

शचत्रात बाल कवे दाखलाले माफद्दर डोळ्माफद्दरची वॊस्कृ त ग्रॊथातीर भाहशती भाहशती अळी
आशे .

चाऩाकायॊ बलेन्नेत्रॊ मोगबूशभ शनयीषणाद् ।

भत्स्मोदया कृ शतकामं नायीणाॊ काभीनाॊ तथा॥
नेत्रभसत्ऩरऩत्राबॊ वलवलयकायस्म ळस्तते ।
त्रस्तस्म रुदतद्ळैलऩद्मऩत्रशनबॊ बलेद्॥
क्रसध्दस्म लेदनातयस्म नेत्र वळसवभ बलेद्।

वभाधीतीर हकॊला जशभनीकडे ऩाशणाये डोऱे , धनसष्माच्मा आकायाचे अवाले. काभी रोक
माॊचे डोऱे भाळाच्मा ऩोटावायखे अवाले , त्रावरेरा यडणाया माॊचे डोऱे ऩद्मकभराच्मा ऩाकऱीवायखे
अवाले ल यागालरेरा , लेदनानी व्माकसऱ झारेल्माचे डोऱे वळाच्मा डोळ्मावायखे अवाले. शरयणाच्मा
डोळ्मावायखे डोऱे म्शणजे भोठे वसॊदयतेचे रषण शी गोष्ट वलय प्रशवध्दच आशे . डोऱे भोठे अवाले
शनदान फारयक नवाले .

6 भन लढाम लढाम
 भानलारा दोन ऐलजी एकच डोऱा अवता तय काम अडचण झारी अवती शे वभजण्मावाठी
वभजण्मावाठी बाग दोन भध्मे हदरेरा करून ऩशा .

२. कान : दव
स ये ऩॊचंहद्रम म्शणजे कान. शजायो लऴांऩूलीचे लैहदक सान “श्रसती स्भृती ऩसयाण”
मा ऩध्दतीने हटकून याहशरे अवे शे कानाचे भशात्म्म. कानाने न ऐकू मेणाये भसर फहशये फनते. मा
उरट आॊधऱी भसरे कान ल स्ऩळय माच्मा वशाय्माने आऩरा भागय ळोधतात. अनेक आॊधळ्मा व्मक्ती
वलवलध कराॊत प्रावलण्म शभऱलतात. काशी चाॊगरे गामक ल वॊशगतकाय शोतात. तवे कणय फशधय
व्मक्तीॊचे शोत नाशी.

कानाचे शछद्रातून ध्लनी तयॊ ग कणय ऩटरालय ऩडू न भंदर

ू ा वॊकेत ऩाठलतात. भंद ू मा
वॊकेताॊचा ळब्द ल शचत्राॊळी वॊफध रालतो. अनोऱखी बाऴा आऩण ऐकतो ऩण वभजत नाशी कायण
त्मा ळब्दाॊचा अथय भेदन
ू े अगोदय रालरेरा नवतो. कसत्रा मा वायख्मा काशी जनालयाॊची श्रलणळक्ती
अदबसत अवते. ळेकडो शभटय दरू
ू न मेणाये आऩल्मा भारकाचे लाशन कसत्रा ओऱखतो ल ळेऩसट शरलू
रागतो. गोकणय मा लेरीचे पसर शसफेशसफ गाईच्मा कानावायखे हदवते.

कणयलेध हकॊला कान टोचणे शा हशॊ दॊ च्स मा वोऱा वॊस्कायाऩैकी नलला वॊस्काय. शा वॊस्काय
लमाच्मा ऩहशल्मा ऩाॊच लऴायत कयामचा अवतो ऩण भशयाष्डात फाऱाच्मा जन्भानॊतय फायाले हदलळी ,
त्माचे दोन्शी कान टोचतात. शी शछद्रे फसजस नमे म्शणून त्मात दोया हकॊला वोन्माची फारयक ताय
घारतात. कणयलेधाने वलध्मार्थमांची स्भयणळक्ती लाढते अवा एक वभज आशे . कणयलेधाभसऱे ऩसरुऴाॊना
भसत्रवऩॊडाचे वलकाय (शाशनयमा/ शामड्रोवीर) शोत नाशीत ल स्त्रीमाना भाशवकऩाऱीचा त्राव कभी शोतो
हकॊला उन्भाद (हशस्टे रयमा) शोत नाशी अवे आमसलद
े ात वाॊशगतरे आशे .

ऩसढे मा शछद्राॊचा उऩमोग स्त्रीमा कानाॊतीर अरॊकाय घारण्मावाठी कयतात. शी दोन शछद्रे
कभी ऩडतात म्शणून की काम नाक ल कानाची लयची फाजस मेथेशी शछद्रे करून घेतात.

आधसशनक ळरययळास्त्राप्रभाणे (ह्यसभन अॎचनोटोभी) कानाचे तीन भसख्म बाग वाॊशगतरे आशे त ते
म्शणजे फाह्य, भध्म अॊतबायग. ऩण वाभान्म जनाॊच्मा दृष्टीने फाह्य बाग म्शणतेच कान. मा फाह्य
हकॊला दृष्म कानाचे तीन बाग कयता मेतीर.

१.वलायत लयचा बाग जेथे ऩसरुऴ शबकलाऱी हकॊला स्त्रीमा फसगडी घारतात तो.

7 भन लढाम लढाम
२.भधरा बाग ज्माच्मात कानाचे नैवशगयक शछद्र अवते तो बाग.

३. वलायत खारचा बाग जेथे स्त्रीमा डस र, कणयपसरे घारतात तो.

शनवगयत: कोणत्माशी दोन व्मक्तीचे कान वायखे नवतात शे वसक्ष्भ शनरयषण केरे तय
रषात मेईर.

वॊऩूणय फाह्य कान: शा फशसताॊळी गाराना वभाॊतय अवतो ऩण काशीॊचे कान ६० ते ९० अॊळात
अवतात जवे गणऩतीच्मा भसतीचे कान अवतात तवे. आॊतयजाशतम वललाहशत स्त्रीमाॊच्मा भसराचे
कान अवे अवतात अवा वभज आशे .

कानाचा वलायत खारचा बाग: शा फशसताॊळी गाराऩावून लेगऱा हकॊला वसटा अवतो . ऩण काशी
जणाॊत शा बाग गाराळी शचटकून अवतो. जवा बगलान फसध्दाचा कान. सानी भाणवाचा कान
अवा अवतो अवा वभज आशे .

कानाचा वलायत लयचा बाग: प्रौढ ऩसयऴाॊच्मा कानालय मेथेच केव उगलतात. प्रशवध्द हकॊला धसतय
ऩसरूऴाचे शे ठऱक रषण म्शणता मेईर.

कानाचा भधरा बाग: शाच बाग कसठल्माशी दोन व्मक्तीत वायखा नवतो. वॊऩूणय कानारा ह्याभसऱेच
भजफसती मेते. मा तीन बागाॊचे वसक्ष्भ अलरोकन केरे तय व्मक्तीचा स्लबाल माची कल्ऩना कयता
मेऊ ळकेर.

३.नाक (घ्राणंहद्रम) : माचे भसख्म काभ म्शणजे श्वाव घेणे ल वोडणे. कवलमत्री फहशणाफाईने शरहशरे
आशे की’ जीलन भयण एका श्वावाचे अॊतय. काॊशी सानी ऩसरुऴाॊचे म्शणणे आशे की ‘ भनसष्म जन्भते
लेऱीच तो हकती श्वाव घेणाय शे ठयरेरे अवते. ’ मोगाचामांचे म्शणणे आशे की भॊद श्वाव घेणाया
प्राणी दीघय कार जगतो. उदाशयणाथय कावल ५०० ऩेषा अशधक लऴय जगतो तय ववा केलऱ एक
दोन लऴेच जगतो.

नाकाचे दोन बाग म्शणजे दोन नाकऩसडमा . ह्या दोन्शी घळातीर एका शछद्राव जोडरेरी अवतात .
श्वाव घेणे शे जयी नाकाचे भसख््म काभा अवरे तयी गॊध ओऱखणे शे शी काभ त्माचेच
आशे ऩण अनोऱखी गॊध तो ऩमंत ओऱखस . भनसष्म शजायो प्रकायचे ऩरयशचत गॊध ओऱखस ळकतो.

8 भन लढाम लढाम
उदाशयणाथय ज्माने वोनचाफ्माचा लाव अगोदय घेतरा नाशी त्मारा शा लाव वोनचाफ्माचा आशे शे
वाॊगाले रागते . पऱ वऩकरे आशे की नाशी शे लावालरून वभजते इतकेच काम स्लमॊऩाक घयाॊत
काम शळजते आशे शे लावालरून दरु
ू नशी वभजते.

अत्तयाचे भसख्म काभ म्शणजे वसगॊध ऩवयलणे त्तयाचे भसख्म प्रकाय म्शणजे., पसराॊऩावून फनलरेरी
भोगया(, गसराफ ,केलडा इत्माहद ), काॊशी ऩळसजन्म व्शे र . कस्तसयी भृगाच्मा नाबी ऩावून-कस्तसयी(
) भाळाच्मा ओकायीऩावून, काशी झाडाॊच्मा खोडाऩावून चॊदन(,शनरशगयी इत्माहद. फृशत वषन्शतेत
केलऱ वोऱा भसरद्रव्मे लाऩरून एक शजाय आठ प्रकायचीअत्तये कळी फनलाली शे हदरे आशे .

भाणवाऩेषा काशी जनालयाॊचे घ्राणंहद्रम अशधक तीक्ष्ण अवते म्शणूनच ऩोशरवी )कसत्रा(
माच प्रभाणे काॊशी हकटक भस . तऩावात गसन्शे गायाचा भाग कसत्रा वशज घेतो भसॊ गी झसयऱे इत्माहद
आऩल्मा खाद्याचा ळोध न फघता वसध्दा घेतात.

चेशत्माभसऱेच . ठऱक उठू न हदवणाया अलमल म्शणजे नाक .्ीर.मात- चेश . मारा ळोबा मेते-
चऩटमा फवक्मा नाकाचे ऩसरुऴ कराकाय जयी शचत्रवृष्टीत हटकरे तयी नकटमा नाकाची हशयॉइन
.नकटीच्मा रग्नारा वलघ्ने फ़ाय अळी म्शण आशे .चारत नाशी

नाकाचे अवॊख्म प्रकाय अवतात नाकाचा .वाभान्मऩणे ऩसरुऴाचे नाक स्त्रीच्मा नाकाऩेषा भोठे अवते .
आकाय लरुॊ दी स्थाशनक बौगोशरक ऩरयषस्थतीलय अलरॊफून अवते अवे वॊळोधनाद्राये शवध्द झारे
आशे नाकऩसडी टोचून त्मात अवॊख्म प्रकायचे अरॊकाय घारणे शा बायतीम स्त्रीमाॊचा आलडता .
माचे रष लेधणे माशळलाम मा अरॊकायाॊचा काम उऩमोग अवाला शा वॊळोधनाचा-दव
स .वलऴम आशे
.वलऴम ठरू ळकेर

४.जीव्शा (यवना-जीब): जीबेचा भसख्म उऩमोग म्शणजे कसठल्माशी ऩदाथायची चल घेणे. आऩल्मा
ळास्त्राॊत वशा चली (ऴडयव ) वाॊशगतरे आशे त , ते म्शणजे गोड , कडू , शतखट , आॊफट , खायट ल
तसयट (भधूय, कटस , शतक्त, आम्र, रलण ल तसमय ).जीबेचा जो लयचा बाग अवतो त्मालय लेगलेगळ्मा
हठकाणी यववफॊद स (टे स्ट फडव) अवतात .

प्रत्मेक चलीचे वफॊद स लेगऱे अवतात , काॊशी कायणाभसऱे जय जीब (उष्ण ऩेमाभसऱे , न
वलयरेल्मा चून्माभसऱे ला आजायऩणाभसऱे) शे यववफॊद स काशी काऱाऩसयते काभ कये नावे शोतात , भग

9 भन लढाम लढाम
वलयच ऩदाथय फेचल लाटस रागतात. काॊशीलेऱा नसवत्मा कल्ऩनेने वसध्दा शे वफॊद स उहद्दवऩत शोतात ,
उदाशयणाथय, शचॊच कैयी वायखे आॊफट ऩदाथय.

भनसष्मावाठी जीबेचा दव
स या उऩमोग म्शणजे स्ऩष्ट ळब्दोच्चायावाठी. तारव्म व्मॊजन (ट,ठ ड
ढ ण) आषण दॊ तव्म व्मॊजन (त थ द ध न) माॊच्मा स्ऩष्ट उच्चायावाठी जीबेचा टाऱस ळी हकॊला
लयच्मा दाताॊच्मा आतल्मा बागाव जीबेचा स्ऩळय शोणे आलश्मक अवते. दॊ तवलहशन लृध्द हकॊला
शळळस माॊचे उच्चाय म्शणूनच स्ऩष्ट नवतात. चाॊगल्मा गामकावाठी हकॊला व्मक््मावाठी उच्चाय
स्ऩष्ट अवणे अशतळम आलश्मक आशे .

ळाकाशायी प्राणी (गाम , म्शै व , फकयी इ.) तंडानी ऩाणी वऩतात तय भाॊवाशायी प्राणी (कसत्रा ,
भाॊजय, लाघ इ,) जीबेच्मा वशाय्माने ऩाणी वऩतात.काशी प्राणी (वाऩ, ऩार,फेडसक , वयडा इ,) आऩरे
बष ऩकडण्मावाठी आऩल्मा राॊफ जीबेचा उऩमोग कयतात.

५. त्लचा (स्ऩळंहद्रम) : भाणवाप्रभाणेच ऩळस ,ऩषी, झाडे माॊना वसध्दा स्ऩळय सान अवते.नलजात
शळळसवसध्दा काॊशी तावातच आऩल्मा आईचा स्ऩळय ओऱखस रागतो. भाणवाची त्लचा अशतळम
वॊलेदनळीर अवते. रशानवा डाॊव /भाळी जयी अॊगालय फवरी तयी जाषणल शोते. अगदी रशानवा
काॊटा जयी रुतरा तयी लेदना शोतात , तो काढू न टाकेऩमंत. स्ऩळायभसऱे लस्तसची व्माद्ऱी ल आकाय
वभजतो. आॊधऱी व्मक्ती ब्रेर शरऩीभसऱे ऩसस्तक लाचस ळकतो , काॊठीच्मा वशाय्माने यस्ता ओराॊडस
ळकतो, चाॊगरा लादक शऊ ळकतो शी स्ऩळयची ळक्ती आशे . ळस्त्रक्रीमा कयताॊना लेदना शोऊ नमे
म्शणून ळरययाचा आलश्मक तेलढा बाग फधीय कयतात. भानली त्लचेचा यॊ ग बौगोशरक ऩरयषस्थतील
शलाभान मालय अलरॊफून अवतो. त्माभसऱे काषश्भयी रोक गोये तय दषषण बायशतम काऱे अवतात.
ऩण वऩढ्माॊवऩढमा दषषणेत याशूनशी काॊशी रोक गोये ऩणा हटकलूनआशे त. माभागे जेनसहकम घटक
(जीनोरोजी पॎक्टय) कायणीबूत अवू ळकतीर.

भाणवाऩेषा जनलयाॊची त्लचा जाड अवल्माने त्माना स्ऩळयसान कभी अवते. लृध्दकारात
भाणवाची त्लचा ऩातऱ शोत जाते त्माभऱे त्माॊना इजा रलकय शोते.

भानली ऩॊचंहद्रमाफद्दरची भनोयॊ जक भाहशती मा बागात हदरी आशे . ऩॊचंहद्रमाॊच्मा कामय

ऩध्दतीभागचे वलसान ऩसहढर बागाॊत हदरी आशे .

10 भन लढाम लढाम
11 भन लढाम लढाम
एक शनधयन भाणसव ज्मोशतष्माकडे गेरा ल त्मारा आऩरे बवलष्म वलचायरे. जोशतष्माने काशी आकडे भोड
करून वाशगतरे की ‘ मजभान आऩरी ऩसढची दशा लऴे कष्टभम जातीर. शनधयनाने वलचायरे ऩसढे काम ?
ज्मोशतऴी ळाॊतऩणे म्शणारा ऩसढे तसम्शारा त्माची वलम शोईर.

अनेक अवभाधानी व्मक्ती ज्मोशतऴी, भाॊवत्रक फसआ हकॊला भशायाज माचे नादी रागतात, ते वाॊगशतर ते
उऩावतऩाव कयतात, शातात लेगलेगळ्मा खडमाच्मा अॊगठमा घारतात. ऩण अगदी फादळाशी उऩबोग
बोगून झाल्मालय वसध्दा एखादा जपय म्शणतो

उभय ए दयाज वे भाॊगे थे चाय हदन, दो आयजू भे कट गमे दो इॊ तजाय भे

७ व्मा ळतकात बास्कयाचामय नालाचा भशान गषणतस शोऊन गेरा जो श्रेष्ठ ज्मोशतऴी वसध्दा शोता .
आऩल्मा भसरीच्मा आमसष्मात लैधव्म मोग आशे शे त्माने जाणरे शोते. भसरगी उऩलय झाल्मालय त्माने अवा
एक रग्न भसशसतय ळोधरा की त्मा भसशसतायलय रग्न झाल्माव लैधव्म मोग टाऱता मेईर . घहटका ऩात्र ऩाण्मात
ठे लरे गेरे . त्मा ऩात्राकडे ऩाशणा-मा कन्मेच्मा शळयो अरॊकायातीर एक भणी घहटका ऩात्रात ऩडरा, भसशसतय
टऱरा आषण ती कन्मा रलकयच वलधला झारी.

दै ल जाणरे कसणी अळी म्शण आशे ऩण शोणाय ते अटऱ आशे शे वभजून ते जाणून घ्मामचा प्रमन
ळशाण्माने करू नमे. हदलवाची वसयलातच दै शनकातीर याळी बवलष्म ऩाशून शोते.

ळसब भसशसतायची लाट न ऩाशता थोयरे फाजीयाल वलय रढामा षजकरे, केलऱ यणाॊगण आऩल्मारा अनसकसर
आशे की नाशी शे ऩाहशरे.

याशस कार शा दाषषण्मात्म रोकाचा आलडता वलऴम . शा कार अळसब वभजरा जातो . ळशया ळशया प्रभाणे तो
फदरतो वसध्दा . नशळफ आऩरे की बायतीम ये र हकॊला वलभान खाते मालय वलश्वाव ठे लत नाशी. वयकायी
कामायरमे मा याशस काऱात फॊद केरी जात नाशीत.

बायताचे एक बूतऩसलय शनलायचन अशधकायी स्लत् उत्तभ ज्मोशतष्म ऩायॊ गत शोते .आऩल्मा ऩवत्रकेत अऩत्म
मोग नाशी शे जाणून तवेच मोग अवरेल्मा एका स्त्रीळी त्मानी रग्न केरे. दयू शचत्रलाहशन्मालय योज वकाऱी
वलय प्रकायची बवलष्मे वाशगतरी जातात.काशी भाशवकाचे हदलाऱी अॊक केलऱ बवलष्म लाचण्मा वाठीच

12 भन लढाम लढाम
वलकत घेतरे जातात. जगातीर कसठल्माच ज्मोशतष्मारा बसकम्ऩ, चक्री लादऱ,अशतलृष्टी माॊची ऩूलव
य ूचना
दे ता मेत नाशी भात्र घटना घडू न गेल्मालय तावॊताव ग्रशमोग कवे शोते माच्मा चचाय चारतात.

जाता जाता...

भशाबायतातीर मषप्रद्ल प्रशवध्द आशे त. मक्ष्माच्मा ‘ हकभ आद्ळमयभ ‘ माचे मसशधवष्ठय वभऩयक उत्तय दे तो .
कवफय वसध्दा शे च शचयॊ तन वत्म वाॊगून गेरा ‘ भै मशी वभझाउ वफ जग अॊधा ,एक हदन तो जाना शै बाई
दव
स ये के खॊदा . गाशरफ अवेच काशी वाॊगून गेरा आशे . ‘ शभको भारसभ शै जन्नत की शकीकत रेकीन हदर
के फशराने गाशरफ मे खमार अच्छा शै .

13 भन लढाम लढाम
वैमा शनकव गमे भै ना रढी थी

कफीयाचे शे बजन प्रथभदळी एका स्त्रीने म्शटरेरे वलयश गीत लाटते. ऩण मा गीतात एक शचयॊ तन
वत्म दडरेरे आशे .

 वैमा शनकव गमे भै ना रढी थी - वैमा (प्राण) स्त्रीरा (ळयीयारा) वोडू न शनघून गेरा
आशे . भनसष्मप्राणी आऩल्मा ळयीयालय प्रेभ कयतो , अजाणतेऩणेवसध्दा आऩल्माच ळयीयारा
द:स ख ऩोशचलत नाशी.
 यॊ गभशर के दव दयलाज़े ,ना जाने कौन वी षखड़की खसरी थी - यॊ ग भशारारा (ळरययारा)
दशा दयलाजे (ळयीयाची नऊ शछद्रे ल भंद)स आशे त , कोणत्मा दायातून वैमा (प्राण) शनघून
जातो ते कसणाराच वभजत नाशी. (फशसताॊळी भाणवाचा भृत्मस झोऩेत शोतो. भृत्मसच्मालेऱी
लेगाने भर हकॊला भसत्र ळयीयाफाशे य ऩडते तय काॊशीचे डोऱे हकॊला तंड उघडे याशते.)
 भेयी न भानो वशे री वे ऩूछो -वलयशी स्त्री म्शणते भाझ्मा वात वख्माना वसध्दा (ळरययाची
ऩॊचंहद्रमे , भन ल फसध्दी ) कोणाराच न वाॊगता भाझा वखा (प्राण) शनघून गेरा.
 कय शवॊगाय भं दल्
स शन फनी थी , ऐवी दल्
स शन वे कसॉलायी बरी थी -
वलयशी स्त्री ऩसढे म्शणते लधस झारे तेव्शा ऩूणय ळृन्गाय केरा शोता ऩण आता तय वखाचा
शनघून गेरा ह्याऩेषा भी कसभायीकाच याहशरे अवते (शा जन्भ घेतरा नवता तय जन्भ
भयणाच्मा चक्रातून भसक्ती शभऱारीतयी अवती.)

 कशत कभारी , कफीयकी लेटी फशसदा कफीयाचे शे अऩूणय बजन त्माची (भानरेरी) भसरगी
कभारी शीने ऩूणय केरे अवाले. शे बजन अनेक गामक/ गाशमकानी अनेक यागात गामरेरे
आशे . उदशयणाथय ,कौशळकी चटजी – बैयली, ळोबा गसटसय –ठस भयी, रता भॊगेळकय- शचत्रऩट्गीत
लगैये

ना कछस फोरी ना कछस चारी, वयको झसकाए भै तो चसऩके खडी थी,

भेशॊदी भे भेये अवसलन की रडी थी ,

14 भन लढाम लढाम
 यॊ ग भशरके दव दयलाजे, ना जाने कौनवी षखडकी खसरी थी।

कय शवॊगाय भै दर
स शन फनी थी ,ऐवे दर
स शन वे कसॊलायी बरी थी ।

कशत कभारी , कफीयकी लेटी, ऐवी वफमाशी वे तो कसॉआयी बरी थी

वैय्मा शनकव गमे भं ना रड़ी थी

15 भन लढाम लढाम
रशानऩणाऩवून भी अनेक वॊत चरयत्रे लाचत आरो आशे . त्मा वॊताची नाॊले वाॊगून त्माॊच्मा
बक्ताॊच्मा श्रध्दे चा अऩभान भी कयणाय नाशी. शी वलय चरयत्रे म्शणजे मा वॊताॊनी केरेल्मा
चभत्कायाॊची अलास्तल लणयने. कोणी केलऱ ऩाण्माने ळेकडो ऩणत्मा ऩेटलल्मा , कोणी इॊ धन
नवरेरी गाडी चारलरी तय कोणी फाया लऴय कोयडी अवरेल्मा वलहशरयत काठोकाठ ऩाणी उत्ऩन्न
केरे. जे वॊत घयोघयी शबषाॊदेशी कयत त्माॊच्मावाठी त्माॊच्मा बक्ताॊनी त्माॊच्मा ऩद्ळात भठ भॊहदये
उबायरी, वोन्माचे आवन ल भसकट फनलरे. अळा कोणत्माशी वॊताने सानेश्वय तसकायाभ
माॊच्मावायखी काव्मयचना केरेरी आठऱरी नाशी हकॊला वभाज प्रफोधन केरेरे आढऱत नाशी.

शे वलय आठलण्माचे कायण म्शणजे भी नसकताच ऩाहशरेरा लृत्तशचत्रऩट “ शद –अनशद”. एका

आगळ्मा लेगळ्मा पहकयाची ओऱख त्मा शनशभत्ताने झारी . भसस्रीभ वॊप्रदामात वॊतत्लाच्मा तीन
अलस्था वाॊशगतल्मा आशे त. औशरमा , ऩीय ल वलायत उच्च अवा पहकय . वाडे चायळे लऴांऩूली
अवाच एक पहकय काळीरा शोऊन गेरा त्माचे नाॊल शोते कवफय. नदीचे भसऱ ल ऋऴीचे कसऱ ऩाशू
नमे अवे म्शणतात. एका नलजात शळळसरा त्माची ब्राम्शण आई एका तरालाकाठी (रशयताया)
ठे ऊन शनघून गेरी. शनरू नालाच्मा भसस्रीभ वलणकयाने त्माचे ऩारन ऩोऴण केरे. त्माचे नाॊल ठे लरे
“कवफय –म्शणजे भशान ”.

शा भसरगा भोठा झाल्मालय फहडराने वलणरेरे काऩड गाॊलोगाॊलच्मा फाजायाॊत वलकणे शा त्माचा
व्मलवाम ठयरा. मा बटकॊतीत त्मारा वभाजातीर अशनष्ट प्रथा , भग त्मा भसस्रीभ वभाजाच्मा

16 भन लढाम लढाम
अवोत हकॊला हशॊ द स वभाजाच्मा अवोत , दृष्टीव ऩडल्मा . त्मालय त्माने दोन ओऱीॊच्मा दोह्याॊनी
वभाज प्रफोधन केरे.

स्ऩृश्म वभाजातीर काॊशी रोक एका अस्ऩृश्म भसरारा काठ्माॊनी भायताॊना ऩाशून ते लाय त्माने
स्लत; झेररे आषण फोरता झारा “ कसआ कवफया एक शै , ऩानी बये अनेक । बाडंभे शी बेद शै ,
ऩानी वफभे एक ॥. अवे अवॊख्म दोशे त्माने हशॊ डता हपयता यचरे. वॊकटात वलांना दे ल आठलतो
ह्या लय त्माचा एक दोशा अनेक शतथयषेत्री कोयरेरा हकॊला यॊ गवलरेरा आढऱतो. “दख
स भे वशभयन कये
वबी वसखभे कये न कोई । जो वसखभे वशभयन कये उवे दख
स काशे का शोम ॥ वभाजातीर दफ
स र
य
घटकाॊकडे रष ने दे ता चैन कयणा-मा उच्च लगायरा त्माने वसनालरे “ फडा शसआ तो क्मा शसआ
जैवा ऩेड खजूय । ऩॊछीको छामा नशी पर रागे अशत दयू ॥. जातीबेद ऩाशून त्माने बवलष्मलाणी
केरी “ भाटी कशे कसम्शाय वे तस क्मा भसझ को यंदे गा । एक हदन ऐवा आएगा भै तसझको यंदॊ ग
स ी
औय तस योमेगा ॥ कवफय न कधी भशळदीत गेरा न कोणत्मा भॊहदयात. ऩण भशळदी फाशे य बीक
भागणा-माॊना वाॊशगतरे “ त्मा डोक्मालय भटक्मात ऩाणी बरून आणणा-मा स्त्रीमाॊकडू न जया
शळका ,त्मा चारताना , गप्ऩा भायताॊना हदवत अवल्मा तयी त्माॊचे वाये रष डोक्मालय बयरेल्मा
भटक्माकडे आशे .”

कवफयारा वभाजातीर वलय लाईट गोष्टी नाशीळा कयलमाच्मा शोत्मा. म्शणून वभवलचायाच्मा
रोकाॊना त्माने आलाशन केरे “ कवफया खडा फाझाय भे शरए रकसटी (भळार) शाथ , जो घय अऩना
पसकने शनकरे , चरो शभाये वाथ “ शे वलय वाॊगत अवताॊना रोकाॊनी आऩरा धभय हकॊला जात
फदराली अवे वाॊशगतरे नाशी , न कसठल्माशी वभाजावलरुध्द अऩळब्द उच्चायरा. “ फसया खोजन भै
चरा, फसया न शभशरमा कोम जो हदर खोजा अऩना भसजवा फसया न कोम. ऩढतभसखय ऩॊहडताॊना
त्माने वसनालरे “ ऩोथी ऩढ ऩहढ ऩॊहडत बमा न कोम , ढाई अषय प्रेभका ऩढे वो ऩॊहडत शोम “
वलयधभयवभबाल म्शणजे काम ते त्माने जगारा शळकलरे. “ कय गसजयान पहकयीभे , भगरूयी क्मो
कयता ? शे जवे ऩॊहडताॊना वलचायरे तवेच “ भसल्रा शोके फाॊग रगाए , क्मा तेया वाशे ल फशया शै
अवे भसल्रानाॊशी वलचायरे. जो ऩमंत भनातीर अशॊ काय जाणाय नाशी तो लय इश्वयप्राद्ऱी शोणाय नाशी
शे त्माने “ जफ भै था तफ शरय नाशी , जफ शरय शै तफ भै नशी ” इतक्मा वोप्मा ळब्दात वाॊशगतरे.
चागॊरा वाधस कोण माचे कवफय उत्तय दे तो की ” वाधस ऐवा चाहशए जैवा वसऩ वसबाम , वाय वाय

17 भन लढाम लढाम
गहश यशे थोथा दे त उडाम ” शनॊदकाचे घय अवाले ळेजायी अवे तसकयाभाचे ळॊबयलऴे अगोदय कवफय
वाॊगतो की “शनॊदक शनमये याषखमे आॊगन कसटी धलाम वफन ऩानी ,वाफून शनभयर कये वसबाम ”
कवफयाची जात कोणती शे वलचायणा-मा तो वाॊगतो “जाशत न ऩसछो वाधसकी ,ऩसछ शरषजए सान
भोर कयो तरलाय का ऩडा यशन दो म्मान “. भाणवाची इच्छाळक्ती प्रफर अवरी की काशीशी
वाध्म कयता मेते शे वाॊगताना म्शणतो “ भन के शाये शाय शै ,भन के जीते जीत शै .

अवा शा वॊत काळी नगयीतीर धभायचे अलडॊ फय , भसल्रा भौरलीचा त्राव माने कॊटाऱू न जाऊन त्माने
काळी वोडू न ‘ भघय’ (रखनौ – गोयखऩूय भागायलयीर एक रशान गाॊल) मा गाॊलात याशस रागरा.
आऩल्मा ऩद्ळात हशॊ द स –भसवराभान माॊच्मात बाॊडणे शोउ नमे म्शणून आऩल्माच चादयीखारी पसरे
यचरी ल नाहशवा झारा. ह्याच पसराॊची लाटणी करून हशॊ दॊ न
स ी स्भायक फनलरे तय भसषस्रभाॊनी
अगदी रगूनच भशळद फाॊधरी. दय लऴी चैत्र भहशन्मात कवफयाचा उत्वल वाजया शोतो.

आऩल्मा शमातीत कवफयाने कोणताच ऩॊथ शनभायण केरा नाशी. भानलधभय शाच खया धभय शे
वभाजारा शळकलरे.

एका शाताॊत एकतायी ल दव

स -मा शातात शचऩळ्मा शी कवफयऩॊथीमाॊची ओऱख . हशॊ दस्
स तान ल
ऩाहकस्तान मा दोन्शी दे ळाॊत अवॊख्म गामक ल कव्लराॊनी त्माचे दोशे अजयाभय केरे आशे त. “
चदरयमा षझनी ये षझनी “ गाऊन अनसऩ जरोटा बजन वम्राट झारे. कवलयाची शनगसण
य बजने
गाऊन कसभाय गॊधलय माॊनी रोकाॊना भत्रभसग्ध केरे. कवललमय भाडगसऱकयाॊना ‘ कवलयाचे वलणतो
ळेरे, कौळल्मेचा याभ शे गीत स्पसयरे . बायत वयकायने कवफय स्भयणाथय डाक शतहकट काढरे ,
उत्तय प्रदे ळ वयकाय ने कवलयाचे जन्भगाली एक बव्म स्भायक उबायरे आशे .

18 भन लढाम लढाम
 शबष्भ वशानी माॊनी कवफया खडा फाजाया भे मा नालाॊचे नाटक शरहशरे. याजस्तान भध्मे कवफयाचे
नाॊलाने भेऱा बयतो.

प्रस्तावऩत रुढी ऩयॊ ऩया मा वलरुध्द वाडे चायळे आलाज उठलणाया कवफय जय आज षजलॊत अवता
तय ?

 तथकशथत वेक्मसरयलादी ल भानलाशधकाय वॊघटनाॊनी त्मालय खटरे चारलरे अवते.

 कवफयाच्मा लक्तव्माने वभाजात चसकीचे वॊदेळ जातात ह्या आयोऩाखारी एखाद्या याज्मात
त्मारा अटक झारी अवती.
 ऩून्शा एकदा त्मालय ऩोशरवाॊच्मा उऩषस्थतीत राठी शल्रा शोऊन तो भायरा गेरा अवता.
 भग कवफय म्शणता झारा अवता ,” बरा शसआ भेयी भारा तसटी भै नाभ बजनवे छसटी ,
बरा शसआ भेयी भटकी पसटी भै ऩशनमा बयन वे छसटी.

19 भन लढाम लढाम
बरा शसआ भेयी भारा तसटी , भै नाभ बजन वे छसटी। बरा शसआ भेयी भटकी पसटी भै
ऩशनमाॊ बयन वे छसटी ॥ कवफय

जऩान भशधर फौध्द शबषसची एक कथा आशे . ऩामाॊत राकडी खडाला ल अॊगालय
बगली लस्त्रे धायण केरेरा शबषस ळशयातीर भोठभोठ्मा दक
स ानाॊत जाऊन काम गोष्टी
वलकालमारा ठे लल्मा आशे त त्माॊची ऩशाणी कयामचा. लस्तस कोणतीशी अवो , वलायत
आधसशनक टे शरषव्शजन , फ्रीज , भोफाइर हकॊला वलायत भशाग ऩादत्राणे अवो , त्मा
लस्तसची ववलस्तय भाहशती ल उऩमोग माची दक
स ानदायाकडू न भाहशत करून घेत अवे
ऩण कधीच कोणतीशी लस्तस वलकत घेत नवे. ळेलटी एका दक
स ानदायाने नम्रऩणे त्मा
शबषसरा वलचायरे “ भशायाज आऩण योज शनयशनयाळ्मा लस्तस फघता , त्माॊची
चलकळीशी कयता ऩण अजून एकशी लस्तस वलकत घेतरी नाशी अवे काॊ ? त्मालय
त्मा शबषसने ळाॊतऩणे वाॊशगतरे “ ज्मा लस्तसॊलाचून भाझे काॊशी अडत नाशी अळा
शनरुऩमोगी लस्तसॊची भी नंद ठे लतो. शाताच्मा ओॊजऱीने ऩाणी वऩता मेते अवे
वभजरे तंव्शा भी भाझ्मा कभॊडरसचाशी त्माग केरा.”

शी गोष्ट आज आठलरी त्माचे कायण वध्माचा रॉकडाउन. काॊशी हदलवाऩूली ऩती

ऩत्नीरा वलचारयत अवे ‘ ब्रेकपास्टरा उळीय अवेर तय भी फाशे यच नास्ता कयतो ,
त्मालय त्माची ऩत्नी म्शणत अवे , थाॊफा भी ऩण मेते आऩण इडरी , डोवा उत्तऩा
खाउ मेताॊना भसराॊवाठी वऩझा ,फगयय आषण न्मसडर घेऊन मेऊन मेऊ ’. ऩूली ५००
ऩालरालय अवरेल्मा ऩानाच्मा दक
स ानाॊत जाण्मावाठी रोक ऩटकन स्कसटय नाशीतय
काय काढत अवत. ऩालरा ऩालरालय वभोवा , कचोयी , तयी-ऩोशे , लडा-ऩाल ,
बजी शभवऱ माॊचे ठे रे अवत.

20 भन लढाम लढाम
ऩण आताॊ शे शचत्र फदररे आशे . ऩती फाशे य जातो म्शणारा तय ऩत्नी म्शणते थाॊफा
भी आज वलांवाठी थाशरवऩठे फनलते. ऩूली चभच्माऩावून ते ऩाण्माचे वऩॊऩ
भोरकरयणीरा घावामरा टाकणायी गृहशणी आताॊ वलय बाॊडी रगेच घावून वलवऱू न
ठे ऊ रागरी, शातरुभाराऩावून ते चादयी ऩडदे घसलामरा टाकणायी गृहशणी तेच कऩडे
स्लत: घसतरे तय जास्त स्लच्छ घसतरे जातात शे शळकरी.

हदलवाचे १८ ताव , टीव्शीलय यटाऱ भाशरका , चचाय , याजहकम घडाभोडी ऩाशणायी

भॊडऱी आताॊ रॉकडाऊनच्मा भसऱे कोणतीशी जाहशयात नवरेल्मा याभामण , भशाबायत
वायख्मा भाशरका रोक आलडीने ऩाशस रागरे. एखादी भाशरका जया रोकवप्रम शोऊ
रागरी की जास्तीत जास्त जाहशयाती दाखलून यटाऱ भाशरकेचे २००० एवऩवोड
दाखलणाये शनभायते मा जून्मा भाशरकाॊचे टी आय ऩी ऩाशून आद्ळमयचकीत झारे
आशे त.

रॉकडाऊनच्मा भसऱे रोक धभायलय आधारयत याजकायण, शनलडणसका, त्माॊचे एषक्झट

ऩोर वलवयरे , लऴयबय चारणाये लन डे , ट्लंटी – ट्लंटी हक्रकेट वलवयरे. तंडसरकय
गालस्कयच्मा ळतकाॊचा इशतशाव तंडऩाठ अवणाये ऩारक आऩल्मा भसराॊच्मा बसगोर
इशतशावाची ऩसस्तके गॊशबयऩणे लाचू रागरे.

आऩरा जील धोक्मात टाकून काभ कयणाये वपाई कभायचायी ऩाहशरे की यस्त्मात
कचया पेकणा-माॊना जनाची तवेच भनाची राज लाटस रागरी. जया दोन चाय
शळॊका आल्मा की डॉक्टयकडे धालणायी भॊडऱी आता घयगसती उऩचाय कयामरा
शळकरी. कोशचॊग क्रावऩेषा घयीच चाॊगरा अभ्माव शोतो शे भसरे शळकरी.

21 भन लढाम लढाम
‘लमॊभ ऩॊचशधकॊ ळॊतभ ् - वाॊगणाया भशाबायतातीर मसशधवष्टय आठलून ऩशा. याष्डालय
वॊकट आरे तय आम्शी धभय , जात ऩात ऩष वलय वलवरून वॊकटचा वाभना
कयण्मावाठी एक झारो शे शी नवे थोडके !

लातालयणातीर वलय प्रकायचे प्रदऴ

स ण कभी शोत आशे शे अगदी वाभान्म
भाणवारावसध्दा वभजरे.जारॊदय ऩावून ळेकडो हकरोशभटय दयू अवरेरी हशभारमाची
शळखये हदवू रागतात, यात्रीचा शनयल ळाॊततेत घड्माऱाची हटकहटक स्ऩष्ट ऐकस मेते.
दयू लय कसठे ऩालवाचे शळॊतोडे ऩडरे की भातीचा वसगॊध वसखालून जातो.

वध्माचा रॉकडाउन काॊशी हदलवाॊनी भागे घेतरा जाईर ऩण ऩसढे काम ? आज

बायतीम रोकाॊना वॊमभ ल शळस्त माची वलम झारी आशे त्माचे काम शोईर ? की
ऩून्शा दव
स -मा कोयानाचा बस्भावूय मेणाया नाशी मा वभजसतीलय वलश्वाव ठे लून मेये
भाझ्मा भागल्मा अवे वसरू शोईर ? त्मालय कवफयाने वाॊशगतरे आशे ‘भन रागो माय
पहकये भ’े . श्रसणॊ कृ त्ला धृतॊ वऩत्ला हकॊला बौवत्तक चॊगऱ प्रलृती वोडू न प्रखय याष्डलाद
, शळस्त ल वॊमभ मा भागायने चाररो तय अवे अनेक कोयोना आम्शी ऩयाबूत करू
ळकू .

22 भन लढाम लढाम
 रेख ऩहशरा- कणायच्मा यथाचा वायथी ळल्म

कौयल आषण ऩाॊडल माॊच्मात मसध्द अटऱ आशे शे रषात आल्मालय दोन्शी ऩषाॊनी आऩाऩल्मा
वैन्माची जभलाजभल वसरू केरी. श्रीकृ ष्णाने भी शातात ळस्त्र धयणाय नाशी अवे अगोदयच जाशीय
केरे. अळा लेऱी श्रीकृ ष्णारा बेटण्माव अजून
य ल दम
स ोधन एकाच लेऱी त्माच्मा भशाराॊत ऩोशचरे.
तेव्शा श्रीकृ ष्ण शनजरेरे शोते. अजून
य वलमीप्रभाणे ऩामाळी फवरा तय दम
स ोधन उळाळी उबा याहशरा.
जाग आल्मालय कृ ष्णाची नजय अजून
य ाकडे गेरी ल त्मारा बेटीचे कायण वलचायरे. त्मालय भाझ्मा
यथाचे वायर्थम तू कयालेव अळी वलनॊती केरी . दम
स ोधनाने भात्र कृ ष्णाचे वलय वेन्म भाशगतरे.
कृ ष्णाने दोघाॊनाशी शोकाय हदरा.

श्रीकृ ष्ण स्लत: अजून

य ाच्मा यथाचे वायर्थम कयणाय शे जेव्शा कणायरा कऱरे तेव्शा आऩल्माराशी
अवाच तसल्मफर वायथी शला अवा आग्रश दम
स ोधनाजलऱ केरा. अवा तसल्मफर वायथी केलऱ भद्र
दे ळाचा याजा ळल्म अवा एकभात्र शोता. दम
स ोधनाने ळल्म याजाची वलनलणी केरी ऩण कणय शा
वूतऩसत्र आशे त्माचे वायर्थम भाझ्मा वायख्मा याजाकडू न शोणाय नाशी अवे वाॊशगतरे. लायॊ लाय
वलनलणी केल्मालय एका अटीलय ळल्म वायर्थम कयण्माव तमाय झारा. ती अट शोती की भी
कणायचा वदोहदत ऩाणाउताया कये न. कणय त्मारा तमाय झारा . कसरूषेत्रालयीर मसध्दात ळल्म
वायखा ऩाणाउताया करयत अवे . अजून
य ावभोय तसझा शनबाल रागणाय नाशी अवे लायॊ लाय वाॊगत
अवे. ळेलटी कणायचा यथ जभीनीत रुतरा तेव्शा कणायरा भदत न कयता ळल्म शनघून गेरा.
शन:ळस्त्र अवा कणय यथाचे चाक काढत अवताना अजून
य ाने त्माचा लध केरा.

भशाबायतकाऱी एकच ळल्म शोता. ऩण आज ऩदोऩदी ळल्म आढऱतात. हकतीशी चाॊगरे काभ
केरे तयी त्मात चूका काढणाये लरयष्ठ आढऱतात. केलऱ शळकलणी लगय रालरा नाशी म्शणून
ऩदोऩदी अऩभान कयणाये शळषक अवतात. वावूच्मा रुऩात घयोघयी ळल्म अवतात. वावूने इतका
छऱ करूनशी तू वावय का वोडत नाशी अवे भैत्रीण जेव्शा वलचायते तेव्शा शीच वून म्शणते ‘
भाझ्मा भसरीच्मा भाशे यावाठी भी शा त्राव वोवते ’ फहशणाफाईरा शे वसचरे. आजचे कणय अवाच
अऩभान शगऱू न आऩरे काभ करयत अवतात.

एखद्याच बाग्मलॊतारा श्रीकृ ष्णावायखा वायथी शभऱतो. एखादा हदनानाथ कन्मेवाठी स्लयाॊचा
कल्ऩलृष रालसन जातो. कसणारा तो ऩत्नीच्मा रुऩात तय कसणारा तो भागयदळयक शळषकाच्मा रुऩात
शभऱतो. कोणी स्लाभी ‘शबऊ नकोव भी तसझ्मा ऩाठीळी आशे ’ अवे तो वाॊगतो. अन भग जीलनाचे
भशाबायत षजॊकणे वशज ळक्म शोते .

23 भन लढाम लढाम
 भशायाष्डाची एक थोय कलमत्री फहशणाफाईने जीलन ल भयण माचे लणयन एका ओऱीत केरे
आशे . नायद ऩसयाणाभध्मे अवेच काशीवे लणयन आढऱते. एकदा भशवऴय व्माव ल त्माॊचा भसरगा
ळसकदे ल लेदाॊचे ऩायामण कयत अवताना जोयाचे वभसद्री लादऱ आरे. तेव्शा भशवऴय व्माव मानी लाये
ल त्माचे वात प्रकाय ळसकदे लाना वाॊशगतरे ते अवे;

१. जो लामस धसऱमसक्त लामस ल उष्णतेभसऱे उत्ऩन्न शोतो ल जरमसक्त ढगाना इकडू न

शतकडे शरलतो तो लामस.
२. आलश: जो लामस लशात अवताना ध्लनी हकॊला लीज शनभायण कयतो तो लामस.
३. उव्दश: जो लामस नदी वयोलय वभसद्री ऩाण्माचे ऩजयन्ममसक्त ढगात ऩरयलतयन कयतो
हकॊला ळरययात उदान लामसच्मा स्लरूऩात अवतो तो लामस.
४. वॊलश: जो लामस दे ल दे लताॊच्मा वलभानाना गती दे तो ल नीर ळाभर ढगाना एकत्र
फाॊधन
ू जरलृष्टी कयतो तो लामस.
५. वललश: जो वलनाळकायी लामस प्रचॊड लेगाने भोठभोठे लृष उऩटू न पेकतो तो लामस.
६. ऩरयलश: जो लामस आकाळ गॊगेतीर ऩाणी प्रलाहशत कयतो ल ज्माभसऱे वसमय हकयण
ऩृर्थलीलय ऩोशचतात तो लामस.
७. ऩयालश: जीलनाच्मा अॊशतभ षणी षजलॊत प्राण्माच्मा ळरययातून फाशे य ऩडणाया
वलयश्रष्ठ
े ल ज्मालय शनमॊत्रण केरे अवता भाणसव हदघायमस शोतो तो लामस.

अळा मा ऩयालश लामसचे यशस्म आधसशनक वलसानारा वभजालमाचे आशे . काशीॊच्मा भते मा
ऩयालश लामसचे रुऩाॊतय प्रकाळात हकॊला ध्लनीत शोते. नायदऩसयाणातीर शी भाहशती नक्कीच
अळास्त्रीम नाशी.

24 भन लढाम लढाम
 डोळ्माॊनी फघतो ध्लनी ऩयशवतो कानी, ऩदी चारतो ।
षजव्शे ने यव चाखतो, भधसय लाचे आम्शी फोरतो ।
शाताॊनी फशसवार काभ कयतो,वलश्राॊती शी घ्मालमा ।
घेतो झोऩ वसखे, हपरून उठतो शी ईश्वयाची दमा॥

ईश्वयाने भाणवाव जी ऩॊचंहद्रमे हदरी आशे त , त्माऩैकी नेत्र शे वलायत भशत्लाचे इॊ हद्रम .
कॎभेयारा एकच डोऱा अवतो. ऩण भाणवारा दोन डोऱे अवल्माने वलय गोष्टी वाऩेष हदवतात.
लस्तसचे अॊतय, राॊफी , रुॊ दी शे वभजते. ऩीन शोर कॎभेया ल डोऱा ह्यात अनेक गोष्टी वभान आशे त.
प्रकाळ हकयणे फसफसऱालय ऩडरी की ती आॊत जाऊन नेत्रऩटरालय (ये हटनालय ) ऩडतात. कॎभेयात ती
पोटो हपल्भ लय ऩडतात. नेत्रऩटरालय ऩडरेरे हकयण भंदर
स ा वॊदेळ ऩाठलतात ल ते भंदत
स वॊगहशत
शोतात. अळा अब्जालधी गोष्टी भंदत
स वाठलरे जातात. आजकारच्मा हडषजटर कॎभेयाॊत अळीच
ळेकडो शचत्रे वाठलण्माची वोम अवते. कॎभे-मात ळटय कभी जास्त उघडण्माची वोम अवते ,
डोळ्माच्मा ऩाऩण्मा प्रकाळाच्मा तीव्रतेनसवाय कभी जास्त उघडतात. आधसशनक काऱात इॊ फ्राये ड
(अशतनीर) कॎभेयाचा ळोध रागल्मा ज्माभसऱे अॊधायात वसध्दा पोटो काढता मेतात , ल क्रीशरअन
पोटोग्रापी भसऱे व्मक्तीच्माबोफती अवरेरी आबा ऩशाता मेते ल त्मालरून ् व्मक्तीचे आयोग्म ल
इतय गोष्टी वभजतात. सानचषस वलांनाच अवतात ऩण एखादाच वसयदाव हकॊला गसराफयाल
भशायाज जन्भत: प्रसाचषस अवतात आषण त्माच्मा वशाय्मने अवॊख्म काव्मयचना करून अजयाभय
शोतात.

25 भन लढाम लढाम
प्रस्तालना् ऩॊचाॊग ह्या वॊस्कृ त ळब्दाचा अथय म्शणजे ऩाॊच अॊगे . आहद काराऩावून भानल वॊख्मेची

गणना आऩल्मा ऩाॊच फोटानी कयत आरा आशे . रषात ठे लण्मावाठी नॊतय तो एक एक फोट

दभ
स डत अवे. एक वायख्मा ऩाच गोष्टी एकाच ळब्दाव्दाये व्मक्त कयण्मावाठी ऩॊचाॊगाचा उऩमोग वसरू

झारा. वॊस्कृ त ळब्दकोळातीर काशी ऩॊचाॊगे मा रेखात लणयन केरी आशे त.

१-कारशनणयमावाठी ऩॊचाॊग: लाय, शतथी, नषत्र, कयण ल मोग म्शणजे ऩचाॊग.

 लाय वात अवतात,वोभलाय ते यवललाय. शे वलायनाच भाहशत आशे त.

 शतथी शी चॊद्राच्मा करेनसवाय ळसक्र प्रशतऩदा ते चतसदयळी , ऩोषणयभा, नॊतय कृ ष्ण प्रशतऩदा ते

चतसदयळी ल अभालास्मा अळा तीव शतर्थमा अवतात.

 नषत्रे वत्तावलव अवतात जळी अषश्वनी ,बयणी , कृ शतका , योहशणी लगैये

 मोग शा वसमय ल चॊद्राच्मा कोनलय अलरफून अवतो..एकसण वत्तावलव मोग अवतात.

 कयण एका शतथी चा अधाय बाग.

२-लनस्ऩती ळास्त्र हकॊला आमसलद

े : लनस्ऩतीच्मा ऩाॊच अॊगानाशी ऩॊचाॊग अवे म्शणतात. पसरे , पऱे ,

ऩाने, फसॊधा हकॊला खोड ल भसऱे शी लनस्ऩतीची ऩाच अॊगे. फशसताॊळ आमसलहे दक औऴधे माच ऩाॊच

बागाॊऩावून फनतात. जवे गसरकॊद –गसराफाच्मा पसराऩावून , च्मलनप्राळ –आलळ्माच्मा पऱाऩावून

, अश्वगॊधा हकॊला घृतकसभायी –ऩानाॊऩावून, अजसन

य ारयष्ट-खोडाॊऩावून , ळतालयी चसणय –भसऱाॊऩावून

फनतात.

३-ऩॊचरलण: ऩाच प्रकायचे भीठ

26 भन लढाम लढाम
  वैधल –खशनज दगडाऩावून फनलरेरे.

 वभसद्र रलण – नेशभी लाऩयतो ते, वभसद्राच्मा खा-मा ऩाण्माऩावून फनलरेरे

 वौलचयर रलण –काऱे भीठ हकॊला वैधल. ह्या भीठारा गॊधकावायखा लाव मेतो.

 योभक हकॊला वाम्फय रलण- शे भीठ याजस्तानातीर वाम्फय तरालाच्मा ऩाण्माऩावून फनते

 औशबद रलण – खा-मा भातीतीर खडकाऩावून फनलरेरे भीठ. ह्या वलय प्रकायच्मा भीठाॊचा

उऩमोग आमसलद
े ात वाॊशगतरा आशे .

४-ऩॊचगव्म- गाई ऩावून शभऱणा-मा ऩाच लस्तस – दध

स , दशी, तसऩ , गोभसत्र ल ळेण . काशी वलळेऴ

हदलळी (श्रालणीरा) ह्याचे वलधीऩसलक

य वेलन केरे जाते.

५ ऩॊचभृदा- ऩाॊच प्रकायची भाती. गेरू , खडू ची भाती , रलण भाती , लारुऱाची भाती ल वसवऩक

भाती. अळी भातीऩावून फनलरेल्मा बाॊड्मात वलतऱलेल्मा धातस वाठलतात. हकॊला अळी भाती भसती

शनभायण कयण्मावाठी लाऩयतात.

६ ऩॊचभशाबूते- ऩृर्थली, ऩाणी, अग्नी , लामस ल आकाळ शी तत्ले म्शणजे ऩॊचभशाबूते. माॊचा प्रकोऩ

झारा की ऩमायलयण वलघडते. लेदात माॊच्मा स्तसतीऩय अनेक वसक्ते आढऱतात.

७ ऩॊचंहद्रमे- भाणवारा शभऱारेरी ऩाॊच इॊ हद्रमे , ज्मा द्राये लेगलेगळ्मा लस्तसची ऩरयषा कयता मेते.

शी ऩाच इॊ हद्रमे म्शणजे डोऱे ,नाक,कान, षजव्शा ,त्लचा . रशान भसर जन्भारा आल्माऩावून ह्याच

इॊ हद्रमाॊद्राये आवऩावच्मा लस्तस ओऱखालमाव शळकतो . ऩळस ऩषी माच द्राये एकभेकाॊळी वम्ऩकय

वाधतात. काशी ऩक्ष्माची हकला प्राण्माचीशी इॊ हद्रमे भाणवाॊऩेषा अशधक तीक्ष्ण अवतात. जवे

कसत्र्माची लाव ओऱखण्माची ळक्ती . घसफडाॊची श्रलणळक्ती, घाय हकला गरुडाची दृष्टी इत्मादी.

27 भन लढाम लढाम
८ कभंहद्रमे – प्रत्मेक भनसष्मारा अकया इॊ हद्रमे अवतात. त्माऩैकी ऩाच कभेहद्रमे - लाणी , शाथ ,

ऩाम, दोन भरभसत्र शन:वायण अलमल ,ल जननेहद्रम , ऩाच सानेहद्रमे (लय वाॊशगतल्माप्रभाणे) ल

भन शे अकयाले इॊ हद्रम अवते.

९-ऩॊजाफ – ऩाच नद्यानी वसवऩक लनलरेरा प्रदे ळ . झेरभ ,शचनाफ, याली, व्माव ल वतरज.

१०-ऩॊचरोश – रोश म्शणजे धातस. वोने , चाॊदी , ताॊफे , ळीवे ल रोखॊड माचे शभश्रण म्शणजे ऩॊच

रोश.. चाॊदी , वोने , ळीवे , ताॊफे ल रोखॊड अनसक्रभे ४ ,१,८,८ ल १ ह्याप्रभाणात एकत्र करून

वलतऱलून केरेरा धातस. अळा धातसऩावून दे ल दे लताॊच्मा भसती फनलतात.

११ – ऩॊचयत्ने – यत्ने अनेक अवतात ऩण वसलणय , हशया, ऩाचस , भाषणक ल भोती ह्याॊचा उऩमोग

दे लताॊचे अरकाॊय फनलण्मावाठी केरा जातो.

१२ – ऩॊचाम्र- ऩाच प्रकायच्मा आम्फट पऱाॊऩावून फनलरे आम्र . फोय , डाशरम्फ ,शचॊच, शरम्फू

ल आम्र लेतव (अभवसर)

१३ –ऩॊचद्रालक – धातस रलकय वलतऱाला म्शणून उऩमोगात मेणाये औऴधी ऩदाथय-उदाशयणाथय

गसॊज, टाकणखाय,भध ,तसऩ ल गसऱ.

१४ –ऩॊचलामस –भाणवाच्मा ळरययात अवणाये लामस. शे लामस ळरययाच्मा लेगलेगळ्मा अलमलाना

प्रबावलत कयतात ते खारी हदरेल्मा तक्त्मात दाखलरे आशे .

लामसचे नाॊल ळरययाचा बाग कामय/ रषण

प्राण डोके ल छाती श्वावोश्वाव अग्रगती,चेतना

अऩान भसत्रवऩॊड अधोगती ल फाह्यगती

28 भन लढाम लढाम
 वभान नाबी ग्रशण, दृढीकयण

उदान कॊठ लाणी उध्लय गती उच्चायण

व्मम वऩूणय ळरयय वॊचाय, वॊतसरन

वॊदबय

 हशदत्स ल का वॊषषद्ऱ ळब्दकोळ- स्लाभी शऴायनॊद, याभकृ ष्णा भठ फॊगरोय

 यवाणयल हकभमा तॊत्र -इॊ द्रदे ल वत्रऩाठी, चौखम्फा प्रकाळन , लायाणवी.

 बायतीम यवामन ळास्त्र-श्री नाडकणी, धसतऩाऩेश्वय प्रकाळन ऩनलेर, भसम्फई ७

29 भन लढाम लढाम
भनसष्मारा जी ऩॊचंहद्रमे आशे त त्माऩैकी एक म्शणजे कान. शजायो लऴांऩूलीचे लैहदक सान “श्रत
स ी
स्भृती ऩसयाण” मा ऩध्दतीने हटकून याहशरे अवे शे कानाचे भशात्म्म. “डोळ्माने फघतो ध्लनी ऐकतो
शी इश्वयाची कृ ऩा ” अळा अथायची एक कवलता आशे . कानाने न ऐकू मेणाये भसर फहशये फनते. मा
उरट आॊधऱी भसरे कान ल स्ऩळय माच्मा वशाय्माने आऩरा भागय ळोधतात. अनेक आॊधळ्मा व्मक्ती
वलवलध कराॊत प्रावलण्म शभऱलतात. काशी चाॊगरे गामक ल वॊशगतकाय शोतात. तवे कणय फशधय
व्मक्तीॊचे शोत नाशी.

कानाचे शछद्रातून ध्लनी तयॊ ग कणय ऩटरालय ऩडू न भंदर

ू ा वॊकेत ऩाठलतात. भंद ू मा
वॊकेताॊचा ळब्द ल शचत्राॊळी वॊफध रालतो. अनोऱखी बाऴा आऩण ऐकतो ऩण वभजत नाशी कायण
त्मा ळब्दाॊचा अथय भेदन
ू े अगोदय रालरेरा नवतो. कसत्रा मा वायख्मा काशी जनालयाॊची श्रलणळक्ती
अदबसत अवते. ळेकडो शभटय दरू
ू न मेणाये आऩल्मा भारकाचे लाशन कसत्रा ओऱखतो ल ळेऩसट शरलू
रागतो. गोकणय मा लेरीचे पसर शसफेशसफ गाईच्मा कानावायखे हदवते.

कणयलेध हकॊला कान टोचणे शा हशॊ दॊ च्स मा वोऱा वॊस्कायाऩैकी नलला वॊस्काय. शा वॊस्काय
लमाच्मा ऩहशल्मा ऩाॊच लऴायत कयामचा अवतो ऩण भशयाष्डात फाऱाच्मा जन्भानॊतय फायाले हदलळी ,
त्माचे दोन्शी कान टोचतात. शी शछद्रे फसजस नमे म्शणून त्मात दोया हकॊला वोन्माची फारयक ताय
घारतात. कणयलेधाने वलध्मार्थमांची स्भयणळक्ती लाढते अवा एक वभज आशे . कणयलेधाभसऱे ऩसरुऴाना
भसत्रवऩॊडाचे वलकाय (शाशनयमा/ शामड्रोवीर) शोत नाशीत ल स्त्रीमाना भाशवकऩाऱीचा त्राव कभी शोतो
हकॊला उन्भाद (हशस्टे रयमा) शोत नाशी अवे आमसलद
े ात वाॊशगतरे आशे .

ऩसढे मा शछद्राॊचा उऩमोग स्त्रीमा कानाॊतीर अरॊकाय घारण्मावाठी कयतात. शी दोन शछद्रे
कभी ऩडतात म्शणून की काम नाक ल कानाची लयची फाजस मेथेशी शछद्र करून घेतात.

आधसशनक ळरययळास्त्राप्रभाणे (ह्यसभन अॎसनोटोभी) कानाचे तीन भसख्म बाग वाॊशगतरे आशे त ते
म्शणजे फाह्य, भध्म अॊतबायग. ऩण वाभान्म जनाॊच्मा दृष्टीने फाह्य बाग म्शणतेच कान. मा फाह्य
हकॊला दृष्म कानाचे तीन बाग कयता मेतीर.

१.वलायत लयचा बाग जेथे ऩसरुऴ शबकलाऱी हकॊला स्त्रीमा फसगडी घारतात तो.

30 भन लढाम लढाम
 २.भधरा बाग ज्माच्मात कानाचे नैवशगयक शछद्र अवते तो बाग.
३. वलायत खारचा बाग जेथे स्त्रीमा डस र, कणयपसरे घारतात तो.

शनवगयत: कोणत्माशी दोन व्मक्तीचे कान वायखे नवतात शे वसक्ष्भ शनरयषण केरे तय
रषात मेईर.

 वॊऩूणय फाह्य कान: शा फशसताॊळी गाराना वभाॊतय अवतो ऩण काशीॊचे कान ६० ते

९० अॊळात अवतात जवे गणऩतीच्मा भसतीचे कान अवतात तवे. आॊतयजाशतम
वललाहशत स्त्रीमाॊच्मा भसराचे कान अवे अवतात अवे आढऱते.
 कानाचा वलायत खारचा बाग: शा फशसताॊळी गाराऩावून लेगऱा हकॊला वसटा अवतो .
ऩण काशी जणाॊत शा बाग गाराळी शचटकून अवतो. जवा बगलान फसध्दाचा कान.
सानी भाणवाचा कान अवा अवतो अवा वभज आशे .
 कानाचा वलायत लयचा बाग: प्रौढ ऩसयऴाॊच्मा कानालय मेथेच केव उगलतात. प्रशवध्द
हकॊला धसतय ऩसरूऴाचे शे ठऱक रषण म्शणता मेईर.
 कानाचा भधरा बाग: शाच बाग कसठल्माशी दोन व्मक्तीत वायखा नवतो. वॊऩूणय
कानारा ह्याभसऱेच भजफसती मेते. मा तीन बागाॊचे वसक्ष्भ अलरोकन केरे तय
व्मक्तीचा स्लबाल माची कल्ऩना कयता मेऊ ळकेर.

31 भन लढाम लढाम
 गज़रेलय काॊशी फोरामचे म्शणजे वसयलात ळेयोळामयीनेच व्शामरा शली. शनदा पाजरी ने
म्शटरे आशे ,

“ फाते कभ हकजे, जशानात को छसऩाए यषखमे, अजनफी ळशय शै , मशाॊ दोस्त फनाते यहशए.”

गज़र मा कव्म प्रकायाफाफत अनेक गैयवभज आशे त. कोणारा लाटते गज़र म्शणजे भैखाना ,
वाकी, ळयाफ लगैये , तय कोणारा लाटते गजर म्शणजे आळसक , भाळसक माॊच्मा प्रेभाची यडगाणी.
भाझ्मा भते गजर म्शणजे ळाश्वत शचॊतन , जे अनेक ऩाने शरशून वसध्दा व्मक्त शोत नाशी ऩण
केलऱ दोन ओऱीत वाॊगता मेते ते शचॊतन. आजच्मा मा बाऴणाचे भसख्म वफॊद स अवतीर.

१ गजरेचा इशतशाव,

२ व्माकयण,

३ गजरेचे प्रकाय

४ काॊशी अजयाभय ळामय आषण

५ गजर गामक

६ भतरा आषण भक्ता

७- भयाठी गझरेचा प्रलाव

१-गजरेचा इशतशाव - गजरे चा उगभ जयी बायतात झारा नवरा तयी गजर पसररी फशयरी ती
बायतात. वसयलातीरा ऩशळयमन ळब्द अवरेरी गजर बायतात उदय स प्रचसय झारी. उदय र
स ा स्लत:ची
अळी शरऩी नाशी अये फीक हकॊला दे लनागयीत गजर शरशाली रागते.गजरेच्मा अनेक व्माख्मा
आशे त. कोणाच्मा भते स्रीमाॊळी व्मक्त केरेरे भनोगत , वप्रमतभेळी तारुण्मवसरब प्रीतीच्मा गोष्टी
फोरणे, कोणी म्शणतात फाणाने घामाऱ झारेरे शरयण भयताता जो वसस्काया वोडते तो म्शणजे
गजर.

२- व्माकयण- गझरेचे व्माकयण वोऩे आशे . भयाठी काव्मात अनेक लृत्ते आशे त , तय गझरेत पक्त
यरयप आणी काहपमा म्शणजे एक प्रकायचे मभक. ऩण ट रा ट म्शणजे मभक शोत नाशी तवेच

32 भन लढाम लढाम
काॊशीवे गझरेचे वसध्दा आशे , एका गझरेत ५ते ६ ळेय अवतात. प्रत्मेक ळेयाची दव
स यी ओऱ
वमभक अवते. प्रत्मेक ळेयाचा वलऴम लेगऱा अवू ळकतो. ऩहशल्मा ळेयारा ‘भतर अ ’ (भतरा)
म्शणतात तय ळेलटच्मा ळेयारा ‘भक्त अ’ (भक्ता) म्शणतात. अशधक भाहशती वाठी वसयेळ बटाॊचा
रेख लाचाला.

३- गजरेचे प्रकाय – कभीत कभी ळेय अवरेल्मा गझरेरा छोटी ऩशयकी गझर तय अनेक ळेय
(अगदी २० ळेय ) अवतीर तय तीरा फडी ऩशय ची गझर म्शणतात. गझरचे वलय ळेय एकाच
वलऴमारा धरून अवतीर तय ती गझर भसवल्रर अन्मथा ती गैय भसवल्रर ठयते.

४- काॊशी अजयाभय ळामय- जसन्मा ळामयाॊऩैकी काशी अजयाभय ळामय म्शणजे अशभय खसवयो , फशादयू
ळा जपय, जौक, भीय तकी भीय , भोशभन,पैज अशभद पैज, अशभद पयाज आषण माॊचा भसकसटभणी
गाशरफ.त्मा काऱात छऩाई मॊत्रे नव्शती, गझर शाताॊनी शरशून काढत अवत.

फशसदा वलय आधसशनक बायतीम ळामयाॊना आऩल्मा टोऩण नाॊलात आऩल्मा गाॊलाचे नाॊल
रालामरा आलडते. जवे भजाज रखनली , हपयाक गोयखऩूयी , वाहशय रसधीमानली , दाग दे शरली ,
शवयत भोलानी, कैपी आझभी लगैये.

५- गजर गामक – काॊशी लेऱा प्रशवध्द ळामयाची गजर गाऊन अखादा वाभान्म गामक प्रशवध्दी
शभऱलतो तय काशी अप्रशवध्द ळामय प्रशवध्द गामकाभसऱे घयोघयी ऩोशचतात . मा दोन्शीॊचा
वभवभा वॊमोग झारा तय ती अवलस्भयणीम शोते. एकच गझर अनेक गामक गाशमकाॊना
म्शणण्माचा भोश शोतो. गझर जन वाभान्माऩमंत ऩोशचलणाये ऩाकीस्तानी गामक भेशदी शवन ,
गसराभ अरी , नवयत पतेश अरी , नसयजशाॊ , भशरका ऩसखयाज , इक्फार फानो , आवफदा ऩयवलन .
बायतीम गझर गामक म्शणजे , कसॊदनरार वैगर,फेगभ अख्तय, तरत भशभसद, जगषजत शवॊग-शचत्रा
शवॊग, ऩॊकज उदाव .

६ भतरा आषण भक्ता – गझरेचा ऩहशरा ळेय फशसदा आद्ळमायचा धक्का दे तो. त्माची काॊशी उदाशयणे
ऩशा,

 भयने के फाद भेयी आॊखे खसरी यशी, आदत ऩडी थी उन्शे इॊ तजायकी.
 षजॊदगी की याॊशोभे यॊ जो गभके भेरे, बीड शै कमाभत की हपय बी शभ अकेरे.

33 भन लढाम लढाम
 मसॊ न उडाओ भेये खाक ए कब्र जशरभ, मशी एक यश गमी शै भेयी प्मायकी शनळानी.

भक्ता – गझरेचा ळेलटचा ळेय , मातच कलीचे टोऩण नाॊल (तखल्रसव) अवते. तसकायाभाच्मा
हकॊला नाभदे लाॊच्मा अबॊगात वसध्दा तसका म्शणे हकॊला नाभा म्शणे अवते तवेच.

७- भयाठी गझरेचा प्रलाव – गझर शा प्रकाय भयाठीत रुजस कयण्माचा ऩहशरा प्रमत्न प्रा.
भाधल ज्मसशरअन माॊनी केरा ऩण त्मातीर पायवी ळब्दानी ती षक्रष्ट झारी त्माभसरे तो प्रकाय
रोकवप्रम झारा नाशी. त्मा नॊतय मलतभाऱचे श्री बाऊवाशे फ (ला.ला.) ऩाटणकय ह्याॊनी भयाठी
गझरेचा प्रवाय केरा. ऩण त्माच्मा फशसतेर गझर ळृॊगारयक अवल्माने खाजगी फैठकीत दाद
बयऩूय शभऱारी ऩण वबा भेशहपरभध्मे प्रबाल ऩाडू ळकल्मा नाशीत.

34 भन लढाम लढाम
 प्रत्मेक बाऴेत वभऩयक म्शणी आढऱतात. काॊशी वलशळष्ठ प्रवॊग ला अनसबलातून त्माॊचा उगभ
झारेरा अवतो. काॊशी म्शणी ल लाक्प्रचाय भानली ळरययाळी शनगडीत आशे त त्माॊची उदाशयणे
खाशरर प्रभाणे;

केव:- १.केवाने गऱा काऩणे, २. भाझे केव उन्शात ऩाॊढये झारेरे नाशीत.

दाढी ल शभळी :- १.वफनऩाण्माने शजाभत कयणे, २. एखाद्याची शभळी उतयलणे.

35 भन लढाम लढाम
डोऱे :- १.दोन डोऱे ळेजायी बेट नाशी वॊवायी ,२.कावलऱ झारेल्मारा वलय जग वऩलऱे हदवते , ३.
दव
स -माच्मा डोळ्मातरे कूवऱ हदवते ऩण स्लत:च्मा डोळ्मातीर भसवऱ हदवत नाशी.

कान:- १. शरक्मा कानाची व्मक्ती ,२.नऱी पसॊकरी वोनाये इकडू न शतकडे गेरे लाये ,३. एखाद्या
गोष्टीकडे कानाडोऱा कयणे, ४. कान ल डोऱे माभध्मे चाय फोटॊ चे अॊतय अवते.

नाक:- १. नाकाऩेषा भोती जड , २.नाकाने काॊदे वोरणे , ३. नाक भसयडणे , ४. नाक काऩरे जाणे ,
५. नकट्मा नाकारा याग पाय, ६. नाक काऩून अऩळकून कयणे.

दाॊत ल ओठ :- १.आऩरेच दाॊत ल आऩरेच ओठ , २.दाॊत कोरून ऩोट बयणे , ३. त्माचेच दाॊत
त्माच्माच घळाॊत, ४. एखाद्याचे दाॊत ऩाडणे, ५. उगाचच दात दाखलणे.

36 भन लढाम लढाम
जीब :- १. उचररी जीब रालरी टाऱू रा , २. उशगचच जीब लऱलऱणे , ३. जीबेचे चोचरेच पाय,
४. खोटे फाररे तय जीब झडे र, ४. नालडतीचे भीठ अऱणी.

शात:- १. शात खाजलणे २.जीचे शाती ऩाऱण्माची दोयी ती जगा उध्दायी , ३. शाताची वलय फोटे
वायखी नवतात. ४. शाती शबकेची लाटी.

ऩाम:- १. राथ भायीन तेथे ऩाणी काहढन , २. ऩामऩीट कयणे , ३. ऩामाचे तसकडे ऩडणे , ४. अडरा
शरय गाढलाचे ऩाम धयी, ५. ऩामाने राथाडणे.

37 भन लढाम लढाम
नख:- १. गऱमारा नख रालणे, २. नखाची वय न मेणे, ३. नखामेलढे ऩोय,

अॊगठा:- १. अॊगठा दाखलणे, २. अॊगठा उठलणे,

ऩाठ:- १. ऩाठीरा ऩाठ रालून मेणे, २. ऩाठ हपयलणे /दाखलणे

वायाॊळ- लरयरऩैकी फशसताॊळ म्शणी स्रीमाॊच्मा तंडी ळोबून हदवतात. ह्या म्शणीळी वाधम्मय
अवरेरमा इतय बाऴेतीर म्शणी ळोधणे भनोयॊ जक ठये र.

38 भन लढाम लढाम
39 भन लढाम लढाम
शळल्ऩळास्त्रालरयर एका भयाठी ऩसस्तकाचे वॊकरन कयताना काॊशी त्मा वलऴमाळी शनगडीत भयाठी
म्शणी ल लाक्प्रचाय रषात आरे ते लाचकाॊना भनोयॊ जक लाटतीर.

प्राचीन बायतीम शळल्ऩळास्त्रात दशा उऩळास्त्रे वाॊशगतरी आशे त ती खाशरर प्रभाणे

१-कृ वऴळास्त्र- मात लृषवलध्मा , ऩळसवलद्या ल भनसष्मवलद्या ल इतय २१ कराॊचा वभालेळ आशे , त्मा
लय आधारयत प्रशवध्द म्शणी अळा,

 लडाची वार वऩॊऩऱारा,

 एक शात राकसड वात शात षझरऩी,(अशतळमोक्ती)
 कस-शाडीचा दाॊडा गोत्माव काऱ,
 ळसध्द फीजाऩोटी पऱे यवाऱ गोभटी,
 वऩकरे ऩान गऱामचेच, (भृत्मसलयची एक प्रशतहक्रमा)
 पसराॊचा गॊध भातीरा,
 ऩाऱे भसऱे खोर जाणे,
 ऩऱवारा ऩाने तीनच,
 कोल्ह्यारा द्राषे आॊफट

२- जरळास्त्र-मात स्तॊबन , वॊचेतन ल वॊशयण अळा तीन वलद्या ल कराॊचा वभालेळ आशे , त्मा
लय आधारयत प्रशवध्द म्शणी अळा,

 वाचरेरे ऩाणी हकती हदलव ऩसयणाय ?

 तऱे याषखर तो ऩाणी चाखेर,
 नल-माने भायरे ल ऩालवाने झोडऩरे त्माची तक्राय कळी कयणाय.
 कसठे तयी ऩाणी भसयते आशे .
 लाशत्मा ऩाण्मारा फाॊध घारणे .

३- खशनळास्त्र- दृती , वॊकय , ऩृथ:कयण ल बस्भीकयणवलद्या अळा चाय वलद्या ल कराॊचा

वभालेळ आशे , त्मा लय आधारयत प्रशवध्द म्शणी अळा,

40 भन लढाम लढाम
  खाण तळी भाती.
 भऊ रागरे म्शणून कोऩयाने खणू नमे (कोणाच्मा वौजन्माचा गैयपामदा घेउ नमे)
 खया यत्नऩायखीच हशया ओऱखस ळकतो.
 उडदाभाजी काऱे गोये (वलय भ्रटाचायी वायखेच कोणी कभी तय कोणी जास्त)
 कोऱवा हकतीशी उगाऱरा तयी काऱाच .(भसऱ स्लबाल जात नाशी )
 कवोटीलय उतयणे, (व्मक्तीची ऩायख कयणे)
 वोने ताललल्माशळलाम ळसध्द शोत नाशी.
 कच्चे भडके. (ज्मारा आकाय दे ता मेतो)

४.यथ ळास्त्र , ५.नौका ल ६.वलभान ळास्त्र अळी तीन ळास्त्रे वाधन खॊडात मेतात . त्मा लय
आधारयत प्रशवध्द म्शणी अळा.

 जगॊनाथाचा गाडा वलायनी ओढा,

 ऩारखी (शतयडी) उचररी गेरी.
 रगाभ रालणे, रगाभ शाती घेणे.
 ळीडात शला बयणे.
 नाल फॊदयारा रागणे.(वॊवायात ऩडणे)
 एखाद्याचे वलभान उॊ च जाणे (दारू वऩऊन).

७- लास्तसळास्त्र –मात लावो वलद्या (तॊफू) , कसट्टी वलद्या (झोऩडी) , प्रावाद (घये ) ल याजारम
(भशार) अळा वलद्या ल करा मेतात. त्मा लय आधारयत प्रशवध्द म्शणी अळा.

 ऩाशसण्माने तय तॊफू ठोकरा.

 उॊ ट तॊफून शळयरा ल भारकारा फाशे य काढरे.
 लास्तस दे लता वतत तथास्तस म्शणत आवते (म्शणून अभॊगर गोष्टी उच्चारू नमेत.)
 शबॊतीराशी कान अवतात.(घयच्मा खाजगी ऩयक्मा वभोय फोरू नमेत.
 गसण्मा गोवलॊदात यशा. ( घयाच्मा शबॊती गसण्मात- काटकोनात ल ओऱॊ ब्मात –गोवलॊदात
अवतीर ते घय दीघय काऱ हटकते) .
 डोईजड शोणे (रशान दगडालय भोठा दगड यचरा गेरा तय ती शबॊत कोवऱते.

41 भन लढाम लढाम
  शबॊतीचे ऩोऩडे ऩडणे ला यॊ ग उडणे (वाॊऩत्तीक ऩरयषस्थती खारालणे.
 ऩामा भजफूत कयणे (एखाद्या वलऴमाचा वखोर अभ्माव कयणे)
 रॊकेत वोन्माच्मा वलटा ( ऩयक्माचे धन आऩल्मा काम काभाचे?)
 घयोघयी भातीच्माच चसरी.
 भाझे घय म्शणजे गरयफाची झोऩडी.
 तसऱव अवाली अॊगणी ( भाॊगल्माचे प्रशतक)
 छप्ऩय उडणे ( आई लहडराचे छत्र शयवलणे)

८- प्राकाय ळास्त्र – दग
स य, कूट, मसध्द ल व्मसशयचना अळा वलद्याॊचा वभालेळ अवरेरे शे ळास्त्र. त्मा
लय आधारयत प्रशवध्द म्शणी अळा.

 कडे कोट फॊदोफस्त कयणे.

 गड कावफज कयणे.
 दव
स -मावाठी खॊदक खोदणे.
 चोशो फाजूने कंडी शोणे.
 व्मसशयचना कयणे ( शनलडणसक षजॊकण्मावाठी)
 गोष्टी वाॊगेन मसक्तीच्मा ऩण ळस्त्र शाती घयणाय नाशी.
 ळयणागतारा अबम दे णे (वलदयू ाची मसध्द नीशत)

९- नगययचना ळास्त्र – मात ऩाणी व्मलस्था , यस्ते , फाजाय , स्भळान इत्माहद वलऴम मेतात. त्मा
लय आधारयत प्रशवध्द म्शणी अळा.

 आधी ऩाणी भग फोरणी ( ऩाण्माचे दशस बयष अवारेल्मा गालात लधसवऩता आऩरी भसरगी दे त
नाशी.
 वाठलरेरे ऩाणी हकती हदलव ऩूयणाय?
 लाकडी लाट करून मेणे
 जाणा-मारा दशा हदळा (यस्ते)
 करेचा फाजाय भाॊडणे (नीशतभत्ता वोडू न)
 कचयाघय कयणे ( अनालश्मक गोष्टी जभलणे

42 भन लढाम लढाम
  स्भळान लैयाग्म (तात्ऩसयती वलयक्ती)
 आग याभेश्वयी फॊफ वोभेश्वयी.
 याजभागय ऩत्कयणे.(मोग्म हदळा धयणे)
 आऩरी लहशलाट वोडू नमे ( वलयच जून्मा प्रथा भोडू नमे.)
 मळाचा भागय खडतय अवतो.

१०- मॊत्रळास्त्र – मात कोणतीशी वलद्या हकॊला करा नवरी तयी वलय इतय ळास्त्राॊळी शनगहडता आशे .
त्मा लय आधारयत प्रशवध्द म्शणी अळा. कसठल्माशी मॊत्राचे ऩाच घटक म्शणजे – १. दॊ ड. २. चक्र,३.
दॊ त, ४. वयषण ल ५.भ्रभण म्शणजे अनसक्रभे शरव्शय, व्शीर, शगअय ,चेन आषण स्कृ .

 नशळफाचा पेया कधी लय कधी खारी (यशाट गाडग्माप्रभाणे)- वयषण

 अडहकत्मात वाऩडणे. (दॊ ड )
 आमसष्माचे चक्र हपयत याशणे ( हकतीशी वॊकटे मेऊन गेरी तयी ,( चक् )
 भाऱ जऩणे (वयणी).
 भंदच
स ा स्कृ हढरा अवणे (भ्रभण).
 भोडे न ऩण लाकणाय नाशी (ऩशाय –दॊ ड)

43 भन लढाम लढाम
 ऱेखक ऩररचय

प्राध्याऩक अशोक सदाशशव नेने

 बी.ई. नागऩूर, एम.ई, ऩीएच. डी. रुडकी ववश्वववद्याऱय.

 अध्याऩन (३० वषष) ववश्वेश्वरय्या राविय अशियांविकी संस्थान, नागऩूर.

 १५० ऩेक्षा अशधक शासककय व अशासककय प्रकल्ऩांचे मृदा अशियांविकी सल्ऱागार.

 ववद्याथंसाठी स्वयंशशक्षण योग्य ६ संगणककय सॉफ्टवेअर चा ववकास

 प्राचीन िारतीय शशल्ऩशास्त्र ववषयावर ४ मसद्रीत तथा १५ ई बसक प्रशसध्द. त्याऱीऱ एक

ऩसस्तकाचा ऩॅररस येशथऱ काऱमंजसषा मध्ये समावेश .

 ५० ऩेक्षा अशधक शोधशनबंध प्रकाशधत..

 शोधकायष मागषदशषन- ३ ववद्याथी ऩीएच. डी. आषण २ ववद्याथी एम.ई, उऩाधी प्राप्त.

 एक आंतररािीय ऩररषद सशमतीचे ४ वषष आमंवित सदस्य .

 २ आंतररािीय व १० रािीय संमेऱनामध्ये आमंवित वक्ता.