Professional Documents
Culture Documents
Filipino Sa Piling Larang Sining at Disenyo Kagamitan NG Mag-Aaral PDF
Filipino Sa Piling Larang Sining at Disenyo Kagamitan NG Mag-Aaral PDF
Filipino Sa Piling Larang Sining at Disenyo Kagamitan NG Mag-Aaral PDF
sa Piling Larang
Sining at Disenyo
Kagamitan ng Mag-aaral
Kagawaran ng Edukasyon
Republika ng Pilipinas
1
Filipino sa Piling Larang – Sining at Disenyo
Kagamitan ng Mag-aaral
Unang Limbag 2016
2
Talaan ng Nilalaman
iii
KABANATA III – ANG MUNDO NG TULA, ANG MUNDO AY TULA
Mga Tula mula sa Text Poet’s Society ................................................... 102
Ni: Frank Rivera
Matapos Matanggap ang Mensahe ng Isang Kaibigang Makata . 103
Ni: Mikael De Lara Co
Kung Bakit Tayo Paluwas at Walang Sunong na Kalakal .................. 104
Ni: Axel Pinpin
Pan-Rush Hour ........................................................................................... 106
Ni: Joselito Delos Reyes
iv
KABANATA V – SINING BISWAL AT POPULAR NA LITERATURA
Mula sa “Kikomachine Komix No. 2” ..................................................... 128
Ni: Manix Abrera
Mula sa “Pugad Baboy Disisais” ............................................................. 130
Ni: Pol Medina Jr.
KABANATA VI – DISENYO
Nasyonalismo at Arkitekturang Filipino ................................................. 133
Ni: Edson G. Cabalfin
Ang Pagsakay nina Juan Masolong at
Flor Contemplacion Sa MRT .................................................................... 144
Ni: Galileo S. Zafra
v
INTRODUKSIYON
Ang mga babasahin para sa Sining at Disenyo para sa ika-12 baitang: ang
pagbuo ng antolohiyang ito ay bunga ng historikal na pangyayari, i.e. ang
implementasyon ng programang K-12. Ang mga akdang narito ay pawang nalimbag
taong 2000 pataas, at iba na ang produksiyon ng sining sa yugtong ito ng
kasaysayan. Hindi man lubos, laganap na ang access ng karamihan sa Internet at
social media. Dulot nito, ang dating mahabang proseso ng pagsusulat at
diseminasyon ng mga akda ay binago na ng Facebook, Twitter, Blogger, at iba pang
blogging at social media platforms. Kasapi na tayo sa isang global na nayon
(1964)—ito ang prediksiyon lamang noon ni McLuhan, na katotohanan na ngayon.
Tulad ng mga akdang nauna sa kanila, ang mga akdang nasa antolohiyang ito
ay maaaring basahin bilang mga tugon din sa kasalukuyang panahon, na siyang
historikal na konteksto ng kanilang pagkalikha. Mayroong mga blog entry (Evasco,
Gonzales, Samar), tulang isinulat sa text (Rivera), tulang isinulat para basahin sa
loob ng tren (Co, Pinpin, delos Reyes), novelty song (Revillame/Camo), tweets
(Tolentino), at maging Facebook status (delos Reyes). Kabilang din sa antolohiya
ang rebyu ng kalyeserye, isang teksto na hindi maikakailang bunga ng modernong
panahon (Sanchez).
vii
monologo (Villanueva, Tañada). Mayroon ding mga akdang maituturing na kapatid
ng mga ito, ang mga kritikal na sanaysay na ukol sa dula (Capistrano, Valdez) at
maging tungkol sa pagkain (Fernandez). Ang sining at disenyong biswal naman ay
matatagpuan sa mga komik istrip (Abrera, Medina) at mga kritikal na sanaysay
tungkol sa espasyo, arkitektura, at pampublikong transportasyon (Cabalfin,
Pamintuan, Zafra). Taglay din ng antolohiya ang ilang dagli (Tolentino, Atalia,
Quibilan), isang malinaw na patunay na buhay pa rin ang tradisyon ng pagsulat ng
anyong ito na unang lumabas sa mga diyaryo noong simula ng ika-20 siglo.
Binanggit ang mga ito dahil kasama lagi ang usapin ng canon (o pagbuo ng
canon) sa bawat antolohiya. Lalong hindi maiiwasan ang usapin na ito sa librong ito,
dahil tinipon ang mga tekstong narito na mayroong imprimatur ng Kagawaran ng
Edukasyon. Ang imprimatur na ito ang maaaring pagmulan ng pananaw na
mayroong malinaw na pagkatawan sa bayan ang antolohiyang ito, i.e. iyong bayan
na sinusuportahan ng estado. Hindi naman maitatanggi ang posibilidad nito.
Gayunman, nais kong bigyang diin na hindi dapat tingnan ang canon bilang
monolitiko, at sa halip, ay mas marapat ituring bilang lagi at laging probisyonal. At ito
ang diwa na gumabay sa pagbuo ng antolohiya: kung ang pagbuo ng bawat
antolohiya ay isang pagtatangka na bumuo ng canon, ang antolohiyang ito ay may
gayong layon, oo, pero hindi nangangahulugan na mayroon itong pagpapahayag na
ito na nga, na ito na lamang. Ito ay isa lamang sa maraming pagtataya, dahil nariyan
naman ang Kasaysayan, at ito lamang ang makapagsasabi kung ano ang mananatili
at hindi.
viii
KABANATA I.
KULTURANG POPULAR
1.
Excerpt mula sa
“Bata, Bata…Paano Ka Ginawa?”
Lualhati Bautista
graduation day ito ng kindergarten class. puno ang school ground. may mga nanay
pa nga na dala pati mga baby nila.
OJIE
Nanay, eto ang toga.
LEA
Mamaya na iyan, hawakan mo sandali.
isang batang lalaki ang nagdadadamba sa upuan habang hinahaklot ang toga niya.
BOY
Ang init-init na po, e! Ayoko nang grumadwyet! Gusto ko po, bagsak
na lang ako!
isang batang lalaking ga-graduate ang iihi na lang sa may upuan niya. lilikha ito ng
kislutan ng mga kaklase para maiwasang mabasa ng ihi niya. tilian. aaayy! aayyyy!
Tumahan ka na sabi diyan! P***** ka, dalawang libo ang ginasta ko sa baro
mo, dalawang libo ang ginasta ko sa baro mo!
2
SEQ 2: SCHOOL GROUND. SAME DAY
tapos na ang sayaw ng grupo ng mga bata,palakpakan. papunta sa stage ang
teacher-emcee ng programa.bago pa matapos ang unang sentence ng dayalog niya,
na kina ding at lea na ang camera kaya nasa background na lang ang kanyang
boses.
EMCEE
At ngayon naman po, ang ating mga kandidata ay magpapakita ng kanilang
talino sa pamamagitan ng awit, tula, o sayaw. Una po nating tatawagan ang
candidate number 1. . . si Arlina de los Santos!
(palakpakan)
MOTHER 1
Iyong lines mo, huwag mong kakalimutan, ha? (kakanta sabay sayaw)
3
lalapit ang ina ng batang gold ang baro sa teacher nito. hindi na umaatungal
ang bata, pahikbi-hikbi na lang.
INA NG BATA
(hahatakin ang bata papunta sa backstage)
O, halika na raw, dali; papakantahin ka na!
(biglang atungal uli ang bata. shocked ang ina pero mabilis ding makaka-recover.
aasbaran na naman ng kurot ang anak.)
INA NG BATA
Um’ ikaw talaga!Ang mahal-mahal ng baro mo! Dalawang libo yan, dalawang
libo yan!
EMCEE
Ang susunod naman pong magpapakita sa atin ng talino niya ay ang
candidate number 7. Estudyante ni Miss Maglinao, kinder section Pussycat. 7 years
old, ang favorite subject nya: math. Maria Natalia Bustamante Gascon.
sisiksik si lea papunta sa unahan, nakaumang na ang kamera. kasunod niya sina
ding at ojie.
LEA
Excuse me po! Excuse me po!
MAYA
Ang tiyan ng nanay, malaki’t mabilog?
Ano iyon? tanong ni Ojie sa nanay.
Bola? Bola ng basketbol?
Hindi, iba.
Puwedeng paglaruan?
Hindi at may laman.
Ano ang laman, hah, Nay?
Sorpresa, sorpresa!
4
Ang sorpresa nang lumabas, ako pala!
Paanong ang bola ay naging si Maya?
Biglang tawa si Nanay:
“Paglaki mo na, Ojie . . . saka mo malalalaman!”*
tawanan ang mga tao. palakpakan
sa kinaroroonan nina lea at ding, sisitahin ni ding si lea. hindi siya makapaniwala.
DING
Turo mo iyon, turo mo iyon? Pambihira ka! . . .Hindi mananalo iyon!
DING(to maya)
Sana naman, anak, iba na lang ang tula mo. Hindi mananalo iyon.
LEA(to maya)
Di bale kahit di manalo, ’no? Hindi naman iyan ang pagandahan.
DING(indignant)
E ba’t sumali ka pa sa beauty contest? Hindi pala pagandahan!
OJIE (indignantly)
Gusto n’yong itanong kung ano’ng nangyari sa kamay ko? Namatay na, o. . .
naging bato na!
sa isang banda, padarag na binibihisan na rin ng ina angbatang gold ang baro na
pahikbi-hikbi pa rin hanggang ngayon.
______________________
tula ni Maya sinulat ni Levy Balgos de la Cruz
5
INA NG BATANG NAKA–GOLD
Wala na, natapos na ang Miss Kinder.. Ang mahal-mahal pa naman ng baro
mo. Dalawang libo iyan.
EMCEE
Ngayon po ay narito na sa aking kamay ang pasiya ng mga hurado sa ating
Miss Kindergarten contest.
sa isang panig, nakatalungko na lang ngayon sa may flower pot, tahimik na lumuluha
ang ina ng dala ang gold na baro ng kanyang anak na di napakinabangan, habang
nagkaka-palakpakan sa panig ng audience.
DING (nagdaramdam)
Pustahan tayo, hindi mananalo ang anak mo, o! Ang pangit-pangit kasi ng
tula!
makikita rin si ojie na nakaunat pa rin ang kamay at nakasampay na naman doon
ang toga ni maya, para siyang estatuwa sa pagkakatitig nang medyo nakanganga pa
sa toga.
sa stage, isang tropeo na lang ang natitira sa mesa. iyong pang miss kinder.
kinakabitan na ng ribbon na may sulat na “first princess” ang pinakahuling tinawag.
hawak na nito ang trophy niya.
EMCEE
At ngayon po, ang pinakamahalagang bahagi ngating timpalak . . .ang
pagpuputong ng korona sa ating Miss Kinder 1996.
6
EMCEE
Ang atin pong Miss Kinder 1996, because of her simplicity, freshness, poise,
and total personality . . .
EMCEE
Miss Maria Natalia Bustamante Gascon!
(sabog ang palakpakan. hindi muna agad makaka-react sina lea at ding. saka
biglang bubunghalit ng halakhal si lea sabay lundag, humahagis ang kuyom na
kamao, ang ingay-ingay, takaw-eksena.)
LEA
Yes! Yessss!
MISS GATMAITAM
Sa maniwala ka’t sa hindi, unanimous decision kami kay Maya. Kasi floating
na floating ang kanyang fresh, youthful look.
LEA
Ding, pakihango na iyang hotdog, masusunog iyan. Maya? ‘Asan ba si
Maya? Ojie, sabihin mo kay Maya, dalhan pa iyong mga kaibigan niya ro’n.
OJIE
(may mga kasamang ring mga bisita, mga kapwa batang lalaki)
7
MISS GATMAITAN
Lea, as I was saying . . . very encouraging ang resulta ng contest na ito para
kay Maya. So I am thinking –
LEA(sisilip sa area ng sala)
Hoy, iyang telepono, tumutunog! Pakisagot lang!
MAYA
Ang nanay ko saka tatay ni Kuya, di mag-asawa ‘no? Ngayon, nag-isplit sila.
ONE GIRL
Naku, Maya, masama iyan. Sabi ng mommy ko, ang pinagsama raw ng
Diyos, di puwedeng pag-isplitin ng tao.
MAYA (mapapaunat)
Ba’t naman napunta rito ang Diyos?
GIRL
Kasi, Diyos ang nagkakasal sa tao.
(palapit si ding sa bahaging ito, may dalang pinggan ng hotdog.)
MAYA
Hindi, a. Ang nagkasal sa nanay ko saka sa tatay ni Kuya, Meyor lang . . .
meyor ng Abucay. ’Tanong mo pa sa tatay ko. Tatay, di ba, ang nagkasal sa nanay
ko saka sa tatay ni Kuya, meyor ng Abucay?
(shocked si ding)
DING
Maya!
8
OJIE
Nanay, wala na bang ice cream?
LEA
Antayin n’yo, umorder na ’ko uli.
MISS GATMAITAN
May dala na ‘kong application form. Look. All you have to do is sign . . .
OJIE
Nanay, baka matagal pa iyon.
LEA
Hindi, dadating na iyon. Kanina pa ‘ko tumawag.
DING
Ke liit-liit mo pa, tsismosa ka na.
MAYA (defiantly)
Tsismosa ba iyon, nagsasabi lang ako ng totoo?
DING
Maski totoo, may mga bagay na di dapat sinasabi. Hindi na ‘to nahiya!
MAYA
Sabi ni Nanay, iyon daw ang totoo, hindi dapat ‘kinakahiya.
DING
E kung magnakaw ka, di mo ikakahiya?
MAYA
Sabi ni Nanay, kung ikakahiya mo . . . di mo dapat gagawin.
9
MISS GATMAITAN
Maituloy ko ang sinasabi ko, Lea.
LEA
Kaya ko lang pinasali ang anak ko sa contest, dahil gusto niya. Gusto niyang
tumula, gusto niyang sumayaw. Sabi naman ng teacher; katuwaan lang para lang
masaya ang graduation.
So okay. Nanalo siya, pinakamaganda siya. Tama na, okay? Stop na ro’n.
Ayoko na. Aya-o-ka-o!
MAYA
Maituloy ko ang kuwento ko, ha? E di nag-isplit na nga ang tatay ni Kuya
saka ang nanay ko. Tapos, ang nanay ko saka ang tatay ko na ang naging
magkagano’n.
GIRL
Naging mag-asawa?
BOY
Hindi na pwede. Me asawa na, e
MAYA
Hindi mak-asawa, tight lang. Sabi ng mama ng tatay ko, mak-asawa lang sa
kama.
DING
Mayaaaaaa!
10
SEQ 10: HOUSE. INT. NIGHT.
wala nang bisita. Nailigpit na ni lea ang karamihang ginagamit sa party at mina-mop
niya ngayon ang lapag. aali-aligid sa kanya si ding. nasa itsura nila na pareho silang
may gusting sabihin sa isa’t isa pero nagkakahiyaan pa. habang nililinis ni lea ang
lapag, halatang pumapasok sa isip niya ang “kamunduhan”. kakanta ng mahina,
pahinamad na kanta si lea.
LEA
(isasabay sa tempo ng kanta ang andar ng mop sa semento)
titingin kay ding. makislap ang mata, nanunudyong tatanguan ito ng maikling tango
na tulad sa pagbati sa isang nakitang kakilala kuha agad ni ding gustong ipahiwatig
ni lea. mapapakamot siya sa batok. aatras na tila napapahiya.
DING
Pinauuwi ako ng mama ko, e
Tatalikod si lea.
tuloy pa rin sa kusina si lea. isasandal ang mop, isa-isa nang ilalagay sa lababo ang
mga huhugasan. sundan siya ni ding
LEA
(biglang baling kay ding, ipapakita dito ang mukha)
Hindi ako galit, ha? Galit ba iyan, o! Hahahaha!Hindi iyan galit, tuwang-tuwa
iyan!
DING
Tuwing tatawagin naman ako ng mama ko, galit ka, e. Ano’ng magagawa
mo, mama ko iyon?
11
LEA
Alam mo, hindi ako galit na tinatawag ka ng mama mo. Ang nakakagalit lang,
tinatawag ka ng mama mo para ipakita sa ‘kin na kahit anong oras, puwede ka
niyang tawagin! At wala akong magagawa dahil hindi naman tayo mag-asawa!
pagtalikod ni ding, iaangat at ipapagpag ni lea ang kamay sa paraan ng galit na galit
na pagbabay. galit na galit din ang bitaw niya ng salita.
LEA
Well! See yours when I see yours!
OJIE
Iyong ibang bata, kahit sampu sila, isa lang ang tatay nila. Hindi ba, Nanay,
dapat, gano’n?
LEA
Kaso, hindi laging ganon’n. Minsan, nagkakahiwalay din ang mag-asawa.
Lalo na kung away lang sila nang away.
OJIE
Away ba kayo nang away ng tatay ko?
LEA
Ang totoo, kami, hindi.
OJIE
Hindi pala e bakit?
LEA
12
Kasi, ang tatay mo, nagkatrabaho sa Surigao. Kinuha siyang senior
technician ng isang minahan ng copper. Hindi ako sumama. Kasi, me trabaho din
ako rito.
OJIE
Mas importante pa ba ang trabaho mo kaysa sa tatay ko?
mapapatingin si lea kay ojie. Titimbangin muna ang isasagot bago magsalita.
LEA
May gusto rin akong maging sa sarili ko. May sarili din akong mga gustong
gawin.
OJIE
Hindi ko naiintindihan.
LEA
Madali lang intindihin iyon. Tamo: ako, nanay mo ’ko; mahal mo ‘ko . . .Pero
hindi mo rin magugustuhan pag sinabi ko sa’yo na, Ojie, ako na lang ang mahalin
mo. Huwag ka nang mag-aral, huwag ka nang makipagkaibigan, kasi, wala akong
kasama. Gusto mo ba iyon?
OJIE
Siyempre, hindi. Pa’no naman ako?
LEA
Iyon na nga . . .pa’no naman ikaw?
Gano’n din ang mag-asawa. Kahit nagmamahalan sila, iniisip din nila kung
pa’no ang sarili nila.
OJIE
Hindi mo na ba mahal ang tatay ko?
LEA
Engot. Siyempre, mahal. Mahal ko ang tatay Raffy mo at mahal ko ang Tatay
Ding mo at mahirap intindihin iyon pero minsan, gano’n.
13
OJIE
Hindi pa rin.
SEQ 12: WOMEN-IN CRISIS AND SURVIVAL CENTER, EXT., and INT OF
FUNCTION ROOM. DAY.
EXT shot ng center. dapat ipakita ang karatula ng gusali, dito pa lang sa labas, mag-
uumpisa na ang tinig ng isang babaing battered woman.
ROSITA
Binuhusan ako ng gasolina ng asawa ko.
CUT to INT of function room. panning shit ng mga babae. nakaupo sila nang pabilog.
nasa likuran ng grupo ng mga residente sina lea, sister ann, johnny. mga tagapakinig
lang sila sa sharing experience na ito ng mga women survivors of rape and domestic
violence.
ROSITA
Sa pagkabigla ko, ni hindi ko nakuhang matakot. Ni hindi ako nakatakbo.
Amoy na amoy ko ang gasoline sa katawan ko. Tapos, kiniskis niya iyong posporo.
Iba na iyong mata niya, parang mata ng demonyo. Sabi niya, akala mo, hindi ko
tototohanin? Tapos, ginanyan niya iyong posporo sa ‘kin. Biglang-biglang nagliyab
ang buo kong katawan.
14
2.
Excerpt mula sa “Naglalayag”
Irma V. Dimaranan
NOAH
Sandali lang. Ite-text ko lang ito.
Pilit na aagawin ni RICA ang cell phone. Hindi ipapaagaw ni NOAH.
RICA
Puwedeng makita? Puwedeng tumingin?
NOAH
Teka lang, sandali.
RICA
Ako ang may-ari ng cell phone.
LALAKI
Pabili nga ng bigas. Sa disinuwebe.
NOAH
Ayan, may bumibili ng bigas. Asikasuhin mo na.
Ilalabas ni NOAH ang calling card sa wallet niya. Aliw na aliw ito sa pagpindot.
37.
INT. BEAUTY PARLOR. HAPON.
Samantala, nang oras ding iyon.
15
DORINDA (may paghanga)
Ang bait noong batang ‘yon. Mabuti siya ang taxi driver na natiyempuhan ko.
Isipin mo, may dala siyang rosaryo sa bulsa.
Ang feeling ko safe na safe ako.
MAITA.
Baka emergency ‘yan?
DORINDA
Go ahead.
Di agad makasagot si DORINDA, aliw na aliw. Pakiramdam niya bigla siyang pinag-
ukulan ng pansin ng bata.
DORINDA.
Naku,sagutin mo na agad. Kung nakikitext-text ‘yon siyempre hihintayin noon
na sasagutin siya agad. Pakisabi, KUMUSTA DIN POKAYO? DITOLANG
AKO SA PARLOR. INGAT DIN PO KAYO. (Magtatawa.)
Paki-send mo na.
16
DORINDA.
Ang tanda ko na nga. Lagi akong ginagamitan ng ”po.”
BAKLA (Sisingit)
Madam, over lang ang paggamit ngayon ng salitang “po” ng mga kabataan.
Minsan hindi pagrespeto ang gamit nila, kundi parte na ng lengguwahe nila.
38.
INT. TINDAHAN NI RICA. HAPON.
Sa pagpapatuloy.
NOAH.
Isipin mo, sinagot agad ako, ang bilis.
Aagawin ni RICA ang cell phone para i-save ang number at pangalan ni DORINDA
sa phone book niya. Matagal na susuriin ang calling card.
RICA.
Parang narinig ko na ang pangalang ito. ( Mag-iisip.) Saan na nga?
Di ko matandaan.
NOAH.
‘Yan ‘yung babaeng kasama ko noong isang araw. ‘Yung pinatulog ko sa
bahay namin.
RICA (mang-iinis).
Alin,’yung matanda? Eh ba’t naman pinagsikapan mo pang matutong
magtext para sa kanya? (Ipapakita na na-save na niya ang pangalan at
number ni Dorinda.) O ayan, na-save ko na ang pangalan ng lola mo.
NOAH.
Ikaw, para kang si Nanay-wala nang nasabing maganda para sa kapwa niya.
17
BEBENG
Kuya, si Nanay, nagwawala. Naghi-hysteria kanina pa.
39.
INT. DAMPA NINA NOAH. HAPON.
Sa pagpapatuloy.
Makikitang gulong-gulo ang isip ni DINDIN dahil sa natirik ang mga mata ng anak sa
mataas na lagnat. Patuloy naman si LORENA sa paninisi sa sinapit ni DINDIN.
LORENA.
Kung hindi ka nag-asawa agad wala kang problemang ganyan.
Hanapin mo ang asawa mo at bahala siyang maghanap ng lunas sa anak
mo. Ni singkong duling wala siyang sustento.
DINDIN.
‘ Nay, dalhin na natin ang anak ko sa ospital. Kinukumbulsiyon na.
LORENA.
Sige, ‘yan ang ibayad mo sa doktor! Tingnan natin kung tanggapin nila.
Ayoko nang mag-isip ng solusyon. Ayoko na. Sawang-sawa na ako!
40.
EXT.HARAP NG BAHAY NI DORINDA. GABI.
Kinagabihan.
18
DORINDA.
Sige na. Sige na. Lakad na.
NOAH.
Ma’am, pasensiya na kayo.Wala kasi akong alam namatatakbuhan at
magtitiwala saakin kundi kayo. Babayaran ko rin ho kapagnagkapera ako.
DORINDA.
Huwag mong intindihin ‘yon. Bilisan mo na at baka kailanganin na ng
pamangkin mo ang gamot.
NOAH.
Salamat ho makakaganti rin po ako.
DORINDA (pahabol).
Salamat sa text mo noong isang araw. Ingat ka! Kumusta sa nanay mo!.
NOAH.
Makakarating po. Salamat po.
41.
INT. DAMPA NINA NOAH. UMAGA.
Makalipas pa ang ilang araw
NOAH.
Uyyy! Kumusta na, baby. Mabuti magaling kana, ano? Ang baby, ang bait-
bait. Mana sa tito.
Sa pagwawalis, makikita niya sa ilalim ng crib ang isang bead bracelet, isa sa mga
paninda. Pupulutin at magagandahan.
NOAH.
Wow, ang ganda ah.
19
Biglang naiisip na dahilan para makita si DORINDA. Ireregalo niya ang bracelet
bilang pasalamat.
42.
EXT. MANILA REGIONAL TRIAL COURT. HAPON.
Nang araw ding iyon.
Dali-daling lalabas si NOAH sa taxi para lapitan si DORINDA, dala nito ang bracelet
na balot sa plastic.
NOAH.
Ma’am, kumusta po? Uuwi na po kayo?
DORINDA
Oo, sana.
NOAH.
Ma’am, magaling na ang pamangkin ko. Ma’am, may gusto sana akong
ibigay sainyo. (Madaliang iaabot ang regalo sa plastic.)
NOAH.
Idinaan ko lang ho talaga ‘yan para makita kayo at magpapasalamat. (Mag-
aabot ng limang daang piso.) At saka nga pala ho ito, pangunang bayad ko.
Huhulug-hulugan ko na lang ho ‘yong one thousand five hundred.
20
DORINDA.
Hindi utang ‘yon. Iba ang tulong sa utang. Huwag mo nang isipin ‘yon. Mabuti
pa . . . (Lalapitan ang DRIVER.)Sandali ha. (Sa DRIVER.) Mauna ka na.
Magpapahatid na lang ako.
Susulyap ang DRIVER kay NOAH, may malisya. Aalis na ang van.
DORINDA.
Ano, saan mo gustong kumain?
NOAH
Hindi ho ako kumakain sa class na restaurant, eh. Sa mga sulok-sulok lang
ho. Kung gusto n’yo sa ihaw-ihaw.
DORINDA.
Di doon tayo kakain.
43.
EXT. IHAW-IHAW BY THE BAY. GABI.
Sa pagpapatuloy.
NOAH.
Okey lang ba sa inyo dito?
DORINDA.
Ano ba ang tingin mo sa akin? Klasista?
NOAH.
Cute ho na judge.
NOAH.
Order na po tayo. Sigurado kayong okey lang kayo dito? Ano po ba ang
gusto n’yo? Chicken barbeque or pork barbeque?
21
DORINDA.
Chicken.
DORINDA.
Ako, ang tingin ko sa’yo, masayang kasama, mabuting anak. May takot sa
Diyos.
NOAH.
Siguro ho, nagtitiwala lang nang husto. Di ba ‘yung takot (pagsisikapang
ipaliwanag), takot ka kasi may ginawa kang masama laban sa ‘yong kapwa?
‘Yun ang wala sa mga pumatay sa tatay ko. Pero ako, may tiwala na nakita
sila ng Diyos. Kaya mas maniniwala ako sa hustisya sa itaas.
43A.
EXT. IHAW-IHAW BY THE BAY. GABI.
Sa pagpapatuloy.
DORINDA.
Hindi ka naniniwala na may hustisya sa lipunan?
NOAH.
Naniniwala ako, buong-buo. Hindi naman ako nawawalan ng pag-asa sa
gobyerno natin at sa bansa natin. Ako naniniwala sa inyo nang husto. Kung
lahat kagaya n’yo, di walang gulo sa mundo.
DORINDA.
Anong kagaya ko?
NOAH.
‘Yung may tiwala sa kapwa. May simpatiya. Madaling lapitan.
DORINDA.
Ang ganda nito. Gustong gusto ko.
22
NOAH.
Pero alam n’yo mas bagay ‘yan doon sa suot n’yo noong isang araw.
NOAH.(mahihiyang aminin).
Kasi inaabangan ko ang paglabas n’yo. Napapikit lang ako, dumaan na agad
kayo. Nakita ko na lamang na kayo sa van n’yo. Sabi ko, sayang.
DORINDA.
Kasi lagi kang nakangiti. At kapag ngumingiti ka, nawawalan ako ng mata.
Kaya hindi mo ako nakita. Teka, bakit mo nga pala ako inaabangan?
NOAH.
Wala lang. gusto ko kayong makita, makausap.’Yun bang bigla akong may
nakilalang ibang klaseng tao sa buhay ko. ‘Yung cool lang ho. Alam n’yo
‘yon? Sa amin kasi. Ang gulo ang ingay. Walang katahimikan.
NOAH.
Sandali lang po. Excuse me.
DORINDA.
Sino ‘yon?
NOAH.
Kapitbahay namin. Taxi-driver din. Masayahing tao ‘yon. Kasi bading. Mabait.
23
DORINDA.
Ikaw din naman ah, mabait. Masarap kang kasama. Ang dami mo nga lang
tanong.
NOAH.
Kasi gusto ko hong matuto. ‘Yung ganoong klaseng gutom sa nalalaman.
Mahirap ang kulang sa edukasyon. Parang pinipilit mo ang sarili mo na
matuto nang matuto.
CUT TO:
43B.
EXIT. IHAW-IHAW BY THE BAY. GABI.
MATAPOS KUMAIN.
DORINDA.
Halos kasing-edad mo si Dennis, ‘yung anak ko. Pero hindi ganyan. Lagi kasi
yon nakaharap sa computer, kaya hindi na ako iniistorbo na tanungin.
NOAH.
Ang cell phone nga mahirap matutuhan – ang computer pa? Pero napipilit
naman ‘yon eh, kung talagang gusto. Kaso pag mahirap ka, wala kang mga
ganu’n. Dapat kasi pantay-pantay ang yaman ng tao.
DORINDA.
Hindi nga pwede ganu’n. Dahil hindi pantay-pantay ang talino at kakayahan
ng tao na kumita ng malaki para yumaman.
NOAH.
Di dapat gumagawa ang Central Bank ng maraming pera na ibibigay sa tao.
Parang bigas. Paramihin nila ang paggawa ng pera at ipamigay sa
mahihirap. Di walang problema ang mahirap sa paggasta.
DORINDA.
Hindi nga ganu’n ang sistema, eh. Ano ka ba?
NOAH.
Ang sarap n’yo palang tumawa. Malutong. Nakakahawa.
24
Biglang maiilang si DORINDA sa ikinilos niya, sa lugar at katayuan niya. Mapapansin
ni NOAH.
NOAH.
Bakit?
DORINDA.
Wala. Wala. Parang ngayon lang ako tumawa nang ganito kalakas.
Nakakahiya. Baka may makakilala sa akin (Iibahin ang usapan.)Ang sarap
pala ng pagkain dito. Dinadala mo rin ba ang girlfriend mo dito?
NOAH (magkakaila).
Wala nga ho akong girlfriend.
DORINDA.
Eh ‘yung babaeng pasulyap-sulyap sa atin noon? Halata ko siya.
NOAH.
Type lang siguro nya ako. Mahilig kasi ‘yon sa gimik, hindi naman niya
maiwan ang tindahan.
May paikot-ikot dito na BATANG BABAE na nagbebenta ng single rose. Gusto itong
tawagin ni NOAH para ibili si DORINDA, pero maiilang na baka tuksuhin siya ng mga
kakilala niya sa paligid. Ramdam ni DORINDA ang balak ni NOAH.
DORINDA.
Di tutukain mo rin?
NOAH.
Ganu’n lang naman ‘yon eh. Parang ka-MU. Kasi nandu’n siya. Siya ang
malapit. Okey naman siya. Mabait. Kasundo ni Nanay at ng mga kapatid ko.
Matulungin.
NOAH.
Alam n’yo tuwang-tuwa akong noong bigla kayong sumasagot sa text ko. Di
ko talaga akalain. Kay Rica ako nagpaturong mag-text.
25
DORINDA.
Alam mo naman, tuwang-tuwa rin ako noon na matanggap ang text mo. Kaya
lang puro “po.”
NOAH.
Nahihiya kasi ako.
DORINDA.
Pero napansin ko, habang nag-uusap tayo ngayon, nawawala na ang mga
“po” mo. Binibilang ko kasi kanina.
DORINDA.
Nagbibilang ako ng mga kasinungalingan sa korte. Sanay akong magbilang.
Muling lalapit ang BATANG BABAE na may roses. Akma na namang tatawagin ito ni
NOAH. Mapapansin uli ito ni DORINDA. Muli niyang gagambalahin ang atensiyon ni
NOAH.
DORINDA.
Noah, mabuti pa, magpabalot tayo ng barbecue. Iuwi mo sa bahay.
Pasalubong mo sa mga kapatid mo.
44.
EXT. HARAP NG BAHAY NI DORINDA. GABI.
Makalipas ang ilang sandali.
Bago bumaba si DORINDA sa taxi, aalisin niyo ang SIM card ng cell phone niya at
ibibigay ang cell phone kay NOAH.
DORINDA.
Sa ‘yo na ‘to. Kasi di ba noong isang araw, naki-text ka lang?
Palitan mo nalang ng bagong SIM card.
26
NOAH.
Hindi naman talaga ako mahilig sa cell phone. Kung gusto ko talaga, marami
rin naman akong napupulot sa taxi, mga cell phone na wala nang
naghahabol, iniiwan ko na lang sa kompanya. Marami ring tinda na
secondhand sa bangketa, ‘yung GSM-Galing Sa Magnanakaw.
DORINDA.
Eh kaya maraming nagnanakaw at nang-i-snatch kasi malaki ang market ng
secondhand. (ipipilit ang cell phone.) kunin mo na ‘to. Kailangan mo rin ito sa
trabaho mo, lalo na kapag nasiraan ka sa gabi. Makakatawag ka kapag
emergency.
Pagbabani DORINDA ng taxi, susunod si NOAH para ihatid ito sa gate, pero may
matatanaw siya na magandang bulaklak sa may bakod. Pipitasin ito ay ibibigay kay
DORINDA.
NOAH.
Para sa ‘yo. Kanina pa kasi kitang gusto bigyan ng bulaklak.
DORINDA.
Napansin ko nga.
DORINDA.
Salamat. Hindi ko ito napapansin noon. Mabango pala.
Maiilang sila sa isa’t isa. Parang napakalaking bagay kay DORINDA na binigyan siya
ni NOAH ng bulaklak.
NOAH.
Pasok ka na.
27
DORINDA (maasiwa, lilingunin si NOAH).
Bakit?
DORINDA.
Nandito na ako, eh. Lakad na.
NOAH.
Hihintayin kong makapasok ka. Para safe ka.
NOAH.
Sige. Sweet dreams.
Mukhang hindi pa rin nila mapilit ang mga sarili na magkahiwalay at mawala ang isa’t
isa sa paningin.
45.
INT. KUWARTO NI DORINDA. GABI.
Sa pagpapatuloy.
28
3.
BEEP, BEEP, BEEP, ANG SABI NG JEEP
Willie Revillame
Words by Lito Camo
[Verse 1:]
Ako ay may alaga
Aso at pusa
Hindi nangangagat, nakakatuwa
Ang aso ay si doggie
Ang pusa ay is pussie
Hindi nag-aaway
Parang tito vic and joey
Kahit anong gawin, bali-baliktarin
Hindi nangangagat
Nakangiti parin
Silang dalawa ay solid, kahit aso't pusa
Ngunit bakit ang tao
Di nila magawa?
[Chorus:]
Beep beep beep,
Ang sabi ng jeep
Beep beep beep beep beep
Beep beep beep,
Ang sabi ng jeep
Beep beep beep beep beep
Beep beep beep
Ang sabi ng jeep
Beep beep beep beep beep
[Verse 2:]
Ako'y bumili ng lobo
At lumipad sa langit
Sayang lang ang pera
Ayoko nang maulit
Sana'y naisip ko
Na pagkain na lang
Ang aking binili
Nang hindi nanghihinayang
Kaya sa susunod tatandaan ko na
Ang tama at mali nang hindi nadidisgrasya
Hindi tayo perpekto katulad ng iba
Tayo ay tao lang, at siyempre
Pati sila
29
[Chorus:]
Beep beep beep,
Ang sabi ng jeep
Beep beep beep beep beep
Beep beep beep,
Ang sabi ng jeep
Beep beep beep beep beep
Beep beep beep
Ang sabi ng jeep
Beep beep beep beep beep
[Verse 3:]
Doobi doobi dapp dapp(3x)
Doobi doobi dipp dipp
Doobi doobi dapp dapp
Du dapp da dapp
Bee-beep beep beep beep beep beep beep beep
Dibby dabba
Dooboo dabba (3x)
Beep beep beep beep beep beep beep beep
Sabi ng jeep, sabi ng jeep, sabi ng
Bee bee bee bee bee bee bee bee bee bee bee beep (fast)
Pubo purro bap bap
Purro pab bap bap
Beep (18x)
Beep, beep, beep, beep
[Verse 4:]
Ang buhay naming tao
Parang gulong ng jeepney
Madalas nasa ilalim
Sa ibabaw si kumare
Minsa'y nauuna, minsa'y nahuhuli
Dapat matulin ka nang ikaw ay makarami
Dapat mag-ingat ka sa iyong pagmamaneho
Nang hindi nagagalit
Ang mga pasahero
Wag singit ng singit
Sa mga masisikip
Baka maipit ka
At magkasabit-sabit
30
[Chorus:]
Beep beep beep,
Ang sabi ng jeep
Beep beep beep beep beep
Beep beep beep,
Ang sabi ng jeep
Beep beep beep beep beep
Beep beep beep
Ang sabi ng jeep
Beep beep beep beep beep
31
4.
# Pag-ibig
Rolando Tolentino
Ang simula ng pasukan, parang pag-ibig: commitment ito, may anxiedad; kahit ilang
ulit na, parang bago pa rin.
…………………………………………………………………………………………………..
Ang pag-ibig parang masayang pagbabalik: idea palang, exciting na. kaya
kelangang umalis para makabalik.
…………………………………………………………………………………………………..
◙◙ Ang gugma kapareho sang masadya nga pagbalik: idea palang eksayting na.
gani kinahanglan nga maglakat agud makabalik. #Hiligaynon
…………………………………………………………………………………………………..
◙◙ Ang paghigugma daw masadya nga pagbalik: ideya pa lang,exciting run. Amo
nga kinahanglan maghalin para makabalik. #Kinaray-a
…………………………………………………………………………………………………..
.
…………………………………………………………………………………………………..
.
◙◙ Ala namang tutung pamiadya kung lugud. Madalas, gawan mu nya mu!
#Kapampangan
……………………………………………………………………………………………….....
.
Pag sinabi ng sinta. “ang bigat mo na kasi” antayin ang arangkada ng hangin at
magpatangay, di naman ah.”
…………………………………………………………………………………………………..
◙◙ Istung sinabi na ning lulugad deka “mabayat na ka kasi” panayan me ing tiyup
ning hangin at takiki na ka mu, “ali naman.” #Kapampangan
…………………………………………………………………………………………………
32
…………………………………………………………………………………………..........
Pag umibig sa araw, mag-ingat makita agad ang lahat. Lagyan pa rin ng misteryo’t
pag-aabang.
………………………………………………………………………………………….............
◙◙ Kon magkaila sa adlaw, maghaeong nga makitan it tanan. Butangi ‘ta it misteryo
ag pahueata eang. #Akeanon
…………………………………………………………………………………………………
◙◙ Ing lugud anti y among Boracay: metung yang maragul a imahi a pagnasan.
# Kapampangan
…………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………................
Ang leksyon sa pag-ibig parang pagkatalo ni Jessica Sanchez: wag hanapin ang
sarili sa iba.
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
33
5.
Ang Sinabi ng Aldub
Louie Jon Sanchez
34
Teleserye, na tinangka kong gawan ng paliwanag noong isang taon, nang buksan ng
Kagawaran ng Ingles, Pamantasang Ateneo de Manila, ang kursong The Philippine
Teleserye (na muling magbubukas sa susunod na semestre). Ang pagbigkas ng host
ng Eat Bulaga na si Joey De Leon ng salitang “Kalyeserye” sa isa sa mga unang
episode ng phenomena—dahil nga ang mala-mala Teleseryeng umuusbong sa
pagitan nina Alden Richards at Maine Mendoza aka Yaya Dub, ay nagaganap sa
kalye, sa labas ng malamig, komportable, at makinang na studio ng noontime
show—ay isang muhong dapat nating balikan, sapagkat laman nito ang
makapagpapaliwanag hinggil sa telebisyon bilang nagpapatuloy na kulturang
popular sa Filipinas. Mabilis ang mga paghuhunos sa telebisyon, at ano mang
makapagkamal ng tagal sa eyre ay dapat nang itangi, tulad ng salitang Teleserye,
nainilungsad 15 taon na ang nakalilipas, nang ipalabas ang unang Pangako Sa ‘Yo.
Ang tagal nanatutunghayan natin sa Aldub sa kasalukuyan, at ang samut-saring
diskursong nalilikha nitöpositibo man o negatibo—ay tanda ng isang mahalagang
katangiang dala ng mga telebiswal nateksto ng kontemporaneong panahon: ang
katangiang ito ay ang pagiging rebolusyonaryo,mapagbago.
Ano nga ba ang lumikha sa Kalyeserye bilang isang Teleserye? Marahil, isa munang
maiklingpagbabalik-tanaw sa ating kontemporaneong kasaysayan. Nasabi ko nang
ang Teleserye ay rebolusyonaryong lohika ng rebolusyon sa Edsa noong 1986, na
nagpabalik at nagtatag na muling demokratisadong brodkasting. Mahalaga ang
kalayaan sa brodkasting sapagkat hindilamang nito nabuksan ang mga posibilidad
ng mga pagtatanghal na telebiswal; binuksan dinnito ang industriya sa daigdig,
habang sa isang banda, iniinda pa rin ang pagkakakalat ng mga Filipino sa iba’t
bansa dahil sa naunang itinaguyod na diaspora at kulturang balikbayan ngnapatalsik
na rehimen. Sa yugtong iyon, nagkaroon na tayo, hindi lamang ng tanaw
napambansa, kundi tanaw na planetaryo, wika nga ni Gayatri Spivak. Magsisimulang
magkaroon ng kaakuhan ang soap operang Filipino sa pagyugto ng bagong milenyo,
at matapos magsimulang magkaroon ng edukasyon sa pamamagitan ng mga
kapanabay na “Tagalisadong”telenovela mula sa Amerika Latina at mga Asianovela
mulang Taiwan at South Korea, uusbongsa 2000 ang pangalang “Teleserye” (na
pagtatambal ng mga salitang “tele” mula sa telebisyon,at serye, na tumutukoy
naman sa pangunahing katangian ng soap opera, ang pagiging tuluyan) sa
pamamagitan ng Pangako Sa ‘Yo, na masasabing hindi lamang unang yugto ng
paggulang ng soap opera matapos ang Rebolusyon ng 1986, kundi pagsapit din ng
soap opera sapagiging kulturang popular na Filipino sa antas na global. Tandaan
natin na nag-trending din ang Pangako Sa ‘Yo sa iba’t ibang panig ng daigdig,
matapos itong mailako sa merkadongpandaigdig. Ang pag-tetrending o pagsikat sa
isperang pandaigdig ay isang mahalagang idinulot ng rebolusyong pantelebisyon sa
Filipinas, na nagsilang nga sa Teleserye. Kung tatanungin ako hinggil sa kahanga-
hangang pagsikat ng Aldub, madaling maipapagunita ang birtud ng Pangako Sa ‘Yo,
na sumikat at pinag-usapan sa di ilang bansa sa Africa, sa America, at sa mga
karatig-bayan sa Timog Silangang Asya. Ngunit ang planetaridad naaking sinasabi
35
rito ay hindi lamang dapat ituring na nakatuon lamang ang lansin sa banyagang
awdyens. Dahil nga nangagkalat tayong mga Filipino sa lahat ng lupalop ng daigdig,
hindi kataka-takang makagawa tayo ng ingay bilang isang kultura, lalo na kung
mayroon tayong sabay-sabay na tinatangkilik tulad ng Aldub. Ganitong trend, kung
baga, ang nakita sa isang narinig kong pagsusuri sa bilang ng tweets ng Aldub,
noong kasagsagan ng natatanging pagtatanghal ng “Tamang Panahon”, ang kauna-
unahang pagtatagpo ng ating mga bida mula sa kanilang estadong split-screen. Sa
panahong ito, matapos ng pagbabalik ng demokratisadong telebisyon sa Filipinas,
nakatuon na tayo sa pandaigdigang ispera, kahanayang mga tinatangkilik din nating
serye mula sa US, America Latina, at Silangang Asya. At may bentahe tayo dahil
nangangkalat ang mga Filipino sa buong mundo. May agarang awdyens na tayo
saan mang lupalop na maging mabenta ang ating mga Teleserye. Totoo, nakatulong
nang malaki ang social media sa walang puknat na diskurso hinggil sa Aldub, at
hindi na natin ipagtatanong pa ang dalang kasikatan ni Mendoza mula sa kaniyang
kalát na mga Dubsmash. Ngunit sa isang masusing pagsusuri, makikitang ang
tagumpay ng Aldub ay isang pinagsama-samang pormula ng estratehikong
pagpapalawak ng sakop ng telebisyon/ mainstream media sa plataporma ng social
media at ng isang makasaysayang proseso ng paghuhunos ng soap opera matapos
ng 1986, na naghandog nga ng isang pangalang hindi natin akalain ay maitatawid
ang sarili matapos ang 15 taon. Kaya talagang nasiyahan ako sa pagdating ng
Aldub. Para sa akin, patunay ang patuloy na pagsikat nito, at ang pagiging
pandaigdigang phenomenon into, sa nararapat na pagpapahalaga sa Teleserye
bilang isang genreng telebiswal na sariling atin. Nang maisip ni De Leon na ipihit ang
wika ng umuusbong na pag-iibigan nina Richards at Mendoza patungo sa Teleserye,
sa pamamagitan ng katagang “Kalyeserye”, wari’y naigiit ang panimulang haka ko
noong isang taon sa umiiral na pagkamalaganap ng konsepto, at ng pagiging ikoniko
nito sa kulturang popular.
Ngunit ano pa nga ba ang rebolusyonaryo sa Aldub, bukod sa pagiging supling nito
ng Teleserye, na supling na telebiswal naman ng rebolusyong 1986? Una, wari bang
ipinaramdam nito sa noontime show, sa pamamagitan ng Eat Bulaga, isang muhong
telebiswal mula sa sumakabilang panahon (tandaang sumilang ang palabas noong
1979), ang tatag nito bilang isang kontemporaneong genreng telebiswal. Agad-agad
na masisilayan dito ang agon o tagisan ng dalawang genre na ito, na bumubuo sa
institusyong telebiswal sa Filipinas. Nang una akong hingan ng pagsusuri hinggil sa
Aldub, ang bagay na ito ang aking pinuna. Ang wika ko, mukhang isinusuko ng
genre ng noontime show ang sarili nito sa hegemoni ng Teleserye, na siyang
bumubuo sa halos pangkalahatan ng ating araw-araw na danas ng panonood ng
madla (tandaang may mga teleserye na nga sa umaga bukod sa traditional na mga
teleserye sa hapon; natural na natatangi ang mga teleserye sa gabi). Mag-iisang
buwan pa lamang noon ang Aldub nang isulat ko ang pagsusuri, at ang totoo,
pinagdudahan ko ang bisa ng walang-plano-plano at biglaang kiligan sa kilalang
segment na Juan for All, All for Juan, na sinusundan ko noon pa man sapagkat
36
nakatatawa ang tatlong nagdadala nito na sina Jose Manalo, Wally Bayola, at Paolo
Ballesteros. Ang sabi ko pa nga, baka kailangang planuhin na ang takda, ang
tamang panahon ng pagwawakas nito. At dahil Teleserye naman ang hulmahan nito,
dapat itong magtapos sa isang maatikabo at kapanapanabik na paraan. Mahirap
ipanukala ang inaasahang kasal dahil may hibong kusang nangyayari ang lahat sa
palabas, nakabatay sa siste at galing ng palitan ng diyalogo, at may epekto ring
mala-mala totoo. Kaya kahanga-hanga ang bawat metapiksiyonal na pagpihit ni
Bayola, aka Lola Nidora sa tuwing nadadala ang magkapareha sa kantiyawan:
aktingan lamang ito, hoy! At saka niya ibabalik ang gunita ng namayapang si Babalu
sa kaniyang paggaya sa pagsasalita nito, na magiging hudyat naman sa
pagtatanong ng “asawa ni”, na batid naman natin ang sagot.Tuluyang binago
ngkiligan ang segment upang maghunos bilang isang Teleserye tanghali, Isang
Teleserye sa kalye, sa ilalim ng sikat ng araw. Ang pag-iral ng segment sa labas ng
studio ay isa na ngang inobasyong masasabi: inilabas na ang ispektakulo, inilapitsa
mamamayan, at sumusugod pa sa kabahayan ng masusuwerteng tinatawagan
upang makapagpamigay ng papremyo. Marami nang dramang inilantad ang Juan for
All, All for Juan, at sa ganang akin, malaon nang nagtatanghal ng mga Teleserye ng
tunay na buhay, na unang pinauso ni Willie Revillame sa Wowowee, at kahit sa
kasalukuyan niyang Wowowin. Marami nang umiyak sa palabas bago at matapos
mapapremyuhan. Isa lamang ang Aldub sa inobasyon ng mismong segment, na
naghunos na rin nang makailang ulit, sa pamamagitan ng pagpapakilala ng iba pang
host, tulad ng aktres na si Marian Rivera, at nito ngang huli, ng paglikha ng
samutsari at kakaibang karakter tulad ni Lola Nidora, na lola ng naunang
ipinakilalang manggagamot at manlalakbay na si Dora the Explorer.
Pinangatawanang tuluyan ng Juan for All, All for Juan ang paglitaw ng isang
Teleserye sa palabas, at bumuo na nga ng iba pang karakter na
makapagpapatingkad sa paglalahad ng nakakikilig na pag-iibigang Aldub, na
karaniwang pag-iibigan sa pagitan ng isang guwapong binata at isang katulong.
Nabasa at napanood na natin ang mga pigurang ganito, kaya madaling sundan, at
madaling paunlarin. Naging lunsaran pa ito ng didaktikong mithiin nang magsimulang
bumigkas si Lola Nidora ng mga aral sa buhay, at hindi lamang sa buhay-pag-ibig.
Ikinatuwa ito ng mga taong-simbahan at ginawaran ang Eat Bulaga sa mga handog
na pagpapahalaga. Katanggap-tanggap pala ang pagbibihis-babae sa Simbahang
Katolika, basta may dala kang aral, ala Urbana at Felisa. Sa maikling salita, ang
dami nang nangyari sa loob ng 17 linggo ng pagtakbo ng Aldub. Marami na ring
nasabi, at sinasabi pa, tulad ng sa pagkakataong ito na ibinigay ninyo sa akin. May
nagbago ba sa unang munakala ko? Marami. At marami rin akong kinamanghaan sa
araw-araw na pagsubaybay ko rito, bukod sa likas nitong pagkaintertekstwal at
pagkamalikhain. May araw din namang parang walang latoy ang dramahan. Ngunit
napatunayan ng 17 linggong pananatiling tinatangkilik ng Aldub hindi lamang ang
kontemporaneong bisa ng Teleserye; napatunayan din nito ang tibay ng genre ng
noontime show, sa pamamagitan ng Eat Bulaga, na makasabay sa takbo ng
panahon.
37
Subalit, ang totoo, hindi madaling makita ng maraming nasusuya at nagtataas ng
kilay ang mga sinabi ko na, maging ang mga inilatag na patunay ni Dr. Reyes sa
kaniyang artikulo noong isang linggo. Hindi madaling makita sapagkat mas pinipiling
huwag makita. Hindi pa rin tayo makahulagpos sa mababang tingin natin sa mga
tekstong tulad ng Kalyeseryeng Aldub at ng mga Teleserye sa pangkalahatan. Nang
ipakilala ng Kagawaran ng Ingles ang kursong Philippine Teleserye Elective,
pinagtaasan kami ng kilay ng maramisa social media at binansagan pa nga tayo sa
Ateneo de Manila bilang kapritsoso sa paglalaan ng panahon sa halos walang
kawawaang bagay tulad ng dramang pantelebisyon. Malaki talaga ang kinalaman ng
panahon sa usaping ito, sapagkat maraming bahagi ng kultura ng pang-araw-araw
ang madalas na ituring na karaniwan at hindi na kailangang pag isipan pa. Noong
isang araw, napakamot ako sa ulo nang mabasa ang isang letter to theeditor mula
sa Inquirer, kung saan nagrereklamo ang lumiham hinggil sa “lubhang kababawan”
ng Aldub. Siyempre, narinig na natin ang mga ganito nang makailang ulit. Nabasa ko
rin ito sa kung saan-saan nang ilungsad ang Philippine Teleserye Elective. Malalim
na paratang ang kababawan sapagkat bukod sa matagal nang nagkaroon
ngpaglilinaw ang mga tagapagtaguyod ng Araling Pangkultura o Cultural Studies
hinggil dito,nakapagtatakang babaw pa rin ang ating isyu sa kabila ng dami ng
talakay na nahalukay ng pag-iibigang Alden at Yayadub. Binaybay na ng
phenomenon ang usapin, mula sa tagumpay nito bilang isang brand sa merkado,
hanggang sa pagiging panitikan nito, na tinupad nga ni Dr. Reyes noong isang
linggo, at sinisikap tuparin ng inyong lingkod sa pagkakataong ito. May binabanggit
si Michel Foucault hinggil sa transdiskursibilidad (transdiscursivity) ng mga teksto.
Ang mahusay na teksto, sang-ayon sa basa ko kay Foucault, ay hindi lamang
nakapapaslang ng awtor (na siya ngang nangyayari sa mga kasalukuyang
Teleserye, na may mga “awtor” mang naka-byline ay talagang pinatatakbo ng
makinarya ng produksiyon); nakapagtutulak din ito ng iba pang diskurso. Hindi na
marahil pagmamalabis ang sabihing angkin ng Aldub ang transdiskursibilidad, hindi
lamang dahil laman ito ng usapan, mulang palengke hanggang pulpito. Sa isperang
madalas nating binabalingan, ang ispera ng talakayan, marami na itong nasabi, at
marami pa ngang sinasabi, bukod sa natural na pagkiling natin sa mga pigura ng api
at marhinal tulad ni Yaya Dub, ang kakatwang katulong, na noong una’y
hinahadlangan ang kaligayahan at halos wala ngang tinig maliban sa kung ano ang
ipatugtog para sa kaniya, na siya namang kaniyang ida-dub. Sa kawalang-tinig ni
Yaya Dub, maraming mga naisatinig, tulad halimbawa ng kapangyarihan ng mga
tagasunod ng Aldub, na hindi naman makatarungang bansagan na lamang na
“bulag” na mga tagatangkilik ng nasabing sikat na textong telebiswal. Sa panahong
nalalapit ang pambansang halalan, wari bang pinasisilay sa ating lahat, lalo na
marahil sa mga nagtataas ng kilay, ang potensiyal ng mistulang kilusang ito, na
nakapagpapuno ng dambuhalang Philippine Arena matapos ng ilang oras ng
paglalako ng tiket at nakapagpatrend sa phenomenon sa social media sa buong
mundo. Laos na, para sa akin, ang pag-alipusta sa mga textong telebiswal tulad ng
Teleserye, dahil binubuhay lamang nito ang tinalikdan na’t nilumang pagpapahalaga
38
sa pag-uuri ng mga sining at kultura. At hindi tayo nangangatwiran sa paraang ad
populum dito; ang sinasabi ko lamang, kung nakapagpapakilos nang ganito ang
isang textong telebiswal, malaki ang potensiyal ng mga tulad ng Teleserye na
makapagtulak ng maraming mithi o kabaguhan sa bayan nating sawi. Kapuri-puri, sa
ganang akin ang “kilusang” inilungsad ng pagtatanghal ng “Tamang Panahon”:
ninais nitong magtayo ng mga aklatan. Sabihin na nating pinakikilos pa rin ito ng
kamay ng komersiyo, na nakauumay ding laging marinig, lalo sa bayang ito kung
saan hindi magawang masugpo ang isa pang nagtetrending ngayon sa social media,
bukod sa Aldub: ang tanim-bala sa mga airport. Isa sa mga epektong transdiskusibo
ng Aldub ay ang paghuhunos nito bilang isang pagkilos para itaguyod ang
edukasyon, bagay na bahagi ng malaon nang proyekto ng All for Juan, Juan for All
na mangolekta ng mga plastik na bote para gawing silya sa mga paaralan. Sapat
nang negosasyon para sa akin ang gayong mithiin, kahit kailangang kabakahinang
lintsak na kapital. Sa akin, higit na isang matalinong pagharap sa pagtatakda ng
kapitalang gayong mga interbensiyon, kaysa isang lubos na pagpapalamon dito.May
sariling etika ang ating telebiswal na konteksto na kailangang lubos na unawain,
lalo’tmadali itong problemahin sa paninging Kanluranin. Ang hirap kasi sa mga
arkanghel ng media ethics, nakaliligtaan nila, o marahil ay hindi talaga nila nakikita,
na likas sa midyang Filipino ang interbensiyon, ang matalik na ugnayan ng midya sa
awdyens, lalo’t kinakabaka araw-araw ang pagkainutil ng mga institusyon ng estado.
Oo naman, may masama itong epekto sa tao, lalo kung umaasa ka na lamang sa
mabuting gulong ng palad. Kaya katanggap-tanggap din sa isang banda ang
pagsasabing problematiko rin ang palagiang pag-asa sa suwerteng dala ng mga
pakontes ng palabas na tulad ng Eat Bulaga, o mga reality show kung saan
maaaring maging daan sa pag-ahon mula sa kahirapan ang pag-aartista.
Sa huli, kailangang maigiit ang ilang bagay. Likas na mapaglaro ang Aldub, parang
pusóng, naghuhunos araw-araw, dala na rin ng inobatibong katangian ng mga
magulang na genre nito na noontime show at Teleserye. Mahirap tuldukan ang hindi
pa natatapos na pangungusap nito, at araw-araw na pangungusap sa taumbayan.
Ang hula ng ilan sa amin sa Kagawaran ng Ingles, baka umabot pa ito ng Valentine’s
Day. Marami pa sa hanay namin ang ngayon-ngayon pa lamang nakasusumpong sa
birtud at kilig ng Teleseryeng aksidenteng sumulpot sa pusod ng noontime show, at
hindi iilan ang hindi nakaiwas magulumihanan sa pangyayaring sinakop ng drama
ang isang institusyonal na palabas na nakamihasnan nang may sarilng anyo at
katangian. Sa yugtong pos-estruktural at posmoderno, madaling bigyang
pakahulugan ang Aldub bilang isang imbensiyon ng kontemporaneong pag-aanyo ng
kultura, kung saan kaibang-kaiba na ang mga danas ng panahon at espasyo. Iyan
ang itinuturo sa atin ng romansang split-screen na masasabing pangunahing balakid
sa pag-iibigan nina Richards at Yaya Dub. Ngunit sa mga yugto ring nabanggit,
totoo, walang forever, at kayhirap makita nito. Papaano kasi, lahat ay nangyayari
ngayon, sa kasalukuyan, at hindi agad-agad mapipiho ang bukas. Kaya rin, sa aking
palagay, noong papasimula ang Kalyeserye, naging mahalagang bahagi ng
39
karakterisasyon ni Lola Nidora, na tiyak namang sagisag ng luma, makalumang
pahahon, ang nostalgia niya sa nakaraan. Hindi nga ba iniugnay pa niya ang
kaniyang sarili kay Adolf Hitler? Nakakagitla, nakatatakot, lalo ngayong parang
hinahangad ng taumbayan ang pagkakamit ng pamahalaang may kamay na bakal
dahil na rin sa lubhang pagkabigo ng mga institusyon sa bansa. Iyon kaya ang
subliminal na mensahe sa atin ng mga pagbabalik-tanaw ni Lola Nidora, ng paglitaw
ng kaniyang mga retokadong larawan sa social media, na pangunahing plataporma
ng pagsikat ng Kalyeserye? Mahirap talagang ilugar ang mga sinasabi ng
phenomenon ng Aldub. Kaya talagang ipinagtataka ko ang palagiang paimbabaw na
paghusga rito. Mahirap manatili sa nibel ng rabaw nito sapagkat puspos ito sa siste
at parikala sa kaibuturan, may puso pang naghahangad ng paglilingkod sa
panahong natatalikdan ng estado ang mga responsabilidad nito sa mamamayan.
Siyempre, may politikal na ambiguwidad din naman ito, lalo’t kung isasaalang-alang
ang mga kakatwang posisyon sa ispera publika ni Sen. Vicente “Tito” Sotto III, na
nananatiling ispektro ng palabas sa pagiging tanging monumento ng tagumpay ng
Eat Bulaga sa larang ng politika. Matagal nang may politikal na kapital ang Eat
Bulaga sa katauhan ni Sotto, na makailang ulit na pinulaan dahil sa kaniyang
pangongopya ng teksto, maipagtanggol lamang ang kaniyang inaagiw na
paninindigan hinggil sa Reproductive Health Law. Ganitong mga polaridad, ng
paglingap sa mamamayan at pamomosisyon sa politika ang napanagumpayanng
Eat Bulaga sa higit tatlong dekada nitong pamamayagpag, bukod sa pagiging muog
na hindi matibag-tibag sa oras nito ng pagpapaligaya.Papaano mang tanawin, isa
lamang ang Aldub sa isang libo’t isang tuwang naihandog ng palabas, matapos
nitong itawid ang genre ng noontime show mula sa lumang panahon ng Bagong
Lipunan patungo sa bagong panahon ng mga milenyal. Tulad ng sa pamamayagpag
at pagkamalaganap ng Teleserye, ang sa Aldub ng Eat Bulaga ngayon ay lohika rin
ng rebolusyong dala ng Rebolusyong 1986 sa daigdig ng telebisyon sa Filipinas,
kung saan makikita ang lakas ng taumbayan bilang isang pamayanan ng mga
manonood. Lohika din ito ng paggigiit ng Teleserye sa kaniyang sarili bilang isang
umiiral na kulturang Filipino na nakasumpong ng sarili nitong bait at kakanyahan.
Napakaraming sinasabi ng Aldub hinggil sa kalakarang pangkultura at panlipunan na
humihinging tunghan. Hindi na makasasapat ang pagtataas ng kilay o paghuhusga
rito bilang “unmitigated kababawan” at “idiotization” na lamang ng masa. Hindi ba
sila bahagi ng masang tinatawag nila, silang mga naunang
pumukol sa hitik sa kahulugang phenomenon ng Aldub? Ang salitang “masa” naman,
sa etimolohiko nitong pakahulugan ay ang kabuuan, bagaman sa matagal na
panahon ay tumutukoy sa pangkatin ng mabababang uri. Kung mayroong
ganitonguri ng texto na mapaglaro, nakalilinlang, at malikhain, kailangang sumabay
tayong lahat at magtakda ng mga praktika ng pagbasang higit na magdudulot ng
kritikal na pananaw sa tinaguriang “masa” na ito na sa ganang akin ay hindi
mangmang, bagkus may angking ahensiya at tigib ng katalinuhan. Ang Aldub ay
isang mataginting na handog na pagkakataon na makapagbahagi ang lahat, mulang
kanto
40
hanggang bulwagang akademiko, ng mga diskurso hinggil sa ating pang-araw-araw
na pamumuhay. Mahalaga ang diskurso sa ano mang panahon dahil patunay ito na
talaga ngang nag-iisip, napapaisip pa tayo. Ang kasalukuyan ang laging tamang
panahon para rito.
TALASANGGUNIAN
http://louiejonasanchez.com/2015/11/08/ang-sinasabi-ng-aldub/
41
6.
Pilipino’y Maaring Kilanlin sa
Pamamagitan ng Kanyang Pagkain
Doreen G. Fernandez
42
Maging ang Pilipinong kung saan-saang lugar na nakapaglakbay ay
maraming alam tungkol sa caviar ng Iran at bouillabaise ng Marseilles ay takam na
mangungusap tungkol sa pinalakang hipon nalulukso-lukso pa sa basket at
pagkuwa’y ihahalabos; sa eksaktong asim ng sinigang, sa sawsawan at pamutat at
burong isda.
HINANGO SA KALIKASAN
Kinakain natin ang ulo ng isda, sinisipsip ang mga mata, hasang at utak.
Para magkalasa ang mga gulay, nilalagyan natin ito ng sabaw na may kasamang ulo
ng hipon. Inaasnan natin at tinutumis ang itlog ng isda; pinahahalagahan natin ang
lahat ng lamang-tubig sa lahat ng antas ng paglaki nito, mula sa maliit na supling
hanggang sa higanteng inahin (halimbawa’y mula sa maliit nabangus hanggang sa
inahing sabalo).
Alam din natin ang mga espesyal na panahon, lugar at paraan ng pagluluto.
Bagama’t lahat ng nababanggit ay karaniwang kagyat na nakukuha sa sariwa pa, at
masarap kung bahagya at simple lang na iluto, alam natin na mabuting iihaw ang
43
bangus, ipaksiw ang banak, kilawin ang dilis o ipais sa dahon ng saging at
pasingawan.
SENSITIBONG PANLASA
Dagdag pa rito, sasabihin sa iyo ng mga kusinero ring iyon kung kalian at
kung sa ano pinakamabuting gamitin ang bayabas, berdeng pinya, dahon ng
alibambang, batuan, berdeng manga at iba pang pampaasim na makukuha sa
parang at gubat. Ang katutubong panlasa ay nakakabatid sa ganitong pinong
pagkakaiba-iba, at sa epekto nito sa maasim na sabaw nalubhang kaiga-igaya
kapag mainit ang panahon.
44
Sa ganito ring kapaligiran ng mga gulay matatagpuan ng Pilipino ang mga
sarap at pampalasa na nagbunsod sa mga Europeo upang hanapin ang Moluccas:
ang tanglad na ipinapalaman ng mga Bisaya sa litson; ang anis o sangke ng
nagbibigay ng mailap na sanghaya sa ilang klase ng puto; ang kasubha na
isinasama sa aroskaldo; ang dilaw (dilaw na luya) at langkawas na magkahawig
ngunit magkaibang-magkaiba ang lasa; at ang lahat ng klase ng paminta at sili na
dinikdik at ipinampapalasa sa sawsawan o maingat na inihahalo sa dinuguan upang
bigyan ito hindi lang ng anghang kundi pati lasa.
LUNTIANG PALIGID
At mangyari pa, ang palay. Hindi lang pangunahing pagkain natin ito,
pampabigat ng tiyan (isang nalilitong batang lalaki na kakain ng una niyang
tanghalian sa isang tahanang Amerikano ang binigyan ng tinapay na pinalamanan
ng pinatbater at dyeli, at pataghoy na tumelepono sa kanilang bahay. “Pero Mommy,
gusto kong kumain ng kanin!”), kundi siyang sukatan ng pagkain ng lahat nating
lutuin, at sa gayo’y siyang nagdidikta sa ating panlasa at sa malaking bahagi n
gating mga lutuin. Bakit tayo nagpapaasim, o nagpapaalat, o nagpapaanghang?
Sapagkat ang kawalang-lasa, ang kaabahan ng bigas ay naggigiit sa malakas at
matitinding lasang pangkontra, at ang ganitong pang kontra ay hindi kailangan ng
tinapay. Isipin na lang: makakalikha ba tayo ng lutuing tulad ng kari-kari kung wala
tayong kanin na uulaman niyan?
45
Ang pangyayaring matatagpuan sa lahat ng rehiyon ang bigas, at
manggagawa galapong, ang siyang tunay at kagyat na sanhi ng pagkalikha ng mga
kakaning Pilipino – ang sari-saring puto, bibingka, suman, kutsinta, atbp. Na may
iba-ibang pangalan, hugis, kulay, lasa, simboliko at pang-okasyong gamit – at
karamihan dito ay mga klase ng kakaning gawa sa bigas.
PAG-UNAWA SA KAPALIGIRAN
Tanungin mo ang aral, ang mahilig sa pagkain, ang taong lagalag, at ibig pa
rin nilang sariwa ang kanilang pagkain (hitong pumupusag sa timba, hipong
lumulukso sa basket, alimasag na gumagapang sa kusina) tulad ng sa kanilang mga
ninuno; at gusto pa rin nilang simple lang ang pagkaluto niyon, na siyang hinihingi
ngayong kasariwaan: halabos, inihaw, pinaksiw, sinigang, kinilaw. Bakit lulunurin
iyon sa sarsa samantalang napakainam ng natural na lasa niyon, at di na kailangan
pang adornohan?
46
Lahat ng ito – ang pagkaing natutunan niyang hanapin sa kanyang paligid;
ang paraan ang pagkatuto niyang iluto iyon; ang mga kombinasyong natuklasan
niyang angkop (maasim na sopas para sa tag-araw; matitinding pangkontra sa lasa
kanin) at ang pagiging malapit sa lupa na siyang ugat nito ang mga puwersang
humuhubog sa katutubong lutuing Pilipino.
Utang natin sa lutuing Tsino ang halos lahat ngating papansitin: miki, bihon,
sotanghon, pansit Canton, mga papansiting malabubo,opako, mataba o payat.
Namana natin nang husto ang papansitin kung kaya’t ang pangisdaang bayan ng
Malabon ay may talaba at pusit sa pansit Malabon nito; nalikha ng abang Lukban
ang pansit habhab, ang “pagkain ng mahirap na bayan,” na sang-ayon kay Monina
A. Mercado ay niluluto sa palengke at kinakain (hinahabhab) sa binalinsusong dahon
ng saging. Ang pansit Molo sa Iloilo ay ang wonton ng Tsino. Nakalikha ang ibang
rehiyon ng mga sarsa sa palabok; ang iba ay nagbubudbod ng ninisnis na tinapa,
dinurog na tsitsaron at tsorisong Tsino. Nalikha ang ibang putahe sa pamamagitan
ng pagdaragdag ng sabaw sa papansitin sa paggawa ng lomi at mami.
MALUHONG PAGLULUTO
47
langis-oliba, sarsang kamatis at pimenton, ginawa nating local ang paraan ng
paggisa ng bawang. Sibuyas at kamatis.
48
lupa ay maaring hindi mahalatabunga ng kanyang Kanluraning kaanyuan, subalit
lumilitaw ito sa kanyang kasiyahan sa pagkain nang walang kubyertos, sa paglasap
niya sa pagkaing para sa kanya’y mangangahulugan ng kabataan, tahanan at mga
gunita ng pinagmulang probinsya.
49
KABANATA II.
SINING PANTEATRO
50
7.
EYEBALL
Alfonso I. Dacanay
Noong Setyembre 1999 ko unang naisip na sumulat ng isang maikling dula tungkol
sa eyeballing. Ito ang personal na pagkikita ng dalawang taong nagkakilala sa
Internet. Pinili kung talakayin ito dahil: (1) sa aking pagkakaalam, wala pang
sumusulat tungkol dito; (2) alam na alam ko kung paano ito nangyayari. Ang aking
mga sari-saring karanasan bilang isang chatter – taong mahilig sa internet chatting –
ang nagsilbing inspirasyon ko. Pero baka isipin nyo, karanasan ko ito. Hindi, a!
Tanda ko pa noon, sinimulan kong isulat ang dula noong isang Sabado ng
Oktubre. Isang monologo na umaabot ng limang pahina ang resulta. Kinabukasan,
pinabasa ko sa Writers Bloc. Pagkatapos, nag-comment na sila. Doon nagsulputan
ang mga problema ng teksto.
Pebrero 2000 na noong ni-revise ko ang dula. Napili ito para itanghal sa
Dulaang Laboratoryo ng PETA. Ibang-iba na sa orihinal ang second draft ko; halos
magkaiba sila ng kuwento. Pinabasa ko ulit sa Bloc. Naging madugo ang discussion.
Tinugunan ko ang mga tanong tungkol sa mga tauhan: ano’ng klaseng mga
tao sila? Ano ang nagmo-motivate sa kanila? Ano’ng gusto nilang makuha?
Makukuha ba nila ang gusto nilang makuha o hindi? Nang sinagot ko ang lahat ang
mga tanong na ito, naging madali sa akin para i-revise ang dula.
51
Pagkabigay ko ng ikatlong draft, agad na silang nag-rehearse. Alam ko nang
matagumpay ang kalabasan ng aking dula noong binisita ko si Raul sa Rajah
Sulayman Theater isang gabi, habang nagre-rehearse sila. Ayos na ang lahat.
MGA TAUHAN:
TAGPUAN:
Sa isang Starbucks-type na coffeehouse.
PANAHON:
Gabi. Kasalukuyan.
EILEEN: Ano kaba naman, Wilson? Sabi na ngang okey, eh. Pinag-usapan na
namin iyon last week. Siya pa nga ang nag-suggest no’n.
52
EILEEN: Eto. (itataas ang libro.)
EILEEN: Mind you, kapatid. Itong libro’y di basta-basta libro lang. Libro ni
Grisham’ to. Siya’ng nagpakilala sa akin kay Patrick sa Internet. Tama
naman na siya din ang magpakilala sa akin sa kanya, di ba?
EILEEN: Pero kapatid, I can’t help but wonder. Pa’no kung isang malaking
pagkakamali itong eyeball namin?
WILSON: Pa’no kung magkagustuhan kayong dalawa? ‘Yan ang dapat mong
isipin, Eileen. Ikaw talaga, umaandar na naman ang pagka-praning
mo. Nag-wo-worry ka masyado. Think positive, kapatid.
WILSON: Ang dali mo kasing ma-tense. Pero di bale, kaibigan naman kita, kaya
okey lang, You’re going to have a great eyeball, okey?
53
EILEEN: Oo na, oo na. (Titingin sa relo.) Seven-ten na.
WILSON: Late lang’ yun siguro, Eileen. Alam mo naman, Filipino time. O di
kaya, (Titingin sa loob ng coffeehouse.) baka nasa loob!
EILEEN: Ikaw na lang. Baka ma-tense ulit ako pag uminom ako.
EILEEN: Balik ka agad, ha? Kung makita mo siya, sabihin mo sa aking kung
ano’ng itsura niya. Di kasi kami nagpalit ng scanned pic.
ROSEMARY: She’s not there, Patrick. (Saglit.) Ba’t napakaseryoso ang itsura mo?
PATRICK: Oo. She has a copy of The Pelican Brief. Damn, di ko akalain na
ganyan ang itsura niya.
Tatahimik si PATRICK.
54
Hindi sasagot si PATRICK.
PATRICK: Look at her, Rosemary. Look at me. Can you imagine us together?
ROSEMARY: That’s beside the point. Sinasabi mo na ikaw ang nagyaya sa kanya
na mag-eyeball kayo. Obligado ka pa rin na magpakilala sa kanya.
(Saglit.) Maaawa ka naman sa kanya, Patrick.
PATRICK: Maawa ako sa sarili ko pag nakita ako ng mga friends ko na kasama
at kausap ko siya.
PATRICK: Sa ano?
ROSEMARY: But why are you letting it all go to waste? Dahil hindi mo lang type
itsura ni Eileen?
55
ROSEMARY: Ganyan ba ang pagpili mo ng girlfriend, Patrick? Kailangan bang
maganda ang mukha at katawan? (Saglit.) Mahiya ka naman. Pinsan
mo nga ako, pero babae din ako.
WILSON: Wala, kapatid. Pero ang daming papa doon sa loob , my God!
WILSON: Corny mo, ah. Papa ang sinasabi ko, hindi Santo Papa.
EILEEN: (Matatawa.) Alam ko, binibiro lang kita, ‘no. (Titingin sa relo.)
Ang tagal naman ni Patrick.
EILEEN: Ano’ng gusto mong gawin ko? I-deadma kung gaano ka-importante
itong eyeball sa akin?
WILSON: Wala naman akong sinasabi, ah. (Saglit.) Alam mo, kapatid, okey na
okey ang suot mo ngayon. Parang date ang pupuntahan mo, hindi
eyeball.
WILSON: You can’t go wrong with black, Eileen. Kaya nakaitim din ako, at
tingnan mo ‘yung ibang tao rito nakaitim rin.
EILEEN: ‘Yung make-up ko, okey pa rin ba? Ate ko pa ang naglagay niyan.
56
EILEEN: Talaga bang bagay itong buong itsura ko sa akin?
EILEEN: Wala lang. Naisip ko lang kung gaano kalaki ang pinagbago ng buhay
ko since nagpakabit kami sa Internet. Sobrang tuwa ko at pagte-thank
you kay Daddy noong nag decide siyang mag-subscribe. Tingnan mo
ako, sino bang mag-aakala na pwede akong magbihis nang ganito?
Makikilala ko ba si Partick kung wala ang Internet? Isang blessing din
na nakilala ko si Patrick. Noong nakilala ko siya, pwede palang may
magkagusto sa akin, kahit hindi pa nakikita ang itsura ko, posible pala
na may manligaw sa akin, kahit hindi pa nakikita ang itsura ko.
Posible din pala na may magmahal sa akin. Di ko akalain na ganoon
kasarap pala ang feeling ng may nagmamahal. O kahit may
nagkakagusto sa iyo. May pag-asa pa ako, may pagkakataon pa ako.
Katahimikan
ROSEMARY: Come on, Patrick. What are you waiting for? Magpakilala ka na.
57
ROSEMARY: Look at her. Naiinip na siya. Huwag mo nang patagalin ito.
PATRICK: Easy for you to say. Paano kung ikaw ang nasa kalagayan ko?
ROSEMARY: Patrick, I’m not asking you to spend the whole night with her. Ang
gusto ko lang, magpakilala ka sa kanya, probably spend a little time
with her, make a good excuse to leave para hindi siya masaktan, then
umalis kana. (Saglit.) It’s the right thing to do, Patrick. You owe that
much to her.
PATRICK: I feel sorry for Eileen, pero mas maaawa ako sa sarili ko pag
nagpakilala ako sa kanya. Pag ginawa ko ‘yon, para bang hindi ako
58
naging totoo sa sarili ko.Much as I would like to, hindi ko talaga
magawa. Kaya sana, maintindihan mo ako, Rosemary.
ROSEMARY: (Kinokontrol ang galit.) You’re nothing but a jerk, Patrick. She’s better
off without knowing you.
Aalis si ROSEMARY.
Madaling kukunin ni PATRICK ang mga gamit niya. Tatayo. Tatayo din si EILEEN.
Lalapit kay PATRICK. Mabilis na lalakad paalis si PATRICK nang harapin siya ni
EILEEN.
Haharap si EILEEN kay PATRICK. Makikita sa kilos niya ang mararamdamang galit.
Sasampalin niya sana ito, ngunit pipigilin ang sarili nang mapansin ang mga tao sa
paligid. Saglit na tititigan ang libro. Dahan-dahan niyang pupunitin ang front cover
nito. Dahan-dahan din niyang ibabalik ang libro kay PATRICK.
PATRICK: Eileen…
TELON
59
8.
PURING
Vincent M. Tañada
Mga Tala Tungkol sa Dula:
Isa sa mga unang dramatikong monologong isinulat ni Atty. Vince Tañada
noong siya’y nasa hayskul pa lamang ang “Puring.” Tubong-Balic-Balic, Sampaloc,
Manila si Vince Tañada, isa sa mga tagapagtatag ng Philippine Stagers Foundation,
Inc. (PSF), pangkat ng mga kabataan, karamiha’y mga tinedyer. Marami nang
natanggap na mga gawad at parangal ang pangkat na ito. Si Vince Tañada rin ang
nagsisilbing Artistikong Direktor ng PSF.
Ang Dula:
Tauhan:
PURING (50), may-ari ng isang karinderya
PANAHON:
Kasalukuyan
LUGAR:
Isang puwesto ng karinderya sa Balic-Balic, Sampaloc, Maynila
PURING:
Ayyyy, langaw! Ang daming langaw! Bugaw na nga 'ko nang bugaw, ito namang
mga langaw ayaw pa rin umalis! Parang nakadikit na sa mga kalderong di naman
kalinisan at naulingan na, pero di naman marumi! Abababa! Of course, maganda
naman ang hygiene ko, kaya kayong mga langaw, bakit ayaw n’yong bumitaw, kahit
bugaw ako nang bugaw! Shoo fly don't bother me! My God! Are you deaf or blind? Di
n’yo ba nakikita ang pambugaw ko? Kayang-kaya kayong pisain nito. Pero bakit
parang ’di kayo natatakot? Ano’ng akala n’yo rito, buntot ng parol o pompom ng
cheerleader? Ang tatanga n’yo! Matakot kayo! Matakot kayo! Why don't you just
leave me alone! Leave me alone!
Bakit naman kasi puro langaw ang mga kustomer ko? Nasaan na sila? Sina Mrs.
Kasusuhan, Aling Paking, ang mag-anak ni Tiyo Pabling tsaka si Mr. Brocho.
Everyday ba ganito ang life? Di ba sabi ng isang sikat na writer: “No man is an
island,”eh woman ako kaya ba I'm alone? Kaasar ha! Ang monggo ko, kung nakikita
n’yo lang ang monggo ko! Kanina lang ang sigaw ko, louder pa sa kampana ni
Imang: Monggo! Monggo kayo riyan. Sa kahihintay sa kustomer, pagkatapos
mababad sa ilalim ng init ng araw, ayan, "naging toge na! My gulay, gusto ko nga
60
palitan na ang tinda ko! My goodness, gusto ko yatang isigaw imbis na monggo, toge
kayoriyan! Bili na kayo ng toge!
Haaay naku, ito ngang paksiw na bangus ko gusto na ring mag-give up! Kanina lang
sa palengke para kang may sore eyes, bakit ngayon para ka nang may black eye!
Ano ka? Jinombag ng kapwa mo isda, aba underdog ka pala, you're not a fighter.‘ At
tsaka bakit nangingitim ka na? Alam ko uso ngayon mga Jaya, Rochelle ng Sex
Bomb, Whitney Tyson at Jinky Oda, pero gumaya ba? Remember, hindi hito ang
binili ko kanina. You're not ' a catfish, you're a milkfish! S****! Dahil ba yan sa suka?
Kainis ka ha! You're drowning in endless sorrow, at ang amoy mo! (Aamuyin-ang-
kilikili) My God, what’s the difference!
Speaking of mga amoy, teka, teka, teka,ano itong naaamoy ko?‘ May patay ba?
Bakit parang may najokil? Don't tell me, ginawa ng sementeryo itong five-o'clock?
May nag away ba? Siguro meron na namang nagrambol na kabataan kagabi at may
na-ice pick na naman sa tagiliran! Eh, bakit dito malapit sa karindera ko itinapon ang
nabubulok na bangkay ng Iintek na nagripuhan? Pero parang dito nanggagaling.
S*** na malagkit parang isa sa mga kalderong ito nanggagaling ang amoy. The smell
is right here, my goodness. Guys, reminder, food kayo, hindi kayo garbage can.
(Isa-isang bubuksan ang mga kaldero hanggang sa mabuksan ang pangatlong
kaldero.) My God! It's you! Hindi- ka lang dying, you're dead! Angela Bopiz! What
happened? Why are you not breaking it to me gently? Don't die in front of me! My
God, napakabata mo pa, hindi ko kakayaninl Kahapon ko lang niluto ang Bopiz na
ito, ngayon para na siyang tinadtad na sanitary napkin ng Iolang nireregla. Bakit
ganyan ang smell mo, ano ka, suka ng lasinggerong namulutan ng sisig? Baka
naman pwede ka pang tumagal kahit na you smell like pozo‘ negro na ang kulang na
lang mga tauhan ni Malabanan. Please stay, stay for me, kaya mo‘yan! Ayan!
Nagmamatigas. Feeling independent. Sige don’t listen. Ang tigas ng ulo mo!
Goodbye then!
61
natira ka pa rin, iprito mo ang Lumpiang Sariwa, eh di may pangmiryenda ka nang
Pritong Lumpia.
Ganyan lang naman ang versatility nating mga cooks, kaya sa negosyong ito, bakit
maymalulugi? Sa meryenda, kung may spaghetti kang nakahiwalay ang sauce, at
hindi ito nabibili, bukas, ihalo ang sauce, lagyan ng cheese, i-bake, eh di may baked
spaghetti ka na. Kung di pa rin mabibili, tanggalin ang cheese sa ibabaw. lbabad sa
tubig ang spaghetti. Lagyan ng konting gatas at carrots, sabawan, eh di may sopas
ka na sa isang bukas. Kung magtatanong ang kustomer mo bakit pula ang sopas
mo, sabihin mo ganyan talaga ang Italian Food, parang Minestrone‘yan, kaya kung
magrereklamo pa rin, bigla mong ihirit, Bon-a-petite, hindi na makasasagot ang mga
kustomer mong galing Kundiman Talipapa o Plaza Noli o Galas, dahil hindi nila
maiintindihan ‘yon!
Maggagabi na! Matatapos na naman ang boring na araw na ito! My God! Ang mga
ulam ko, mananatiling ulam pa rin. Pero what the heck, ‘wag kayong makikialam,
hanggat may tao, may magugutom at hanggat may magugutom, may kakain at
hanggat may kakain, may bibili ng mga ulam na‘yan. Ganyan kami sa Balic-Balic,
walang sumusuko! Pahirap nang pahirap man ang buhay kakai't kakain kami! Kaya’t
bukas na bukas magluluto pa rin ako, kahit mga langaw na Iang ang matirang
kustomer ko!
(Magdidilim)
-Wakas-
62
9.
Ang Unang Aswang
Rody Vera
Mga Tauhan:
ASWANG – 14 na taong gulang
ASO/KORO
PUSA/KORO
BABOYRAMO/KORO
LALAKI
INA NG ASWANG
63
PROLOGO:
ANG ASO
ASO: Nakatindig ang matitigas na balahibong nagdikit sa aking balat. Ang hingal
ko’y mainit halos umusok ang nagtutubig kong nguso. Pumapatak ang laway
sa lawit kong dila; mga patak ng asidong bumubutas sa lupa. Ang taglay ko’y
bangis na nagmula sagalit at poot na inipon nitong daigdig! Ang galit at poot
na ito’y iniitsa ng bawat kamalayan sa mundo. Inaasinta sa kawalan o, kung
wala man ang kalaban, basta na lamang inihahagis sa kawalan. Walang
pakundangan, basta mailabas lamang. At pagkaraa’y muling papayapa ang
kalooban. Pero ano ang nangyari sa lakas ng tinapon? Di naman ito
naglalaho, bagkus pumipintig, nagsisilab. At ang poot, pag natipon,
nagmimistulang bulkang naghihintay na sumabog para muli itong ipukol sa
laksa-laksang nilalang na minsang nagtampo, nagsungit, nagliyab nagdilim
ang paningin.
64
lang ng tamang pagkakataon para muling ibaliksa inyo ang galing sa inyo.
Ako ang itim na butas na humihigop ng lahat ng nilikha ng Maykapal. Ako
ang puwitan, ako ang labasan, ako ang imburnal, ang lalagyan ng burak at
bawat bahong hindi niyo matiis langhapin. Ang bahong ito ang nagpakrus sa
aking mga pangil. Ang itim ng burak ang alkitrang ipinahatid sa balat kong
kumukunat. At sa takdang panahon, sa badya ng kalikasan, muli kong
ibabalik ang inyong kinalimutan.
ANG PUSA
PUSA: Mga mata ko lang ang iyong nakikita sa dilim. Pero ikaw kitang-kita ko
ang buo mong pagkatao. Nangangatog ka habang naglalakad dito sa
gubat. Kung anu-anong pumapasok sa isip mo. At ang isip mo’y
nagluluwal ng mas malaking halimaw hanggang di mo mapigil ang
iyong hininga.
Ganito magsimula ang takot mo: May ikinuwento sa iyo nung ika’y
sanggol pa. Tandang-tanda mo ang sinabi ng malaking boses ng
iyong magulang: “Huwag diyan, kundi kukunin ka nila.” At ngayon,
tatawid ka sa mapanglaw, madawag, madilim na gubat. Ang iyong
mga mata’y makakakita ng paniki sa kaunting kibot ng dahon ng
punong mayabong. Makakarining ka ng kaluskos, o yabag na dati-
rati’y hindi mo napapansin. May kakalabit sa iyong siko, may
maaamoy kang insenso. At ang mga ito’y sapat nang sangkap para
magsama-sama sa iyong sentido na siyang bubuo ng hugis ko. Isang
maitim na halimaw na may dalawang bolang matang nagninignas,
hinihintay kang tumawid sa hanggang ikaw din ang nagtakdang
bawal.
At bago ko pa man gawin ang iniisip mong gagawin ko. Nauna na ang
iyong sindak. Kakaripas ka ng takbo o kaya papanawan ng ulirat.
Sisigaw ka o magdarasal. Magtatago sa kumot. Pero ang tutoo’y
hinihintay ko lamang na dumaan ka. Nakangiti ako, nanghahamon,
“Sige subukan mo.” Ang sinumang walang takot ang siyang
makakatawid. Pero ngayon, hindi ko na nakikita ang mga
matatapang. Hindi na sila nagagawi sa hangganan ng takot. Ako ang
halimaw ng iyong sindak.
ANG SANGGOL
Mula sa malayo may darating na isang babaeng nakaitim. May kuwintas sa kanyang
leeg. Tila mayroon siyang tinatakasan. Mapapalingon ang BABAE sa malayo. May
maririnig tayong putok ng baril. Tatamaan ang BABAE at hihilata sa gitna.
ASO: Nakita ko siyang walang malay, dilat ang mga mata, pero may kulay
pa ang balat. Kamamatay lamang. Inihagis mula sa kabihasnan.
Biktima ng isang bayang nagpapanggap na banal. Babaeng
nakapanghawa ng prayle? Babaeng nanghamon sa nakaugaling
tradisyon?
65
Makikita ng ASO ang kuwintas na nakasabit sa leeg ng BABAE. Hahablutin niya ito
sa pamamagitan ng kanyang ngipin.
ASO: Nagmamakaawa.
Nag-aaway ang ASO at PUSA. Sa gitna ang away na ito. Lalabas mula sa bangkay
na babae ang ASWANG bilang isang sanggol.
66
PUSA: Bilog.
ASO: Pag ito’y namatay uungol ako, isang ungol na maririnig sa buong
kagubatan, pati na rin sa karatig bayan. Upang malaman nilang may
isinilang at may namatay.
PUSA: Doon! May isang punong saging. Ang puso nito’y nagsisimulang
bumuka pa lamang.
ASO: Inusog ko ang bata gamit ang aking nguso. Hanggang siya’y
gumulong-gulong patungo sa tapat ng puso.
ANG BABOYRAMO
BABOYRAMO: Pinatay niya ang mga anak ko! Sinugod ko sila pero may dala
siyang pana at tinamaan niya ako sa pigi. Ilang araw din
akong di makalakad. Ang akala ko mamamatay na rin ako.
Mabuti’t napatigil ako sa may ilog at doon ay hindi ako
naubusan ng maiinom. Nang gumaling ang sugat ko, saka ko
lamang ipinagluksa ang dalawang kong anak. Dinampot, tinali,
67
at kinargang papalayo sa akin. Ilang araw akong lumuha, di
ako mapakali. Gusto kong isubsob ang pangil ko sa puno.
Narinig ko pa noon ang tili at hinagpis ng isa kong anak nang
takluban niya ito ng lambat at pagtusuk-tusukin ng sibat.
Marahil yung isa’y nawalan ng malay. (Sa ASO at PUSA)
Nang muli akong makaladkad, wala na sila. Pero kinabukasan,
dumating kayong dalawa at inalay ito sa akin.
ANG PAGDADALAGA
ASWANG: (Tinitingnan ang sariling ari, patago. Kinakabahan.) may sugat. Pero
di ko makita… at hindi humahapdi. May dugo at di ko alam kung bakit.
Marahil sa aking pagtulog. O baka mayroon akong nakain? Dito sa
aking kamang gawa sa tuyong dahon, nagmantsa ang dugo at halos
di ko napansin nang ako’y gumising at bumangaon hanggang may
kaunting kirot sa tiyan ko. Para akong nag-iinit, nahihilong di ko
malaman. Ako ba’y may sakit? Hindi naman ito namamaga. Sinapnan
ko ng dahon upang di na siya magpatuloy pang dumaloy.
Kinagabihan, natakot na ako. Nagkulong ako sa aking kama, nagkubli
at di nagpakita. Patuloy ang daloy ng dugo. Pakiwari ko ako’y
manghihina. Pero hindi. Ako’y nagugutom, nauuhaw, at nagsusungit
pagkat sadyang napakainit. Nagpapawis ang buo kong katawan.
68
ASWANG: Ang buwan! Namimintog. May binubulong ang buwan, Inay. Mga
mahihiwagang salitang di ko maintindihan. Parang usok na nanunuot
sa aking ilong at aabot sa aking sinapupunan. Ang nararamdaman
ko’y ang diwata ng buwan, sa aking kalamnan. Mainit… Paglipas ng
ilang araw, tumigil din ang dugo. At ang buwan, hindi na namimilog.
ANG BINATA
LALAKI: Dito, malaya kong magagawa ang kahit na ano’ng gusto ko. Dito
walang batas. Walang reglamento. Dito sa gubat, isa akong binata.
Wala akong anak. Dito sa gubat, ang gustuhin ko ang siyang
mangyayari. Ang tanging hadlang lamang ay kung umulan, bumagyo
at walang masilungan. Dito puwede akong maghubad kung kailan ko
gusto. Dito puwede akong kumain nang hindi nagpapasalamat.
Puwede akong kumanta ng awiting bastos, o magbilang ng bituin, o
bulbol nang walang hiya-hiya. Malaya! Puwede akong pumatay ng
babuy ramo. Tulad ngpagmamayabang ng aking ama nuong magbalik
siya mula dito isang araw labing-apat na taon na ang nakalipas.
Sampung araw siyang nanatili dito. Walang nakakaalam kung
magbalik pa siya. Ang sinumang mangahas sa gubat na ito ay di na
nagbabalik. At ang nagbabalik ay di na nagbabalik ang katinuan ng
isip. Kahit na si Ama. Nung una namin siyang makita, kitang-kita ang
tagumpay at saya sa kanyang mukha. May dala siyang dalawang
batang baboy ramo.
Siya ang unang taong nakagawa nuon. Ang akala ng marami’y may
tagapagtanggol siyang anghel. Pero makalipas ang dalawang linggo,
nagbago ang paniniwala ng mga tao. Hindi pala anghel kundi isang
maligno. Isang araw, natagpuan namin si Ama sa tuktok ng tore ng
simbahan, gumigiik na parang baboy. At tulad ng baboy na itinaboy ni
Kristo sa bibliya, ang ama ko’y tumalon at nalaglag sa paanan ng
bukana ng simbahan.
Pero matibay ang tapang ng aking loob. Ang nangyari kay Ama ay
hindi mangyayari sa akin. Apat na araw na ako dito. Malaya! Masarap
ang buhay sa gitna ng gubat. (Maghuhubad siya) nang ako’y iluwal,
ako’y hubad. Ngayon, ang pagsuong ko sa gubat ay pagbabalik sa
pinagluwalan. Tanggapin mo ako, kagubatan!
69
LALAKI: Hindi kita maintindihan. Ano’ng salita mo?
ASWANG: Parang galit na ibon ang tono ng iyong dila. Mabilis, putol-
putol, pero may malambing na indayog.
ASWANG: Ang buka ng iyong bibig, ang ngiti sa iyong labi. May ibang
damdaming sumisikbo mula sa kaloo-looban ng akin katawan.
Nagpapainit na hindi ko pa naramdaman kahit kalian. Ano’t
napadpad ka dito sa madawag na tahanan ko?
Pagbukas ng ilaw, paalis ang LALAKI. Ibibigay ng ASWANG ang kanyang kuwintas
na minana sa kanyang ina-inahan niyang BABOYRAMO. Bilang kapalit, ibibigay
naman ng LALAKI ang kanyang panyolitong itinatali sa kanyang leeg.
ANG PAGHIHINTAY
70
BABOYRAMO: Makinig ka sa akin! Hindi mo sila kilala!
BABOYRAMO: Mas mabangis pa sila sa atin. Ang mga ngiti at yakap nila ay
mga punyal na mas malalim ang tarak. Huwag kang
pabubulag. Masakit ang magsisi.
BABOYRAMO: Huwag kang lumingon diyan! Hindi mo kilala ang bayang iyan!
Ang bayang iyan ay puno ng madidilim na lihim.
71
BABOYRAMO: Buhay sa umaga, sa gabi’y ang mga panaginip nila’y pawang
adhika ng kadiliman. Inggit, pagkamuhi, pandidiri sa kapwa.
Huwad ang kanilang mga ngiti, ang kanilang mga pangako,
ang kanilang mga yakap. Ingatan mo’ng sarili, anak. Ang
binata…
ASWANG: Dahil ang sabi mo, darating ang araw, dadalhin mo ako doon.
At ipakikilala mo ako sa liwanag. Pinabaunan ko siya ng
kuwintas na minana ko sa yumao kong ina.
SA KABIHASNAN
Papasok ang ASWANG, naninibago sa kanyang paligid. Subalit ang hiya at pag-
aalangan ay mawawala nang makita niya ang LALAKI.
ASWANG: Di ka na nagbabalik.
72
ASWANG: (lilingon sa paligid.) Nararamdaman ko ang mga mata ng
ibang sumisilip sa akin. Nararamdaman ko ang tulak ng
kanilang pandinig, naghihintay na meron akong sasabihin.
Nagtataka. Bagong tao. Dayuhan babae. (Sa Lalaki.) Ang sabi
mo ipakikilala mo ako.
ASWANG: May takot sa iyong mga mata. Ang mga titig ng iba parang
nanduduro. Hindi ka na masayang ako’y makita.
ASWANG: Ang aking ina’y pinatay ng tulad mo. At ang ina kong nag-
aruga sa aki’y nanakawan ng dalawang anak. Ang mga
lalaking nagsipasok sa gubat ko magkakatulad (Lilingon sa
paligid) Hindi mo iyan magagawa dito. Hindi mo masisipingan
ang bawa’t babaeng maibigan mo. Dito, may bakod ang lahat.
May mga matang manunumbat. Kaya doon mo tinupad ang
maiitim mong balak sa gubat.
Kukuha ng itak ang LALAKI at mistulang hahamunin ang ASWANG. Lalabas ang
ASWANG. Lalabas ang ASAWA ng LALAKI, makikitang nagdadalantao din ito.
73
ANG PAGBABAGO NG ANYO
ASWANG: (Sa malaking bugso ng damdamin) “Asawa!” Nais kong punitin ang
langit, tuklapin ang nakapasking buwan at bituin. Nais kong tumbahin ang
mga puno,tapyasin ang mga baging, ipukol ang mga bato, hugutin ang
mgaugat, wasakin… wasakin ang gubat. At ang higaang ito na pinagsaluhan
namin ay nais kong pagliyabin. “Asawa!” Tatlong buwan nang di nalalapit sa
puno ng saging. Tatlong buwan nang di umaagos ang dugo saakin. May
namimintog sa loob ng aking tiyan. May anak ako. Iyun ang sabi ng ina kong
baboyramo. “Asawa!” (Sisigaw.)
ASWANG: Hindi! Hindi kita iluluwal! Ikaw ang una kong iaalay sa pag-ibig
ko sa kanya. Ang pag-ibig ko sa kanya. Ang pag-ibig kong
kinulapulan ng poot, ng nagliliyab kong galit. (Kikirot ang tiyan)
Aaah! Matitiis ko iyan! Di mo masisilayan ang liwanag nitong
daigdig. Anak ko, mabuti pang ipikit ang mga mata at huwag
nang tumikim ng simoy ng hangin. Malunod ka sa aking tubig,
sa kamandag ng aking dugo. Hindi ako magiging ina! Pagka’t
ang ina’y may natitirang awa. (kikirot, mas matindi) Aaaah! Pilit
kang lumalabas! Nagpipilit na tumakas. Aaaah! Ang sakit! Ang
74
kirot! Magtigil ka! Magtigil kaaaa! (Matinding sakit ang
daranasin ng ASWANG, bago mistulang humupa ang kirot at
hilab ng tiyan.) Aaaah! Pilit na hinihiwa ako sa dalawa. Pilit na
hinahati ang aking katawan. Hindi na ito kirot ng batang
nagmamakaawang isilang. Kirot na ito ng aking sariling
pagkamuhi sa kaayusang di ko mapanalunan. Ang mga
huwad nilang kaugalian. Ang nagbabalatkayo nilang mga
batas. Sa gubat nila ipinamamamalas ang maiitim nilang
pagnanasa, ang madadamot nilang kalooban. Sa bayan,
tinabingan nila ng mga ngiti at pagkamagalang ang kanilang
kahayupan. At pag di sila makapagpigil, sa gubat nila ito iniihi,
iniire at ako! Ako ang tampulan ng kanilang putik. Ngayon,
napupuno na ang tampulan at napapanahon nang ibalik ang
naipong latak. (Mas ibayong kirot. Ang mararamdaman.)
anong sakit! Anong kirot ang mahati sa liwanag at dilim, sa
lupa at langit, sa pag-ibig at pagkamuhi. Aaah!
ASWANG: Ikaw na walang malay ang uunahin ko! Ipikit ang mga mata at
huwag nang gumising pa.
PUSA: Saksi ang mga anghel na nagkubli sa mga ulap. Kahit sila’y
napamulagat. Kumulog, kumidlat!
75
ASWANG: Ako ang kabaligtaran ng mabuti niyong hangad!
Mula sa malayo, ang ASAWA ng LALAKI, buntis, ay biglang kikirot ang tiyan. Ang
mahabang dila ng ASWANG aytatarak sa kanyang sinapupunan. Mapapahiyaw ito
sa sakit, magdudugo ang paligid na kanyang ikinahimatay. Mamamatay ang
ASAWA.
ANG PAGHIHIGANTI
Isang nakagigimbal na taghoy ng LALAKI ang maririnig. May dalang itak, papasok
ang LALAKI.
76
Ako! Ako ang harapin mo! Hindi na tumigil ang dugo ng asawa
ko! Nangisay siya’t pumanaw. Ang mga mata niya’y puno ng
takot at pagtataka. Wala siyang muwang, tulad ng sanggol na
dinagit nitong babaeng nagpapalit-palit ng anyo! Hangal! Hindi
lamang sibat ang itatarak ko sa dibdib mo kundi pati ang sarili
kong kamao! Aaay! Ang gubat, ang gubat naniningil ng kapalit.
Ako na lamang ang mamatay!
77
ANG PAGLULUKSA
ASWANG: Ako ang unang aswang ng bayang ito. Ako ang salamin ng
kanilang kabulukan. Ako ang salamin ng ayaw nilang harapin!
Nagsimula sa isang pagnanasang makamtan ang langit. At
ngayon, isang buhay ng malungkot man ay malalim naman
ang pag-unawa. Malungkot sapagkat nakikita ko ang dilim na
sila rin ang nagdulot. At maraming magiging tulad ko, nasawi,
itinapon sa gubat ng mga lihim. At magiging tulad nila ako.
Ikaw yun, kung nanaisin mo.
-TELON-
78
10.
LUKSO NG DUGO
Rebyu ng Ang Nawalang Kapatid
Mary Joy Capistrano
Dulaang UP
Panulat at Liriko ni Floy Quintos
Musika ni Ceejay Javier
Direksyon ni Dexter Santos
Kuha ni Ronn Bautista
Kasabay ng mabagal na ritmo ng awit ang pagpasok ng mga tauhang nababalot ng
makukulay na pinta ang mukha at katawan. Natatakpan lamang ng tela ang kanilang
mga pribadong bahagi. Mahahaba ang buhok ng mga tauhan, babae man o lalaki.
Isang spektakulo ang paglabas ng limang matitipunong lalaki – ang magpipinsan na
mula sa lahi ng Pandava at Kaurava.
79
Hukom na Manonood
Halimbawa, isinumpa ng asawa ni Haring Dritarastra ang sarili upang damayan ang
hari sa kanyang pagiging bulag. Tila pag-ibig din ang naghatid kay Duryodhana
upang maghiganti sa kanyang pinsan sa pamamagitan ng pustahan. Kung tutuusin,
sa higit na pagbibigay-diin sa pag-aagawan ng magpinsan sa pag-ibig ng dalagang
si Draupadi, higit na lumabnaw ang nauna nang dahilan ng alitan na agawan sa
posisyon ng pagiging hari. Gayon ang matutunghayan sa halip na malinaw na
maitagni na ang babae’y isinasadlak bilang pag-aaring pinag-aagawan o posisyong
pinagpupustahan.
Kung susuriin, halimbawa, tila naging tunguhin ng dula ang patunayan na walang
mas hihigit pa sa relasyon ng pamilya. Kahit na ang sinumpaang tungkulin sa isang
tao na kinilala kang kapamilya sa kabila ng pinagmulan mo. Ngunit kailangang
80
linawin na ang pamilya ay hindi lang tungkol sa relasyon sa pagitan ng mga
magkakaanak o tungkol sa pag-ibig sa kalahi at kadugo.
Tulad nga ng sabi ni Friedrich Engels sa kanyang Origin of the Family, Marriage and
Private Property, ang pamilya ay isang pang-ekonomiya at pampolitikang
mekanismo. Maaari itong magpanatili ng dominanteng sistema tulad ng pyudalismo
at kapitalismo, habang maaari rin naman itong magsilbing kontra-gahum.
Tuntungang Entablado
Maging ang Pilipinas ay hitik sa mga epiko. Sa dami ng bilang ng mga grupong
etniko na naninirahan sa bansa, hindi maitatanggi ang dami ng mga kwentong
bayang naglalaman ng ating kasaysayan, politika at ideolohiya. Sa panahon na
rumaragasa ang mga neoliberal na kultural na produkto – at sa patuloy na
pagkalabusaw ng mga mapagpalayang identipikasyon at kultura at politika – may
tiyak na pangangailangang sandigan ang tradisyonal, katutubo at bagong kulturang
mapagpalaya.
Isang bagay ang balikan ang mga tradisyon at kultura, ngunit ibang bagay rin ang
lumikha ng mga adaptasyong hindi lamang gagawa ng koneksyon kundi lilikha ng
mapagpalayang koneksyon para sa mapagpalayang mga kolektibong aksyon.
SANGGUNIAN:
http://www.philippinecollegian.org/lukso-ng-dugo
81
11.
Kung Totoo ang Larong Killer-Killer
Jonathan Alejo Valdez
Walang pagod ang mga manonood sa pagtakbo para matunghayan ang susunod na
eksena sa baliw na larong ito. Duguang mga bangkay dulot ng kaliwa’t kanang
pagpapatayan ng mga estudyante ng Class Hope ng Our Lady of Guadalupe High
School ang nagkalat sa paligid ng Museong Pambata. Habang hinaharap ng mga
estudyante ang lagim ng larong pinipilit silang magbarilan, magpaluan, at
maghiwaan, naroroon kaming manonood, naaaliw habang tinutunghayan ang
karahasan na para bang kami ang diyos ng kanilang kapalaran.
“Kup** ang mundo. Wala kang magagawa kundi ang lumaban.” – Kakai
Binuo ng SLE ang dula sa tulong ng apat na Australianong manunulat. Mula sa script
na nakasulat sa wikang Ingles, isinalin ng SLE ang ilang bahagi at pinasukan ng
Pilipinong konteksto at sensibilidad.
Puro mga Pilipinong aktor ang nagtanghal sa produksyon ng SLE. Inamin pa ng mga
Australianong manunulat na angkop ang dula sa konteksto ng Pilipinas – lalo na ng
82
urban nitong sentro – dahil halos pang-araw-araw na realidad dito ang karahasan.
Pamilyar sa mga Pilipinong manonood ang bigat at pait ng totoong karahasan sa
antas na hindi mapapantayan ng mga manonood ng Japan o Australia kung saan
maaaring magsilbing palabas o spectacle lamang ang pagtatanghal. Sa ganitong
gawi, masasabing Pilipino nga ang dulang ito.
Gayundin, mayroon pang bahagi ng dula kung saan lalabas ang guro na may
kasamang estudyanteng nagmamakaawang mabuhay. Itatanong ng guro sa mga
manonood kung dapat bang patayin ang tauhan o pabayaang bumalik sa laro.
Dahil sa ganitong mga eksena ng dula, mas napalawak ng kuwento ang orihinal na
tunggaliang inihapag ng nobela – kung makakayanan ba ng tao na patayin ang
kaklase niya. Sa dula, ibinabato rin ang katanungan sa mga manonood na kung
83
matitiis ba nila na masaksihan ang marahas at karumal-dumal na eksenang
nakatambad sa kanila.
“Not playing the game is standing up and saying we’ll not kill each other…” – Jessica
Ayon kay Anicoche, wala pang pagkakataong naitigil ang palabas dahil pinipili ng
karamihan sa mga manonood na ituloy ang dula. Minsan raw, ang naging resulta ng
botohan ay 200:10, kung saan sampung manonood lang ang tumutol.
Batay sa mga panayam, karamihan sa mga manonood ang nagsabing pinili nilang
ipagpatuloy ang pagtatanghal dahil gusto nilang sulitin ang presyo ng ticket o ‘di
kaya’y gusto nilang malaman kung ano ang magiging resolusyon ng dula. Ngunit
may isang pagkakataon kung saan nag-walkout ang isang manonood dahil para sa
kanya, ito ang hinihingi ng pagtatanghal: ang umalis para talikuran ang karahasan.
Sa unang tingin, marahil tinitignan ng ilang manonood ang dula bilang nakaaaliw na
palabas lang. Ngunit para naman sa ilang pumili na ituloy ang dula, bagamat
nauunawaan nila na ang pagkakataong itigil ang palabas ay pagkakataon nilang
tumindig laban sa karahasan, mas pinili pa rin nilang masaksihan ang pag-usad ng
dula.
Alin man ang piliin ng mga manonood, maaaring sinasalamin nito ang reyalidad kung
paano natin tinitignan ang isyu ng karahasan at pakikiramay sa kapwa-tao. Bagaman
maaaring sabihin na laru-laro lamang ang ipinalabas ng Sipat Lawin Ensemble,
nagawa nitong humakbang mula sa pormal na espasyo ng teatro at mang-akit ng
mga manonood na maaaring hindi karaniwang nanonood ng dula. Sa larong ito,
walang entablado, at dinurog ang fourth wall na naghihiwalay sa manonood at
pagtatanghal. Wala man itong inaalok na sagot sa mga tanong ng dula tungkol sa
pagkahumaling natin sa karahasan, nagawa pa rin nitong mambulahaw ng kaisipan.
Sa huli, hindi ba’t ang layunin ng anumang sining ay hindi magpatahan ng kalooban
kundi balisain ang mga tulog na damdamin? Sa antas na ito, nanggugulat at
nanggigising ang Battalia Royale.
SANGGUNIAN:
http://www.philippinecollegian.org/kung-totoo-ang-larong-killer-killer/
84
12.
Dulaang Papet: Pangkabataan at
Pangmatanda
Arthur Casanova
Isa sa mga anyo ng dulaang pangkabataang kinagigiliwan nang lubos ay ang
papetri. Mga pagtatanghal ng mga dulaang papet, makikita ang mga manonood na
kasama ng mga kabataan...ang mga magulang lolo't lola, yaya, mga kapatid at iba
pa. Tunay na ang mga pagtatanghal ng dulaang papet ay hindi lamang pambata
kundi para rin sa mga nakatatanda at matatanda.
Itinatag noong 1992 ang ANINO Shadow Play Collective, isang pangkat ng
mga multi-media artist na ang layunin ay palaganapin ang sining ng dulang anino
(shadow play) at dulaang Papet sa Pilipinas. Nagsasagawa ang grupo ng mga
pagtatanghal, eksibit, video, publikasyon at mga palihan. Itinatag ang pangkat na ito
nina Alwin Reamillo, Bernadette Selina at Junivic Adrion na pawang mga guro ng
Philippine High School for the Arts (PHSA), at ang mga kasapi nito ay mga mag-
aaral na nagtapos sa PHSA at mga praktisyuner ng sining.
85
Nagsusulong ang mga produksyon ng ANINO Shadow Play Collective ng
mga usaping pampulitika, panlipunan at pangkapaligiran; kasaysayan ng Pilipinas,
buhay sa lipunan at kultura;mga kuwentong-bayan, alamat at mga salaysayin ng
mga Pilipino. Ilan sa mga produksyon ng pangkat ay ang mga dulang ganap ang
haba: “Ibalon” (batay sa epiko ng mga Bikolano) at “Florante at Laura” (batay sa
klasikong awit ni Francisco Baltazar); 3-7 minutong “Oyayi sa Mundo” (itinanghal sa
saliw ng mga awit ng Buklod), “Manong Pawikan” (itinanghal sa saliw ng mga awit ni
Joey Ayala),“Hiroshima” (itinanghal sa saliw ng mga awit ni Dirty Kitchen); at 4-15
minutong naratibo tulad ng “Reyna Elena,”“Juan Picas,” “Mariang Sinukuan” at
“Bituing Marikit.”
86
nagtampok ng mga popular na awitin, orihinal na komposisyon, tunog
pangkapaligiran at mga alternatibong etnikong himig. Bukod sa mga pagtatanghal,
nagdaos din ang grupo ng mga palihan sa paglikha ng mga papet. Sa pagtatapos ng
mga palihan,itinatanghal ang mga dulang papet ng mga kalahok na nagpatunay ng
galing at pagkamalikhain ng maraming Pilipino. Inilakbay ng CCP ang pagtatanghal
sa Luzon noong unang hating taon at pagkatapos ay nagpalabas naman sa Visayas
at Mindanao noong ikalawang hating taon. Itinuring itong pinakamatagumpay na
proyekto ng CCP Outreach Program noong mga panahong iyon. Nakapagtanghal
ang pangkat ng apatnapu't limang (45) beses at nagkaroon ito ng lehitimong taguring
ANINO Shadow Play Collective noong 1992.
87
galing sa España na pumuputok at pinatatalsik ang mga tao mula sa tanghalan. Awit
ni Yoyoy Villame, konsepto at disenyo ni Benteng Umaaray; “Bunso,” dulang anino
na gumamit ng liwanag ng kandila at naglarawan ng pangarap ng isang bata. Ang
oyayi ay nagsimbolo sa malupit na mundo sa isang tuwirang paraan at hindi
nakatago sa eskapismo. Orihinal na awit na nilikha at itinanghal ni Juan Makiling;
“Buchikik,” isang soloistang nagpasok ng nakaaaliw na paglalaro ng mga salitang
Intsik.
Nakadalo ang pangkat sa iba't ibang festival ng sining tulad ng 1993 UP Arts
Festival Nagtanghal din ang pangkat sa Pundaquit Festival of the Arts na
pinamagatang “Mashadow; Shadow Play ANINO” na ginanap noong Disyembre 10,
1994 sa Ramon L. Corpus Hall sa Zambales. Pinamunuan ang Festival nina Coke
Bolipata (Musika), Didi Dee (Sining biswal at Crafts) at Sarri Tapales (Teatro at
Sayaw)
Noong 1994, natamo ng pangkat ang isang video grant para sa Ship for
Southeast Asian Youth Alumni Association sa pakikipagtulungan ng Foundation for
Philippine Environment. Layunin nitong itampok ang isang multi-midya sa
pagtatanghal ng dulang anino. Labinlimang (15) minuto lamang ito na nagtampok sa
mga naunang paboritong pyesang tulad ng “Mindanao” at “Paglaum,” isang orihinal
88
na komposisyong nananawagan ng pagkakaisa ng mga mamamayan ng Mindanao;
“Nanay Kong Kalbo,” na ukol sa kapaligiran; “Agtayabun,” pinaikling epiko ng mga
Bukidnon at ang “Magellan,” klasikong rendisyon ni Yoyoy Villame tungkol sa
pagkakatuklas ng Pilipinas.
89
Isinakatuparan din ng grupo ang "Sahado sa Adarna Shadow Play
Workshop" (1999), Palihang ibinigay sa mga mag-aaral at gurong kalahok sa Adarna
Summer Workshop Series; "Shadow Puppetry and Television Taping Workshop
(1999), palihan ukol sa integrasyon ng mga kuwentong mula sa Hong Kong at
Taiwan at ng ANINO Shadow Play habang naghahanap ng posibleng pagtatanghal
sa telebisyon sa pagtataguyod ng Audio Visual Center of Hong Kong Catholic
Diocese; “Grade School Program Development Workshop” (1999), palihang
isinagawa na may layuning tumuklas ng posibilidad ng integrasyon ng dulaang anino
sa program ng pang-elementarya na inorganisa at nilahukan ng kaguruan ng St.
Scholasticas College, Manila Grade School; “ANINO-Zambales Shadow Play
Workshop,” buong taong programang ginanap sa CASA San Miguel na nagsama ng
mga pangunahing kurso sa Puppetry, Light and Shadow Effects, Music Improvisation
at Movement and Acting para sa Zamhales Shadowplay Troupe.
Dumalo rin ang pangkat sa Chin Chuan Arts Festival sa Taiwan (1998); sa
Ganap Theater Festival (2000) at sa 1st lnternational Festival of Shadow Theatre in
Greece (2001). Samantala, ilan sa mga mahalagang pagtatanghal ng pangkat ay
mga sumusunod: "Sa Kaharian ng Araw,” dulang berso ni Onofre Pagsanghan na
ginamitan ng Generation X na dibisa o teknik, binuo sa pakikipagtulungan ng
Pangkat Malaya, itinanghal sa UP Theater Dance Studio, UP Diliman, CASA San
Miguel sa San Antonio, Zambales at sa Ganap Theater Festival sa Lungsod ng
Quezon noong taong 2000; “Sa Uyayi ng Ulan,” premyadong dulang pambata ni Nic
Pichay na nilapatan ng ilaw at aninong prodyeksyon para sa produksyon ng
Dulaang Talyer sa Abelardo Hall, UP Diliman, Lungsod ng Quezon noong
Nobyembre 2001; "Si Pedro at ang Lobo, “halaw sa “Peter and the Wolf” ni Prokofieff
na itinanghal sa Metro Manila Community Orchestra, Miriam College, Loyola
Heights, Lungsod ng Quezon at sa Equitable-PCI Bank, Lungsod ng Makati noong
Hulyo 2001; “ANINO sa Museo,” buwanang palabas sa Museo Pambata, mula
noong Abril 2001; “lhalon,” sa UP Abelardo Hall, UP Diliman, Lungsod ng Quezon at
sa Petras Castle, Petras, Greece; Museo Pambata, Roxas Blvd., Manila; First
International Shadow Theatre Festival, Patras, Greece; Casa San Miguel, San
Antonio, Zambales; National Arts Center, College, Los Bafios, Laguna; Waterwoods,
Baliuag, Bulacan; National Commission for Culture and the Arts sa Intramuros,
Manila noong 2001—2002.
90
Marc Cosico, Otto Hernandez at Mele Yamomo.Nagsilbing papetir at mananaliksik
ng pangkat sina Christian Earl Altas, Ana Cabardo, MichaelFajardo, Laya Roman,
Daniel Querijero, Ruth Gadia, Nina Gomez, Kathlee Torre, Alfred Capital, Alab
Pagarigan, Angelo Manzano, Danilo Luna, Erwin Sumang at Don Bonustro. Kasama
tin sina Melecio Yamomo, Jr, at’KC Camposuelo sa mga Founding Incorporator ng
ANINO Shadow Play Collective. Naging Ehekutibong Direktor ng pangkat si Melecio
Yamomo, Jr. noong 2000-2001.
91
ang “Titser ng Bayan,” dulang anino nina Glecy Atienza at Bobet Mendoza, lahok ng
Alyansa sa National Theater Festival, Cultural Center of the Philippines noong 2004.
Noong Pebrero 4, 2005, itinanghal ng pangkat ang mga dulang “Mga Anak
ng Araw” at ang “Ang Hukuman ni Mariang Sinukuan” bilang mga lahok sa “Dula-
Daluyan 2005,” isang Children and Youth Theater Festival na itinaguyod ng PETA-
MTTL noong Pebrero 3-6, 2005. Ang unang dula ay tungkol sa alamat kung bakit
iba-iba ang kulay ng mga lahi, isang dulang anino na ibinatay sa bersyon ni Rene O.
Villanueva na inilathala ng Lampara Books. Ang ikalawang dula naman ay hinggil sa
isang salaysayin kung bakit gumagawa ng pugad ang mga ibon sa ibabaw ng mga
punongkahoy.
92
Datu Arellano (prodyuser ng soundtrack, kompositor, direktor pangmusika, musiko,
recording & mixing, papetir); Teny Arellano (ehekutibong prodyuser, papetir); Biboy
Blu (karagdagang disenyong pambiswal); Marc Cosico (disenyong pambiswal,
papetir, Sundalo 1, Sundalo 2, Leon); Andrew Cruz (“Anino” the narrator,
shadowactor-mover, papetir); Rosabelle Pangilinan (artist, papetir); Daniel Querijero
(disenyong Pambiswal, Duke Briseo); Laya Roman (disenyong pambiswal, papetir,
karagdagang kamera, Antenor); Don Slaubayba- director ng dulang Anino, papetir,
Menandro, Haring Linseo); Ian Segarra (koryograpiya para sa Anino, ang
tagapagsalaysay); at Teta Tulay (artist, papetir).
Tropang Paltok
93
lamang na mga maskarang Indonesyo ang kanilang mga maskara dahil sa mga
pangil na nakalarawan sa mga ito. Ngunit gumamit ng mga simbolong Cordillera ang
grupo. Bawat maskara ay nagdedekorasyunan ng koronang nagsisimbolo ng
kalawakan, ng lawin sa Pilipinas at mga ulap. Pininturahan ang mga maskara ng
mga heometrikong sagisag mula sa mga tattoo ng mga katutubong Ifugao, Kalinga ,
Bontoc at Ibaloi. Gumamit ang mga maskara ng mga balbas na gawa sa istro na
nagmistulang mga tangkay ng palay. Ang mga mananayaw na pinturado ng kulay-
luntian ay suot ang mga maskara habang sumasayaw sa saliw ng tunog ng mga
tambol. Labindalawang (12) kababaihang pinturado ang mga mukha ang
sumusunod sa mga nakamaskarang mananayaw. Nagtanghal ang grupo sa tapat ng
mga dayuhan ng mga department store at restawran upang itaboy ang mga walang
kaluluwang espiritu ng labis na komersyalismo.
Teatro! (1992)
94
Kabilang sa mga palihang ibinigay ng Teatro! ang Children’s Art and Drama
para sa pito(7) hanggang labindalawang (12) taong gulang. Dito, isinasanib ng
Teatro! ang pagsasalaysay ng kuwento, paggawa at pagtatanghal ng mga papet at
maskara, malikhaing drama at malikhaing galaw at tunog. Sa mga palihang ito,
nagkaroon ng mga tiwala sa sarili ang mga bata na humarap sa mga manonood.
Nagkaroon sila ng mga bagong kaibigan at ng pagkakataong makihalubilo sa kapwa
bata, Nagtatapos ang palihan sa isang pagtatanghal na pinanonood ng mga
magulang, kapatid at kamag-anak ng mga batang kasali.
Samantala, ang Creative Summer Workshop para sa mga batang may edad
na apat (4) hanggang anim (6) na taong gulang ay nagwawakas din sa
pamamagitan ng pagtatanghal ng mga dulang pambata. Bukod sa sining ng
pagkukuwento, sinasanay rin ang mga batang lumikha ng mga improbisasyon.
Kasama rin sa palihan ang pagpipinta, pagdo-drowing, malikhaing drama,
malikhaing galaw at tunog mga awit at laro at maging ng tinatawag na papercraft.
Ang palihang ito ay iniangkop sa metodolohiya ng Steiner/Waldorf at sa mga antas
ng paglaki at debelopment ng mga bata batay sa mga pag-aaral ni Piaget sa
larangan ng Sikolohiya.
Lumikha rin ang pangkat ng mga dulang papet na “Si Pagong at si Matsing”
na ipinalabasnila sa iba't ibang paaralan at pamayanan sa Lungsod ng Davao. Isa
pa sa mga ginawang produksyon ng Teatro! ay ang “Alamat ng Apoy” ni Rene Q.
Villanueva. Mayroon ding Clown Show ang grupo na itinatanghal sa iba't ibang
okasyong pambata. Halimbawa ng kanilang Clown Show ay ang "Walang Dayaan"
na itinanghal sa paraang mima. Ang dulang pambatang ito ay tungkol sa
pakikipagkaibigan at kahalagahan ng papangkat na gawain. Ilan lamang ang mga ito
sa mga dulang itinanghal ng pangkat sa iba'tibang paaralan at pamayanan sa
Lungsod ng Davao. Itinuring na pangunahing produksyon ng pangkat ang “Sa
Ngalan ng Ama 1" at ang"Sa Ngalan ng Ama 2" na itinanghal noong 2004. Itinanghal
naman ng pangkat ang "Love Ko si Mom" nang isagawa nila ang mga Puppet and
Dance Drama Tour noong 2004.
95
Animo Puppet Theater Group
96
2008. Nagtaguyod ang SM Bacolod ng resaykling sa loob ng isang linggo. Sa
okasyong ito, tradisyunal at di-tradisyunal na mga basura ay naipagpalit nila ng pera.
Halimbawa ng mga tradisyunal na basura ay ang mga papel, plastic, botelya, mga
latang lalagyan ng sopdrinks, metal at kartun habang ang mga halimbawa naman ng
mga di-tradisyunal na basura ay ang mga cartridge , electronic waste, computer
printers at appliances. Kasama ng Anino Puppet Theater Group sa proyektong ito
ang Art Association of Bacolod, Binhi Creative Arts, Pintor Kulapol at ang Puwersa
Pintura na nagtampok ng sining mula sa mga niresiklong mga bagay.
Trumpets Playhouse
97
talakayan, nagpasya silang pagsanibin ang ibat ibang anyo ng sining — papetri,
maskara, mima, sayaw at musikal na katatawanan. Ito ang dahilan kung bakit nabuo
ang orihinal na dulang ganap ang habang musikal na nagtampok ng mga papet na
kasinlaki ng tao. Naging katuparan ng pangarap para kay Niel de Mesa ang
proyektong ito dahil maliit pa siya'y mahilig na siya sa mga papet na marionette at
ninais na niyang lumikha ng mga papet na kasinlaki ng tao. Naging inspirasyon din
niya ang pagkapanood niya ng "Little Angel Marionerre Theater," bantog na dulaang
paper ng London. Gayunpaman, tinagurian ng pangkat na"Yodette" ang mga papet
na kanilang nilikha at ginamit sa produksyon. Kumbinasyon ito ng Yoda at
Marionette. Ganoon pa man, pagkaraan ng ilangpagpupulong, nagpasya ang
malikhaing pamunuan na bumuo ng tradisyunal na papetri ng mga Hapones— ang
bunraku. Literal na kahulugan ng bunrako ang papet at pagkukuwento at nauugnay
sa mga mananalaysay na naglalakbay sa bansang Japan. Gumagamit ang bunrako
ng mga paper na kasinlaki ng tao. Hindi ito gumagamit ng mga tali upang pagalawin
ang iba't ibang bahagi ng katawan ng papet bagkus, isa hanggang tatlong tao ang
nagpapagalaw ng mga bahagi ng papet.
Sa "Mr. Noah's Big Boat," pinagsanib ang bunraku papetri at ang black
theater para mabigyang—diin ang tinatawag na "suspension of disbelief " sa teatro.
Nakasuot ng itim na damit ang mga papetir. Kinoryograp ang kanilang mga galaw
kasabay ng mga papet at maging ang mga sayaw. Dahan-dahan nagsasanib ang
mga papet sa kurtinang itim kung kayat makikita lamang ang mga paper na
maliwanag na inilawan na ang epekto ay tila ang mga papet lamang ang mga
gumagalaw sa entablado. Magaang na mga materyales lamang ang ginamit sa
pagbuo ng mga papet upang hindi mahirapan ang mga papetir sa kanilang
paggalaw. Idinisenyo ring realistiko ang mga papet batay sa pangangatawan at
hitsura ng aktor na nagsagawa ng mga boses. Halimbawa, kamukha ni Mr. Noah si
Gary Valenciano samantalang kahawig naman ni Bituin Escalanre si Mrs. Noah.
Heometriko at istaylistiko ang disenyo ng mga papet upang maabot ang panlasa ng
mga bata. Sinaniban din ni Niel de Mesa ang disenyo ng mga papet ng mga
elemento ng Disney na may apat na mga daliri sa kamay at apat sa paa. Naiiba rin
ang ibang mga karakter tulad ng karakter na Old T na isang asong may mga salamin
sa mata; si Newt, ang tagapagsalaysay na asong kulay-berde at asul; may
dreadlocks ang mga giraffe; may malalaking pouches ang mga joeys; kulay-berde
ang mga unggoy; may berdeng mata at kulay-rosas ang mga tuka ng mga pato.
Ganoon din, hindi lamang nagsasalita ang mga papet kundi sumasayaw rin ng strut
at umaawit pa. ltinampok sa"Mr. Noah's Big Boat" ang mga boses nina Mr. Pure
Energy Gary Valenciano bilang Mr. Noah, Bituin Escalante bilang Mrs. Noah, Robi
Joseph ng AKAfellas bilang Noahs per dog Newt at ang tagapagdisenyo ng paper na
si Niel de Mesa bilang Slack at iba pa.
98
manonood na kabataan ang mga pangunahing tuntunin sa pagpapanatili ng maayos
na pangangatawan bunga ng kanilang napapanood na dulang papet.
Limang beses sa loob ng isang linggo, ang Virlanie Puppet Theater Group
ay nagtatanghal sa Paco, Divisoria at iba pang mahihirap na distrito sa Maynila at
nagpapalaganap ng integrasyong panlipunan. Isinasanib ng Virlanie Mobile Unit
(Virlanie Puppet Theater Group) na ito ang mga komponent na edukasyon,
sikolohikal na serbisyo at kalusugan. Interaktibo ang paraan o estilo ng
pagtatanghal. Nakaupo ang mga manonood na kabataan sa lapag. Sa kanilang
pagtatanghal, matutunghayan ang isang babaengpapet na buhat sa likuran ng itim
na tabing at tapos ay kakausapin ang mga manonood. Tungkol ang kuwento ng
dulang papet sa isang pamilyang naninirahan sa lansangan. Ang mga bata sa
kuwento ay naliligo sa maruruming ilog na ginagawang tambakan ng mga basura.
Isang karakter na uod ang lalabas at magwiwikang kapag patuloy silang pupunta sa
ilog, papasoksila sa katawan ng mga bata. Hindi makikinig ang mga kabataan sa
karakter na uod hanggang sa sila ay magkakasakit. Isang nars mula sa sentrong
pangkalusugan ang magpapaliwanag sa mga bata kung bakit sila nagkasakit at
hihimukin sila nitong huwag nang pumunta pang muli sa maruming ilog. Aktibong
lalahok ang mga manonood at hihiyaw ng "Opo" sa mga papet habang hindi
magkamayaw sa pagpalakpak at sinasagot ang bawat itanong ng mga papet. Sa
pamamagitan ng ganitong uri ng pagtatanghal, natuturuan ang mga kabataan ng
pag-iwas sa panganib na dulot ng maruming kapaligiran.
Ventriloquism
99
Company para sa taong 2001. Nagsasagawa ang pangkat ng mga lakbay-aral,
pagtatanghal sa iba't ibang mall, sa mga pagdaraos ng mga piging tulad ng mga
kaarawan ng mga kabataan at iba pang mga okasyong panlipunan sa iba't ibang
panig ng Pilipinas. May mga sangay ito sa Manila, Pampanga, Cebu, Negros at
Davao.
100
KABANATA III.
ANG MUNDO NG TULA,
ANG MUNDO AY TULA
101
13.
Mga Tula mula sa Text Poet’s Society
Frank Rivera
Frank Rivera, p. 5
Bagong yunit ng telepono
Heterotopia
Ako’y nakipanalamin
Sa Cadillac sa madilim
Na lansangan.
Nitong mukhang di maangkin!
Guho
Lumindol sa simbahan
Matapos ang kumpisal
Di matinag na altar,
Pumantay sa luhuran.
SANGGUNIAN
Rivera, Frank. Text Poet’s Society. Manila: UST Publishing House, 2006.
102
14.
Matapos Matanggap ang Mensahe ng Isang
Kaibigang Makata
Mikael De Lara Co
SANGGUNIAN:
http://nbdb.gov.ph/index.php?option=com_content&task=view&id=786&Itemid=122
103
15.
Kung Bakit Tayo Paluwas at Walang
Sunong na Kalakal
Axel Pinpin
104
Marahas na pagpigil sa ating pagluwas
ay nagpapabilis at nagpapakaripas
sa mauuna pang hiyaw ng pagpipiglas
bagkus harangan ay lalong mag-uumalpas
sa mayro’ng utang buhawi ang ating lakas!
SANGGUNIAN:
http://nbdb.gov.ph/index.php?option=com_content&task=view&id=785&Itemid=122
105
16.
PAN-RUSH HOUR
Joselito Delos Reyes
SANGGUNIAN:
http://nbdb.gov.ph/index.php?option=com_content&task=view&id=768&Itemid=122
106
KABANATA IV.
NAGSASALITA AKONG
PROSA!
107
17.
Good Morning, Sir. Thank you for Calling.
How May I Help You Today?
Rolando B. Tolentino
Ang call center ang tinatawag na bagong sunshine industry. Nakapaloob ito
sa sangay ng information technology (IT). Sa 32 projects na inaprobahan ng Board
of Investments at Philippine Economic Zone Authority sa unang kalahati ng 2002,
anim ay call centers. Inaasahan itong magbigay ng 150,000 na bagong trabaho sa
susunod na apat o limang taon. Ginagamit ang call center para magbigay ng
technical support sa mga kliyente at global partners ng mga kompanya. Hangad ng
gobyerno na malagay ang bansa sa “the call center map of the world.” Noong 2000,
ang bansa ay kumita ng $10 milyon mula sa call centers, $2 milyon lang ang lamang
sa India.
108
18.
Styropor
Zosimo Quibilan
Bagot na ako. Umuulan pa rin at walang kuryente. Sira ang TV at putol ang
dalawang kuwerdas ng gitara.
Nang magdikit, tumalon ang isang binata sa styropor. Nahati ito sa tatlo at
nahulog silang lahat sa bahang apat na araw nang hindi humuhupa.
Hindi ko naisip na baka malunod sila. Mababaw lang ang tubig. Kabisado nila
ang pag-ahon at paglusong ng bukid sa pagluluksong-baka dito kapag tag-araw. Sa
halip, natuwa ako, tapos naawa. Nang umahon ang dalawang bata, nahati pa muli
ang laruan nila. Nadurog nang tuluyan ang styropor. Naging maliliit na puting isla.
Dahil hindi na makapaglaro sa baha, umalis na rin sila. Lalo pa akong nainis.
Nadagdagan ang katotohanang wala pa ring kuryente at malapit nang maggabi.
109
19.
Lamayang Pilipino
Eros Atalia
2. Nandito rin ang mga gambling magnate dahil may instant casino. May tong its,
madyong at sakla. Kapag medyo malawak ang bakuran ng lamayan, may pa-
binggo rin. Pwedeng magsugal (walang huli, basta’t may kaunting pangkape sa
pulis na oorbit) at ang tong ay mapupunta sa namatayan (pantulong sa laki ng
gastos sa pagpapalibing).
3. May caterer. Wantusawa sa inumin at tinapay. Halos kada isang oras ay may
naglalabas ng pangmiryenda. Isa ito sa panghatak ng tao para di mawalan ng
naglalamay. Kung medyo bigtime ang lamayan, minsan ay may pansit o sopas
(pero kadalasan, sa last night ang special na pakain).
4. May mga artist. May libre ring konsyerto ng mga gitarista na biglang naging
instant folksinger. May ilang lamayan na may videoke. Limang piso kada kanta.
Hati sa kita ang may ari ng videoke at ang may patay.
5. May mga social thinker. Alam ng mga ito ang sanhi at solusyon ng problema
ng bansa. Kadalasang nagtitipon-tipon dito ang mga senior citizen at
bahagyang nakapag-aral o feeling naging gifted child.
6. May mga religious people din. Sila din angbahala sa kaluluwa ng namatay. Sila
ang tagalakad at taga build up sa namatay para naman mapunta ang kaluluwa
nito sa langit. Tunay na maasahan ang mga taong ito. Sige-sige at maya’t
maya ang pagdarasal.
110
8. Nandito rin ang mga That’s Entertainment Saturday Edition. Mga kabataang
ginagawang Luneta ang lamayan. Sya nga naman. Magandang palusot sa
mga magulang na kaya ginabi ay nakipaglamay. May mga magulang ba
naman na hindi tuturuan ang mga anak na makipagkapwa sa pamamagitan ng
pakikipaglamay.
Hindi ba’t iba talaga ang Lamayang Pilipino? Sori at dapat ko nang tapusin
‘to. Aalis pa po ako makikipaglamay lang muna po ako. Kita-kits mga kasalamin.
111
20.
MULA SA ISTATUS NATION
Joselito delos Reyes
SYNTHETIC FRIENDSHIP
DIKTATORYAL
Diktatoryal ang palakad ko sa aking Facebook. Lalo na sa aking wall. Kung gusto
kong burahin ang ilang komento, binubura ko. Gusto kong itama o maliin ang status
ko, nagagawa ko nang walang sukal sa dibidb.
Binagyo na ako ng puna. Natuto ako doon. Kaya hindi ko na pupunahin uli si Anne
Curtis. May mangilan-ngilan ding papuri. Maniwala kayo, nakakataba ng puso.
Anlakas makapagpa-cholesterol.
Diktatoryal ang account ko sa fb. Ako ang madalas na diktador (minsan, asawa ko).
At kung sakali mang naghahanap ka ng paksang gusto mong isulat ko, busisiin ko,
tandaan mo, ako ang diktador.
Bakit ko ito isinusulat ngayon? Ito ang dikta sa akin ng asawa ko. Para daw
mapaliwanagan ko ang mga nagbabasa ng ipinoposte ko dito sa akingdiktatoryal na
pader.
Ang nakipagbasagan ng mukha para sa bayan ay ang mga tulad ni Felix Savon at
Teofilo Stevenson ng Cuba. Kahit anong alok sa kanila ng kapitalistang bansa (the
name of the country starts with U and the preseident’s initials are B at O) para
talikdan nila ang Cuba at kumita ng milyong USD, hindi nila ginawa. Sa halip, nag-
train sila ng maraming boksingerong handang makipagbasagan ng mukha para sa
kanilang bansa.
112
That’s why Olympic boxing is almost equal to Cuban domination. Iyon nga lang may
tulad ni Rigondeaux na nang-iwan.
“Para sa bayan” your face. Pramis, hindi ito tungkol kay Pacman. Pero hindi ko kayo
mapipigilan sa pag-iisip na si Pacman din ang tinutukoy ko.
Hindi ko sasayangin ang istatus na ito para ihantad na panatiko ako ni Pacquiao: na
sinundan ko ang halos lahat ng laban niyang ipinalabas sa telebisyon: noong
panahong wala pa halos cable, Internet, pay-per-view sa Pinas, at flat screen; na
pwede akong lumaban ng quiz bee na tanging tungkol sa kanya lamang ang
paksang itatanong.
Hindi ako susulat ng tungkol kay Pacquiao dahil alam kong mahabang proyekto ang
isulat siya – isang librong may tatlong daang pahina siguro – lalo’t sasabihin ko ang
lahat ng gusto ko ng sabihin tungkol sa laban niya sa boksing at buhay nya.
Hindi ako susulat ng tungkol kay Pacquiao ngayong panahong ito maraming hindi
nakakaunawa sa boksing, na nakikita lamang ang boksing bilang palaruan ni
Pacquiao, na walang nakikitang sining sa gilas, sa ilag, sa palitan ng suntok. Hindi
nauunawaan ang boksing sa labas ng coverage ng telebisyon.
Hindi ako susulat ng tungkol kay Pacquiao pero hindi ako magsasawang ikuwento sa
aking mga anak na nasaksihan ko sa aking panahon ang pinakamagaling na
boksingero hindi lamang dito sa Asya, kung hindi maging sa mundo.
Hindi ako susulat ng tungkol kay Pacquiao para lamang purihin siya. O hiyain. O
sumakay sa mainit na paksa. O para lamang sabihing panahon na para tigilan niya
ang pakikipagbasagan ng mukha at simulan ang pagbasag sa kahirapang bumalot
sa bansa. O talakayin ang kaniyang naging pagkukulang sa pakikipagtuos sa
kalabang dapat ay kilalang-kilala na niya. Sa madaling salita, makisawsaw sa
napapanahong usapin.
Hindi ako susulat ng tungkol kay Pacquiao para sa lamang itrumpetang may alam
ako sa boksing kahit pa hindi ko man lamang natikman kahit isang kapirasong tapik
ng boksingero sa aking mukhang hindi na kailangan pang basagin. Hindi ako
eksperto. Hindi magyayabang na eksperto. Tagahanga lamang ako ng boksing na
nagsimula noong wala pa sa guniguni ng lahat ang isang pangalang Pacquiao.
113
mga boksingerong malayong matawag na mayaman at makapangyarihan; ang
matagal sa tronong madugong ipinagtatanggol ni Luisito Espinosa sa Japan, sa
Amerika, sa Mexico, sa Pilipinas.
Interesado ako kung bakit hindi naging propesyonal na boksingero sina Felix Savon
at Teofilo Stevenson ng Cuba.Kung bakit hindi umiskor si Onyok Velasco sa kabila
ng pagpapaulan ng suntok kay Daniel Petrov Bujilov ng Bulgaria sa Olimpyida sa
Atlanta. Hinangaan ko Leopoldo Cantancio kahit hindi siya nakakuha ng medalya sa
olimpiyada sa Los Angeles noong 1984, noong wawalong taong gulang ako.
Hindi ako susulat ng tungkol kay Pacquiao dahil maraming dapat banggitin sa
kaniyang kadakilaan. Hindi ako susulat kay Pacquiao sa kabila ng tuksong dapat
gawing litanya sa kasaysayan ang kaniyang buhay. At sa pagkakataong ito, hayaan
ninyong humingi ako ng paumanhin, ito na ang huling pagkakataon na isulat siya
nang hindi sa parang palibro na tungkol sa boksing. Tungkol sa boksing, na ang
totoo, tungkol talaga sa buhay natin.
BISIKLETA
Matanda na ako nang matutong mamisikleta. Maghahayskul na yata ako noon. Kahit
pa may bisikleta at nagpapahiram ang mayayaman naming kapitbahay dati, hindi
ako natuto. Natuto ako nang bumili ng bisikleta ang nanay ko para sa aming
magkakapatid. Noon lang ako nag-aral manimbang sa dalawang gulong.
Nang matuto naman akong mamisikleta, hindi na ako napigil sa paglalakbay sakay
man ng dalawang gulong na kakarag-karag na bisikletang pula o tangay lang ng paa
kong tadtad ng nunal.
KUNG MAKAKATAPOS KA
114
Unahan ko na ang iba. Kahit malamig na Enero pa lang, isang mainit na pagbati na
sa inyong pagtatapos sa kolehiyo.
Dapat kang kabahan dahil umaasa na sa iyo ang kung sino mang pinangakuan
mong tutulungan kapag nakagradweyt ka na. Tutulong ka na sa pagdaragdag ng
pambili ng pagkain at pambayad sa kuryente. Hindi ka na dapat tumulong sa
pagdaragdag sa gastusin. Pero hindi.
Matatapos mong maipadala via email ang resume mong tiyak na manipis pa, naiinip
ka dahil isa sa sampu lang ang yayaya sa iyong interbyuhin ka. At dahil tag-araw na
nang matanggap mo ang imbitasyon para sa interbyu, papawisan ka nang husto.
Lalo kung ang pananamit mo ay hindi na nababagay sa tag-araw: long sleeves o
bestida.
Mawawala ang lahat ng pinraktis mong sagot sa interbyu matapos mong makitang
nakasimangot ang mag-iinterbyu sa iyo. Papawisan kang lalo. Mabubulol ka.
Magkakamali sa pag-iingles. Magkakabuhol-buhol ang sasabihin mo na tatahiin ng
“eh, uhm, uhhh, buntong-hininga, now, haaay,” at marami pang ibang hindi galing sa
pinraktis mong sagot. Lalong sisimangot ang nag-iinterbyu sa iyo.
Iiyak ka pag-uwi. Magsisisi kung bakit hindi nasabi ang mga pinraktis. Kakain ka at
kukunsumo ng kuryente. Sa unamong tangka at kabiguan, may mainit na yakap na
naghihintay sa iyo. “kaya mo ‘yan, sa una lang ‘yan,” sasabihin niya saiyo habang
inaalo ka sa iyong paghagulhol. Kapag limampung beses nang nangyayari ang
pagkabigo, makakarining ka na ng “Tatanga-tanga ka kasi, ayaw mong pagbutihin,
parang gusto mo na lang tumambay nang tumambay.” Matatawa ka na lang. o
maiiyak.
Matapos ang average waiting period na limang buwang walang trabaho, may
tumanggap din sa iyo. Panggabi. Malayo ang trabaho, mga dalawang oras ang
biyahe. Malayo rin sa nakasulat sa diploma mo ang gagawin mo para makatulong sa
bumibili ng bigas at nagbabayad ng kuryente sa bahay n’yo. Pero para lang
masabing “nagtatrabaho” tyatyagain mo ang lugar ng trabaho na halos nasa ibang
time-zone na.
115
Pagkatanggap mo sa suweldo, muli mong babaguhin ang kuwenta ng mga
pagkakagastusan mo sa susunod na labinlimang araw bago mo matanggap uli ang
suweldong binurike mula sa buwis. Isa lang ang siguradong sagot diyan, kulang.
Muli kang iiyak.
Muli mong maaalala ang masarap na buhay noong nag-aaral ka pa nang kaunti at
nagbubulakbol nang marami. Maaawa ka sa sarili mo, itatanong mo sa iyong sarili:
“Ganito ba ang buhay?” Ikaw din ang sasagot. Oo. Pero kahit papaano, at least hindi
mo pa nararanasan ang ikalawang kasiguraduhan ng buhay.
Pero dahil hindi ka pa gumagradweyt habang binabasa mo ito, hindi mo pa ito iisipin.
Buti na lang.
IPAD APP 2
Andaming manlolokong gumagawa ng app para sa iPad. After nung nakakasirang
app na “bathroom weighing scale,” may kumakalat naman i-Katol (beta version).
Walang amoy pero siguradong sunog ang iPad. Manloloko talaga. Walang
napapatay na lamok. At least libre. Subukan ko sa Galaxy III, sasabihin ko sa inyo
kung ayos dun.
SABONG
Narito sa Coloong, habang inaamoy er tsinetsekan ang test ng mga pyupil ko,
nagdatingan ang mga barkada ng bayaw ko. Galing sa sabungan sa Malanday. Mga
talunan kaya idinaan sa kwentuhan ang hinagpis over bottles of pulang kabayo.
Matagal ko nang inaasam ang larong Tekken Cock Derby sa fb. Sana mai-develop
ito ng mga pyupils ko sa darating na panahon kapag nagtatrabaho na sila sa Zynga
or some other game development company. Isasagawa ang sabong online via fb.
Aalagaan muna ang sisiw, papalakihin na parang Animal Farm. Tapos magkakaroon
ng Virtual community ng mga sabungero sa buong sansinukob parang Ragnarok:
Dun sila magsasabong. Wala nang sabungan totoo! Wala nang mamamatay na
tandang! Matutuwa ang PETA at PAWS! Wala nang magagalit na asawa!
Magkakaroon na ng world peace! I’m the king of the world! Bwa hahaha!
116
21.
POP!
Vlad Gonzales
DSC_1058
Madalas ang tendensiya ko na magpaulit-ulit. Isa ito sa pagtatangka kong
magpanatili ng memorya. Ang ulit-ulitin ang mga kuwento at alaala para siguradong
hindi makakalimutan. Mas madalas kesa madalang, nakakalimutan kong hindi pala
ako nakalimot nang ilang beses, o nakalimutan ang mga pagtatangka na huwag
makalimot. Isa sa mga madalas kong ulit-ulitin ay mga kuwento tungkol sa mga
pamilya, sa mga binubuong ritwal, sa panahong hindi tumitigil sa pag-andar.
Star Wars ang latest na kinahihiligan ng mga pamangkin kong sina Nimra at Barrick.
Dati, ang hilig ni Nimra ay Transformers at Power Rangers, pati si Barney na sa
sobrang pagkagusto niya’y napabili ako ng malaking stuffed toy nito noong hindi
namin naabutan ang Barney mascot sa isang kiddie party. Si Ayek (palayaw ni
Barrick), consistent pa rin sa kanyang Teenage Mutant Ninja Turtles addiction. May
mga patutuluyin siyang bagong mga palabas at laruan sa kanyang gunita, pero
laging naiiwan sa ngayon sina Leo, Donnie, Raph at Mikey.
DSC_1164
Sa amin ng kuya kong si Bryan, Super Sentai series ang aming kinalakihan. First
generation Transformers na may kasabay pang Go-Bots. Bioman at Shaider.
Maskman at Masked Rider Black. Voltes V. Voltron. He-man at She-ra. Sa
pagkakatanda ko, mas mailap ang laruan sa amin kesa sa mga pamangkin ko sa
ngayon, pero nabiyayaan naman kami ng ilang Transformes at Go-bots, He-man, GI
Joe, Bioman, Voltron (yung maliit lang, saka yung car version), Captain Power.
Tuwing may kaarawan o iba pang espesyal na okasyon, pumupunta kami sa
Novaliches Bayan, sa Tropical Hut Department Store. Sa labas ng Tropical, may
tindahan ng mga laruan. Doon kami nakakadiskarte ng mga regalo paminsan-
minsan. Natatandaan kong Tropical Hut ang burger of choice namin noon, bago
magkaroon ng shift papunta sa Jollibee. Hindi ko matandaang nahilig kami sa Mcdo
kahit kailan.
DSC_1113
Bumili pa rin ng laruan si Nimra noong nakaraang Christmas vacation. Star Wars:
the Force Awakens na action figures. Hindi na nga lang siya interesadong paglaruan
ang mga iyon, mas for display only. Si Ayek na dati’y mas tahimik, mas madaldal at
agresibo na sa pagpapabili ng kanyang TMNT. Paminsan, masyado nang makulit
kesa sa gusto ko. Kung anuman, at least consistent pa rin siya sa gusto niya. At
kung anuman, hindi pa nila nalalampasan ang record ng tito nilang umiyak mula D’
Square Novaliches hanggang sa may Zabarte, umiyak dahil gustong magkaroon ng
bagong bisikleta na nakita sa bayan. Matingkad na asul at mabigat na bakal ang
mga alaala ko ng bisikletang iyon. Si Kuya Nimra, mas mahilig na sa paggigitara.
Pareho silang adik sa Internet at games. Noong pagpasok ng bagong taon, mas
117
kami pa ng nanay ko ang excited magsindi ng mga lusis at fountain. Medyo
nalungkot ako noong napansin ko ang detalyeng iyon.
DSC_1097
Nagpabili si Ayek ng baril-barilang may bula noong namasyal kami sa Quezon City
Memorial Circle, ikatlong araw ng bagong taon. Isa na rin iyon sa nagiging ritwal
namin tuwing bagong taon, ang gumising nang maaga at pumasyal sa UP o sa
Circle, maglakad-lakad at kumain ng agahan pagkatapos. Sa partikular na araw na
iyon, mas interesado si Ayek na maghanap ng baril-barilan imbes na lumakad.
Nakahanap naman kami pero hindi mapagana ni Ayek ang mekanismo ng baril,
masyadong mabagal ang mga daliri para magpalabas ng mga bula. Kaya tumulong
na ang Kuya Nimra niya. Ang ginawa na lang ni Ayek ay maghabol ng mga bula. Sa
loob ng ilang minuto, nakipaghabulan at nakipagsapakan ang pamangkin ko sa
singkuwenta pesos na likhang-kalaban. Sigurado akong umaandar ang TMNT sa
kanyang isip.
DSC_1135
Ganoon siguro ang pakiramdam ni Mama sa mga partikular na saglit ng aming
paglaki ni Kuya. Iyon siguro ang inaasam-asam ni Papa habang nagtatrabaho siya
sa Saudi, iyon siguro ang ugat ng bakas ng hinayang sa mga mata niya sa tuwing
makakauwi siya para magbakasyon, nanghinayang dahil may hindi naabutan. Ang
panahon na parang isang baril-barilang may lamang bula. Mga pamangking dati’y
naglulusis at ngayon ay nagta-tablet na lang. Anak na handang umiyak mula
Novaliches hanggang Caloocan para makasakay sa asul na bisikleta. Mga batang di
mapakali tuwing bisperas ng pasko o bagong taon, atat na atat na pilasin ang mga
pambalot sa kani-kanilang regalo. TMNT kaya? Barney? Transformers o Go-Bots?
Hindi na sila makapaghintay. Gusto na nilang matapos ang pag-aabang.
SANGGUNIAN:
http://vladgonzales.net/blog/2016/01/16/pop-2/
118
22.
May Okey pa ba sa Filipino?
ni Edgar Samar
[Nauna kong binasa ang sanaysay na ito para sa Blue Bag Talks ng Loyola Schools
noong 20 Setyembre 2006 sa harap ng ilang kapwa-guro sa Ateneo. Napapanahon
pa rin sa ngayon sa harap ng usapin ng pag-aalis ng Filipino sa kolehiyo sa
maraming pamantasan bunsod ng CHED Memorandum Blg. 20–2013.]
Noong panahong iyon, mabuti’t binabasa kong muli para sa klase ko sa Filipino 14
ang nobelang Bata, Sinaksak, Sinilid sa Baul ng paborito kong manunulat na si Tony
Perez. Sa ikaanim na kabanata ng nobela na pinamagatang “Tatlong Panaginip,”
pinasok ng kuwento ang mga naratibo ng kubling-malay ng tatlong pangunahing
tauhan, sina Ike, Benny, at Cez, na magkakasamang nangungupahan sa Cubao.
Kapansin-pansin na iba sa wikang ginagamit nila kapag gising at
nakikipagkuwentuhan sa isa’t isa, nasa sariling wika ng kani-kanilang kabataan ang
panaginip ng bawat isa: Kapampangan, Waray, Cebuano. Kinagabihan din, ito ang
ini-email ko kay Mitzie na nangailangan lang ng labinlimang salita: “Sa sariling wika
ko lamang kayang managinip nang matapat sa pinakamalalalim kong takot at pag-
ibig.”Bukod kay Perez, salamat din siyempre sa background ko sa Sikolohiya, at sa
patuloy na pagbabasa kay Freud hanggang ngayon kahit pa nga hindi kami
nagkakasundo sa ilang bagay. Sa kanya ko higit na naunawaan ang bisa ng
binibitiwan nating salita bilang pahiwatig, isang silip sa sarili nating niloloob. Tuwang-
tuwa ako sa kinalabasan ng banner kaya’t inilagay ko rin ito sa aking LiveJournal.
Pero nasundan nga iyon, at ng hindi hamak na mas mahaba. Para naman ito sa isyu
ng The Guidon kaugnay pa rin ng Buwan ng Wika. Sinadya ako sa Kagawaran ng
Associate Editor nito na si Anna Dimerin upang magsulatumano ng artikulo para sa
kanilang kolum na “Chalk Marks,” at siyempre ukol sa pambansang wika. Ngayon,
hindi lalampas sa 1,000 salita. Halos matunaw ang alaala ng aking 16-word line para
119
sa Ateneo website. “Ano’ng minimum?” tanong ko agad, gaya ng tanong ng mga
estudyante ko kapag may pagsusuri silang kailangang gawin para sa isang papel.
Mga 800 words daw. Mabilis ang transmutation noon sa isip ko: mga 3-pahinang
double-spaced.
Nang inupuan ko na, saka ko natiyak na iba na nga ang hinihingi sa akin ngayon
kompara sa nauna. Kung dati’y sarili kong wika, ngayo’y pambansang wika. Kahit
Tagalog ako, alam kong magkaiba iyon. Hindi na nga ganoon kadaling panindigan
iyong sarili pa lamang, paano pa kaya iyong pambansa? Para sa isang klase sa PhD
sa UP sa ilalim ni Dr. Rosario Cruz-Lucero, binabasa ko naman noon ang ilang aklat
na inilathala ng Summer Institute of Linguistics, kabilang ang A Voice from Many
Rivers na katipunan ng panitikang-bayan ng mga Subanon na may salin sa Ingles.
Noon nakatawag-pansin sa akin ang isa nilang kuwentong-bayan ukol sa matsing na
naghahanap ng aawit ng inadung, ang kanilang epiko.
Hindi ko na uulitin dito ang lahat ng isinulat ko para sa Guidon. Ibig ko lamang igiit
dito ang iniisip ko samantalang pinagmumunian ang kuwentong-bayan na iyon na
nakasulat sa isang katutubong wika sa Filipinas na hindi ko nauunawaan, at
binabasa ko na lamang sa salin sa isang wikang banyaga.
Kaya imbes na maghain ng mga sagot, pinili kong ilahad nang di-tuwiran, sa
pamamagitan ng pagbasa sa kuwento ng matsing, ang mga paunang tanong na
halos nakakaligtaan nang harapin. Ilang paunang tanong, gaya ng: Iisa ba ang
tinutukoy nating lahat dito sa tuwing babanggitin natin ang Filipino?
Nagkakaunawaan ba talaga tayo, kung gayon? Ikalimang taon ko pa lamang ng
pagtuturo sa mga Atenista, walang-wala sa karanasan ng mga gurong lagi kong
tinitingala simula nang una akong makipagkilala sa Ateneo noong 1998, subalit
laging hindi mawala-wala sa isip ko kung nagkakaunawaan ba talaga kami ng mga
estudyante ko. Nakuha ba nila ang mga ibig kong kong sabihin? Ang mas mahalaga:
nakuha ko ba ang mga ibig nilang sabihin—kung paanong sa palagay ko’y
naintindihan ako ng mga naging guro ko noon?
Tanong pa lamang ang kaya kong buuin, sa palagay ko, kaya ipinasa ko kay Anna
angnatapos kong artikulo, 994 ang word count sa Microsoft Word. Makalipas ang
halos isanglinggo, binalikan ako ni Anna upang hilingang magkaltas ng “ilang talata”
dahil hindi umanonila naisip na mas mahahaba nga pala ang salita sa Filipino kaya’t
ang espasyong dati’ysapat na sapat sa 1,000 salita sa Ingles ay hindi maaari sa mas
kakaunting salita saFilipino. Paboritong-paborito ko ang pagkakaltas ng labis na
salita, labis na parirala, o labisna pangungusap sa papel ng mga estudyante ko
habang ipinaalala ko lagi sa kanila nakagaya ng naisip ni Rilke samantalang
nagmamasid kay Rodin, gaya ng paglililok ang pagsusulat. Mahalagang makilala
ang bisa ng pagtatapyas upang lumitaw ang binubuong hubog. Samantalang
nagkakaltas ako ng “ilang talata” sa sanaysay ko, parang nakikini-kinita kong iiling-
120
iling si Rilke samantalang umaalingawngaw ang huling pangungusap sa isa sa
pinakapopular niyang tula na una kong nabasa nang sumali ako
sa Heights noon: You must change your life. Mukhang mas nauunawaan ko na
ngayon: nasa you talaga ang diin, wala samust. Nasa akin na tinititigan pabalik ng
bawat salitang binibitiwan ko, bawat isinusulat na tula o kuwento o
sanaysay: Ako ang kinakailangang magbago sa buhay ko. Bigkas lamang ang
nagbubukod ng akó sa akò. Ang sariling nananagot ay pinananagutan ang sarili.
Nang makaya kong isuko ang ilang nasabi na, nakapagbawas ako ng 88 salita.
Ngayon nga ang ikatlong pagkakataon. At bigla’y ibig kong maniwala sa bisa ng siklo
ng tatlo sa mga epiko at katutubong naratibo, kaya’t nagpaunlak na agad ako sa
paanyaya, maliban siyempre sa hindi ako makatanggi sa aming chair na si Ma’am
Coralu Santos. Naisip ko, kung tatantanan na ako ng paksang ito pagkatapos ng
ikatlo, bakit hindi harapin na agad habang maaga. Ngayon, ang tanong, “May papel
pa nga ba ang Filipino sa mga klase?”
Ang totoo, naisip kong hindi yata isang guro sa Filipino ang pinakamainam na
tanungin ukol sa halaga ng patuloy na paggamit ng wikang Filipino sa classroom.
Ano pa ba ang inaasahang sagot mula sa akin? Kung hindi nagtagumpay noong
dekada 70 ang Pilipinisasyon dito sa Ateneo, at hindi itinatag ang Kagawaran ng
Filipino, baka wala ako ngayon sa pagtuturo ng Panitikan na nasa Filipino. Sa mga
klase sa Filipino, napakalinaw ng papel nito bilang “talambuhay ng ating lahi,” ayon
nga sa pagkilala ni Rolando S. Tinio na nagtatag ng Kagawaran na bumubuhay sa
akin ngayon, at sa marami kong pangangailangan bilang tao.
121
Hindi ko maiwasang maalala ang dokyumentaryong Bunso ni Ditsi Carolino ukol sa
karanasan ng mga batang preso, at gaya ni Anthony na nagdarasal na, “Lord, sana
po hindi umulan para tuyo ang tutulugan ko.” Kung saan-saan na ako tinatangay ng
isang salita.
Nangyari rin ito nang isinusulat ko ang tulang “Huling Awit kay Mariang Makiling”
para sa huling papel ko noon sa klase ni Sir Mike Coroza sa Panitikan ng Filipinas
noong Ikalabinsiyam na Dantaon. Hulagway lamang ng mga puno sa Makiling ang
nasa alaala ko sa madalas kong pagkakampo noon doon bilang boy scout. Paano ko
maisusulat ang mga iyon kung hindi ko mapapangalanan? Sa pagsusulat, ang
limitasyon ko’y ang hanggahan din lamang ng aking mga salita. Nakatulong sa
bahaging ito ang una at ikalawang tomo ng seryeng Filipino Heritage na may mga
artikulo ukol sa iba’t ibang halaman, bulaklak, insekto, at hayop sa Filipinas.
Kahanay ng tangile, bagtikan, apitong, palosapis, at yakal, doon ko natagpuan ang
punong lawan na nagamit ko sa ikawalong saknong ng aking tula: “…Sa ugat ng
lawan/kayo nagniniig, kasiping ang sigpaw/ na walang nahuli kungdi mga sigay.”
Kinakausap ng persona ang hindi matagpu-tagpuang si Mariang Makiling. Bago ko
pinangahasang gamitin ang “lawan,” laking tuwa ko nang sa pagbuklat sa UP
Diksiyonaryong Filipino ay makita kong may ikalawa pang kahulugan ito maliban sa
pagiging punongkahoy—ito rin ang salita para sa “parusa sa tao dahil sa paggawa
ng pagkakasala.” Kaya naman aalingawngaw doon ang bawal sa nararamdaman sa
isa’t isa ni Mariang Makiling at ng kaniyang mangingibig.
Subalit ang paggamit ng Filipino ay hindi nga paghalukay lamang ng mga salitang
hindi na natin halos ginagamit o naririnig ngayon. Kamakailan lamang, nagwagi ang
“lobat” bilang salita ng taon, mula sa sanaysay na isinulat ng isang kasama sa
Kagawaran, si Jelson Capilos. Ayon kay Jelson, “Mula sa babalang ‘battery low,’
naimbento ng Filipino ang ‘lobat’ upang tukuyin ang baterya ng cell phone na malapit
nang maubos ang enerhiya, gayon na rin bilang slang na tumutukoy sa kawalan ng
gana o lakas, matinding pagod o panghihina ng isang indibidwal, lalo na pagkatapos
ng isang nakapapagod na gawain, o di kaya’y ang pagdanas ng isang mahirap na
sitwasyon.” Tayo nga lamang ang may ganitong salita, sa karanasan lamang natin
maaaring mabuo ang ganitong uri ng signipikasyon. Sino ang magsasabing hindi
nga ito Filipino kung tumatawid ng mga rehiyon sa buong Pilipinas ang milyong
subscribers sa ilang cellphone network sa bansa.
Kaya naman, kung babalikan ko ang tanong, “may papel pa ba ang Filipino sa
klase?,” ibig kong alalahanin na hindi tiwalag at tapos nang proyekto o kasangkapan
ang wika na maaaring pagpasyahan kung maaari pang gamitin o ilapat sa isang
lokasyon o disiplina. Nakapaloob ang pambansang wika sa bawat disiplina at
karanasang kumikilala sa talik at pluralidad ng kaniyang paligid, ang aktibong paligid
na patuloy na kumakatha ng mga sagisag upang magkaroon ng saysay hindi lamang
sa loob, kundi sa lalo na sa labas ng kaniyang mga tanaw.
122
Patuloy ang pagtatangka nating magtulong-tulong sa paghubog sa Atenista bilang
mga “tao kasama ang kapwa,” subalit ano ang alam natin sa diskurso ng kamalayan
ng milyong kababayan natin na patuloy na dinadaluyong ng iba’t ibang kulturang
popular na siyang pangunahin sa mga tagakatha, sa palagay ko, ng tinatawag natin
ngayong wikang pambansa—ang di-mabilang na mga tabloid sa bangketa, ang
Liwayway na isa sa pinakamatandang magasin simula pa noong panahon ng
kolonyalismong Amerikano, ang mga dumaraming lokal na palabas sa telebisyon at
kasabay nito, ang pagsasalin ng mga Koreanobela at Tsinovela sa Filipino bilang
isang mukha ng kakaiba nating pagharap sa globalisasyon, ang pilit na lumalabang
industriya ng pelikula na isinasalba ngayon ng independent at digital film, ang
pagsibol ng mga bagong banda at kanta sa kaliwa’t kanan, o ang muling nabuhay na
paglaganap forwarded jokes sa celphone dahil sa unlimitxt na natatawanan natin
dahil nauunawaan natin.
Isang linggo pagkatapos ilunsad ng Ateneo ORP ang aking koleksiyon ng mga tula
noong Mayo, ang Pag-aabang sa Kundiman: Isang Talambuhay––nagpo-promote
na rin po ako––umuwi ako ng San Pablo upang tuparin ang pangako sa ilang
kaibigan sa Junior Holy Name Society sa aming Katedral na nauna na ngang
lumuwas sa Maynila para lamang dumalo sa launch ko. Pag-uwi, noon ko natanggap
ang pinakamagandang review sa aklat. Sabi sa akin ni Raph, na kumukuha na
ngayon ng Biology sa UST, “Kuya Egay, si Mama, umiiyak nung binabasa ‘yung libro
mo, okey na kami.” Halos maiyak ako noon. Okey na kami. Muli kong naalala kung
bakit ako nagsusulat, at kung bakit ako nagsusulat sa Filipino. Lalo kong napagtibay
na may saysay pa itong mga pagbabasa, at pagbabasa ng mga akda sa Filipino.
Bihirang mahuli ang gayong sandali ng pagkakaunawaan. Bakit ko susukuan ang
wika na maaari, kahit maaari lamang na magparamdam sa mga mag-aaral na
nauunawaan nila ang isang bagay, matapos basahin ang isang tula ni Ma’am Beni
Santos, o kuwento ni Vim Yapan, at kahit paano, kahit gaano kaliit, may naging okey
sa kanila. Iyon lang, at ako, okey na okey na rin ako.
SANGGUNIAN:
http://edgarsamar.com/2015/03/01/may-okey-pa-ba-sa-filipino/
123
23.
Mga Selyo at Libro
ni Eugene Evasco
Taliwas kay Cheever, hindi ako nangangarap na nalagay sa mga selyo. Wala pa
yatang Filipinong manunulat--isasama ba ang mga bayaning-manunulat na sina
Rizal, Bonifacio, at Plaridel?--ang natatampok sa mga ito. Isa na ring nanganganib
na praktika ang paggamit nito sa panahon ng cellphone, e-mail, at ng instant
messaging. Bibihira na rin ang pangongolekta ng mga pirasong ito, na itinuturing
kong isang likhang-sining. Inis na inis ako kapag nakatatanggap ng mga sulat na
gumagamit ng metered machine. Pakiwari ko'y kinulang sa creativity ang taong iyon,
o baka nagmamadali lang talaga sa paghulog ng sulat. Laging payo ko sa mga
kaibigang sumusulat nang tradisyonal sa akin: gumamit ng stamp. "Bakit?"
Nagtataka nilang tanong. Mas lalong nakakainis kapag nakatatanggap ako ng kahon
ng padala, na punumpuno ng selyo, at minamarkahan ng pentel pen at ginuguhitan
ng bolpen ng kartero. Pakiwari ko'y vandalism iyon ng mga painting. Marahil, takot
sila na gamitin ulit ang mga piraso ng papel sa susunod na sulatan. Sana tinatakan
na lang.
Libangan ko noong bata ako ang pangongolekta ng mga ito. Hindi ko nalilimutang
isulat sa mga slumbook--Hobby: Philately. "Ano `yun?" Pagtataka lagi ng mga
kaklase. Natatawa na lang ako sa sariling pretensiyon dahil ang "philately" ay hindi
lang pangangalap ng selyo kundi sistematikong pag-aaral ng mga ito. Ang akin noo'y
isang libangang-bata lamang. May mga taong naging uso ito sa aking mga kababata
sa aming kalye. Paramihan kami sa koleksiyon at nagyayabangan sa mga naiibang
selyo mula sa ibang bansa. Inggit ako sa kababata ko na may mga stamps mula sa
Russia. Inggit ako sa kaklase ko na may mga stamps ng mga tauhan ng Disney.
Mayroon din naman akong kakaibang selyo mula sa Belgium kaso ninakaw sa akin
ng aking pinsan.
Sa una'y hindi pa ako marunong kunin ang nakadikit na selyo sa sobre. Nagtatangka
akong pilasin ang pagkakadikit hanggang sa maging kasingnipis ng tissue paper ang
selyo. Nanghihinayang ako kapag napupunit ang selyo sa aking mga pagtatangka.
Mabuti na lang, natutunan ko ring gumamit ng tubig para mawala sa pagkakadikit
ang mga selyo. Para akong naglalaba noon. Puno ang batya namin ng mga piraso
ng makukulay na papel. Pagkaraan ng kusang pagkakahiwalay ng selyo sa sobre,
patutuyuin ko ito sa latag ng manila paper. Pagkaraan, iiipit ko sa makapal na libro
para maging unat na unat ang mga selyo na bumaluktot dahil sa tubig. Ingat na ingat
akong hindi mapunit ang mga butil-butil na papel sa gilid. Sa ganitong libangan:
bawal ang punit na selyo. Hindi ito karapat-dapat mailagay sa stamp album. nauso
rin noon sa amin ang trading ng mga stamps. Nagkataong ang dami kong People
Power at Ninoy Aquino stamps, kaso'y ayaw ito ng mga kababata ko dahil mayroon
din sila nito. Nagpapahingi rin ako sa aking ina ng mga selyo sa kaniyang kaopisina.
Halos linggo-linggo, nagkakaroon ako ng mga 50 bagong selyo mula sa iba't ibang
124
bansa. Kapag dumarating ang mga sulat ng kamag-anak, hindi ako interesado sa
nilalaman kundi sa selyo. Noon ko napansin na politikal ang selyo mula sa Libya
(doon nagtatrabaho ang pinsan ng aking nanay bilang nars). Itinampok nila ang
karahasan ng Estados Unidos sa pagbobomba't pagpapasabog ng kanilang
bansa.Ipinakita sa mga selyo ang mga sugatang bata na isang guho. Gustong-gusto
ko iyon kaso'y ayaw ng aking mga kaibigan dahil sa mga larawan ng sugatan at mga
patay na Libyan. Napansin ko ring boring ang mga stamps mula sa Saudi at Hong
Kong--iisa ang disenyo at nag-iiba lang ng kulay. Pinakagusto ko sa aking koleksiyon
ang first day cover ng 1986 Haley's Comet, ang ebolusyon ng bandilang Pilipino, ang
mga selyo na trianggulo ang hugis. Naaalala ko rin ang mga selyo ng mga prutas
mula sa Malaysia, ang mga sayaw sa Thailand, at ang mga iba't ibang bersiyon ng
Olympics sa ibang bansa.
May anim akong stamp album. Pero marami pa akong selyong hindi mailagay sa
album, kaya inilagay ko na lang ang mga iyon sa mga sobre. Inayos ko batay sa
mga bansang pinagmulan. Mga selyo ang bumuhay sa akin sa mga patay na araw
ng bakasyon. Isa ito sa mga dahilan kung bakit napalapit ang interes ko sa social
studies. Nakilala ko ang mgakultura sa daigdig sa pamamagitan ng mga imahen sa
piraso ng papel. Kaso'y ipinagbawal sa akin ng aking magulang ang pagkahumaling
dito. Sabi ng aking tatay, "papel lang, pinag-aaksayahan mo ng pera." May mga
bagay raw na mas kapaki-pakinabang. Hindi na nila ako nabibigyan ng mga
pasalubong na selyo mula sa opisina. Binawasan din ang aking baon dahil
natuklasan nilang bumibili ako ng mga itinitindang selyo (mga first day covers,
mgaselyong hindi pa nagagamit, mga nakapaketeng selyo ng ibang bansa). Natigil
na rin ang aking pakikipagsulatan sa mga penpal mula sa ibang bansa.
Sa ngayon, itinatago ko pa rin ang mga selyong karapat-dapat kong kolektahin. Hindi
ko lang alam kung kailan manunumbalik ang pinaslang kong libangan. Minsan, nang
magawi sa Central Post Office, sa Lawton, Manila, namakyaw ako ng mga gustong
selyo. Natuklasan kong may Philatelic Division pala doon. Hindi na ako mapipigil ng
magulang ko sa aking libangan. May trabaho na ako, sariling pera, at hindi na hihingi
sa kanila ng baon para lamang sa mga piraso ng papel. Pero pagkaraan ng
maraming taong pagkakatigil sa pangongolekta, nakaramdam akong iba na ang
sigasig ko sa mga selyo. Hindi na tulad ngdati ang pagkakasabik. Nakalulungkot.
Hindi ko alam kung paano ibabalik ang dating pagkarahuyo. Bibihira na rin ang
sumusulat sa akin. Di hamak daw na mas mainam ang e-mail. May cellphone naman
para bumati sa mga kaarawan. Kawawa rin naman ang mga bata sa panahon
ngayon at naipagkait sa kanila ang ganitong libangan. Nakakahanga rinang ibang
bansa na patuloy na ginagandahan ang disenyo ng kanilang mga selyo. Imaheng
kultura ang itinatampok ng mga piraso ng mga papel na ito. Hindi ako sigurado, pero
may pakiramdam akong hindi pa umaangat ang kalidad ng mga disenyo nito sa
bansa. Kung mayroon mang magaganda, limited edition ito o napakyaw na ng mga
collectors. Ang dami-dami namang mahuhusay na artists at illustrator sa bansa.
Sana kunin silang bagong taga-disenyo ng mga selyo. Puwede rin namang itampok
ang mga tourists spot sa bansa. O ang mga klasikong sining-biswal at mga sining na
katutubo.
125
O puwede rin ang ginawa ng US Postal Service. Nagulat ako nang masaliksik ko ito
sa Google. May selyo na mula sa ilan sa mga paborito kong librong pambata--
"Charlotte's Web" ni E.B. White, "Where the Wild Things Are" ni Maurice Sendak, at
ang "Frederick" ni Lionni. Sana, mangyari din ito balang-araw sa bansa. Pero
mukhang matatagalan pa iyon. Kailangan pang mag-ukit ng mga aklat pambata sa
kamalayan ng mga batang mambabasa. Kailangan pang gawing kultura sa mga bata
ang pagbabasa ng aklat. Kailangan pang makalikha ng iconic na tauhan mula sa
literaturang pambata. Kung maisasakatuparan iyon, sana mailahok ang isa sa mga
tauhan ng aking aklat pambata.Sana makarating sa akin kahit alinman sa mga selyo
nina Wilbur. Kahit lahat na. Maghahanap muna ako ng mga penpal.
SANGGUNIAN:
http://nasadulongdila.blogspot.com/2006/01/mga-selyo-at-libro.html
126
KABANATA V.
SINING BISWAL AT
POPULAR NA
LITERATURA
127
24.
Mula sa “Kikomachine Komix No. 2”
Manix Abrera
128
129
25.
Mula sa “Pugad Baboy Disisais”
Pol Medina, Jr.
130
131
KABANATA VI.
DISENYO
132
26.
Nasyonalismo at Arkitekturang Filipino
Edson G. Cabalfin
133
Sisikapin ng papel na ito na tuklasin ang mga hakang pumapailalim sa katanungang
“Ano ang arkitekturang Filipino?” Lilinawin ang mga potensyal na suliranin ng gayong
mga haka, bibigyan ng alternatibong pag-unawa, at payayabungin ang usapin ng
kaakuhan sa ibayong kritikal na lapit. Sa pamamagitan ng mga pamamaraang ito,
inaasam na makauusad na tayo sa usapin ng kaakuhan sa arkitekturang Filipino.
PROBLEMATISASYON NG NASYONALISMO
It would renew and strengthen ties with the colonial center, perpetuating old
colonial structures, while gradually turning inward as it accumulated power
and wealth, losing its fragile ties with the masses whose exploitation would
continue unabated despite independence. (Ibid.,22)
134
anonymous, impersonal society, with mutually substitutable atomized individuals,
held together above all by a shared culture of this kind, in place of a previous
complex structure of local groups, sustained by folk cultures reproduced locally and
idiosyncratically by the micro-groups themselves. This is really what happens.
(Gellner 1983 sin Hutchinson & Smith 1994, 65)
USAPING POSTCOLONIAL
135
hamunin ang mga estrukturang kolonyal na nanatili pa rin sa ating bansa kahit wala
na ang kolonisador. Mahalaga itong pagkakataon lalo na sa mga tinatawag na
neocolonization na laganap sa kasalukuyang lipunan at kultura (Sartre 2001).
Bahagi ng diskursong postcolonial angpagtatakda ng alternatibong mga pananaw at
kaisipan laban sa mga kanonikong mga kaisipang umaayon sa Euro-Amerikanong
tradisyon. Hindi naman sinasabi na palibhasa’y galing sa “kanluran” ay maituturing
na agad na “masama,” subalit mas mabuting isipin na kailangan ang pagiging kritikal
sa mga pananaw na ipinapataw sa atin lalo na kung ang mga kaisipang ito ay
nagsasantabi ng mga sistemang pangkultura ng mga kinolonisa. Banggit ni Legasto:
PAGBALANGKAS NG TANONG
136
sinimulan ang pagsusuri sa nananaig na mgapamantayan at kaisipang
pinalalaganap ng Amerika (Maceda 1986). Dahil rito, lumabas rin ang matinding
pangangailangan na unawain at tuklasing muli ang sariling pagkatao ng mga
Filipino, kung kaya nagkaroon din ng biglaang pananaliksik at pagtuklas ng
kaakuhang Filipino.
The search for cultural roots in order to be able to reconstitute the lines of
cultural development: the need to develop a national language that could
unify the people; the urgent task to redefine culture from a nationalist
perspective—these became the overwhelming concerns of the nationalist
movement. At the same time the movement gave birth to cultural forms that
addressed relevant political, economic, and social issues. (Maceda 1986)
Kung babalikan natin ang tanong na “Ano ang arkitekturang Filipino” bilang
kumakatawang kaisipan sa usapin ng identidad sa arkitektura, mahihinuha natin ang
ilang mga palagay. Ito mga hakang nakatago sa likod ng tanong. Ang tanong ay
hindi rin basta-basta nasasagot gawa ng mga nakakawing pang mga isyu at usapin.
Ipinakikita rin dito ang nagiging problematisasyon ng mga inihayag na palagay.
137
at ilagay sa kanilang sariling disenyo. Nagiging mahalaga pa rin ito sa
pagsasakategorya ng mga gusali ayon sa estilo. Lumalabas ngayon ang mga
bansag sa mga gusali bilang nabibilang sa estilo o anyong, halimbawa baroqueo dili
kaya’y neo-classic dahil sa napupunang mga elemento na ginamit ng nagdisenyo.
Makikita natin ito madalas sa historyograpiyang pang-arkitektura ayon sa isang
estilisadong kategorisasyon.
Ano naman ang nagiging suliranin dito? Ang pagtingin sa identidad bilang
isang depinisyon ay siya mismong nakahahadlang sa patuloy pa ring pagtuklas ng
sariling kaakuhan. Ang implikasyon ng paglagay sa isang depinisyon ay ang
paglalagay ng identidad sa isang kahon. Ang identidad, samakatwid, ay pinipilit
nating ilagay sa isang estado o pangangatawan na hindi nagbabago. Estatiko ang
pagtingin sa identidad.
138
Subalit mapapansin natin sa gayong pagkakategorya ang nagaganap na
stereotype. Sa stereotype, inilalagay ang isang bagay o identidad sa isang partikular
na imahen o kaisipang madaling maproseso at maunawaan (Loomba 1998, 59).
Kung kaya, upang madaling maunawaan at matukoy ang isang arkitekturang
Hapones, madaling natatandaan ang pinaka-“diwa” nito dahil sa natukoy na mga
elemento. Ang nagiging problema nito, tulad sa iba pang pag-stereotype, ang isang
bagay ay nailalagay pa rin sa isang estatikong imahen o kaisipan. Hindi
napapayagan ang anumang hindi umaayon sa gayong imahen.
139
bunga ng mga pangyayaring pangkultura at iba’t ibang cultural practices tulad ng
teatro, sining at mass communication (ibid.). Pagpapalawak ito ng identidad ayon na
rin sa mga bagay na kadalasan nating itinuturing na nasa labas ng “karaniwang”
pagkakaunawa sa identidad.
PAGHAHALILI NG BALANGKAS
Bilang proseso, kinikilala nating ang identidad ay hindi isang end product o
kahahantungang produkto, kundi isang pagbabagong-anyo, isang pangyayari na
patuloy pa ring nagbabago. Kung dati, ang identidad ay nakikita bilang iisa,
konkreto at nailagak sa isang ikinahong depinisyon, ang identidad ay mas mabuting
unawain bilang malaya, hindi estatiko, maramihan at iba’t iba ang maaaring
magtakda ng kabuluhan. Wika nga ni Roxas-Tope (1998, 213): “Identity therefore
must be regarded as a process rather than an artefact or outcome.”
In order to recuperate the concept, national identity must be articulated into the
people’s discourse and be aligned with their interests. . . . Furthermore in its
revolutionary meaning, the national identity which is not a petrified concept is linked
up with a large project of social change. Thus it has a class articulation, as it aligns
itself with the interests and causes of the majority of the Filipinos who constitute the
working class and the peasantry (Guillermo 1999, 12).
140
Ikatlo, mula sa identidad sa arkitektura bilang mga “katangi-tangi” na mga
elemento at katangian tungo sa identidad sa arkitektura na tumutukoy sa mga
kontekstong Filipino. Tataliwas na rin tayo sa pagtutumbas ng identidad sa
arkitektura bilang “bukod-tangi/distinct” na mga elemento at katangian. Samakatwid,
mas uunawain natin ang pagkaiba ng isang arkitektura, hindi dahil sa mga panlabas
na kaanyuan lamang nito at sa halip ay mas kumikiling sa partikular na proseso ng
pagbabago at pakikibagay ng arkitektura sa kontekstong kinapapalooban nito.
Gayunman, ang arkitekturang Filipino ay hindi nakatali sa pagkakaroon ng
kakaibang elementong panlabas, bagkus ay nakaugnay sa mga ispesipikong
kondisyon ng karanasang Filipino. Mga karanasang umuusbong sa mga partikular
na kondisyong pisikal, pang-ekonomiya, pampolitika, at pangkultura ng Filipinas at
ng mga Filipino.
141
ARKITEKTURANG FILIPINO SA HINAHARAP
PAGLALAGOM
142
kultura at identidad. Kaalinsabay nito, kinikilala na rin ang kasaysayang pang-
arkitektura bilang lunan ng gayong rekuperasyon.
TALASANGGUNIAN
Abueva, Jose, ed. 1998. Filipino nationalism: Meanings, goals and relevance. Mula
sa Nasyonalismong Filipino: Sari-Saring kahulugan, patuloy at nagbabagong
mga layon at dumadaloy na ugnayan, inedit ni Jose Abueva. Quezon City:
University of the Philippines Press.
Alcudia, Paterno. 1966. Can we develop a native architecture. Philippine Institute of
Architects (PIA) Journal. Philippine Institute of Architects. Volume no.:????
Chaterjee, Partha. 1993. National history and its exclusions. Mula sa Nationalism,
inedit nina John Hutchinson at Anthony Smith. 1994. Oxford University Press.
Childs, Peter, at R.J. Patrick Williams. 1997. An introduction to post-colonial theory.
Prentice-Hall.
De Leon Jr., Felipe. 1995. The unity of spatial concepts in Philippine architecture and
other arts. National Symposium on Filipino Architecture and Design, Disy-
embre 7–9, Sentro ng Arkitekturang Filipino, University of the Philippines.
Encarnacion-Tan, Rosario. 1995. Appreciating perceptions of Filipino space. Na-
tional Symposium on Filipino Architecture and Design, Disyembre 7–9,
Sentro ng Arkitekturang Filipino,
Fajardo, Brenda. 1995. Pag-unawa sa espasyong Filipino. National Symposium on
Filipino Architecture and Design, Disyembre 7–9, Sentro ng Arkitekturang Fili-
pino.
Gellner, Ernest. 1983. “Nationalism and High Cultures.” Mula sa Nationalism, inedit
nina John Hutchinson at Anthony Smith. 1994. Oxford University Press.
143
27.
Ang Pagsakay nina Juan Masolong at Flor
Contemplacion sa MRT:
Ang Diskurso ng Paglalakbay sa Panahon
ng Kolonyalismo at Globalisasyon1
Galileo S. Zafra
May nunal daw sa paa ang mga Filipino.
Ito ang karaniwang paliwanag kapag nauungkat ang hilig ng mga Filipino na
maglakbay. Tingnan ang pagsisikip ng trapiko sa mga lansangan dahil sa dami ng
sasakyan, komyuter, at pedestriyan. Nagpipilit ang marami na bumili ng awto kahit
wala pa ngang sariling bahay. Laging may pila sa Roxas Boulevard para makakuha
mg visa sa US Embassy. Laganap ang migranteng manggagawang Filipino sa iba’t
ibang panig ng mundo.
Tila nga napakanatural sa mga Filipino ang maglakbay. At dahil nga parang
natural, mahirap humanap ng rasyonal na paliwanag kung bakit. Kaya sininisi na
lamang ang nunal. Sa sanaysay na ito, sisikaping suriin kung ano ang tila natural at
ilantad ang diskurso ng paglalakbay gamit ang tatlong teksto: ang naratibo ni Juan
Masolong, ang pelikula ni Flor Contemplacion, at ang MRT.
144
gumawa ng paraan ang mga maginoo ng Lilio upang magkaroon sila ng sariling pari
sa kanilang bayan. Nagpadala sila ng representasyon sa Maynila para makipag-
usap sa Gobernador at Audiéncia Real. Ibinunga nito ang isang probisyong-real na
tumiyak na hindi na mawawalan ng sariling pari ang Lilio.3
145
Ikalima, ang paglalakbay ng taumbayan bilang tugon sa pananakop.
Halimbawa nito ang pagkuta ng taga-Nagcanlang sa talahiban; pagtakas ng taga-
Nagcanlang sa San Lucas; at pagtakbo ng mga taga-Mahayhay nang marinig ang
putok ng baril at ingay ng tambor. Paglalakbay ito ng taumbayan bilang tugon sa
pananakop ng mga Kastila sa kanilang pamayanan. Marahas ang paglalakbay na ito
gaya ng ibinabadya ng mga salitang “pag- kuta,” “pagtakbo," “pagtakas” na ginamit
sa naratibo.
146
Portuges; para kay Magellan, yaman at katanyagan bilang manlalayag; para sa mga
komersiyante, tubo sa ipinaluwal na puhunan; para sa tripulasyon, katuparan ng
pangarap na magkaroon ng magandang buhay.
147
Habang lumalaganap ang kapangyarihan ng Kastila sa kapuluan, lalo
namang nagiging aktibong maglakbay ang mga Filipino—maginoo at karaniwang
tao. Makikita ito halimbawa sa pagpunta ng taga-Lilio sa Nagcanlang para
tumanggap ng iba’t ibang sakramento, gayundin sa paglalakbay ni Don Gaspar
Cahopa, taga-Lilio, para maging Kapitan Bansal ng Nagcanlang. Sa unang malas,
tila kabalintunaan ang kalayaang maglakbay samantalang tumatatag ang
kapangyarihan ng mga Kastila dito sa Filipinas. Ngunitang totoo, nangyari ito dahil
naitatag na sa panahong ito ang mga institusyon ng kolonyalismong Espanyol na
gumabay sa paglalakbay ng mga tao.
148
kapangyarihan sa Maynila at sa bawat pamayanan. Iminapa na para sa kanila ang
kanilang patutunguhan.
149
Nakaakit ang mga ornamentales ng simbahan hindi lamang dahil sa kahali-
halina ito sa pandama. Binuhay ito ng mga ritwal, salaysay, at misteryong
nakaugnay sa mga ito. Halimbawa, sa sagrario pinaniniwalaang nananahan ang
Santisismo. Ang piedras de aras naman, ang maliit na batong altar sa mesang
pinagmimisahan ng pari ay sinasabing markado ng limang sugat ni Kristo.
Ipinapakita ng mga halimbawang itona ang mga ornamentales ay hindi na lamang
mga walahg buhay na bagay; binuhay ito ng mga naratibong nag-iwan ng mas
mariing bakas sa kamalayan ng mga tao.
150
Sa mas di-lantad ngunit mas epektibong paraan, naging mahalagang
instrumento rin ng pagmamanman ang campanario para sa maraming nasasakupan.
Tinutupad ng campanario ang ilang mahahalagang tungkulin ang pagtawag sa mga
tao para sa misa at paghahayag ng mahahalagang okasyon sa buhay ng mga
parokyano binyag, kasal, kamatayan. Ngunit bukod sa espiritwal na tungkulin,
tinutupad din nito ang ilang sekular na tungkuIin tulad ng pagpapatunog ng oras,
pagbabala ng sunog at pananalakay ng kaaway, paghahayag ng pagdating ng
mahahalagang tao, at pananda ng manlalakbay upang hindi maligaw dahil higit itong
matataas kaysa mga puno (Jose 1991, 63). Dahil may tinutupad din itong tungkulin
na mahigpit na nakaugnay sa pang-araw-araw na buhay at usaping pangkaligtasan
ng taumbayan, malay man o hindi, laging nakatuon ang pandinig ng tao sa tunog ng
kampana. Naging sentral na estruktura ng kolonyalismong Espanyol ang
campanario. Sa katunayan, ang espiritwal na teritoryo ng isang misyong relihiyoso
ay sumasakop hanggang doon sa mga nakaririnig ng tunog ng kampana. Ito ang
batayan ng idiomang “bajos las campana.” Sa gayon, naging pangunahing
institusyon din ng simbahan at kolonyalismo ang campanario. Hindi na laging
kinailangan ang puwersa ng militar o ang masid ng mga pari at opisyales na Kastila.
Sapat na ang nakatindig na campanario upang tiyakin na laging nakatutok ang
atensiyon ng mga sakop sa direksiyon ng may kapangyarihan at umiral ang
disiplinang inaasahan sa isang masunuring nasasakupan.
Hindi lang nangyari ito dahil sa bisang iba’t ibang aparato ng kolonyalismo.
Maiuugat din ito sa matagumpay na pag-uugnay paglalakbay ng mga tao sa
panlipunang mobilidad. Totoo ito lalo sa kaso ng maginoo. Pansinin na ang uring
maginoo ang may inisyatibang bumuo ng cabecera, magtayo ng sariling parokya, at
magkaroon ng permanenteng pari. Ang totoo, ang mga maginoong ito ang ginawang
kolektor ng mga tributo. Samakatuwid, namamayani ang interes pang-ekonomiya sa
pagsisikap na magtayo ng sariling cabecera sa Lilio. Pinatototohanan ito sa
katapusan ng naratibo ni Masolong. Dito nakalista mga pangalan at tiyak na
halagang ambag ng mga maginoo para matuloy ang presentasyon sa Maynila.
151
ANG NARATIBO AT DISKURSO NG MIGRASYON NG
MANGGAGAWANG FILIPINO SA BUHAY AT PAGBITAY KAY FLOR
CONTEMPLACION .
152
Sa pagsasadula ng dalawang bersiyon ng pangyayari sa pelikula nina
Aguiluz at Caparas, tumitingkad ang kapangahasan ng pelikula ni Lamangan na
nagtampok ng iisang bersiyon lamang ng trahedya. Nanindigan ang pelikula na
inosente si Flor, at si Delia naman ay pinatay ng kaniyang amo. Kasabay ng
pagpapawalang-sala ng pelikula kay Flor ay mariing kinondena ang gobyernong
Filipino at Singapore. Naging malaya man ang pelikula sa pagpili ng isang bersiyon
ng katotohanan, gumamit ito ng mga estratehiya--pagkuha sa tunay na kambal na
anak ni Flor para gumanap sa pelikula, pagkasangkapan sa gunita ng mga historikal
na tauhan—upang akitin ang manonood na paniwalaan ang napili nitong bersiyon ng
katotohanan. Ano nga ba ang diskurso ng pelikula na pinatatanggap sa bisa ng mga
kumbensiyong magkasabay na naghahatid ng kapanabikan at katotohanan?
Nang sakupin naman ng Estados Unidos ang Filipinas noong 1898, madaling
nakapaglakbay ang mga Filipino patungong Amerika. Nagsimula ang malawakang
153
rekrutment ng mga manggagawang Filipino para sa mga plantasyon ng tubo at pinya
sa Hawaii nang pigilin ng Japan ang migrasyon ng mga Hapon patungong Estados
Unidos na pumigil sa suplay ng cheap labor mula Japan. Kumita ang mga Filipino
doon ng apat hanggang sampung ulit kompara sa laki ng kita nila sa Filipinas. Noong
dekada 1920, kinuha ng mga magsasaka sa California ang mga Filipino. Pagdating
ng dekada 1930, may 45,208 migranteng Filipino ang itinala sa census ngunit
tinatayang may 30,000 hanggang 100,000 Filipino ang nasa Estados Unidos
(Dinnerstein 1979, 217—19). Ang mahigpit na pangangailangan sa manggagawa ng
Estados Unidos ay bunga ng napakabilis na paglawak ng industriya noong
kalagitnaan ng siglo 19. Umunlad ang mga bagong industriya ng oil refining, iron at
steel. Lumawak din ang market sa ibayong dagat. Mulang 1880 hanggang 1930,
may 25 milyong migranteng manggagawa ang tumulong upang maisulong ang
industriyalisasyon ng Estados Unidos (ibid., 119--21).
154
sa sahod at ipagkait ang iba pang benepisyong nararapat sanang tanggapin ng
manggagawang Filipino.
155
nagpabaya ang gobyernong Filipino at naging mabangis ang gobyerno ng
Singapore. Kaya nang matuloy ang pagbitay kay Flor, tinanggal sa puwesto ang mga
opisyal sa embahada at pansamantalang itinigil ang pagpapadala sa Singapore ng
mga OCW. Samantala, sa ibang bansa na may mas makataong mga batas para sa
dayuhang manggagawa at may mga opisyal ng embahada ng Filipinas na higit na
nakatutupad ng kanilang tungkulin, patuloy lang ang pagkalakal sa manggagawang
Filipino.
156
kamera para itampok ang malupit na pagtortyur ng militar kay Flor at ang kalunos-
lunos na buhay niya sa bilangguan, kaparis ng paglalaro sa liwanag at dilim sa loob
ng simbahan upang itanghal ang misteryo at ringal nito. Sa katunayan, ang buong
wika ng pelikula ay nahahawig sa pagpapalamuti at arkitektura ng simbahan. Ang
pagtutugma ng mga imahen ng simbahan at pelikula ng buhay ni Flor ay
nagsasalikop sa MTV ng pelikulana paulit-ulit ipinalabas sa telebisyon at sa tuwing
magsisimula ang iskrining ng pelikula. SA MTV na ito, inawit ni Nora Aunor ang
theme song na Kahit Konting Awa sa loob ng Manila Cathedral na pinalungkot sa
paglalaro sa liwanag-dilim ng mga kandila samantalang isinisingit sa pag-awit ang
mga piling eksena sa pelikula.
157
na rin ng paniniwala na sa paglalakbay mahahanap ang katuparan ng mga
pangarap.
Ang EDSA MRT III ang tinaguriang Showcase of the Philippine Modem Mass
Transportation. Isa itong 16.8 kilometrong sistema ng transportasyon na bahagi ng
network ng magkakarugtong na mass rail transit lines na itatayo sa Metro Manila.
Ibinabandila itong solusyon sa trapikong nililikha ng 2.3 milyong komyuter na
dumaraan sa EDSA araw-araw, gayundin sa polusyon sa mga pangunahing
lansangan ng Metro Manila. Magsisimula ito sa North Avenue Quezon City
hanggangsa TaftAvenue, Pasay City. Mayroon itong 13 estasyon (MRT Primer 1997,
1).
158
development ng lupa. Tiyak na malaki ang kikitain ng consortium mula sa 600,000
hanggang isang milyong pasaherong kaya nitong ilulan araw-araw. Malaki rin ang
pakinabang nila sa mga negosyo, lalo na ang mga mall, na itatayong kasabay ng
MRT. Para sa mga korporasyong kasama sa consortium na may kaalaman sa
paggawa ng mga sasakyan,ang MRT III ay estratehiya para makalikha ng
espasyong gagalawan ng mas marami nitong ibebentang sasakyan. Para naman sa
mga korporasyong kasama sa consortium na may kinalaman sa pagdevelop ng lupa,
ang MRT ang maghahatid ng publiko sa iba’t ibang real estate venture nila. Ang
interes ng mga Lopez na pumasok sa larangang ito ang siya ring interes na
namamayani sa mga korporasyong sangkot sa pagtatayo rig MRT.
Bukod dito, inoorganisa rin ng kapital ang espasyo ayon sa imahen nito sa
pamamagitan ng MRT. Natatangi sa MRT bilang land-based transport system ang
angat at taas nito sa lupa. Ang LRT sa Monumento-Baclaran ay nakatayo sa 14.27
ft. vertical clearance. Mas mataas ang vertical clearance sa MRT III dahil nakatayo
ito sa mas mahaba at mas malapad na lansangan. Ang vertical clearance na ito ang
magbibigay sa mga pasahero ng aerial perspective gaya ng mararanasan kapag
dumaraan ang mga sasakyan sa mga flyover na naging monumento ng
administrasyong Aquino. Ngunit kaiba sa mga flyover na nakatindig lamang sa mga
pangunahing interchange, mas regular at tuloy-tuloy ang taas ng MRT na nagbibigay
ng mas konsistent na aerial perspective.
Ano ang bisa ng ganitong aerial perspective? Hindi pa tapos ang MRT sa
EDSA. Ngunit madali nang danasin ng mata ang inaasahang mararanasan sa
pagsakay sa MRT kung tatayo ka sa isang overpass sa EDSA. Makikita mula sa
level na ito ang mga bubong ng malalaking bahay, facade ng mga dambuhalang
department store, iba’t ibang estilo at taas ng mga high rise building—mga simbolo
ng umuunlad at masiglang ekonomiya. Hindi lamang ito. Tatambad din sa paningin
ang mga billboard ng iba't ibang produkto ng mga korporasyong multinasyonal at
transnasyonal. Hindi katulad ng kapag nasa kotse o bus na titingala pa, ang
159
pagsakay sa MRT ay magbibigay ng mas komportableng anggulo para makita ng
ganitong mga tanawin.
160
Walang kawala dahil ang bababaan mula sa LRT ay ekstensiyon na ng malalaking
pamilihan. Pinaplano na ng kapital ang paroronan ng mga tao tulad ng ginawang
plano ng mga mananakop na Kastila na nagmapa ng mga daan sa loob ng
reduccion patungong plaza at simbahan. Umaalingawngaw rito ang salawikain
tungkol sa prusisyon: Pagkahaba-haba man daw ng biyahe, sa mall din ang tuloy.
Nakatakda ang iba’t ibang pangalan, gawain at shops sa bawat palapag: ang
basement ay tinawag na “festival” at naroon ang video arcade, fast-food, repair
161
shops,package delivery, skating comfort room; ang ground level ay ang “gardens” na
kinaroroonan ng supermarket, bakery, National Bookstore, workshop, Benetton,
Giordano, optical shop, record bar; ang 2nd level ay ang “colonnade” at naroon ang
Cinderella, Guess, ATM, Island Spice, shoeshop; ang 3rd level ay tinaguriang
“silverscreen” at “boulevard” na kinalalagyan ng cinema, computers, audio and
videos, boutique; ang 4th level ay ang “promenade” na may art walk, fine dining,
furniture, antiques, specialty bookstore; at ang 5th level ay ang “summit” na
kinaroroonan ng megatrade hall, parlor, telecommunications, spa.
Isang nagsasariling mundo ang mall. Taglay nito ang iba't ibang paninda,
estilo, aktibidad—may pluralismo at eklektisismo. Ngunit gaya ng ipinapaalaala sa
organisasyon nito ng espasyo, plural at eklektik lamang ito sa may salapi. Dito
pumapasok ang papel ng mall sa diskurso ng paglalakbay: upang maranasan ang
ganap na sayang dulot ng pluralismo at eklektisismo, kailangang magkaroon ng
panlipunang mobilidad na matutupad sa pamamagitan ng paglalakbay.
162
impresyong may ginagawa ang pamahalaansa suliranin ng mga mamamayan. Kahit
nakalilikha ito ng pambihirang trapiko sa Kamaynilaan lalo sa EDSA habang itinatayo
ito, kahit paano’y nagiging maluwag ang pagtanggap dito dahil nakikitang
sinosolusyonan ang problema ng publiko. Ang dating na ito ang gumagabay sa
edifice complex ng mga Marcos sa pagtatayo nito ng samu’t saring edipisyo, ni Cory
sa pagtatayo ng flyover, at ni Ramos sa pagtatayo naman ng MRT. Ang mga
edipisyong ito ang tila nagiging pamana ng bawat administrasyon at kongkretong
manipestasyon na may ginawa ang pamahalaan upang mapaginhawa ang buhay ng
mamamayan.
Dapat tumuklas ng ibang landas tungo sa paglaya. May isa pang paglalakbay
na makikita sa salaysay ni Masolong na hindi natalakay. Ito ang paglalakbay ni
Mandaquilao sa Burnay kung saan niya nabili ang de cadma na ginamit niya sa
pakikipaglaban sa mga mananakop na Kastila. Mahirap uriin ang paglalakbay na ito
dahil tila hindi ito sakop ng naratibo ni Masolong at ng pananakop. Ang landas ng
ganitong paglalakbay ang dapat pang tuklasin. Si Mandaquilao ang sumunod sa
mga bayani ng epikong bayan na hindi napaloob sa diskurso ng mga mananakop.
Ang paglalakbay rig Filipino ay hindi usapin ng nunal kundi ng pagpa pairal
ng kapangyarihan at paghamon dito sa iba’t ibang panahon ng pananakop at
pakikipaglaban.
163
Mga Tala
164
Lucas ang mga kasamahan niya. Binihag ng mga Kastila ang isang lalaking
piyohin na dinala nila sa Lilio.
165
sumunod sa utos sina Don Gaspar Cahopa, Don Diego Labonin, at Don
Gonzalo Mamili, mga maginoo.
166
TALASANGGUNIAN
Bailon, Rowena 1996. Pares-Pares: Ang ugnayang Ilokos-Hawaii. Diliman Review
44(4):33—37.
Coronel, Sheila S. 1996. Squeeze play on the highway. I Magazine 2(1) (Enero-Marso).
Philippine Center for Investigative journalism.
Del Rosario, Rosario. 1997. Globelisasyon sa Pilipinas. Diliman Review 45(1): 98-33.
Dinnerstein, Leonard, Roger I. Nichols. at David M. Reimers. 1979. Native and strangers:
Ethnic groups and the building of America. New York: Oxford University Press.
Ion Media (Column). 1995. Furor over Flor: How the media went overboard in the
Contemplacion case. 1 Magazine 1(2) (Abril-I-Iunyo). Philippine Center for
Investigative journalism.
167
Kulturang Popular
1) Bautista, Lualhati. Bata, Bata...Paano Ka Ginawa? Screenplay.
Mandaluyong City: Cacho Hermano Publishing, 1997.
RebyungTeleserye
3) Sanchez, Louie Jon. “Ang Sinasabi ng Aldub.”Mula sa
http://louiejonasanchez.com/2015/11/08/ang-sinasabi-ng-aldub/
Novelty songs
4) “Beep, Beep, Sabi ng Jeep” sung by Willie Revillame, words by Lito Camo
Flash Fiction
5) “Good Morning, Sir. Thank You For Calling. How May I Help You Today?”
from Tolentino Roland. Sakit ng Kalingkingan: 100 Dagli sa Edad ng
Krisis. Quezon City: University of the Philippines Press, 2005.
Pick up lines
8) “Pag-ibig tweets” from Tolentino, Rolando. #Pag-ibig: Mga Aporismo ng
Pagnanasa’t Pagsinta. Naga: Ateneo de Naga University Press, 2014.
Textula
9) Rivera, Frank. Text Poet’s Society. Manila: UST Publishing House, 2006.
Tulaansatren
10) Co, Mikael. “Matapos matanggap ang mensahe ng isangkaibigang
makata” from
http://nbdb.gov.ph/index.php?option=com_content&task=view&id=786&It
emid=122
11) Pinpin, Axel. “Kung bakit tayo paluwas at walang sulong na kalakal” from
http://nbdb.gov.ph/index.php?option=com_content&task=view&id=785&It
emid=122
168
Rebyu ng pagkain
13) Fernandez, Doreen. Pilipino’y Maaaring Kilanlin sa Pamamagitan ng
Kanyang Pagkain” from Tolentino, Rolando and Gary Devilles. Kritikal na
Espasyo ng Kulturang Popular. Quezon City: Ateneo de Manila
University Press, 2015.
Blogging
14) Gonzales, Vlad. “Pop!” from http://vladgonzales.net/blog/2016/01/16/pop-
2/
SiningPanteatro
17) Capistrano, Mary Joy. “LuksongDugo,” from
http://www.philippinecollegian.org/lukso-ng-dugo/
Iskit
19) Dacanay, Alfonso. “Eyeball” from Vera, Rody. 10x10x10: Sampung
Tigsasampung Minuto ng Dula. Manila: UST Publishing House, 2005.
One-act play
20) Vera, Rody. “Ang Unang Aswang” from Vera, Rody. Mga Piling Dula
mulas a Virgin Labfest 2005-2008: Unang Antolohiya. Manila: Cultural
Center of the Philippines, 2009.
Monologo
21) Tañada, Vincent. “Puring” from Casanova, Arthur. Isahan: Kalipunan ng
mga Dramatikong Monologo. Mandaluyong: Anvil Publishing Inc., 2012
Puppet show
22) “Dulaang Papet: Pangkabataan at Pangmatanda” from Casanova, Arthur.
Kasaysayan at Pag-unlad ng Dulaang Pantinedyer sa Pilipinas. Manila:
UST Publishing House, 2009.
Komik istrip
23) Abrera, Manix. Kikomachine Komix Blg. 2: MgaTagpong tila nagpapaka-
weird, kunwari pa-deep, sarap sapakin. Pasay City: Visprint, Inc., 2006.
169
24) Medina, Pol Jr. Pugad Baboy Disi-sais. Manila: Pol Medina Jr. Noveltis,
2003.
Graphic novel
25) Samar, Edgar. Janus Silang at Tiyanak ngTabon adapted by Carljoe
Javier, illustrated by Natasha Ringor. Quezon City: Adarna House and
Anino Comics, 2015.
Sining biswal
26) Edson Cabalfin, “Nasyonalismo at Arkitekturang Filipino” from Tolentino,
Rolando and Gary Devilles. Kritikal na Espasyong Kulturang Popular.
Quezon City: Ateneo de Manila University Press, 2015.
27) Zafra, Galileo. “Ang Pagsakay nina Juan Masolong at Flor Contemplacion
sa MRT: Ang Diskurso ng Paglalakbay sa Panahon ng Kolonyalismo at
Globalisasyon” from Tolentino, Rolando and Gary Devilles. Kritikal na
Espasyong Kulturang Popular. Quezon City: Ateneo de Manila University
Press, 2015.
170