‫حکومەتی هەرێمی کوردستان – عیراق‬

‫وەزارەتی خوێندنی بااڵو توێژینەوەی زانستی‬

‫زانکۆی ڕاپەرێن فاکەڵتی زانستە مرۆڤایەتییەکان‬
‫بەشی جوگرافیا‬

‫پیسبوونی هەوا و چەمک و سەرچاوەکانی‬

‫ئامادەکردنی‪:‬‬

‫ئاراس دلێر خدر‬

‫بە سەرپەرشتی‬

‫م‪ .‬فاطمە قادر‬

‫ساڵی خوێندنی‬

‫(‪)٢٠٢٠-٢٠١٩‬‬
 ‫ناوەڕۆک‬

‫پێشەکی ‪٢ .............................................................................................................‬‬
‫گرنگترین ئەو توخمانەی کە بەرگە هەوایان پیک هێناوە ‪3 ............................................................‬‬
‫سەرچاوەکانی پیسبوونی هەوا و کاریگەرییەکانی‪4 .....................................................................‬‬
‫پیسبوونی سروشتی هەوا ‪4 .............................................................................................‬‬
‫سەرچاوە ناسروشتییەکانی پیسبوونی هەوا ‪6 ...........................................................................‬‬
‫کاریگەری پیسبوونی هەوا لەسەر ژینگە ‪١٠ .............................................................................‬‬
‫کاریگەری دووکەڵی ئوتومبێل لەسەر هەوا ‪١١ ..........................................................................‬‬
‫پیسبوونی هەوای ناوخۆیی ‪١٢ ..........................................................................................‬‬
‫سوودی درەخت ‪١3 ......................................................................................................‬‬
‫(کەمکردنەوەی) پاراستنی هەوا لە پیسبوون ‪١4 ........................................................................‬‬
‫سەرچاوە ‪١5 ............................................................................................................‬‬

‫‪-1-‬‬
 ‫پێشەکی‬

‫مرۆڤ هەر لەو کاتەوە کە ئاگری بەکار هێناوە دەستی بە پیسکردنی هەوا کردووە شۆڕشی پیشەسازی بە دووکەڵە‬

‫خۆڵەمێشییەکەی ئەم پیسبوونەی زیاد کرد‪ ،‬کاتێک پیسبوونی هەوا ڕوو دەات ئەگەر گۆڕانکاری لە پێکهاتەی‬

‫سەرەکی هەوادا ڕوو بدات ئەگەر پیکهاتەی تر تێکەڵ بوو ئەوا زیان بە زیندەواران دەگەیەنیت‪.‬‬

‫ئەنجومەنی کۆنگرێسی ئەوروپا پێناسەی ئەم جۆرە پیسبوونەی بەم جۆرە شێوازە کردووە‪" :‬هەوا پیس دەبێت کاتێک‬

‫هەر ماددەیەکی تێدا بێت کە گۆڕانکاری گرنگ لە ڕێژەی ماددە سەرەکییەکاندا بکات کە دەبێتە هۆی کاردانەوە و‬

‫زەرەرمەند و شپرزەبوونی و جەنجاڵی‪".‬‬

‫جۆرەکانی پیسبوونی هەوا زۆرن و ئەو پێکهاتە زیانبەخشانەی تێکەڵ بە هەوا دەبن‪ ،‬دەچنە لەشی مرۆڤەوە لە‬

‫ڕێگەی هەناسەدان و خواردن و پێستەوە‪ ،‬خوێنیش ئەوپێکهاتە بە لەشی مرۆڤدا باڵو دەکاتەوە دەبێتە هۆی‬

‫تووشبوون بە نەخۆشی‪ ،‬زۆربەی ئەو پیکهاتانەی کە لە هەوادا هەن لە ئەنجامی چاالکییەکانی مرۆڤ خۆیەتی‪.‬‬

‫کێشەی پیسبوونی هەوا لە هەموو جیهاندا بووەتە کێشەیەکی سەرەکی و ئاشکرا کە ئێستا ڕووبەڕووی مرۆڤ و‬

‫بوونەوەران بووەتەوە‪ ،‬لەبەر ئەوەی هەوا سەرچاوەی ژیانی مرۆڤە بۆیە پێویستە هەوا پاکژ و خاوێن بێت‪ ،‬ئاشکرایە‬

‫کە پیسبوونی هەوا زۆر زیاترە لە پیسبوونی خاک و ئاو‪ ،‬شایانی باسە سااڵنە بە هۆی پیسبوونی هەواوە لە جیاندا‬

‫سێ ملیۆن کەس دەمرێ‪ ،‬سییەکانی مرۆڤی ئاسایی لە ڕۆژێکدا ‪ ٢٢٠٠٠‬جار هەناسە وەردەگریت‪ ،‬بەمەش الیەنی کەم‬

‫پێویستی بە ‪ ١5٠٠٠‬لیتر هەوا هەیە کە بە کێش دەگاتە ‪ ١6‬کگم ئەم وزەیە زۆر زیاترە لە سەرجەمی نان خواردن و‬

‫ئاو خواردنەوەی مرۆڤی ئاسایی‪ ،‬ئەمە لە کاتێکدا لەشی مرۆڤ تەنیا پێویستی بە بڕی ‪ ٢،5‬کگم لە ئاو و ‪ ١،5‬کگم‬

‫خواردن هەیە لە ڕۆژێکدا‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫گرنگترین ئەو توخمانەی کە بەرگە هەوایان پیک هێناوە‬

‫ڕێژەی لە سەدا (‪)٪‬‬ ‫توخم‬

‫‪٧٨،٠٧‬‬ ‫نایترۆجین‬

‫‪٢٠،٩5‬‬ ‫ئۆکسجین‬

‫‪٠،٩3‬‬ ‫ئارگۆن‬

‫‪٠،٠34‬‬ ‫دوانۆکسیدی کاربۆن‬

‫‪٠،٠٠١٨‬‬ ‫نیۆن‬

‫هیلیۆم ‪٠،٠٠٠5٢‬‬

‫ئۆزۆن ‪٠،٠٠٠٠6‬‬

‫‪٠،٠٠٠٠5‬‬ ‫هایدرۆجین‬

‫میسان ‪٠،٠٠١5‬‬

‫کریتۆن گازێکی دەگمەنە‬

‫زینۆن گازێکی دەگمەنە‬

‫‪3‬‬
 ‫سەرچاوەکانی پیسبوونی هەوا و کاریگەرییەکانی‬

‫ا‪ -‬پیسبوونی سروشتی‬

‫ب‪ -‬پیسبوونی ناسروشتی (دەستکرد)‬

‫پیسبوونی سروشتی هەوا‬

‫ئەو سەرچاوانە دەگرێتەوە کە سروشتین و مرۆڤ دەسەاڵتی بەسەریاندا نییە لەوانە‪:‬‬

‫‪- ١‬گڕکان‪ :‬تەقینەوەی کانە بورکانییەکان بڕێکی یەکجار زۆر لە گازەکان و خۆڵەمێشی بورکانەکان فڕێ دەدات و‬

‫کیلۆمەترێک بەرز دەبێتەوە بە جۆرێک دەگاتە ئاستی چینی دووەم و کاریگەرییەکی خراپی دەبیت لەسەر کەش و‬

‫هەوا و ژینگەی بەرگە هەوا‪ ،‬جێی باسە لە هەر تەقینەوەیەکی بورکانیدا ئەم گازانە دەردەپەڕن وەک لەم‬

‫نەخشەیەدا ڕوون کراوەتەوە‪.‬‬

‫ڕێژە (‪)٪‬‬ ‫پێکهاتە گازییەکان‬

‫‪٧٠،٧5‬‬ ‫هەڵمی ئاو‬

‫‪١4،٠٧‬‬ ‫دووەم ئۆکسیدی کاربۆن‬

‫‪٠،33‬‬ ‫هایدرۆجین‬

‫ئارگۆن ‪٠،١٨‬‬

‫‪5،45‬‬ ‫نایترۆجین‬

‫‪6،4٠‬‬ ‫دوانۆکسیدی گۆگرد‬

‫‪٠،٠5‬‬ ‫سێیەم ئۆکسیدی گۆگرد‬

‫‪4‬‬
‫‪- ٢‬تۆز و خۆڵ‪ :‬بە هۆی ڕەشەبا و گێژەڵۆکە دەگوازرێتەوە‪ ،‬دەبێتە هۆی گواستنەوەی تەنە ڕەقەکان لە خاک و خۆڵ‬

‫و لمی ورد کە لە بنەڕەتدا تەنی کانزایی و خوێیی و میکرۆب و سپۆری ڕووەک و بەکتریایە‪ ،‬ئەم ماددە و‬

‫زیندەوارانە کە لە هەوادا هەن دەبنە هۆی لێڵبوون و کزبوونی بینین‪ ،‬بە باشی نەگەیشتنی تیشکی خۆر بۆ سەر‬

‫زەوی کە زیان بە ڕووەکەکان دەگەیەنێت‪ ،‬هەروەها هەڵمژینی ئەو ماددە و میکرۆبانەی کە لە هەوادا هەن زیانێکی‬

‫زۆری هەیە بۆ تەندروستی مرۆڤ و دەبێتە هۆی تووشبوونی مرۆڤ بە چەندەها نەخۆشی ترسناک بە تایبەتی‬

‫نەخۆشییەکانی کۆئەندامی هەناسە وەکو تەنگە نەفەسی و هەڵئاوسانی سییەکان و شێرپەنجەی سییەکان و‬

‫حەساسییەت و سووتانەوەی بۆرییەکانی هەوا‪.‬‬

‫‪- 3‬ئاگرکەوتنەوە‪ :‬ئاگرکەوتنەوە لە دارستانەکان و لەوەڕگاکاندا کە بە هۆی بروسکە و بەرزبوونەوەی پلەی گەرمای‬

‫زۆر بەتین لە مانگە گەرم و وشکەکاندا ڕوو دەدات‪ ،‬وەکو ئەو ئاگرەی کە ساڵی ‪ ٢٠٠٠‬ویالیەتە یەکگرتووەکانی‬

‫گرتەوە بە هۆی وشکەساڵییەوە کە چەندان هێکتار زەوی و دارستانی سووتاند‪ ،‬گرنگترین ئەو پێکاتە و گازانەی لە‬

‫ئەنجامی سووتانەوە دەردەچن و تێکەڵ بە هەوا دەبن بریتین لە هەڵمی ئاو‪ ،‬دووەم ئۆکسیدی کاربۆن‪ ،‬ئۆکسیدی‬

‫ئۆزۆنەکان‪ ،‬دیارترین ئاگرکەوتنەوەی ساڵی ‪ ٢٠١٠‬لە ڕووسیا بوو کە هۆکارەکەی بەرزبوونەوەی پلەی گەرما بوو‬

‫زەرەر و زیانێکی زۆری لە دارستان و زەوییە کشتوکاڵییەکانی ئەو واڵتە گەیاندا‪ ،‬شایانی باسە بە هۆی ئەو ئاگرەی‬

‫کە ڕووسیای گرتەوە هەناردەکردنی دانەوێڵی ئەو واڵتە وەستا‪.‬‬

‫‪- 4‬میکرۆب‪ :‬بەکتریا و میکرۆب لە هەوادا زیاتر دەبێت بە تایبەتی لە شارە چڕەکاندا و لە شوێنە شێدارەکان و‬

‫جەنجاڵەکاندا‪ ،‬ئەمەش کاریگەری خراپی لەسەر تەندروستی مرۆڤ بە گشتی هەیە بە هۆی ئەو نەخۆشییە‬

‫گواستراوانەی کە لە ڕێگەی هەواوە باڵو دەبێتەوە بە تایبەتی ئەنفلۆزا و چەند نەخۆشییەکی تری بەکتریایی‪.‬‬

‫‪5‬‬
 ‫سەرچاوە ناسروشتییەکانی پیسبوونی هەوا‬

‫پیسبوونی هەوا لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر دەگۆڕێت بە پێی خێرایی با و جیاوازی پلەی گەرما و ڕێژەی باران‬

‫بارین‪ ،‬لێرەدا هەندێک لە گرنگترین جۆرەکانی پیسبوون لەگەڵ کاریگەرییەکانی ئەو پیسبوونە لەسەر تەندروستی‬

‫مرۆڤ دەخەینە ڕوو‪:‬‬

‫یەکەم‪ :‬پیسبوون بە یەکەم ئۆکسیدی کاربۆن)‪(CO‬‬

‫یەکەم ئۆکسیدی کاربۆن گازێکی ژەهراوییە‪ ،‬نە ڕەنگی هەیە نە بۆن‪ ،‬لە ئەنجامی سووتانی ناتەواوەوە دروست دەبێت‬

‫کە زیاتر لە سووتانی بەنزینی ئۆتۆمبێلەوە دروست دەبێت ڕێژەکەشی لە شوێنی نیشتەجێوە بۆ شوێنێکی تر دەگۆڕێت‪،‬‬

‫لە شوێنە سەوزەکاندا کەمترین ڕێژەیە‪ ،‬دروستبوونی ئەم گازە زیاتر لە وەستانی ئوتومبێلەکانەوە دەبێت لە‬

‫ترافیکەکاندا سەرەڕای زیادبوونی ژمارەی ئامێرەکان لە شاردا‪ ،‬ئەم گازە لە ڕۆژدا زیاترە بە بەراورد بە شەو‪.‬‬

‫ئەم گازە ڕاستەوخۆ لە ڕێگەی هەناسەدانەوە تێکەڵ بە خوێنی مرۆڤ دەبێت بە شێوەیەکی زۆر خێرا لەگەڵ‬

‫هیمۆگڵۆبینی خوێندا یەک دەگرێت بەمەش هەناسەدانی خانەکانی سست دەکات و دەبێتە هۆی ژەهراوییبوون ئەگەر‬

‫ڕێژەی (‪ )٪ ٠،٠١‬لەم گازە ڕاستەوخۆ هەڵمژین دەبێتە هۆی‪:‬‬

‫‪- ١‬هەستکردن بە ماندووبوون‬

‫‪- ٢‬هەناسە تەنگی‬

‫‪- 3‬گوێ زرنگانەوە‬

‫ئەگەر ڕێژەگە لەوە زیاتر بێت دەبێتە هۆی‪:‬‬

‫‪- ١‬بێ هێزی و سستی ماسولکەکان و نەمانی توانای جوڵە‬

‫‪- ٢‬الوازی بینین‬

‫‪-3‬کزبوونی چاو‬

‫‪- 4‬تێکچوونی گەدە و ڕشانەوە‬

‫‪- 5‬دابەزینی پلەی گەرمی لەش‬

‫‪- 6‬دابەزینی پەستانی خوێن‬

‫‪- ٧‬زیادبوونی لێدانی دڵ‬

‫‪6‬‬
 ‫‪- ٨‬بوورانەوە و مردن لە پاش چەندکاتژمێرێک‬

‫دووەم‪ :‬گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن)‪(CO2‬‬

‫ئەم گازە لە ئەنجامی هەموو سووتانێکەوە دروست دەبێت لە سووتانی جۆرەکانی نەوت و دار و هەر توخمێکی تر کە‬

‫بۆ سووتان بشێت‪ ،‬ئەم گازە لە گرنگترین توخمە سروشتییەکانە بۆ پیسبوونی ژینگە‪ ،‬مرۆڤ خۆی خاوەنی‬

‫بەرهەمهێنانیەتی کە ڕێژەکەی بەم سااڵنەی دوایی زۆر زیادی کردووە‪ ،‬بە چەند ڕێگەیەک لەناو دەچێت و نامێنێت‬

‫لەوانە لە زەریاکاندا دەتوێتەوە یان بەشێکی زۆری لە الیەن ڕووەک و درەختەکانەوە هەڵدەمژرێت لەگەڵ ئەمانەشدا‬

‫ڕێژەیەکی زۆری لە هەوادا دەمێنێتەوە کە هۆکاری سەرەکی دیاردەی (قەتیسبوونی گەرما)یە‪ ،‬زیادبوونی ئەم گازە لە‬

‫هەوادا کار دەکاتە سەر‪:‬‬

‫‪- ١‬چاالکی مێشک و پێکهاتەی خانەکانی‬

‫‪- ٢‬کۆئەندامی هەناسە‬

‫‪- 3‬چاوی مرۆڤ‬

‫سێیەم‪ :‬پیسبوون بە گازی دووەم ئۆکسیدی گۆگرد)‪(SO2‬‬

‫گازێکی ترشەڵۆکە بۆنێکی ناخۆشی هەیە سااڵنە ‪ ١٠٠‬ملیۆن تەن لەم گازە دروست دەبێت کە ‪٪ ٩٠‬ی ئەم گازە لە نیوە‬

‫گۆی باکووردا هەیە بە هۆی بارانی ترشەڵەکەوە (ترشە باران) دروست دەبێت و کاریگەری خراپی هەیە بۆ سەر‬

‫تەندروستی زیندەوەران‪ ،‬هەروەها نەوتی دەرهاتوو لە زەوی و خەڵووزی کانەکان و گازی سروشتی ڕێژەیەک لە‬

‫گۆگرد لەخۆ دەگرێت و لە کاتی سووتانیدا بە شێوەیەکی گاز دەردەچێت بۆ هەوا‪ ،‬ئەم گازە ڕەنگی نییە و بۆنێکی‬

‫ناخۆشی هەیە کاتێک زیانبەخش دەبێت ئەگەر ڕێژەکەی ‪ 3‬بۆ یەک ملیۆن بەش بێت لە هەوادا‪ ،‬مانەوەی لە هەوادا‬

‫کارلێک دەکات و دەبێتە ترشی کبریت و دیسانەوە ئۆکسانی بەسەردا دێت دەبێت بە سێیەم ئۆکسیدی کبریت کە زیانی‬

‫ڕاستوخۆ بە مرۆڤ و گیانداران دەگەیەنێت و کار دەکاتە سەر‪:‬‬

‫‪- ١‬کۆئەندامی هەناسەدان و ئازاردانی سنگ‬

‫‪- ٢‬بۆری هەناسە و گرتنی قورگ و خنکاندنی‬

‫‪- 3‬هەستەوەری تامکردن و بۆنکردن‬

‫‪7‬‬
 ‫‪- 4‬چاوەکان و کزبوونی‬

‫‪- 5‬دەنگەژێکان و گرتنی و قوڕگ و خنکانی‬

‫چوارەم‪ :‬پیسبوون بە ئۆکسیدەکانی نایترۆجین‬

‫ئۆکسیدەکانی نایترۆجین لە باڵوترین گازەکانە کە بە هۆی سووتانەوە دروست دەبێت ئەمەش کاتێک پلەی گەرما‬

‫بەرز دەبێتەوە بە تایبەتی لە ئامێری گەورە و بنکەکانی دروستکردنی کارەبا و کارگە گەورەکان و زیان بە بۆری‬

‫هەناسە و پێڵووی چاو دەگەیەنێت‪.‬‬

‫پێنجەم‪ :‬پیسبوون بە قورقوشم‬

‫لە کانزا قورس و ژەهراوییەکانە و زۆر باڵوە لە هەوادا‪ ،‬لە سەرچاوە سروشتی و ناسروشتییەکانەوە دروست دەبێت‬

‫کە ‪٪ ٢٠‬ی ئەو قوڕقوشمەی لە هەوادا هەیە ئەگەڕێتەوە بۆ هۆکارە مرۆییەکان‪ ،‬ئەم توخمە دەکرێتە بەنزینی‬

‫ئامێرەکانەوە بۆ باشترکردنی سووتان و باشترکردنی بەرگریکردنی مەکینەی ئوتومبێلەکان‪ ،‬ئەم توخمە لە ئەنجامی‬

‫سووتانەوە دێتە دەرەوە و دەبێتە هۆی پیسبوون بە تایبەتی لە شارە گەورە و جەنجاڵەکاندا کە کاریگەری لەسەر‬

‫مرۆڤ و گیانداران هەیە و دەبێتە هۆی‪:‬‬

‫‪- ١‬دروستبوونی بەردی گورچیلە‬

‫‪- ٢‬کەمی هیمۆگڵۆبین لە خوێندا‬

‫‪- 3‬دڵەڕاوکێ‬

‫‪- 4‬کەم هۆشی لە منداڵدا‬

‫‪- 5‬سەرئێشە و بوورانەوە‬

‫‪- 6‬تێکدانی شێوەی کۆرپەلە لە کاتی دووگیانییدا‬

‫شەشەم‪ :‬پیسبوون بە ئاوێتەی کلۆرۆفلۆرۆکاربۆن‬

‫ئەم ئاوێتەیە زیاتر لە ناو ماڵەکانماندا هەیە وەکو جۆرەکانی کاربۆن و بۆنبڕەکان یا پاشکۆی فرێزەری فرێزەری‬

‫سەالجە و سپلێتەکان‪ ،‬ئەم گازە زۆر سووکە بەرز دەبێتەوە بۆ دوا چینەکانی هەوا‪ ،‬لە ڕاستیدا زیانی ڕاستەوخۆی بۆ‬

‫‪8‬‬
 ‫مرۆڤ زۆر کەمە بەاڵم کاریگەری ڕاستەوخۆی هەیە لەسەر چینی ئۆزۆن کە زیانی گشتی هەیە بۆ سەرجەم‬

‫مرۆڤایەتی‪ ،‬زۆربەی کۆمپانیا گەورەکان لە هەوڵی ئەوەدان ئاوێتەیەکی نوێ دروست بکەن کە زیان بە ژینگە‬

‫نەگەیەنێت‪.‬‬

‫حەوتەم‪ :‬پیسبوون بە ئاوێتە ژەهراوییەکان‬

‫ئەمانەش چەند جۆرە ئاوێتەیەکن وەکو زرنیخ‪ ،‬سلینیۆم‪ ،‬جیوە‪ ،‬کادمیۆم و‪ ...‬هتد کە ڕێژەیان زۆر کەمە و دووکەڵی‬

‫کارگە گەورەکان دروستی دەکەن و تێکەڵی هەوا دەبن پاشان بە هۆی بارانەوە دەچنەوە ناو زەوی و ئەگەر ڕێژەیان‬

‫زۆر بوو زیان بە گیانداران دەگەیەنێت‪.‬‬

‫هەشتەم‪ :‬پیسبوون بە هۆی زیندەوەری وردەوە‪( :‬ئەوانەی بە چاو نابینرێن)‬

‫لە هەوادا ملیۆنەها جۆری زیندەوەری ورد هەیە لە بەکتریا و ڤایرۆس و کەڕوو‪ ...‬کە بە ڕێژەیەکی سورشتی هەیە‬

‫ئەگەر ئەم ڕێژەیە زیادی کرد بە هۆی مرۆڤەوە ئەوا پیسبوون دروست دەبێت‪ ،‬ژینگە پیس دەکات ئەمەش لە کاتی‬

‫جەنگدا زیاتر ڕوو دەدات بە تایبەتی بەکارهێنانی چەکی بایەلۆجی‪ ،‬لە ناسراوترین ئەو پیسبوونانەی کە ئێستا‬

‫باڵوە بەکتریای گەڕییە‪.‬‬

‫نۆیەم‪ :‬هایدرۆکاربۆنات‬

‫سادەترین پێکهاتەی ئەندامییە لە ئەنجامی ئاگرکەوتنەوەی ناتەواوی سووتەمەنییەکان لە هۆکاری هاتوچۆدا دروست‬

‫دەبێت بە هۆی پەیدابوونی ‪٪ 5٠‬ی ئەو هایدرۆکاربۆنانەی دێنە هەواوە هەروەها بە هۆی سووتانی ناتەواوی‬

‫سووتەمەنییەکانی پیشەسازییەکانەوە دروست دەبێت ئەم گازە هاوبەشی دەکات لە پێکهاتنی تەم و دووکەڵی‬

‫کیمۆڕووناکی هەروەها پێی دەوترێت نیترۆبیرین بە گرنگترین پێکهێنەری نەخۆشی شێرپەنجە دادەنرێت‪.‬‬

‫‪9‬‬
 ‫کاریگەری پیسبوونی هەوا لەسەر ژینگە‬

‫‪- ١‬کاریگەری لەسەر مرۆڤ‬

‫ڕێخراوی تەندروستی جیهانی لە ئەوروپا دووپاتی کردەوە کە لەو شوێنانەی کە ژمارەی دانیشتوانی زۆرە دەرکەوتووە‬

‫کە تووشی جۆرەها نەخۆشی بوونەتەوە و کاریگەری هەبووە لەسەر کۆئەندامی هەناسە و دڵ و توشبوون بە‬

‫شێرپەنجە‪ ،‬لە شاری مەکسیکۆ بە شێوەیەکی هەڕەمەکی وا دانراوە کە مرۆڤێک کە ڕۆژانە بە ڕێژەی دوو پاکەت‬

‫جگەرە هەوای پیس هەڵئەمژێت کە خۆیشی جگەرە کێش نەبێ‪ ،‬لە ساڵی ‪٢٠٠٠‬دا لە شاری تارانی پایتەختی ئێران‬

‫بە نزیکەیی ‪ 4٠‬هەزار مرۆڤ بە هۆی پیسبوونی هەواوە مردوون‪ ،‬هەروەها لە چین بڕیاری داخستنی ‪ ٢٠٠٠‬کارگە‬

‫دراوە بە هۆی کاریگەری خراپی لەسەر ژینگە‪ ،‬وەزارەتی ژینگەی عێراق ڕایگەیاند تەنها لە ماوەی ساڵی ‪٢٠١٠‬دا‬

‫نزیکەی ‪ ٧‬هەزار کەس بە هۆی توشبوونیانەوە بە نەخۆشی شێرپەنجە مردوون‪ ،‬هەروەک کاریگەری لەسەر ڕێژەی‬

‫کورتی و درێژی تەمەنی مرۆڤەکان هەیە بۆ نموونە تێکڕای تمەنی تاکی عێراقیی ‪ 5٨‬ساڵە لە کاتێکدا ئەو تێکڕایە‬

‫لە ئەوروپادا ‪ ٨٢‬ساڵە‪.‬‬

‫‪- ٢‬کاریگەری پیسبوونی هەوا لەسەر ئاژەڵەکان‬

‫کاریگەری پیسبوونی هەوا لەسەر ئاژەڵ بە هۆی خواردنی ئەو ڕووەکانەوە دەبێت کە پیسبوونی هەوا کاریگەری‬

‫لێکردوون‪ ،‬بۆ نموونە مەڕ و مانگا کاتێک ئەو ڕووەکانە دەخۆن کە کلۆر لەسەر گەاڵکانی نیشتوون دەبێتە هۆی‬

‫کەمبوونی بڕی شیر بە تایبەتی لەو ناوچانەی کە پیشەسازی ئەلەمنیۆمی لێیە یان کاریگەری پەیینی کیمیایی و‬

‫ئاسن و سیرامیکی لێیە‪.‬‬

‫‪- 3‬کاریگەری پیسبوونی هەوا لەسەر ڕووەکەکان‬

‫ئەو پیسکەرانەی زیان بە ڕووەک دەگەیەنن وەک ئۆزۆن و ئۆکسیدەکانی گۆگرد و ئۆکسیدەکانی نایترۆجین و گازە‬

‫ئۆکسیدەکان و کلۆرەکان کە هۆکارن بۆ کەمکردنەوەی بەروبوومی کشتوکاڵی و لەناوچوونی دارستانەکان و لە ڕێگەی‬

‫نزمکردنەوەی کرداری ڕۆشتنەپێکهاتن‪ ،‬دروستبوونی نیشتووە ترشە ڵۆکەکان کە ئەبێتە هۆی شتنەوە خوێ‬

‫کانزاییەکان لە خاکدا و گۆڕینی ترش و تفتی خاک و کوشتنی زیندەوەرە سوودبەخشەکان‪ ،‬زەرەر و زیانەکانی‬

‫پیسبوونی هەوا لە ئەوروپا و ئەمریکادا بە دەیان ملیار دۆالر مەزەندە کراوە لە ناوچە دارستانییە فراوانەکاندا‪.‬‬

‫‪- 4‬کاریگەری پیسبوونی هەوا لەسەر کەش و هەوا‬

‫‪10‬‬
‫زیادبوونی گازەکان و خۆڵ و تۆز لە هەوادا کاریگەری لەسەر کەش و هەوا هەیە‪ .‬وەک بەرزبوونەوەی پلەی گەرما و‬

‫تواندنەوەی سەهۆڵبەندەکان و ژێرئاوکەوتنی کەناراوە نزمەکان‪ ،‬پیسبوونی هەوا کاریگەری زۆری هەیە لەسەر‬

‫ڕێژەی بارانبارین‪ ،‬زانراوە ڕێژەی بارانبارین لە شارە جەنجاڵەکان بە ڕێژەی (‪ )٪ ١٠ – ٪ 5‬لە ناوچە‬

‫گوندنشینەکان زیاترە‪ ،‬ئەمەش بە هۆی چڕی دانیشتووان و ئاسەواری کارگەکان کە دەبنە هۆی دەرهاویشتنی گەردیلە‬

‫ڕەقەکان‪.‬‬

‫‪- 5‬کاریگەری پیسبوونی هەوا لەسەر کانزاکان (باڵەخانەکان)‬

‫پیسبوونی هەوا دەبێتە هۆی داخورانی بینا و کانزاکان و پیسبوونیان و گۆڕانی ڕەنگەکانیان کە پاککردنەوەیان زۆری‬

‫تێدەچێت‪ ،‬هەروەها زیانی زۆری هەیە بۆ سەر بەروبوومە پێستییەکان و کاغەز و بۆیاغ و جلوبەرگ‪ ،‬وەک مەزەندە‬

‫کراوە لە واڵتە یەکگرتووەکاندا زیانی پیسبوونی هەوا سااڵنە نزیکەی ‪ ١١‬ملیار دۆالرە‪.‬‬

‫کاریگەری دووکەڵی ئوتومبێل لەسەر هەوا‬

‫تەنیا لە ئەمریکا سااڵنە ‪ 3٠‬هەزار کەس بە هۆی دووکەڵی ئوتومبێلەوە گیان لە دەست دەدەن‪ ،‬هەروەها مەزەندە‬

‫دەگرێت کە دووکەڵی ئەگزۆزی ئوتومبێل بە ڕێژەی (‪ )٪ 3٠ - ٪ ٢٠‬بەشدار بێت لە گەرمبوونی هەوادا‪ ،‬بە‬

‫سووتاندنی ‪ ٧٠‬لیتر بەنزین ‪ ١٨٠ – ١4٠‬کگم دوانۆکسیدی کاربۆن دەکاتە هەواوە‪ ،‬چونکە لە یەک کاتژمێردا‬

‫ئوتومبێلێکی بەنزین ‪ ٢٠‬مەتر سێجا لە هەوا پیس دەکات کە بەشی ‪ ٢٠‬مرۆڤ بۆ کاتژمێرێک دەکات‪ ،‬کە هەر مرۆڤێک‬

‫لە کاتژمێرێکدا پێویستی بە ‪ ٠،٩‬مەتر سێجا ئۆکسجین هەیە‪ .‬تەکنەلۆژیا دەورێکی گەورەی هەبوو لە کەمکردنەوەی‬

‫پیسکەرەکانی ئوتومبێل‪ ،‬بەاڵم زۆری ژمارەی ئوتومبێل ئەو سوودەی کەم کردەوە بەڵکو تەنیا لە ساڵی ‪٢٠٠٠‬دا‬

‫پیسبوونی هەوا بە ئوتومبێل ‪ ٪ 63‬زیادی کرد لە چاو ساڵی ‪١٩٧١‬دا‪ ،‬پسپۆڕان ئاماژە بە چڕی گازی دوانۆکسیدی‬

‫کاربۆن دەکەن کە خەستیەکەی زیادی کردووە لە ‪ ٠،٠٢6‬بۆ ‪ ٠،٠345‬لە ساڵی ‪١٩٧4‬دا‪ ،‬لەسەر ئاستی جیهان زانایان‬

‫پەیدابوونی گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن بە دەستی مرۆڤ بە ‪ ٪ 5٠‬دەخەمڵێنن ئەوی تری بە هۆی سووتانی‬

‫کەرەستەی ئەندامییەوە دەبێت‪ ،‬ڕێژەی ئوتومبێل لە ساڵی ‪٢٠٠٨‬دا گەیشتە ‪ ٨3٠‬ملیۆن لە سەرانسەری جیهاندا‪ ،‬وە‬

‫ئوتومبێل بە سەرچاوەی یەکەم دێت لە تەنکبوونی چینی ئۆزۆن بۆ نموونە ئەگەر وامان دانا سااڵنە هەر ئوتومبێلێک‬

‫‪11‬‬
‫‪ 5‬تەن لە دووەم ئۆکسیدی کاربۆن فڕێ دەدات‪ ،‬ئەی ئەگەر ‪ ٨3٠‬ملیۆن ئوتومبێل لە چیهاندا هەبن چی؟ ئایا ڕووبەرە‬

‫سەوزەکان دەتوانن هاوسەنگی ڕابگرن؟‬

‫پیسبوونی هەوای ناوخۆیی‬

‫پێویستە سەرنجتان بۆ مەسەلەی پیسبوونی هەوای ناو ماڵ و بیناکان ڕاکێشین و جیاکردنەوەی لە پیسبوونی دەرەکی‬

‫و ڕوونکردنەوەی زیانەکانی بۆ مرۆڤ‪.‬‬

‫بەکارهێنانی دار و خەڵوز بە مەبەستی گەرمکردنەوە و چێشت لێنان هۆکارێکی سەرەکییە بۆ پیسبوونی هەوای‬

‫ژوورەوە‪ ،‬پیسبوونی ناوخۆیی لە زیادبووندایە بە هۆی کەرەستەی کیمیایی و جگەرە و بەکتریاوە‪ ،‬لە ئامارێکدا کە‬

‫ئاژانسی وزەی نێودەوڵەتی ئاماژەی پێدەکات خەستی تەنە هەڵواسراوەکان لە هەندێ دووکەڵی ناوخۆدا دەگاتە ‪١٠٠‬‬

‫ئەوەندەی خەستییەکی لە هەوای دەرەکیدا؟؟ قوربانییەکانیشی زۆربەیان منداڵ و ئافرەتن‪.‬‬

‫پیسبوونی هەوای دەرەکی یەکێکە لە گرنگترین هۆکارەکانی مردن لەو ناوچانەی کە سووتەمەنی ڕەق بەکار دەهێنن و‬

‫قوربانییەکانی بە ملیۆنێک مەزەندە دەکرێت لە ساڵێکدا واتە‪ :‬قوربانییەک لە هەر چرکەیەکدا‪ ،‬سووتانی دار و‬

‫خەڵوز هۆکارێکە بۆ تووشبوون بە شێرپەنجەی سییەکان و هەناسەتەنگی بە تایبەتی لە نێوان کەسانی تەمەن ‪3٠‬‬

‫ساڵدا‪ ،‬هەروەها هەندێ لێکۆڵینەوە دەیسەلمێنن کە مداڵی کەم کێش لە دایک دەبن لەو شوێنانەدا‪ ،‬شایەنی وتنە‬

‫کە ڕێخراوی تەندروستی جیهانی بەرپرسە لە بەرزکردنەوەی ڕاپۆرتی سااڵنە سەبارەت بە ژمارەی بەکارهێنانی‬

‫خەڵوز و پاشەڕۆی ئاژەڵ بۆ گەرمکردنەوەی مااڵن‪ ،‬هەروەها ڕێخراوەکە لە هەوڵی چاککردنی جۆری سۆپا و تەباغی‬

‫ئەو ناوچانە و هانیان دەدات بەرەو بەکارهێنانی سووتەمەنی گاز یان شل‪.‬‬

‫‪12‬‬
 ‫سوودی درەخت‬

‫ڕووەک و دارستانەکان پاککەرەوەی هەوان لە گازەکان وەک دووەم ئۆکسیدی کاربۆن چونکە ڕووەک بە هۆی کرداری‬

‫ڕۆشتنەپێکهاتن دووەم ئۆکسیدی کاربۆن دەگۆڕێت بۆ ماددەی کاربۆهیدراتییەکان و هەروەها ئۆکسجین دەردەپەڕێنێت‬

‫لەو ئاوەی کە بەشدارە لە کردارەکەدا‪.‬‬

‫*بڕی ئۆکسجینی بەرهەمهاتوو لە هێکتارێک دارستاندا لە یەک ساڵدا هەمان بڕە بۆ پێداویستی ئۆکسجینی ‪١٨‬‬

‫کەس لە ساڵێکدا‪.‬‬

‫*یەک هێکتار لە ڕووەک بڕی ‪ 6،٢‬تەن گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن هەڵدەمژێت‪.‬‬

‫*کاتێک چڕی گازی ئۆزۆنی زەوی زیاد دەکات بە هۆی کارلێکی هایدرۆکاربۆناتی بە هەوادا چوو لەگەڵ‬

‫ئۆکسیدەکانی نایترۆجیندا و بە بوونی تیشکی ڕۆژ و گەرمی چاالکی ڕووەک بۆ هەڵمژینی گازی دووەم ئۆکسیدی‬

‫کاربۆن کەم دەکاتەوە بە ڕێژەی سێ یەک بە هۆی لەناوچوون و سستبوونی دەمیلەکان‪.‬‬

‫*سێبەری درەختەکان توانای دابەزاندنی پلەی گەرمی خانووەکانی هەیە بۆ ‪ ٢٠‬پلەی سەدی‪ ،‬هەروەها دەبێتە هۆی‬

‫کەمکردنەوەی ڕاماڵینی زەوی‪.‬‬

‫*دارستانەکان یارمەتیدەرن بۆ پاشەکەوتکردن و باشکردنی جۆری ئاوی سەر زەوی و ژێر زەوی بە هۆی‬

‫هێواشکردنەوەی باران و ڕێڕەوی ڕووبارەکان‪.‬‬

‫*لێرەدا بۆمان دەردەکەوێت کە ڕووەک دەتوانێت ڕۆڵێکی گرنگ و کاریگەری هەبێت لەسەر ئەو ژینگەیەی کە تێیدا‬

‫دەژین بە تایبەتی لەسەر جۆری ئەو هەوایەی هەڵی دەمژین کە یەکێکە لە پێکهاتە گرنگەکانی ژینگە‪ ،‬ئەمە‬

‫سەرەڕای ئەوەی کە بوونی ڕووەک و ڕووبەری سەوزیی کار دەکاتە سەر دەروون و بەخشینی ژیانێکی خۆش و‬

‫تەندروست بە مرۆڤ‪.‬‬

‫‪13‬‬
 ‫(کەمکردنەوەی) پاراستنی هەوا لە پیسبوون‬

‫باشترین ڕێگە بۆ پاراستنی هەوا لە پیسبوون کەمکردنەوەی دەردانی پیسکەرەکانە لە سەرچاوە پیسەکانەوە و لەگەڵ‬

‫ڕەچاوکردنی ئەم خااڵنەدا‪:‬‬

‫‪- ١‬دانانی یاسا و دەستوور لە ڕێگای زانیاری و تەندروستی بەجێ بۆ سنووردانان بۆ پیسبوونی هەوا بە هەموو‬

‫جۆرەکانییەوە‪.‬‬

‫‪- ٢‬باڵوکردنەوەی ئاگاداری و ڕێنمایی بۆ کەمکردنەوەی پیسکەرەکان و هەژاندنی هاواڵتیان بۆ بەکارهێنانی هۆی‬

‫هاتوچۆی گشتی لە هەندێک ڕۆژدا بۆ کەمکردنەوەی پیسبوونی هەوا زیادکردنی وزە‪ ،‬ئەم ڕێگەیەش بە زۆری لە شارە‬

‫چڕەکاندا پیادە کراوە و ئەنجامی باشی هەبووە‪.‬‬

‫‪- 3‬بەکارهێنانی سەرچاوەکانی وزەی پاک و وزە نوێبووەکان وەک وزەی خۆر و با و هەڵکشان و داکشانی ئاوی‬

‫زەریاکان‪.‬‬

‫‪- 4‬داڕشتنی پالنی شارەکان بە شێوەیەکی زانستی ئامادەکراو و هێڵکاری شەقامەکان بە شێوەیەک کە هاتوچۆی‬

‫ئوتومبێل ئاسان بکات و پیسبوونی هەوا کەم بکاتەوە‪.‬‬

‫‪- 5‬ڕواندنی نەمام و ڕووەک لە شەقام و شوێنە گشتی و شارەکاندا بە تایبەتی ڕووەکە هەمیشە سەوزەکان و ئەو‬

‫ڕووەکانەی کە سوودبەخشن بۆ ژینگە‪.‬‬

‫‪- 6‬بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای نوێ بۆ کەمکردنەوەی پیسبوونی هەوا لە ڕێگەی کەمکردنەوەی ئەو پیسکەرانە کە‬

‫دەخرێنە هەواوە بە هۆی کارگە پیشەسازییەکان‪.‬‬

‫جۆرەکانی تەکنەلۆژیا بۆ کەمکردنەوەی پیسبوونی هەوا‬

‫‪- ١‬فلتەری کارەبایی کە نزیکەی ‪٪ ٩٩‬ی دەنکۆڵە وردەکان ال دەبات‪.‬‬

‫‪- ٢‬ئامێری جیاکەرەوە لوولەکییەکان کە دەنکۆڵە مامناوەندەکان دەپاڵێوێت بە ڕێژەی (‪.)٪ ٩٠ – ٪ 5٠‬‬

‫‪- 3‬پاڵێوەری کیسەییەکان کە دەتوانرێت نزیکەی ‪٪ ٩٩‬ی دەنکۆڵە بچووکە زەرەرمەندەکان بۆ تەندروستی مرۆڤ لەناو‬

‫بەرن بەاڵم لە هۆکاری گواستنەوەدا دەتوانرێت ئامێرێک بەکار بهێنرێت کە ئۆکسیدی کاربۆن و هایدرۆکاربۆنات و‬

‫‪14‬‬
‫یەکەم ئۆکسیدی نایترۆجین بگۆڕێت بۆ گازی دوانۆکسیدی کاربۆن و هەڵمی ئاو بە مەرجێ ئەو سووتەمەنییانەی‬

‫بەکار دەهێنرێت قوڕقوشمی تێدا نەبێت‪.‬‬

‫‪ -4‬بەکارهێنانی ئامێری فێنککەرەوەی نوێ کە کاریگەری کەمی هەبێت لەسەر پیسبوونی هەوا‪.‬‬

‫سەرچاوە‬
‫‪ -‬بنەمای جوگرافیای گشتی و جوگرافیای کوردستان‪ ،‬نەشوان شوکری هرۆری‪.‬‬
‫‪ -‬ویبسایتی ویکیپیدیای کوردی ‪.WWW.WIKIPDIA.COM‬‬
‫‪ -‬کۆمەاڵیەتی پۆلی نۆیەمی بنەڕەتی‪ ،‬نووسینی لیژنەیەک لە وەزارەتی پەروەردە‪.‬‬
‫‪Physical Geography, Richard H. Bryant 7th edition. -‬‬

‫‪15‬‬