Professional Documents
Culture Documents
مێژووی کورد لا سەدەی نۆزدە و بیست
مێژووی کورد لا سەدەی نۆزدە و بیست
ئامادەکردنی:
بە سەرپەرشتی
ساڵی خوێندنی
()٢٠٢٠-٢٠١٩
ناوەڕۆک
پێشەکی٢ ...............................................................................................................
دەرئەنجام 8 ............................................................................................................
سەرچاوە ٩ ..............................................................................................................
-1-
پێشەکی
نەتەوەیە لە نێوان وڵالتانی جۆر بەجۆردا وونە.بەشی زۆری لە واڵتی تورک.ئێران.عراق .وە بەشی کەمی لەواڵتی
وشەی کورد لەو واڵتانەدا وەک یەک لەسەر زاران نیە لە تورکیدا پێیان دەڵێن دانیشتوانی ناتاتۆلی باشوری.ژمارەی
دانیشتوانی کورد لە ناوچەی ئەو واڵتانە جیایە و بەو جۆرە نیوەی براوەتە واڵتانی تورکیە 6ملیۆن لەنێوان 5/5
ملیۆن لە عراق 5/6ملیۆن وە یەک ملیۆنی دیکەش لە وڵالتی سوریە وە لە واڵتانی ترەوە بە ١5ملیۆن
خەمڵێنراوە.هەڵبەت هێندێ مێژونوسان ئەو ژمارەیان نە سەلماندوە وە هێندێ لە حکومەتەکان دەڵێن کە ئەو
ژمارەیان وانیە بەاڵم هەر چیەک بێ لەو بارەبە داتا کاری (زانیاری تێدا دیارە)
کاتو چۆنایەتی جوگرافیای کوردستان زۆر بەچاکیڕوون نەبۆتەوە لە عێراق دا سنوری بە پێی کوردستان و
عەرەبەکان دەیگەڕێننەوە واڵتی کێویەکانی کوردستان وە دەشستی+تینجا ١5ساڵبوە کێشە لە واڵتی کوردستان.
2
سەرەتاکانی مێژووی کورد
مێژوی کورد لە وەختێکدا ناسراوە بەباشی ڕوون بۆتەوە کە ئاینی ئیسالم لە زەمانی عومەر خەلیفەی موسولماناندا
لە واڵت باڵو بۆتەوە وە ئەسەری لەسەر ئەوگەلە داناوە :نوسەرە عەرەبەکان کە بەسەر هاتیان نوسیوە کە دەڵێن کە
ئەو نەتەوە بەلە سێ سەدان دا ڕاپەڕینەکەی خۆی درێژەی پێداوە واتە لە زەمانی داگیرکردنی تکریت لە ساڵی
٤37دا،تا بەسەرهاتی هەوەڵین سیلسیلەی مێژووی کوردەکان:شەددیتەکان لە ساڵی ٩5١وە ١١7٤لە سەرەوەی قەفقاز
حوکمیان کردوە.
حەسەن واحیدەکان کە لە ٩٤5وەتا ١5١5ئەو کوردانەی کە ئەوڕۆ لە دیوی ئێراندا هەن.حکومەتیان کردوە .وە
مەروانێکانی کوردکە لە ٩٩5وەتا ١5٩٤لە ناوچەی دیار بەکر حکومەتیان هەبووە سەاڵحەددینی ئەیوبی کە داهێنەری
سلسلەی ئەیوبی بووە()١١38_١١٩3لەبابەوە کوردە،وە هەتا ناو واڵتی میسر پادشایەتی کردوە،بەاڵم ڕەگەزی خۆی
وەدەر نەخستووە،لە سەدەی ١٩دا مەغۆلەکانڕژانە سەر ناوچەی کوردستان:لە ساڵی١٢٢7وە لە شارەزوور،وە لە
ساڵی١٢5٢دا،لە دیار بکر،وە لەساڵی ١٢57دا،لە کرماشان و هەولێر وەلە ساڵی ١٢5٩دا،لە هەکاری،جەزیرە
بوون،وە بەو چەشنە خاکی کوردستانیان تا دوو سەدەو نیو لە ژێر سێبەری ڕەشی خۆیاندا هێشتۆتەوە.
لە بەرەبەری ئاسۆی سەدەی ١٩دا .کاتێک کە جواڵنەوەیەکی ناسیونالیستیو .نەتەوایەتی دەهات شکڵ بگریت
.کوردستانبەرەو ڕاپەڕین دەڕۆیشت ،بەاڵم هێستا ناگاتە ئەو دەمەی کە شەڕەفەددین لە ساڵی ١5٩٤زاینیدا
لەسەدەی ناوەراستی ئەوروپادا لە کۆشکەکانی فیۆداڵ لەدەرە بەگەکانکەمو،زۆر بەیارمەتیبە یارمەتی جوتیارەکانی
لە سەرەتاکانی سەدەی بیستدا تاقمی ڕوناک بیرەکانی کورد لەگەل بارزانی هاوکاریان دەکرد .هەرگیزاو
هەرگیز،ئەو مرۆڤانەی کە لە کلوبی کوردی قوستەنتینەیان داناوە نە دەناسی،جا بەڕاستی جا بەڕاستی ئەو مرۆڤاەی
کە پێویست بوو لە بارەی ڕاپەڕینەکانی ساڵی ( )١٩٢١،١٩٢5،١٩٢7،١٩37دا لێی کۆڵیبایەوەو وە متاالی
بارەیەوە بەر هەڵست و بیانویان زۆرە:بەرهەڵست و .پێشلێگرتنی سەد ساڵەی ڕژێمە کۆنەکانو ،پادشا بۆ گەنەکان
3
لەسەر ئەوەشڕا،کوردەکان ناتوانن ئەو بارە قورسە لەسەر شانی خۆیان البدەن کە چجیان نەکردووە .پاش ئاشتیو
سولحی ساڵی ١٩75کوردی عێراق بەڕاستی نەیزانی.وە یان نەیویست لەو کاتەو .دەمە گەورەیە کە بۆی هاتبوو
پێشێ کەڵک وەرگرێ وەلەسەر نوسینی مێژویەکیگەورەبکات،بەڕاستی دەبێ لێرە دا بڵێین کە مێژوو لیا قەتی سەر
زەنشت و ،لۆمەیە،ئینجا متاالیەکی قوڵ لەسەر مێژووی ڕاپەڕینی کورد لە سەرەتای هەستانەکەی لەسەدەی
١٩دائامانج و هەڵوێستە بەاڵم ئەمەش ناتوانێ بەبێ هەوڵو ئیشتیبایێ_بێگومان ئەو کەسانەی کە لە داهات و دا لە
بارەی مێژوی کورد متاال دەکەن لێی دەکۆڵنەوە و دەنوسن،دە بێتە هۆی دەرسێکی چاک کە ئاکارو کردەوەی
4
بەناوبانگترین و کاریگەرترین میرەکانی ئەو سەردەمە کە فەرمانڕەواییان کردووە لە سەردەمەدا
ئەمیر بەدرخان حاکمی واڵتی کوردستانی بەشی واڵتی کوردنشینی دەوڵەتی عوسمانی حاکمێکی بە هێز و بە توا
نابووە بە لە خۆ ڕادیوی ئە وڕستەیەی لە بارەی خۆیەو گووتوە ،ئەوە منم کە حاکمی ئەو وڵالتە دەکەم و حوکم
دەدەم نە پادشای عوسمانی نە بابی عالی لەمن ڤەهێزترو بەتوانا ترن وە من لەوان نەجیب زا دە ترو گەورە ترم
وە ستەم لە گەلی خۆم ناکەم چونکە گەلی کورد گەلێکی پاک و خاوێنن
وەاڵمدەرێکی فەڕەنسی لەالیەن پاشای فەڕەنساوە سەری لە واڵتە کوردەکانی تورکیەی داوە دەڵێ میر بەدرخان حە
قێتی کە بڵێمن لە گەلێکی نەجیب زادەم و پاکم چونکە سوڵتان لە وگەلەیەولەو ڕەگەزەیە و وە لەو زەوی و زارەشس
لە دایک بووە وە هەروەها ئەو وەاڵمبەرە گوتویەتی :ئەمیر بەدرخان حاکمێکی زاناو دانا بووە خزم و قەو مێکی زۆر
ی لە دەوری خۆی کۆ کردۆتەوە ئەو وتارەی کە گوتویەتی خۆم لە پاشای عوسمانی بە نەجیب زا دەتر دازانم ڕاستی
گوتوە وە میر بەدرخان وە لەبنەماڵەو بنەچەی هەرە کۆنی کوردەلە ساڵی ١8٢١ئەمیری وڵالتی بۆتان بووە.
پاش ئەوەی ئەمیر بەدرخان لەکار البراو دورخرایەوە حکومەتی تورک لە دورەوە دەیویست زاڵبێت بەسەر واڵتی
کوردستان هەوەڵین مەبەستی ئەوەبوو دەیویست کەسێک هەڵبژێرن کە لە خزم و کەسی بەدرخان بێت ئینجا پاش
بەدرخان چەرخێکی پڕ لەژاوە ژاو پشێوی بەسەر واڵتدا هات "شێخەکان" کە لە کوردستاندا بە پیاوانی مەزهەبی
ئاینی بوون وایان نیشان دەدا بە نەبوونی شازادەکان و ئەمیرە کوردەکان خۆیان بنوێنن ئینجا یەکێ لە هەموان
قسەی زیاتردەڕۆیشت ئەویش شسیخ عوبەیدواڵی شەمزینان بوو کە ڕێزو حورمەتێکی زۆری لێ دەگیرا شێخ
عوبەیدواڵی شەمزینان سەر بە بە بنەماڵلەی شێخ عەبدول قادری گەیالنیە()١578_١١٤٤کە قادری سلسلەی دانەری
سۆفیایەتی لە کوردستاندایەو بە سلسلەی قادری نێو دەبرێ شێخ عوبەیدواڵ لە ساڵی ١835لە دایک بووە.
5
_3دانانی کانگای کۆڕی زانیاری کورد (کلوپ)
هەر لەو کاتەو دەورەدا یانی لە هەوەڵین ڕۆژەکانی سەدەی ٢٠دا پاشس ئەوەی کە پەنجا ساڵ بزوتنەوەکان درێژەی
هەبوو ئتنجا پێویست بوو لە ڕێگایەکی دیکەوە خەبات بۆ بزوتنەوە بکەن سەرۆکە کوردەکان گەورەکان ئەکەڕەت بۆ
درێژەی دانانی خەباتی کوردایەتی لەڕێگەی "ڕامیاری" دەست بەکار بوون بە مەبەست بەمە لە ساڵی١878مەدحەت
بەدرخان لەشاری قاهیرە هەوەڵین ڕۆژنامەی کوردی بە نێوی (کوردستان)باڵو کردەوە وە کەم ڕۆژنامەیە باسی لە
ژیان و چەشنی و کردەوەکانی کوردەکانی تورکیەی دەکر د وڕەخنەی لێدەگرت ۆاش مەدحەت بەگ یەکێ لە براکانی
بە نێوی عەبدولڕەحمان بەدرخان لە شاری "ژنو" ئەو ڕرۆژنامەیەی گرت و لە چاپی دا وە لە ساڵی ١88٩کۆڕێکی
سیاسی تورک بەناوی "کمیتەی یەکێتی و تەرەقی خوازی" لە شاری قوستەنتینە پێکهات کە دوو ئەندامی کوردوو دوو
یەندامی تورک بوون ئەندامە کوردەکان هەریەک بەناوی "ئیسحاق و عەبدول" هاوڕێ لەگەڵ دەر چونی دەر چونی ئەو
ڕۆژنامەو دانانی کۆرە زانیاریەکان ،هێندێ لە کوردە ڕوناک بیرەکان،بە چەشن و ئاکاری تازەوە بە نێوی
"ڕیفۆرمیست" وە "مۆدێرنیست" زۆر بە گەرم و گوڕی دەستیان بەکار کرد لەنێو ئەوتاقمە "ڕوناک بیرەدا"عەبدول
قادری کۆری شێخ کەدژی سوڵتان لە ١8٩٤دا لە پیالنێکدا هاوکاری کردبوو وە دوو سەرۆکی دیکەی کوردیش لە ساڵی
١85٢لە هەوەڵی لەو کۆڕانەدا نەخشسیان بە جۆرێکی دیکە هەبوو وە نێویان عەبدووڕەحمان بەدرخان وە حیکمەت
بابان بوو ئەوانیش لە هەوەڵین کۆنگرەی (کمیتەی یەکێتیو تەرەقی خوازی)دا لەشاری پاریس گاوبەشسیان هەبوو .
_٤شەجەرەی بەدرخان
ئەوالدی ئەمیر بەدرخان زۆربوون وە بەچاکی نەزانراوە کە ژمارەیان چەند بووە (مازۆر نوئێل) وتویەتی کە ٩5
کوڕی هەبوە (کونسوڵ تروتە ) کە ٤5کوڕو ١٤کچی هەبوە ئەمیر کامەران بەدرخان نەوەی (پادشای کورستان )واتە
میر بەدرخانبە باشسی نازانێ کە کوڕو کچەکانتلی چەندن ئەویش کەباب و پاپیری خۆی بیستوە کە گوتویانە کە ٩٩
منداڵی هەبووە وە ئەوەی زانراوە کە لە کوڕەکانی ١٢دانەیان نەخشێکی گەورەیان هەبووە لە ڕاپەڕینەکان
6
_مەدحەد بەگ خاوەنی ڕۆژنامەی کوردستان شۆڕشی ١88٩
_کامیل بەدرخان کە لەگەڵ ڕوسەکان نێوانیان هەبووە کە ساڵی ١٩١7والی ئەرزەڕۆم بووە
_حسن بەدرخان و حسین بەدرخان هەردوکیان لە هەڵبژاردنی نوێنەرایەتی ١٩١5دا هاوبەشسیان هەبووە
_5شەریف پاشا
لەپی تەختی فرانسە لەپاریسدا ،پیاوێکی کۆنی دەوڵەتی عوسمانی کەلەبنەماڵەیەکی کوردە ،پاش وەستانی شەڕی
هەوەڵی جیهانی توانیویەتی لە کۆنگرەی ئاشتیخوازانی جیهانی بەشدار بێت.شەریف پاشا لەشاری سولەیمانی
لەدایک بووە وە لە قوتابخانەی خوا جای بای لەگەڵ شێخ محمود خوێندویەتی،پاشان لە خوێندن تەواو بووە
.لەکاتێکدا کە بەهیچ کوردێک کاری دەوڵەتیان نەدەدا .بەهەر چەشنێک بووە لەکاری دەوڵەتی لە شاری
پاشس ماوەیەک لە ساڵی ١8٩5لەالیەن سوڵتان عەبدولحەمید پاشای عوسمانی کراوەتە باڵوێزی عوسمانی لەشاری
ستۆکهۆڵم .جا بەو جۆرە ئەم پیاوە لەڕیزی پیاوە دیبلۆماتەکان بووەوە هەر بەو مەبەستەی کەگوتمان خۆی لە
کوردایەتی لە نەناسیوی داوە وە بە چەشنێکی نهێنی هەوڵی بۆ قازانجی کورد داوە .تێکۆشاوە .بەبێ کۆسپ و کەند
لە قواڵی دڵەوە کاری کردوە .کاتێک لە دامەزرانی کۆڕی یەکێتی و تەرەقیخوازان ئاگادار دەبێت لەگەڵیان هاتو
چجۆی پەیدا دەبێت بەاڵم چونکە شەریف پاشا بۆ کاری باڵوێزی دەنێردرێتە فەرەنسا.ئەوان دژی ئەو کارە دەبن.
ئینجا نێوان ناخۆشی لەگەڵیان پەیدا دەکات وە هاوکات لەگەڵیان دەبێت لە شۆڕشی ١٩58کاتێک کە شەڕ
هەلدایسێ و دەوڵەتی عوسمانی پەیمان لەگەڵ ئەڵمان دەبەستێت شەریف پاشا دژی ئەو کارە دەوەستێت ماوەیەکی
زۆر لەمەودای ئەو شەڕەدا لەکۆشکی"مون کیف"لەمونت کارلۆدا دەمێنێتەوە مرۆڤێکی فیدڕاڵ و پوڵدار بووە وە خۆشی
ڕابواردوە یەکێک لە کۆرە ئەربابەکان لەبارەیەوە دەڵێت" ....ژیان بۆی سوک و ئاسان بوە خۆش گوزەرانو کەیف
خۆشبوە زۆر دەوڵەمەندبووە " ئینگلیزەکان نەویستوە لە بارەی ویدا خراپ دەگێڕنەوە .تورکەکان ئەوی بە پیاوێکی
7
خۆش لیباس دەناسن،دەڵێن پیاوەکی لە خۆڕازیە .....وە لسروشتەوە پیاوەکی نەزان و گێژە !تورکەکانی میاڕەوی
دەڵین کە خۆشبەختێکی گەورە لە چاوەڕوانی ئەودایە ئینجا لەگەڵ کچێکی میسڕی شای و زەماوەند دەکات
پاش ئەوەی لەساڵی ١٩١٢دا لە ئینگلیزەکان نزیکدەبتەوە وەکەڵکی لێ وەرناگرێ ئینجا لسەرڕا لە پێش ئەوەی شەڕ
خەاڵس بێت چەند جاران لێیان نزیک دەبێتەوە هەروەها لەساڵی ١٩١8لەشاری مارسێ چاوپێکەوتنی دەبێت لەگەڵ
سێرپرسی کۆکز پێکدەگەن شەریف پاشا بە چەشنێکی ڕامیاری بە سێرپرسی کۆکز دەڵێت کە بریتانیای کەبیر لەگەڵ
دانی بەنەتەوایەتی کورد یەکەو هاوڕایە .وەدانی بەسەر داهێناوە وەکانگای مەرکەزی ئیدارەی کوەدستانیش(بێ
گومان شاری موسڵیش دانراوە)کە ڕێگای بەشێکی ئەو ناوچەیە بۆ فەرەنسا تەرخان دەکات.
بەاڵم پاش وەستانەوەی شەڕ لە مودورسلە ( 3١ئۆکتۆبەری)١٩١8شەریف پاشا دێتە وڵالتی سویدو لەالیەن
سەباحەددینسەرۆکی کۆڕی ئازادی خوازەکانی عوسمانی پێشوازی لێدەکرێت کە بۆ چارەسەرکردنی مافی ١٩گەلەکان
لە کۆنگرەی ئەوروپادا بەشداری بکات وە لە مافی نەتەوایەتی بەرگری هەبێتبەڕاستی کەشەریف پاشا ئەهەموو
هەوڵ و کۆششەی داوە کاری بۆ کوردەکان کردووە ئایا کەس پێی زانیوە وەژەلک و قازانجی لێوەردەگرێت ؟لەسەر
دەرئەنجام
وەکو کۆی میرەکان و کاربەدستانی کورد هەموو میرو و سەرکردەکان تەواوی هەول و کۆششی خۆیان داوە بۆ بە
دیهێنانی خەون و ئامانجی مییللەتەکەیان سەرەڕای ئەو ئاستنەگ و کۆسپ و تەگەرانەی هاتووەتە بەردەممیان،
سەرەڕای ئەوەی کە هەڵکەووتەی جوگرافیای کوردستان کەوتووەتە هاوسێی یەکێک لە زلهێزترین دەوڵەتەکانی ئەو
سەردەمە کە دەوڵەتی عوسمانی بووە کە توانیبووی باڵ بکێشیت بەسەر زۆر بەی زەوی ئەورپاو ئاسییا ،زۆر کات
نەرمیان نواندووەو ژێر دەستی دەوڵەتی عوسمانیان قبوڵ کردووە ،لە پای ئەوەی گەلەکەیان بهێڵنەوە و دوریان
بگرن لە بەکۆیلەبوونی دەوڵەتی عوسمانی ،هەرچەندە بەشێک بوون لە دەوڵەتی عوسمانی بەاڵم لە بیر و فکری
هەموو میرەکانی ئەو سەردەمە بیر و فکری خۆ بەڕێوەبەری و دروست کردنی کیانێکی سەربەخۆ هەبوو هەرچەندە کە
هەنگاوی کرداریشییان بۆ نەنابێت ،بۆیە دەتوانین بڵێن کوردە کاربەدەستەکانی ئەو سەردمە بە ئەمەکن و تا ئەو
8
سەرچاوە
-بنچینەکانی کورد و چەند وتارێکی کورد ناسی ،نووسینی ڤالدمێر مینۆرسکی ،وەرگێڕانی د .نەجات عبداللە.
9