3957_Ch01_002-025 06/10/14 10:25 AM Page 2

CHAPTER

Organization and
General Plan
of the Body
3957_Ch01_002-025 06/10/14 10:25 AM Page 3

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

M C TIÊU
■ Đ nh nghĩa đư c thu t ng anatomy, physiology, và
CHAPTER OUTLINE
M c đ t ch c trong cơ
pathophysiology. Dùng ví d gi i thích s quan h gi a chúng
■ K tên t ng m c đ c a cơ quan trong cơ th t đơn gi n nh t cho th :
đ n ph c t p và gi i thích chúng. Ch t hóa h c
■ Đ nh nghĩa đư c thu t ng metabolism, metabolic rate, and
T bào
homeostasis, and use examples to explain each.
■ Gi i thích các ho t đ ng c a cơ ch feedback âm and how a positive Mô
feedback mechanism differs. Cơ quan
■ Trình bày v trí gi i ph u.
H cơ quan
■ Nêu các thu t ng gi i ph u cho t ng ph n c a cơ th .
Ph n còn l i c a chúng
■ Dùng đúng thu t ng t ng ph n c a cơ th .
■ K tên các khoang cơ th , màng c a chúng, nêu m t vài cơ quan có khoang. Chuy n hóa và s cân
■ Mô t các ph n có th xuyên su t cơ th ho c m t cơ quan. b ng
■ Gi i thích cách chia b ng ra thành t ng ph n nh . K tên t ng cơ quan Thu t ng và s t ng quát
trong vùng đó.
Sơ đ cơ th

Ph n và vùng cơ th

Thu t ng Location và

Position
THU T NG M I Pleural membranes (PLOOR-uhl
Khoang cơ th và màng
MEM-brayns)
Anatomy (uh-NAT-uh-mee)
Positive feedback (PAHS-ah-tiv Khoang s và đ t s ng Ng c,
Body cavity (BAH-dee KAV-i-tee)
FEED-bak) b ng và khoang đáy ch u
Cell (SELL)
Section (SEK-shun)
Homeostasis (HOH-me-oh-STAY-sis) B n đ và t ng ph n
Tissue (TISH-yoo)
Inorganic chemicals (IN-or-GAN-ik Phân vùng b ng
KEM-i-kuls) THU T NG
Meninges (me-NIN-jeez)
Metabolism (muh-TAB-uh-lizm)
LÂM SÀNG
Computed tomography (CT) scan BOX 1–1
Microbiota (MY-kroh-bye-OH-ta)
Microbiome (MY-kroh-BYE-ohm) (kom-PEW-ted toh-MAH-grah-fee Gi a mô và cơ quan
Negative feedback (NEG-ah-tiv SKAN)
Diagnosis (DYE-ag-NOH-sis)
BOX 1–2
FEED-bak)
Disease (di-ZEEZ) Hình dung bên trong
Organ (OR-gan)
Organ system (OR-gan SIS-tem) Magnetic resonance imaging cơ th
Organic chemicals (or-GAN-ik (MRI) (mag-NET-ik REZ-uh-
nanse IM-ah-jing) BOX 1–3
KEM-i-kuls)
Pathophysiology (PATH-oh-FIZZ-ee- Positron emission tomography Xem s ho t đ ng
AH-luh-jee) (PET) (PAHZ-i-tron e-MISH-un c a b não
Pericardial membranes (PER-ee- toh-MAH-grah-fee)
KAR-dee-uhl MEM-brayns)
Peritoneum-mesentery (PER-i-toh-
NEE-um MEZ-en-TER-ee)
Physiology (FIZZ-ee-AH-luh-jee)
Plane (PLAYN)

Terms that appear in bold type in the chapter text are defined in the glossary,
which begins on page 603.

3
3957_Ch01_002-025 06/10/14 10:25 AM Page 4

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
4 Organization and General Plan of the Body www.foxitsoftware.com/shopping

C
ơ thể người là một tổng thể chứa nhiều chất hóa là nền tảng giúp bạn học cao hơn trong ngành y.
học và liên kết hóa học. Bạn đã từng nghĩ cơ thể
mình như vậy? Có lẽ không, và chưa từng, theo LEVELS OF ORGANIZATION
đúng định nghĩa vật lý, đó chính là từng phần của
chúng ta. Cơ thể chứa hàng triệu nguyên tử trong
Cơ thể người có mối liên quan giữa sự phức tạp của cấu
một sắp xếp cụ thể (chất hóa học) và hàng nghìn
trúc và chức năng. Mỗi cấp độ cao hơn có sự liên kết
phản ứng hóa học diễn ra một cách cụ thể. Đó chỉ
giữa cấu trúc và chức năng ở cấp độ trước đó. Chúng ta
là nghĩa đen, và rõ ràng không phải toàn bộ câu
sẽ bắt đầu với cấp độ đơn giản nhất, chất hóa học, rồi tế
chuyện. Chìa khóa để hiểu được ý thức và sự
bào, mô, cơ quan, hệ cơ quan. Tất cả mức độ được mô tả
nhận thức của con người nằm ngoài tầm của
trong Fig. 1–1.
chúng ta. Chúng ta vẫn chưa biết tại sao chúng ta
có thể học tập—không một loài vật nào có thể, với CHẤT HÓA HỌC
độ hiểu biết của chúng ta—nhưng chúng ta đã
Nhớ lại rằng cơ thể là cấu trúc của các chất hóa học. Hóa
tích lũy rất nhiều kiến thức về những gì chúng ta
chất tạo thành cơ thể được chia làm hai loại chính: vô cơ
tạo ra và cách hoạt động chúng. Một số kiến ​​
và hữu cơ. Chất vô cơ là những phân tử đơn giản được tạo
thức này tạo nên bài học bạn sắp thực hiện, một
bởi một, hai hay nhiều nguyên tố (có một vài ngoại lệ). Ví
bài học về giải phẫu và sinh lý cơ bản của con
dụ như nước (H2O); oxygen (O2); một vài ngoại lệ, carbon
người.
dioxide (CO2); và khoáng chất như sắt (Fe) trong
hemoglobin, natri (Na) trong NaCl làm cho nước mắt
Giải Phẫu Học là nghiên cứu về cấu trúc cơ thể,
mặn, and calcium (Ca) trong muối calci giúp xương chắc
bao gồm cả kích thước, hình dạng, thành phần, không
khỏe. Chất hữu cơ thường rất phức tạp, chứa nhiều
ngoại trừ màu sắc. Sinh lý học là nghiên cứu về chức
nguyên tố cacbon và hidro. Các loại chất hữu cơ là
năng của cơ thể. Sinh lý của hồng cầu, ví dụ như, bao
cabohydrat, chất béo, protein, và acid nucleic. Phần
gồm những gì mà tế bào này làm, cách chúng làm, và mối
này sẽ nói rõ hơn trong Chapter 2.
liên hệ giữa chúng trong toàn cơ thể. Sinh lý dĩ nhiên
liên quan đến giải phẫu. Ví dụ như, hồng cầu chứa rất T BÀO
nhiều Fe tích tụ trong protein của nó gọi là hemoglobin;
Đơn vị sống nhỏ nhất về cấu trúc và chức năng là giải
đó là một khía cạnh của giải phẫu. Sự hiện diễn của Fe
phẫu, cơ thể người chứa hơn 200 loại tế bào khác nhau.
cho phép hồng cầu vận chuyển oxy, đó chính là sinh lý.
Chúng ta có thể hình dung cơ thể người như một
Tất cả tế bào của cơ thể cần nhận oxy để thực hiện chức
thành phố của các tế bào. Một thành phố lớn chứa
năng chính xác, vì vậy sinh lý của tế bào hồng cầu liên
hàng triệu người dân với từng công việc, một cơ thể
quan đến toàn bộ cơ thể.
chứa hàng nghìn tỷ tế bào với hơn 200 công việc. Mắc
Sinh lý bệnh nghiên cứu về rối loạn chức năng, và cơ
dù khác nhau về chức năng, cơ thể người hoạt động là
sở sinh lý giúp việc nghiên cứu đó dễ dàng hơn. Ví dụ như,
một thể thống nhất. Một loại tế bào cấu tạo bởi các
bạn có thể quen với bệnh thiếu máu thiếu sắt. Sự thiếu
chất hóa học khác nhau và thực hiện các phản ứng cụ
hụt sắt trong chế độ ăn, không đủ Fe trong hemoglobin
thể. Cấu trúc tế bào và chức năng của chúng được
của hồng cầu, và vì thế không vận chuyển đủ oxy cho
trình bày trong Chapter 3.
cơ thể, kết quả là dẫn đến rối loạn chuyển hóa Fe. Ví dụ
này trình bày mối quan hệ giữa giải phẫu, sinh lý, sinh lý MÔ
bệnh.
Mô là một nhóm các tế bào với cấu trúc và chức năng
Mục tiêu của chương này là hiểu được giải phẫu và
giống nhau. Như một thành phố chứa các nhóm làm
sinh lý với sự nhấn mạnh vào cấu trúc và chức năng bình
việc cùng nhau (ví dụ phòng chữa cháy) để giữ chức
thường. Nhiều ví dụ về giải phẫu bệnh được nêu ra, tuy
năng của thành phố, các nhóm tế bào cùng nhau hoạt
nhiên, nhằm liên hệ mối quan hệ giữa bệnh và sinh lý
động trong cơ thể. Có bốn loại mô:
học bình thường giúp chẩn đoán bệnh. Nhiều ví dụ là
ứng dụng lâm sàng giúp bạn áp dụng những gì mình đã BBiểu mô---che phủ bề mặt cơ thể, một vài loại có chức
học. Kiến thức về giải phẫu và sinh lý năng chế tiết.
3957_Ch01_002-025 06/10/14 10:25 AM Page 5

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Body 5
www.foxitsoftware.com/shopping
Organization and General Plan of the

1. M c đ hóa h c

2. M c đ t bào Bi u mô vuông

Bi u mô v y

Cơ trơn

3. M c đ mô

Th n

Bàng
quang

4. M c đ cơ quan

H ti t
ni u

6.M c đ cơ th 5.M c đ h cơ
quan

Figure 1–1 M c đ c u trúc trong cơ th , th hi n t m c đ đơn gi n nh t (ch t hóa h c) t i c u

trúc ph c t p nh t (m c đ cơ th ). H cơ quan đư c trình bày đây là h ti t ni u.

QUESTION: H th ng cơ quan nào khác làm vi c tr c ti p v i h ti t ni u?

3957_Ch01_002-025 06/10/14 10:25 AM Page 6
6 Organization and General Plan of the Body
Bề mặt da và tuyến mồ hôi là các ví dụ về mô biểu mô.
Cấu trúc biểu mô bao gồm biểu mô vách mao quản
(biểu mô vảy) và biểu mô ống thận (biểu mô vuông),
được chỉ ra trong Fig. 1–1.
Mô liên kết—liên kết và nuôi dưỡng các phần của cơ
thể; vận chuyển hay dự trữ một vài chất khoáng. Máu,
xương, sụn, và mô mỡ là các mô trong nhóm này.
Mô cơ—một mô liên kết đặc biệt, giúp cơ thể cử động.
Mô cơ vân và mô cơ tim thuộc nhóm này. In Fig. 1–1,
là hình ảnh mô cơ trơn, cơ mặt trong nhiều cơ quan
ví dụ như túi mật và dạ dày.
Mô thần kinh—chuyên sản xuất và tạo các xung điện để
điều chỉnh chức năng của toàn cơ thể. Não bộ và hệ
thần kinh là ví dụ.
Từng loại mô trong bốn loại, với từng chức năng đặc
biệt, được trình bày trong Chapter 4.
CƠ QUAN
Cơ quan là một nhóm các mô có trật tự nhất định để
thực hiện chức năng đặc biệt. Ví dụ như thận, từng
xương, gan, phổi, và dạ dày. Thận chức nhiều loại biểu
mô, cho chức năng chính là tái hấp thu. Dạ dày chwusc
biểu mô chế tiết ra gastrin, thành phần của dịch vị, là
một loại protein đặc biệt. Mô cơ trơn dạ dày có chức
năng nhào trộn thức ăn với gastrin và đẩy thức ăn xuống
ruột non. Mô thần kinh dẫn các tín hiệu làm tăng hoặc
giảm co bóp dạ dày. Một cơ quan bao gồm nhiều tổ chức
mô. Không một mô nào trong thận có thể loại bỏ chất
dodojcra khỏi máu, nhưng tất cả các mô của thận thì có
thể. Tương tự, không một mô nào trong dạ dày có thể
tiêu hóa protein, nhưng toàn bộ dạ dày thì có thể (trong
Box 1–1: Giữa mô và cơ quan).
HỆ CƠ QUAN
Hệ cơ quan là một nhóm các cơ quan góp phần tạo nên
chức năng đặc biệt. Ví dụ như hệ tiết niệu, hệ tiêu hóa,
hệ hô hấp.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Trong Fig. 1–1 là hệ tiết niệu, bao gồm thận, niệu quản,
bàng quang, niệu đạo. Tất cả cơ quan này góp phần tạo
nên chức năng thải chất độc của hệ tiết niệu.
Như phía trên, Table 1–1 liệt kê hệ cơ quan trong cơ
thể với chức năng và một vài cơ quan đại diện, and Fig.
1–2 mô tả tất cả hệ cơ quan. Nhiều trong số đó có thể
quen thuộc với chúng ta. Một có quan có thể trong nhiều
hệ cơ quan; như tuyến tụy, trong cả hệ tiêu hóa và hệ
nội tiết, và cơ hoành vừa thuộc hệ hô hấp vừa thuốc hệ
cơ vân. Tất cả hệ cơ quan tạo nên một cơ thể đơn nhất,
tất cả chúng cùng hoạt động, phụ thuộc lẫn nhau. Bây
giờ, một vài ví dụ sẽ chỉ cho bạn mối liên quan iuwax
các hệ cơ quan. Tất cả tế bào trong cơ thể đều cần oxy.
Hệ hô hấp lấy oxy trong không khí, hệ tuần hoàn vận
chuyển oxy. Tất cả tế bào đều cần chất dinh dưỡng. Hệ
tiêu hóa hấp thu chất dinh dưỡng, và hệ tuần hoàn vận
chuyển chúng. Tất cả tế bào đều sản xuất ra chất thải.
Hệ tuần hoàn thu nhận chất thải, hệ tiết niệu thải chúng
ra khỏi máu. Mối tương quan này sẽ được thảo luận kĩ
hơn trong từng chương.
PH N CÒN L I TRONG ”CHÚNG TA”
Chúng ta không đơn độc. Mỗi cơ thể đều sống với một
số lượng lớn vi sinh vật, đặc biệt là vi khuẩn. Người ta
ước tính rằng tổng số vi khuẩn cư trú trên hoặc bên
trong chúng ta, với nhiều nhất trong ruột, gấp các tế
bào của chúng ta khoảng 10 đến 1. Tên cũ của quần thể
này là hệ thực vật bình thường (hoặc hệ thực vật cư trú,
xem sự phân phối chúng ở Bảng 22–1), và những người
khác nhau có tỷ lệ khác nhau của hàng trăm loài vi sinh
vật. Mỗi nơi trên hoặc bên trong cơ thể có vi khuẩn
được coi là một hệ sinh thái nhỏ gọi là một hệ vi sinh.
Từ nhiều năm chúng ta đã biết rằng một số vi khuẩn
đường ruột sản sinh ra vitamin mà chúng ta hấp thụ,
đặc biệt là vitamin K. Chúng ta cũng đã biết rằng
những vi khuẩn này, trong cơ thể thông thường của
chúng (bề mặt của da, khoang miệng, âm đạo ở phụ
nữ, trong số các vi sinh vật khác), giúp ngăn ngừa một
số bệnh lý. Kiến thức này đã được áp dụng gần đây để
cố gắng giúp đỡ những người bị nhiễm trùng đường
ruột Clostridium difficile kháng kháng sinh, và một số
người đã được chữa khỏi bằng cách “cấy phân” (dạng
viên nang) của vi khuẩn đường ruột từ một thành viên
khỏe mạnh trong gia đình.
3957_Ch01_002-025 06/10/14 10:25 AM Page 7
Box 1–1 | REPLACING TISSUES AND ORGANS
Truy n máu có l là hình th c quen thu c và
thư ng xuyên nh t trong “các b ph n thay th ”
cho loài ngư i. Máu là m t mô và khi đư c đ nh
lo i đúng cách và th ph n ng chéo (các lo i
máu s đư c th o lu n trong Chương 11), có th
đư c an toàn cho m t ngư i có nhóm máu gi ng
ho c tương t .
Các cơ quan, tuy nhiên, là nh ng c u trúc
ph c t p hơn nhi u. Khi b nh nhân nh n c y
ghép n i t ng, luôn có ph n ng đào th i (phá
h y) cơ quan đó b i h mi n d ch c a ngư i
nh n (Chương 14). Tuy nhiên, v i vi c phát hi n
và s d ng các lo i thu c c ch mi n d ch hi u
qu , t l thành công c a nhi u lo i c y ghép n i
t ng đã tăng lên. Các cơ quan có th đư c c y
ghép bao g m giác m c, th n, tim, gan và ph i.
Da cũng là m t cơ quan, nhưng da đư c c y
ghép t ngư i khác s không t n t i lâu. M t s
lo i da nhân t o hi n có s n đ t m th i che ph
nh ng vùng da b t n thương l n. Ví d , nh ng n n
nhân b b ng n ng s c n ph i ghép da t ch da
không b b ng c a mình đ hình thành làn da m i
vĩnh vi n trên các v t b ng. Có th “nuôi c y” da c a
b nh nhân trong phòng thí nghi m đ t m t mi ng
da nh có th đư c s d ng đ che ph m t b
m t l n. Các t bào khác phát tri n trong nuôi c y
bao g m s n, xương, tuy n t y, gan và cơ xương.
Such
Nghiên cứu gần đây cho thấy rằng bằng cách lên men
phần thức ăn mà chúng ta không tiêu hóa được (thường
là chất xơ, carbohydrates phức tạp của thực vật), vi
khuẩn đường ruột giúp nuôi dưỡng các tế bào biểu mô
lót trong lòng ruột. Điều này không chỉ giữ cho lớp lót
còn nguyên vẹn mà còn ngăn ngừa rò rỉ dịch ruột vào
các mô của cơ thể, nó cũng giúp ngăn ngừa tình trạng
viêm, mà thức ăn thừa có thể gây hại. Các nghiên cứu
khác chỉ ra rằng hệ vi sinh vật của chúng ta giúp hệ thống
miễn dịch tự thiết lập và đóng góp vào khả năng của các
tế bào bạch cầu để phân biệt giữa “tế bào vật chủ” và “tế
bào lạ”. Điều này đặc biệt quan trọng trong việc hạn chế
hiện tượng dị ứng (sai sót trong miễn dịch)
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Body 7
www.foxitsoftware.com/shopping
Organization and General Plan of the
C y ghép như v y có th làm gi m ho c lo i b s
c n thi t c a ngư i hi n t ng. K thu t t bào cũng
đư c s d ng đ t o ra khí qu n, đ ng m ch, bàng
quang ti t ni u và van tim.
Nhi u b ph n thay th nhân t o cũng đã đư c
phát tri n. Chúng đư c làm b ng nh a ho c kim
lo i và không b h th ng mi n d ch c a ngư i t
ch i như v t l . H ng van tim ho c các ph n c a
đ ng m ch có th đư c thay th b ng các m nh
ghép b ng v t li u t ng h p. Kh p nhân t o có
th đư c dùng cho m i kh p c a cơ th , cũng như
xương nhân t o cho ph u thu t tái t o. c tai
đi n t là nh ng d ng c nh giúp chuy n đ i
sóng âm thành xung đi n mà não có th gi i trình
đư c và đã cung c p m t s c m giác nghe cho
nh ng ngư i b đi c. Giác m c nhân t o cho ngư i
b thoái hóa đi m vàng do tu i già (xem Chương 9),
trong đó t m nhìn trung tâm đã b m t. B c y ghép
có th cho phép ngư i đó nh n ra khuôn m t và đ c
nh ng cu n sách l n. Vi c này cũng đang phát tri n
các thi t b giúp tim b t n thương bơm máu hi u qu
hơn và b i nh ng trái tim nh , nhân t o.
M c dù các k thu t m i và các b ph n nhân
t o m ra nhi u h a h n, nhưng chúng ta ph i nh n
ra r ng: chúng r t đ t ti n và h u h t s không tr
thành b ph n thay th trong ch a b nh hay đư c
s d ng ph bi n trong nhi u năm.
và những hậu quả nghiêm trọng của chúng như hen suyễn
. Vẫn còn các nghiên cứu khác đang điều tra vai trò của
vi sinh vật trong điều chỉnh cân nặng.
Sự hiện diện của vi khuẩn cũng có nhược điểm.
Không phải tất cả các sản phẩm vi khuẩn đều có lợi
cho con người. Một vài số đó nếu được hấp thụ sẽ gây
hại cho cơ thể, ví dụ như một hóa chất gọi là carnitine
được tìm thấy trong thịt đỏ như thịt bò có thể góp phần
gây bệnh tim. Tổng số gen của tất cả các vi khuẩn này
được ước tính là vài triệu (so với các gen của một tế
bào con người tổng cộng khoảng 22.000).
3957_Ch01_002-025 06/10/14 10:25 AM Page 8

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
8 Organization and General Plan of the Body www.foxitsoftware.com/shopping

Table 1–1 | THE ORGAN SYSTEMS

H CƠ QUAN CH C NĂNG CÁC CƠ QUAN*

Integumentary ■ Hàng rào ngăn m m b nh và hóa ch t da, mô dư i da

(da) ■ Gi m s m t nư c
Skeletal ■ Nâng đ cơ th xương, dây ch ng
(xương) ■ B o v cơ quan và ch a t y đ
■ Khung đ chuy n đ ng cơ th

Muscular ■ Di chuy n cơ, gân

(cơ) ■ Sinh nhi t
Nervous ■ Phân tích các thông tin c m giác não, t y s ng, dây th n kinh, m t, tai
(th n truy n v và cho đáp ng
kinh) ■ Đi u ch nh các ch c năng cơ th qua
xung th n kinh

Endocrine ■ Đi u ch nh các ch c năng cơ th như vùng dư i đ i, tuy n yên,

(n i ti t) tăng trư ng và sinh s n nh hormon tuy n giáp, tuy n t y, tuy n
■ Đi u ch nh s trao đ i ch t hàng thư ng th n, tinh hoàn
ngày b ng hormon (bu ng tr ng)

Circulatory ■ V n chuy n oxy, ch t dinh dư ng t i tim, máu, đ ng m ch, tĩnh m ch

(tu nhoàn) mô và ch t th i t i th n
Lymphatic ■ Tr l i d ch cho máu lách, h ch b ch huy t, tuy n c
(b ch ■ Phá h y m m b nh xâm nh p vào cơ
huy t) th và kh năng đáp ng mi n d ch
Respiratory ■ Chuy n oxy và carbonic gi a không khí ph i, khí qu n, thanh qu n, cơ hoành
(hô h p) và máu
Digestive ■ Chuy n th c ăn thành các ch t đơn d dày, ru t, gan, t y
(tiêu hóa) gi n mà cơ th có th h p th

Urinary ■ Lo i tr ch t th i t máu th n, ni u qu n, bàng quang, ni u đ o

(ti t ■ Đi u hòa th tích và pH
ni u)
Reproductive ■ S n xu t tr ng hay tinh trùng N : t cung, bu ng tr ng
(sinh s n) ■ ph n , t cung cho phôi thai đang Nam: tinh hoàn, tuy n ti n
phát tri n li t

*These are simply representative organs, not an all-inclusive list.

3957_Ch01_002-025 06/10/14 10:25 AM Page 9

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Body 9
www.foxitsoftware.com/shopping
Organization and General Plan of the

H cơ

H th n
kinh

H
xương

H da

H tu n hoàn

Figure 1–2 H cơ quan. Hãy so sánh hình nh minh h a m i h cơ quan và s mô t

trong Table 1–1.

QUESTION: K tên ít nh t m t cơ quan trong t ng h cơ quan?

Continued
3957_Ch01_002-025 06/10/14 10:25 AM Page 10

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
10 Organization and General Plan of the Body www.foxitsoftware.com/shopping

H ti t ni u H n i ti t
H hô h p

H tiêu
hóa

H b ch huy t

H sinh d c

Figure 1–2—cont’d
3957_Ch01_002-025 06/10/14 10:25 AM Page 11
Hầu hết các sản phẩm vi khuẩn của các gen này vẫn
chưa được phát hiện, và còn nhiều việc phải làm trước
khi chúng ta thực sự hiểu được mối quan hệ phức tạp
giữa chúng ta có với hệ vi sinh vật kí sinh.
METABOLISM AND HOMEOSTASIS
CHUYỂN HÓA VÀ CÂN BẰNG NỘI MÔI
Metabolism(chuyển hóa) là tất cả các phản ứng hóa học
và các quá trình vật lý diễn ra bên trong cơ thể. Chuyển
hóa bao gồm phát triển, sửa chữa, phản ứng và sinh sản
- tất cả các đặc tính của cuộc sống. Việc tim đập, tiêu hóa
thức ăn trong dạ dày, sự khuếch tán khí trong phổi và
các mô, và việc sản xuất năng lượng trong mỗi tế bào của
cơ thể chỉ là một vài trong hàng nghìn khía cạnh của sự
chuyển hóa. Metabolism là một từ Hy Lạp cổ bắt nguồn từ
từ “change,” và cơ thể thì luôn luôn thay đổi theo những
cách: có thể nhìn thấy được (đi bộ trên phố), qua kính
hiển vi (tế bào phân chia trong da để tạo ra lớp biểu bì
mới) và các phương pháp phân tử (RNA và enzym tổng
hợp các protein mới). Một khái niệm liên quan, tốc độ
chuyển hóa (metabolism rate), thường được sử dụng
để có nghĩa là tốc độ mà cơ thể tạo ra năng lượng và
nhiệt, hay nói cách khác, là số năng lượng sản xuất ra
trong một đơn vị thời gian, chẳng hạn như 24 giờ.
Một người có sức khỏe tốt có thể được cho là đang
trong trạng thái cân bằng nội môi. Sức khỏe tốt là kết
quả của chuyển hóa bình thường, và cân bằng nội môi
phản ánh khả năng của cơ thể để duy trì sự chuyển
hóa tương đối ổn định và hoạt động bình thường bất
chấp nhiều thay đổi liên tục. Những thay đổi là một
phần của quá trình trao đổi chất bình thường có thể
là bên trong hoặc bên ngoài, và cơ thể phải đáp ứng
một cách thích hợp.
Ví dụ như ăn sáng là một sự thay đổi bên trong. Đột
nhiên có thức ăn trong dạ dày và chuyện gì xảy ra? Thức
ăn được tiêu hóa hoặc phân hủy thành các hóa chất đơn
giản mà cơ thể có thể sử dụng. Protein trong trứng được
luộc chín được tiêu hóa thành các axit amin, các vật liệu
hóa học cơ bản của protein; các axit amin này sau đó có
thể được các tế bào của cơ thể sử dụng để tạo ra các
protein chuyên biệt của chúng.
Một ví dụ về sự thay đổi bên ngoài là sự gia tăng
nhiệt độ môi trường. Vào một ngày nóng, nhiệt độ cơ
thể cũng có xu hướng tăng lên. Tuy nhiên, nhiệt độ cơ
thể phải được giữ trong phạm vi bình thường khoảng
97 ° đến 99 ° F (36 ° đến 38 ° C) để hỗ trợ hoạt động
bình thường. Chuyện gì xảy ra? Một trong những phản
ứng của cơ thể đối với sự gia tăng nhiệt độ bên ngoài
là tăng tiết mồ hôi để nhiệt thừa cơ thể có thể bị mất
do sự thoát hơi nước trên bề mặt da. Phản ứng này, tuy
nhiên, có thể mang lại một thay đổi bên trong không
mong muốn, mất nước.
. This response, however, may bring about
an undesirable internal change, dehydration. What
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Body 11
Organization and General Plan of thewww.foxitsoftware.com/shopping
Chuyện gì xảy ra? Khi nước trong cơ thể giảm xuống,
chúng ta cảm thấy khát, và uống nước để thay thế nước
bị mất qua mồ hôi. Lưu ý rằng khi một số phản ứng
của cơ thể xảy ra, chúng đảo ngược sự kiện đã kích
hoạt chúng. Trong ví dụ trên, nhiệt độ cơ thể tăng kích
thích tăng tiết mồ hôi, làm giảm nhiệt độ cơ thể, do
đó làm giảm mồ hôi, vì vậy sự tiếp tục đổ mồ hôi sẽ bị
ngăn chặn. Hiện tượng này được gọi là cơ chế feedback
âm tính, trong đó phản ứng của cơ thể đảo ngược lại
kích thích (có hiệu lực, ức chế nó một lúc) và giữ cho sự
chuyển hóa của cơ thể trong phạm vi bình thường.
Xem hình 1–3 là một cơ chế feedback âm khác, trong
đó hormone thyroxine điều chỉnh tỷ lệ trao đổi chất của
cơ thể. Khi tỷ lệ trao đổi chất giảm, vùng dưới đồi (một
phần của não) và tuyến yên phát hiện sự suy giảm này và
tiết ra kích thích tố để kích thích tuyến giáp (ở phía trước
cổ, ngay dưới thanh quản) để tiết ra hormone thyroxine.
Thyroxine kích thích hệ thống enzyme của tế bào tạo ra
năng lượng từ thức ăn, làm tăng tỷ lệ trao đổi chất. Sự
gia tăng năng lượng và sản xuất nhiệt được phát hiện
bởi não và tuyến yên. Sau đó, chúng giảm tiết hormon
của chúng, do đó ức chế tiết thêm thyroxine cho đến
khi tỷ lệ trao đổi chất giảm trở lại. Tỷ lệ trao đổi chất
tăng và giảm, nhưng nó được giữ trong giới hạn bình
thường.
Bạn có thể tự hỏi sẽ ra sao nếu có cơ chế feedback
dương tính. Có, nhưng cơ chế như vậy là rất hiếm trong
cơ thể và hoàn toàn khác với cơ chế feedback âm tính.
Trong cơ chế feedback dương tính, đáp ứng với kích
thích không làm ngừng hay đảo ngược kích thích,
mà thay vào đó giữ chuỗi các phản ứng tiếp tục xảy
ra cho đến khi nó bị gián đoạn bởi một số sự kiện
bên ngoài. Một ví dụ điển hình là trong chuyển dạ,
trong đó chuỗi các sự kiện như sau: Sự căng của cơ cổ
tử cung kích thích bài tiết hormon oxytocin của tuyến
yên sau. Oxytocin kích thích sự co cơ tử cung, làm cho
cổ tử cung kéo dài hơn khi thai bị đẩy qua, kích thích
sự bài tiết oxytocin nhiều hơn và do đó, co thắt nhiều
hơn. Cơ chế dừng lại khi thai và nhau thai được xuất
ra. Đây là “phanh”, sự kiện làm gián đoạn.
Bất kỳ cơ chế feedback dương tính nào đều yêu cầu
“phanh” từ bên ngoài, một cái gì đó để làm gián đoạn
nó. Đông máu là một cơ chế như vậy, và nếu không có
kiểm soát bên ngoài, đông máu có thể trở thành một
vòng luẩn quẩn của đông máu và đông máu hơn, làm
hại nhiều hơn là tốt (đông máu được thảo luận trong
Chương 11).
3957_Ch01_002-025 06/10/14 10:25 AM Page 12

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
12 Organization and General Plan of the Body www.foxitsoftware.com/shopping

Vùng dư i đ i và
Tuy n giáp tuy n yên

T bào gi m Ng ng kích T cđ
Gi m
s n xu t năng thích tuy n chuy n
hormon
lư ng giáp hóa tăng
giáp

Vùng dư i đ i và
tuy n yên Tuy n giáp

T cđ Kích thích T bào tăng

Tăng
chuy n tuy n s n xu t năng
hormon
hóa gi m giáp lư ng
giáp
A

Vùng dư i
đ i
T bào tăng T cđ
s n xu t nhi t S t chuy n
hóa tăng
Tăng nhi t
Vi khu n đ

B ch c u Key:

Kích thích c ch D nđ n
B

Figure 1–3 Cơ ch feeback. (A) Cơ ch feeback âm tính trong duy trì t c đ chuy n hóa b i
tuy n giáp. (B) Cơ ch feeback dương tính trong s t.

QUESTION: Đ i v i m i cơ ch , ngu n g c c a “phanh” ho c s c ch đâu?

Viêm, phản ứng của cơ thể với bất kỳ mọi tổn thương,
có lợi và cần thiết để sửa chữa mô, nhưng quá trình có
thể tiến triển thành hư hại và tổn thương nhiều hơn,
và nó đòi hỏi một điều khiển bên ngoài để ngăn chặn
nó. Sự gia tăng của nhiệt độ cũng có thể kích hoạt một
cơ chế phản hồi tích cực. Lưu ý trong Fig 1-3 rằng vi
khuẩn đã ảnh hưởng đến nhiệt độ của cơ thể ở vùng
dưới đồi và gây sốt.
Nhiệt độ cơ thể tăng lên làm tăng tỷ lệ trao đổi chất, làm
tăng nhiệt độ cơ thể nhiều hơn, trở thành một vòng xoắn.
Đâu là sự ức chế, “phanh”? Đối với sự nhiễm trùng này,
phanh là các tế bào bạch cầu tiêu diệt vi khuẩn gây sốt.
Một sự gián đoạn từ bên ngoài chu kỳ là cần thiết.
3957_Ch01_002-025 06/10/14 10:25 AM Page 13

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Body 13
Organization and General Plan of thewww.foxitsoftware.com/shopping

Chính vì lý do này, cơ chế feedback dương tính có TERMINOLOGY AND GENERAL

khả năng tự duy trì tiếp diễn và gây hại, nên chúng PLAN OF THE BODY
hiếm gặp trong cơ thể.
Trong một phần của khóa học về giải phẫu và sinh lý
Cơ chế feedback âm, tuy nhiên, chứa hệ thống kìm học, bạn sẽ học được nhiều từ hoặc thuật ngữ mới.
hãm của riêng chúng, trong đó sự ức chế là một phần Đôi khi bạn có thể cảm thấy rằng bạn đang học một
của những chu trình này, và cơ thể có nhiều cơ chế nhưngôn ngữ khác, và thực sự đúng như vậy. Mỗi thuật
vậy. Sự bài tiết của hầu hết các hoormon (Chương 10) ngữ có một ý nghĩa chính xác. Nắm vững thuật ngữ
nghề nghiệp là điều cần thiết để giao tiếp hiệu quả
được điều chỉnh bởi cơ chế feedback âm. Việc điều chỉnh
nhịp tim (Chương 12) và huyết áp (Chương 13) liên quanvới đồng nghiệp và bệnh nhân trong tương lai. Mặc
đến một số cơ chế feedback âm. Kết quả của tất cả các dù số lượng cụm từ mới có vẻ hơi nhiều lúc đầu, bạn
cơ chế hoạt động đồng thời là tất cả các mặt chức năngsẽ thấy rằng việc sử dụng các cụm từ này sẽ sớm trở
thành ngôn ngữ thứ hai đối với bạn.Thuật ngữ được
của cơ thể, đó là, sự trao đổi chất, được giữ trong giới
trình bày trong chương này sẽ được sử dụng xuyên
hạn bình thường, trạng thái ổn định hoặc trạng thái cân
bằng. Đây là cân bằng nội môi. suốt trong từng chương. Điều này sẽ giúp củng cố ý
Trong các chương tiếp theo, bạn sẽ thấy nhiều ví dụnghĩa của các thuật ngữ này và sẽ biến những từ mới
về cân bằng nội môi hơn. Khi bạn tiếp tục học về cơ này thành tri thức.
thể con người, hãy nhớ rằng hoạt động riêng biệt của PH N VÀ VÙNG CƠ TH
từng cơ quan và hệ thống cơ quan góp phần vào cân Mỗi thuật ngữ được liệt kê trong Bảng 1-2 và được
bằng nội môi. Hãy nhớ rằng các giá trị bình thường củachỉ ra trong Hình 1-4 liên quan đến một phần hoặc
sự trao đổi chất thường là trong một phạm vi, không khu vực cụ thể của cơ thể. Ví dụ, thuật ngữ femoral
phải là một số duy nhất. Ví dụ nhiệt độ cơ thể bình luôn luôn đề cập đến đùi, và brachial luôn đề cập
đến cánh tay .
thường là từ 97 ° đến 99 ° F (36 ° đến 38 ° C). Nhịp tim
bình thường, là 60 đến 80 nhịp mỗi phút; nhịp hô hấp
bình thường là 12 đến 20 lần mỗi phút. Các thay đổi
trong phạm vi bình thường là sự đáp ứng để quá trình
trao đổi chất diễn ra bình thường.
.
Table 1–2 | DESCRIPTIVE TERMS FOR BODY PARTS AND AREAS
TERM DEFINITION (REFERS TO) TERM DEFINITION (REFERS TO)

Antebrachial forearm Gluteal buttocks

Antecubital front of elbow Hepatic liver
Axillary armpit Iliac hip
Brachial upper arm Inguinal groin
Buccal (oral) mouth Lumbar small of back
Cardiac heart Mammary breast
Cervical neck Nasal nose
Cranial head Occipital back of head
Cutaneous skin Orbital eye
Deltoid shoulder Parietal crown of head
Femoral thigh Patellar kneecap
Frontal forehead Pectoral chest
Gastric stomach Pedal foot

Continued
3957_Ch01_002-025 06/10/14 10:25 AM Page 14

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
14 Organization and General Plan of the Body www.foxitsoftware.com/shopping

Table 1–2 | DESCRIPTIVE TERMS FOR BODY PARTS AND AREAS—cont’d

TERM DEFINITION (REFERS TO) TERM DEFINITION (REFERS TO)

Perineal pelvic floor Scapular shoulder blade

Plantar sole of foot Sternal breastbone
Popliteal back of knee Temporal side of head
Pulmonary lungs Umbilical navel
Renal kidney Volar (palmar) palm
Sacral base of spine

Body Parts and Areas

Anatomic position
Cranial

Frontal
Parietal
Orbital Temporal
Nasal Occipital
Buccal Cervical

Sternal Deltoid
Pectoral Scapular
Axillary Mammary
Brachial
Antecubital
Antebrachial Lumbar
Umbilical Iliac

Sacral

Inguinal
Femoral Gluteal
Volar
Perineal
Popliteal
Patellar

Pedal
Plantar
A B

Figure 1–4 Ph n và vùng cơ th . Cơ th đư c v v trí gi i ph u (A) Nhìn t trư c. (B) Nhìn t

sau. (So sánh v i Table 1–2.)

QUESTION: Name a body area that contains a bone with a similar name. Can you name two more?
3957_Ch01_002-025 06/10/14 10:25 AM Page 15

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Body 15
Organization and General Plan of thewww.foxitsoftware.com/shopping

The femoral artery (động mạch đùi) là một mạch máu
chạy qua đùi, the quadriceps femoris (cơ tứ đầu đùi)
là một nhóm cơ lớn ở đùi. The brachial artery (động
mạch cánh tay) chạy qua mặt trước khuỷu, biceps
brachii (cơ nhị đầu) and triceps brachii (cơ tam đầu)
là các cơ chính ở cánh tay.
Một ví dụ khác là pulmonary, một thuật ngữ thay
thế cho phổi, as in pulmonary artery (động mạch phổi),
pulmonary edema (phù phổi cấp), and pulmonary
embolism (thuyên tắc động mạch phổi). Mặc dù bạn
có thể không biết chính xác ý nghĩa của từng thuật
ngữ này ngay bây giờ, bạn biết rằng mỗi thứ đều có
liên quan đến phổi.
THU T NG V V TRÍ VÀ VÙNG
Khi mô tả các cơ quan cơ thể luôn luôn được mặc
định là ở vị trí giải phẫu: đứng thẳng hướng về phía
trước, cánh tay ở hai bên với lòng bàn tay hướng về
phía trước, và bàn chân hơi xa nhau .
Table 1–3 | TERMS OF LOCATION AND POSITION
TERM DEFINITION
Các vị trí giải phẫu được liệt kê trong Bảng 1–3, với
định nghĩa và ví dụ cho từng vị trí. Khi bạn đọc từng
thuật ngữ, hãy tìm các bộ phận cơ thể được sử dụng
làm ví dụ trong Figs. 1–4 và 1–5. Cũng lưu ý rằng đây
là các cặp thuật ngữ và mỗi cặp là một tập hợp các từ
đối lập nhau. Điều này sẽ giúp bạn các vị trí và ý nghĩa
của chúng.
KHOANG CƠ THỂ VÀ MÀNG TẾ BÀO
Các khoang kín của cơ thể được tìm thấy trong hộp sọ,
cột sống và thân mình; mỗi loại chứa các cơ quan và các
màng cụ thể. Những khoang này là khoang sọ, cột sống,
ngực, bụng, và vùng chậu, và chúng được thể hiện trong
hình 1–5.
H p s và c t s ng
các khoang sọ và cột sống chứa hệ thống thần kinh
trung ương và được bao bọc hoàn toàn bằng xương bảo
vệ. Hai khoang này hoàn toàn liên tục với nhau.
EXAMPLE

Superior above, or higher The heart is superior to the liver.

Inferior below, or lower The liver is inferior to the lungs.
Anterior toward the front The chest is on the anterior side of the body.
Posterior toward the back The lumbar area is posterior to the umbilical area.
Ventral toward the front The mammary area is on the ventral side of the body.
Dorsal toward the back The buttocks are on the dorsal side of the body.
Medial toward the midline The heart is medial to the lungs.
Lateral away from the midline The shoulders are lateral to the neck.
Internal within, or interior to The brain is internal to the skull.
External outside, or exterior to The ribs are external to the lungs.
Superficial toward the surface The skin is the most superficial organ.
Deep within, or interior to The deep veins of the legs are surrounded by muscles.
Central the main part The brain is part of the central nervous system.
Peripheral extending from the Nerves in the arm are part of the peripheral nervous
main part system.
Proximal closer to the origin The knee is proximal to the foot.
Distal farther from the origin The palm is distal to the elbow.
Parietal pertaining to the wall The parietal pleura lines the chest cavity.
of a cavity
Visceral pertaining to the organs The visceral pleura covers the lungs.
within a cavity
3957_Ch01_002-025 06/10/14 10:25 AM Page 16
16 Organization and General Plan of the Body
Cranial cavity
Foramen magnum
Spinal cavity
Thoracic cavity
Diaphragm
Abdominal cavity
Sacral promontory
Pelvic cavity
Symphysis pubis
Khoang sọ được hình thành bởi hộp sọ và chứa não.
Khoang cột sống được hình thành bởi các đốt sống và
chứa tủy sống. Các màng lót các khoang này và chưuas
não và tủy sống được gọi là màng não.
Khoang ng c, b ng và khung ch u
Khoang ngực, bụng và khung chậu nằm trong phần thân
của cơ thể, và chứa các tạng được bảo vệ bởi xương.
Khoang ngực nằm ở trên và được ngăn cách với khoang
bụng bởi cơ hoàng. Cơ hoành là một cơ rộng lớn, hình
vòm, thuộc nhóm cơ hô hấp. Nó có lỗ hở cho thực
quản và cho các mạch máu lớn nhưng vẫn là một bức
tường ngăn giữa các khoang ngực và bụng. Khung chậu
là phần thấp nhất và có thể được coi là một phân khu
của khoang bụng (không có vách ngăn giữa hai khoang)
hoặc như một khoang riêng biệt.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Figure 1–5 Khoang cơ th (m t c t bên nhìn t trái).
QUESTION: Khoang nào trong hình đư c bao
b c b i xương?
Cơ quan ở trong khoang ngực gồm có tim và phổi.
Các màng của khoang ngực là màng huyết thanh và
được gọi là pleural membranes(màng phổi). Màng
phổi tạng dính với phổi, màng phổi thành áp sát khoang
ngực. Tim có màng riêng của nó gọi là pericardial
membranes(màng ngoài tim).
Cơ quan ở trong abdominal cavity(ổ bụng) gồm
gan, dạ dày và ruột. Các màng của ổ bụng cũng là màng
huyết thanh và được gọi là phúc mạc lá thành và lá tạng.
The peritoneum(lá thành) bao phủ ổbụng, and the
mesentery(lá tạng) (or visceral peritoneum) là sự tiếp nối
của màng này, gấp lại và bao phủ các bề mặt bên ngoài
của các cơ quan bụng.
The pelvic cavity(khung chậu) nằm phía dưới khoang
bụng. Mặc dù màng bụng không nằm trong khoang chậu,
nhưng nó bao phủ các bề mặt tự do của một số cơ quan
vùng chậu.
3957_Ch01_002-025 06/10/14 10:25 AM Page 17

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Body 17
Organization and General Plan of thewww.foxitsoftware.com/shopping

Trong khoang chậu là bàng quang, hệ tiết niệu và các cơ Sagittal section—một mặt phẳng từ trước ra sau ngăn cách
quan sinh dục như tử cung ở phụ nữ và tuyến tiền liệt ở cơ thể thành các phần bên phải và trái. Một midsagittal
nam giới. (mặt phẳng đứng dọc) tạo ra các phần đối xứng giữa
bên phải và trái.

M T PH NG VÀ M T C T C A CƠ TH Cross-section—một mặt phẳng vuông góc với trục ngang

Khi giải phẫu được mô tả, cơ thể, hoặc một cơ quan, của một cơ quan. Mặt cắt của ruột non (là một ống)
thường được cắt theo một mặt phẳng cụ thể để làm cho sẽ trông giống như một vòng tròn với khoang ruột ở
các cấu trúc chi tiết dễ dàng nhìn thấy được. Mặt cắt là một trung tâm
bề mặt phẳng tưởng tượng phân tách hai phần của cơ thể .
hoặc một cơ quan. Các mặt phẳng và mặt cắt này được Longitudinal section—một mặt phẳng dọc theo trục dọc
thể hiện trong hình 1–6. của một cơ quan. Một phần dọc của ruột được thể
Frontal (coronal) section—một mặt phẳng từ bên này hiện trong hình 1-6B, và một phần phía trước của
sang bên kia sẽ chia cơ thể thành phần trước và sau. xương đùi thể hiện trong Hình 6–1 trong Chương
6. Section of
Superior aspect small intestine
Frontal
(coronal)
plane
Sagittal
Mid
plane
sagittal
plane

Longitudinal
section

Cross-section of small intestine

Transverse
plane

Anterior Posterior

Inferior aspect
A B

Figure 1–6 (A) M t ph ng và m t c t c a cơ th . (B) M t c t ngang và m t c t d c qua ru t non.

QUESTION: Cơ quan nào có m t c t nhìn gi ng ru t non?

Continued
3957_Ch01_002-025 06/10/14 10:25 AM Page 18

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
18 Organization and General Plan of the Body www.foxitsoftware.com/shopping

Front
D dày
Gan
T y
Túi m t
Đ i tràng
Tá tràng
Lách
X ương
sư n
Đ ng
m ch
Th n trái
Tĩnh m ch ch
Thân
b ng
đ t s ng

T y s ng Th n ph i

Back
Cơ
C

Figure 1–6—cont’d (C) M t ph ng c t ngang phía trên b ng.

Transverse section—một mặt phẳng đứng ngang chia
cơ thể thành hai phần trên và dưới.
Nhiều hình ảnh trong các chương sau sẽ là một phần
của các vùng cơ thể hoặc một bộ phận. Các phần như
vậy thường rất hữu ích trong việc tìm hiểu mối quan hệ
không gian của các cơ quan hoặc các phần khác với nhau
(xem thêm Box 1-2: Bên trong cơ thể và Box 1–3: Hoạt
động của não bộ).
PHÂN VÙNG Ổ BỤNG
Bụng là một khu vực rộng lớn của thân dưới của cơ thể.
Nếu một bệnh nhân báo cáo đau bụng, bác sĩ hoặc y tá
sẽ muốn biết chính xác hơn nơi đau. Để xác định điều
này, bụng có thể được chia thành các khu vực nhỏ hơn
hoặc các khu vực, được thể hiện trong hình 1-7.
Quadrants (phần tư)—một mặt phẳng ngang và một
mặt phẳng dọc đi qua rốn phân chia bụng thành
bốn phần . Trên lâm sàng, đây có lẽ là phân vùng
được sử dụng thường xuyên hơn. Cảm giác đau của
sỏi mật có thể được mô tả như ở góc phần tư phía
trên bên phải
.
Nine areas (chín vùng)—hai mặt phẳng ngang và hai
mặt phẳng dọc chia bụng thành chín khu vực
:
Upper areas—trên vùng thấp nhất của xương sường,
bao gồm hạ sườn trái , thượng vị, hạ sườn phải.
Middle areas—gồm thắt lưng tráo, quanh rốn, thắt
lưng phải
Lower areas—dưới đường thẳng ngang qua hai mào
chậu, gồm hố chậu trái, hạ vị và hố chậu phải.
Cách chia vùng này thường được sử dụng trong các
nghiên cứu giải phẫu để mô tả vị trí của các cơ quan.
Ví dụ, gan nằm ở vùng thượng vị và hạ sườn phải.
3957_Ch01_002-025 06/10/14 10:25 AM Page 19

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Body 19
Organization and General Plan of thewww.foxitsoftware.com/shopping

Right Left
hypochondriac hypochondriac
region region
Right Left
upper upper Right Left
quadrant quadrant lumbar lumbar
region region
Right Left Right Left
lower lower iliac iliac
quadrant quadrant region region

A B

Figure 1–7 Areas of the abdomen. (A) Four quadrants. (B) Nine regions.

QUESTION: Are there any organs found in all four abdominal quadrants?

Box 1–2 | VISUALIZING THE INTERIOR OF THE BODY

Ch n đoán hình nh thư ng có th thay th ph u Magnetic resonance imaging (MRI) đ c bi t h u

thu t thăm dò như các công c ch n đoán. M c dù
đ t ti n, nh ng công c này cung c p nh ng l i
ích tuy t v i cho b nh nhân: Nh ng hình nh có
đ chi ti t cao c a cơ th thu đư c mà không có
r i ro c a ph u thu t và h u như không có s khó
ch u trong các th thu t.
Computed tomography (CT) scanning s d ng
chùm tia X đư c t p trung thành vòng tròn h p xung
quanh cơ th . M t máy dò sau đó đo lư ng phóng x
đi qua các mô khác nhau, và m t máy tính xây d ng
m t hình nh c a m t lát m ng xuyên qua cơ th .
M t s hình nh có th đư c th c hi n các c p đ
khác nhau - m i hình nh ch m t m t vài giây đ
cung c p b c tranh hoàn ch nh hơn v m t b ph n
ho c m t ph n c a cơ th . Các hình nh chi ti t hơn
nhi u so v i nh ng hình nh đư c s n xu t b i các
tia X thông thư ng(Box Figure 1–A, part A).
ích cho vi c d ng hình các mô m m, bao g m
não, t y s ng và dây th n kinh cá nhân. B nh
nhân đư c đ t bên trong m t trư ng t trư ng
m nh, và các mô c a cơ th b d i v i sóng vô
tuy n. B i vì m i mô có t l khác nhau c a các
nguyên t khác nhau, h p thu và d i l i khác
nhau, m i mô phát ra m t tín hi u đ c trưng.
M t máy tính sau đó d ch các tín hi u này thành
m t hình nh (ph n B).
Positron emission tomography (PET) là quá
trình quét t o ra hình nh mô t t l các quá
trình sinh lý như dòng máu ch y, v n chuy n oxy
ho c chuy n hóa glucose. So sánh t l đư c
mô t b ng màu s c: Màu đ bi u th t l cao
nh t, ti p theo là màu vàng, sau đó màu xanh
lá cây và màu xanh dương-đ i di n cho t l
th p nh t (ph n C).

Continued
3957_Ch01_002-025 06/10/14 10:25 AM Page 20

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
20 Organization and General Plan of the Body www.foxitsoftware.com/shopping

Box 1–2 | VISUALIZING THE INTERIOR OF THE BODY (Continued)

A B C
Box Figure 1–A Hình nh các kĩ thu t. (A) CT scan m t phía bên, cho th y m t kh i u (mũi tên)
dư i dây th n kinh th giác. (B) MRI m t ph ng đ ng d c c a đ u (so sánh v i hình. 8–6 trong
Chương 8 và 15–1 trong Chương 15). (C) PET scan não m t ph ng ngang (thùy trán trư c) cho
th y chuy n hóa glucose
. (From Mazziotta, JC, and Gilman, S: Clinical Brain Imaging: Principles and Applications.
Philadelphia: FA Davis, 1992, pp 27 and 298, with permission.)

Box 1–3 | WATCHING THE BRAIN AT WORK

Functional magnetic resonance imaging (fMRI) fMRI th c ch t là m t video hơn m t b c nh

tương t như ch p PET ch nó mô t ho t đ ng và nó minh h a sinh lý h c và gi i ph u h c.
trong não. fMRI mô t lưu lư ng máu, và màu
s c đ bi u th t c đ c a dòng ch y đư c phân
bi t b i máy tính

Parietal lobe

A Occipital lobe B

Box Figure 1–B Hình nh c a m t fMRI, v i s tăng ho t đ ng trong não đư c th hi n b ng

màu da cam. (A) The posterior cerebrum engaged in driving a car. (B) The posterior cerebrum,
driving and talking on a phone.
3957_Ch01_002-025 06/10/14 10:25 AM Page 21
Box 1–3 | WATCHING THE BRAIN AT WORK (Continued)
Trong Box Fig 1 – B, m i hình (A ho c B) tương
t như m t khung hình “tĩnh” ho c đơn l t m t
video, và cho th y m t fMRI trông như th nào
trong hai khung nhìn phía sau c a các thùy đ nh
và ch m c a cerebrum (c u trúc màu h ng bên
dư i thùy ch m là ti u não).
Vùng não tăng ho t đ ng trong khi lái xe (trong
mô ph ng) đư c mô t trong ph n A; ho t đ ng này
là trong các lĩnh v c dành cho t m nhìn và phân
tích các m i quan h không gian. Ph n B cho th y
hình nh b não khi đang lái xe và nói chuy n
trên đi n tho i di đ ng. B n có th th y r ng
ho t đ ng c a não dành cho vi c lái xe b gi m
đi. T i sao đi u đó l i x y ra? B i vì khi chúng ta
nói chuy n trên đi n tho i, não b t o thành hình
nh “tinh th n” c a ngư i mà chúng ta đang nói
chuy n ,
SUMMARY
Như bạn sẽ thấy, thuật ngữ được trình bày trong chương
này được sử dụng xuyên suốt quyển sách để mô tả giải
phẫu các cơ quan và tên của các bộ phận của chúng.Tất
cả các cơ quan của cơ thể đóng góp vào cân bằng nội
môi, trạng thái khỏe mạnh của cơ thể được duy trì bởi
những phản ứng liên tục và thích hợp với những thay
đổi bên trong và bên ngoài.
STUDY OUTLINE
Gi i thi u
1. Gi i ph u—môn h c v c u trúc.
2. Sinh lý—môn h c v ch c năng.
3. Sinh lý b nh—môn h c v s r i lo ng ch c
năng
M c đ t ch c trong cơ th
1. Ch t hóa h c - ch t vô cơ và h u cơ t o nên
m i th , c s ng và không s ng. Cơ th là m t
thùng ch a hóa ch t.
2. T bào - các đơn v s ng nh nh t c a cơ th . Cơ
th có th đư c ví như m t thành ph c a các t
bào.
3. Mô - nhóm t bào có c u trúc và ch c năng
tương t .
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Body 21
Organization and General Plan of thewww.foxitsoftware.com/shopping
và có l chúng ta đang nghĩ v nh ng gì chúng ta
s nói ti p theo. Do đó, m t ph n não b b n r n
v i cu c g i đi n tho i không th xem xét và
phân tích con đư ng phía trư c. Ph n l n vi c
lái xe đòi h i ph i suy nghĩ như “Đi u tôi th y có
ý nghĩa gì, và tôi s làm gì v i thông tin đó ?” B
não con ngư i làm vi c t t nh t khi nó t p trung
vào m t nhi m v ; khi não b b phân tâm b i
m t nhi m v khác s không hi u qu khi gi i
thích ho c ph n ng l i v i các m i nguy hi m
đ t ng t, và nó không ho t đ ng t t. Đánh giá
ho t đ ng c a não như v y có th cho chúng ta
bi t r t nhi u v cách các b ph n c a não ho t
đ ng cùng nhau và cũng có th r t h u ích trong
ch n đoán ho c theo dõi m t s lo i t n thương
não ho c b nh nh t đ nh.
Trong các chương tiếp theo, bạn sẽ tìm thấy mô tả chi
tiết về sinh lý học của từng cơ quan và hệ thống cơ quan,
và cách chuyển hóa của mỗi cơ quan là cần thiết để duy
trì trạng thái cân bằng nội môi. Bây giờ chúng ta sẽ xem
lại cấu trúc của cơ thể và mô tả rộng hơn về từng mức
độ tổ chức của cơ thể. Thứ nhất, mức độ hóa học, là chủ
đề của chương tiếp theo.
4. Cơ quan - là s tương tác gi a các mô) đóng
góp vào các ch c năng c th ..
5. H cơ quan — các nhóm cơ quan ph i h p
ho t đ ng v i nhau đ th c hi n các ch c
năng c th (xem Table 1–1 and Fig. 1–2).
6. Cơ th — t t c các h cơ quan ho t đ ng
bình thư ng.
7. Ph n còn l i c a “Chúng ta” - vi sinh v t c a
b n, t ng s vi khu n cư trú trên và bên trong
m i con ngư i, nh hư ng đ n s c kh e theo
nhi u cách, h u h t chúng ta chưa khám phá
ra.
3957_Ch01_002-025 06/10/14 10:25 AM Page 22
22 Organization and General Plan of the Body
Metabolism and Homeostasis
1. Chuy n hóa là c a t t c các thay đ i v m t hóa
h c và v t lý di n ra trong cơ th . T c đ chuy n
hóa là lư ng năng lư ng và nhi t s n xu t trên
m t đơn v th i gian.
2. Cân b ng n i môi là tr ng thái cơ th kh e m nh
đư c duy trì b i s trao đ i ch t bình thư ng
nh ho t đ ng c a các h th ng cơ quan.
3. Cơ th liên t c ph n ng v i nh ng thay đ i bên
trong và bên ngoài nhưng v n n đ nh, s trao
đ i ch t đư c gi trong gi i h n bình thư ng
(thư ng là m t kho ng giá tr , không ph i là m t
giá tr duy nh t).
4. Cơ ch feedback âm tính - m t cơ ch đi u khi n
trong đó m t s n ph m c a quá trình làm cho
ph n ng đ o ngư c ho c gi m kích thích, do
đó d ng đáp ng cho đ n khi kích thích l i x y
ra và c n đáp ng (xem Fig 1-3).
5. Cơ ch feedback dương tính - cơ ch đi u khi n
yêu c u “phanh” t bên ngoài. Có kh năng tr
thành m t chu k t duy trì và có h i, do đó hi m
khi x y ra trong cơ th (xem Hình 1-3).
Terminology and General Plan of the Body
1. Ph n và vùng cơ th — xem B ng 1–2 và
Hình 1–4.
2. Các thu t ng v m t ph ng và m t c t— đư c
s d ng đ mô t các m i quan h v v trí
(xem B ng 1–3 và Hình 1–4 và 1–5).
3. Khoang và màng trong cơ th (see Fig. 1–5).
a. Các khoang s và c t s ng - bên trong ch a
h p s và xương s ng; lót b ng màng g i là
màng não; kèm theo xương đ b o v h th n
kinh trung ương.
— Khoang s ch a não b .
— Khoang c t s ng ch a t y s ng.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
b. Khoang ng c, b ng, và vùng ch u - trong thân
mình; cơ hoành phân tách khoang ng c và
b ng; khoang ch u phía th p hơn khoang
b ng.
— Khoang ng c, ch a tim và ph i.
1) Màng ph i bao ph thành ng c và
ph i
2) Màng ngoài tim bao ph tim.
— b ng ch a nhi u cơ quan như d dày,
gan, ru t non.
1) Phúc m c thành bao ph thành b ng,
phúc m c t ng bao ph các t ng.
— Khung ch u - ch a bàng quang ti t ni u
và các cơ quan sinh s n.
4. M t ph ng và m t c t cơ th (xem Fig. 1–6).
a. Frontal or coronal—separates front and back
parts.
b. Sagittal—separates right and left parts.
c. Transverse—separates upper and lower
parts.
d. Cross—a section perpendicular to the long
axis.
e. Longitudinal—a section along the long axis.
5. Phân vùng b ng
a. Theo ph n tư—see Fig. 1–7.
b. Theo chín vùng—see Fig. 1–7.
3957_Ch01_002-025 06/10/14 10:25 AM Page 23
REVIEW QUESTIONS
1. Gi i thích t i sao sinh lý c a xương liên quan đ n
gi i ph u c a nó. Gi i thích t i sao sinh lý c a bàn
tay liên quan đ n gi i ph u c a nó. (p. 4)
2. Trình bày v trí gi i ph u. T i sao ph n này quan
tr ng? (p. 15)
3. K tên h cơ quan hình thành nên các ch c năng
dư i đây (p. 8)
a. Chuy n đ ng xương
b. Đi u hòa ho t đ ng cơ th qua hormon
c. Che ph cơ th và ngăn ch n b nh lý
d. Phá h y m m b nh xâm nh p vào cơ th
e. Chuy n đ i oxy và carbonic gi a không khí
và máu
4. K tên các khoang cơ th . K tên khoang đư c lót
b i màng b ng, màng não và màng ph i. (pp. 15–
16)
5. K tên cách chia b ng theo b n ph n. K tên ít
nh t m t cơ quan trong t ng ph n. (pp. 18–19)
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Body 23
Organization and General Plan of thewww.foxitsoftware.com/shopping
6. Đ t tên cho các m t ph ng c t sao cho: n a ph i
và n a trái b ng nhau, ph n trư c và sau b ng
nhau, ph n trên và dư i b ng nhau. (pp. 17–18)
7. Xem l i B ng 1–2 và c g ng tìm t ng khu v c
trên cơ th c a chính b n. (pp. 13–14)
8. Đ nh nghĩa t bào. Khi m t nhóm các t bào có
cùng ch c năng g i là gì? (p. 4)
9. Đ nh nghĩa cơ quan.Khi m t nhóm các cơ quan
có ho t đ ng gi ng nhau g i là gì? (p. 6)
10. Đ nh nghĩa chuy n hóa, t c đ chuy n hóa, cân
b ng n i môi. (p. 11)
a. Đưa ra m t ví d v m t thay đ i bên ngoài và
gi i thích cách cơ th ph n ng đ duy trì cân
b ng n i môi.
b. Đưa ra m t ví d v m t thay đ i bên trong và
gi i thích cách cơ th ph n ng đ duy trì cân
b ng n i môi.
c. Gi i thích ng n g n v cơ ch feedback
dương tính ho t đ ng như th nào và khác
cơ ch feedback âm tính như th nào.
3957_Ch01_002-025 06/10/14 10:25 AM Page 24

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
24 Organization and General Plan of the Body www.foxitsoftware.com/shopping

FOR FURTHER THOUGHT

1. Bàn chân con ngư i tương t như bàn tay nhưng 5. Câu h i Hình 1 – A. Đây là m t ph n ngang qua
nó có s khác bi t v gi i ph u. Mô t hai s khác gi a cánh tay trên bên ph i; m t trư c c a cánh
bi t này và gi i thích s khác bi t đó có liên quan tay n m phía trên cùng c a b c hình. B n có th
gì đ n sinh lý c a bàn tay và bàn chân. đ t tên cho các c u trúc đư c g n nhãn không?
2. N u m t ngư i b viêm ru t th a (viêm ru t th a C n giúp đ ? Quay tr l i ph n Ph n và Vùng
b i vi khu n), thì c m th y đau ph n tư b ng Cơ th ho c nhìn Hình 7–11 trong Chương 7.
nào? (N u không ch c ch n, hãy xem Fig. 16–1
Chapter 16.) Ph u thu t thư ng là c n thi t đ
lo i b ru t th a b viêm trư c khi nó v ra và
gây viêm phúc m c. S d ng ki n th c c a Phía trư c
b n v v trí c a phúc m c, gi i thích t i sao viêm
phúc m c là m t tình tr ng r t nghiêm tr ng.
3. Hãy ghi nh câu tr l i c a b n cho Câu h i 3,
và gi i thích t i sao viêm màng não do vi khu n
B
có th là m t nhi m trùng r t nghiêm tr ng. Cơ cánh tay
4. S d ng trí tư ng tư ng đ c t các ph n sau. Xương cánh tay
Sau đó, mô t b ng các t đơn gi n, m i ph n
trông như th nào và g i tên gi i ph u thích A
h p.
Đ u tiên: m t thân cây c t t trên xu ng dư i, sau
đó c t song song..
Th hai: m t qu bư i c t t trên xu ng dư i C
(th ng xu ng t nơi mà đư c g n vào cu ng),
sau đó c t qua đư ng xích đ o c a nó.

Phía sau

QUESTION FIGURE 1–A: M t ph ng c t ngang cánh

tay ph i.
3957_Ch01_002-025 06/10/14 10:25 AM Page 25

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Body 25
Organization and General Plan of thewww.foxitsoftware.com/shopping

6. Câu h i Hình 1 – B là m t bi u di n sơ đ v
s ph thu c l n nhau c a m t s cơ quan c a
cơ th đư c mô t trong m t hình ch nh t.
Mũi tên có ch bi u th cho s tương tác c a cơ
th v i môi trư ng. Các mũi tên s th hi n s
tương tác gi a cơ th . G n nhãn m i mũi tên v i
nh ng th đang chuy n đ ng.

A C D

D dày và Ph Não
ru t non nang

3
5

5
1 2
Tim Cơ và
xương

Da

Tuy n 4 Th n
giáp 3

QUESTION FIGURE 1–B: M i quan h

gi a các cơ quan? B E
3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 26

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

CHƯƠNG

Hóa h c
cơ b n
3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 27

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

M C TIÊU H C T P
■ Đ nh nghĩa nh ng thu t ng nguyên t , nguyên t , proton, nơ tron và
C U TRÚC CHƯƠNG
Nguyên t
electron
■ Mô t s hình thành và ý nghĩa c a liên k t ion, liên k t c ng hóa tr , liên Nguyên t
k t disulfide và liên k t hidro Liên k t hóa h c
■ Mô t quá trình ph n ng t ng h p và ph n ng phân h y Liên k t ion
■ Gi i thích vai trò c a nư c trong ch c năng s ng c a cơ th ngư i. Liên k t c ng hóa tr
■ Nêu và mô t khoang nư c
Liên k t disulfua và liên
■ Gi i thích vai trò c a oxy và cacbondioxit trong t bào hô h p
k t hidro
■ Các y u t vi lư ng v i tên, và ch c năng c a chúng
■ Gi i thích thang pH. Tr ng thái bình thư ng pH c a d ch cơ th Ph n ng hóa h c
■ Gi i thích vai trò h th ng đ m v i pH Các h p ch t vô cơ quan
■ Mô t ch c năng c a monosaccarid, disaccarid, oligosaccarid và tr ng
polisaccarid Nư c
■ Mô t ch c năng c a ch t béo, phospholipid và steroid Oxygen
■ Mô t ch c năng c a protein, và gi i thích cơ ch ho t đ ng c a các enzyme Các khoang nư c
xúc tác Carbon Dioxide
■ Mô t ch c năng c a AND, ARN và ATP Hô h p t bào
Các nguyên t vi lư ng
T M I Matter (MAT-ter)
Acids, Bases,và
Molecule (MAHL-e-kuhl)
Acid (ASS-sid) h th ng đ m pH
Nucleic acids (new-KLEE-ik
Amino acid (ah-MEE-noh ASS-sid) Các h p ch t h u cơ
ASS-sids)
Atom (A-tum) quan tr ng
pH and pH scale (pee-H SKALE)
Base (BAYSE)
Protein (PROH-teen) Carbohydrates Lipids
Buffer system (BUFF-er SIS-tem)
Salt (SAWLT) Proteins
Carbohydrates (KAR-boh-HIGH-
Solvent/solution (SAHL-vent/ Enzymes
drayts)
suh-LOO-shun) Axit nucleic ADN, ARN và
Catalyst (KAT-ah-list)
Steroid (STEER-oyd) ATP
Cell respiration (SELL RES-pi-RAY-
Theory (THEER-ree)
shun)
Trace elements (TRAYSE EL-uh-
Covalent bond (ko-VAY-lent)
ments)
Dissociation/ionization (dih-SOH-
see-AY-shun/EYE-uh-nih-ZAY- THU T NG
shun)
Element (EL-uh-ment)
LÂM SÀNG B NG 2–1
Enzyme (EN-zime) Acidosis (ASS-i-DOH-sis) Khí máu
Extracellular fluid (EKS-trah-SELL- Atherosclerosis (ATH-er-oh-skle-
yoo-ler) ROH-sis) B NG 2–2
Intracellular fluid (IN-trah-SELL- Hypoxia (high-POK-see-ah) Nitric Oxide
yoo-ler) Saturated (SAT-uhr-ay-ted)
B NG 2–3
Ion (EYE-on) Unsaturated (un-SAT-uhr-ay-ted)
Ionic bond (eye-ON-ik) Th c v t: nư c m t
Lipids (LIP-ids) và khí
B NG 2–4
Lipids trong máu
Các t đư c in đ m trong chương này đư c đ nh nghĩa trong ph n ph l c b t
đ u t trang 603. B NG 2–5
Bí n v protein:
Prions

27
3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 28

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
28 Hóa h c cơ b n www.foxitsoftware.com/shopping

| CÁC NGUYÊN T
K
hi b n nghe hay th y t “hóa h c”, b n có th B ng 2–1
nghĩ đ n nh ng ng nghi m và nh ng chi c c c
trong phòng thí nghi m hóa h c. tuy nhiên, trong
TRONG CƠ TH
cu c nghiên c u c a chúng NGƯ I PH N
tôi v cơ th ngư i, chúng ta hãy nghĩ r ng phòng thí TRĂM
nghi m gi ng như cái nhà b p v i nh ng cái n i và nh ng KH I
cái ch o và đ ăn ngon đang sôi trên b p ho c đang nư ng
trong lò. Mùi thơm t th c ăn lan t a vào không khí, chúng
ATOMIC LƯ NG
là h n h p v i các ch t hóa h c d ng khí mà chúng ta v n NGUYÊN T KÍ HI U NUMBER* CƠ TH
hít vào và th ra. Nh ng cái n i và ch o, cũng như gi y c a Hydrogen H 1 9.5
m t cu n sách d y n u ăn (làm t g ), là nh ng ch t hóa Carbon C 6 18.5
h c d ng r n. nư c là d ng ch t hóa h c d ng l ng,và t t
c th c ăn c a chúng ta đ u là nh ng ch t hóa h c. nh l i Nitrogen N 7 3.3
chương 1 m c t ch c đơn gi n nh t là m c hóa h c. cơ Oxygen O 8 65.0
th chúng ta là s s p x p ph c t p c a hàng ngàn ch t
hóa h c. v y t đâu mà chúng ta có nh ng ch t hóa h c Fluorine F 9 Trace
m i đ t o ra m t b ph n m i ho c cung c p năng lư ng
Sodium Na 11 0.2
cho cơ th ? Đúng v y: t th c ăn. N u ăn ngon là s
nghiên c u khoa h c và cũng là m t môn ngh thu t. và Magnesium Mg 12 0.1
ăn? T t c là ch t hóa h c.
Chương này trình bày m t s khía c nh cơ b n c a hóa Phosphorus P 15 1.0
h c vì chúng liên quan đ n sinh v t s ng và nh t là khi Sulfur S 16 0.3
chúng có liên quan đ n s hi u bi t c a chúng ta v cơ th
con ngư i. Vì v y, hãy th nghĩ v hóa h c không là khoa Chlorine Cl 17 0.2
h c ph c t p, mà là không khí, là nư c, là th c ăn chúng ta Potassium K 19 0.4
c n và chúng là m t ph n c a chúng ta. tuy nhiên, trư c khi
đi vào các nhóm th c ăn, chúng ta ph i b t đ u v i các Calcium Ca 20 1.5
nguyên t c c u trúc hóa h c: các nguyên t c a các nguyên
Manganese Mn 25 Trace
t và các liên k t gi a chúng
Iron Fe 26 Trace
NGUYÊN T Cobalt Co 27 Trace
Copper Cu 29 Trace
T t c v t ch t, c đang s ng và không s ng, đ u đư c t o
nên t nguyên t , nh ng ch t hóa h c đơn gi n nh t. M i Zinc Zn 30 Trace
nguyên t đư c c u t o ch t m t lo i nguyên t (do đó, Iodine I 53 Trace
m i nguyên t là c u t o nh nh t c a m t nguyên t ). hi n
t i đã tìm ra 92 lo i nguyên t t nhiên xung quanh chúng ta
trên th gi i.ví d như hidro (H), s t (Fe), oxi (O), canxi
*Atomic number à s lư ng proton trong h t nhân c a
(Ca), nito (N), và cacbon (C). trong t nhiên, m t nguyên t nguyên t . Nó cũng là s lư ng các electron quay quanh
không t n t i d ng nguyên ch t mà thư ng k t h p v i h t nhân.
các nguyên t c a các nguyên t khác t o thành h p ch t.
vì d m t s h p ch t quan tr ng trong nghiên c u cơ th
ngư i là nư c (H2O), trong đó có hai nguyên t hidro liên
k t v i m t nguyên t oxi: cacbondioxit (CO2), trong đó có ho c ti ng Latin c a nguyên t đó. B n nên bi t v kí hi u
m t nguyên t cacbon liên k t v i hai nguyên t oxi: c a các nguyên t có trong b ng này, b i vì chúng đư c s
glucose (C6H12O6), trong đó sáu nguyên t cacbon và sáu d ng trong sách giáo khoa, các bài vi t, các xét nghi m,
nguyên t oxi liên k t v i mư i hai nguyên t hidro. v.v. lưu ý r ng n u m t nguyên t đư c ký hi u b i hai ch
cái thì ch cái th hai luôn đư c vi t thư ng, không ph i
Nh ng nguyên t cacbon, hidro, oxi, nito, ph t-pho, và vi t hoa. Ví d , ký hi u c a canxi là Ca, không ph i CA. CA
lưu hu nh đư c tìm th y trong m i v t s ng. N u tính c là ch vi t t t thư ng dùng thay cho t ung thư.
canxi, thì b y y u t này s t o thành kho ng 99% cơ th
ngư i ( v tr ng lư ng).
Hơn 20 nguyên t hóa h c khác nhau đã đư c tìm
th y, s lư ng đang thay đ i, trong cơ th ngư i. m t s
đã đư c li t kê b ng 2-1. Như b n th y, m i nguyên t
NGUYÊN TỬ
có m t ký hi u hóa h c chu n. Đó là ch cái th nh t (và
có khi là th hai) trong tên Ti ng Anh Nguyên t là c u t o nh nh t c a m t nguyên t và
mang nh ng tính ch t c a nguyên t đó. M i nguyên
NGUYÊN T
3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 29
bao g m ba ti u đơn v ho c h t chính: proton, notron
và electron. Proton là h t mang đi n tích dương đư c
tìm th y trong h t nhân ( trung tâm) c a nguyên t .
Electron là m t h t mang đi n tích âm và đư c tìm
th y vùng ngoài xoay quanh h t nhân đư c g i là
đám mây electon hay l p v ngoài h t nhân.
S lư ng proton trong m t nguyên t chính là s
hi u nguyên t đó. Proton và electron đ u có kh i
lư ng và tr ng lư ng: chúng t o thành tr ng lư ng
c a nguyên t . trong m t nguyên t , s lư ng h t
proton (+) b ng s electron (-): do đó, m t nguyên
t luôn trung hòa v đi n. electron, b ng cách nào
đó, là r t quan tr ng đó là chúng có th ho t hóa
m t nguyên t hay t o liên k t v i các nguyên t
khác t o thành phân t . m t phân t là s k t h p
c a nhi u nguyên t ( thư ng là nhi u hơn m t
ph n t ) chúng liên k t ch t ch v i nhau và phân
t ho t đ ng như m t đơn v duy nh t.
M i nguyên t có kh năng liên k t r t đ c trưng.
Kh năng này ph thu c vào s lư ng và trình t
s p x p c a các electron. electron di chuy n theo qu
đ o c a h t nhân trong l p v hay các m c năng
lư ng. l p đ u tiên, hay l p trong cùng, m c năng
lư ng có th g m t i đa hai electron và gi m c n
đ nh. M c năng lư ng th hai cũng là m c n đ nh
khi nó g m t i đa tám electron các m c năng lư ng
còn l i,
Second energy level
First energy level
Proton [+]
Nucleus
Neutron
Electrons [–]
Figure 2–1 M t nguyên t cacbon. H t nhân ch a sáu proton
và sáu neutron (không ph i t t c đ u có th nhìn th y đây).
Sáu electron quay quanh h t nhân, hai m c năng lư ng đ u
tiên và b n m c năng lư ng th hai.
QUESTION: Đi n tích c a nguyên t này là gì?
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Hóa h c cơ b n 29
www.foxitsoftware.com/shopping
kho ng cách đ n h t nhân xa hơn, cũng v ng b n khi
có tám electron ho c b i s c a tám
M t s ít nguyên t ( ph n t ) v ng b n d ng t
nhiên, ho c không t o ph n ng, b i vì m c năng lư ng
c a l p ngoài cùng đã ch a t i da lư ng electron có th
có. Khí heli và neon là nh ng ví d cho s v ng b n
này, chúng g n như không có ph n ng v i các nguyên
t khác. H u h t các nguyên t đ u không b n v ng,
tuy nhiên, và có xu hư ng nh n them, cho đi, hay trao
đ i electron v i các nguyên t khác đ làm đ y vào l p
v ngoài cùng c a chúng. B ng cách đó, m t nguyên t
có kh năng t o m t ho c nhi u liên k t hóa h c v i các
nguyên t khác. Do đó, các nguyên t tr nên b n v ng
vì l p v electron ngoài cùng đã đ y h t. nh ng ph n
ng hóa h c này h u ích nh t trong quá trình nghiên
c u gi i ph u và sinh lý cơ th ngư i
LIÊN K T HÓA H C
Liên k t hóa h c không ph i là m t c u trúc, mà
là m t l c, hay là s tác đ ng gi a đi n tích âm và
đi n tích dương. Liên k t hóa h c gi cho liên k t
gi a hai hay nhi u các nguyên t liên k t ch t ch
v i nhau trong cùng m t phân t . b ng cách so
sánh v i l c h p d n. chúng ta bi t r ng, tr ng l c
không ph i là m t “v t”, mà là l c gi bàn chân
chúng ta trên m t đ t và cho phép chúng ta rót
đư c nh ng gi t cà phê. Các phân t đư c t o
thành t các liên k t hóa h c thư ng mang tình ch t
v t lí khác v i các nguyên t c a nguyên t ban
đ u. ví d , các nguyên t hidro và oxi là nh ng ch t
khí, chúng có th liên k t hóa h c v i nhau t o
thành nư c, là m t ch t l ng.
Ki u liên k t hóa h c ph thu c vào hư ng trao đ i
electron c a các thành ph n nguyên t , như b n s
th y.Có b n ki u liên k t hóa h c quan tr ng trong
cơ th ngư i: liên k t ion, liên k t c ng hóa tr , liên
k t disulfide và liên k t hidro.
LIÊN K T ION
M t liên k t ion bao g m s m t đi c a m t hay
nhi u electron c a m t nguyên t và s nh n thêm
electron b i m t hay nhi u nguyên t khác. Xem
thêm hình 2-2 dư i đây.
M i nguyên t natri (Na) có m t electron l p v
ngoài cùng,và, đ tr nên b n v ng nó có xu hư ng
cho đi electron. khi đó, nguyên t natri s có s
lư ng proton nhi u hơn m t so v i electron. do đó,
lúc này nó mang đi n tích (hóa tr ) là +1 và đư c g i
là ion natri. M t nguyên t clo có b y electron l p
v ngoài cùng, và đ b n v ng hơn nó có xu hư ng
nh n thêm m t electron. khi đó, nguyên t clo s có
s lư ng electron nhi u hơn s proton và mang đi n
tích (hóa tr ) -1. Đó g i là ion clo.
3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 30
30 Some Basic Chemistry
Na + Cl
Figure 2–2 S hình thành liên k t ion. M t nguyên t natri như ng m t electron cho nguyên t
clo. Hai ion hình thành mang đi n tích trái d u, hút nhau, và t o thành m t phân t natri clorua.
QUESTION: T i sao ion Natri lang đi n tich +1?
Khi m t nguyên t natri cho nguyên t clo m t
electron, ion c a chúng mang đi n tích trái d u (âm
và dương), và chúng hút nhau. K t qu là t o thành
m t phân t natriclorit: NaCl hay là mu i ăn thông
thư ng. liên k t gi các ion luôn hút nhau đư c g i
là liên k t ion.
M t ví d khác là liên k t gi a clo và canxi. M i
nguyên t canxi có hai electron l p v ngoài cùng
và có xu hư ng cho đi hai electron đó đ tr nên
b n v ng ( ion canxi, Ca+2). N u có hai nguyên t
clo m i nguyên t clo nh n m t electron, chúng tr
thành ion clo. Nh ng ion âm và ion dương sau đó
hút nhau t o thành phân t canxiclorua, CaCl2, cũng
là mu i. Mu i là phân t đư c t o thành t nh ng
ion khác ion hidro (H+) hay ion hydroxit (OH-).
Nh ng ion mang đi n tích dương đư c g i là
cations. G m có ion Na+, Ca+2, K+, Fe+2, và Mg+2.
Nh ng ion mang đi n tích âm đư c g i là anions,
g m có Cl-, SO4-2(sulfat), and HCO3- (bicarbonat).
Các h p ch t đư c t o thành t liên k t ion đư c
g i là mu i, axit, và bazo.(axit và bazo s đư c trình
bày nh ng chương sau)
th r n, các liên k t ion khá là b n v ng.
Xương c a chúng ta, là m t ví d , g m các mu i
canxi cacbonat, giúp cho xương luôn r n ch c. trong
m t dung d ch nư c (nư c), có nhi u liên k t ion
y u. các liên k t tr nên y u hơn liên k t ion c a các
phân t riêng bi t, chúng tách ra t o thành dung d ch
ch a nh ng ion dương và ion âm t do. Ví d , n u
cho dung d ch clorua vào nư c, chúng s hòa tan và
sau đó ion hóa. S ion hóa,
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
= NaCl
+ –
hay là s phân ly, có vai trò quan tr ng đ i v i cơ
th s ng vì nh ng ion t do s tham gia vào các
ph n ng hóa h c trong cơ th . T bào thành d
dày ph i có ion Cl- đ s n xu t axit clohidric (HCl).
Clo trong mu i NaCl s không th tách ra thành
d ng t do đ tham gia vào ph n ng này vì liên
k t c a nó v i natri v ng b n hơn. Tuy nhiên, Cl-
luôn có s n b ion hóa NaCl nh nư c trong t bào
có th s d ng cho s t ng h p, hay s n xu t ch t
hóa h c, c a HCl trong d dày.
LIÊN K T C NG HÓA TR
Liên k t c ng hóa tr bao g m s dung chung các
electron gi a các nguyên t . như hình 2-3, m t nguyên
t oxi c n thêm hai electron đ đ t tr ng thái b n v ng.
b ng cách đưa hai electron c a nó ra dung chung v i
m t nguyên t oxi khác cũng c n hai electron. chúng
cùng t o thành m t phân t khí oxi (O2), là d ng t n t i
trong khí quy n.
M t nguyên t oxi có th dung chung hai electron
v i hai nguyên t hidro, m i nguyên t hidro dung m t
electron ( hình 2-3). Chúng cùng t o thành m t phân t
nư c (H2O). khi vi t công th c c u t o c a m t phân
t , m t c p electron dùng chung đư c th hi n b ng
d u g ch ngang, như hình 2-3, c u t o c a nư c: đó là
m t liên k t đơn. M t liên k t đôi đư c th hi n b i hai
d u g ch ngang, như c u t o c a phân t oxi, là k t
qu c a s dùng chung hai c p electron.
Nguyên t cacbon luôn t o thành liên k t c ng hóa tr :
m t nguyên t cacbon có b n electron đ dùng chung
v i các nguyên t khác. N u c b n electron này đ u
dùng chung v i b n nguyên t hidro,
3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 31

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Hóa h c cơ b n 31
www.foxitsoftware.com/shopping

O + O = O2 O=O

8+ + 8+ = 8+
8+

O + H+H = H2O O
H H

1+

1+ 1+

8+ + =

1+
8+

Hình 2–3 S hình thành liên k t c ng hóa tr (A) Hai nguyên t oxy dùng chung hai electron, t o
thành m t phân t khí oxy. (B) M t nguyên t oxy đưa ra m t electron v i m i nguyên t hydro,
m i nguyên t hidro đưa ra m t electron c a nó. M t phân t nư c đư c hình thành.

QUESTION: Liên k t c ng hóa tr nào trên đây là liên k t đôi?

m i nguyên t m t eletron, thì s t o thành phân t m t s protein. Liên k t hidro là m t ph n c a nhi u

khí metan (CH4). Cacbon có th t o liên k t c ng hóa
tr v i các nguyên t cacbon khác, hidro, oxi, nito và
các nguyên t khác n a. các h p ch t h u cơ như
protein và cacbonhydrat là ph c h p và s p x p
nghiêm ng t c a các nguyên t này, liên k t c ng hóa
tr v i nhau. Liên k t c ng hóa tr là liên k t tương
đ i b n v ng và không b suy y u trong môi trư ng
nư c. đi u này r t quan tr ng vì protein đư c t o ra
b i cơ th ngư i, trong cơ và da, ví d , ph i duy trì
ch c năng toàn v n trong nư c c a t bào và máu.
Ch c năng c a các h p ch t h u cơ s đư c trình
bày chương sau.
LIÊN K T DISULFUA VÀ LIÊN K T HIDRO
Hai lo i liên k t hóa h c khác cũng r t quan tr ng
trong hóa h c cơ th ngư i n a là liên k t disulfua và
liên k t hidro. Liên k t disulfua đư c tìm th y trong
phân t khác.
Liên k t disulfua ( hay còn g i là c u n i disulfua) là
liên k t hóa h c đư c t o thành b i hai nguyên t lưu
hu nh, thư ng trong cùng m t phân t protein l n.
hoocmon insulin, là m t ví d , là m t protein ph i có
không gian ba chi u đ ho t đ ng ch c năng đi u ch nh
lư ng đư ng trong máu. M i phân t insulin có hai liên
k t disulfua giúp duy trì hình d ng và ch c năng c a nó (
xem b ng 10-A chương 10). M t protein khác có hình
d nh ph thu c vào liên k t disulfua là kháng th c a h
mi n d ch ( hình 14-8 chương 14) và keratin c a da và
tóc.
M t s i tóc duy trì hình d ng c a nó ( m t đ c tính di
truy n) nh vào liên k t disulfua. Khi kéo th ng tóc xoăn
t nhiên, liên k t disulfua trong phân t keratin b c t đ t.
khi u n ho c làm xoăn tóc th ng t nhiên, liên k t disulfua
trong phân t keratin đ u tiên b c t đ t, sau đó tái t o l i
t o thành s i tóc xoăn. Đi u này cũng không nh hư ng
đ n s s ng c a m t b ph n c a tóc, g c tóc,
3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 32

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
32 Hóa h c cơ b n www.foxitsoftware.com/shopping

do đó tóc s dài ra theo hình d ng ban đ u c a nó. Vi c s n xu t protein hemoglobin trong các ti n h ng c u
Chúng ta không mu n quá trình đó nh hư ng đ n là m t ví d v ph n ng t ng h p. Protein đư c t ng h p
insulin hay các kháng th , vì đi u đó phá h y ch c năng b i s liên k t c a nhi u axit amin, ti u đơn v nh hơn
c a chúng. c a chúng. Ph n ng t ng h p đòi h i năng lư ng cho s
M t liên k t hidro không ph i là s dùng chung hay hình thành các liên k t.
trao đ i electron, mà là k t qu c a s s h u các Trong m t ph n ng phân h y, các liên k t b phá v
nguyên t hidro. Khi m t nguyên t hidro đưa ra m t và m t phân t l n đư c giáng hóa thành hai ho c nh
electron đ t o liên k t c ng hóa tr v i nguyên t khác, hơn. M t ví d là vi c tiêu hóa các phân t tinh b t l n
thì proton c a nó hơi tích đi n dương và sau đó có th thành nhi u phân t glucose nh hơn. M t s ph n ng
hút các nguyên t oxi hay nito g n đo, nh ng nguyên phân h y gi i phóng năng lư ng; đi u này đư c mô t
t hơi tích đi n âm. trong ph n sau v hô h p t bào..
dù là liên k t y u, liên k t hidro v n có vai trò quan Trong các t bào, t ng h p thư ng đư c k t h p v i
tr ng đ c bi t. các phân t h u cơ l n như protein và phân h y. Khi màng t bào ho c các thành ph n mô khác
AND có trong nhi m s c th c a chúng ta có đư c b h ng, chúng ph i đư c thay th . Các c u trúc cũ ho c
nh ng ch c năng đ c bi t đó là d a vào c u trúc không hư h ng có th đư c tái ch cho các b ph n nh hơn
gian ba chi u c a chúng ( hình 2-10). C u trúc c a ho c ti u đơn v c a chúng. Nh ng ph n này có th là
nh ng phân t này, có vai trò quy t đ nh ch c năng các khoáng ch t (như s t) ho c các phân t h u cơ (như
c a chúng, thư ng đư c duy trì b ng liên k t hidro. axit amin) và có th đư c s d ng trong các ph n ng
Liên k t hidro cũng làm cho các t ng h p ti p theo. Ví d , khi hemoglobin cũ phá v , s t
phân t nư c k t g n vào nhau. S g n c a nó có th đư c s d ng h t l n này đ n l n khác đ
k t là xu hư ng c a các phân t t ng h p hemoglobin m i cho các t bào h ng c u (đi u
gi ng nhau “dính k t” vào nhau. trong m t này s đư c đ c p trong Chương 11).
c c nư c, ví d , m i phân t nư c Trong chương này và tương lai, hãy nh r ng thu t
b thu hút b i các phân t nư c xung ng ph n ng đ c p đ n vi c t o ra ho c phá v liên
quanh. M t phân t nư c t o thành b n k t hóa h c và do đó thay đ i đ c tính v t lý và hóa h c
liên k t hidro, m t trong s đó s t o liên c a các phân t liên quan.
k t v i m t trong b n liên k t hidro
c a phân t nư c khác. M i m t phân t
có th t o thành b n liên k t hidro v i các
phân t khác, c như th , làm cho các Các ch t vô cơ
phân t nư c g n k t l i v i nhau.
Nư c cũng có th k t dính v i các
phân t khác. S k t dính là xu CÁC
Các h H vô cơ T
p chPt CH thưVÔng CƠ
là các phân t đơn gi n
hư ng hút nhau c a các phân t không QUAN
thư ng chTR bao NG
g m m t ho c hai thành ph n khác
gi ng nhau. C s g n k t hay và s nhau. M c dù chúng đơn gi n, tuy nhiên, m t s h p
k t dính c a các phân t nư c đ u là ch t vô cơ là r t c n thi t cho c u trúc bình thư ng
nh ng gì gi cho s v ng vàng c a lâu đài và ch c năng c a cơ th .
cát. S g n k t c a nư c có th đư c
nhìn th y n u nư c b rơi vào kính NƯ C
s ch: s c căng b m t do liên k t Nư c chi m 55% đ n 70% cơ th con ngư i và r t
hidro t o ra làm cho nư c hình thành c n thi t cho cu c s ng vì nhi u lý do:
các h t có c u trúc không gian ba
chi u. trong cơ th ngư i, s g n k t 1. Nư c là m t dung môi; có nghĩa là, nhi u ch t
c a nư c giúp cho dòng máu ch y theo (g i là ch t tan) có th hòa tan trong nư c. Các
m t chi u liên t c trong m ch máu và ch t ch t dinh dư ng như glucose đư c hòa tan
l ng mô liên t c xung quanh t bào. trong huy t tương (ph n l n là nư c) đ đư c
Các liên k t hydro này cũng ch u v n chuy n đ n các t bào kh p cơ th . S bài
trách nhi m cho các đ c đi m quan tr ng ti t c a các s n ph m ch t th i là có th b i vì
khácPhc annư ng c, đưhóa c thh o clu làn mtrong
t s phthay
n sau.đ i đư c các s n ph m đư c hòa tan trong nư c ti u
t o ra b i s hình thành ho c phá v các liên k t đư c s n xu t b i th n. Các giác quan cho
hóa h c. Hai lo i ph n ng t ng quát là ph n ng phép chúng ta thư ng th c th c ăn, hương v
t ng h K
LIÊN p vàTph n ng
HÓA Hphân
C h y. và mùi, c hai đ u ph thu c vào kh năng dung
Trong ph n ng t ng h p, các liên k t đư c hình môi c a nư c. Các phân t th c ph m hòa tan
LIÊN K T HÓ
thành đ ghép hai ho c nhi u nguyên t ho c phân trong nư c b t kích thích các th th trong v
t đ t o ra m t h p ch t m i. giác trên lư i. Phân t th c ph m b c hơi
3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 33
(đ c bi t là t th c ăn nóng) đư c ng i vào
khoang mũi trên, nơi chúng hòa tan trong màng
nư c m ng và kích thích các th th kh u giác.
Th c ph m nóng thư ng có v ngon hơn th c ăn
l nh vì c m giác v mùi góp ph n nhi u hơn vào
nh n th c c a chúng ta v chúng.
2. Nư c là ch t bôi trơn, giúp ngăn ng a ma sát nơi
các b m t g p và di chuy n. Trong đư ng tiêu
hóa, nu t ph thu c vào s hi n di n c a nư c b t,
và ch t nh y là m t ch t l ng trơn trư t cho phép
th c ph m trôi qua ru t. D ch kh p trong khoang
kh p ngăn ng a ma sát khi xương di chuy n.
3. Nư c thay đ i nhi t đ t t . Nư c có công su t
nhi t cao, có nghĩa là nó s h p th r t nhi u nhi t
trư c khi nhi t đ tăng lên đáng k , ho c nó ph i
m t r t nhi u nhi t trư c khi nhi t đ gi m đáng
k . Đây là m t trong nh ng y u t giúp cơ th duy
trì nhi t đ không đ i. Nư c cũng có nhi t đ b c
hơi cao, nhi t c n thi t đ thay nư c t ch t l ng
thành khí. Đi u này r t quan tr ng cho quá trình
đ m hôi. Nhi t đ cơ th dư th a b c hơi m
hôi trên b m t da, thay vì
D ch n i bào
D ch di
chuy n
Lymph
D ch k
Plasma
Hình 2–4 Khoang nư c, cho th y tên ch t l ng đư c đưa ra
và cách th c mà nư c di chuy n gi a các khoang.
QUESTION: Ch t d ch nào đư c trên đây là ch t d ch ngo i bào?
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Hóa h c cơ b n 33
www.foxitsoftware.com/shopping
làm nóng các t bào c a cơ th , và do nhi t đ
b c hơi cao c a nư c, r t nhi u nhi t có th đư c
th i ra v i s m t mát c a m t lư ng nư c tương
đ i nh .
CÁC KHOANG NƯ C
T t c nư c trong cơ th liên t c di chuy n, nhưng
nư c đư c đ t tên khác nhau khi nó nh ng v trí c
th c a cơ th , đư c g i là các khoang (Hình 2–4):
N i bào (ICF) - nư c trong t bào; chi m kho ng
65% t ng lư ng nư c cơ th
D ch ngo i bào (ECF) - t t c ph n còn l i
c a nư c trong cơ th ; kho ng 35% t ng s .
Các khoang c th hơn c a d ch ngo i bào
bao g m:
Plasma - nư c đư c tìm th y trong m ch máu
Lymph— nư c đư c tìm th y trong m ch b ch
huy t
Tissue fluid or interstitial fluid—nư c đư c tìm
th y trong không gian nh gi a các t bào
Specialized fluids—d ch h ch th n kinh, d ch
não t y, d ch nhãn c u và nh ng nơi khác
T bào
Mao
m ch
M ch
b ch
huy t
các v trí khác nhau c a nó
3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 34
34 Hóa h c cơ b n
S chuy n đ ng c a nư c gi a các khoang trong cơ
th và ch c năng c a các ch t l ng đ c bi t s đư c
th o lu n trong các chương sau.
OXYGEN
Oxygen d ng khí (O2) chi m kho ng 21% khí quy n
mà chúng ta hít vào. T t c chúng ta đ u bi t r ng
không có oxy, chúng ta s không t n t i lâu, nhưng
chính xác thì oxy đư c dùng như th nào? Ôxy quan
tr ng đ i v i chúng ta b i vì nó là đi u c n thi t cho
m t quá trình g i là hô h p t bào, trong đó các t bào
phân h y các ch t dinh dư ng đơn gi n như glucose
đ gi i phóng năng lư ng. Lý do chúng ta hít th là thu
đư c oxy đ hô h p t bào và th ra khí carbon dioxide
đư c s n xu t trong quá trình hô h p t bào (đi u này
s đư c th o lu n trong ph n ti p theo). Năng lư ng
h u ích sinh h c đư c gi i phóng b i các ph n ng hô
h p t bào đư c tích lũy trong m t phân t g i là ATP
(adenosine triphosphate). ATP sau đó có th đư c s
d ng cho các quá trình di đ ng đòi h i năng lư ng.
CARBON DIOXIDE
Carbon dioxide (CO2) đư c s n xu t b i các t bào
như m t s n ph m th i c a hô h p t bào. B n có
th h i t i sao m t s n ph m ch t th i đư c coi là
quan tr ng. Hãy nh r ng
B ng 2–1 | KHÍ MÁU
M t b nh nhân đư c nh p vi n c p c u v i m t
cơn đau tim, và bác sĩ ph trách ra y l nh “khí
máu”. M t b nh nhân khác nh p vi n v i viêm
ph i có “khí máu” theo dõi thư ng xuyên. Khí
máu là gì, và thông tin chúng nói lên đi u gì? Khí
máu là oxy và carbon dioxide, và n ng đ c a
chúng trong máu đ ng m ch cung c p thông tin
v ch c năng c a h hô h p và tu n hoàn. Máu
đ ng m ch thư ng có n ng đ oxy cao và n ng
đ CO2 th p. Các m c này đư c duy trì b ng
cách trao đ i khí trong ph i và b i s lưu thông
máu thích h p
M t b nh ph i như viêm ph i nh hư ng đ n
trao đ i khí hi u qu trong ph i. K t qu là, n ng
đ oxy trong máu có th gi m và n ng đ CO2
trong máu có th tăng lên. M t trong nh ng thay
đ i này trong khí máu có th tr nên đe d a tính
m ng cho b nh nhân, do đó vi c theo dõi các ch t
khí trong máu là r t quan tr ng. N u lư ng oxy
trong máu gi m xu ng dư i m c bình thư ng,
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
”Quan tr ng” không ph i lúc nào cũng có nghĩa là “có
l i”; thay vào đó, nó có th có nghĩa là “đáng k ”. N u
lư ng carbon dioxide trong ch t l ng trong cơ th
tăng lên, nó làm cho các ch t l ng này tr nên quá
toan. Vì v y, carbon dioxide ph i đư c th ra nhanh
như nó đư c hình thành đ gi cho s lư ng trong
cơ th trong gi i h n bình thư ng. Thông thư ng đây
ch là nh ng gì x y ra, nhưng các b nh ph i nghiêm
tr ng như viêm ph i ho c khí thũng làm gi m trao
đ i khí trong ph i, d n đ n s tích lũy carbon dioxide
trong máu. Khi đi u này x y ra, m t ngư i đư c cho
là đang trong tr ng thái nhi m toan, có th làm gián
đo n nghiêm tr ng ch c năng c a cơ th (xem các
ph n v pH và các enzym sau này trong chương này;
xem thêm b ng 2–1: Khí máu).
HÔ H P T BÀO
S hô h p t bào là tên cho s n xu t năng lư ng trong
các t bào và liên quan đ n c khí hô h p, oxy và carbon
dioxide. Nhi u ph n ng hóa h c có liên quan, m t s
trong đó di n ra trong các bào quan t bào g i là ti th .
d ng đơn gi n nh t, hô h p t bào có th đư c tóm
t t theo phương trình sau:
Glucose (C6H12O6) + 6O2 → 6CO2 + 6H2O + ATP + nhi t
oxy s đư c can thi p; n u lư ng khí carbon
dioxide trong máu tăng cao hơn m c bình thư ng
thì pH máu s đư c đi u ch nh đ ngăn ng a
tình tr ng nhi m toan nghiêm tr ng
Thi t h i cho tim cũng có th mang l i s thay
đ i v khí máu, đ c bi t là oxy. Ôxy đư c các h ng
c u h p ph khi chúng lưu thông qua các mao m ch
ph i; khi các t bào h ng c u lưu thông qua cơ th ,
chúng gi i phóng oxy cho các mô. Đi u gì gi máu
lưu thông ho c di chuy n? Vi c bơm c a tim.
M t cơn đau tim nh , khi chưa t i m c suy tim,
thư ng đư c đ c trưng b i m c oxy trong máu
th p nhưng v n n m trong gi i h n bình thư ng.
M t cơn đau tim nghiêm tr ng hơn làm suy y u
nghiêm tr ng vi c bơm c a tim s làm gi m lư ng
oxy trong máu xu ng th p hơn bình thư ng; đi u
này đư c g i là thi u oxy máu. M t h qu là tình
tr ng thi u oxy(hypoxia), có nghĩa là quá ít oxy đ n
các mô. Khi đi u này đư c xác đ nh b ng cách đo
khí máu, li u pháp oxy thích h p có th đư c s
d ng đ s a ch a tình tr ng thi u oxy và ngăn
ng a mô ch t.
Box 2–1 | BLOOD GASES
3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 35

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Hóa h c cơ b n 35
www.foxitsoftware.com/shopping

Ph n ng này cho chúng ta th y r ng glucose và oxy
k t h p đ t o ra carbon dioxide, nư c, ATP và nhi t.
Th c ph m, đ i di n đây b i glucose, trong s hi n
di n c a oxy đư c chia thành các phân t đơn gi n
carbon dioxide và nư c. Năng lư ng ti m năng trong
phân t glucose đư c gi i phóng dư i hai d ng: ATP
và nhi t. M i m t trong b n s n ph m c a quá trình
này có m c đích ho c t m quan tr ng trong cơ th .
Carbon dioxide là m t s n ph m ch t th i di chuy n
t các t bào vào máu, mang nó đ n ph i, nơi nó cu i
cùng th ra. Nư c đư c hình thành r t h u ích và tr
thành m t ph n c a d ch n i bào. Nhi t đư c t o ra
góp ph n vào nhi t đ cơ th bình thư ng. ATP đư c
s d ng cho các quá trình t bào như phân bào, t ng
h p protein và co cơ, t t c đ u c n năng lư ng và s
đư c th o lu n thêm m t chút v trong văn b n.
Chúng ta cũng s tr l i hô h p t bào trong các
chương sau và v i ty l p th Chương 3. Hi n t i, mô
t ng n g n v a đ cho th y ăn và th có liên h v i
nhau; c hai đ u c n thi t cho s n xu t năng lư ng.
CÁC NGUYÊN T VI LƯ NG
Nguyên t vi lư ng là nh ng y u t c n thi t cho cơ
th v i s lư ng r t nh . Khi chúng có trong th c ăn
ho c
b sung dinh dư ng, chúng ta thư ng g i chúng là
khoáng ch t. Ví d như s t (đư c tìm th y trong th t
và đ u), coban (ch tìm th y trong th c ăn đ ng v t
như gan và cá), magie (đư c tìm th y trong rau xanh
vì nó là m t ph n c a ch t di p l c) và i t (có trong
mu i h i s n và mu i i t). M c dù các nguyên t vi
lư ng có th không d i dào trong cơ th như carbon,
hydro và oxy, tuy nhiên chúng v n c n thi t. B ng 2–
2 li t kê m t s nguyên t vi lư ng và ch c năng c a
chúng. Canxi và ph t pho (có trong s a, pho mát, th t
và cá) đư c bao g m trong b ng này, m c dù chúng
c n thi t v i s lư ng l n hơn m t chút so v i nh ng
ngư i khác. (Xem thêm B ng 2–2: Nitric Oxide.)
ACIDS, BASES, VÀ PH
M t axit có th đư c đ nh nghĩa là m t ch t làm tăng
n ng đ c a các ion hydro (H +) trong m t dung d ch
nư c. M t base là m t ch t làm gi m n ng đ c a ion
H +, trong trư ng h p c a nư c, có tác d ng tương t
như tăng n ng đ c a các ion hydroxyl (OH–)..
Đ axit ho c đ ki m (đ bazơ) c a dung d ch
đư c đo trên thang đo các giá tr g i là pH (các
ph n hydro). Các giá tr trên thang đo pH dao đ ng
t 0 đ n 14, v i 0 cho th y m c axit cao nh t và 14
là ki m nh t. M t gi i pháp v i đ pH 7 là trung tính
vì nó

B ng
g 2–2 | CÁC Y U T VI LƯ NG
NGUYÊN T CH C NĂNG

Calcium ■ Làm ch c kh e xương và răng

■ C n thi t cho đông máu
■ C n thi t cho co cơ
Phosphorus ■ Làm ch c kh e xương và răng
■Thành ph n c u t o nên ADN,ARN và ATP
■ Thành ph n c u t o màng phospholipids

S t ■ Thành ph n c u t o nên hemoglobin có trong t bào h ng c u; v n chuy n oxy

■ Thành ph n c u t o myoglobin trong cơ; s tr oxy
■ Thành ph n c u t o c a mitochondria trong t bào; c n thi t cho s hô h p t bào
Đ ng ■ Thành ph n c u t o c a mitochondria trong t bào; c n thi t cho s hô h p t bào
■ C n thi t cho s t ng h p hemoglobin
Magnesium ■ C n thi t cho quá trình cung c p năng lư ng và hình thành xương
Natri và Kali ■ C n thi t cho co cơ và truy n xung th n kinh
■ C n thi t cho chuy n đ ng thích h p c a nư c (th m th u) gi a các khoang c a nó
Lưu hu nh ■ Thành ph n c u t o c a m t s proteins như insulin, keratin, và kháng th
Cobalt ■ Thành ph n c u t o vitamin B12
Iodine ■ Thành ph n c a hormon tuy n giáp (thyroxine); c n thi t cho s phát tri n tinh th n
và th ch t bình thư ng
3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 36
36 Hóa h c cơ b n
Box 2–2 | NITRIC OXIDE
Nitric oxide là m t lo i khí có công th c phân t
NO (N = O, m t liên k t c ng hóa tr ). B n có th
đã nghe nói v nó như là m t thành ph n c a ô
nhi m không khí và khói thu c lá, nhưng nó đư c
t ng h p b i m t s mô c a con ngư i, và phân
t đơn gi n này có các ch c năng quan tr ng.
Nitric oxide đư c s n xu t b i n i m c (niêm m c)
c a các m ch máu và thúc đ y giãn m ch c a ti u
đ ng m ch, cho phép lưu lư ng máu l n hơn và
cung c p oxy cho các mô. Nó liên quan đ n s
truy n xung th n kinh trong não, và nó có th góp
ph n vào vi c lưu tr b nh . M t s
ch a cùng s ion H + và ion OH–. Nư c tinh khi t có
đ pH là 7. Dung d ch có n ng đ ion H + cao hơn
ion OH - là dung d ch có tính axit v i đ pH dư i 7.
Do đó, m t dung d ch ki m có n ng đ ion OH cao
hơn ion H+ và có đ pH trên 7.
Thang đo pH, v i n ng đ tương đ i c a ion H+ và
ion OH–, đư c th hi n trong hình 2–5. M t s thay
đ i c a m t đơn v pH là m t s thay đ i 10 l n n ng
đ ion H +. Đi u này có nghĩa là dung d ch có đ pH 4
có nhi u ion H + g p 10 l n như m t dung d ch có đ
pH l n g p 5 và 100 l n so v i nhi u ion H + như m t
dung d ch có đ pH là 6. Hình 2–5 cũng cho th y đ
pH c a m t s ch t d ch cơ th và các gi i pháp quen
thu c khác. Lưu ý r ng nư c d dày có đ pH là 1 và
cà phê có đ pH là 5. Đi u này có nghĩa là nư c d dày
có lư ng ion H + g p 10.000 l n so v i cà phê. M c
dù cà phê có tính axit, nó là m t axit y u và không có
tác d ng ăn mòn c a d dày, m t axit m nh.
Các t bào và ch t l ng bên trong c a cơ th con ngư i
có đ pH g n trung tính. Đ pH c a d ch n i bào là xung
quanh 6,8-7,0, và ph m vi pH bình thư ng c a máu là
7,35 đ n 7,45. Các ch t l ng như d ch d dày và nư c
ti u là các ch t l ng k thu t bên ngoài vì chúng n m
trong các vùng cơ th m ra môi trư ng. Đ pH c a
các ch t l ng này có th có tính axit ho c ki m m nh
hơn mà không gây h i cho cơ th .
Đ pH c a máu, tuy nhiên, ph i đư c duy trì trong
ph m vi r t h p và hơi ki m c a nó. Ch gi m m t đơn
v pH, đó là 10 l n so v i nhi u ion H +, s phá v các
ph n ng hóa h c c a máu và gây ra cái ch t c a
b n thân. S trao đ i ch t bình thư ng có xu hư ng
làm cho d ch cơ th có tính axít cao hơn, và xu hư ng
nhi m toan này ph i đư c đi u ch nh liên t c. PH bình
thư ng c a d ch trong cơ th
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
các t bào h th ng mi n d ch t o ra nitric
oxide như m t ch t gây đ c t bào (t bào ng
đ c) đ giúp tiêu di t các t bào ngo i lai như vi
khu n.Nitric oxide cũng đang đư c s d ng tr li u.
Nó đã đư c tìm th y h u ích trong đi u tr tăng
huy t áp ph i đ giãn đ ng m ch b t c ngh n b t
thư ng trong ph i đ cho phép trao đ i khí bình
thư ng. Các nghiên c u khác cho th y nitric oxide
giúp m t s tr sinh non th d dàng hơn và hi u
qu hơn. V i đi u tr ng n h n, các tác d ng ph
nghiêm tr ng v n chưa đư c tìm th y.
đư c duy trì b i th n, h th ng hô h p và h th ng
đ m. M c dù cân b ng acid-base s là ch đ chính
c a Chương 19, chúng tôi s đ c p ng n g n đ n
các h th ng đ m đây.
H th ng đ m
M t h th ng đ m là m t hóa ch t ho c m t c p hóa
ch t gi m thi u nh ng thay đ i v pH b ng cách ph n
ng v i các axit m nh ho c các bazơ m nh đ
bi n đ i chúng thành nh ng ch t không thay đ i đáng
k pH. Nói cách khác, m t b đ m có th liên k t v i ion
H + khi ch t l ng trong cơ th tr nên quá chua, ho c
gi i phóng ion H + khi ch t l ng tr nên quá ki m.
Chúng tôi s s d ng h th ng đ m bicarbonate như
m t ví d c th . H th ng này bao g m axit cacbonic
(H2CO3), axit y u và natri bicarbonate (NaHCO3), là
m t bazơ y u. C p hóa ch t này có m t trong t t c
các ch t d ch c a cơ th nhưng đ c bi t quan tr ng đ
đ m máu và d ch mô.
Axit cacbonic ion hóa như sau (nhưng hãy nh , b i
vì nó là m t axit y u nó không đóng góp nhi u ion H+
vào m t gi i pháp):
H2CO3 → H+ + HCO3–
Natri bicacbonat phân li như sau:
NaHCO3 → Na+ + HCO3–
N u m t axit m nh, ch ng h n như HCl, đư c thêm
vào d ch ngo i bào, ph n ng sau s x y ra:
HCl + NaHCO3 → NaCl + H2CO3
Đi u gì đã x y ra đây? Axit clohiđric, m t lo i axit
m nh có th làm gi m pH, đã ph n ng v i natri
3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 37

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Hóa h c cơ b n 37
www.foxitsoftware.com/shopping

Hình 2–5 Thang pH. Các giá tr pH c a m t s d ch cơ th đư c ch đ nh trên thang đo. Giá tr pH
c a m t s dung d ch quen thu c đư c ch ra dư i thang đo.

QUESTION: Mô t ph m vi pH c a máu so v i đ pH c a nư c ti u

bicarbonate. Các s n ph m c a ph n ng này là Trong cơ th , các ph n ng như v y di n ra trong chưa

NaCl, m t mu i không nh hư ng đ n pH, và H2CO3,
m t axit y u làm gi m pH ch m t chút. Đi u này ngăn
c n s thay đ i m nh m v đ pH c a d ch ngo i
bào.N u m t bazơ m nh, ch ng h n như natri hydroxit,
đư c thêm vào d ch ngo i bào, ph n ng này s x y
ra:
NaOH + H2CO3 → H2O + NaHCO3
Natri hydroxide, m t ch t ki m m nh có th làm
tăng pH, đã ph n ng v i axit cacbonic. Các s n
ph m c a ph n ng này là nư c, không nh hư ng
đ n pH và natri bicarbonate, m t ch t y u làm tăng pH
ch m t chút. M t l n n a, đi u này ngăn c n m t s
thay đ i m nh m trong đ pH c a d ch ngo i bào.
đ y m t giây b t c khi nào axit ho c bazơ đư c hình thành
s làm thay đ i pH r t nhi u. Do xu hư ng c a cơ th tr
nên có tính axit hơn, nên nhu c u gi m toan thư ng xuyên
hơn. Đ i v i h th ng đ m bicarbonate, đi u này có nghĩa
là c n nhi u NaHCO3 hơn H2CO3. Vì lý do này, t l thông
thư ng c a các b đ m này là 20:1 (NaHCO3:H2CO3).
CÁC H P CH T H U CƠ
QUAN TR NG
Các h p ch t h u cơ đ u ch a các liên k t c ng hóa
tr c a nguyên t cacbon, hidro và có th có thêm các
nguyên t nguyên t khác n a. Trong cơ th ngư i có
4 h p ch t h u cơ chính,
3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 38
38 Hóa h c cơ b n
đó là: carbohydrates, lipids, proteins, and acids
nucleic.
CARBOHYDRATES
Ch c năng cơ b n c a cacbonhydrat là cung c p
ngu n năng lư ng cho quá trình hô h p t bào. T t
c các cacbonhydrat đ u ch a cacbon, hydro và oxy
và đư c phân lo i thành monosaccarit, disaccarit,
oligosaccarit và polisaccarit. saccarit có nghĩa là đư ng
và các ti n t cho bi t có bao nhiêu phân t đư ng.
Monosaccharides, hay còn g i là phân t đư ng đơn,
là lo i đơn gi n nh t. Glucose là m t đư ng đơn v i 6
nguyên t cacbon (Hình 2-6). Frutose và galactose có
cùng m t công th c, nhưng s s p x p v t lý các nguyên
t cacbon, hydro và oxy trong m i lo i đư ng là khác
nhau. Đi u này đưa đ n m i d ng đư ng có hình d ng
không gian khác nhau. M t đư c s n xu t b i ong bao
g m fructose và glucose. Nư c hoa qu g m fructose
Glucose
CH2OH
o H
H C
H C
C OH H
C C Disaccharide
OH OH
H OH
A B
D Starch
Hình 2–6 Carbohydrates. (A) Glucose, mô t công th c c u trúc c a nó. (B) A disaccharide như
sucrose. (C) Cellulose, a polysaccharide. (D) Starch, a polysaccharide. (E) Glycogen, a
polysaccharide. M i hình l c giác đ i di n cho m t đư ng hexose như glucose.
QUESTION: Công th c hóa h c c a glucose là gì?
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
(glucose không có v ng t). Galactose thư ng là 1 ph n
c a đư ng đôi lactose trong s a. Gan có th bi n đ i
frutose và galactose thành glucose, sau đó đư c s
d ng cho các t bào trong quá trình hô h p t bào đ
t o năng lư ng ATP.
M t lo i đư ng đơn khác là đư ng pentose hay là
đư ng 5C. Nó không tham gia vào quá trình s n xu t
năng lư ng nhưng là thành ph n c u trúc acids
nucleic. Đư ng deoxyribose C5H10O4 là 1 ph n c a
DNA, là v t li u di truy n c a nhi m s c th . Đư ng
Ribose C5H10O5 là 1 ph n c a RNA, là y u t c n
thi t cho s t ng h p protein. Chúng ta s nh c l i
v acids nucleic ph n sau c a chương này.
Disaccharides Disaccharides là đư ng đôi, đư c
t o b i 2 monosaccharides liên k t v i nhau b i liên
k t c ng hóa tr . Khi liên k t này đư c hình thành, 1
phân t nư c b lo i b , nên công th c c a đư ng đôi
không g p đôi 1 phân t đư ng, mà nó là C12H22O11.
Sucrose hay đư ng mía, ví d , đư c làm b i 1 glucose
và 1 fructose, nó có th đư c tìm th y trong mía và
các rau c qu khác. Lactose đư c c u t o t
Cellulose
C
Glycogen
E
3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 39
1 glucose và 1 galactose, nó đư c tìm th y trong
s a,kem,s a chua và các s n ph m s a khác. Đư ng
ng c c maltose đư c t o b i 2 phân t glucose.
Đư ng đôi trong th c ăn c a chúng ta đư c tiêu hóa
thành các đư ng đơn đ sau đó s d ng cho s n xu t
năng lư ng.
Ti n t oligo có nghĩa là“m t ít”; oligosaccharides g m
3 đ n 20 monosaccharide. Không như các cacbodydrates
khác, các oligo không là ngu n năng lư ng cho chúng ta
vì ta không th tiêu hóa chúng. Trong t bào ngư i, các
oligo đư c tìm th y trên b m t ngoài màng t bào.
đây chúng đáp ng như là các kháng nguyên là các y u
t hóa h c ho c là d u hi u ch đi m (signposts) đ nh n
di n t bào. Nhóm máu A.B và AB,ví d , là k t qu c a
các kháng nguyên oligosaccharide trên b m t ngoài màng
t bào máu. T t c các t bào c a chúng ta đ u có các
t kháng nguyên, đê nh n di n các t bào thu c t ng cá
th .S có m t c a các t kháng nguyên trên các t bào
ch c a chúng ta cung c p 1 s so sánh cho các t bào
b ch c u c a h th ng mi n d ch đ s d ng v i các v t
li u l , các t bào b ch c u có th ti p t c nh n ra các
kháng nguyên không ph i là các t kháng nguyên. Nh ng
kháng nguyên khác bao g m vi khu n,vi rút, và mi n d ch
s là ch đ chính trong chương 14.
Các oligosaccarit khác nhau đư c s n xu t b i các t
bào tuy n vú và tr thành m t ph n c a s a m . nh ng
cacbonhydrat không ph i là ngu n nuôi dư ng c a tr
sơ sinh đang bú s a m ( s a ch a lactose cho em bé)
mà là khuy n khích s sinh trư ng c a h vi khu n có
l i trong đư ng ru t c a tr ( đư ng ru t tr sơ sinh là
vô khu n, nhưng vi khu n đ n qua vi c nu t). Nh c l i
chương 1 H vi khu n, vi sinh v t hay h th c v t đư c
cho là
B ng 2–3 | TH C V T: NƯ C M T VÀ KHÍ
Bóc hành tây thư ng làm cho đ u b p khóc. Rau
qu là m t ph n c a m t ch đ ăn u ng lành
m nh, ch ng h n như đ u, b p c i, bông c i xanh,
làm cho nhi u ngư i th y khó ch u b i khí đư ng
ru t và đ y hơi. Lý do t i sao đi u này x y ra? B i
bây gi b n bi t; đó là ch t hóa h c trong chúng.
M t s axit amin trong t bào hành tây ch a lưu
hu nh. C t m t c hành tây làm v các t bào và
gi i phóng m t h p ch t lưu hu nh b c hơi d dàng.
Khi h p ch t lưu hu nh này ti p xúc v i nư c bao
ph b m t c a m t (nư c m t), nó hòa tan và t o
thành m t axit sulfuric r t loãng, trong đó đ t cháy.
Các tuy n l (nư c m t) đư c kích thích đ t o ra
nư c m t nhanh hơn, và nh p nháy tăng lên đ
lan r ng nư c m t. T t c nh ng ph n ng này
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Hóa h c cơ b n 39
www.foxitsoftware.com/shopping
góp ph n vào s c kh e đư ng ru t trong su t cu c đ i,
cũng như s hi n di n c a h mi n d ch. ( B ng 2-3:
th c v t: nư c m t và khí)
Polysaccharides đư c c u t o t hàng nghìn phân
t glucose, liên k t b i nhi u cách khác nhau, k t qu
t o thành nhi u c u trúc khác nhau (hình 2-6). Tinh b t
là chu i phân nhánh c a glucose và đư c cung c p b i
các t bào th c v t đ d tr năng lư ng. khoai tây,
g o, ngô và lúa mì đ u là ngu n tinh b t h u ích. G n
như m i n n văn hóa c a con ngư i đ u h c đư c
cách gieo tr ng v mùa chính là ngu n cung c p năng
lư ng. chúng ta tiêu th tinh b t như là m t ph n c a
bánh mì, mì ng, bánh pizza, mì tôm, khoai tây chiên
Pháp, và bánh bao, cũng như bánh qui, bánh ng t và
bánh nư ng. con ngư i có nh ng enzym tiêu hóa
chúng c t đ t các liên k t c a tinh b t, gi i phóng
glucose. Glucose sau đó đư c h p thu, và đư c t bào
s d ng đ s n xu t ATP.
Glycogen, là chu i phân nhánh b c cao c a glucose, là
d ng d tr glucose trong cơ th ngư i. sau b a ăn giàu
cacbonhydrat, lư ng đư ng máu tăng lên. N u tăng cao
kéo dài, glucose s b m t đi b i th n bài ti t vào nư c
ti u ( đây là nh ng gì x y ra trong b nh đái tháo đư ng).
nhưng v i s có m t c a hoocmon insulin, glucose dư
th a s nhanh chóng đư c chuy n đ i thành glycogen, và
đư c lưu tr gan và h cơ xương. Khi lư ng glucose
gi m xu ng gi a các b a ăn, glycogen bi n đ i l i thành
glucose, và gi i phóng vào máu ( nh ng ph n ng này
đư c đi u ch nh b i các hoocmon khác). Lư ng đư ng
trong. máu luôn đư c gi trong gi i h n bình thư ng,
và các t bào có th s d ng chúng đ t ng h p năng
lư ng.
Cellulose là chu i g n như th ng c a glucose đư c
t ng h p t t bào th c v t như m t ph n c a l p v c a
đ u có th giúp r a s ch axit khó ch u.
M t s lo i rau khác, đ u và bông c i xanh
ch a oligosaccharides mà chúng ta không th tiêu
hóa đư c. Tuy nhiên, vi khu n đư ng ru t là m t
ph n c a h sinh v t bình thư ng c a chúng ta,
đ c bi t là đ i tràng, t o ra các enzyme lên men
oligosaccharide. M t trong nh ng s n ph m lên men
là khí (th c ra là m t s lo i khí, m t s có mùi khó
ch u). B n có th t h i li u các s n ph m “gi m áp”
có ho t đ ng không. B t k ch t nào ch a enzyme
alpha-galactosidase s ngăn ch n s hình thành khí
này. Enzyme này s tiêu hóa các oligosaccharide
trư c khi chúng đ t đư c vi khu n đ i tràng. Các
oligosaccharide không lên men, và do đó khí không
đư c s n xu t.
3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 40

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
40 Hóa h c cơ b n www.foxitsoftware.com/shopping

chúng. Chúng ta không có enzyme tiêu hóa cellulose
chúng ta tiêu th m t ph n c a rau ( như đ u, bông c i
xanh và đ u hà lan), ngũ c c và các lo i h t, vì v y nó
không b bi n đ i khi đi qua đư ng tiêu hóa. Nhi u lo i rau
s ng và các lo i h t, ch ng h n như cà r t ho c qu óc
chó, giòn; nh ng gì chúng ta đang g m đ u là cenllulose.
Ngay c nh ng lo i hoa qu không đ c bi t giòn, như
đào ho c dâu tây, cũng ch a khá nhi u cellulose. Tên
g i khác cho ch đ ăn c a cenllulose là “ch t xơ”, và
m c dù chúng ta không th s d ng nó t o glucose cung
c p năng lư ng, thì nó v n có ch c năng riêng. Ch t xơ
t o thành các khoang bên trong ru t già. Đi u này nâng
cao hi u qu c a nhu đ ng ru t, t ng đ t co bóp đ y các
ch t chưa tiêu hóa đư c qua đ i tràng. M t ch đ ăn ít
ch t xơ không cung c p nhi u bài t p cho đ i tràng,
và mô cơ đ i tràng s co bóp y u đi, gi ng như h
cơ xương c a chúng ta s tr nên m m y u mà không
có t p luy n. m t b a ăn giàu ch t xơ s cung c p các
bài t p cho cơ đ i tràng và có th giúp ngăn ch n táo
bón mãn tính. Ch t xơ cũng là ngu n th c ăn cho h
vi khu n đư ng ru t c a chúng ta, chúng có enzyme
phá v nh ng cacbonhydrat ph c t p này.
C u trúc và ch c năng c a cacbonhydrat đư c tóm
t t trong b ng 2-3.
LIPIDS
Lipids bao g m các nguyên t cacbon, hidro, và oxi;
đôi khi có c nguyên t photpho. Nhóm h p ch t h u
cơ này bao g m nhi u d ng ch t khác nhau v i nhi u

B ng 2–3 | CARBOHYDRATES
TÊN C U TRÚC CH C NĂNG
MONOSACCHARIDES: ĐƯ NG ĐƠN
Glucose đư ng Hexose ■ Ngu n năng lư ng quan tr ng nh t cho các t bào
Fructose and đư ng Hexose ■ Chuy n thành glucose qua gan và sau đó
galactose đư c s d ng đ s n xu t năng lư ng
Deoxyribose đư ng Pentose ■ Thành ph n c a DNA, mã di truy n trong
nhi m s c th c a t bào
Ribose đư ng Pentose ■ Thành ph n c a RNA, c n thi t cho t ng
h p protein trong các t bào
DISACCHARIDES: ĐƯ NG ĐÔI
Sucrose, lactose, Two hexose sugars ■ Có trong th c ăn; đư c chuy n hóa thành
and maltose monosaccharides, sau đó đư c s d ng đ
s n xu t năng lư ng
OLIGOSACCHARIDES: ÍT ĐƯ NG
3 to 20 monosaccharides ■ T o thành các “t ” kháng nguyên trên màng
t bào; quan tr ng đ cho phép h th ng
mi n d ch phân bi t “b n thân” v i các kháng
nguyên l (tác nhân gây b nh)
■ Đư c s n xu t b i các t bào c a tuy n vú;
khuy n khích s phát tri n c a vi khu n sinh
v t trong đư ng ru t c a tr sơ sinh
POLYSACCHARIDES: R T NHI U ĐƯ NG (NGHÌN)
Starches Chu i phân nhánh c a ■Tìm th y trong th c ph m th c v t; tiêu hóa thành
phân t glucose monosaccharide và đư c s d ng đ s n xu t năng lư ng
Glycogen Chu i g n như th ng ■ Hình th c lưu tr cho lư ng đư ng dư th a
c a phân t glucose trong gan và cơ xương
Cellulose Chu i th ng phân t ■ M t ph n c a thành t bào th c v t; cung c p
glucose ch t xơ đ thúc đ y nhu đ ng ru t, đ c bi t là
đ i tràng và nuôi dư ng h vi khu n đư ng
ru t
3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 41

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Hóa h c cơ b n 41
www.foxitsoftware.com/shopping

ch c năng khác nhau. Chúng tôi s trình bày 3 d ng:
ch t béo th c s , photpholipid và steroid (hình 2-7).
Ch t béo th c s (hay còn g i là ch t béo
trung tính) đư c t o thành t m t phân t glixerol
v i m t, hai, ho c ba phân t axit béo. Glixerol là
m t phân t nh v i 3 nguyên t cacbon. Axít
béo là m t phân t dài có s nguyên t cacbon,
t 12 đ n 24, đư c liên k t v i hydro, v i nhóm
carbon đ u tiên là nhóm cacboxyl: COOH. N u c
3 phân t axit béo liên k t v i m t phân t glixerol,
m t triglixerid đư c hình thành, hai axit béo thì g i
là diglixerid và m t axit béo thì g i là monoglixerid.
Axit béo trong ch t béo th c s có th đã bão
hòa ho c chưa bão hòa. Nhìn vào b ng 2-7 và th y
r ng nh ng axit béo mà các nguyên t cacbon liên
k t v i nhau b i nh ng liên k t đơn. M i nguyên t
cacbon liên k t v i t i đa các nguyên t hidro; đó
chính là axit béo bão hòa, có nghĩa là bão hòa s
nguyên t hidro. Các axit béo khác trong công th c
c u t o ch a m t hay nhi u hơn nh ng liên k t đôi
gi a các nguyên t cacbon và s lư ng nguyên t
hidro chưa đ t t i đa, đó là nh ng axit béo chưa bão
hòa. R t nhi u triglixerid ch a c axit béo bão hòa
và chưa bão hòa, và m c dù chưa th t chính xác,

Triglyceride

Glycerol 3 Fatty acids

O
O

O
O

O
O

Cholesterol
B

Hình 2–7 Lipids. (A) M t triglyceride đư c t o b i m t glyxerol và ba axit béo. (B) Cholesterol
steroid. Các hình l c giác và ngũ giác đ i di n cho các vòng carbon và hydro.

CÂU H I: Diglixerit s trông ra sao?

3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 42
42 Some Basic Chemistry
thì đó thư ng d hơn đ nói v s bão hòa hay chưa
bão hòa c a ch t béo, cho th y s ưu th c a các lo i
ch t béo khác nhau.
nhi t đ phòng, các ch t béo bão hòa thư ng t n
t i d ng dung d ch, trong khi đó ch t béo chưa bão
hòa l i thư ng (không ph i luôn luôn) d ng l ng. ch t
béo bão hòa thư ng đư c tìm th y trong th c ăn có
ngu n g c đ ng v t như th bò, th t l n, th t gà, tr ng
và phô mai, nhưng d u l c và d u d a cũng đ u là
các ch t béo bão hòa. ch t béo không bão hòa đư c
tìm th y trong các lo i d u th c v t khác như d u ngô,
d u hư ng dương và d u cây rum, nhưng m t s lo i
d u cá nh t đ nh cũng không bão hòa, và th m chí th t
l n có ch a m t s axit béo chưa bão hòa.
Ch t béo chưa bão hòa có th chuy n thành ch t
béo bão hòa đ mang l i ki u dáng hay hương v d
ch u hơn cho các lo i th c ăn đóng gói, hay b o qu n
lâu hơn mà không ph i đ t l nh ( h n s d ng dài
hơn). Nh ng ch t béo chưa bão hòa đư c hidro hóa
( có nghĩa là nh n thêm hidro) đư c g i là ch t béo
chuy n hóa. Chúng góp ph n đáng k gây nên xơ v a
đ ng m ch; có nghĩa là các phân t cholesterol b t
thư ng s ngày càng bám vào long m ch gây nên
t c ngh n đ ng m ch, đ c bi t là đ ng m ch vành tim.
Tính đ n đ u năm 2014, Cơ quan Qu n lý Th c ph m
và Dư c ph m đang xem xét c m vi c s d ng ch t béo
chuy n hóa trong th c ph m ch bi n s n. (Xem thêm
b ng 2-4: Lipid máu.)
Các triglixerid là m t hình th c lưu tr th c ăn còn
dư; có nghĩa là chúng d trũ năng lư ng
B ng 2–4 | LIPIDS MÁU
Triglixerid và cholesterol đư c v n chuy n trong
máu nh k t h p v i protein. Như nh ng phân t
đư c t o ra ru t non đư c g i là chylomicrons.
Nh ng phân t đó đư c t o ra gan s đư c g i
là lipoprotein và đư c phân lo i theo m t đ , ph n
ánh t l protein v i cholesterol.
Lipoprotein m t đ th p (LDLs, hàm lư ng
protein th p và hàm lư ng cholesterol cao) v n
chuy n cholesterol đ n các mô, nơi mà nó đư c
s d ng đ t ng h p màng t bào ho c ch t ti t.
LDL cũng đư c g i là “cholesterol x u” vì d ng
này cholesterol có nhi u kh năng bám nhi u vào
thành m ch máu, d n đ n xơ v a đ ng m ch.
Lipoprotein m t đ cao (HDLs, hàm lư ng protein
cao hơn và cholesterol th p hơn LDL) v n chuy n
cholesterol t các mô đ n gan. HDL còn đư c g i
là “cholesterol t t” b i vì d ng cholesterol này
d lo i b kh i máu b i gan và bài ti t trong m t.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
(năng lư ng ti m tang). B t k lo i th c ph m nào
tiêu th vư t quá nhu c u calo c a cơ th s đư c
chuy n thành ch t béo và đư c lưu tr trong mô m .
H u h t các mô m là dư i da, gi a da và cơ b p.
Tuy nhiên, m t s cơ quan như m t và th n, đư c
bao b c trong m t l p m ho t đ ng như m t l p đ m
đ h p th s c. (Chúng tôi s trình bày các ch c năng
khác c a mô m trong Chương 4.)
Phospholipid là diglycerides v i m t nhóm phosphate
(PO4) v trí th ba c a glycerol. M c dù có c u trúc
tương t v i ch t béo th c s , phospholipid không ph i
là ngu n năng lư ng d tr mà là thành ph n c u trúc
c a t bào. Lecithin là m t phospholipid cũng là m t
ph n c a màng t bào c a chúng ta (xem Hình 3-1
trong Chương 3, m i phân t phospholipid trông gi ng
như m t qu c u có hai đuôi; qu c u là glycerol và
phosphate, đuôi là hai axit béo). M t phospholipid khác
là myelin, là nh ng gì bao quanh các t bào th n kinh
t o thành các bao myelin và cung c p các kho ng cách
đi n đ d n truy n xung th n kinh.
Steroid đư c c u trúc t các thành ph n lipid khác
nhau. Cholesterol là m t lo i steroid quan tr ng; nó đư c
c u t o b i b n vòng carbon và hydro (không axit béo và
glycerol) và đư c th hi n trong hình 2-7. Gan t t ng h p
nên cholesterol, ngoài cholesterol cung c p t th c ph m.
Ch th c ăn đ ng v t như th t bò, th t l n, các s n ph m
t s a và lòng đ tr ng m i ch a cholesterol. Ngư i ăn
chay không có cholesterol trong ch đ ăn u ng c a h
và cholesterol ph thu c vào s t ng h p c a gan.
M t ch đ ăn ít ch t béo, v i ph n l n là ch t
béo không no, có xu hư ng tăng m c HDL và gi m
m c LDL . Các m c này đư c cho là h n ch s
phát tri n các m ng xơ v a đ ng m ch và các b nh
đ ng m ch vành. M t xét nghi m máu đơn gi n
đư c g i là h sơ lipid (ho c b ng lipid) có th xác
đ nh m c cholesterol toàn ph n, triglixerid, HDL và
LDL. M t m c HDL cao, trên 50 mg / dL, đư c coi
là t t (trên 60 mg / dL đư c coi là b o v nhi u
hơn),cùng v i m c LDL th p, dư i 100 mg / dL.
Các y u t khác góp ph n gây nên các b nh
đ ng m ch vành, ch ng h n như di truy n, hút
thu c, th a cân,
và thi u t p th d c. Không th ăn kiêng ngăn ng a
xơ v a đ ng m ch. Tuy nhiên, m t ch đ ăn v i
lư ng ch t béo toàn ph n th p và lư ng ch t báo
chưa bão hòa cao là m t ch đ ăn t t.
3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 43
Cholesterol còn là thành ph n quan tr ng c a
màng t bào và là ti n ch t cho s t ng h p các
steroid khác. Trong bu ng tr ng ho c tinh hoàn,
cholesterol đư c s d ng đ t ng h p các hormon
steroid estrogen ho c testosterone, tương ng. M t
d ng cholesterol trong da b bi n đ i thành vitamin
D khi ti p xúc v i ánh sáng m t tr i. T bào gan s
d ng cholesterol đ t ng h p mu i m t, nhũ hóa ch t
béo trong quá trình tiêu hóa. M c dù chúng gây nên
các b nh m ch vành và các cơn đau tim, cholesterol
v n là m t ch t c n thi t cho con ngư i.
C u trúc và ch c năng c a lipid đư c tóm t t
trong B ng 2-4.
PROTEINS
Protein đư c c u t o t các ti u đơn v hay các
kh i đơn v đư c g i là các axit amin, nh ng cái mà
t t c chúng đ u ch a các nguyên t cacbon, hidro,
oxi và nito. M t s axit amin ch a c lưu hu nh, cho
phép hình thành liên k t disulfide trong các protein
như insulin và kháng th . Có kho ng 20 axit amin t o
nên protein c a con ngư i. Chúng tôi tìm th y các axit
amin này t các protein đ ng v t như th t bò, gà, th t
l n và cá, và t các protein th c v t như trong đ u,
đ u Hà Lan, qu h ch, ngô và các lo i ngũ c c khác.
C u trúc c a các axit amin đư c th hi n trong
hình 2-8, và b n s nh n th y r ng t t c chúng đ u
có m t s đi m chung. M i axit amin có m t nguyên t
cacbon trung tâm liên k t c ng hóa tr v i m t nguyên
t hydro, m t nhóm amin (NH2), và m t nhóm cacboxyl
(COOH). T i liên k t th tư c a
B ng 2–4 | LIPIDS
TÊN C U TRÚC
Ch t béo th c s A triglyceride g m 3 phân t axit
béo liên k t v i 1 phân t glyxerol
(có th là monoglycerides or
diglycerides)
Phospholipids Diglycerides v i m t nhóm
phosphate liên k t v i phân
t glyxerol
Steroids (cholesterol) Four carbon–hydrogen rings
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Hóa h c cơ b n 43
www.foxitsoftware.com/shopping
nguyên t carbon trung tâm là ph n thay đ i c a
axit amin, đ i di n b i R. Nhóm R có th là m t hydro
đơn nguyên t ho c nhóm CH3 ho c c u hình ph c
t p hơn carbon và hydro và có l là lưu hu nh. Đi u
này cho phép m i trong s 20 axit amin hơi khác
nhau v d ng thù hình. Hai axit amin liên k t v i
nhau b i m t liên k t peptit, và chu i ng n các axit
amin liên k t v i nhau b i liên k t peptid đư c g i là
polypeptide.
M t protein có th ch a t 50 đ n hàng nghìn
axit amin. Trình t c a các axit amin là c th và
duy nh t cho m i protein và đư c g i là c u trúc
b c m t. Trình t duy nh t này và các liên k t hydro
và các liên k t disulfide đư c hình thành trong chu i
axit amin, xác đ nh cách protein s xo n như th
nào đ hoàn thành t ng h p. Vi c xo n có th đơn
gi n, m t xo n (cu n) ho c m t n p g p đư c g i là
c u trúc b c hai, ho c nhi u ki u g p n p ph c t p
có th x y ra đ t o thành m t protein hình c u
đư c g i là c u trúc b c. Myoglobin, đư c tìm th y
trong cơ, là m t d ng protein hình c u (Hình 2-8E).
Khi hoàn thành, m i protein có c u trúc ba chi u đ c
trưng, quy đ nh ch c năng c a protein. M t s
protein g m nhi u hơn m t chu i axit amin (b c b n
k t c u). Ví d như hemoglobin có b n chu i axit
amin (xem b ng 3-2 trong Chương 3). Lưu ý r ng
myoglobin ch a m t nguyên t s t (m t phân t
hemoglobin có b n nguyên t s t). M t s protein
đòi h i m t nguyên t vi lư ng ch ng h n như s t
ho c k m đ hoàn thành c u trúc và đ m b o ho t
đ ng ch c năng c a chúng.
CH C NĂNG
■ Hình th c d tr cho các phân t
th c ăn dư th a trong mô dư i da
■ Các cơ quan đ m như m t và th n
■ Thành ph n màng t bào (lecithin)
■ HÌnh thành các bao myelin cung c p các
khoang cách đi n giúp d n truy n xung th n kinh
■ Thành ph n mang t bào
Bi n đ i vitamin D da dư i năng lư ng UV
t ánh sáng m t trơi
Đư c gan chuy n hóa thành mu i m t, làm
nhũ tương ch t béo trong quá trình tiêu hóa
Ti n thân c a các hormon steroid như estrogen
ph n (bu ng tr ng) ho c testosterone
nam gi i (tinh hoàn)
3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 44

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
44 Hóa h c cơ b n www.foxitsoftware.com/shopping

Amino acid Polypeptide

Peptide bonds
H

• •

NH2 C COOH
• • B
Amino Carboxyl
nhóm nhóm C u trúc b c 1
R
•
A ph n thay đ i C

Iron in heme

C u trúc b c 2
cu n xo n alpha
C u trúc b c 3-
D E myoglobin

Hình 2–8 C u trúc c a amino axit và protein. (A) S hình thành m t amino acid. “R” là thành
ph n thay đ i trong phân t . (B) A polypeptide. Vài amino acids, đư c trình bày dư i các hình
d ng khác nhau, liên k t v i nhau b ng liên k t peptid. (C) The primary structure of a protein. (D)
The secondary structure of a protein. (E) The tertiary structure of the protein myo-globin. See
text for further description.

CÂU H I: Thành ph n vô cơ c a myoglobin là gì và ch c năng c a nó?

Protein trong cơ th chúng ta có r t nhi u ch c nhanh các ph n ng hóa h c mà không c n đ n

năng, m t s đã đư c trình bày b ng 2-5 và s
đư c nh c l i n a các chương sau. M c dù chúng
ta thư ng không nghĩ r ng protein như m t ngu n
năng lư ng, n u ch đ ăn c a chúng ta có nhi u
axit amin c n thi t cho s t ng h p protein, th m chí
là nhi u hơn, thì lư ng dư th a đó s đư c chuy n
hóa thành các cacbonhydrat đơn gi n, hay th m chí
t o thành các ch t béo, đư c d tr như d ng năng
lư ng ti m tàng. ( xem b ng 2-5 Bí n v Protein:
th o lu n v các protein gây b nh.) m t ch c năng vô
cùng quan tr ng c a protein s đư c trình bày ngay
dư i đây, đó là enzyme.
Enzymes
Enzymes là ch t xúc tác, có nghĩa là chúng đ y
ngu n năng lư ng t bên ngoài như nhi t.Nhi u
ph n ng di n ra trong cơ th đư c xúc tác b i
các enzyme c th ; t t c các ph n ng này ph i
di n ra nhi t đ cơ th . Cách mà enzyme ho t
đ ng như ch t xúc tác đư c g i là nguyên lý ho t
đ ng. Hãy nh r ng “nguyên lý” không ph i là d
đoán; m t lý thuy t khoa h c là gi i thích t t nh t
cho t t c các b ng ch ng có s n. T t c b ng
ch ng ho t đ ng c a enzyme h tr cho nguyên
lý ho t đ ng, trong đó nói r ng c u trúc c a m t
enzyme xác đ nh ch c năng c a nó. Ch c năng c
th cũng bao g m hình d ng c a các phân t ph n
ng, đư c g i là ch t n n.M t ph n ng t ng h p
đơn gi n đư c mô t trong hình 2-9A. Lưu ý r ng
m i enzyme có m t hình d ng c th , gi ng như
các phân t ch t n n
3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 45

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Hóa h c cơ b n 45
www.foxitsoftware.com/shopping

V trí ho t hóa

Ch t n n s n ph m
Ph c h p enzym- Enzyme
A Enzyme
ch t n n

Enzyme Ph c h p enzym- Enzyme

Ch t n n s n ph m
B ch t n n

enzyme bi n tính
Hình 2–9 Gi thuy t v trí ho t hóa C Enzyme
(A) Ph n ng t ng h p. (B) Ph n ng
phân h y (C) nh hư ng c a nhi t. (D)
nh hư ng c a các tác nhân. Xem chú •
thích phía dư i.
ion kim lo i
CÂU H I: Enzym b nh hư ng n ng or toxin
trong môi trư ng pH axit, t i sao?
D Enzyme enzym m t
ch c năng

B ng 2–5 | CH C NĂNG C A PROTEINS

D NG PROTEIN CH C NĂNG

Protein c u trúc ■ Hình thành nên các kênh, ch t v n chuy n, c nh gian bào và v trí receptor
trên màng t bào.
■ Keratin—thành ph n c a tóc, móng, và bi u bì da.
■ Collagen—thành ph n c a dây ch ng, gân, và l p h bì da
Hormones ■ Insulin—t bào đi u ch nh đư ng máu; làm h đư ng huy t
■ Hormones tăng trư ng—tăng cư ng s t ng h p protein và phân chia t bào
Hemoglobin ■ Cho phép t bào h ng c u g n và v n chuy n oxy
Myoglobin ■ D tr oxy trong các t bào cơ
Kháng th ■ Đư c s n xu t b i t bào lymphocytes (t bào b ch c u); k t h p
v i kháng nguyên đ tiêu di t m m b nh
Myosin and actin ■ C u trúc cơ và s co cơ
■ Thành ph n cytoskeleton giúp đ nh hình t bào và cho phép ho t đ ng
Enzymes ■ Xúc tác các ph n ng: t ng h p, phân h y, s n xu t năng lư ng, phân
chia t bào.
3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 46
46 Hóa h c cơ b n
B ng 2–5 | BÍ NV PROTEIN: PRIONS
Prions là nh ng h t truy n nhi m mang protein,
là căn nguyên gây các b nh v h th n kinh c a
ngư i và các loài đ ng v t. Bên c nh b nh
Creutzfeldt-Jakob (CJD), b nh bò điên có l là d n
ch ng t t nh t; tên thư ng g i là b nh spongiform
não bò (BSE). Tên cho chúng ta bi t v b nh: B nh
não có nghĩa là não b nh hư ng, và spongiform
ch ra r ng mô não tr nên x p, ho c đ y nh ng
l . M i ngư i có th b nhi m BSE b i ăn th t bò
b nhi m mô não bò nhi m trùng. Chúng phát tri n
thành cái đư c g i là bi n th Creutzfeldt- Jakob.
CJD bi n th đư c đ c trưng b i s m t ph i h p,
m t trí nh và nhân cách, và cái ch t đ n trong
vòng vài tháng. N u không đi u tr .
Làm th nào đ prions gây ra căn b nh này? Chúng
ta không ch c toàn b câu tr l i. Chúng ta bi t
r ng prions là các protein t nhiên; chúng ho t
đ ng trong các mô th n kinh và dư ng như tham
gia vào vi c t o ra bao myelin và góp ph n vào
các ho t đ ng trí nh . Nhưng cũng gi ng như b t
k b ph n nào khác c a sinh v t s ng, chúng có
th có nh ng v n đ . V n đ gián ti p đư c cho là
Đi m ho t hóa enzyme là v trí mà enzyme g n
v i m t ph n trên hình d ng c a ch t n n. Các
ch t n n ph i “v a” v i v trí ho t hóa c a enzyme,
và các liên k t t m th i có th hình thành gi a
enzyme và ch t n n. Đây đư c g i là ph c h p
enzyme-ch t n n. Trong trư ng h p, hai phân t
ch t n n mang l i g n nhau đ liên k t hóa h c
hình thành gi a chúng, t o ra m t h p ch t m i.
Các s n ph m c a ph n ng, các h p ch t m i,
sau đó đư c gi i phóng, còn b n thân enzyme
không thay đ i và có th xúc tác cho m t ph n ng
cùng lo i khác.
Ph n ng trong hình 2-9B là ph n ng phân
h y. Gi ng như khi phân t ch t n n liên k t v i v
trí ho t hóa c a enzyme, làm bi n d ng các liên k t
bên trong c a nó, đ t gãy, t o thành hai phân t
s n ph m và enzyme v n không b bi n đ i c u trúc.
M i enzyme c th s ch xúc tác cho m t lo i ph n
ng. Ví d như m t lo i enzyme tiêu hóa protein
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
s thay đ i c u trúc c a các protein não khác, gây
ra s m t cu n xo n. M t cu n xo n protein đư c
x lý như các protein cũ ho c b hư h ng: T bào s
d ng enzyme d n d p và lo i b chúng, nhưng quá
nhi u các protein b h ng s vư t quá kh năng x
lí và d n đ n suy gi m ch c năng mô não.
Th t không may, chúng tôi không bi t cách tiêu di t
prions. Prions không ph i là m t d ng s ng; chúng
không ch a v t li u di truy n ho c có nh ng quy
trình ho t đ ng có th b gián đo n b i thu c
kháng sinh ho c thu c kháng vi-rút. N u ăn dư ng
như không nh hư ng đ n chúng. Tiêu chu n th c
hành kh trùng di t vi khu n và virus dư ng như
không làm b t ho t prions. Phòng ng a b nh prion
ph thu c vào vi c gi mô não đ ng v t do nhi m
khu n th t dành cho tiêu dùng c a con ngư i ho c
đ ng v t. Trong Vương qu c Anh, nơi b nh bò điên
xu t hi n và đã gi t ch t g n 100 ngư i, vi c gi t
m hi n đư c quy đ nh nghiêm ng t. Theo văn b n
này, gia súc b nhi m b nh cũng đã đư c tìm th y
B c M , nhưng không có trư ng h p nào CJD đã
x y ra ngư i.
trong th c ph m có hình d ng thích h p đ x y
ra ph n ng nhưng l i không th tiêu hóa tinh b t.
Đ tiêu hóa tinh b t, c n có lo i enzyme khác v i
v trí ho t hóa khác hoàn toàn. Hàng nghìn ph n
ng hóa h c di n ra trong cơ th , và do đó chúng
ta có hàng ngàn enzyme, m i lo i có hình d ng và
v trí ho t hóa riêng bi t.
Kh năng ho t đ ng c a enzyme có th b gi i h n
ho c b phá h y b i nh ng thay đ i trong ch t l ng
n i bào hay ngo i bào mà chúng đư c tìm th y. Thay
đ i pH và nhi t đ đ c bi t quan tr ng. Nh l i r ng
đ pH c a ch t l ng n i bào là kho ng 6,8 đ n 7,0
và pH gi m có nghĩa là có nhi u ion H + hơn. N u
pH gi m đáng k , các ion H + dư th a s ph n ng
v i các v trí ho t hóa c a các enzym t bào, thay
đ i hình d ng và ngăn chúng xúc tác ph n ng. Đi u
này là lý do t i sao tình tr ng nhi m toan có th làm
ch t t bào - enzyme c a các t bào không th ho t
đ ng đúng.
3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 47
nhi t đ cơ th : 97 ° đ n 99 ° F (36 ° đ n 38 ° C).
Nhi t đ 106 ° F, s t cao, có th làm gãy các liên k t
hóa h c duy trì hình d ng c a các enzym (xem Hình
2–9C). N u m t enzyme m t hình d ng c a nó, s
tr nên bi n tính, và m t enzyme bi n tính không th
ho t đ ng như m t ch t xúc tác. M t s enzyme c a
con ngư i, khi b bi n tính do s t cao, có th tr l i
hình d ng ban đ u c a chúng n u s t h xu ng nhanh
chóng. Tuy nhiên, nh ng enzym khác, s không. (M t
ví d v s thay đ i không th tr l i như ban đ u là
tr ng lu c chín; các protein trong lòng tr ng tr ng và
lòng đ s không bao gi tr l i nh ng gì chúng có
trong tr ng ban đ u.) S t cao có th gây t n thương
não ho c t vong do các enzym trong não đã hoàn
toàn bi n tính.
B n đã bi t r ng các kim lo i như chì và th y ngân
có h i cho con ngư i và c hai có th gây t n thương
nghiêm tr ng cho h th n kinh và các mô cơ th khác.
Nh ng kim lo i n ng này có h i cho chúng ta vì chúng
ph n ng r t m nh m và ngăn ch n ho t đ ng c a
các enzym c a chúng ta. Hình. 2–9D mô t nh ng gì
x y ra. Lưu ý r ng các liên k t ion kim lo i n ng v i
m t ph n c a v trí ho t đ ng c a enzyme và thay đ i
hình d ng c a nó. Các phân t ch t n n không th
phù h p, và enzyme là vô d ng. Nhi u hóa ch t khác
đ c h i v i chúng ta vì cùng lý do: Chúng phá h y
ch c năng c a các enzym c a chúng ta, và các ph n
ng thi t y u không th x y ra.
NUCLEIC ACIDS
DNA and RNA
Các axit nucleic, DNA (axit deoxyribonucleic) và
RNA (axit ribonucleic), là các phân t l n đư c t o
thành t các ti u đơn v nh hơn đư c g i là
nucleotide. M t nucleotide bao g m m t đư ng
pentose, m t nhóm phosphate, và m t trong m t s
cơ s nitơ. Trong nucleotide DNA, đư ng là
deoxyribose, và các base là adenine, guanine,
cytosine, ho c thymine. Trong nucleotide RNA,
đư ng là ribose, và các base là adenine, guanine,
cytosine, ho c uracil. Các phân t DNA và RNA
đư c th hi n trong hình 2–10. Chú ý r ng DNA
trông hơi gi ng m t cái thang xo n; cái thang này
g m hai s i nucleotide đư c g i là xo n kép (hai
cu n dây). Các phân t phosphat và đư ng thay
th t o thành khung c a thang, và các c p base
nitơ t o thành các b c thang. Kích thư c c a các
bazơ và s lư ng liên k t hiđrô có th t o thành các
c p liên k t b sung c a các axit nucleic. Trong
DNA, adenine luôn đư c ghép n i v i thymine (v i
hai liên k t hydro), và guanine luôn đư c ghép n i
v i cytosine (v i ba liên k t hydro). DNA t o nên
nhi m s c th c a t bào và là mã di truy n cho các
đ c đi m di truy n.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
47
www.foxitsoftware.com/shopping
Some Basic Chemistry
Trình t các base trong các s i DNA g c là m t mã
cho nhi u lo i protein sinh v t s ng; mã gi ng nhau
th c v t, đ ng v t khác và vi khu n. Trình t các
base cho m t protein đư c g i là gen. Gen c a con
ngư i là mã cho các protein đư c s n xu t b i các
t bào c a con ngư i (m c dù nhi u gen này cũng
đư c tìm th y trong t t c các d ng khác c a cu c
s ng - t t c chúng ta đ u có liên quan r t nhi u).
Ch c năng c a DNA s đư c trình bày chi ti t hơn
trong chương ti p theo.
RNA thư ng là m t chu i nucleotit đơn (xem hình
2–10), v i các nucleotide uracil thay cho nucleotide
thymine. RNA đư c t ng h p t DNA trong nhân c a
m t t bào, và có m t s hình th c. T t c đ u th c
hi n ch c năng c a chúng trong t bào ch t. RNA
sao chép mã di truy n t DNA và giúp t ng h p các
axit amin thành protein. T ng h p protein cũng s
đư c th o lu n trong chương sau.
ATP
ATP (adenosine triphosphate) là m t nucleotide
chuyên bi t bao g m base adenine, đư ng ribose và
ba nhóm phosphate (xem Hình 2–11). K ra s hình
thành c a ATP như là m t s n ph m hô h p t bào
có ch a năng lư ng h u ích sinh h c. ATP là m t
trong nhi u phân t “v n chuy n năng lư ng” trong
t bào, chuy n năng lư ng ti m năng trong th c ăn
thành các quá trình t bào. Khi m t phân t glucose
đư c phân h y thành carbon dioxide và nư c v i s
gi i phóng năng lư ng, t bào s d ng m t s năng
lư ng này đ t ng h p ATP. Hi n t i trong t bào là
các phân t ADP (adenosine diphosphate) và các
nhóm phosphate mi n phí. Năng lư ng gi i phóng t
glucose đư c s d ng đ liên k t l ng m t
phosphate th ba v i ADP, t o thành ATP (di chuy n
sang ph i trong hình 2–11). Khi liên k t c a
phosphate th ba này b phá v và năng lư ng đư c
gi i phóng (di chuy n sang trái sang ph i trong hình
2-11), ATP sau đó tr thành ngu n năng lư ng cho
các quá trình t bào như mitosis, co cơ, ho c t ng
h p protein cho s tăng trư ng và s a ch a .
T t c các t bào đ u có enzyme có th lo i b
nhóm phosphate th ba t ATP đ gi i phóng năng
lư ng c a nó, hình thành ADP và phosphate. Khi hô
h p t bào ti p t c, ATP đư c t ng h p l i t ADP
và phosphate. S hình thành ATP đ gi i phóng năng
lư ng t th c ăn và s phân h y ATP đ gi i phóng
năng lư ng cho các quá trình t bào là m t chu k
ti p t c trong các t bào.
C u trúc và ch c năng c a axit nucleic đư c tóm t t
trong B ng 2-6.
3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 48

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
48 Hóa h c cơ b n www.foxitsoftware.com/shopping

DNA strands

Hydrogen
bonds

RNA strand

Xo n kép

Deoxyribose (DNA)
Chromatin in
the nucleus Ribose (RNA)
Phosphate
Cell
Adenine
•

Guanine
•

Thymine (DNA)

Uracil (RNA)
Cytosine

Hình 2–10: DNA and RNA. C hai phân t đ u đư c hi n th , v i m i ph n c a m t nucleotide

đư c th hi n b ng hình d ng c a nó và có màu khác. Lưu ý vi c ghép c p base DNA b sung (A –
T và G – C). Khi RNA đư c t ng h p, nó là m t b n sao b sung m t n a phân t DNA (v i U thay
cho T).

CÂU H I: T i sao không th ghép c p v i guanine đ t o thành m t b c thang c a thang DNA?

3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 49

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Hóa h c cơ b n 49
www.foxitsoftware.com/shopping

T bào cơ Hô h p
t bào

Adenine
P
Energy
Energy

P P P P P
Ribose

ATP ADP
P

Hình 2–11 ATP. M t phân t ATP bên trái, và ADP + phosphate bên ph i. Lưu ý r ng đây là
m t chu trình.

CÂU H I: Năng lư ng t ATP đư c s d ng đây cho s co cơ t bào. Còn nh ng

năng lư ng nào cũng đư c s d ng cho quá trình này?

B ng
g 2–6 | NUCLEIC
ACIDS
TÊN C U TRÚC CH C NĂNG

ADN (acid M t c p nucleotides xo n kép ■ Đư c tìm th y nucleosom và

deoxyribonucleic ) v i nhau; adenine b t c p
v i thymine, and guanine
b t c p v i cytosine; các
nucleotit trên hai s i đơn
c a xo n kép liên k t v i
nhau b i liên k t hidro
ARN (acid ribonucleic ) M t s i đơn ch a các nucleotit;
adenine, guanine, cytosine,
and uracil
ATP (adenosine M t nucleotide adenine đơn
triphosphate) v i ba nhóm phosphate
nhân t bào
■ Trình t c a các base nito là mã di
truy n cho các đ c đi m di truy n
■ Sao chép mã di truy n c a DNA
đ tr c ti p t ng h p protein trong
t bào ch t c a t bào
■ Góp ph n l p ráp các axit amin
thành protein
■ M t phân t v n chuy n năng lư ng
■ Hình thành khi hô h p t bào gi i
phóng năng lư ng t th c ăn
■ Đư c s d ng cho các quá trình
đòi h i năng lư ng
3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 50

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
50 Hóa h c cơ b n www.foxitsoftware.com/shopping

T NG K T chúng là nh ng ph n thi t y u c a t t c các sinh v t

Hóa ch t có th vô cơ, ch ng h n như nư c, oxy s ng. Các t bào c a cơ th chúng ta là s s p x p
và s t, ho c h u cơ, ch ng h n như carbohydrate, chính xác c a các hóa ch t không s ng này và đư c
ch t béo, protein và axit nucleic. T t c các hóa ch t coi là v t ch t s ng. Do đó, c p đ t bào là c p đ t
chúng ta v a mô t đư c coi là không s ng, m c dù ch c ti p theo mà chúng tôi s ki m tra.

M C TIÊU H C T P
Nguyên t 2. Liên k t c ng hóa tr là s dùng chung các
1. Các nguyên t là nh ng hóa ch t đơn gi n electron gi a các nguyên t (xem Hình. 2–3).
nh t, t o nên m i v n đ . a. Oxygen gas (O2) and water (H2O) là các
phân t mang liên k t c ng hóa tr .
2. Carbon, hydrogen, oxygen, nitrogen, phosphorus,
sulfur, and calcium chi m 99% tr ng lư ng cơ b. Carbon luôn t o thành liên k t c ng hóa trí;
th . đó là liên k t cơ b n c a h p ch t h u cơ.
3. K t h p các nguyên t trong nhi u cách đ t o c. Liên k t c ng hóa tr không b yêú đi trong
thành các phân t , c vô cơ và h u cơ. dung d ch.
3. Liên k t disulfua là liên k t c ng hóa tri gi a hai
Nguyên t (xem Hình. 2–1) nguyên t lưu hu nh trong protein; chúng t o nên
các c u trúc không gian ba chi u c a protein như
1. Nguyên t là thành ph n c u t o nh nh t c a
insulin.
m t nguyên t và mang tính ch t c a nguyên t đó
4. Liên kêt hidro là s hút nhau gi a các nguyên t
2. Nguyên t bao g m các h t mang đi n tích âm và
hidro đã liên k t c ng hóa tr (hơi dương) v i các
các h t mang đi n tích dương và h t không mang
nguyên t oxy và nito g n đó (hơi âm).
đi n
a. C u trúc không gian ba chi u c a protein và
a. Protons mang đi n tích dương và đư c tìm
đư c hình thành ch y u t liên k t hidro.
th y trong h t nhân c a nguyên t .
b. Nư c là c u trúc g n li n và k t dính b i có
b. Neutrons không mang đi n và có trong h t
các liên k t hidro
nhân nguyên t .
c. Electrons mang đi n tích âm và xoay quanh
Ph n ng hóa h c
h t nhân.
1. M t s thay đ i mang l i b i s hình thành
3. S lư ng và trình t các electron giúp nguyên t
ho c phá v các liên k t hóa h c.
có kh năng liên k t.
2. T ng h p - các liên k t đư c hình thành đ n i
Liên k t hóa h c
hai hay nhi u phân t .
1. Liên k t ion là s m t đi m t electron c a m t 3. Phân h y — các liên k t b phá v trong m t
nguyên t này và s nh n nh ng electron này b i phân t .
nh ng nguyên t khác: Ions đư c t o thành và 4. V i t bào, các s n ph m c a các ph n ng
hút nhau (xem hình 2-9). phân h y thư ng đư c tái ch cho các ph n
a. Cations là ions mang đi n tích dương: Na+, ng t ng h p.
Ca+2.
b. Anions là ions mang đi n tích âm: Cl–,
HCO3–.
c. Mu i vô cơ, acids, and bases đư c t o thành
b i các liên k t ion.
d. Trong nư c, r t nhi u liên k t ion b c t đ t;
phân li ra các ion cho các ph n ng khác.
3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 51
Các h p ch t vô cơ quan tr ng
1. Nư c chi m 55% đ n 70% cơ th .
a. Dung môi - đ v n chuy n ch t dinh
dư ng trong máu và bài ti t ch t th i
trong nư c ti u.
b. Ch t bôi trơn - ch t nh y trong đư ng
tiêu hóa.
c. n đ nh nhi t đ -thay đ i nhi t đ t
t , ngăn ch n đ t ng t thay đ i nhi t
đ cơ th ; h p th nhi t đ cơ th
trong s b c hơi m hôi.
d. Các khoang ch a nư c — v trí c a
nư c trong cơ th (xem Hình 2–4).
— N i bào - bên trong t bào; 65% t ng
lư ng nư c cơ th .
— Ngo i bào - 35% t ng lư ng nư c cơ
th
1) Plasma—trong m ch máu
2) B ch huy t - trong các m ch b ch
huy t.
3) Ch t l ng mô - trong không gian mô
gi a các t bào.
4) Ch t l ng chuyên bi t trong kh p, m t
và h th ng th n kinh trung ương.
2. Oxygen—221% c a b u khí quy n
a. C n thi t cho hô h p t bào: s phân h y c a
các phân t th c ph m gi i phóng năng lư ng.
3. Carbon dioxide
a. S n xu t như m t s n ph m ch t th i c a hô
h p t bào.
b. Đư c th ra; lư ng CO2 dư th a trong d ch cơ
th gây ra nhi m toan.
4. Hô h p t bào: quá trình x lí cung c p năng lư ng
trong t bào:
a. Glucose + O2 → CO2 + H2O + ATP + heat
b. Đây là lý do t i sao chúng ta hít th : đ l y oxy
đ phá v th c ăn đ t o ra năng lư ng, và
th ra khí CO2 đư c t o ra.
5. Các nguyên t vi lư ng- m t lư ng nh mu i
khoáng c n thi t (xem B ng 2–2).
6. Acids, bases, and pH
a. Ph m vi pH dao đ ng t 0 đ n 14; 7 là trung
tính. Dư i 7 là có tính axit, và trên 7 là ki m.
b. M t axit làm tăng n ng đ ion H + c a dung
d ch; m t bazơ làm gi m n ng đ ion H + (ho c
tăng n ng đ ion OH) (xem Hình 2–5).
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Hóa h c cơ b n 51
www.foxitsoftware.com/shopping
c. Ph m vi pH trong các t bào là kho ng 6,8
đ n 7,0. D i pH bình thư ng c a máu là 7,35
-7,45. Chuy n hóa bình thư ng có xu hư ng
làm cho d ch cơ th có tính axit hơn.
d. H th ng đ m duy trì pH bình thư ng b ng
cách ph n ng v i các axit m nh ho c các
bazơ m nh đ thay đ i chúng thành các ch t
không làm thay đ i pH.
e. H th ng đ m bicarbonate bao g m NaHCO3
ph n ng v i các axit m nh và H2CO3 đ
ph n ng v i các bazơ m nh (t l kho ng
20: 1).
Các h p ch t h u cơ quan tr ng
1. Carbohydrates (xem B ng 2–3 và hình. 2–6).
a. Monosaccharides là các lo i đư ng đơn
gi n. Glucose, m t đư ng hexose
(C6H12O6), là ngu n năng lư ng chính
đ hô h p t bào. Fructose và galactose
có cùng công th c hóa h c.
— Đư ng Pentose là m t ph n c a các axit
nucleic DNA và RNA.
b. Disaccharides đư c t o thành t hai
đư ng hexose. Sucrose, lactose và
maltose đư c tiêu hóa thành
monosaccharides và đư c s d ng đ hô
h p t bào.
c. Oligosaccharides bao g m t 3 đ n 20
monosaccharide
— Trên màng t bào, chúng là nh ng kháng
nguyên xác đ nh các t bào là “t ”.
—Trong s a m , chúng nuôi dư ng qu n th
vi khu n đư ng ru t có l i cho tr sơ
sinh.
d. Polysaccharides đư c t o thành t hàng
nghìn phân t glucose.
— Các tinh b t là các s n ph m th c v t
đư c phân h y trong quá trình tiêu hóa
thành glucose.
— Glycogen là d ng trong đó glucose đư c
lưu tr trong gan và cơ b p đ giúp đi u
ch nh lư ng đư ng trong máu..
— Cellulose, ch t xơ c a t bào th c v t,
không th tiêu hóa đư c nhưng l i thúc
đ y nhu đ ng đ i tràng đ t hi u qu hơn.
3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 52
52 Hóa h c cơ b n
2. Lipids (xem B ng 2–4 và hình 2–7).
a. Ch t béo th c s đư c làm t các axit béo
và glycerol; ch t béo trung tính là m t d ng
lưu tr cho năng lư ng ti m năng trong mô
m . M t và th n đư c đ m b ng ch t béo.
Axit béo có th bão hòa (s lư ng t i đa liên
k t hydro) ho c không no (ít hơn s lư ng
t i đa các liên k t hydro). Ch t béo bão hòa
và ch t béo hydro hóa ho c trans góp ph n
gây xơ v a đ ng m ch.
b. Phospholipid là ch t diglyceride như lecithin
là m t ph n c a màng t bào. Myelin là m t
phospholipid cung c p cách đi n cho các t
bào th n kinh.
c. Steroid bao g m b n vòng carbon và hydro.
Cholesterol, đư c s n xu t b i gan và đư c
tiêu th trong th c ph m, là lo i steroid cơ
b n mà t đó cơ th s n sinh ra nh ng lo i
khác: steroid kích thích t , vitamin D và mu i
m t.
3. Proteins
a. Axit amin là các ti u đơn v c a protein; 20
axit amin t o nên protein c a con ngư i. Các
liên k t peptit n i các axit amin v i nhau (xem
hình 2-8).
b. M t protein bao g m t 50 đ n hàng ngàn
axit amin trong m t chu i c th (c u trúc
chính) đư c x p thành m t hình d ng c th
(c u trúc b c hai và b c ba). M t s protein
đư c t o thành t hai ho c nhi u chu i axit
amin (c u trúc b c b n); m t s protein ch a
các nguyên t vi lư ng.
c. Ch c năng protein — xem B ng 2–5.
d. Axit amin vư t quá nhu c u t ng h p protein
đư c chuy n thành carbohydrates đơn gi n
ho c thành ch t béo, đ s n xu t năng
lư ng.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
e. Enzyme là ch t xúc tác, giúp tăng t c đ ph n
ng mà không c n thêm năng lư ng. Lý
thuy t v trí ho t đ ng d a trên hình d ng c a
enzyme và các phân t ch t n n: Chúng ph i
“phù h p” (xem Hình 2–9). Các enzyme v n
không thay đ i sau khi s n ph m c a ph n
ng đư c gi i phóng. M i enzym là đ c hi u
cho m t lo i ph n ng. Ch c năng c a các
enzym có th b gián đo n b i nh ng thay đ i
v pH ho c nhi t đ cơ th , ho c do s hi n
di n c a ch t đ c, làm thay đ i hình d ng c a
các v trí ho t đ ng c a các enzym.
4. Nucleic acids (xem B ng 2–6 và Hình 2–10).
a. Nucleotides là các ti u đơn v c a axit nucleic.
M t nucleotide bao g m m t đư ng pentose,
m t nhóm phosphate, và m t base nitơ.
b. DNA là m t chu i kép c a nucleotide, đư c
cu n thành m t xo n kép, v i c p base b
sung: A – T và G – C. DNA t o nên các nhi m
s c th c a các t bào và là mã di truy n đ
t ng h p protein.
c. RNA là m t chu i nucleotide đơn l , đư c t ng
h p t DNA, v i U thay cho hàm T. RNA trong
t ng h p protein; m t s hình th c ch c năng
trong quá trình t ng h p protein trong t bào
ch t c a t bào.
d. ATP là m t nucleotide chuyên b y và truy n
năng lư ng (xem Hình 2–11). Năng lư ng gi i
phóng t th c ăn trong hô h p t bào đư c s
d ng đ t ng h p ATP t ADP + P. Khi các t
bào c n năng lư ng, ATP đư c chia nh
thành ADP + P và năng lư ng đư c chuy n
đ n các quá trình t bào.
3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 53

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Hóa h c cơ b www.foxitsoftware.com/shopping
n 53

CÂU H I ÔN T P
1. Ghi rõ bi u tư ng hóa h c cho t ng y u t sau: natri, 9. Vi t phương trình tóm t t hô h p t bào (p. 34)
kali, s t, canxi, oxy, cacbon, hydro, đ ng và clo. (p. 10. Nêu rõ vai trò ho c ch c năng c a t ng ph n sau
28) trong hô h p t bào: CO2, glucose, O2, nhi t và
2. Gi i thích, v các electron c a chúng, làm th nào ATP. (p. 35)
m t nguyên t natri và m t nguyên t clo t o thành 11. Ch đ nh m t ch c năng c th c a t ng y u t
m t phân t natri clorua. (p. 30) sau trong cơ th con ngư i: Ca, Fe, Na, I, and Co.
3. a. Gi i thích, v các electron c a chúng, làm th (p. 35)
nào m t nguyên t cacbon và hai nguyên t 12. Gi i thích, v n ng đ tương đ i c a ion H + và
oxy t o thành m t phân t carbon dioxide. (p. ion OH–, m i ch t sau: axit, bazơ và ch t trung
34) tính.. (pp. 36–37)
b. Gi i thích các ch c năng c a liên k t hydro 13. Cho bi t đ pH bình thư ng c a máu (p. 36)
c. Gi i thích ch c năng c a liên k t disulfide. 14. Hoàn thành phương trình sau và nêu rõ m i s n
4. Tên các ti u đơn v (các phân t nh hơn) trong đó ph m nh hư ng như th nào đ n pH: (pp. 36–37)
m i phân t sau đây đư c t o ra: DNA, glycogen, HCl + NaHCO3 → _______ + _______
m t ch t béo th c s và m t protein (pp. 47, 39, 15. Gi i thích nguyên lý ho t đ ng c a enzyme
41, 43) ho t đ ng. (p. 44)
5. Ghi rõ chính xác nơi trong cơ th m i ch t l ng 16. Gi i thích s khác bi t gi a ph n ng t ng h p và
đư c tìm th y: huy t tương, nư c trong t bào, ph n ng phân h y.. (pp. 44–46)
b ch huy t, và ch t l ng mô. (p. 33)
6. Gi i thích lý do t i sao đi u quan tr ng đ i v i
cơ th là nư c thay đ i nhi t đ t t . (p. 33)
7. Mô t hai cách mà kh năng dung môi c a nư c
là quan tr ng đ i v i cơ th (pp. 32–33)
8. Tên phân t h u cơ v i t ng ch c năng sau: (p.
40)
a. Các mã di truy n trong nhi m s c th
b. “T ” Kháng nguyên trong màng t bào c a
chúng ta
c. Các hình th c lưu tr glucose trong gan.
d. Các hình th c lưu tr cho th c ph m dư th a
trong mô m .
e. Các phân t ti n ch t cho các kích thích t
steroid.
f. Các ph n chưa tiêu hóa c a th c ph m thúc
đ y nhu đ ng ru t.
g. Đư ng là m t ph n c a axit nucleic
3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 54

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
54 Hóa h c cơ b n www.foxitsoftware.com/shopping

M C TIÊU NÂNG CAO

1. Nư c cam thư ng có đ pH kho ng 4. Làm th
nào đ so sánh v i đ pH c a máu ngư i? T i
sao chúng ta có th u ng nư c cam mà không
làm gián đo n đ pH c a máu?
2. Estrela, 7 tu i, có ngũ c c nóng v i s a và
đư ng cho b a sáng và sau đó đi b đ n trư ng.
Gi i thích m i quan h gi a ăn u ng và đi b ;
hãy nh r ng Estrela đang th .
3. Cơ th có th lưu tr m t s ch t dinh dư ng nh t
đ nh. Đ t tên cho các bi u m u lưu tr và nêu rõ
m t l i th và b t l i.
4. Nhi u “viên thu c vitamin” cũng ch a các
khoáng ch t. Khoáng ch t nào có th đư c tìm
th y trong các ch t b sung ch đ ăn u ng
như v y? Nh ng khoáng ch t này có m c đích
gì; đó là, ch c năng c a chúng là gì?
5. Chì là m t nguyên t đ c đ i v i con ngư i; nó
đ c vì nó ph n ng d dàng v i lưu hu nh. Nhóm
phân t h u cơ nào có nhi u kh năng b t n
thương nh t b i chì và t i sao?
6. Tìm hi u v phân t h u cơ đư c mô t trong Câu
h i Hình 2 – A. B t đ u b ng cách đ t tên cho
danh m c chính (m t trong b n lo i) và sau đó xem
b n có th c th như th nào. Ngay c khi b n
không ch c ch n, đưa ra lý do cho các phân t có
th b n có th lo i b .

H O H H H H H H H H H H H H H

H C O C C C C C C C C C C C C C C H
H H H H H H H H H H H H H
O H H H H H H H H H H H H H H H

H C O C C C C C C C C C C C C C C C C H
CH3 H H O
H H H H H H H H H H H H H
H3C+ N C C O P O C H
CH3 H H O– H

CÂU H I HÌNH 2–A: H p ch t h u cơ

3957_Ch02_026-055 06/10/14 10:32 AM Page 55

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Hóa h c cơ b n 55
www.foxitsoftware.com/shopping

7. Nhìn vào phân t c a h p ch t h u cơ đư c ␦⫹

mô t trong câu h i hình 2–B; chúng đ u gi ng H ␦⫹
nhau. Chúng là năm phân t gì? Ki u liên k t H
hóa h c gi a chúng là gì? Ki u liên k t hóa h c O
(th hi n b i v t g ch đ t) gi năm phân t này
l i v i nhau là gì? (Ch cái Hy L p vi t thư ng ␦⫺
delta [δ+ or δ–] cho bi t ph n mang đi n tích
dương hay ph n mang đi n tích âm.) Ki u liên ␦⫹
H
k t này t o nên tính ch t v t lí gì cho ch t đó?
␦⫹
␦⫹ O
H
H ␦⫹
H
␦⫺ O ␦⫺ O
␦⫺
␦⫹ H ␦⫹
H
H ␦⫹

H ␦⫹
O

␦⫺

CÂU H I HÌNH 2–B: H p ch t vô cơ.

CHƯƠNG 3

Cells
MỤC TIÊU HỌC TẬP
■ Kể tên các thành phần cấu tạo nên thành tế bào và nếu rõ chức năng của chúng.
MỤC LỤC
Cấu tạo tế bào
■ Nếu rõ chức năng của nhân tế bào và NST. Màng tế bào
■ Mô tả các chức năng của các bào quan.
Nhân
■ Định nghĩa các cơ cế vận chuyển tế bào và đưa ra ví dụ về vai trò của chúng trong cơ
thể: khuếch tán, thẩm thấu, khuếch tán dược thuận hóa, vận chuyển tích cực, lọc, thực Bào tương và các bào quan
bào và ẩm bào Cơ chế vận chuyển tế bào
■ Mô tả mã bộ ba ADN Khuếch tán
■ Giải thích sự sao mã và dịch mã các bộ ba ADN trong việc tổng hợp protein.
Thẩm thấu
■ Mô tả quá trình nguyên phân và giảm phân Khuếch tán được thuận hóa
■ Sử dụng ví dụ để mô tả tầm quan trọng của nguyên ohaan Vận chuyển tích cực
■ Giải thích tầm quan trọng của giảm phân.
Lọc
Thực bào và ẩm bào.
THUẬ NGỮ MỚI Mitosis (my-TOH-sis) nguyên phân
Mã di truyền và tổng hợp
Absorption (ab-ZORB-shun) - hấp thu Nucleus (NEW-klee-us) nhân
Organelles (OR-gan-ELLS) bào quan Protein
Active transport (AK-tiv TRANS-
Osmosis (ahs-MOH-sis) thẩm thấu ADN và mã di truyền
port) vận chuyển chủ động.
Aerobic (air-ROH-bik) hiếu khí Phagocytosis (FAG-oh-sigh- Di truyền ngoài gen
TOH-sis) thực bào
Apoptosis (ap-oh-TOH-sis) - sự chết có ARN và tổng hợp protein.
Pinocytosis (PIN-oh-sigh-TOH-
chương trình Phân chia tế bào
sis) ẩm bào
Autophagy (aw-TOFF-uh-jee) Nguyên phân và chu kỳ tế
Selectively permeable (se-LEK-
tự thực bào
bào
Autosomes (AW-toh-sohms) thể tiv-lee PER-me-uh-buhl) Chu kỳ tế bào
tính thấm chọn lọc
nhiễm sắc điển hình.
Giảm phân
Cell membrane (SELL MEM-brayn) - THUẬT NGỮ LÂM SÀNG Sự già hóa và tế
màng tế bào Benign (bee-NINE) Lành tính
bào.
Chromosomes (KROH-muh-sohms) Carcinogen (kar-SIN-oh-jen) tế
MỤC 3–1
- nhiễm sắc thể bào ung thư
Thuật ngữ về
Cilia (SILLY-ah) lông tế bào Chemotherapy (KEE-moh-
dung dịch
Cytoplasm (SIGH-toh-plazm) - bào THER-uh-pee) hóa trị liệu.
tương MỤC 3-2
Cytoskeleton (SIGH-toh-SKEL-e-ton) Các bệnh di truyền -
Genetic disease (je-NET-ik di-ZEEZ) -
- khung xương tế bào Thiếu máu hồng cầu
bệnh di truyền
Diffusion (di-FEW-zhun) - khuếch tán hình liềm.
Hypertonic (HIGH-per-TAHN-ik) - ưu
Diploid number (DIH-ployd) lưỡng bội MỤC 3-3
trương
Epigenetics (EP-i-je-NET-iks) - biểu Té bào có chức năng
Hypotonic (HIGH-poh-TAHN-ik) -
sinh- di truyền ngoài gen bất thường - Ung thư
nhược trương
Filtration (fill-TRAY-shun) lọc
Isotonic (EYE-soh-TAHN-ik) - đẳng
Gametes (GAM-eets) giao tử
trương
Gene (JEEN) gen
Malignant (muh-LIG-nunt) ác tính
Haploid number (HA-ployd) đơn bội
Metastasis (muh-TASS-tuh-sis) di căn
Meiosis (my-OH-sis) giảm phân
Mutation (mew-TAY-shun) đột biến
Microvilli (MY-kro-VILL-eye) vi nhung
mao 57
Các thuật ngữ được in đậm trong chương này được định nghĩa trong bảng thuật ngữ, bắt đầu
Mitochondria (MY-toh-KAHN-dree-
từ trong 603.
ah) ty thể
58 Tế bào
N
hớ lại chương 1, chúng ta đã so sánh cơ thể giống
như một "thành phố tế bào" và một "thùng chứa
các chất hóa học. Chất hóa học là vật thể không
sống. Các tế bào là vật thể sống. Điều gì đã khiến cho
nhóm các chất hóa học từ không sống thành tế bào
sống có khả năng sản sinh ra chính nó? Chúng ta
không biết. Ta chỉ biết rõ sự biến đổi này xảy ra từ ít
nhất hàng tỷ năm trước - và hàng tỷ năm sau đó, vào
thời kỳ của chúng ta bây giờ, mỗi chúng ta là một thành
phố khỏe vớí số lượng dân ư lên tới hàng triệu tế bào.
Tế bào (cells) là đơn vị sống nhỏ nhất của một sinh vật
đa bào như cơ thể người. Một tế bào là sự sắp xếp phức
tạp và chính xác của các chất vô cơ hay hữu cơ, đã được
thảo luận ở chương trước, và mỗi tế bào đều đảm nhiệm
chức năng cụ thể. Các vi sinh vật, như amip và vi khuẩn,
là sinh vật đơn bào, hoạt động chức năng độc lập. Tuy
nhiên, các tế bào người luôn hoạt động cùng nhau và các
chức năng phụ thuộc lẫn nhau. Cân bằng nội mô
(homeostasis) phụ thuộc vào hoạt động của tất cả các tế
bào.
Tế bào người đa dạng về kích thước, hình thái, và
chức năng. Hầu hết các tế bào người đều rất nhỏ, chỉ
được nhìn thấy dưới kính hiển vi và được đo theo đơn
vị micrometers. Một micrometer = 1/1000000 m hay
1/25000 inch (xem Phụ lục A: Các đơn vị đo). Trừ
một trường hợp ngoại lệ, là tế bào trứng (ovum),
đường kính khoảng 1mm, có thể nhìn thấy được bằng
mắt thường. Một số tế bào thần kinh, mặc dù đường
kính rất nhỏ nhưng lại rất dài. Như tay hay chân
chúng ta, ít nhất cũng dài khoảng 2 feet (60 cm).
Về hình thái, các tế bào người cũng rất khác nhau.
Một số hình tròn hay hình cầu, một số hình chữ nhật,
hay một số khác có hình dạng không điển hình. Các tế
bào bạch cầu còn thay đổi hình thái khi chúng di chuyển.
Chức năng của các tế bào cũng rất đa dạng, và vì các
tế bào không hoạt động độc lập, chúng ta sẽ thảo luận về
các chức năng đặc trưng của tế bào người trong phần
các chức năng cua mô trong chương 4. Xét phân loại về
mặt chức năng, có hơn 200 loại tế bào khác nhau.
Chương này đề cập đến cấu trúc cơ bản của tế bào và các
hoạt động chung của hầu hết các tế bào trong cơ thể.
CẤU TRÚC TẾ BÀO
Mặc dù có nhiều điểm khác biệt, các tế bào người có
nhiều đặc điểm chung về cấu trúc: một lớp màng tế bào,
một nhân, và bào tương và các bào quan. Các tế bào
hồng cầu thì ngoại lệ do chúng không có nhân khi
trưởng thành. Màng tế bào tạo nên ranh giới ngoài bọc
lấy bào tương, các bào quan và nhân.
MÀNG TẾ BÀO
Màng tế bào (plasma membrane/ cell membrane) là
ranh giới ngoài của một tế bào, và được tạo bởi
phospholipids, cholesterol, và proteins. Sự sắp xếp các
thành phần này được mô tả trong Hình 3-1. Các
phospholipid là diglycerides, chúng tạo nên lớp kép,
chiếm hầu hết màng tế bào. Các phospholipid cho phép
các chất tan trong lipid khuếch tán dễ dàng qua màng tế
bào. Sự xuất hiện của cholesterol làm giảm tính linh
động màng, giúp màng ổn định hơn. Các protein có
nhiều chức năng: một số tạo kênh (channel) cho phép
một số chất đi qua như nước, ion; một số là enzyme vận
chuyển hay chất mang (transporter) giúp các chất đi vào
tế bào. Một số protein còn mang tính chất kháng nguyên
(antigens), là các chất chỉ điểm, đặc trưng cho từng cá
thể. Các kháng nguyên tự thân được các tế bào bạch cầu
của hệ miễn dịch sử dụng để phân biệt các tác nhân gây
bệnh (kháng nguyên lạ) với tế bào trong cơ thể. Các
protein khác tạo nên liên kết liên tế bào, bám vào thành tế
bào bên cạnh; điều này giúp mô ổn định hơn và tránh bị
vỡ. Một số nhóm protein còn đóng vai trò là thụ thể
(receptor sites) của hormon, các yếu tố tăng trưởng, hay
các tín hiệu hóa học. Các chất gây tác động lên tế bào bằng
cách gắn vào một receptor đặc hiệu trên màng tế bào. Khi
liên kết giữa chất đó với receptor được hình thành, kích
thích chuỗi phản ứng hóa học tại màng tế bào hay bên
trong tế bào (xem Mục 10-3 trong Chương 10: minh họa
với receptor của insulin). Màng của một tế bào có hàng
nghìn receptor khác nhau.
Mọi phân tử tạo được liên kết với màng tế bào đều là
thành phần của mạng lưới tương tác hóa học trong mỗi tế
bào. Hậu quả không tránh khỏi khi có quá nhiều receptor
cho một tương tác hóa học là tác nhân độc hại thay đổi
hình dạng để khớp với receptor tương ứng. Ví dụ virut
HIV, virut gây ra bệnh AIDS, có khả năng liên kết vưới
receptor bề mặt trên màng tế bào bạch cầu. Khi virus bám
vào receptor, receptor sẽ tạo một cổng cho virus đi qua,
khiến tế bào bị virus chiếm giữ.
Tuy nhiên, màng tế bào là một cấu trúc rất thuận lợi.
Mặc dù chỉ bao quanh tế bào, màng tế bào không giống
như một bức tường tĩnh ngăn cách giữa các tế bào. Nó
giống như một dãy các trạm thu phí hơn là một bức
tưởng bằng bê tông bao quanh tế bào. Màng tế bào có
tính thấm chọn lọc (selectively permeable); có nghĩa là
một số chất nhất định được phép qua màng

Ngoại bào
Thụ cảm thể
Nội bào
Cholesterol
Hình 3-1 Màng tế bào và các loại phân tử cấu thành
CÂU HỎI: Các receptor được thể hiện trên hình là loại phân tử hữu cơ nào?
các chất còn lại thì không. Các cơ chế vận chuyển tế bào sẽ
được thảo luận sau, trong chương này. Màng tế bào đóng
vai trò quan trọng đặc biệt với các tế bào cơ và thần kinh
vì chúng có chức năng dẫn truyền xung điện. Điều này sẽ
được thảo luận thêm trong chương 7,8.
NHÂN TẾ BÀO
Trừ tế bào hồng cầu trưởng thành, mọi tế bào người đều
có một nhân. Nhân tế bào (nucleus) nằm bên trong bào
tương và được bọc bởi màng nhân (nuclear membrane)
có cấu trúc kép, với nhiều lỗ nhỏ. Nó chứa một hay nhiều
nhân con và NST. (Hình 3-2)
Nhân con (nucleolus) là một quả cầu nhỏ tạo bởi
ADN, ARN, và protein. Các nhân con cấu tạo từ ARN
được gọi là ARN ribosom, kết hợp với protein tạo
Tế bào 59
Oligosaccharide
Diện tiếp xúc của
receptor
Kênh protein
Phospholipids
thành ribosome (một bào quan) và tham gia vào quá
trình tổng hợp protein.
Nhân tế bào là trung tâm điều khiển tế bào vì nó
chứa NST. Bộ NST trong cơ thể người có 46 chiếc chia
làm 23 cặp (một từ mẹ môt từ bố). Các cặp từ 1 đến 22
được gọi là NST thường (autosomes); còn lại là cặp
NST giới tính, quy ước XX là nữ và XY là nam. NST
không thể nhìn thấy ngay cả khi dùng kính hiển vi;
chúng chính là các sợi nhiễm sắc (chromatin) rất dài
(người ta ước tính rằng ADN người gồm 46 NST, nếu
tháo xoắn và đo từ đầu đến cuối, sẽ dài khoảng 6 feet).
Tuy nhiên, trước khi một tế bào phân chia, chất nhiễm
sắc xoắn chặt lại thành thể nhiễm sắc, lúc này ta mới có
thể nhìn thấy được. NST được tạo bởi NST và protein.
Một số protein còn đóng vai trò làm khung đỡ để các sợi
60 Tế bào

Lông chuyển(cilia)

Vi nhung mao

Bộ máy Golgi

Lưới nội chất nhẵn

Trung thể

Sợi nhiễm
sắc
Proteasome

Nhân tế bào Màng tế bào

Nhân con Lưới nội chất có hạt

Màng
nhân
Ribosome

Bào tương

Lysosome
Ty thể

Hình 3-2 Tế bào người vá các thành phần cấu trúc trong nó. .

CÂU HỎI: Các tế bào lông chuyển khác vi nhung mao như thế nào?

nhiễm sắc xoắn lại thành NST để phân chia tế bào. Các ADN trong nhân tế bào, chứa tất cả các thông tin di
protein khác là enzyme giúp điều hòa hoạt động ADN. truyền về mọi tính trạng, chỉ có một số nhỏ các gen
Nhớ rằng ở các chương trước, ADN là mã di truyền (gen là một mã di truyền của protein) là thực sự hoạt
quyết định đặc điểm và hoạt động của tế bào. Mặc dù động, hay "bật lên" trong một số tế bào nhất định.

Các gen hoạt động mã hóa cho các protein cần thiết
cho các tế bào đặc biệt và chức năng của chúng.vVis dụ
như gen mã hóa cho insulin có trong mọi tế bào, nhưng
chỉ trong tế bào của tế bào đảo tụy là gen hoạt động.
Chỉ ở các tế bào này insuline mới được tổng hợp.
Tương tự, các gen mã hóa tổng hợp kháng thể có mặt ở
tất cả các tế bào, nhưng chỉ có trong tế bào lympho là
gen hoạt động; chỉ chúng mới có khả năng sản sinh
kháng thể. Quá trình mã di truyền trong NST chuyển
thành protein sẽ được thảo luận trong mục tới.
TẾ BÀO CHẤT VÀ CÁC BÀO QUAN
Tế bào chất (Cytoplasm) là khối nguyên sinh chất gồm
các chất khoáng, khí và phân tử hữu cơ, và các bào quan,
nằm giữa màng tế bào và nhân. Thể trong suốt (Cytosol)
là phần dịch trong tế bào chất, và nhiều phản ứng hóa
học xảy ra tại đây. Các bào (organelles) (trong tiếng
Latinh mang nghĩa là "công cụ nhỏ") là các cấu trúc nội
bào, thường có màng bao bọc, có các chức năng cụ thể
trong chuyển hóa của tế bào. Xem thêm hình 3-2.
Lưới nội chất (endoplasmic reticulum - ER) là một
mạng lưới rộng lớn các xoang và túi màng, trải dài từ
màng nhân tới màng tế bào. Lưới nội chất có hạt có rất
nhiều ribosom trên bề mặt, trong khi lưới nội chất nhẵn
không có ribosom. Vì là một mạng lưới các ống nội bào
liên kết với nhau, ER là con đường vận chuyển các chất
cần thiết đảm bảo chức năng tế bào. Các chất đó bao
gồm các protein được tổng hợp bởi ribosom từ lưới nội
bào có hạt và lipid được tổng hợp bởi lưới nội chất nhẵn.
Ribosomes là các cấu trúc rất nhỏ tạo bởi protein và
ARN. Một số nằm trên bề mặt lưới nội chất có hạt, trong
khi một số khác trôi tự do bên trong tế bào chất. Các
ribosom là nơi tổng hợp protein. Các protei được tổng
hợp có thể là protein cấu trúc như collagen ở da,
enzymes, hay hormon như insulin. Các protein này hoạt
động nội bào, hoặc có thể được tiết ra ngoài tê bào để sử
dụng ở vị trí khác trong cơ thể.
Các phân tử protein đưuọc coi là đối tượng để phá hủy,
một số protein nội bào, đặc biệt là protein điều hòa chỉ
trong một khoảng thời gian ngắn đủ để phá hủy nó. Mọi
protein đều bị phá hủy, đó là chức năng của protesome.
Proteasome là một bào quan có hình thùng, tạo bởi xã
enzyme có khả năng cắt rời các phân tử protein (protease
enzyme). Các protein bị phá hủy; là các protein không
còn chức năng nữa, hay đã bị tổn thương, biến dạng, và
được đánh dấu bởi một protein gọi là ubiquitin và đưa
vào trong proteasome. Protein này bị chia nhỏ thành
peptide hoặc amino acid, có thể tái sử dụng trong tổng
hợp protein hay ribosome.
Tế bào 61
Proteasome đặc biệt quan trọng trong phân chia tế bào
và trong quá trình phát triển phôi, khi xuất hiện sự thay
đổi lớn và nhanh chóng như sự biệt hóa tế bào.
Nhiều tế bào có chức năng bài tiết, chúng sản xuất các
chất có thẻ sử dụng ở nơi khác trong các mô. Bài tiết là
một chức năng của Bộ máy Golgi (Golgi apparatus),
một chuối các túi màng phẳng, dẹt giống như một
chồng đĩa. Carbohydrates được tổng hợp bên trong bộ
máy Golgi và được đóng gói, cùng với các chất khác, để
bài tiết ra khỏi tế bào. Các protein tổng hợp từ ribosome
hay lipid từ lưới nội chất nhẵn cũng có thể được bài tiết
theo cách này. Để bài tiết một chất, các túi nhỏ trên màng
bộ máy Golgi vỡ ra và hòa nhập vưới màng tế bào, giải
phóng các chất ra ngoài tế bào. Quá trình này là sự xuất
bào (exocytosis), exo có nghĩa là “bên ngoài" tế bào.
Ty thể (Mitochondria)là bào quan hình trái xoan hay
hình cầu được bọc bởi một màng kép. Màng trong ty thể
có những nếp gấp gọi là mấu (cristae). Bên trong ty thể,
trung thể (aerobic) là nơi xảy ra hô hấp tế bào. Vì vậy, ty
thể là nơi sản xuất ra ATP. Các tế bào cần lượng ATP lớn
như tế bào cơ, có rất nhiều ty thể để đáp ứng nhu cầu về
năng lượng. Các bài tập thể chất làm tăng số lượng ty thể
bên trong tế bào. Mô mỡ nâu cũng có lượng ty thể rất lớn
do nó là mô sinh nhiệt (xem thêm chương 4).
Ty thể chứa các gen của riêng nó (37 gen) trong một
phân tử ADN. Chúng tự nhân lên khi phân chia tế bào.
ADN ty thể (mDNA) có nguồn gốc từ mẹ, chính là ty
thể bên trong tế bào trứng, được thụ tinh với tinh
trùng. Ty thể của tinh trùng không thể vào tế bào trứng
trong khi thụ tinh vì không có NST ở phần đầu tinh
trùng (xem hình 20-1 chương 20).
Lysosomes có cấu trúc màng đơn, chứa các enzyme
tiêu hóa. Khi một số tế bào bạch cầu bị vi khuẩn xâm
nhập, vi khuẩn bị tiêu hóa và phân hủy bởi các enzyme
trong lysosome. Các mảnh tế bào bị đứt rời, các protein
già, các tế bào chết đều bị tiêu hóa bởi các enzyme này.
Các sản phẩm, chất hóa học cấu trúc đơn giản, có thể
được tái sử dụng. Đó là sự tự thực bào (autophagy) (“tự
ăn”), một quá trình có lợi, cần thiết để tế bào luôn khỏe
mạnh. Tự thực bào cũng làm sạch các thành phần tổn
thương sau chấn thương để mô có thể phục hồi lại.
Nhưng nó cũng có điểm bất lợi, khi sự tiêu hóa trong
lysosome dẫn đến sự viêm và tổn thương mô. Tình trạng
viêm quá mức có thể tạo nên vòng xoắn bệnh lý, do cơ
chế feedback dương tính, hậu quả dẫn đến mô càng bị
tổn thương nặng hơn. Ngược lại, quá trình tự thực bào
bị tổn hại, có thể dẫn đến tích lũy các protein hư hại
hay các mảnh tế bào bên trong tế bào. Một số bệnh
thoái hóa hệ thần kinh và hệ tim mạch được cho là
62 Tế bào
do lysosome bị tổn thương, như các bệnh tự miễn hay
quá trình lão hóa.
Nhiều tế bào có khả năng phân chia, hay tự tái tạo
lại. Trung thể (Centrioles) là các cặp cấu trúc hình cái
gậy vuông góc với nhau, nằm ngay ngoài nhân. Chức
năng của chúng là hình thành nên thoi vô sắc trong quá
trình phân chia tế bào. Các sợi thoi vô sắc là các protein
co lại, tách 2 bộ NST về hai phía của tế bào gốc để sau
đó phân chia thành hai tế bào mới. Mỗi tế bào đều chứa
đủ bộ NST như ban đầu.
Roi (Flagella) và lông chuyển (cilia) xuyên qua
màng tế bào, bám tận vào chất nền bên trong tế bào. Roi
thường dài hơn lông chuyển. Nhiều loài vi khuẩn và
động vật nguyên sinh có roi giúp chúng di chuyển. Tế
bào duy nhất trong cơ thể có cấu trúc roi là tinh trùng,
roi giúp chúng chuyển động.
Các tế bào người có 2 dạng lông. Lông chuyển
(Motile cilia) có ở mặt tự do của các tế bào biểu mô lợp
một số cơ quan; chúng giống như một cánh đồng lúa mỳ.
Chúng có thể bẻ cong về mọi phía, quét các chất qua bề
mặt tế bào. Ví dụ như các tế bào lót khí quản, các lông
chuyển quét đẩy chất nhầy và bụi bẩn về phía họng. Ở
phụ nữ, các tế bào lót ống dẫn trứng có lông chuyển đẩy
dần trứng về phía tử cung.
Hầu hết các tế bào có lông nhận cảm cảm giác được
gọi là lông rung sơ cấp (primary cilium); nó là một phần
của hệ thống giao tiếp tế bào, có liên quan đến tính định
hướng của tế bào. Giống như một chiếc ăng ten của đài
có thể thu tín hiệu từ nhiều trạm khác nhau, lông rung
nguyên phát có thể phát hiện nhiều thay đổi của môi
trường xung quanh tế bào. Một số chúng là các chất hóa
học được sản xuất từ các tế bào khác; hay thay đổi cơ học
về dòng máu hoặc dịch mô quanh tế bào. Lông rung
nguyên phát cần thiết trong quá trình giảm phân và phát
triển phôi (bao gồm cả sự bất đối xứng trái phải của các
cơ quan ngực và bụng) và nhiều chức năng khác trong
phát triển mô. Ví dụ, tế bào nón và tế bào que ở võng mạc
mắt, các thụ cảm thể nhận cảm ánh sáng, thuộc dạng lông
rung nguyên phát.
Vi nhung mao (Microvilli) là các nếp gấp của màng
tế bào ở mặt tự do tế bào. Các nếp gấp này làm tăng diện
tích bề mặt màng lên nhiều lần và chứa các tế bào có khả
năng hấp thu các chất. Ví dụ, ruột non cần một diện
tích lớn hấp thu (absorption) các chất dinh dưỡng, nen
rất nhiều tế bào niêm mạc của chúng có vi nhung mao.
Một số tế bào ống thận cũng có vi nhung mao (xem hình
1-1 Chương 1) để có thể tái hấp thu lại các chất trở về
máu.
Khung xương tế bào (cytoskeleton) là khung nâng
đỡ của tế bào. Các vi sợi (microflaments) tạo bởi protein
actin giúp ổn định màng tế bào (và vi nhung mao nếu
có), tạo hình cho tế bào, và giúp tế bào di động. Khi nói
về di động tế bào, chắc hẳn ta sẽ nghĩ ngay tới các tế bào
cơ; như ta sẽ thấy trong Chương 7, actin là một trong
các protein giúp co cơ. Các protein vi sợi khác giúp các
bào quan thực hiện chức năng trong tế bào và giúp tạo
các liên kết giữa các tế bào kề nhau.
Các chức năng cụ thể của các bào quan được nêu
trong Bảng 3-1.
CÁC CƠ CHẾ VẬN
CHUYỂN QUA MÀNG
Các tế bào sống liên tục tương tác với máu haowcj dịch
mô qunah chúng, đưa một số chất vào bên trong và tiết
hay bài xuất một số chất ra ngoài. Nhiều cơ chế vận
chuyển cho phép tế bào đưa các chất vào hay ra khỏi
chúng: khuếch tán, thẩm thấu, khuếch tán được thuận
hóa, vận chuyển tích cực, lọc, thực bào và ẩm bào. Một
số cơ chế vận chuyển được thực hiện mà không cần tiêu
hao năng lượng. Tuy nhiên, một số khác bắt buộc sử
dụng năng lượng, thường dưới dạng ATP. Mỗi cơ chế
đưuọc miêu tả trong các mục phía dưới, kèm theo ví dụ
mô tả tầm quan trọng của từng cơ chế với cơ thể.
KHUẾCH TÁN
Khuếch tán (diffusion) là sự chuyển động của các
phân tử từ nơi có nồng độ cao hơn đến nơi có nồng độ
thấp hơn (theo gradient nồng độ). Khuếch tán thường
không cần năng lượng; nên chúng luôn xảy ra. Các
phân tử ở dạng rắn di động chậm hơn, phân tử dạng
lỏng nhanh hơn, và phân tử dạng khí di động nhanh
hơn nữa, như khi đá gặp không khí lạnh, tan chảy rồi
bốc hơi. Tưởng tượng ở đáy một cốc nước thủy tinh có
một cục đường màu xanh (màu xanh để ta có thể nhìn
thấy nó). Khi đường hòa tan trong nước, các phân tử
đường va chạm vào nhau hay va vào phân tử nước, ta
cảm nhận như cốc nước dần chuyển màu xanh hơn.
Các phân tử đường trong cốc tiếp tục va chạm vào
nhau cho đến khi chúng bị phân tán giữa các phân tử
nước (cần một khoảng thời gian khá dài), và nước dần
trở nên xanh toàn bộ. Các phân tử tiếp tục di chuyển,
 Tế bào 63

Bảng 3-1 | CÁC CHỨC NĂNG CỦA CÁC BÀO QUAN

BÀO QUAN CHỨC NĂNG

Lưới nội chất (ER) ■ Đường vận chuyển các chất trong tế bào.
■ Tổng hợp lipid
Ribosom ■ Nơi tổng hợp protein
Protesome ■ Nơi phá hủy các protein bị biến dạng hay gặp thương tổn.
Bộ máy Golgi ■ Tổng hợp carbohydrat
■ Đóng gói ác chất để bài tiết ra khỏi tế bào
Ty thể ■ Nơi xảy ra hô hấp tế bào hiếu khí - sản sinh ATP và nhiệt.
Lysosome ■ Nơi chứa các enzyme tiêu hóa các chất lạ (như vi khuẩn) hoặc tiêu hóa và tái chế mô và các
bộ phận tế bào bị tổn thương (tự thực bào)
Trung thể ■ Cấu thành các sợi thoi vô sắc để phân phối các NST trong quá trình phân chia tế bào.

Lông tế bà ■ Lông chuyển quét các chất trên bề mặt tế bào.

■ Một lông cảm giác hay sơ cấp phát hiện chất hóa học hay tín hiệu cơ học từ các tế bào khác
hoặc từ mô xung quanh
Roi ■ Một phần phụ dài giúp tế bào di động (tinh trùng)
Vi nhung mao ■ Các nếp gấp của màng tế bào làm tăng diện tích bề mặt hấp thu.
Khung xương tế bào ■ Các protein vi sợi định hình tế bào, hỗ trợ màng tế bào và vi nhung mao, và giusp tế bào
di dộng.

nhưng một số đi lên phía trên, một số đi xuống
dưới, ....Do vậy, một trạng thái cân bằng
(equilibrium)được thiết lập.
Khuếch tán xảy ra rất chậm, nhưng là một cơ chế
vận chuyển hiệu quả nếu khoảng cách nhỏ. Bên trogn
cơ thể, oxy và carbondioxide di động nhwof khuếch
tán. Ví dụ ở phổi, nồng độ oxy trong phế nang rất cao,
và nồng độ oxy trong máu mao mạch thấp hơn (xem
Hình 3-3A). Carbondioxide thì ngược lại, nồng độ
thấp ở phế nang nhưng cao trong máu mao mạch phổi.
Các khí này khuếch tán theo hai chiều ngược nhau,
mỗi khí di chuyển từ nơi có nồng độ cao hơn đến nơi
nồng độ thấp hơn. Oxy được khuếch tán từ không khí
vào máu để tham gia tuần hoàn hệ thống đưa đi khắp
cơ thể. Carbon dioxide khuếch tán từ máu vào không
khí để thải ra ngoài.
THẨM THẤU
Thẩm thấu (Osmosis) thường được định nghĩa như sự
khuếch tán của nước qua màng có tính thấm chọn lọc.
Có nghĩa là, nướnuowcdi chuyển từ nơi nhiều nước hơn
đến nơi ít hơn. Nói cách khác nước có xu hướng đến nơi
có nồng độ chất tan cao hơn, như đường hay muối. Nếu
dung dịch muối 2% và 6% bị ngăn cách bởi một màng
cho phép nước đi qua nhưng không cho muối đi qua,
nước sẽ khuếch tán từ dung dịch 2% sang dung dịch 6%.
Kết quả là dung dịch 2% trở nên đậm độ hơn, trong khi
dung dịch 6% loãng hơn, cho đến khi nồng độ hai bên
đạt cân bằng.
Trong cơ thể, niêm mạc tế bào ruột non hấp thu nước
từ thức ăn nhờ thẩm thấu. Các tế bào này hấp thu muối
đầu tiên và dần trở nên "mặn", nước sẽ theo muối vào
trong tế bào (xem Hình 3-3B). Quá trình thẩm thấu còn
xảy ra ở thận, nơi tái hấp thu lượng lớn nước (nhiều
gallon/ngày) để tránh bị mất theo nước tiểu. Mục 3-1:
Thuật ngữ về dung dịch liệt kê một số thuật ngữ sử
dụng khi thảo luận về dung dịch và ảnh hưởng của
chúng lên tế bào.
KHUẾCH TÁN ĐƯỢC THUẬN HÓA
Từ thuận hóa (facilitate) mang nghĩa giúp đỡ hay hỗ trợ.
Trong khuếch tán được thuận hóa (facilitated
diffusion), các phân tử di chuyển qua màng từ
64 Tế bào

A Khuếch tán

O2 Phế nang
O2 O2 CO O2

•
O2
2
O2 O Mao mạch

•
2
CO2 O2 B Thẩm thấu
CO2 O2
O2
O2 CO2 CO2 CO2 • H2 O

•
Na+

C Khuếch tán thuận hóa Bào tương

Glucose •
•

Dịch mô
Màng tế bào ruột non

Màng tế bào D Vận chuyển chủ

•

Protein vận Màng Na+ động

chuyển Bào tương tế bào
•

•
Dịch mô

Kênh
•

•
khuếch
E Lọc tán Kênh
Amino vận chuyển
Glucose
acid Bào tương chủ động
H2O
•
Hình 3-3 Các cách vận chuyển chất qua
• •

BP • F Thực bào màng (A) Sự khuếch tán ở một phế nang

• trong phổi (B) Sự thẩm thấu ở ruột non (C)
RBC Mao mạch Tế bào bạch cầu
Khuếch tán thuận hóa ở tế bào cơ (D) Vận
chuyển chủ động ở tế bào cơ (E) Sự lọc ở
•

mao mạch (F) Thwucj bào bởi tế bào bạch

• cầu. (G) Ẩm bào ở tế bào ống thận.
G Ẩm bào •
Protein phân tử nhỏ
Lysosome Vi khuẩn
•

Tế bào CÂU HỎI: Cơ chế nào phụ thuộc

ống vào huyết áp? Cơ chế nào phụ thuộc
thận vào sự di động của tế bào?

nơi có nồng độ cao tới nơi có nồng độ thấp hơn, nhưng
chúng cần hỗ trợ để làm được điều đó
Trong cơ thể, cac stees bào cần glucose để tạo ATP.
Tuy nhiên, glucose không tự do khuếch tán qua màng tế
bào, ngay cả khi nồng đọ ngoài màng cao hơn bên trong.
Sự khuếch tán của glucose ở hầu hết các tế bào cần
chất vận chuyển glucos (transporter), hay còn gọi là
chất mang (carrier enzyme). Chúng là các protein của
màng tế bào. Glucose liên kết với chất mang (xem Hình
3-3C), từ đó thay đổi hình dạng protein.
Sự thay đổi này đưa glucose vào trong tế bào. Các chất
vận chuyển đặc hiệu cho từng phân tử hữu cơ, chẳng
hạn như aminoacid.
VẬN CHUYỂN CHỦ ĐỘNG
Vận chuyển chủ động (Active transport) cần năng lượng
từ ATP để đưa các phân tử từ nơi có nồng độ thấp tới nơi
có nồng độ cao hơn. Lưu ý rằng cơ chế này ngược lại với
khuếch tán, do khuếch tán không cần năng lượng

Mục 3-1 | THUẬT NGỮ VỀ DUNG DỊCH
Các tế bào hay dịch chứa nhiều chất tan (solutes) như
muối, đường, acid, và baso. Nồng độ chất tan trong
dung dịch tạo nên áp suất thẩm thấu (osmotic
pressure), quyết định chiều vận chuyển của nước qua
màng tế bào.
Lấy ví dụ về muối NaCl. Các tế bào có nồng độ NaCl là
0.9%. Nếu lấy nồng độ NaCl của người làm điểm tham chiếu,
nồng độ NaCl của các dung dịch khác sẽ được mô tả theo các
thuật ngữ dưới đây:
Đẳng trương (Isotonic) - dịch có nồng độ muối bằng
nồng độ ở tế bào.
Ví dụ huyết tương đẳng trương với tế bào hồng cầu.
Nhược trương (Hypotonic) - dịch có nồng độ muối
thấp hơn nồng độ ở tế bào.
Nước cất (0% muối) nhược trương so với tế bào người.
Ưu trương (Hypertonic) - dịch có nòng độ muối cao
hơn nồng độ trong tế bào.
Nước biển (3% muối) ưu trương so với cơ thể.
Hình 3-A Tế bào hồng cầu trong các dịch khác nhau và ảnh hưởng của áp suất thẩm thấu trong từng trường hợp.
vận chuyển chất từ nơi có nồng độ cao đến nơi có nồng
độ thấp hơn. Vận chuyển chủ động là vận chuyển
chống lại gradient nồng độ.
Trong cơ thể, các tế bào thần kinh và cơ có các "bơm
Na" để đưa ion Na+ ra khỏi tế bào. Các ion Natri có
Tế bào 65
Liên hệ với biểu đồ ở Hình 3-A về tế bào hồng cầu
người với mỗi loại dung dịch trên và các tác động của
chúng lên áp suất thẩm thấu.
• Khi tế bào hồng cầu ở trong máu, nước di chuyển vào
ra khỏi tế bào với tốc độ ngang nhau, và các tế bào giữ
nguyên được hình dạng và lượng nước nội bào.
• Nếu tế bào hồng cầu ở môi trường nước cất, nước sẽ đi
vào tế bào nhiều hơn đi ra, tế bào căng phồng lên và có
thể bị vỡ.
• Nếu tế bào hồng cầu ở môi trường nước biển, nước sẽ
đi ra khỏi tế bào nhiều hơn đi vào, khiến tế bào bị teo
nhỏ rồi chết.
Kiến thức về áp suất thẩm thấu được dử dụng khi thay
thế dịch cho bệnh nhân bị mất nước. Dịch đẳng trương
thường dùng nhất, ví dụ như nước muối hay Ringer Lactat.
Chúng giúp bù nước mà không gây tổn thương tới tế bào hay
chênh lệch áp suất lớn giữu máu và dịch mô.
nhiều ở ngoại bào, và (qua các kênh khuếch tán đặc
biêt) được đưa vào nội bào, nơi có nồng độ Na thấp
hơn (xem Hình 3-3D). Nếu không có các bơm Na để
đưa chúng trở lại ngoại bào, lượng Na đi vào tế bào sẽ
gây các xung thần kinh bất thường hay sự co cơ ngoài
66 Tế bào
ý muốn. Các tế bào cơ và thần kinh liên tục sản xuất
ATP để các bơm Na (và tương tự với bơm K) hoạt động
và ngăn chặn sự tự phát xung.
Ví dụ khác về vận chuyển tích cực là sự hấp thu
glucose và amino acid ở niêm mạc ruột non. Các tế bào
sử dụng ATP để hấp thu các chất dinh dưỡng từ thức ăn,
ngay cả khi nồng độ nội bào cao hơn nồng độ ngoại bào.
LỌC
Quá trinh lọc (filtration) cũng cần năng lượng, nhưng
năng lượng không trực tiếp lấy từ ATP. Nó là năng
lượng từ áp lực cơ học. Lọc nghĩa là nước và các chất tan
bị buộc qua màng từ nơi có nồng độ cao tới nơi có nồng
đọ thấp hơn.
Trong tế bào, huyết áp (blood pressure) được tạo bởi
sự co bóp cơ tim. Quá trình lọc xảy ra khi dòng máu chảy
qua mao mạch, nơi thành chỉ dày 1 hàng tế bào và tính
thấm cao. Huyết áp trong mao mạch cao hơn áp suất dịch
mô xung quanh. Ở hệ mao mạch cơ thể, áp lực máu buộc
Bảng 3–2 | CÁC CÁCH VẬN CHUYỂN CHẤT QUA MÀNG
CƠ CHẾ ĐỊNH NGHĨA
Khuyếch tán Vận chuyển chất từ nơi có nồng độ cao
tới nơi có nồng độ thấp hơn
Thẩm thấu Sự khuếch tán của nước
Khuếch tán Các kênh vận chuyển và các enzyme mang
thuận hóa vận chuyển các chất qua màng tế bào
Vận chuyển Vận chuyển các phân tử từ nơi có nồng
chủ động độ thấp tới nơi có nồng độ cao (cần
ATP)
Lọc Vận chuyển của nước và các chất tan
từ nơi có áp suất cap tới nơi có áp
suất thấp hơn (huyết áp)
Thực bào Tế bào di dộng nuốt vật nào đó
Ẩm bào Tế bào tĩnh nuốt vật nào đó
nước và các chất tan qua màng mao mạch vào dịch mô
xung quanh (xem Hình 3-3E). Điều này tạo thêm nhiều
dịch mô hơn và cũng là cách tế bào nhận glucose, amino
acid, và các chất dinh dưỡng khác. Áp lực máu trong
mao mạch thận cũng tạo nên quá trình lọc, là bước đầu
tiên để tạo thành nước tiểu.
THỰC BÀO VÀ ẨM BÀO
Hai quá trình này tương tự nhau trong đó đều là tế bào
nuốt vật nào đó, và đều là các dạng của nhập bào
(endocytosis), endo nghĩa là mang vào trong tế bào. Một
ví dụ về thực bào (phagocytosis) là tế bào bạch cầu nuốt
vi khuẩn. Tế bào bạch cầu vây xung quanh vi khuẩn
(Hình 3-3F), đưa vào trong tế bào và tiêu hóa nó. Sự
tiêu hóa được thực hiện bởi enzyme trong lysosome .
Các tế bào khác có thể đưa các phân tử nhỏ vào trong,
hấp thu chúng hoặc gắn vào màng tế bào. Các tế bào ống
thận tái hấp thu các protein nhỏ bằng ẩm bào
(pinocytosis) (xem Hình 3–3G) để protein không bị mất
theo nước tiểu.
Bảng 3–2 tổng kết về các cách vận chuyển chất qua màng
VÍ DỤ
Sự vận chuyển khí trong mô phổi
Hấp thu nước bởi tế bào ruột non hay tế bào ống thận
Sự dung nạp glucose ở hầu hết các tế bào
Hấp thu aminoacid và glucose có trong thức ăn ở tế
bào niêm mạc ruột non
Bơm Na và K trong tế bào thần kinh và tế bào cơ
Tạo nên dịch mô quanh mao mạch cơ thể; bước đầu
tiên trong quá trình hình thành nước tiểu tại
thận.
Tế bào bạch cầu nuốt vi khuẩn
Các tế bào ống thận tái hấp thu protein

MÃ DI TRUYỀN VÀ SỰ TỔNG HỢP
PROTEIN
Cấu trúc của ADN, ARN và protein đã được đề cập ở
Chương 2. Chúng ta cùng ôn lại một số kiến thức căn
bản nhất và thảo luận về các phân tử này liên quna tới
quá trình tổng hợp protein như thế nào.
ADN VÀ MÃ DI TRUYỀN
ADN chứa 2 chuỗi nucleotide dưới dạng chuỗi xoắn kép
(double helix), giống như thang xoắn ốc. Phần trên của
thang được tạo bởi các nhóm phosphates và các phân tử
đường deoxyribose. Các thanh ngang bậc thang cấu tạo
từ 4 base nitơ, thường đi theo cặp: adenine với thymine
(A–T) và guanine với cytosine (G–C). Mặc dù ADN chỉ
chứa 4 loại base, các base này sắp xếp theo nhiều chuỗi
khác nhau (đọc theo chiều ngược hoặc xuôi). Mã di
truyền (genetic code) là chuối các base A, T, C và G.
ADN có 46 NST còn gọi là bộ gen người (genome),
thuật ngữ mang nghĩa tất cả các thông tin di truyền của
một loài. Bộ gen người được tin rằng chứa 3.2 tỷ cặp
base, và số lượng gen ước tính lên đến 22000.
Nhớ rằng ở chương 2, một gen (gene) mã hóa cho
một protein. Đây là khái niệm đã đơn giản hóa, chức
năng của gen phức tạp hơn rất nhiều. Ta có những
đoạn gen có thể đảo lộn hay kết hợp với nhau, hoặc
hoạt động như các mạng lưới, với mục đích mã hóa
nhiều protein hơn. Việc giải thích đầy đủ về gen không
nằm trong phạm vi của cuốn sách, nên để đơn giản
nhất, ta nói gen là mã ADN cho một protein. Nhớ rằng
protein là một chuỗi các aminoacid. Nên một gen, hay
một đoạn ADN, mã hóa cho chuỗi aminoacid trong
một protein nào đó.
Mã hóa cho một amino acid bao gồm 3 base trong
phân tử ADN; bộ ba (triplet) này có thể được gọi là bộ
ba phiên mã codon (xem Hình. 3–4). Có bộ ba mã hóa
trong ADN cho từng amino acid trong protein. Nếu
một protein chứa 100 amino acid, gen mã hóa cho
protein đó chứa 100 bộ ba, tức 300 base. Một số bọ ba
sẽ giống nhau vì amino acid giống nhau xuất hiện ở
nhiều nơi trong protein. Một phần của gen là bộ ba
đánh dấu sự bắt dầu và kết thúc quá trình tổng hợp
protein, giống như ta viết hoa đầu dòng vàddaaus chấm
để đánh dấu đầu và cuối câu văn. Gen còn có thể bị
thay đổi bởi các phản ứng hóa học, điều này được gọi là
di truyền ngoài gen (epigenetics). Chúng ta sẽ lướt qua
khái niệm này trước khi đi sâu hơn vào quá trình tổng
hợp protein.
Tế bào 67
Di truyền ngoài gen
Tiền tố epi nghĩa là “bên trên, bên ngoài, hay ngoài ra"
Như vậy, Epigenetics, mang nghĩa là "một số thứ ngoài
gen, ngoài ADN trong NST". Chúng có thể thay đổi cấu
trúc tế bào hay thay đổi trong chính NST khi một số
gen hoạt động. Chúng không phải đột biến do ADN
không bị thay đổi. Nhưng hoạt động của gen thay đổi;
biểu hiện gen (gene expression) bị ảnh hưởng. Biểu
hiện gen có nghĩa là sản phẩm của gen bằng cách nào đó
rất rõ ràng, ta có thể nhìn thấy rõ hay đo chúng, hoặc có
thể không rõ ràng khi cần thiết. Ví dụ như tính trạng
mắt nâu hay mắt xanh, hoặc sự sản xuất enzyme tiêu
hóa lactase để tiêu hóa đường, sữa.
Biểu hiện gen có thể biến đổi theo nhiều cách. Các
dạng nhất định của phân tử ARN có thể lấn át hoạt
động của ADN. Một phần NST mà không mã hóa
protein, được gọi là ADN không mã hóa (noncoding
DNA), hoạt động như công tắc bật tắc cho các gen tổng
hợp protein (ADN này từng được gọi là ADN "rác"
trước khi khám phá ra chức năng của chúng). Biểu hiện
gen có thể bị ảnh hưởng bởi tác đọng của chất hóa học
lên NST. Ví dụ, nhóm methyl (CH3) điều chỉnh các gen
không hoạt động, nhóm acetyl (C2H5) điều chỉnh các
gen hoạt động. Nghiên cứu gần đây cho thấy các yếu tố
môi trường có thể ảnh hưởng tới hoạt động gen. Ví dụ
các yếu tố như khói thuốc hay béo phì được tin rằng
ảnh hưởng tới biểu hiện gen theo chiều hướng xấu, cho
phép lipid hình thành trong các động mạch, trong khi
các yếu tố như tập thể dục hàng ngày, ngăn chặn sự
tạo thành bất thường của lipid. Chúng ta sẽ tìm hiểu
nhiều hơn về chế độ ăn, tập thể lực, ngay cả không khí
ảnh hưởng tới bọ gen người như thế nào, nhưng trước
tiên hãy quay lại với quá trình tổng hợp protein.
ARN VÀ SỰ TỔNG HỢP PROTEIN
ARN được biết đến với rất nhiều chức năng, chúng tham
gia sửa chữa ADN, và liên quan tới biểu hiện gen. Mặc dù
các chức năng này cần thiết với cơ thể, các kiến thức sâu
hơn nằm ngoài phạm vi cuốn sách này, nên ta tập trung
vào vai trò của ARN trong quá trình tổng hợp protein. Sự
sao chép và phiên mã của các mã di truyền ADN thành
protein cần nhiều loại ARN. ADN được tìm thấy trong
NST trong nhân tế bào, nhưng
68 Tế bào

Nhân tế bào

Lỗ màng nhân

Màng nhân

A
Bộ ba
A
phiên mã
A
DNA

Liên kết peptid

Amino acids

tARN

Ribosome
mARN
G
U A
U Bộ ba đối mã
U U

A
A
G
C A U U
U A U
A A G U C

Hình 3-4 Tổng hợp protein. mARN được hình thành từ một phần ADN trong nhân tế bào. Trong bào
tương, mARN bám vào ribosome. Chi tiết hơn đọc các bài viết dưới.

CÂU HỎI Một phân tử tARN có 2 vùng tiếp nhận; mục đích của chúng là gì?

sự tổng hợp protein diễn ra ở ribosome trong bào
tương. ARN thông tin (mARN) là phân tử trung gian
giữa 2 địa điểm này.
Khi protein hình thành, đoạn ADN tháo xoắn, là
liên kết hydrogen giữa các cặp base bị phá vỡ (Hình
3–4). Bên trong nhân là ARN nucleotides (A, C, G, U)
và các enzyme để tạo nên chuỗi nucleotide là sự sao
chép bổ xung của một nửa gen ADN ( trong đó T thay
cho U). Quá trình này được gọi là sự phiên mã -
transcription,
 Tế bào 69

hay sự sao mã, và bản sao đó là mARN, có các bộ ba

phiên mã cho amino acid, và tách khỏi ADN. Gen xoắn
trở lại thành chuỗi xoắn kép, và mARN rời nhân tế Vì vậy, quá trình mã hóa gen có thể mô tả như sau:
bào, vào bào tương và bám vào ribosome.
Là một bản sao của gen, mARN là chuỗi các bộ ba
base, mỗi bộ ba là một bộ phiên mã, mã háo cho 1 ADN ARN Proteins:
amino acid. Dạng khác của ARN, gọi là ARN vận
chuyển (transfer RNA - tRNA), cũng nằm trong bào
tương. Mỗi tARN có bộ ba đối mã (anticodon), bộ ba Protein Enzymes
bổ sung với bộ ba trên mARN. Phân tử tARN lấy cấu trúc
những aminoacid nhất định (từ protein trong thức ăn),
mang chúng tới khớp với bọ ba trên mARN. Quá trình Các phản ứng xúc tác
này gọi là sự dịch mã (translation); giống như khi dịch
từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác,ầm ngôn ngữ ở Đặc điểm di truyền
đây là các nucleotid base. Các ribosom chứa các protein
cấu trúc và ARN ribosom (rARN) có chức năng như
một enzyme, gọi là ribozyme, xúc tác sự tạo thành các Mỗi chúng ta là tổng hợp nhiều đặc điểm di truyền.
liên kết peptid (peptide bonds) giữa các amino acid. Nhóm máu, màu tóc, protein cơ, các tế bào thần kinh,
Khi amino acid được đưa đến mỗi bộ ba trên mARN, và hàng nghìn khía cạnh khác trong cấu trúc và chức
và tất cả các liên kết peptid được tạo thành, protein năng cơ thể người có liên quan tới mã di truyền ADN.
đưuọc hình thành, kết thúc sự tổng hợp protein. Nếu có một “lỗi sai” trong ADN, nghĩa là có sai sót
về bộ ba base hay chính base, lỗi sai này sẽ được mARN
Sau đó, protein rời ribosome và vận chuyển bởi lưới
sao chép. Hậu quả hình thành protein bị thay đổi chức
nội chất đến vị trí cần sử dụng trong tế bào, hoặc đóng
năng hoặc mất chức năng. Chúng được gọi là bệnh di
gói lại bởi bộ máy Golgi để bài xuất ra khỏi tế bào. Tóm
truyền (genetic hay hereditary disease), và ví dụ cụ thể
lược quá trình đưuọc mô tả ở Bảng 3-3.
được mo tả trong Mục 3-2: Bệnh di truyền - Hồng cầu
hình liềm)

Bảng 3–3 | TỔNG HỢP PROTEIN

PHÂN TỬ/ BÀO QUAN CHỨC NĂNG

ADN ■ Chuỗi xoắn kép các nucleotid, là các mã di truyền của NST của tế bào.

■ Gen là một chuỗi các baso (đoạn ADN) mã hóa cho một protein

mARN (ARN thông tin) ■ Chuỗi đơn các nucleotid được hình thành từ sự sao chép bổ sung một gen
của ADN.
■ Chứa các bộ ba base mã hóa cho một amino acid (bộ ba phiên mã)

■ Rời khỏi ADN ra ngoài nhân, vào tế bào chất rồi bám vào ribosome

Ribosom ■ Nơi xảy ra sự tổng hợp protein

■ Gắn với phân tử mARN
■ Chức rARN, rybozyme hình thành các liên kết peptid giauwx các amino acid.

tARN( ARN vận chuyển) ■ Lấy các aminoacid (từ thức ăn) trong tế bào chất và vận chuyển đến các bộ ba
thích hợp trên mARN, có các bộ ba đối mã khớp với các bộ ba phiên mã trên
mARN.
Mục 3-2 | BỆNH DI TRUYỀN - THIẾU MÁU HỒNG CẦU HÌNH LIỀM
Một bệnh di truyền (genetic disease) là một rối loạn di
truyền, được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Mặc
dù có hàng trăm bệnh di truyền, chúng đều có bản chất
giống nhau: sai sót trong ADN. Vì ADN tạo nên NST
trong tế bào trứng và tinh trùng, nên lỗi sai này được
truyền từ bố mẹ cho người con.
Bệnh thiếu máu hồng cầu hình liềm là bệnh di truyền
phổ biến nhất ở những người gốc Phi, bệnh ảnh hưởng tới
hemoglobin trong tế bào hồng cầu. Hemoglobin bình
thường là hemoglobin A (HbA), là một protein có 2 chuỗi
alpha (mỗi chuỗi có 141 amino acid) và 2 chuỗi beta ( mỗi
chuỗi 146 amino acid). Trong hồng cầu hình liềm (HbS),
aminoacid thứ 6 trong mỗi chuỗi beta bị sai sót; nó là
valine thay vì glutamic như trong HbA. Sự khác biệt này
tưởng như rất nhỏ, chỉ 2 aminoacid bị sai lệch trong 500
amino acid, nhưng hậy quả nghiêm trọng đối với người
mắc bệnh này.
HbS có xu hướng kết tinh lại khi nồng độ oxy thấp,
những nơi như trong mao mạch. Khi HbS kết tinh, tế bào
hồng cầu biến đổi thành hình liềm và các hình dạng bất
thường. Các tế bào hồng cầu bị biến dạng này gây tắc
nghẽn và vỡ mạch, dẫn đến chảy máu trong và đau dữ
dội. Các tế bào này cũng rất mỏng và dễ vỡ, dẫn đến thiếu
máu và thiếu oxy. Điều trị căn bệnh này đã được cải thiện
đáng kể, nhưng vẫn chưa khỏi hoàn toàn.
Điều gì đã khiến cơ thể hình thành HbS thay vì HbA?
Hemoglobin alf một protein; gen ở chuỗi beta thuộc ADN
(NST số 11). Một amino acid trong chuỗi beta bị sai, do
vậy một bộ ba trong gen ADN chắc chắn bị sai. Sự sai sót
này được sao chép bởi mARN trong các tế bào ở tủy đỏ
trong xương, và HbS được hình thành trong tế bào hồng
cầu.
Thiếu máu hồng cầu hình liềm là bệnh di truyền lặn,
nghĩa là một người có một gen HbS và một gen HbA sẽ
''mang đặc điểm hồng cầu hình liềm". Người đó thường
không có các ảnh hưởng nặng do thiếu máu hồng cầu
hình liềm, nhưng truyền lại gen HbS cho thế hệ sau. Ước
tính khoảng 9% người Mỹ gốc Phi có mang gen bệnh và
1% mắc bệnh.

Hemoglobin bình thường

β
α
Sắt trong hem

α
β
Kh
ử

Hồng cầu
ox
y

hình lièm
(HbS)

Tế bào hồng cầu bình thường (RBCs)

Hình 3-B: Cấu trúc Hemoglobin A

và Hemoglobin S, ảnh hưởng của
Tế bào hồng cầu hình liềm
chúng trên tế bào hồng cầu.

PHÂN CHIA TẾ BÀO
Phân chia tế bào là quá trình tế bào tự sản sinh ra chính
nó. Có hai dạng phân bào, nguyên phân và giảm phân.
Mặc dù hai dạng đều liên quan tới sản sinh tế bào,
nhưng mục đích của chúng rất khác nhau.
NGUYÊN PHÂN VÀ CHU KỲ TẾ BÀO
Mỗi cơ thể đều bắt nguồn từ một tế bào, tế bào trứng được
thụ tinh. Mỗi cơ thể chứa hàng triệu tế bào được sản sinh
từ quá trình nguyên phân. Trong nguyên phân (mitosis),
một tế bào có số NST lưỡng bội (diploid number) (là 46
với bộ gen người) phân chia thành 2 tế bào giống nhau,
mỗi tế bào đều có bộ NST lưỡng bội. Sự tạo thành 2 tế bào
giống nhau là cần thiết cho sự phát triển của bào quan và
Mục 3-3 | TẾ BÀO CÓ CHỨC NĂNG BẤT THƯỜNG - BỆNH UNG THƯ
Có tất cả nhiều hơn 200 loại ung thư (cancer), chúng
đều có đặc điểm bất thường về chức năng tế bào. Thong
thường, các tế bào nhân lên chỉ khi cần thiết và dừng
đúng lúc. Ví dụ, một vết cắt trên da, hồi phục lại bởi sự
nhân lên của tế bào, mà không cần tạo mô mới. Các tế
bào mới thay thế tế bào vùng bị tổn thương, và sự nhân
lên giảm đi khi các tế bào mới liên kết được với các tế
bào xung quanh. Đây gọi là sự ức chế tiếp úc, hạn chế
các mô mới phát triển quá nhiều. Tuy nhiên tế bào u ác
tính (Malignant cancer), sự phân bào không thể kiểm
soát được. Các tế bào được lên chương trình để sống
một khoảng thời gian nhất định, để phân chia rồi chết.
Các tế bào ác tính vẫn tiếp tục phân chia, và lan rộng,
thay vì chết theo chương trình.
U ác tính bắt đầu từ một vùng, như đại tràng, rồi lan
rộng ra hay di căn. Các tế bào ác tính đi theo đường
bạch huyết hoặc máu đến các cơ quan khác, ví dụ như
gan, rooif hình thành u thứ phát tại đây. Sự di căn
(metastasis) đặc trưng cho tế bào ác tính; u lành tính
(benign) không di căn nhưng vẫn tồn tại ở vị trí hình
thành ban đầu.
Điều gì khiến cho tế bào trở nên ác tính? Hiện nay ta
chỉ mới biết một phần câu trả lời, Tế bào ác tính đưuọc
tạo bởi một đột biến (mutation), một thay đổi di truyền
dãn đến thay đổi chức năng hoặc đáp ứng của tế bào và
thường dẫn đến chuỗi các đột biến. Các chất trong môi
trường có thể gây đột biến gọi alf tác nhân ung thư
(carcinogen). Ví dụ như hắc ín trong khói thuốc lá, gây
nên ung thư phổi. Tia cực tím cũng có thể gây đột biến,
đặc biệt với da phơi nhiễm nhiều dưới ánh sáng mặt trời.
Tế bào 71
sửa chữa mô (xem Mục 3-3: Tế bào có chức năng bất
thường - Ung thư)
Trước khi nguyên phân diễn ra, một tế bào phải có 2
bộ NST, vì mỗi tế bào mới đều có bộ NST lưỡng bội.
Quá trình sao chép ADN (DNA replication) cho phép
mỗi NST (dưới dạng chất nhiễm sắc) tạo ra bản sao của
chính nó. Điều này diễn ra trong kỳ trung gian
(interphase), khoảng thời gian giữa các kỳ nguyên phân.
Mặc dù kỳ trung gian đôi khi ám chỉ khoảng nghỉ, tức tế
bào "không phân chia", không phải "không hoạt động".
Giai đoạn này, tế bào tạo nên bộ NST thứ hai và lưu trữ
năng lượng dưới dạng ATP.
Các sợi nhiễm sắc (chromatin) dài, mỏng và không
nhìn thấy được bắt đầu xoắn lại rất chính xác và chặt chẽ
nếu nhìn vào nhân tế bào trên kính hiển vi,
Các đột biến của gen mã hóa protein sửa chữa lỗi sai
trong quá trình sao chép ADN dẫn đến tổng hợp các
protein lỗi. Protein p53 có nhiều chức năng quan trọng.
Nó kích hoạt các gen ngăn sự nhân lên quá mức, và góp
phần kích thích quá trình chết theo chương trình xảy ra
với các tê bào tổn thương. Nhiều bệnh ung thư liên quan
tới sự thay đổi chức năng của gen p53 và protein của nó.
Với một số loại ung thư, nhiễm virus được cho là yếu
tố phát sinh đột biến tế bào. Ví dụ người mang virus viêm
gan B có xu hướng mắc ung thưu gan nguyên phát hơn
những người không nhiễm virus này. Virus Herpes 8 ở
người gây ra bệnh Kaposi sarcoma (ung thư mô liên kết),
bệnh ác tính của các mạch máu.
Một khi tế bào trở nên ác tính, các chức năng của nó
không thể trở về bình thường, và mặc dù hệ miễn dịch
thường sẽ phá hủy các tế bào này, nhưng đôi khi không
thể, đặc biệt khi ta già đi. Một số tế bào ung thư có khả
năng sản sinh một hàng rào protein chặn các receptor
của tế bào lympho (một dạng tế bào bạch cầu), các
receptor có thể nhận dạng tế bào ác tính và khởi động
quá trình phá hủy chúng. Vì các tế bào ác tính không
chết sớm, việc điều trị ung thư hướng chủ yếu vào việc
loại bỏ hoặc phá hủy các tế bào bất thường. Phẫu thuật
để lấy khối u, xạ trị để phá hủy tế bào, hóa trị để dừng
việc phân chia tê bào hay can thiệp vào các phần khác
trong quá trình chuyển hóa của tế bào là tất cả các khía
cạnh trong điều trị ung thư.
Còn tiếp
72 Cells

Mục 3-3 | TẾ BÀO CÓ CHỨC NĂNG BẤT THƯỜNG—BỆNH UNG THƯ (Tiếp)
Các thuốc hóa trị mới trở nên đặc hiệu hơn, có đích trị nghiệm pháp cá thể hóa như vậy đầy hứa hẹn trong điều
liệu chính xác hơn. Ví dụ các thuốc nhằm thay đổi trị, nhưng chúng rất đắt và cần qua nhiều thử nghiệm
receptor cúa yếu tố tăng trưởng trên màng tế bào có thể nữa.
hạn chế sự phân bào không kiểm soát trong ung thư.
Liệu pháp miễn dịch vẫn đang được nghiên cứu. Sử
dụng các kháng thể tổng hợp để tăng hoạt động tê bào
bạch cầu đã làm nhỏ lại u não ở một số trẻ em. Và
"vaccine" của các tế bào ung thư ở một số người kích
thích hệ miễn dịch phá hủy các tế bào ác tính. Các

chúng ta có thể nhìn thấy nhiều NST trùng lặp nhau.
Mỗi NST nhìn giống hình chữ X vì phân tử ADN gốc và
bản sao của chúng (chromatid) vẫn còn gắn vào nhau.
Các giai đoạn nguyên phân là kỳ trước (prophase),
kỳ giữa (metaphase), kỳ sau (anaphase), và kỳ cuối
(telophase). Những gì xảy ra trong từng giai đoạn được
mô tả trong Bảng 3-4. Khi đọc từng sự việc xảy ra trong
các giai đoạn, tham khảo thêm hình 3-5 mô tả sự phân
bào của tế bào có số lượng lưỡng bội là bốn.
Như đã đề cập từ trước, nguyên phân cần thiết để sửa
chữa mô vì nó thay thế các tế bào tổn thương hay bị chết.
Một số ví dụ minh họa điều này. Ở nhiều vùng cơ thể,
nguyên phân xảy ra liên tục. Các vùng đó bao gồm biuer
bì da, niêm mạc dạ dày và tủy đỏ của xương. Mỗi vùng
này đều có lý do cụ thể giải thích tại sao quá trinhg
nguyên phân diễn ra liên tục.
Điều gì xảy ra với bề mặt da? Các tế bào bên ngoài
chết đi, bong ra hoặc bị mòn do tiếp xúc với môi trường
ngoài. Nguyên phân của các tế bào biểu bì lớp phía dưới
thay thế lớp tế bào bên trên, và giữ nguyên được độ dày
của lớp biểu bì.
Niêm mạc dạ dày, mặc dù ở bên trong, cũng bị ăn
mòn liên tục. Dịch vị, đặc biệt acid hydrochloric

Bảng 3–4 | CÁC GIAI ĐOẠN NGUYÊN PHÂN

GIAI ĐOẠN DIỄN BIẾN

Kỳ trước 1. NST xoắn lại và nhìn thấy được như một sợi dây ngắn. Mỗi NST có 2 chromatid, (ADN gốc và
bản sao của nó) gắn vào nhau tại một điểm gọi là tâm động.

2. Mất màng nhân

3. Trung thể đi đến 2 cực tế bào và hình thành các sợi thoi vô sắc, kéo dài qua trục xích đạo của tế bào.

Kỳ giữa 1. Các cặp chromatid xếp hàng trên mặt phẳn xích đạo. Các tâm động của mỗi gặp gán với các
sợi thoi vô sắc.
2. Các tâm động giờ chia làm đôi
Kì sau 1. Mỗi chromatid giờ trở thành NST riêng biệt; có 2 bộ NST hoàn chỉnh và riêng biệt.

2. Các thoi vô sắc co lại kéo các NST đồng thời về hai cực của tế bào

Kỳ cuối 1. Bộ NST về đến các cực của tế bào và có hình dạng không rõ ràng do ADN tháo xoắn tạo
thành chromatin.
2. Màng nhân được hình thành trở lại quanh mỗi bộ NST.
Phân chia tế 1. Tế bào chất phân chia, màng tế bào mới được hình thành.
bào chất
 Tế bào 73

Nhân tế bào

Kì sau Kì trước

Trung thể

Cặp chromatid

Tâm động

Trục xích đạo

Tế bào chất
phân chia

Thoi
vô sắc

Kì giữa
Kì cuối

Hình thành lại màng nhân

Kì sau

Hình 3-5 Các giai đoạn nguyên phân ở một tế bào có thể lưỡng bội là 4.

CÂU HỎI: Ở kì đầu, cặp chromatid tạo thành từ đâu?

rất dễ gây tổn thương tế bào. Sự nhân lên nhanh chóng
các loại tế bào niêm mạc thay thế các tế bào bị tổn
thương và giữ niêm mạc dạ dày luôn nguyên vẹn.
Một trong những chức năng của tủy đỏ là sản xuất tế
bào hồng cầu. Vì hồng cầu chỉ sống được khoảng 120
ngày, tế bào mới cần được sản sinh để thay thế tế bào
cũ bị chết. Sự nhân lên nhanh chóng trong tủy đỏ có
khả năng sản xuất gần 2 triệu tế bào hồng cầu mới mỗi
giây. Các tế bào phân chia trong tủy đỏ là những tế bào
gốc nằm trong cơ thể. Một tế bào gốc (stem cell) là tế
bào không biệt hóa, có thể phát triển thành nhiều loại
tế bào. Các tế bào gốc trong tủy đỏ xương, trong bạch
cầu hay tiểu cầu. Chúng được gọi là các tế bào gốc
trưởng thành và hầu hết các cơ quan trong cơ thể đều
có các tế bào này. Các tế bào gốc của phôi thai được mô
tả kỹ hơn ở chương sau; chúng là các tế bào mà tất cả
74 Tế bào
ADN có "tiềm năng" hoạt động. chúng có thể trở thành
bất kỳ tế bào nào trong hơn 200 loại tế bào trong cơ thể
người. Các tế bào gốc nằm trong dây rốn của trẻ sơ sinh
nằm giữa tế bào gốc trưởng thành và tế bào gốc phôi
thai về mặt tiềm năng của chúng.
Rất quan trọng để ý về các vị trí không diễn ra nguyên
phân. Ở người trưởng thành, hầu hết các tế bào cơ và
thần kinh không sản sinh được chính nó. Nếu tế bào
chết, chức năng của chúng sẽ bị mất. Một số người mà
tổn thương tủy sống sẽ bị liệt và mất cảm giác phần
dưới thương tổn. Các dây thần kinh tủy sống không trải
qua nguyên phân để thay thế dây bị mất, nên thương tổn
thường kéo dài.
Các tế bào cơ xương khớp có khả năng hạn chế sự
nhân lên để phục hồi. Tim được tạo từ các tế bào cơ tim,
mà giống như các tế bào thần kinh, dường như không có
khả năng nhân lên. Cơn đau tim (nhồi máu cơ tim) có
nghĩa là một phần cơ tim chết vì thiếu oxy. Các tế bào
này không được thay thế, nên tim bơm kém hiệu quả
hơn. Nếu một vùng lớn cơ tim bị chết, cơn nhồi máu đó
có thể gây tử vong.
Các nghiên cứu đã có bằng chứng về sự nhân lên tế bào
cơ tim và khả năng xảy ra nguyên phân sau tổn thương ở
cả trung tâm thần kinh và ở tim. Sự phân chia tế bào ở tế
bào cơ và thần kinh có thể được kích thích bởi tín hiệu
hóa học của các mô tổn thương liền kề. Hoặc tế bào phân
chia là các tế bào gốc giữa các tế bào biệt hóa (một vùng ở
não có các tế bào có khả năng phân chia là vùng dưới
đồi - một cấu trúc ở cả 2 bên bán cầu và có chức năng
hình thành trí nhớ mới và lưu trữ trí nhớ cũ). Hiện tại
chúng ta không biết với hầu hết mọi người có tổn
thương tim hay chấn thương trung tâm thần kinh,
nguyên phân không diễn ra nhanh chóng hay ít nhất
không đủ nhanh để thay thế các tế bào đã chết và giữ
hoặc phục thồi chức năng bình thường của cơ quan. Các
nghiên cứu vẫn đang tiếp tục tìm hiểu về các kích thích
cần thiết để kích thích quá trình nguyên phân để phục hồi
mô tổn thương.
Chu kỳ tế bào
Tuổi thọ của một tế bào là riêng biệt và được xác định
trước. Một số tế bào phân chia như một phần của chu
kỳ sống. Một số khác lại không; chúng đơn giản chỉ
thực hiện chức năng của mình. Vào cuối đời, sự chết tế
bào cũng được lên chương trình. Các tín hiệu hóa học
(có thể từ nội bào hoặc từ các tế bào khác) khiến tế bào
sản sinh các enzyme phá hủy nhân của nó. Nhân tế bào
bị tổn thương co lại và được tế bào bạch cầu nhận diện và
thực bào, dọn sạch các phần còn lại của tế bào. Sự tự
phá hủy hay chết có chương trình được gọi là apoptosis,
và rất quan trọng để đảm bảo chức năng của các mô, cơ
quan, và toàn bộ cơ thể.
Một số ví dụ minh họa. Có thể bạn cũng biết, tóc phát
triển từ cấu trúc dạng ống gọi là nang (follicles). Chân tóc
bên trong nang hoạt động trong một thời gian nhất định,
rồi trở nên bất hoạt. Các tế bào ở chân tóc chết theo
chương trình; sợi tóc cũ chết đi để sợi mới hình thành. Ví
dụ khác là vè sự phát triển não bộ. Não của trẻ sơ sinh
chứa rất nhiều nơ ron "phụ". Các nơ ron không tạo liên
kết với các noron khác chết theo chương trình và bị loại
bỏ. Quá trình này "tỉa bớt" các đường dẫn truyền thần
kinh của bộ não để thực hiện chức năng hiệu quả hơn. Ví
dụ thứ ba, cũng rất quan trọng, là hệ miễn dịch của trẻ sơ
sinh, nơi phân biệt tác nhân độc hại "không phải tự
thân - nonself" với tác nhân "tự thân - self) từ chính tế
bào của cơ thể. Các tế bào bạch cầu (tế bào lympho)
không thể "nhận diện" tế bào của cơ thể sẽ bị phá hủy,
và chết theo chương trình.
Một điều khác của sự chết theo chương trình rất quan
trọng: Mặc dù quá trình làm tổn thương các tế bào và thu
hút đại thực bào, sự viêm không hề xảy ra, nếu có thì do
các tế bào bị tổn thương bởi nhiễm trùng hoặc vết
thương cơ học như bỏng. Như đề cập ở trên, viêm là một
quá trình có lợi, nhưng khi viêm trở nên quá mức, gây
tổn thương mô lành xung quanh. Không có tổn thương
nào xảy ra ở các tế bào xung quanh trong quá trình chết
theo chương trình.
GIẢM PHÂN
Giảm phân (Meiosis) là một quá trình phức tạp hơn
của sự phân bào, kết quả tạo thành các giao tử
(gametes), chính là tế bào trứng và tinh trùng. Ở tế bào
giảm phân, ADN được nhân lên, và tế bào chia làm 2.
Mỗi tế bào chứa số lượng NST lưỡng bội, và mỗi chúng
lại chia thành 2 tế bào con. Sự nhân lên ADN không
diễn ra trước lần phân chia thứ 2, nên mỗi tế bào con
trong 4 tế bào mới chỉ có số lượng NST bằng một nửa
tế bào gốc. Nói đơn giản hơn, trong giảm phân, một tế
bào thể lưỡng bội chia 2 lần thành 4 tế bào, mỗi tế bào là
chỉ có số lượng NST đơn bội (haploid number). Ở phụ
nữ, giảm phân diễn ra trong buồng trứng và được gọi
là sự tạo noãn (oogenesis). Ở đàn ông, giảm phân xảy ra
ở tinh hoàn và được gọi là sự sinh tinh
(spermatogenesis). Sự khác biệt giữa 2 quá trình này sẽ
được đề cập (và minh họa) trong Chương 20: Hệ sinh
sản.
Tế bào trứng và tinh trùng được tạo từ quá trinh giảm
phân có số lượng NST đơn bội, tức 23 chiếc ở người. Sự
giảm phân đôi khi được gọi là phân chia giảm nhiễm vì

quá trình phân chia làm giảm số lượng NST trong trứng
hay tinh trùng. Vì vậy, trong khi thụ tinh (fertilization),
khi trứng hợp nhất với tinh trùng, 23 NST của trứng kết
hợp với 23 NST của tinh trùng thiết lập lại số lượng NST
lưỡng bội 46 trong trứng được thụ tinh. Vì vậy, số lượng
NST đưuọc bảo toàn trong tế bào của cá thể mới.
SỰ GIÀ HÓA VÀ TẾ BÀO
Các sinh vật đa bào, bao gồm con người đều già đi và
chết; các tế bào không có tuổi đời mãi mãi. Người ta đề
xuất rằng một số tế bào có khả năng nguyên phân chỉ có
thể giới hạn số lần nhân lên; nên mọi sự phân chia đều
chỉ là một thời gian ngắn của đồng hồ sinh học. Chúng ta
không biết chính xác chúng đếm ngược như thế nào. Có
bằng chứng cho thấy các đầu tận cùng NST, một đoạn
ngắn ADN gọi là telomeres, có thể liên quan tới điều
này. Với mỗi lần phân chia, môt phần telomere bị mất
(giống như một phần dây bị sờn ở cả 2 đầu), thậm chí
mất cả đoạn telomeres. Trong lần phân chia tiếp theo,
các đầu tận của NST, thực chất là gen, bị mất dần. Đây có
thể là dấu hiệu rằng tuổi thọ của tế bào đã đến hạn (có
rất nhiều dạng tín hiệu khác nhau)
Sự già hóa tế bào còn liên quan tới sự thoái hóa không
tránh khỏi của màng tế bào và các bào quan. Như một
phần của chiếc xe ô tô đến lúc sẽ bị vỡ, tế bào cũng vậy.
Tuy nhiên không giống xe ô tô hay máy móc, các tế bào
có thể tự phục hồi, nhưng đều có giới hạn. Khi tế bào già
đi, các protein cấu trúc bị phá vỡ và không được thay thế
TÓM LƯỢC
Tế bào người đa dạng về hình thái, kích thước và chức
năng. Các tế bào hoạt động phụ thuộc lẫn nhau để duy
trì hằng số nội môi
Cấu trúc tế bào - các phần chính của một tế bào là
màng tế bào, nhân tế bào (trừ tế bào hồng cầu trưởng
thành), tế bào chất và các bào quan.
1. Màng tế bào - màng có tính thấm chọn lọc bao quanh
tế bào (Hình 3-1)
a. Phospholipid cho phép khuếch tán các chất tan trong
lipid qua màng.
b. Cholesterol giúp màng ổn định hơn
c. Protein tạo thành các kênh, chất vận chuyển, kháng
nguyên tự thân, các liên kết tế bào và diện tiếp nhận
của receptor cho hormone và các tín hiệu khác.
Tế bào 75
hoặc các enzyme cần thiết không được tổng hợp. Các
protein được gọi là chaperones, có vai trò liên kết chính
xác với các protein khác và để phục hồi hoặc phân giải
protein bị tổn thương, không còn chức năng nữa.Nếu
không có chaperones, các protein bị tổn thương sẽ tích
lũy bên trong tế bào và làm gián đoạn các quá trình nội
bào bình thường. Biểu hiện lâm sàng khi tổn thương
chaperones bao gồm bệnh đục thủy tinh thể (xem Mục
9-1 trong Chương 9) và các bệnh thoái hóa thần kinh
như bệnh Alzheimer, Parkinson (xem các mục 8–6 và 8–
7 trong chương 8), và bệnh Huntington (xem Bảng 21–4
trong chương 21).
Hầu hết hóa học về quá trình già hóa tế bào vẫn còn là
điều bí ẩn, nhưng ta có thể mô tả tổng quan những gì xảy
ra với các cơ quan và cơ thể. Mỗi chương sau này nói về
một hệ cơ quan đều đề cập qua về sự già hóa ảnh hưởng
như thế nào đến chúng. Nhớ rằng một hệ cơ quan là tổng
thể các tế bào, trong các mô và cơ quan của nó, và thực
chất sự già hóa làở cấp độ tế bào.
TỔNG KẾT
Như đề cập từ đầu chương, các tế bào hoạt động cùng
nhau và phụ thuộc lẫn nhau. Mỗi loại tế bào đều đóng
góp cho cơ thể nói chung. Tuy nhiên, các tế bào thường
không hoạt động chức năng như một cá thể riêng biệt,
mà theo nhóm. Nhóm các tế bào với cấu trúc và chức
năng tương tự nhau tạo nên mô, là cấp độ tiếp theo của
cấu tạo cơ thể người.
2. Nhân tế bào - Trung tâm điều khiển của tế bào; có
màng nhân kép
a. Nhân con - tạo nên ARN ribosome và lắp ráp
ribosom.
b. NST - tạo bởi ADN và protein. ADN là mã di
truyền cho cấu trúc và chức năng của tế bào. Một
gen là một đoạn ADN mã hóa cho một protein. Tế
bào người có 46 NST chia làm 23 cặp (22 cặp NST
thường và 1 cặp NST giới tính) và tập hợp tất cả các
thông tin di truyền được gọi là bộ gen. Các tế bào
người có cùng NST, và hoạt động của một số gen
nhất định tạo nên các loại tế bào khác nhau.
76 Tế bào

3. Tế bào chất - một dịch gồm chất khoáng, khí và các phân
tử hữu cơ; chứa các bào quan; nơi diễn ra nhiều phản
ứng hóa học.
4. Các bào quan - cấu trúc nội bào với chức năng đặc biệt
(xem Bảng 3-1 và Hình. 3-2)
Các cơ chế vận chuyển ở tế bào - các quá trình mà tế
bào đưa các hất vào hoặc ra qua màng tế bào có tính
thấm chọn lọc (Hình 3-3 và Bảng 3-2)
1. Khuếch tán - sự chuyển động của các phân tử từ nơi có
nồng độ cao đến nơi có nồng độ thấp; điều này xảy ra do
các phân tử có năng lượng tự do do liên tục ở trạng thái
động. Oxy và carbondioxide được trao đổi trong phổi
bằng khuếch tán.
2. Thẩm thấu - khuếch tán của nước. Nước khuếch tán đến
nơi có ít nước hơn, tức là đến nơi có nhiều chất tan hơn.
Niêm mạc ruột non hấp tu nước từ thức ăn nhờ thẩm
thấu. Về khái niệm ưu trương, đẳng trương, nhược
trương, xem Mục 3-1.
3. Khuếch tán thuận hóa - các chất vận chuyển (mang
enzyme) là một phần của màng tế bào, giúp tế bào đưa
chất vào trong vì chúng không tự khuếch tán vào được.
Hầu hết các tế bào nhập glucose bởi khuếch tán thuận
hóa.
4. Vận chuyển chủ động - tế bào sử dụng ATP để chuyển
chất từ nơi có nồng độ thấp tới nơi có nồng độ cao
hơn, Các tế bào thần kinh và cơ có các bơm Na để đưa
ion Na+ ra bên ngoài tế bào, ngăn cản các xung tự phát
Các tế bào ở niêm mạc ruột non hấp thu glucose và
amino acid từ thức ăn nhờ vận chuyển chủ động.
6. Thực bào - (một dạng của nhập bào) một tế bào di động
chứa đầy một chất nào đó, như tế bào bạch cầu thực bào
vi khuẩn rồi phá hủy chúng.
7. Ẩm bào - (dạng khác của nhập bào) một tế bào tĩnh chứa
đầy các phân tử nhỏ; tế bào ống thận hấp thu các protein
phân tử nhỏ bằng ẩm bào.
Mã di truyền và sự Tổng hợp Protein (xem Hình
3-4 và Bảng 3-3)
1. ADN và mã di truyền
a. ADN là một chuỗi xoắn kép nucleotid với các cặp
base bổ sung A-T và G-C.
b. Chuỗi các base trong ADN là mã di chuyền cho
protein, khi gen được hoạt hóa, tổng hợp protein
đưuọc băt đầu; khi gen bị bất hoạt, protein không
được hình thành.
c. Các bộ ba base: bộ ba phiên mã mã hóa cho một
amino acid.
d. Một gen chứa tất cả các bộ ba mã hóa cho một
protein.
e. Di truyền ngoài gen là sự thay đổi biểu hiện gen mà
không có thay đổi trong chuỗi base của ADN; ADN
không mã hóa, và một số phân tử ARN, một số
chất hóa học gắn với NST có thể có vai trò là "công
tắc" kích hoạt hoạt động gen. Các yếu tố như chế
độ ăn, tập thể dục, béo phì hay tiếp xúc với chất
gây ô nhiễm cũng có thể làm thay đổi biểu
hiệnbieeurdo ảnh hưởng đến "công tắc" tắt bật gen.

5. Lọc - áp lực lọc buộc nước và các chất tan qua màng từ
nơi có áp suất cao đến nơi có áp suất thấp hơn. Dịch mô
được tạo thành bởi quá trình lọc: huyết áp (áp lực máu)
buộc huyết tương và các chất tan ra khỏi mao mạch vào
mô. Áp suất máu trong mao mạch thận tạo nên quá
trình lọc máu, gia đoạn đầu hình thành nên nước tiểu.
 Tế bào 77

2. ARN và sự tổng hợp protein b. Các giai đoạn của nguyên phân (xem Hình. 3-5 và
a. Phiên mã - mARN được tạo thành như một bản Bảng 3-4): kỳ trước, kỳ giữa, kỳ sau, kỳ cuối. Sự phân
sao bổ xung chuỗi các base trong ADN. chia tế bào chất xảy ra sau kì cuối.

b. mARN di chuyển từ nhân đến ribosom trong tế bào
chất.
c. Các phân tử tARN (trong bào tương) có các bộ ba
đối mã khớp với các bộ ba trên mARN.
d. Dịch mã - các phân tử tARN mang amino acid đến
khớp với các bộ ba trên mARN
e. Ribosom chứa rARN, có vai trò như một enyme
(ribozyme) tạo liên kết peptid giữa các amino acid.
c. Nguyên phân cần thiết cho sự phát triển của tế bào
và sửa chữa hoặc thay thế các tế bào bị tổn thương.
d. Hầu hết các tế bào cơ và thần kinh của người lớn
không có khả năng phân chia hiệu quả đển sửa
chữa mô tổn thương; chúng chết đi và có thể bị
mất chức năng hoàn toàn.
e. Sự chết tế bào có chương trình xảy ra vào cuối đời
mỗi tế bào hoặc khi tế bào bị tổn thương.

2. Giảm phân - một tế bào với số lượng NST lưỡng bội

3. Biểu hiện của quá trình mã hóa
phân chia 2 lần thành 4 tế bào, mỗi tế bào có số lượng
a. ADN→ ARN→ protein (protein cấu trúc và các NST đơn bội (23 NST đối với người)
enzyme xúc tác các phản ứng) → đặc điểm di truyền.
a. Sự tạo noãn trong buồng trứng hình thành nên tế bào trứng.
b. Một bệnh di truyền là một "lỗi sai" trong ADN, một
b. Sự sinh tinh trong tinh hoàn hình thành nên tinh
đột biến tạo nên bởi sự sao chép lỗi sai đó của
trùng.
mARN hậu quả dẫn tới thay đổi chức năng protein.
c. Sự thụ tinh trứng với tinh trùng khôi phụ lại bộ
NST lưỡng bội trong trứng đã được thụ tinh.
Phân chia tế bào
1. Nguyên phân - một tế bào có số lượng NST lưỡng bội
chia một lần thành 2 tế bào, mỗi tê bào đều có số lượng
NST lưỡng bội (46 NST ở người)

a. ADN nhân lên tạo thành 2 bộ NST trong kỳ trung

gian.
78 Tế bào
CÂU HỎI ÔN TẬP
1. Nêu chức năng của các phân tử hữu cơ trong màng tế
bào: cholesterol, protein, phospholipid (Trang 58).
2. Mô tả chức năng từng bào quan: ty thể, lysosome, bộ
mát Golgi, ribosom, proteasom, lông chuyển, lông sơ
cấp và lưới nội chất (Trang 61-62)
Giải thích tại sao nhân là trung tâm điều khiển của tế
3. bào (Trang 59 - 61)
Phần nào của màng tế bào cần thiết cho quá trình vận
4. chuyển chất bằng khuếch tán thuận hóa? Mô tả một ví
dụ cho thấy tầm quan trọng của quá trình này. (Trang 61
- 62).
5. Điều gì cung cấp năng lượng cho quá trình lọc? Mô tả
một ví dụ về tầm quan trọng của quá trình này trong
cơ thể người (Trang 66)
6. Điều gì cũng cấp năng lượng cho sự khuếch tán? Nêu
ví dụ cho thấy tầm quan trọng của quá trình này trong
cơ thể (Trang 62 - 63)
7. Điều gì cung cấp năng lượng cho vận chuyển tích cực?
Nêu ví dụ mô tả tầm quan trọng của quá trình này
trong cơ thể (Trang 64 - 66)
8. Định nghĩa thẩm thấy và nêu ví dụ cho thấy tầm quan
trọng của quá trình trong cơ thể (Trang 63)
9. Giải thích sự khác nhau giữa môi trường ưu trương và
nhược trương, lấy tham chiếu là cơ thể người. (Trang
65)
10. Điều gì giống nhay giữa 2 quá trình ẩm bào và thực
bào? Nêu ví dụ cho thấy tầm quan trọng của từng quá
trình trong cơ thể (Trang 66)
11. Tế bào người có bao nhiêu NST? Chúng được tạo
thành từ đâu? (Trang 67)
12. Nêu các giai đoạn nguyên phân và giai đoạn nào diễn
ra các sự kiện sau (Trang 72)
a. Hai bộ NST bị kéo về hai cực của tế bào.
b. NST trở nên hữu hình như một sợi dây.
c. Màng nhân được tái tạo quanh mỗi bộ NST hoàn
chỉnh.
d. Các cặp chromatid xếp hàng trên mặt phẳng xích
đạo.
e. Trung thể tạo các sợi thoi vô sắc.
f. Sự phân chia tế bào diễn ra sau kỳ này.
13. So sánh sự nguyên phân và giảm phân theo các mục
dưới đây (Trang 74)
a. Tầm quan trọng đối với cơ thể.
b. Số lần phân chia
c. Số lượng tế bào tạo thành
d. Số lượng NST của các tế bào mới
14. Giải thích bộ ba mã hóa của ADN. Nêu tên phân tử
sao chép mã bộ ba của ADN. Nêu tên bào quan là nơi
diễn ra tổng hợp protein. Chức năng khác mà bào
quan này đảm nhiệm trong quá trình tổng hợp
protein là gì? (Trang 67)

BÀN LUẬN THÊM
1. Kháng sinh là các thuốc sử dụng để điều trị nhiễm
khuẩn. Một số kháng sinh làm gián đoạn quá trinh tổng
hợp protein trong vi khuẩn. Một số khác ngăn cản tổng
hợp ADN và phân chia tế bào của vi khuẩn. Một số
khác nữa ức chế tổng hợp vách tế bào vi khuẩn. Nếu
mọi kháng sinh tác động như nhau kháng lại vi khuẩn,
theo quan điểm của người bệnh thì loại kháng sinh nào
kể trên tốt hơn các loại còn lại? Giải thích câu trả lời
của bạn.
2. Một giảng viên mới ở phòng thí nghiệm muốn các sinh
viên quan sát các tế bào sống. Ông đặt một giọt máu của
mình lên lam kính, nhỏ thêm 2 giọt nước cất "để các tế
bào lan rộng ra và dễ quan sát hơn", đặt một tấm kính
lên trên và đặt lam kính dưới kính hiển vi. Ông bảo các
sinh viên tới quan sát các tế bào hồng cầu. Các sinh
viên nói rằng họ không nhìn thấy bất kỳ tế bào nào.
Giải thích điều đã xảy ra. Làm sao để ngăn chặn việc
này?
CÂU HỎI HÌNH 3-A Các tế bào với các bào quan A
Tế bào 79
3. Độc tính của vi khuẩn gây nên tác động có hại với tế bào
do gắn với receptor trên màng tế bào; một khi độc tính
khớp với receptor, tế bào sẽ bị phá hủy. Một loại thuốc
đang được nghiên cứu để ngăn chặn loại độc tính này,
và nó có thể hoạt động được theo 2 cách: chặn các
receptor để độc tính không gắn vào tế bào hoặc hoạt
động như một mồi nhử, có hình dạng giống các
receptor. Cách nào sẽ hiều quả hơn và tại sao?
4. Xem câu hỏi trong Hình 3-A: Tế bào với các bào quan.
Bạn có thể xác định các bào quan được phóng lên
trong tế bào A bên trái? hay trong tế bào B bên phải?
(xem thêm hình 3-2). Đưa ra một giải thích ngắn gọn,
chung nhất về hoạt động của từng tế bào, dựa trên
chức năng của bào quan chính trong từng tế bào mà
bạn đã xác định?
B
 Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

.Mô t các đ c đi m cơ b n c a 4 lo i mô chính.

Bi u mô
Mô t ch c năng c a các lo i bi u mô cùng v i m i lien quan v i
các cơ quan nơi chúng đư c tìm th y. bi u mô v y
Mô t ch c năng c a mô liên k t và liên quan c a chúng t i lát t ng
ch ng năng c a cơ th ho c h th ng cơ quan đ c bi t.
Gi i thích s khác nhau gi a tuy n n i ti t và ngo i ti t, cho ví
d minh h a.
Gi i thích s khác nhau v v trí và ch c năng gi a cơ vân, cơ
trơn, cơ tim.
G i tên 3 thành ph n c a 1 neuron và làm rõ ch c năng c a
chúng. G i tên các cơ quan t o b i mô th n kinh.
Mô t v trí c a màng ph i, màng ngoài tim, màng b ng và m c Mô liên k t
treo ru t. Làm rõ ch c năng c a d nh huy t thanh trong nh ng v
trí này.
Làm rõ v trí c a màng nh y và ch c năng c a d ch nh y.
G i tên m t s màng t bào t o b i mô liên k t.

T M I ô cơ

Mô th n kinh
àng t bào
 Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

Mô và màng

Cơ th chúng ta g m hàng t t bào.Nh ng t đư c đ c p trong chương 1 v i các khoang cơ th

bào gi ng nhau làm vi c cùng nhau và có cùng Như b n có th d đoán m i m t lo i màng có v
ch c năng. T p h p nh ng t bào đó g i là m t trí và ch c năng riêng.
mô Hình dung v 1 b nh vi n và nhóm
nhân viên đó Y tá, h u c n, k thu t viên, qu n
BI U MÔ
lí, bác sĩ và nh ng ngư i khác. N u m i y tá tương
đương 1 t bào thì t t c y tá là m t mô M i m t
mô s đóng m t vai trò thích h p trong b nh Bi u mô đư c tìm th y b m m t c l p bao ph bên ngoài
vi n.Và ti p theo b nh vi n s là gì Đúng B nh ho c l p lót bên trong. B i vì chúng không có
vi n s là m t cơ quan là ph c h p c a nhi u mô mao m ch riêng, bi u mô nh n oxy và ch t
dinh dư ng t mô liên k t bên dư i chúng.
Nhi u lo i bi u mô có kh năng bài ti t và có
Nh l i chương 1 chúng ta bi t có 4 lo i mô chính th dư c g i là bi u mô tuy n hay đơn gi n
là bi u mô, mô liên k t, mô cơ, mô th n kinh M t hơn là tuy n
cơ quan có th (thư ng) ch a t t c 4 lo i mo này.
rong chương này chúng tôi s trình bày chi ti t hơn phân lo i bi u mô d a trên lo i t bào t o nên mô, hình dáng
v chúng. B n s nh n th y r ng ch c năng c a 1 đ c trưng và s l p t bào bi u mô v y đơn d t
mô thư ng ch y u đư c mô t v vai trò hay c u bi u mô vuông đơn bi u mô tr
trúc c a nó trong m t cơ quan Cũng trong chương cao và h p là thu t ng ch m t l p t bào
này chúng ta cũng tìm hi u v màng t bào có nghĩa là nhi u l p t bào.
là m t cái lá bao b c c a mô. Chúng

hình thái 1 l p đơn nhi u t ng

v y bi u mô lát đơn
bi u mô lát t ng

vuông bi u mô vuông đơn

tr bi u mô tr đơn

S phân lo i bi u mô d a trên hình dáng t bào và s l p t bào

Lo i bi u mô nào có kh năng khu ch tán t n nh t? t i sao?


Bi u mô lát đơn
là 1 l p t bào v y d t
Nh ng t bào này r t m ng và trơn
Chúng có đ c tính sinh lý quan tr ng Ph nang
(túi khí) có c u t o là bi u mô lát đơn.
S m ng manh c a t bào cho phép s khu ch
tán khí gi a ph nang và máu d dàng.
Chúng còn có mao m ch và các m ch máu
nh .Thành mao m ch ch có 1 l p t bào, nó cho
phép trao đ i khí, ch t dinh dư ng, ch t th i gi a
mao m ch v i d ch mô.B m t bên trong c a mao
m ch cũng r t nh n( tương t đ ng m ch, tĩnh
m ch, tim). Đi u này r t quan tr ng vì nó ngăn s
hình thành huy t kh i b t thư ng trong m ch máu
m t t do
bi u mô lát t ng
bi u mô lát đơn
th c qu n
ph nang
ph i
Bi u mô lát đơn lát t ng
Hai bi u mô nào có liên quan nhi u đ n c u trúc?
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
BI U MÔ LÁT T NG
Bi u mô lát t ng g m nhi u l p t bào v y,M c dù
tl pbào
t bào
bên dư i luôn luôn phát tri n l p dư i
cùng quá trình phân bào ti p t c di n ra s n xu t các
t bào m i thay th các l p áo cũ bong ra
Nh ng t bào này t o nên bi u bì c a
da.Nơi chúng đư c g i là s s ng hóa b i vì protein
keratin đư c s n xu t và các t bào l p trên cùng
b ch t. Lo i bi u mô lát t ng không s ng hóa có
khoang mi ng, th c qu n và âm đ o ph n .
nh ng v trí này các t bào b m t s ng và t o nên
nh ng màng nh y c a các cơ quan này.
t t c các v trí khác c a cơ th chúng là
màng ch n v i vi sinh v t b i chúng đư c s p x p r t
g n nhau. Nh ng ch c năng đ c bi t hơn c a bi u
bì đư c trình bày chương ti p theo.
Mô liên k t
bi u mô chuy n ti p
m t t do
bàng quang
chuy n ti p
 Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

BI U MÔ CHUY N TI các t bào vuông đơn ti t nư c b t. T bào vuông

đơn cũng t o nên thành ph n c a ng th n đây
Là lo i bi u mô t ng, t bào chúng có vi nhung mao và
b m t có th chuy n t tròn thành d ng v y Bàng ch c năng c a chúng là tái h p thu các ch t c n thi t
quang đư c lót b i lo i bi u mô này. Khi bàng quang tr l i máu
r ng các t bào có hình tròn còn khi đ y căng thì
nó chuy n d ng m nh Bi u mô chuy n BI U MÔ TR ĐƠN
ti p cho phép bàng quang căng dãn mà không xé
rách l p niêm m c bên trong. Các t bào tr cao hơn, chúng r ng và có ch c
năng chuyên bài ti t và bài ti t.Niêm m c d
BI U MÔ VUÔNG ĐƠN dày là chúng ti t d ch v cho s
là m t l p t bào hình tiêu hóa Niêm m c ru t non bài ti t enzym tiêu hóa
vuông Lo i bi u mô này là đơn v ch c ) tuy nhiên nh ng t bào này cũng h p
năng c a tuy n giáp và tuy n nư c b t.Đây là ví thu n ph m tiêu hóa cu i cùng t lòng ru t vào máu
d c a bi u mô tuy n( ).Có ch c và m ch b ch huy t Đ h p thu hi u qu nh ng t
năng là Trong nh ng tuy n này bi u mô v bào c a bi u mô ru t non có (nhung mao)
vuông đơn đư c s p x p thành kh i c u và bài ti t B n có th nh l i n p g p màng t bào m t t do
vào trong kh i c u. tuy n giáp chúng ti t hormone Nh ng n p g p siêu vi này
tuy n giáp là m t ví d . tuy n nư c b t xu t hi n ch y u b m t h p thu.

tr đơn

t bào có chân
s bài ti t tuy n giáp lông mao

Mô liên k t

mao
vuông đơn

ru t non

tuy n giáp khí qu n

Bi u mô vuông đơn tr đơn có lông chuy n

Ch c năng c a lông mao bi u mô khí qu n là gì

 Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

Tuy nhiên có lo i bi u mô tr khác là V trí khác c a bi u mô lông chuy n ph n là vòi

(có lông chuy n).Các t bào này ti t nh y ( t cung .Lông chuy n đây d n d p tr ng, cái không
)và có bi u mô ru t non và m t ph n đư ng hô có kh năng v n đ ng Hư ng v phía t cung
h p như là khí qu n. Màng nh y s đư c mô t Bi u mô đư c tóm t t trong
ph n sau.

BI U MÔ CÓ LÔNG CHUY N là m t t bào ho c cơ quan có th bài ti t

g m các t bào tr có lông
cánh đ ng lúa c a lông di đ ng b m t t do
c a nó Nh l i chương 3, ch c năng
c a các lông chuy n này là đ d n d p v t ch t
qua b m t t bào. Bi u mô lông chuy n n m
khoang mũi, thanh qu n, khí qu n và ng ph qu n
l n Lông chuy n d n d p nh y bao g m b i b m
và vi khu n t đư ng không khí hư ng v phía
h u đ đư c nu t Sau đó vi khu n b phá h y b i
trong d dày Không khí vào ph i
g n như là ngu n b nh t do và ô nhi m đ c bi t
hay s n xu t ra m t ch t có ch c năng t i
ch ho c nơi xa.
nghĩa là m t t bào.T bào có chân là
m t ví d Như đ c p trư c đó t bào có chân tìm
th y niêm m c đư ng hô h p và tiêu hóa Ch t bài
ti t c a chúng là nh y
Ph n l n tuy n t o b i nhi u t bào gi ng nhau
ho c c a nhi u lo i t bào v i thành ph n bài ti t
c a chúng đ vào ng góp.

CÁC LO I BI U MÔ
LO I C U TRÚC V TRÍ VÀ CH C NĂNG

bi u mô lát đơn 1 hàng t bào m ng Ph nang c a ph i, m ng đ cho phép s

khu ch tán c a khí
Mao m ch, m ng cho phép trao đ i ch t trơn
đ ngăn c n đông máu b t thư ng
Bi u mô lát t ng Nhi u hàng t bào, t Bi u bì t bào b m t bong ra, m t màng
bào trên cùng d t t ch n ngu n b nh
bào bên dư i tròn l p Niêm m c th c qu n, âm đ o t bào trên
đáy ch u trách nhi m cùng s ng là màng ch n ngu n b nh
phân bào
Bi u mô chuy n ti p Nhi u hàng t bào, tê Niêm m c bàng quang cho phép căng dãn
bào trên cùng chuy n mà không xé rách niêm m c
t tròn sang d t
Bi u mô vuông đơn M t hàng t bào uy n giáp ti t
hình vuông Tuy n nư c b t ti t nư c b t
ng th n cho phép tái h p thu ch t c n
thi t tr l i máu
Bi u mô tr đơn M t l p t bào hình Niêm m c d dày ti t d ch v
tr Niêm m c ru t non Ti t enzym và h p thu s n
ph m cu i cùng c a s tiêu hóa s có m t c a
vi nhung mao
Bi u mô lông chuy n M t l p t bào tr v i Niêm m c khí qu n đ y nh y và b i lên h u
lông di đ ng trên m t h ng
t do ch a chúng Niêm m c vòi t cung đ y tr ng v phía t
cung
 Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

mô và màng

XƠ NANG
t bào ph i s n xu t nh y m t môi trư ng phát
tri n lý tư ng cho vi khu n. T bào b ch c u
Xơ nang là m t r i lo n gen đó có r t không th qua l p nh y dày nhày, và ho t đ ng
nhi u hình thái c a tuy n ngo i ti t bao g m sai l m c a chúng phá h y mô ph i M t ngư i b
tuy n nư c b t tuy n m hôi, tuy n t y và tuy n xơ nang làm ph i không th đưa khí ra ngoài
nh y c a đư ng hô h p. là m t b nh phát tri n m n tính, nó th m chí tr
t y d ch nh y c n tr ng d n và ngăn c n em tr khi có ph u thu t ph i
enzym t y t i ru t non do đó làm gi m s tiêu Xơ nang là m t b nh l n là b nh ph bi n gi a
hóa, đ c bi t là m Tuy nhiên nh hư ng nghiêm nh ng ngư i , có th ch a b ng li u pháp gen.
tr ng nh t c a xơ nang là ph i. Sai sót gen trong
xơ nang thư ng g m 1 gen đư c g i là cái
mã hóa cho kênh Cl- màng bi u mô
Ơ ph i nh ng kênh kém hi u qu b phá h y
, cái gây nên
s thay đ i trong ph c h p d ch mô quanh t bào
S thay đ i này làm cho h th ng phòng ng
không ho t đ ng, m t kháng th t nhiên đư c
s n xu t b i mô t ph i Khi đó m t con vi khu n
kích thích s

bài ti t. tuy n đa bào có th chia ti u đ o langerhans ti t hormone insulin và

thành 2 nhóm chính:tuy n ngo i ti t và n i ti t glucagon tr c ti p vào máu
có ng d n đ đưa s n
ph m bài ti t c a chúng t i v trí th c hi n ch c MÔ LIÊN K T
năng Ví d tuy n nư c b t ti t nư c b t qua ng
d n t i khoang mi ng Tuy n m hôi ti t m hôi qua Có m t s lo i mô liên k t m t vài
ng d n t i b m t da nơi mà m hôi có th b bay k cái
t này có th khác nhau nhi u hơn là gi ng Các
hơi b i s tăng thân nhi t.Tuy n d dày ch a các lo i mô liên k t bao g m: mô s i mô m , mô xơ,
lo i t bào khác nhau mô chun cùng v i máu xương và s n. Nh ng cái
Chúng bài ti t HCL và pepsin. C hai ch t này là m t này đư c tóm t t trong b ng M t tính
ph n c a d ch v ch t mà t t c mô liên k t đ u có là có ch t gian
không có ng d n Ch t ti t c a bào ngoài các t bào là m t h th ng
tuy n n i ti t là m t nhóm các ch t hóa h c là c u trúc ho c dung d ch c a v t ch t gian bào M i
chúng vào mao m ch và đư c tu n hoàn lo i mô liên k t có lo i ch t gian bào riêng Ch t gian
kh p cơ th Sau đó hormone có nh ng nh hư ng bào c a máu là huy t tương cái ph n l n là nư c.
riêng bi t len cơ quan đích c a chúng Nh ng nh Ch t gian bào c a xương ch y u t o b i mu i
hư ng này liên quan đ n s phát tri n s d ng canxi chúng ch c và kh e Khi m i lo i mô liên k t
mu i khoáng và ch t dinh dư ng khác và đi u ch nh dư c mô t ph n dư i s đư c t o thành
áp l c máu, chúng s đư c trình bày chi ti t trong b i s có m t c a các lo i t bào cùng v i mô liên
Nh ng ví d c a tuy n n i ti t là tuy n k t.
giáp, tuy n thư ng th n, tuy n yên
uy n t y là cơ quan có c tuy n n i ti t l n ngo i MÁU
ti t Ph n ngo i ti t ti t ra enzym tiêu hóa , chúng M c dù là ch đ c a m t mô
đư c v n chuy n b i ng t y t i tá tràng c a ru t t tóm t t s đư c trình bày đây. Máu bao g m t
non Ph n n i ti t c a t y đư c g i là đ o t y ho c bào và huy t tương t bào là các thành ph n s ng
Ch t gian bào c a máu là

MÁU Huy t tương(ch t gian bào),
h ng c u, b ch c u, ti u
c u
T bào xơ ch t gian bào
c a d ch mô s i
và . b nh
Mô m T bào m ch a m ít ch t
gian bào
mô s i ch a ph n l n s i collagen,
và ít t bào s i
ch a ph n l n s i elastin
v i ít t bào s i
Xương T bào xương trong ch t
gian bào c a mu i canxi
và collagen
s n t bào s n trong ch t
gian bào protein d o
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Trong m ch máu
Huy t tương-v n chuy n v t ch t
mang
phá h y ngu n b nh
ngăn c n m t máu
Dư i da
K t n i da v i cơ, b ch c u phá h y ngu n
Dư i niêm m c màng nh y đư ng tiêu hóa ti t
ni u sinh d c
M tr ng dư i da
D tr năng lư ng
S n xu t ch t hóa hóa cái nh hư ng b i th c
ăn ch t dinh dư ng, viêm
Quanh m t và th n
Đ m
M nâu t o nhi t
tr em duy trì nhi t đ cơ th
Lư ng m gi m ngư i trư ng thành
Gân và dây ch ng
Kh e đ ch ng l i l c di chuy n c a
kh p
H bì
L p trong c a da kh e
Trong thành đ ng m ch l n
Giúp duy trì áp su t máu
Quanh ph nang ph i
H tr th ra bình thư ng
Xương
H tr cơ th và g n cơ
B o v các cơ quan bên trong kh i ch n thương
D tr canxi dư th a
h a đ ng và b o v t y đ xương
Trong thành khí qu n
Gi đư ng th thông thoáng
b m t kh p c a xương
trơn ngăn c n tr t kh p. cánh
mũi và ng tai ngoài
H tr duy trì hình dáng
Gi a xương hàm
Cho phép c đ ng
 Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

chúng chi m kho ng t i t ng th tích bào máu t o nên - t ng th tích máu

máu c a cơ th .Nư c c a huy t tương ch a mu i m i lo i t bào có m t ch c năng riêng.
hòa tan, ch t dinh dư ng, khí và ch t th i.Như các mang oxy g n v i s t trong hemoglobi
b n bi t thì m t trong nh ng ch c năng cơ b n c a c a nó phá h y ngu n b nh
huy t tương là v n chuy n các ch t trong cơ th . b ng th c bào s s n xu t c a kháng th ho c
T bào máu đư c s n xu t t các t bào phương th c hóa h c và cung c p cho ta mi n d ch
nguyên th y c a t y xương Mô t o v i b nh ngăn c n m t máu b ng cách ho t
máu nguyên phát c a cơ th đư c tìm th y xương hóa quá trình đông máu
d t như là xương ch u, xương hàm Nh ng t bào
máu đó là h ng c u , ti u c u và 5 lo i b ch c u đa MÔ LIÊN K T THƯA
nhân trung tính, ưa acid, ưa base và T bào c a đư c
g i là t bào m m là t bào s n
trư ng thành và phân chia mô lympho xu t và t bào s i s n xu t protein Ph n l n các
Chúng t o nên lách, h ch lympho và tuy n c Tu n s i ch a và s i collagen r t kh e
c cũng ch a t bào nguyên th y nhưng chúng ch s i đàn h i chúng th tr l i đ dài ban
s n xu t lympho .T bào nguyên th y cũng có m t đ u c a chúng ho c co l i sau khi b căng T
lách và h ch lympho m c dù s lư ng lympho bào s i có th di cư kh i ch t n thương và s n
chúng s n xu t là nh xu t nh ng s i protein này đ s a ch a

b ch c u
t bào s i
mô thưa

S i

t bào m
S i

máu mô m

Mô liên k t máu mô thưa mô m


quá trình và d ch mô t o nên ch t
gian bào c a mô liên k t thưa Cũng
trong ch t gian bào có t bào st chúng s n xu t
ra ch t gây viêm khi mô bj phá h y và các b ch
c u chúng có kh năng t v n đ ng Đi u quan
tr ng c a chúng đây liên quan đ n mô liên k t
thưa Mô liên k t thưa tìm th p bên dư i h bì và
bên dư i bi u mô c a t t c các h th ng c a cơ
th . Nó có l m v i môi trư ng Nh r ng m t
ch c năng c a b ch c u là phá h y ngu n
b nh.Cách đ ngu n b nh vào cơ th là gì
Thư ng qua t thương da Vi khu n và virus
cung vào cơ th qua không khí và th c ăn và cũng
có th qua l p bi u mô đư ng hô h p và tiêu hóa
và gây nên phá h y mô Mô liên k t thưa v i t
bào c a nó và các b ch c u ch u trách nhi m
ngăn c n ngu n b nh trư c khi chúng t i máu và
tu n hoàn kh p cơ th .
MÔ M
con ngư i có 2 lo i mô .Lo i mô
quen thu c chúng ta bi t là mô m tr ng.
chúng đư c g i là mô m hay m tr ng Lo i mô
ít g p hơn là mô m nâu chúng đư c g i là m
nâu bào c a c hai lo i này đư c g i là t bào
m bào m c a mô m
chuyên d tr m trong các g t siêu vi và m th t
là ch t hóa h c d tr năng lư ng lâu dài Ch t dinh
dư ng dư th a có lư ng calo không s d ng đư c
chuy n thành m đ d tr cho s d ng khi th c
ăn cung c p không đ B t k lư ng calo th a dù
là m ho c t có
th chuy n thành triglycerid đ d tr thành ph n
gian bào mô m ít và bao g m d ch mô và m t ít
s i collagen
Ph n l n m dư c d tr dư i da trong mô
liên k t thưa gi a h bì và cơ L p này có th
thay đ i v đ dày trong t ng mô Càng th a nhi u
calo l p này càng dày.T bào m có th b thay th
b i s phân bào và s lư ng t bào m đư c cho
r ng là v n luôn n đ nh su t cu c s ng c a m t
cá th Tuy nhiên m i t bào m có th thay đ i
hình d ng tr nên l n hơn n u có nhi u m đư c
d tr và nh hơn n u đư c s d ng đ cung c p
năng lư ng cho t bào Như đ c p chương 2,
mô m cũng bao quanh các cơ quan như là m t và
th n
Mô m cũng đư c xem như là m t tuy n n i ti t
b i vì nó s n xu t ít nh t m t hormon. tin là m t
hormon h tr tiêu hóa đư c t bào m ti t ra.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Vùng dư i đ i não d tr m não đ y đ .
Khi s bài ti t pepsin gi m, s
thèm ăn tăng lên. Leptin cũng kích thích s t ng
h p ch t gian bào xương b i các t bào g i là t
bào xương và có các nh hư ng khác lên mô
xương T bào m bài ti t ít nh t 2 ch t hóa h c
giúp đi u ch nh s d ng insulin trong chuy n hóa
đư ng và m Mô m cũng tham gia trong quá trình
viêm, ph n ng đ u tiên c a cơ th i ch n thương
là s n xu t các cytokin, ch t hóa h c ho t hóa các
b ch c u Mô m c a chúng ta không ph i kém linh
đ ng mà nó là m t ph n c a h th ng ph c t p
chúng b o đ m cơ th đư c nuôi dư ng đ y đ và
b o v kh i ngu n b nh .Mô nâu đư c tìm th y nhi u
tr em, ít ngư i l n Không gi ng m tr ng m
nâu không d tr calo nó là mô sinh nhi t
các t bào nhanh chóng phân
h y glucose ho c m trong hô h p t bào Tuy
nhiên nh ng t bào này s phân h y glucose
không đư c tách kh i t ng h p c a ATP và ph n
lư n năng lư ng đư c gi i phóng khi nóng. Khi
nào chúng ta c n nhi u nhi t? Khi chúng ta trong
môi trư ng l n, m t đáp ng t đ ng v i l nh là
s run cơ. Ph n x run tr em không hi u qu
và cái l nh s kích thích ty th m nâu tr nên
r t ho t đ ng Khi m t d a tr l n lên ph n x run
tr nên hi u qu hơn và lư ng m nâu gi m đi.
ngư i trư ng thành m . Ngư i n c dư ng như có
nhi u m nâu hơn làm h n ng hơn nâu có th
tìm th y c và vai và d c xương s ng tuy nhiên
ngư i trư ng thành dư ng như không n đ nh.
Nó v n là m t mô t o nhi t tuy nhiên có th đóng
góp kh năng c a m t ngư i duy trì cân n ng cơ
th bình thư ng T p th d c thư ng xuyên ho c
l nh kích thích cơ th s n xu t có s
chuy n t bào m tr ng thành m nâu Tim cũng
bài ti t ra hormon natriuretic peptids cái kích thích
s chuy n đ i c a m tr ng thành m nâu T bào
m nâu s d ng cung c p calo nhi u hơn d tr
chúng như là triglycerids do đó s d ng nhi u
calo và s n xu t nhi t. B n có th t h màu c a
m nâu là t đâu Ph n l n ti th ch a s t, cái t o
nên màu nâu c a m nâu tư ng t như là màu
c a kh i cơ
MÔ LIÊN K T S I
h a ch y u s i collagen
song song v i t bào s i thưa th t đó
S s p x p song song c a collagen này cung c p
s co dãn tuy t v i linh ho t V trí c a mô này

S N
S I
MÔ S I
T BÀO S I
KHÍ QU N
GÂN
MÔ LIÊN K T XƠ S N
liên quan t i nhu c u co dãn linh ho t Thành ngoài
c a đ ng m ch đư c tăng cư ng v i mô liên k t
s i b i máu c a nh ng m ch máu này ch y v i áp
l c cao. Thành ngoài kh e ngăn c n v m ch
Gân và dây ch ng
đư c t o b i mô liên k t s i. Gân n i cơ v i xương,
dây ch ng n i xương v i xương. Khi mà h kh p di
chuy n, nh ng c u trúc này ph i ch ng l i đư c các
l c tác đ ng m nh trên nó
Mô liên k t s i có s cung c p máu nghèo nàn,
chúng t o nên quá trình s a ch a ch m. N u b n
đã t ng b bong c chân có nghĩa dây ch ng b
giãn quá m c b n bi t r ng ch a lành hoàn toàn
s m t m t vài tháng
M t lo i mô liên k t s i không ph bi n h bì
và cân cơ.M c dù s i collagen đây không song
song v i nhau nhưng mô v n ch c ch n. H bì khác
mô liên k t s i khác là nó có h tr máu t t
MÔ LIÊN K T ĐÀN H I
Như tên đã cho bi t đư c t o
b i các s i elastin cũng đư c tăng cư ng b i các
s i
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
CH T GIAN BÀO
T BÀO S N
T BÀO XƯƠNG
XƯƠNG CH T GIAN BÀO
NG
NG HAVER
XƯƠNG
c a n .M t trong nh ng v trí c a
chúng là thành các đ ng m ch l n như là đ ng
m ch ch (cái mà đi ra t th t trái) và nhánh c a
nó.Nh ng m ch máu này b căng khi tim co và bơm
máu, sau đó chúng co dãn đàn h i khi tim giãn. S
đàn h i này giúp máu không quay ngư c l i tim và
quan tr ng trong duy trí áp l c máu bình thư ng
Mô liên k t đàn h i cũng đư c tìm th y quanh
ph nang c a ph i. S i đàn h i căng da khi hít vào
và co l i khi th ra đ đây máu ra kh i ph i. N u
b n chú ý đ n hơi th c a mình trong vài giây, b n
s th y r ng vi c th ra bình thư ng không tiêu t n
năng lư ng Đi u này đư c gi i thích nh tính co
giãn bình thư ng c a ph i
XƯƠNG
i n t cái có nghĩa là xương là do đó t
bào g i Gian bào c a đ ct ob i
mu i canxi và collagen kh e, c ng không linh ho t
thân xương dài như xương đùi các t bào
xương gian bào m ch máu trong m t c u trúc s p
x p chính xác là
Xương có s cung c p máu t t cho phép nó

M t vài mô liên k t t o nên s k t n i
và là t o nên đi u đó. Đ cho
chúng ta bi t đi u gì x y ra n u mô liên k t y u
ho c m t khi h b b nh scurvy( m t s thi u
và h i chúng m t b nh di
truy n
Nhi u ngư i u ng th a vitamin C
có m t vài ch c năng, và cái quan tr ng nh t là
t ng h p collagen. Collagen là m t protein c u t o
nên gân, dây ch ng, và m t s mô liên k t kh e
khác đư c t ng h p khi có s thi u
vitamin C s y u và nh hư ng c a đi u này là
s xu t hi n đ t ng t c a các b nh đư c g i như
là scurvy, chúng đư c bi t như căn b nh th k
đư c đ c trưng b i ch y máu l i ch y
máu chân răng, v t thương khó lành, gãy xương,
ch y máu dư i da, ch y máu trong kh p, và b t
k nơi nào trong cơ th .
m t nhà ph u thu t , đã đư c gi i thi u
t i British Navy trong m t chuy n đi dài ngày trên
bi n đ ngăn ch n b nh scurvy nh ng th y
th ( ch đ ăn c a h ch y u là bánh mì, th t l n
ho c th t bò)
h tr như là m t nơi d tr canxi và s a ch a c u
trúc nhanh chóng sau m t gãy xương đơn gi n. M t
s xương như là xương c, xương ch u ch a t y
đ là nơi s n xu t máu ngư i l n
Ch c năng khác c a mô xương liên quan đ n
m t đ gian bào. Xương kh p b o v cơ th m t
vài xương b o v cơ quan bên trong kh i ch n
thương.M t s th o lu n đ y đ hơn v xương trong
chương 6.
S N
, gian bào cu k th c hi n v n đ ng khi t bào cơ
h ô n g ch a mu i canxi và nó cũng khác xương
khi mà ch a nhi u nư c hơn cái làm nó đàn h i.
Nó cũng trơn và linh ho t. S n đư c tìm th y b
m t kh p c a xương, nơi mà b m t trơn c a nó
giúp ba v kh i b tr t kh p. s n cánh mũi và
ng tai ngoài đư c h tr b i s n m m. Thành c a
khí qu n, đư ng d n khí ch a s n nh n đ duy trì
thông thoáng đư ng th . Đĩa s n nh n đư c tìm
th y gi a đĩa gian c t s ng giúp ch ng l i tr ng
l c, l c tác đ ng.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Nư c chanh đã ngăn ch n đư c căn b nh ti m
tàng này, b i vì s d ng hoa qu s ch và rau,
m c dù th i đi m đó không ai bi t t i sao
cu i cùng đư c tách ra trong phòng
thí nghi m năm 1928.
H i ch ng là m t r i lo n gen, gen b
bi n đ i là gen mã hóa cho protein fibrin, là
protein t ng h p nên mô liên k t đàn h i.
Ngư i b h i ch ng marfan thư ng cao và g y,
v i kh p thư ng bi n d ng( v d gân kh y
ho c g i) b i vì dây ch ng căng quá m c ho c
không co la bình thư ng. M t h u qu nghiêm
tr ng nh t có th là căng quá mưc và đ t thành
đ ng m ch ch , v m ch máu l n nh t s ch y
máu vào khoang ng c và có th t vong nhanh
chóng . Marfan là m t b nh di truy n gen tr i
ch c n có m t alen b nh là bi u hi n b nh.
Trong ch t gian bào c a s n là t
bào s n đó không có mao m ch
trong ch t gian bào, do đó chúng dư c nuôi dư ng
b i s khu ch tán qua ch t gian bào. Đi u này tr
thành lâm sàng quan tr ng khi s n b phá h y b i vì
s s a ch a s di n ra r t ch m ho c không. Các
v n đ ng viên th nh tho ng t n thương s n trong
đ u g i Nh ng s n t n thương này thư ng đư c
ph u thu t lo i b đ b o v .
Ô CƠ
cũng đư c g i là s i cơ ho c chúng s
ng n l i và hình thành đ ng tác Có 3 lo i mô cơ:
cơ vân cơ trơn cơ tim S di đ ng c a
m t cái có th t o ra m c đích kh c nhau
CƠ XƯƠNG
cũng đư c g i cơ ho c
cơ.M i tên g i đ u mô t đ c đi m c a mô
này như b n có th th y. Các t bào cơ vân
 Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

CÁC LO I MÔ CƠ
V TRÍ VÀ CH C NĂNG
LO I CÂÚ TRÚC

cơ xương t bào l n dài có vân và nhi u nhân Bám xương co cơ ch đ ng

Di chuy n h xương
kh p và t o nhi t
cơ trơn t bào nh không vân, có m t nhân Trong thành đ ng m ch co cơ và đi u
Duy trì áp c máu ch nh co cơ t
Trong thành d dày và đ ng
ru t non
Nhu đ ng
M ng m t
Đi u khi n đ ng t
cơ tim các t bào có nhánh v i ít vân và T o nên thành c a các đi u ch nh
có m t nhân bu ng tim m c đ co
ơm máu cơ

hình tr có m t vài nhân và xu t hi n các vân. Các ch c năng th c s c a cơ quan mà ch a nó.

vân này là k t qu c a m t s s p x p chính xác c a
protein co trong t bào
Mô cơ xương t o nên cơ cái k t n i v i xương.
Nh ng cơ này đư c chi ph i b i th n kinh v n đ ng
và do đó làm di chuy n cơ vân. M t ngo i l là cơ
hoành, nó không làm di chuy n xương tuy nhiên là
r ng khoang ng c và th c hi n đ ng tác hít vào. Cơ
vân cũng t o ra m t lư ng nhi t đáng k , r t quan
tr ng trong t o nên s duy trí nhi t đ h ng đ nh
c a cơ th M t t bào cơ có m t t n cùng th n kinh
riêng. Th n kinh phát xung t i cơ gây nên co cơ.
M c dù chúng ta không c n lên k ho ch t t c các
c đ ng tín hi u th n kinh cho chúng b t ngu n
t v não, m t ph n suy nghĩ c a não con ngư i
chúng ta.
Quay l i 3 tên g i c a mô này cơ xương
mô t v trí, cơ vân mô t s xu t hi n cơ
ch đ ng mô t ch c năng.
CƠ TRƠN
có th go là cơ cơ t
T bào cơ trơn hình nón, m t nhân và không
có vân.M c dù v n c n xung đ ng th n kinh đ n đ
co trơn tuy nhiên ph n l n các nhóm cơ này v n là
không th đi u khi n nên có tên là t đ ng
hu t ng ch n i t ng R t nhi u
cơ quan ch a cơ trơn. Ch c năng c a cơ trơn là
Trong d dày và ru t non, cơ trơn co thành sóng
g i là nhu đ ng đ đ y th c ăn qua h th ng đư ng
tiêu hóa. thành c a đ ng m ch và tĩnh m ch cơ
trơn co và dãn m ch máu đ duy trì áp l c máu
bình thư ng. M ng m t có 2 lo i cơ trơn đ co và
dãn đ ng t giúp đi u hòa lư ng ánh sáng chi u
vào võng m c
Ch c năng khác c a cơ trơn đư c đ c p trong
chương sau Nó là m t mô r t quan tr ng mà b n s
g p l i r t nhi u trong quá trình h c t p c a mình v
cơ th con ngư i
ơ tim
Các T bào cơ tim đư c th y
trong Chúng đư c phân nhánh m i bào
có m t nhân và có vân thưa th t Màng t bào
cu i các t bào này b g p thành các n p đ i x ng
v i các t bào ti p theo
Nh ng n p g p đan vàu nhau này g i là
và cho phép xung đ ng hóa h c c a s
co cơ lan t t bào này sang t bào khác ngay l p
t c Đi u này cho phép tim đ p đddaapjvaf bơm
máu đ u t nhĩ xu ng th t Ơ tim như đư c mô t
bên trên đư c g i là và t o
nên thành c a tâm nhĩ và tâm th t 4 bu ng c a
tim Do đó ch c năng c a nó là ch c năng
c a tim, bơm máu. S co c a cơ tim t o nên áp
l c máu và gi máu tu n hoàn.
 Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

cơ trơn

cơ vân cơ tim

đĩa xen

ô cơ cơ vân cơ trơn cơ tim

kh p cơ th đ máu có th th c hi n nhi u ch c và h tr m t ph n cơ th nh ng th n kinh này t o

năng c a nó. b i neurons và t bào t bào t o
T bào cơ tim có th t co, do đó tim duy trì nên v myelin là 1 t o thành
nh p đ p c a nó. Ch c năng c a xung đ ng th n neuron cách đi n.
kinh là đ tăng ho c gi m nh p tim ph thu c vào có th t o ra và v n chuy n xung đ ng
nhu c u trong m t trư ng h p c th c a cơ th . đi n Có r t nhi u lo i tuy nhiên t t c
Chúng ta s tìm hi u chi ti t hơn v tim chương chúng đ u có c u trúc cơ b n
12 các t bào cơ th ch a nhân và c n
thi t cho cu c s ng c a neurons. M t s i tr c
là m t quá trình ( đây có nghĩa là m t t
MÔ TH N KINH
bào m r ng cái mà mang xung đ ng đi n ra kh i
bao g m t bào th n kinh và thân t bào m t neuron ch có m t s i tr c
m t vài t bào đ c bi t đư c tìm th y ch trong h là m t s i nhánh đưa xung
th n kinh. H th n kinh có 2 lo i: th n kinh trung đ ng ra thân t bào m t neuron có m t vài
ương và th n kinh ngo i vi. Não và t y s ng là 2 cơ ho c nhi u s i nhánh M t xung đ ng th n kinh
quan c a h CN, chúng đư c t o nên b i neuron đi n lan d c màng t bào Tuy nhiên khi neuron
và t bào th n kinh đ m. Chúng s đư c th o lu n g p nhau chúng ti p h p t i khe c á i
chi ti t trong chương 8. H th n kinh ngo i vi g m mà m t xung đ ng đi n đi qua synap gi a s i
t t c các dây th n kinh g p l i t h CNS tr c c a m t neuron và s i nhánh ho c thân t bào

Thân
hân
t bào đ m
Mô th n kinh c a h th n kinh trung ương
c a neuron ti p theo s v n chuy n xung đ ng
ph thu c vào M t tóm t t
c a mô th n kinh
Mô th n kinh t o nên não, t y s ng và th n
kinh ngo i vi H
th ng th n kinh là m t trong h th ng đi u ch nh c a
cơ theervaf m i cơ quan c a h th ng có m t ch c
năng d c bi t. Miêu t chi ti t c a h th ng th n kinh
chương 8. Do đó bây gi chúng ta ch đ c p đ n
ch c năng c a h th n kinh Chúng bao g m th n
kinh c m giác v n đ ng và đi u hòa nhanh ch c
năng c a cơ th như là nh p tim, nh p th , s t ng
h p thông tin cho h c và ghi nh .
ÀNG T BÀO
là m t d i mô bao ph ho c n m trên
b m t ho c chia cơ quan bao ph cơ quan
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Nhi u màng t bào có s n xu t ch t bài ti t
có ch c năng đ c bi t. Hai phân lo i chính
c a màng tê bào là màng bi u mô và màng
mô liên k t
MÀNG BI U MÔ
Hai lo i màng bi u mô huy t thanh và d ch nh y.
M i lo i đư c tìm th y v trí đ c bi t và ti t ra
d ch Nh ng d ch này g i là d ch huy t
thanh ho c d ch nh y.
là m t d i bi u mô tr đơn n m
lót m t vài khoang cơ th và bao ph cơ quan trong
nh ng khoang này
là m t màng huy thanh c a khoang ng c lá
thành n m sát thành ng c và lá t ng bao nhu mô
ph i Chú ý r ng có nghĩa là trong và
nghĩa ngoài nh ng thu t ng này không
th hoán đ i cho nhau vì chúng xác đ nh v trí
khác nhau Mang phhoir bài ti t
cái ngăn c n ma sát gi a chúng khi ph i m
r ng và co l i trong lúc th .
Tim trong khoang ng c gi a hai ph i có
manggf huy t thanh riêng Màng ngoài tim
lót màng xơ m t màng mô liên k t và lá
t ng ho c n i tâm m c trong b
c a cơ tim
D ch huy t thanh đư c s n xu t đ ngăn c n s
ma sát.
khoang b ng, phúc m c là màng
huy t thanh chúng lót trong ho c
phúc m c t ng đư c g p lên trên và ph cơ quan
b ng .Nó ngăn c n s ma sát khi d dày và ru t co
và trư t lên cơ quan khác
lót các khoang cơ th thông v i
môi trư ng, đó là h th ng đư ng hô h p tiêu hóa
ti t ni u và sinh d c sinh s n . T bào bi u mô
c a màng nh y là mucosa. Nó có r t nhi u cơ
quan khác nhau Màng nh y c a th c qu n và âm
đ o là biêu mô lát t ng không s ng hóa và chuy n
ti p c a khí qu n là bi u mô tr có lông và c a d
dày là bi u mô tr
nh y ti t ra đ gi b m t khoang luôn
m nh r ng chúng là cá t bào s ng do đó n u
chúng khô chúng s ch t đư ng tiêu hóa nh y
cũng bôi trơn b m t cho phép làm m m đo n th c
ăn.
 Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

MÔ TH N KINH
THÀNH PH N C U TRÚC CH C NĂNG

thân nơron
ch a nhân đi u ch nh ch c năng c a
s i tr c neuron
ph n kéo dài t bào mang xung đ ng đi n
ra kh i thân t bào
s i nhánh mang xung đ ng v phía
thân t bào

kho ng tr ng gi a s i tr c c a m t neuron ruy n xung đ ng t neuron

v i s i nhánh ho c thân neuron ti p này đ n neuron khác b ng
theo ch t trung gian hóa h c
ch t trung gian hóa ch t hóa h c gi i phóng b i s i tr c ruy n xung đ ng qua
h c synap
t bào đ m t bào đ c bi t trong h th ng th n kinh trung t ng h p bao myelin và
ương ch c năng khác
T bào t bào đ c bi t h th n kinh ngo i vi t ng h p bao myelin
quanh neuron

B NH
trong chương 3 chúng ta đã tìm hi u v ch c
năng c a nh ng t bào này quy t đ nh
nh ng ph n t bào h y ho i ho c suy thoái.S
quan tr ng c a s làm s ch c a lysosom có th
th y trong b nh . M t trong các enzym
trong lysosom b m t và lipid c a màng t bào cũ
như là myelin tích lũy trong t bào và mô th n kinh
S phá h y gây ra b i lipid tích lũy trong t bào
có nh hư ng sâu s c trong t bào c a h th ng
th n kinh
M t đ a tr b b nh thư ng có tri u
ch ng sau 6 tháng tu i như k năng v n đ ng
kém, trí tu tinh th n kém phát tri n, t k Nh ng
thi u sót này hoàn toàn làm thi u năng trí tu và
tinh th n, m t cu c d i ph thu c và ch t trong
m t vài năm đ u. Nó không có kh năng đi u tr
Đi u gì gây ra căn b nh phá h y này? Có th
b n đã bi t ho c chưa b n có th hình dung.
V n đ là m t enzym tiêu h y b m t, Enzym này
là proteins. T i sao m t t bào t o nên các
protein chinhs xác mà không ph i khác ? B i vì
có DNA. S t ng h p protein ph thu c vào
DNA, mã hóa cho proteins.
là m t r i lo n gen l n( gen bi n
đ i n m trên NST s 15, nghĩa là m t đ a tr
ph i có 2 alen b nh thì m i bi u hi n b nh như
xơ nang Nó là căn b nh ph bi n nh t nh ng
ngư i c a dòng h tuy nhiên khi sàng
l c gen nh ng gia đình ti m năng nh ng
ngư i mà bi t h có th có ,
b nh này hi m có M

b i b n và vi khu n sau đó chúng đư c đ y lên
h u h ng nh bi u mô tr
MÀNG MÔ LIÊN K T
Nhi u màng đư c t o b i mô liên k t B n có th
nh l i màng não đã đư c đ c p chương 1
Màng não lót trong khoang t y s ng và khoang s
và bao ph não và t y s ng Màng này và
có ý nghĩa r t chính xác Màng mô liên k t s đư c
bao ph v i h th ng cơ quan mà chúng là m t
thành ph n, do đó v trí và ch c năng c a chúng
đư c đ c p trong
 Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

Mô và màng

àng nh y

lá thành

lá t ng

Ngo i tâm m c

n i tâm m c

phúc m c
t ng

phúc m c
thành

màng bi u mô Màng nh y lót các khoang thông v i môi trư ng. Màng huy t
thanh đư c tìm th y trong các khoang đóng như là khoang b ng khoang ng c Xem ph n
ti p theo đ bi t chi ti t hơn
 Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

MÀNG MÔ LIÊN K T
ÀNG V TRÍ VÀ CH C NĂNG

cân nông gi a da và cơ; mô m ch a m phá h y ngu n b nh cái vào

qua da b thương
màng xương Ph xương ch a m ch máu cái nuôi xương. Gân bám t cơ và
dây ch ng tù xương khác t i
màng s n Ph s n ch a m ch máu ch có máu cung c p cho s n
màng ho t d ch ót kh p ti t d ch ho t d ch đ ngăn c n tr t kh p.

cân sâu B c m i cơ vân, gân bám

àng não lót khoang s và khoang ng s ng ch a d ch não t y

màng ngoài tim t o thành m t cái túm quanh tim ót b i ngo i tâm m c huy t thanh

GÌA HÓA VÀ MÔ TÓM T T

Như đ c p chương trư c s già hóa di n ra
m c t bào tuy nhiên t t nhiên nó là s bi u
hi n trong mô mô cơ, ví d , protein mang t i s
co cơ s thoái hóa và không đư c s a ch a. S
gi ng nhau gi a collagen và elastin protein c a mô
liên k t như là bi u bì. Nh ng thông tin v s già hóa
c a các mô s có ích v i b n nhi u hơn ph n ch c
năng c a h th ng và cơ quan do đó b n có th lưu
chúng l i trong chương ti p theo
Mô và màng đư c mô t trong chương này ph c
t p hơn t bào đơn l t o nên chúng. Cúng ta
m i ch đi t i m c đ trung bình tuy nhiên cũng
đã khá t ng th t i đ ph c t p c a c u trúc và
ch c năng Chương ti p theo s chú tâm đ n h
th ng cơ quan và m c đ ph c t p nh t
Trong s miêu t h th ng các cơ quan trong
chương này, b n s th y đ c p đén mô đóng
góp c a chúng đ n m i cơ quan và h th ng cơ
quan.

M t mô là m t nhóm t bào cùng c u trúc Bi u mô v y lát t ng nhi u l p t bào m ng

và ch c năng B n nhóm mô chính là bi u s phân bào x y ra l p dư i. Có bi u bì
mô, mô liên k t, mô cơ, mô th n kinh da, lót mi ng, th c qu n và âm đ o ngăn
c n ngu n b nh.
Bi u mô tìm th y các b m t:Không có các
Chuy n ti p: t bào b m t chuy n t cao
mao m ch m t vài lo i có th bài ti t đư c
sang m nh khi căng ra, có bàng quang cho
phân lo i theo hình dáng t bào và s l p t
phép căng da khi ch a nư c ti u .
bào
Bi u mô v y đơn m t l p t bào m ng d t,
nh n Có ph nang( cho phéo khu ch tán
khí) mao m ch Cho phéo trao đ i ch t gi a
máu và mô

Bi u mô vuông đơn- t bào có hình vuông Có
tuy n giáp ti t hormones, tuy n nư c b t ti t nư c
b t, ng th n tái h p thu v t ch t l i máu
Bi u mô tr đơn- m t l p t bào hình tr . Có
niêm m c d dày ti t d ch v , bi u mô ru t non
ti t enzym tiêu hóa và h p thu dinh dư ng, có
vi nhung mao tăng di n tích h p thu.
Bi u mô có lông chuy n t bào hình tr có
lông chuy n di đ ng trên m t t do Có khí
qu n quét nh y vi khu n đ y lên h u h ng,
vòi t cung đ y tr ng vào t cung
Bi u mô tuy n s n xu t ra s n ph m bài ti t
tuy n đơn bào T bào có chân niêm m c
đư ng hô h p và tiêu hóa bài ti t nh y
Tuy n đa bào
Tuy n ngo i ti t có ng d n như tuy n
nư c b t
Tuy n ngo i ti t ti t hormone tr c ti p
vào mao m ch
Mô liên k t t t c đ u có ch t gian bào va
các t bào đ c trưng
Máu Ch t gian bào là huy t tương, cái ph n
l n là nư c, nó v n chuy n v t ch t vào máu
T bào h ng c u mang oxygen, b ch c u phá
h y ngu n b nh, ti u c u ngăn c n m t máu
Mô liên k t thưa có t bào xơ s n xu t
protein là collagen và elastin, b ch c u và t
bào mast cũng có m t. Có bi u bì, dư i bi u
mô c a các khoang thông v i môi trư ng bên
ngoài
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Mô m có t bào m , ít ch t gian bào T bào
m tr ng ch a m có da và cơ, quanh m t
và th n, cũng liên quan đ n s thèm ăn, s
d ng insulin và viêm. M nâu là mô t o nhi t
quan tr ng tr sơ sinh đ duy trì nhi t đ cơ
th . ngư i trư ng thành t p th d c có th
kich thích chuy n m tr ng thành m nâu
b ng các hormone t cơ vân
Mô xơ nhi u ch t gian bào, s i collagen
kh e có gân n i cơ v i xương, dây ch ng
h tr máu ít, bi u bì c a da và cân cơ
Mô đàn h i s i cái co l i sau khi b
căng ra t bào là t bào xơ, có đ ng m ch
l n và quanh ph nang
Mô Xương t bào là t bào xương, ch t gian
bào là mu i canxi và collagen,đư c cung c p
máu t t nên lành nhanh có xương
Mô s n t bào là t bào s n, ch t gian bào
đư c cung c p máu nghèo nàn, có b m t
kh p c a xương ngăn c n ch ch kh p, s n
cánh mũi và ng tai ngoài, thanh khí ph qu n,
đĩa gian c t s ng
ô cơ th c hi n co cơ và mang t i c đ ng
cơ xương cũng đư c g i là cơ vân hay cơ
ch đ ng T bào hình tr , có nhi u nhân và
nhi u vân m i t bào có m t t n cùng th n kinh
v n đ ng cho s co cơ.

Cơ trơn cũng đư c g i là cơ t ng, cơ t đ ng
T bào có d ng nón, m t nhân, không vân Có
d dày ru t non, thành đ ng m ch tĩnh m ch,
m ng m t
ơ tim t bào có nhánh, có m t nhân, và ít
vân.Có thành c a 4 bu ng tim, xung đ ng th n
kinh đi u ch nh nh p co bóp
Mô th n kinh chuyên t o và v n
chuy n các xung d ng hóa h c.
Thân t bào ch a nhân s i tr c mang xung
đ ng đi n ra kh i thân t bào, s i nhánh mang
xung đ ng v thân t bào
M t synap là kho ng tr ng gi a 2
M t ch t trung gian hóa h c mang xung đ ng
qua synap
Các t ào đ c bi t trong h th n kinh là t bào
th n kinh đ m CNS và t bào Schwann
PNS
Có não, t y s ng, th n kinh ngo i vi cung
c p c m giác v n đ ng, đi u hòa ch c năng
cơ th
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
àng d i mô trên b m t ho c phân
các cơ quan ho c thùy.
Màng bi u mô
Màng huy t thanh các khoang đóng c a
cơ th D ch huy t thanh ngăn c n ch ch
kh p gi a hai màng huy t thanh
Khoang ng c lá thành lót thành ng c, lá
t ng bao nhu mô ph i
Khoang ngoài tim lá thành lót ngo i tâm
m c xơ, lá n i tâm m c ph cơ tim
Khoang b ng phúc m c thành lót
khoang b ng, lá t ng bao ph các cơ
quan b ng
àng nh y ót các khoang cơ th thông
v i bên ngoài đư ng hô h p, tiêu hóa, ti t
ni u, sinh d c sinh s n. Chúng gi m cho
bi u mô, đư ng tiêu hóa...
Màng mô liên k t
 Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

Gi i thích s quan tr ng c a t ng mô trong v Làm rõ ch c năng c a

trí c a nó D ch huy t thanh
Bi u mô v y đơn ph nang ph i Nh y
Bi u mô có lông chuy n khí ph qu n Huy t tương
S n khí qu n
Làm rõ ch c năng c a cơ xương
Gi i thích s quan tr ng c a t ng mô trong v
G i tên 3 cơ quan c a cơ th đư c lót b i
trí c a nó
màng nh y
Mô xương xương Gi i thích s khác nhau gi a tuy n n i ti t
Mô s n b m t kh p c a xương và tuy n ngo i ti t
Mô liên k t xơ dây ch ng Làm rõ ch c năng c a mô m

Làm rõ ch c năng c a h ng c u, b ch c u, Quanh m t

ti u c u Gi a da và cơ
G i tên 2 cơ quan ch y u t o nên mô th n Làm rõ ch c năng c a màng não và màng
kinh và làm rõ ch c năng đ c trưng c a th n ho t d ch
kinh Làm rõ đ c đi m sinh lý quan tr ng c a
Làm rõ ch c năng c a cơ tim và và g i tên các t bào s n
xu t ra s i protein này
Gi i thích s quan tr ng c a m i mô này bi u
mô ru t non cơ trơn và bi u mô tr

Làm rõ v trí chính xác c a m i màng dư i

đây
phúc m c
n i tâm m c
lá thành màng ph i
 Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

M t ngư i b n b ch n thương đ u g i có ch n T i sao máu đư c phân lo i như m t mô liên

thương xương, s n, dây ch ng B n có th nói k t Nó liên k t v i gì Nó t o nên mô liên k t
gì v i b n c a b n v vi c làm lành nh ng mô gì
này Xem hình đây là m t ph n r t nh
c a cơ quan con ngư i s phóng đ i
Bi u mô lát t ng s ng hóa là m t màng ch n
Mô gì là quan tr ng nh t Ch n m t trong 4
thông minh v i ngu n b nh bi u bì c a da
phân lo i chính đ u tiên( v i 1 lý do), và sau đó
M c dù mô này là m t màn ch n r t t t, nó s
xem l i đ bi t chính xác hơn
không thích h p cho lót khí qu n ho c ru t non.
Gi i thích t i sao?
Nhi u mô có ch c năng b o v tuy nhiên m i
lo i có ch c năng b o v khác nhau. G i tên ít
nh t 3 mô v i m t ch c năng b o v làm rõ
m i ch c năng này t i b o v cơ th
3957_Ch05_102-119 06/10/14 10:26 AM Page 102

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

CHAPTER

H Da
3957_Ch05_102-119 06/10/14 10:26 AM Page 103

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

M c tiêu h c t p
■ G i tên hai l p chính c a da và mô cùng các thành ph n c u t o.
M cl c
Da
Đ nh rõ v trí và mô t đư c ch c năng l p t bào m m và l p s ng
Mô t ch c năng c a t bào Langerhans.
L p thư ng bì
Mô t ch c năng c a t bào s c t và melanin. L p t bào m m
■ Mô t ch c năng c a lông và móng. L p t bào đáy
■ G i tên các th th trên da và gi i thích t m quan tr ng c a chúng.. T bào Langerhans
■ Mô t ch c năng tuy n bã, tuy n m hôi T bào s c t
■ .Mô t ph n ng c a các ti u đ ng m ch l p h bì da v i nóng, l nh và L p trung bì
stress Nang lông
■ G i tên các thành ph n c u t o l p h bì và mô t ch c năng c a chúng
Móng
Th th
Tuy n
M ch máu
THU T NG M I Vasodilation: Co m ch
Vasoconstriction: Giãn m ch H bì
Arterioles : Ti u đ ng m ch
Ceruminous gland/cerumen : Tuy n ráy tai Lão hóa và các cơ quan ph thu c da
Dermis : Trung bì
Eccrine sweat gland : Tuy n m hôi Thu t ng lâm
BOX 5–1 B ng
Epidermis : Thư ng bì sàng
Hair follicle : Nang lông Acne: M n BOX 5–2
Keratin : ch t s ng Alopecia : R ng tóc Ngăn ng a ung thư da: Hi u
Melanin Biopsy : Sinh thi t bi t chung và ch ng n ng
Melanocyte : T bào s c t Carcinoma : Ung thư t bào bi u mô
Circulatory shock : S c tu n hoàn BOX 5–3
Nail follicle : Móng Decubitus ulcer : Loét tư th n m Các b nh v da thư ng g p.
Papillary layer: L p nhú Dehydration M t nư c
Receptors : Th th Eczema : Chàm BOX 5–4
Sebaceous gland/sebum : Tuy n bã Erythema : H ng ban
Các đư ng c p
Histamine
Stratum corneum : L p s ng thu c
Hives : M đay
Stratum germinativum : L p m m Inflammation: Viêm
Subcutaneous tissue : Mô dư i da Melanoma : U h c t
Nevus : V t b t
Pruritus : Ng a

Các thu t ng xu t hi n d ng in đ m trong bài đư c li t kê b ng thu t ng

trên.

103
3957_Ch05_102-119 06/10/14 10:26 AM Page 104
104 Da
M
t v t mu i đ t, m t v t b ng n ng đau
đ n, m t mái tóc đ p... M c dù có nh ng
tên l l m, da là m t h th ng cơ quan r t
quen thu c v i chúng ta. Cơ quan này bao
g m nh ng c u trúc ta có th nhìn th y
đư c: da, tóc và móng. M t ph n c a h
th ng mà chúng ta không nhìn th y đư c là
các tuy n như tuy n m hôi, các th th
c m giác và các mô dư i da. H th ng da
như m t l p màng bao b c cơ th và là
hàng rào ngăn cách môi trư ng bên trong
cơ th v i môi trư ng bên ngoài. Da đư c
c u thành t nhi u lo i mô khác nhau.
Ph n mô “ch t” ngăn c n s xâm nh p c a
các ch t đ c h i, ph n mô “ s ng” có vai trò
r t khác nhau trong vi c duy trì cân b ng
n i môi. Mô dư i da n m ngay dư i l p da
có vai trò k t n i da v i l p cơ và có ch c
năng cũng quan tr ng không kém.
DA
Hai l p chính c a da là l p thư ng bì bên ngoài
và h bì trong, m i l p đư c c u t o t các lo i
mô khác nhau và đ m nhi m các ch c năng khác
nhau
L p thư ng bì
L p thư ng bì đư c c u t o t bi u mô v y s ng
hóa và nó dày nh t da lòng bàn tay, bàn chân. Các
t bào nhi u nh t l p này là các t bào s ng, và
không có mao m ch gi a các t bào này. Thay vào
đó các t bào s ng liên k t v i nhau b ng các “th
n i” đư c t o thành t các protein màng. M c dù l p
thư ng bì có th chia làm 4 hay 5 l p nh hơn, hai
trong s đó quan tr ng nh t: l p trong cùng- l p m m
và l p ngoài cùng- l p s ng.
L pm m
L p m m còn đư c g i là l p đáy. Tên g i cho ta bi t
cơ b n v l p này. “ M m” nghĩa là s n y m m, s
phát tri n. “ Đáy” nghĩa là l p cơ s ho c ph n th p
nh t. L p m m là l p đáy, l p trong cùng c a thư ng
bì nơi x y ra s phân bào. Các t bào m i liên t c
đư c sinh ra, đ y các t bào già c i đi v phía m t da.
Các t bào này sinh ra m t lo i protein g i là keratin,
và chúng ch t khi cách mao m ch l p trung bì quá
xa. Khi chúng ch t và b lo i b kh i b m t
da, chúng b thay th b i các t bào t các l p
trong. N m gi a l p s ng và l p m m là các t bào
r t khác nhau, g i là t bào Merkel ( hay đĩa
Merkel), đây là nh ng th th c m giác s .
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Các t bào s ng còn ho t đ ng có kh năng t ng h p
các peptid kháng khu n g i là defensin. B t kì m t
thương t n nào trên da cũng sinh ra ch t này và các
ch t hóa h c khác- như m t ph n c a ph n ng
viêm. Defensin phá v màng c a các tác nhân gây
b nh- ví d như vi khu n mà chúng có l xâm nh p
vào cơ th b ng cách phá v hàng rào b o v làn da.
Các t bào này cũng s n sinh ra m t lo i vitamin: các
t bào có ch a cholesterol -khi ti p xúc v i tia t
ngo i đư c chuy n thành vitamin D. Vitamin này
đư c chuy n hóa l n n a t i gan và th n. th n nó
t n t i d ng ho t ch t m nh nh t là 1, 25-D hay
calcitriol, ch t này còn đư c xem như m t hormon.
Đây là lý do t i sao vitamin D con đư c g i là
“Sunshine” vitamin. Nh ng ngư i không ti p xúc
nhi u v i ánh sáng m t tr i c n nhi u vitamin t th c
ăn như s a. Nhưng ánh sáng m t tr i m i là ngu n
t ng h p vitamin D t t nh t, ch c n t m n ng 15 phút
vài ngày trong tu n là đ lư ng vitamin D c n thi t
cho b n. Lư ng vitamin th a s đư c d tr trong
gan ( vitamin D là m t vitamin tan trong d u, n u th a
vitamin D gây đ c v i cơ th .)
Vitamin D r t quan tr ng trong quá trình h p thu
canxi và phopho t i ru t- 2 ch t c n thi t đ t o khung
xương và răng. Các nghiên c u g n đây ch ra r ng
vitamin D cũng góp ph n vào các quá trình quan tr ng
khác trong cơ th : duy trì s c m nh cơ b p, đ c bi t
ngư i cao tu i; ho t đ ng c a insulin trong vi c duy
trì đư ng huy t. Vitamin D b o v cơ th trư c các
tác nhân gây ung thư, ch ng nhi m trùng do vi khu n,
virus gây ra. Ví d , nh ng ngư i thi u vitamin D dư ng
như d b nhi m lao và cúm hơn. Vitamin D kích thích
các t bào da và b ch c u s n xu t ra cathelicidin, m t
ch t kháng khu n t nhiên làm th ng màng/ vách c a
m m b nh. V n còn nhi u v n đ mà chúng ta c n
nghiên c u v vitamin này.
L p s ng
L p s ng là l p ngoài cùng c a thư ng bì, bao g m
nhi u l p t bào ch t. T t c nh ng gì còn l i trong t
bào l p này là keratin. Keratin tương đ i ch ng th m
nư c, vì v y m c dù không đư c coi như m t l p
“nh a” bao b c cơ th , nó ngăn c n h u h t s bay
hơi c a cơ th . Quan tr ng không kém là keratin cũng
ngăn ch n s xâm nh p c a nư c vào cơ th . N u
không có l p keratin này, chúng ta không th nào đi
bơi hay th m chí là t m mà không làm h ng các t
bào trong cơ th mình.
L p s ng cũng là m t hàng rào b o v cơ th
trư c hóa ch t và các tác nhân gây b nh. H u h t
các hóa ch t, tr nh ng ch t có tính ăn mòn như
3957_Ch05_102-119 06/10/14 10:26 AM Page 105

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Da 105 www.foxitsoftware.com/shopping

L p đáy
L chân lông

L p s ng

Thư ng bì
Nhú chân bì và
mao m ch
TTuy n bã

Receptor c m Trung bì
giác s (ti u
th Meissner) Cơ d ng lông

Nang lông

Receptor nh n H bì
c m áp l c ( ti u
th Pacilli)
M c cơ
Mô m

Tuy n m hôi

S i th n kinh T n cùng th n kinh tr n

Đ ng m ch
Tĩnh m ch

Hình 5-1: Da. C u trúc c a da và mô dư i da.

CÂU H I: L p nào c a da có ch a m ch máu?

acid, chúng không th phá h y da đ đi t i các mô s ng
trong. M t ngo i l đau đ n là nh a c a cây thư ng
xuân. Lo i nh a này xâm nh p vào da và kh i phát
cho m t ph n ng d ng nh ng ngư i nh y c m.
Trên da xu t hi n các n t ph ng đư c g i là ban và
nó là m t tri u ch ng c a d ng. Ban c a thư ng
xuân tr thành m n nư c và r t ng a.
Nh l i t Chương 1 r ng b m t da c a chúng ta
là m t microbiome, là môi trư ng cho vi sinh v t sinh
s ng. Có hàng trăm loài vi khu n cư trú trên b m t
da c a chúng ta, chúng không gây h i mi n là chúng
v n bên ngoài cơ th . L p s ng còn nguyên v n
cùng các th n i liên k t ch t ch các t bào s ng v i
nhau ngăn ch n s xâm nh p c a vi khu n. H u h t vi
khu n và các vi sinh v t khác không th xâm nh p qua
làn da còn toàn v n. M t s loài vi sinh v t kí sinh có
l i v i cơ th , s có m t c a chúng trên da cùng các
ch t hóa h c chúng ti t ra giúp ngăn c n h u h t các lo i
vi khu n và n m xâm nh p vào da gây ra nhi m trùng.
3957_Ch05_102-119 06/10/14 10:26 AM Page 106
106 Da
T bào s c t
L p s ng
T bào Merkel
T bào Langerhan
S nguyên phân
Mao m ch Neuron c m giác
L p đáy
L p bi u bì cũng góp ph n ki m soát qu n th vi sinh
v t này : các t bào ch t bong ra kh i b m t da góp
ph n lo i b các vi sinh v t, các acid béo trong bã nh n
c ch s phát tri n c a vi sinh v t. T m quan tr ng
c a l p s ng th hi n rõ ràng hơn khi nó b m t ( xem
ph n 5-1: B ng)
M t s thay đ i nh c a l p thư ng bì ch c không
xa l v i các b n. Ví d , khi b n mang m t đôi giày
m i, da bàn chân có th c sát v i giày. Vi c này làm
các l p thư ng bì b phân tách, ho c tách l p thư ng
bì ra kh i l p h bì, và d ch mô tích t gi a hai l p này
t o nên m t v t ph ng r p. N u da b tì đè, s phân
bào l p m m tăng lên và t o ra l p bi u bì dày hơn
mà chúng ta g i là chai. M c dù v t chai hay xu t hi n
lòng bàn tay và bàn chân hơn, th c t nó có th xu t
hi n b t kì ph n nào c a da.
M t khái ni m cũng quen thu c v i các b n là “vân”
lòng bàn tay và bàn chân. Các n p c a l p thư ng bì
và h bì rõ ràng nh t là vân tay và vân chân. Ch c năng
c a các vân, các đư ng ch tay này v n chưa đư c tìm
hi u ch c ch n. M t s nhà sinh h c cho r ng vân tay
giúp ta c m n m d dàng hơn, m t s cho r ng chúng
giúp các đ u ngón tay nh y c m hơn v i k t c u c a
v t. M c dù d u vân tay c a m i cá th là duy nh t,
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Hình 5-2: L p thư ng bì v i s hi n
di n c a các t bào khác nhau và s
cung c p máu t trung bì.
Trung bì
CÂU H I: Lo i t bào nào có
kh năng t v n đ ng? Chúng
v n chuy n nh ng gì?
,chúng không h ng đ nh. Khi chúng ta già đi, các n p
c a l p thư ng bì ít khác bi t hơn và nhi u n p nhăn
m i đư c hình thành trên b m t da.
T bào Langerhans
Trong l p bi u bì có ch a các t bào Langerhans,
còn đư c g i là t bào tua, vì s xu t hi n chân gi
khi di chuy n c a chúng. Nh ng t bào này có ngu n
g c t t y xương và khá di đ ng. Chúng có kh năng
th c bào các v t l , ví d như vi khu n xâm nh p vào
da qua các v t thương. Sau khi th c bào m m b nh,
chúng di chuy n t i h ch lympho và trình di n kháng
nguyên cho các t bào lympho- đi u này gây ra đáp
ng mi n d ch ch ng h n như s n xu t kháng th
(m t ch t có kh năng g n vào kháng nguyên và tiêu
di t chúng). B i vì da ti p xúc tr c ti p v i môi trư ng
bên ngoài, cơ ch này là m t ph n quan tr ng c a
các ph n ng b o v cơ th , dù nhi u khía c nh c a
nó v n chưa đư c xác đ nh m t cách chính xác. T
bào langerhans là m t ph n c a cơ ch mi n d ch t
nhiên( b m sinh), là cơ ch đáp ng mi n d ch nhanh
nh t c a cơ th chúng ta v i tác nhân gây b nh.
3957_Ch05_102-119 06/10/14 10:26 AM Page 107
Box 5–1 | BURNS
B ng da có th do l a, nư c nóng , hơi nư c, ánh
n ng ho c các hóa ch t ăn mòn gây ra. M c đ
nghiêm tr ng c a b ng dao đ ng t không nghiêm
tr ng t i t vong, và ngư i ta phân lo i b ng d a trên
m c đ t n thương ( xem hình 5 - A)
B ng đ 1—(còn g i là b ng nông): ch có l p bi u
bì b t n thương, đau nhưng không ph ng r p.
Da sáng màu s xu t hi n v t đ do s giãn
m ch c c b t i vùng t n thương. S giãn
Da lành
B ng đ 1
Box Figure 5–A: Hình nh minh h a da lành và b ng đ 1, 2 và 3.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Da 107 www.foxitsoftware.com/shopping
m ch là m t ph n c a ph n ng viêm- nó góp
ph n mang máu t i vùng da t n thương.
B ng đ 2(b ng m t ph n b dày da): l p sâu hơn
c a bi u bì b nh hư ng. Quá trình viêm x y ra,
các t bào b t n thương gi i phóng histamin
gây giãn m ch. M t lư ng huy t tương r i mao
m ch vào mô, t p h p t i v trí b ng , t o v t
B ng đ 2
B ng đ 3
Còn ti p
3957_Ch05_102-119 06/10/14 10:26 AM Page 108
108 Da
Box 5–1 | B NG (ti p)
ph ng nư c. Da vùng b b ng thư ng r t đau.
B ng đ 3( b ng toàn ph n): toàn b l p bi u bì b
đ t cháy, v t b ng có th kéo dài vào l p trung bì
ho c mô dư i da. Thư ng thì v t b ng như v y
ban đ u không gây đau do các th th trong l p
trung bì đã b phá h y. B ng đ 3 đe d a tính
m ng do m t l p s ng. Không có rào c n này,
mô s ng ti p xúc tr c ti p v i môi trư ng, d b
nhi m trùng và m t nư c.
B ng đ 4(b ng sâu): b ng lan t i l p cơ và xương.
T bào s c t
M t lo i t bào khác đư c tìm th y l p đáy c a
thư ng bì đó là t bào s c t ( đư c mô t hình
5-2). T bào s c t s n xu t ra m t s c t g i là
melanin t tyrosin. Nh ng ngư i có cùng kích thư c
có s lư ng t bào s c t tương đương nhau, m c dù
m c đ ho t đ ng c a các t bào này có th khác
nhau. nh ng ngư i có làn da t i màu, các t bào
s c t liên t c ho t đ ng t o ra m t lư ng l n
melanin. nh ng ngư i có làn da sáng hơn, các t
bào s c t t o ra ít melanin hơn. Ho t đ ng c a các
t bào s c t do các y u t di truy n quy t đ nh, vì
v y mà màu da là m t trong nh ng đ c đi m di truy n
c a chúng ta.
S t ng h p melanin tăng lên khi làn da c a chúng
ta ti p xúc v i tia c c tím. Tia này là m t ph n c a
ánh sáng m t tr i và gây h i cho các t bào s ng.
Lư ng melanin s n xu t thêm này đư c đưa vào các
t bào bi u bì ( t bào s ng) khi các t bào này b đ y
v phía b m t da. Đi u này làm cho da tr nên t i
màu hơn, khi n da như m t rào c n làm gi m s ti p
xúc c a l p t bào m m và t bào Langerhans t do
v i tia c c tím. Nh ng ngư i có làn da sáng không có
nhi u y u t b o v t nhiên này đ ch ng l i tia c c
tím, và khi ti p xúc v i ánh n ng m t tr i s khi n da
c a h s m đi và hình thành m t lá ch n t m th i. (
Xem BOX 5-2: Phòng ng a ung thư da: Các hi u bi t
chung và ch ng n ng). Nh ng ngư i có làn da t i
màu đã có s n lá ch n b o v h trư c tia c c tím,
nhưng đi u không may là h s n xu t đư c ít vitamin
D hơn.
Melanin cũng t o màu cho lông tóc, dù ch c năng
b o v c a chúng b gi i h n tóc. Hai ph n c a m t
cũng có màu t o b i melanin là m ng m t và l p bên
trong màng m ch c a nhãn c u ( m t đư c trình bày
o
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Nhi m khu n là m t v n đ nghiêm tr ng v i b nh
nhân b ng, các tác nhân gây b nh có th xâm nh p
vào máu gây nhi m trùng huy t và lan kh p cơ th .
M t nư c cũng có th gây t vong n u can thi p y
t không ng t và s a ch a trình t sau: d ch mô b c
hơi t b m t b cháy, nhi u huy t tương hơn thoát
m ch đi vào kho ng k . Khi m t nhi u huy t tương,
th tích máu và huy t áp gi m. Đi u này g i là shock
tu n hoàn, cu i cùng tim không có đ máu đ bơm,
và suy tim gây t vong. Đ ngăn ch n nh ng h u
qu nghiêm tr ng này, b ng đ 3 và đ 4 đư c bao
ph b i da c a ngư i hi n ho c da gi cho t i khi
ghép đư c da c a chính b nh nhân.
chương 9). Các ch c năng c a l p thư ng bì và
các t bào c a l p này đư c tóm t t B ng 5-1
Trung bì
L p trung bì đư c c u t o t các mô liên k t d ng s i
b t thư ng, “b t thư ng” đây nghĩa là các s i liên
k t này không ch y song song mà đan chéo nhau và
ch y theo m i hư ng. Các t bào s i s n xu t c
collagen và elastin. Nh l i r ng s i collagen ch c
kh e và s i elastin có tính đàn h i. Ch c và đàn h i là
hai đ c đi m c a l p trung bì. Tuy nhiên, khi tu i tác
ngày càng tăng, s thoái hóa c a các s i elastin tăng
lên làm da m t s đàn h i. Khi chúng ta già đi, chúng
ta có th th y ít nh t m t vài n p nhăn trên da mình.
Ch n i không b ng ph ng c a l p trung bì v i l p
thư ng bì g i là l p nhú (xem hình 5-1). Các mao
m ch đây r t d i dào không ch đ nuôi dư ng l p
trung bì mà còn c l p đáy. L p thư ng bì không có
các mao m ch cho riêng mình, vì v y ngu n oxy và
dinh dư ng c a các t bào l p thư ng bì ph thu c
vào ngu n cung c p máu trong l p trung bì.
Trong l p trung bì là các c u trúc ph c a da: nang
lông và móng tay, các th th c m giác, và m t s
lo i tuy n. M t s c u trúc này vư t qua l p thư ng
bì t i b m t da, nhưng ph n ho t đ ng c a chúng
n m trong l p trung bì.
Nang lông
Nang lông đư c c u t o t mô l p thư ng bì, và quá
trình phát tri n c a lông r t gi ng v i s tăng trư ng
c a l p thư ng bì. T i đáy c a m i nang là m t nhú
da, nó là m t ch l i ra c a mô liên k t l p trung bì,
có ch a các m ch máu. Ngay phía trên nhú da là
chân lông, nó có ch a các t bào g i là t bào n n,
3957_Ch05_102-119 06/10/14 10:26 AM Page 109

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Da 109
www.foxitsoftware.com/shopping

Box 5–2 | NGĂN NG A UNG THƯ DA: B NH THƯ NG G P VÀ CH NG N NG

B t c ai cũng có th m c ung thư da. Y u t quan M c dù các b nh ung thư da thư ng g p d

tr ng nh t gây ra b nh này là ánh n ng. L dĩ nhiên
ngư i da sáng d b nh hư ng b i tia UV hơn, nó
có th gây đ t bi n t bào s ng l p thư ng bì.
ung thư bi u mô t bào v y và ung thư bi u mô t
bò đáy( xem A trong hình 5 B) là các d ng ung thư
da ph bi n nh t. Các t n thương có th nhìn th y
như s thay đ i c a b m t da, và sinh thi t thư ng
đư c s d ng đ ch n đoán. Nh ng t n thương này
thư ng không di căn nhanh và có th đư c lo i b
hoàn toàn b ng các th thu t đơn gi n.
U s c t ác tính ( xem B trong hình 5B) là m t
d ng ung thư da nghiêm tr ng hơn, b t đ u t các
t bào s c t . B t kì m t s thay đ i nào t i ch b
nhi m s c t ho c n t ru i g i ý t i g p bác sĩ. U
s c t nguy hi m không ph i vì s tăng trư ng c a
nó trong da mà b i vì nó có th di căn r t nhanh đ n
ph i, gan và các cơ quan quan tr ng khác. Nh ng
nhà nghiên c u đang th nghi m vaccin cá th hóa
cho nh ng ngư i b u h c t . M c đích c a vaccin
là kích thích h th ng mi n d ch đ m nh đ ngăn
ng a s tái phát vì r t d gây t vong.
ch a kh i, tuy nhiên bi n pháp t t hơn h t là phòng
ng a chúng. Chúng ta không th và không mu n
tránh xa ánh n ng ( vì ánh n ng là cách t t nh t
đ có vitamin D) nhưng chúng ta có th làm v y
khi ánh n ng có h i. Trong nh ng tháng mùa hè,
tia c c tím có cư ng đ c c kì cao t 10h sáng
t i 2h chi u. N u chúng ta ph i ngoài tr i trong
th i gian này, bác sĩ da li u khuyên nên s d ng
kem ch ng n ng.
Kem ch ng n ng có ch a hóa ch t có tác d ng
ngăn ch n tia UV và ngăn ng a chúng gây h i cho
da. Kem ch ng n ng ph r ng có tác d ng ngăn
ng a c tia UVA và UVB, SPF( h s ch ng n ng)
t 15 đ n 50 đư c coi là b o v t t n u chúng ta
s d ng thư ng xuyên. S d ng kem ch ng n ng
không ch ngăn ng a ung thư da mà còn ngăn
ng a cháy n ng và h u qu đau đ n c a nó. Đi u
quan tr ng là c n ngăn ng a tr em b b ng n ng
n ng, vì nh ng v t b ng này có th liên quan đ n
ung thư da sau này.

A B
Box Figure 5–B (A) Ung thư bi u mô t bào đáy c đi n trên m t. (B) U h c t ác tính k ngón
tay. (T Goldsmith, LA, Lazarus, GS, và Tharp, MD: Adult and Pediatric Dermatology: A Color
Guide to Diagnosis and Treatment. FA Davis, 1997, pp 137 and 144, with permission.)

nơi mà s phân bào x y ra( Hình 5-3). Các t bào m i Hàng tháng tóc dài ra trung bình t 0,3 đ n 0,4 in(
t o ra s n xu t keratin, đư c nhu m màu t melanin, 8-10 mm), và cu i cùng nang lông tr nên b t ho t
và sau đó thì ch t và đư c h p nh t vào thân lông trư c khi có m t s i lông m i đ y s i lông cũ ra.
và đ y v phía b m t da. Tóc mà chúng ta ch i và
ch i h ng ngày bao g m các t bào ch t đư c keratin
hóa.
3957_Ch05_102-119 06/10/14 10:26 AM Page 110

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
110 Da www.foxitsoftware.com/shopping

B ng 5-1. | THƯ NG BÌ
THÀNH PH N CH C NĂNG

L p s ng ■ Ng a s m t ho c xâm
Thân lông
nh p c a nư c
■ Ngăn ng a s xâm nh p c a Nang lông
m m b nh và h u h t hóa
ch t n u còn nguyên v n
■ Liên t c phân bào t o ra các
L p đáy t bào m i đ thay th các
t bào cũ b bong ra.
■ T o ra các defensin kháng
khu n
■ Bi n đ i cholesterol thành
vitamin D dư i tác d ng c a
tia t ngo i B
Chân lông
T bào ■ Th c bào các v t l và kích
Langerhan thích ph n ng mi n d ch
Mao m ch
Tĩnh m ch
■ Receptor c m giác s
T bào Merkel ch m Nhú da
■ S n xu t melanin khi ti p
T bào s c t xúc v i tia UV A

Melanin
■ B o v da kh i tia UV Hình 5-3: C u trúc m t nang lông. (A)M t c t d c. (B)
M t c t ngang.

CÂU H I: Thân lông đư c c u t o t gì?

Hàng ngày chúng ta đ u b r ng tóc, ư c tính t

50-100 s i m i ngày. So v i các loài đ ng v t có vú
khác thì loài ngư i không có nhi u lông. Các ch c
năng th c c a lông ngư i r t h n ch . Lông mi và
lông mày ngăn c n b i và m hôi ti p xúc v i m t,
lông mũi có tác d ng c n b i. Tóc giúp da đ u cách
nhi t, tuy nhiên lông trên cơ th chúng ta không còn
đ m nh n ch c năng này n a, dù v n còn m t ít tàn
dư trong quá trình ti n hóa. Kèm theo m i nang lông
là m t cơ trơn nh g i là cơ d ng lông. Khi b kích
thích b i l nh hay c m xúc, ví d như s hãi, các cơ
này s kéo các nang lông d ng th ng lên( s d ng
lông) Đ i v i đ ng v t có lông, đi u này giúp gi l i
không khí trong l p lông và t o nên l p cách nhi t
dày hơn. B i vì loài ngư i không có b lông dày, t t
c nh ng ph n ng này ch làm chúng ta “n i da gà”
mà thôi.
Nang móng
Đư c tìm th y các đ u ngón tay và chân, các nang
móng t o ra móng tay, gi ng như các nang lông t o
ra lông. S nguyên phân x y ra l p đáy c a chân
móng ( Hình 5-4), các t bào m i sinh này s n xu t ra
keratin và sau đó ch t. M c dù b n thân móng tay
đư c c u t o t các t bào ch t b s ng hóa, ph n
giư ng móng tay đư c t o ra t l p thư ng bì và
trung bì. Đây là lí do vì sao c t móng tay quá ng n có
th gây đau đ n. Móng b o v đ u ngón tay và ngón
chân kh i các tác đ ng cơ h c và giúp ngón tay tăng
cư ng kh năng g , nh t các v t nh . Móng tay cũng
giúp chúng ta cào. Đi u này có v khá quan tr ng:
c m giác ng a có th báo hi u s hi n di n c a kí
sinh trùng chân kh p như mu i, ve, b chét ho c r n.
Nh ng kí sinh trùng này hút máu, và t t c chúng đ u
là nh ng vector ti m năng truy n các m m b nh do vi
khu n, virus ho c đ ng v t nguyên sinh gây ra. M t v t
cào d t khoát, nhanh g n có th gi t ch t ho c ít nh t
là lo i b kí sinh trùng và ngăn ng a s truy n b nh.
3957_Ch05_102-119 06/10/14 10:26 AM Page 111
Ph n móng t do
Li m móng
Thân móng
Giư ng móng L p bi u bì
G c móng
H ình 5-4: C u trúc móng
CÂU H I: Giư ng móng thu c ph n nào c a da?
Hàng tháng móng tay dài ra kho ng 0,12 in(3mm), và
m c nhanh hơn m t chút vào mùa hè.
Receptors
H u h t các th th c m giác cho da n m l p trung
bì( t bào Merkel n m trong l p đáy như t n cùng m t
s đ u mút th n kinh). Các c m giác da bao g m:
c m giác s ch m, áp l c, nóng l nh, ng a và đau.
M i c m giác có m t lo i th th riêng bi t, đó là m t
c u trúc có kh năng phát hi n s thay đ i tương ng
t ng lo i c m giác. Đ i v i c m giác nóng l nh, ng a
và đau th th là các đ u mút th n kinh tr n. Đ i v i
c m giác v s ch m và áp l c th th là các đ u dây
th n kinh đư c bao b c l i( ti u th ), nghĩa là
xung quanh đ u dây th n kinh c m giác đư c c u trúc
t bào bao b c l i (xem hình 5-1). M c đích c a các
th th và c m giác này là cung c p cho h th n kinh
trung ương thông tin v môi trư ng bên ngoài và tác
đ ng c a nó lên da. Các thông tin này có th kích thích
t o m t đáp ng, ví d như r a s ch v t thương, gãi
v t đ t c a côn trùng hay m c áo len khi th y l nh.
Đ nh y c m c a m t vùng da đư c xác đ nh b ng
s lư ng th th hi n di n t i vùng da đ y, hay m t
đ c a th th . Hãy tư ng tư ng v m t đ nhà
thành ph so v i nông thôn. N u m t thiên th ch rơi
vào thành ph , xác su t rơi trúng ngôi nhà là r t cao,
nhưng n u nó rơi nông thôn, nhi u kh năng nó s
rơi vào kho ng gi a nh ng ngôi nhà. Da đ u ngón
tay gi ng như thành ph ch m t đ th th dày đ c
và vì v y, nó r t nh y c m khi ch m vào. Da c a ph n
cánh tay, v i m t đ th th thưa th t hơn, gi ng như
vùng nông thôn vì th nó ít nh y c m hơn.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
DA 111
www.foxitsoftware.com/shopping
Khi các th th phát hi n s thay đ i trên b m t da,
chúng t o ra nh ng xung th n kinh đư c mang đ n
não, não bi n đ i các xung đ ng này thành nh ng c m
giác riêng bi t. Vì v y, c m giác đích th c là m t ch c
năng c a não b ( chúng ta s nh c l i đi u này trong
chương 8 và 9).
Tuy n
Các tuy n đư c c u t o t bi u mô. Các tuy n ngo i
ti t c a da có ph n ch ti t n m l p trung bì. M t
trong s này đư c mô t hình 5-1.
Tuy n bã. Các tuy n bã đ vào nang lông ho c tr c
ti p lên b m t da. S n ph m ch ti t c a chúng là bã
nh n, m t l i ch t béo mà chúng ta thư ng g i là
“d u”. Như đã đ c p trên, các acid béo trong bã
nh n có tác d ng c ch vi khu n trên b m t da. M t
ch c năng khác c a bã nh n là ngăn ng a khô da và
tóc. T m quan tr ng c a ch c năng này không đư c
rõ ràng, nhưng da khô có xu hư ng n t d dàng hơn.
Ngay c nh ng v t n t nh trên da cũng có th t o ra
m t c a ngõ ti m năng cho s xâm nh p c a vi khu n.
Gi m s n xu t bã nh n là h u qu c a tu i tác, ngư i
già thư ng có làn da khô hơn và d v hơn.
Thanh thi u niên có th có tuy n bã nh n ho t đ ng
quá m c và viêm g i là m n tr ng cá. Quá nhi u bã
nh n có th là tích t vi khu n trong l chân lông và t o
ra các nhi m trùng nh . B i vì các tuy n bã nh n có
nhi u quanh mũi và mi ng, đây là đi m n i m n ph
bi n ngư i tr (xem thêm Box 5-3: Nh ng r i lo n
da thư ng g p)
Tuy n ráy tai. Các tuy n này n m l p trung bì c a
ng tai, chúng ch ti t ra ch t đươc g i là ráy tai ( g m
bã nh n bài ti t t ng tai). Ráy tai gi b m t c a màng
nhĩ m m d o và không b khô. Tuy nhiên, n u quá nhi u
ráy tai tích t trong ng tai s nh hư ng t i màng nhĩ,
gây gi m kh năng nghe do h n ch màng nhĩ rung đúng
cách.
Tuy n m hôi. Có hai lo i tuy n m hôi: tuy n bán h y
và tuy n ch ti t. M hôi ch y u là nư c, có ch a NaCl
làm chúng có v m n. Ngư i ta cũng tìm th y trong m
hôi hàng trăm ch t khác v i s lư ng nh , nhi u ch t
trong s trên d bay hơi. M i ngư i có m t s k t h p
khác nhau c a các ch t này, làm m i chúng ta có m t
mùi hương đ c đáo. Các loài đ ng v t như chó có th
d dàng phân bi t con ngư i (th m chí là anh em sinh
đôi) vì mùi hư ng đ c trưng c a h .
3957_Ch05_102-119 06/10/14 10:26 AM Page 112

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
112 Da www.foxitsoftware.com/shopping

Box 5–3 | M TS B NH V DA THƯ NG G P

Ch c l — m t b nh nhi m trùng ngoài da do vi
khu n gây ra, thư ng là t c u ho c liên c u (
Box Fig.5-C), v i hình nh m n m đ c trưng.
B nh có th lây t ngư i sang ngư i.
Chàm— m t tri u ch ng c a b nh viêm da d ng.
Đây là m t ph n ng d ng v i các y u t di
truy n làm thay đ i thành ph n hóa h c và c u
trúc c a da. Cathelicidin- m t ch t kháng sinh t
nhiên do da s n xu t có hi u l c kém hơn. Các
protein m i n i gi a các t bào y u và làm tăng
tính th m c a l p thư ng bì, làm cho nư c “b c
hơi” qua da và vi khu n ho c các ch t kích thích
khác xâm nh p vào da. Các tri u ch ng như phát
ban, ng a, ph ng và r nư c có th kh i phát
khi cơ th ti p xúc v i các ch t gây d ng
không ph i qua da. B nh chàm có th liên quan
đ n m t s lo i th c ph m như cá, tr ng, ch
ph m t s a và các ch t gây d ng qua đư ng
hô h p như b i, ph n hoa, lông thú. B nh ph
bi n tr em hơn là ngư i l n, ph n ng d ng
thư ng gi m khi tr l n hơn. Phòng ng a b nh
b ng cách xác đ nh nh ng gì tr b d ng và lo i
b ho c ngăn ng a ti p xúc v i nh ng ch t này.
M n cóc—gây ra b i m t lo i virus làm bi u bì phan
chia m t cách b t thư ng, t o ra m t kh i l i có
b m t thô ráp ho c l ch . M n cóc hay g p
tay, nhưng cũng có th g p b t kì đâu trên cơ
th .

A B

C D
Box Figure 5–C (A) Ch c l . (B) Chàm do ph n ng mi n d ch. (C) M n cóc mu bàn tay.
(D) Fever blister on finger, localized but severe. (From Goldsmith, LA, Lazarus, GS, and Tharp,
MD. Adult and Pediatric Dermatology: A Color Guide to Diagnosis and Treatment. Philadelphia:
FA Davis, 1997, pp 80, 241, 306, and 317, with permission.)
3957_Ch05_102-119 06/10/14 10:26 AM Page 113
Box 5–3 | M T S B NH V DA THƯ NG G P
M n cóc bàn chân có th gây đau đ n khi đ ng
và đi l i do ph i ch u tr ng lư ng cơ th .
M n r p (th y đ u)— căn b nh gây ra b i herpes
simplex, mà h u h t ngư i m c là tr em. Bi u
hi n b i nh ng t n thương ti n tri n, thư ng xu t
hi n rìa môi, gây đau đ n và ti t d ch. N u
Tuy n bán h y có r t nhi u nách và b ph n sinh
d c, chúng ho t đ ng m nh nh t trong các tình hu ng
căng th ng và xúc đ ng. Ch t ti t c a các tuy n này
không có mùi, không đ đ ngư i khác có th phát
hi n ra, tuy nhiên n u chúng tích t trên da, vi khu n
s chuy n hóa m t s ch t hóa h c trong m hôi t o
ra các s n ph m có mùi khác nhau có th khi n nhi u
ngư i th y khó ch u.
Tuy n ti t có trên kh p cơ th nhưng đ c bi t nhi u
trên trán, môi trên, lòng bàn tay và lòng bàn chân.
Ph n ch ti t c a tuy n này là m t ng cu n trong l p
trung bì. Ph n ng tuy n kéo dài lên b m t da, nơi
nó m ra thành l chân lông.
M hôi do các tuy n ti t t o ra r t quan tr ng đ duy
trì thân nhi t bình thư ng.Trong m t môi trư ng nóng
ho c sau khi t p th d c, m hôi ti t nhi u hơn trên b
m t da sau đó b b c hơi b i nhi t đ cơ th th a. Nh
l i r ng nhi t đ bay hơi c a nư c khá cao, vì v y m t
lư ng nư c nh bay hơn l y đi m t lư ng nhi t tương
đ i l n. M c dù đây là m t cơ ch h nhi t hi u qu
nhưng có m t h u qu nghiêm tr ng, đó là gây m t
nư c. Ra quá nhi u m hôi, nh t là sau khi t p th d c
vào ngày nóng m có th gây m t nư c, vì v y luôn
u ng nhi u nư c hơn trong trư ng h p này.
Nh ng ngư i t p luy n th d c bi t r ng mình ph i
b sung mu i và nư c. NaCl và m t lư ng nh ure b
m t qua m hôi, tuy nhiên ch c năng bài ti t này c a
da r t h n ch , ch y u là th n đ m nhi m ch c năng
lo i b các ch t th i ra kh i máu và duy trì t l mu i
nư c thích h p cho cơ th .
M ch máu
Bên c nh các mao m ch l p trung bì, các m ch
máu có t m quan tr ng khác da là các ti u đ ng
m ch. Nó là m t m ch máu có kích thư c nh , l p cơ
trơn trên thành m ch giúp các ti u đ ng m ch có kh
năng co (đóng) và giãn(m ). Đi u này r t quan tr ng
trong vi c duy trì thân nhi t vì máu mang nhi t- m t
d ng năng lư ng.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Da 113
www.foxitsoftware.com/shopping
không b phá h y b i h th ng mi n d ch, virus t n
t i d ng “ th ng ” trong dây th n kinh m t. Khi
căng th ng ho c m c b nh nào đó khác, virus có
th b kích ho t và gây ra m t hình thái t n thương
khác.
môi trư ng nóng, các ti u đ ng m ch giãn ra, làm
tăng lưu lư ng máu t i l p trung bì và mang lư ng nhi t
dư th a c a cơ th b c x ra ngoài. Trong th i ti t l nh,
cơ th ph i gi nhi t, vì v y mà các ti u đ ng m ch co
l i. S co m ch làm gi m dòng máu t i l p trung bì, t
đó gi l i nhi t đ trung tâm c a cơ th . Cơ ch đi u
ch nh này c n thi t đ duy trì cân b ng n i môi. H th n
kinh quy đ nh s thay đ i đư ng kính ti u đ ng m ch
đ đ i phó v i thay đ i nhi t đ bên ngoài. Nh ng thay
đ i này có th quan sát đư c nh ng ngư i da tr ng:
Đ da, đ c bi t m t có th quan sát đư c trong th i
ti t n ng nóng. Khi l nh, da t chi nh t hơn do máu qua
l p trung bì gi m. ngư i da đen, nh ng thay đ i n
không rõ ràng do đư c che d u b i melanin trong l p
bi u bì.
S co m ch trong l p trung bì có th x y ra trong
tr ng thái stress. Đ i v i t tiên c a chúng ta, stress đòi
h i m t đáp ng cơ h c: ho c chi n đ u ho c b ch y
tìm nơi an toàn. H th n kinh c a chúng ta đư c l p
trình đ đáp ng v i các ho t đ ng th ch t c n thi t đ
đ i phó v i tình tr ng stress. S co m ch l p trung
bì làm gi m, ho c chuy n hư ng dòng máu t i các cơ
quan quan tr ng hơn như cơ, não và tim. Khi stress,
da là m t cơ quan tương đ i không quan tr ng và có
th ho t đ ng t m th i v i lưu lư ng máu t i thi u. Có
th b n đã nghe đ n c m t “vã m hôi l nh” và th m
chí đã c m th y như v y trong các tình hu ng stress.
M hôi có c m giác l nh là vì s co m ch l p trung
bì làm da chúng ta tương đ i l nh.
Lưu lư ng máu l p trung bì có th b gián đo n b i
áp l c kéo dài trên da. Ví d , b nh nhân b nh vi n
không có kh năng t xoay ngư i có kh năng b các
v t loét tư th n m, còn g i là loét áp l c. Da b nén
gi a m t v t th c ng bên ngoài, ví d như giư ng và
xương l i ra trong, như xương gót và xương s ng
dư i lưng. N u không có ngu n cung c p máu, da và
mô ch t là nơi ti m n nguy cơ nhi m khu n.
Các ch c năng c a các l p c u trúc da đư c tóm
t t b ng 5-2.
3957_Ch05_102-119 06/10/14 10:26 AM Page 114

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
114 Da www.foxitsoftware.com/shopping

MÔ LIÊN K T DƯ I DA dư i. Các ch c năng khác c a h bì gi ng như ch c

năng c a các mô c u t o nên nó, b n có th xem l i
chương 4.
Mô liên k t thưa, hay mô liên k t l ng l o, ch a
s i keo ( collagen) và s i chun (elastin) cùng nhi u t
bào b ch c u đã thoát m ch đi lang thang trong d ch
mô n m gi a l p da v cơ. Các t bào b ch c u di
đ ng này tiêu di t các tác nhân gây b nh xâm nh p
vào da qua các v t n t trên da. T bào mast cũng có
Mô liên k t dư i da, còn g i là h bì, là m t trong m t đây. Nh ng t bào này có ngu n g c t t y
nh ng lo i mô liên k t. Nó đư c c u t o t mô liên xương và đư c tìm th y trong mô liên k t kh p cơ th .
k t và mô m , giúp k t n i l p trung bì v i l p cơ Chúng đ c bi t có r t nhi u trong mô liên k t thưa,
s n xu t ra histamin, leucotrien và các hóa ch t khác
B ng 5-2 | TRUNG BÌ gây ra ph n ng viêm, m t đáp ng c a cơ th đ i
v i t n thương (Mô t chương 10 và 14).
THÀNH PH N CH C NĂNG Các t bào c a mô m ( t bào m ) chuyên d
■ Ch a mao m ch nuôi dư ng l p tr ch t béo, và l p m dư i da c a chúng ta d tr
Nhú chân bì
đáy các ch t dinh dư ng như m t ngu n năng lư ng. L p
này cũng đ m lót các đi m l i ra c a xương, ch ng
h n như khi chúng ta ng i, đ ng th i nó cũng là v t
■ Lông mi và lông mũi gi cho b i cách nhi t. Đ i v i con ngư i, ch c năng cu i cùng
không bay vào m t, mũi
c a l p m khá h n ch vì con ngư i không có l p
Lông m dày như c a đ ng v t- ví d cá voi và h i c u.
■ Tóc như m t l p cách nhi t gi m
Như đã đ c p trong chương 4, mô m có liên quan
cho da đ u.
t i vi c kh i phát ho c ng ng quá trình ăn, và trong
quá trình s d ng insulin, nó góp ph n gây viêm b ng
Móng cách t o ra cytokin, m t ch t hóa h c kích ho t các
■ B o v đ u ngón kh i ch n thương t bào b ch c u.
Receptors cơ h c. Cũng gi ng như l p thư ng bì là m t t m liên t c
■ Phát hi n các thay đ i c m giác bao ph cơ th , mô liên k t dư i da cũng là m t t m
như s , áp l c, nóng l nh, ng a liên t c. N u chúng ta coi l p thư ng bì là hàng rào
và đau. phòng th đ u tiên ch ng l các tác nhân gây b nh,
mô liên k t dư i da chính là hàng rào th hai. Tuy
Tuy n bã nhiên có s khác bi t v m t gi i ph u đáng k gi a
■ S n xu t bã nh n, ngăn ng a hai l p này. Các t bào l p thư ng bì liên k t r t
khăng khít và ch t ch trong khi các t bào và s i
khô da và tóc, c ch vi khu n.
liên k t c a mô dư i da cách xa nhau hơn, nhi u
d ch gian bào hơn. N u chúng ta tư ng tư ng l p
thư ng bì là đư ng cao t c 4 làn trong gi cao đi m
■ S n xu t ráy tai, ngăn ng a khô
thì l p h bì chính là con đư ng này lúc 3h sáng, khi
Tuy n ráy tai màng nhĩ nó không đông đúc và xe c có th di chuy n nhanh
hơn nhi u. Đi u nay rõ ràng có l i cho s di chuy n
Tuy n m hôi
c a b ch c u nhưng cũng là b t l i b i vì m t s tác
■ S n xu t m hôi có vai trò đi u nhi t nhân gây b nh là vi khu n, khi xâm nh p có th lây
lan nhanh hơn trong h bì.
Ví d , liên c u khu n nhóm A là m t lo i vi khu n
■ Giãn m ch khi th i ti t nóng đ th i gây viêm m c ho i t . Trong trư ng h p này, m c
nhi t đây là m c nông và m c sâu xung quanh cơ b p. Viêm
Ti u đ ng ■ Co m ch đáp ng v i l nh, tránh m c ho i t là m t nhi m trùng c p tính v i đ y đ
m ch m t nhi t. tính ch t c a “c p” : đ t ng t và c c kì nghiêm tr ng.
■ Co m ch trong các tình hu ng B t bu c ph i ph u thu t c t b mô b nhi m b nh,
stress đ c p máu cho các cơ
quan quan tr ng hơn.
3957_Ch05_102-119 06/10/14 10:26 AM Page 115
th m chí là c t c t chi nhi m b nh đ ngăn ng a s lây
lan c a vi khu n. S t v c a cơ th b vô hi u hóa
b i chính c u trúc gi i ph u mà bình thư ng có l i,
đây là s “l ng l o” c a mô liên k t thưa.
Ch c năng c a mô liên k t đư c t ng k t B ng
5-3. Box 5-4: Phân ph i thu c, mô t cách th c chúng
B ng 5-3: | MÔ LIÊN K T DƯ I DA
THÀNH PH N CH C NĂNG
Mô liên k t Liên k t da v i cơ
thưa ■ Ch a nhi u b ch c u giúp
tiêu di t các m m b nh
xâm nh p vào da
■ Ch a các t bào mast gi i
phóng histamin, leucotrien
và các hóa ch t khác liên
quan đ n ph n ng viêm
Mô m
■ Ch a năng lư ng đư c lưu
tr dư i d ng ch t béo.
■ Đ m cho các xương l i
■ Cung c p l p cách nhi t
■ Góp ph n kích thích thèm ăn
■ Góp ph n trong vi c s d ng
insulin
■ T o ra cytokin kích ho t t
bào b ch c u.
Box 5–4 | CÁC ĐƯ NG C P THU C
Các b n có th đã t ng xem m t qu ng cáo thu c
dán ngoài da. V i phương pháp này thu c h p thu
qua quá trình “th m th u qua da”. Cái tên này hơi
gây hi u nh m, vì thu c r t khó h p thu qua l p
s ng bi u bì da. B i vì s h p thu này r t ch m,
các lo i thu c dán ngoài da r t h u ích cho các lo i
thu c c n đư c cung c p v i li u lư ng nh và liên
t c trong m t kho ng th i gian dài.
Các b n s nghĩ r ng các mi ng dán như v y nên
dán nh ng nơi có l p bi u bì m ng như da ph n
cánh tay và da ng c, tuy nhiên mi ng dán ch ng say
tàu xe thư ng dán sau tai. Ngư i ta cũng dùng mi ng
dán v i các thu c ng a thai, cao huy t áp, nghi n
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Da 115
www.foxitsoftware.com/shopping
ta đưa thu c qua da.
Nh
LÃOng HÓA nhVÀhư DAng c a tu i tác trên da khá d th y.
C hai l p da tr nên m ng manh và y u hơn khi s
phân bào trong l p thư ng bì ch m l i, các nguyên bào
s i l p trung bì ch t và không đư c thay th . Các
v t thương nh lâu lành hơn, da tr nên nhăn nheo do
các s i keo và chun trong l p trung bì b thoái hóa.
Các tuy n bã và tuy n m hôi ít ho t đ ng hơn, da
khô và vi c đi u hòa nhi t trong th i ti t nóng khó
khăn hơn. Nang lông không ho t đ ng và tóc tr nên
m ng hơn. M t tóc rõ r t g i là s r ng tóc và đư c
quy đ nh b i di truy n. M t ph n t bào s c t ch t và
không đươc thay th làm tóc có màu tr ng, ph n còn
l i không đ t o ra m t hàng rào melanin hi u qu ,
da d cháy n ng hơn. Kh năng t ng h p vitamin D
cũng gi m sút t i 50-70%, và ngư i cao tu i ph i b
sung thêm vitamin D vào ch đ ăn.
Lư ng ch t béo trong mô dư i da ít hơn làm ngư i
già nh y c m hơn v i l nh. Đi u quan tr ng v i ngư i
cao tu i là h ( và ngư i chăm sóc) nh n ra tác h i
c a s thay đ i nhi t và có bi n pháp phòng ng a
trong th i ti t r t nóng ho c r t l nh.
thu c lá và gi m đau. Ngư i cao tu i và ngư i chăm
sóc h c n bi t r ng da chúng ta m ng hơn theo đ
tu i và do đó tính th m tăng lên, s h p thu thu c
t mi ng dán quá nhanh có th gây hi n tư ng quá
li u.
Thu c cũng có th đư c tiêm qua da. M t s
đư c tiêm dư i da, nghĩa là tiêm vào mô dư i da
(xem Box Fig. 5.D). Mô m dư i da đư c c p máu
v a ph i, vì v y t l h p thu thu c vào kho ng
trung bình nhưng có th d đoán trư c đư c.
Insulin đư c tiêm dư i da. Các mũi tiêm khác đư c
tiêm vào b p cơ và h p thu vào máu nhanh chóng
vì cơ có ngu n cung c p máu r t d i dào.
Continued
3957_Ch05_102-119 06/10/14 10:26 AM Page 116
116 Da
Box 5–4 | CÁC ĐƯ NG C P THU C
H u h t các vaccin đư c tiêm b p đ đư c h p thu
nhanh, thúc đ y nhanh quá trình t o kháng th .
Thu c dán
Dư i da
Trong cơ
Box Figure 5–D Da, mô dư i da và cơ vân cùng các đư ng dùng thu c.
T NG K T
Da là cơ quan n m ngoài cùng cơ th , nhi u ch c năng
c a da liên quan t i v trí này. Da b o v cơ th trư c
các tác nhân gây b nh và hóa ch t, gi m thi u s m t
ho c xâm nh p c a nư c, ngăn ch n tác h i c a ánh
sáng m t tr i và s n xu t vitamin D.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
L p
s ng
Trung bì
Mô m
Cơ vân
Các th th c m giác trên da cung c p thông tin v
môi trư ng bên ngoài, ngoài ra da còn đóng vai trò
đi u ch nh thân nhi t đáp ng v i các thay đ i c a
môi trư ng. Các mô dư i da là l p phòng th th hai
ch ng l i các tác nhân gây b nh và là m t kho d tr
m .
3957_Ch05_102-119 06/10/14 10:26 AM Page 117
STUDY OUTLINE
H da bao g m da, các thành ph n ph c a nó và
mô dư i da. Hai l p chính c a da là l p thư ng
bì ngoài và trung bì trong.
L p thư ng bì đư c c u t o t bi u mô lát t ng,
không có mao m ch, các t bào l p này có m i
n i liên k t ch t ch v i nhau g i là t bào s ng.
Đây cũng là hàng rào b o v đ u tiên c a cơ th .
1. L p đáy- l p trong cùng c a thư ng bì, là nơi x y
ra s phân bào. Các t bào m i t o ra keratin và
ch t khi chúng b đ y lên b m t da. Defesin là các
peptid kháng khu n đư c t o ra khi da b thương.
Vitamin D đư c t ng h p t cholesterol khi ti p xúc
v i tia UV trong ánh n ng, và chuy n thành d ng
ho t đ ng m nh nh t th n. Lư ng vitamin D dư
th a đư c d tr gan.
2. L p s ng ch a các t bào ch t n m ngoài cùng,
ch t s ng ngăn ng a s m t và xâm nh p c a
nư c vào cơ th , n u không b t n thương, l p
s ng có kh năng ch ng l i s xâm nh p c a hóa
ch t và m m b nh. Các VSV trên b m t da giúp
ngăn ch n s phát tri n c a vi khu n gây b nh và
n m.
3. T bào Langerhans, th c bào các v t l và mang
chúng t i h ch lympho, kích thích ph n ng mi n
d ch t bào.
4. T bào s c t , s n xu t ra melanin. Tia UV kích
thích t ng h p melanin, melanin ngăn ng a s ti p
xúc c a t bào l p đáy v i tia UV b ng cách làm
da t i màu hơn.
L p trung bì, đư c c u t o t mô liên k t thưa,
g m s i keo cung c p s c m nh và s i chun
cung c p s c đàn h i, có các mao m ch l p
nhú nuôi dư ng cho l p đáy( xem hình 5-1 và
b ng 5-2).
1. Các nang lông: s phân bào x y ra g c lông, các
t bào m i sinh s n xu t keratin, ch t và tr thành
thân lông. Tóc giúp gi m cho da đ u, lông mi và
lông mũi giúp c n b i.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Da 117
www.foxitsoftware.com/shopping
2. Móng: có đ u các ngón, s phân bào x y ra
g c móng. B n thân móng tay g m các t bào ch t
s ng hóa. Móng b o v đ u ngón, giúp nh t các
v t nh và làm đ ng tác gãi.
3. Th th : phát hi n nh ng thay đ i trên ho c trong
da: s , nóng l nh, đau, ng a.., cung c p thông tin
t môi trư ng bên ngoài đ cơ th có đáp ng phù
h p. Đ nh y c a da ph thu c vào s lư ng th
th .
4. Tuy n bã nh n: ti t bã nh n đ vào nang lông ho c
trên b m t da, c ch s phát tri n c a m t s vi
khu n và ngăn ng a khô da và tóc.
5. Tuy n ráy tai: ti t ráy tai vào ng t i, ngăn ng a
khô màng nhĩ.
6. Tuy n m hôi bán h y: các tuy n m hôi đã b bi n
đ i n m nách và vùng sinh d c, b kích ho t b i
stress và xúc c m.
7. Tuy n m hôi : có nhi u nh t m t, lòng bàn tay và
bàn chân. B kích ho t b i nhi t đ cao bên ngoài
ho c t p th d c, m hôi b c hơi kéo theo nhi t đ
dư th a, tuy nhiên cơ th có th b m t nư c. Ch c
năng nh khác là bài ti t ure và mu i.
8. Các ti u đ ng m ch: cơ trơn thành đ ng m ch
cho phép nó co và giãn. Mach co nhi t đ th p
làm gi m lưu lư ng máu t i da đ b o t n thân
nhi t, giãn m ch khi nhi t đ cao đ tăng lưu lư ng
máu dư i da giúp t a nhi t. Co m ch còn giúp tăng
lưu lư ng máu t i các cơ quan thi t y u hơn trong
các tình hu ng stress, ví d như cơ b p đ có th
đáp ng n u c n.
3957_Ch05_102-119 06/10/14 10:26 AM Page 118
118 Da
Mô dư i da, còn đư c g i là m c ngoài, k t n i
da v i cơ và đư c coi là tuy n phòng th th hai.
1. Mô liên k t thưa, hay còn g i là mô liên k t l ng l o.
Ch t n n ch a d ch mô và t bào b ch c u giúp
tiêu di t các tác nhân gây b nh xâm nh p qua da.
Các t bào mast t o ra các ch t hóa h c gây viêm.
REVIEW QUESTIONS
1. Tên g i các thành ph n c a h da.
(p. 104)
2. G i tên hai l p chính c u t o nên da, v trí và c u
t o mô h c c a chúng. (pp. 104,108)
3. l p thư ng bì: (pp. 104,106)
a. S phân bào x y ra đâu?
b. Các t bào m i sinh s n xu t ra protein gì?
c. Chuy n gì x y ra ti p theo v i các t bào này?
d. Ch c năng c a t bào Langerhans là gì?
4. Mô t ch c năng c a l p m m. (pp. 104–105)
5. Tên c a t bào s n xu t melanin. Y u t nào kích
thích s n xu t melanin? Ch c năng c a melanin là
gì?(p. 108)
6. Trên cơ th chúng ta lông/ tóc vùng nào có ch c
năng quan tr ng? Mô t các ch c năng đó.
(p. 110)
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
2. Mô m : lưu tr m như m t d ng năng lư ng ti m
năng, đ m l i c a xương, cung c p l p đ m gi
nhi t. Các ch c năng khác: góp ph n kích thích
thèm ăn, s d ng insulin và kích ho t b ch c u
7. Mô t vai trò c a móng. (pp. 110–111)
8. G i tên các th th c m giác trên da. Mô t t m
quan tr ng c a chúng.. (p. 111)
9. Gi i thích ch c năng c a bã nh n và ráy tai.
(p. 111)
10.Gi i thích t i sao ra m hôi giúp duy trì thân
nhi t bình thư ng. (p. 113)
11. Gi i thích cách các ti u đ ng m ch l p h bì đáp
ng v i nhi t đ bên ngoài và tình tr ng stress.
(p. 113)
12. LLo i vitamin nào đư c t ng h p da? Các y u
t kích thích t ng h p vitamin này?(p. 104)
13. Tên lo i mô c u t o nên l p cân m c nông và
ch c năng c a lo i mô này. (pp. 114–115)
3957_Ch05_102-119 06/10/14 10:26 AM Page 119

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
119
www.foxitsoftware.com/shopping
The Integumentary System

KI N TH C B SUNG
1. LL p thư ng bì không có mao m ch, l p s ng 3. Đ i m t chi c mũ khi tr i l nh là m t ý tư ng
đư c c u t o t nhi u l p t bào ch t và không không t i. Đi u gì x y ra v i các ti u đ ng m ch
c n cung c p máu. Gi i thích t i sao l p bi u bì l p h bì trong môi trư ng l nh? Nó nh hư ng
ch u tác đ ng c a loét tư th n m? K tên vài nhóm th nào t i s m t nhi t? Đ u có ph i là m t ngo i
ngư i ngo i trú ho c đi u tr t i nhà đ c bi t d b l không? Gi i thích.
loét do tăng áp l c ? 4. Đáp ng c a da v i ánh n ng đư c mô t hình
2. N m ngoài da ( Ringworm-hay vòng sâu)là tình dư i. Chú thích vào hình v cho phù h p.
tr ng da xu t hi n nh ng m ng màu đ có v y hình
tròn hay b u d c. Nó không do sâu gây ra mà do
n m. Th c ăn c a nh ng lo i n m này là gì, hay
chúng tiêu hóa cái gì?

3
6
1
8
2 9 7
QUESTION FIGURE 5–A Responses of the
skin to sunlight.
3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:43 AM Page 120

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

CHƯƠNG

H XƯƠNG KH P
3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:43 AM Page 121

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

M C TIÊU
■ Mô t ch c năng c a h xương kh p
M CL C
Ch c năng c a h xương
■ Gi i thích cách phân lo i xương, và cho ví d v t ng lo i.
■ Mô t cách mà khuôn xương phôi thai đư c thay th b i xương.
kh p
Các lo i mô xương
■ Nêu các ch t dinh dư ng cho s phát tri n c a xương, và gi i thích ch c
năng c a chúng. Phân lo i xương
■ Nêu các hormone liên quan đ n s phát tri n và duy trì xương, và gi i thích S phát tri n xương phôi
ch c năng c a chúng. thai
■ Gi i thích ý nghĩa c a “luy n t p” đ n xương, và s quan tr ng c a nó. Các y u t nh hư ng phát
■ Nêu toàn b xương trong h xương (có kh năng ch t ng chi ti t trên sơ tri n và duy trì xương
đ , mô hình xương, ho c b n thân). Xương
■ Mô t ch c năng c a xương s , c t s ng, l ng ng c, xương vai, và Xương s
xương ch u.
C t s ng
■ Gi i thích cách phân lo i kh p. Đ i v i m i lo i, cho ví d , và mô t các
đ ng tác có th th c hi n. L ng ng c
■ Mô t nh ng thành ph n c a kh p ho t d ch, và gi i thích ch c năng c a chúng. Vai và tay
Hông và chân
NEW TERMINOLOGY RELATED CLINICAL Kh p - Kh p n i
Appendicular (AP-en-DIK-yoo-lar) TERMINOLOGY Phân lo i kh p ho t d ch
Articulation (ar-TIK-yoo-LAY-shun) Autoimmune disease (AW-toh-im- Lão hóa và h xương
Axial (AK-see-uhl) YOON di-ZEEZ)
Bursa (BURR-sah) Bursitis (burr-SIGH-tiss)
Diaphysis (dye-AFF-i-sis) Fracture (FRAK-chur) BOX 6–1
Epiphyseal disc (e-PIFF-i-SEE-al Herniated disc (HER-nee-ay-ted Gãy xương và s a
DISK) DISK) ch a
Epiphysis (e-PIFF-i-sis) Kyphosis (kye-FOH-sis)
BOX 6–2 Loãng
Fontanel (FON-tah-NELL) Lordosis (lor-DOH-sis)
xương
Haversian system (ha-VER-zhun Osteoarthritis (AHS-tee-oh-ar-
SIS-tem) THRY-tiss) BOX 6–3 Thoát v
Ligament (LIG-uh-ment) Osteomyelitis (AHS-tee-oh-my-uh- đĩa đ m
Ossification (AHS-i-fi-KAY-shun) LYE-tiss)
Osteoblast (AHS-tee-oh-BLAST) Osteoporosis (AHS-tee-oh-por-OH- BOX 6–4 Đư ng cong
Osteoclast (AHS-tee-oh-KLAST) sis) b t thư ng c t s ng
Paranasal sinus (PAR-uh-NAY-zuhl Rheumatoid arthritis (ROO-muh-
BOX 6–5 Viêm kh p
SIGH-nus) toyd ar-THRY-tiss)
Periosteum (PER-ee-AHS-tee-um) Rickets (RIK-ets)
Suture (SOO-cher) Scoliosis (SKOH-lee-OH-sis)
Symphysis (SIM-fi-sis)
Synovial fluid (sin-OH-vee-al
FLOO-id)

Terms that appear in bold type in the chapter text are defined in the glossary,
which begins on page 603.

121
3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:43 AM Page 122
122 H xương kh p
Th tư ng tư ng m t chút r ng n u con ngư i s
như th nào n u không có h xương. H n là chúng ta
s thành m t đ ng n m trên sàn nhà, gi ng như con
s a sau khi ra kh i nư c. Th t là m t hình nh chính
xác và ph n nh ch c năng hi n nhiên c a h xương
kh p : nâng đ cơ th . M c du là b khung c a cơ
th nhưng nó không gi ng d m g nâng đ căn nhà.
Xương s ng như m t cơ quan đóng góp m t cách tính
c c dùy trì môi trư ng trong cơ th .
H xương kh p g m toàn b xương và các c u trúc
t o nên kh p c a các xương. Các lo i mô xu t hi n là
mô xương, s n, và mô liên k t s i t o thành dây ch ng
liên k t xương v i xương.
CH C NĂNG H XƯƠNG KH P
1. Cung c p b khung nâng đ cơ th ; cơ n i v i
xương di chuy n b xương
2. B o v n i t ng kh i ch n thương cơ h c; ví d
như l ng ng c b o v tim và ph i..
3. Ch a và b o v t y đ , mô s n xu t t o máu.
4. Là kho d tr calci dư th a. Calci s đư c lo i b
kh i xương đ gi lư ng canxi máu bình thư ng, là
y u t c n thi n cho quá trình đông máu và ch c
năng c a cơ và th n kinh.
CÁC LO I MÔ XƯƠNG
Xương đã đư c mô t như m t lo i mô Chương 4.
T bào xương đư c g i là c t bào, và ch t căn b n
c a xương đư c làm t mu i canxi và collagen.
Mu i canxi là canxin carbonat (CaCO3) và canxi
phosphat (Ca3(PO4)2), cho xương s c m nh đ th
hi n ch c năng nâng đ và b o v . Ch t căn b n
xương không s ng, nhưng có s thay đ i liên t c, v i
vi c canxi đi t xương vào máu và đư c thay th b i
canxi t b a ăn. Trong hoàn c nh bình thư ng,
lư ng canxi đi ra đư c thay th b i lư ng canxi
tương đương đi vào. Đây là ch c năng c a c t bào.
Các cilia (lông) t bào xương phát hi n ra nh ng thay
đ i trong n ng đ canxi c a d ch các mô xung quanh
chúng, cho phép t bào đi u ch nh lư ng canxi l ng
đ ng xương, ho c lo i b chúng t ch t căn b n
xương.
Xem xương như m t cơ quan, có hai lo i mô
xương đư c mô t (Fig. 6-1). Xương đ c trông như
m t kh i nhưng đư c c u trúc m t cách t m . Xương
đ c đư c t o t các h th ng Havers, hình nh vi
th là m t kh i xương hình tr v i nh ng t bào
xương t o thành các lá xương đ ng tâm xung quanh
ng Havers.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Có th th y t bào xương gi ng như nh ng con nh n,
v i nh ng cái “chân” liên k t v i nh ng con nh n c nh
bên. Nh ng “chân” này là s m r ng c a bào tương
c t bào n m trong ti u qu n xương, hay nh ng ti u
qu n xương, hay “kênh nh ” trong ch t căn b n.
trong ng Havers là nh ng m ch máu, nh ng t bào
xương trong cùng s liên k t v i nh ng m ch máu
này và nh n ch t dinh dư ng và oxy. Nh ng ch t c n
thi t này s đư c truy n sang cho nh ng t bào xương
vòng ngoài.
Lo i mô xương th hai là xương x p, trông như
m t mi ng b t bi n v i nh ng l và h c có th nhìn
th y đư c. C t bào, ch t căn b n, và m ch máu có
xu t hi n nhưng không đư c s p x p theo h th ng
Havers. Nh ng khoang trong xương x p thư ng
ch a t y đ xương, nơi s n xu t h ng c u, ti u c u,
và năm lo i b ch c u khác.
PHÂN LO I XƯƠNG
1. Xương dài - xương tay, chân, bàn tay, và bàn chân
( tr c tay và c chân). Ph n chính c a xương là
thân xương, đo n cu i đư c g i là đ u xương
(xem Fig 6.1). Đ u xương đư c t o t xương đ c
và r ng, t o thành h c trong thân. Kênh t y (h c
t y) ch a t y xương vàng, ph n l n là mô m . Hai
đ u xương đư c làm t xương x p đư c bao ph
b i m t l p m ng xương đ c. M c dù t y xương
đ xu t hi n đ u xương tr em nhưng nó d n
đư c thay th ph n l n b i t y xương vàng ngư i
l n.
2. Xương ng n - xương c tay và c chân.
3. Xương d t - xương sư n, xương vai, xương hông,
và xương h p s .
4. Xương không đ u - c t s ng và xương m t.
Xương ng n, xương d t, và xương không đ u đ u
làm t xương x p đư c bao ph b i m t l p m ng
xương đ c. T y đ đư c tìm th y trong xương x p.
B m t kh p c a xương đư c bao ph b i s n
kh p, cung c p m t b m t nh n. Bao ph toàn b
ph n còn l i c a xương là màng ngoài xương, là
màng mô liên k t s i nơi các s i collagen hòa vào gân
và dây ch ng bám vào xương. Màng ngoài xương n i
v i nh ng c u trúc này và ch a các m nh máu đi vào
xương và t o c t bào, t bào s ho t đ ng khi xương
b t n thương.
PHÁT TRI N PHÔI THAI C A XƯƠNG
Trong quá trình phát tri n phôi thai, h xương kh p
đ u tiên đư c làm t s n và mô liên k t xơ, d n d n
đư c thay th b ng xương. Ch t căn b n xương đư c
s n xu t b i t bào g i là t o c t bào - osteoblast.
3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:43 AM Page 123

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H xương kh www.foxitsoftware.com/shopping
p 123

Đ ug n
xương

H th ng Havers Kênh Havers

Các lá xương
đư c t o t
c t bào

T y

Thân xương

T y vàng

H ct y

Màng ngoài
xương
Đ u xa
xương Xương đ c Ti u TM
Ti u ĐM
Xương x p Ti u qu n xương L p ngoài
(s i) Màng ngoài xương
TB xương
(c t bào) L p trong
(t o c t bào)
A B

Figure 6–1 Mô xương. (A) X ương đùi v i đ u xa đư c c t d c.

(B) X ương đ c v i h th ng.

CÂU H I: M c đích c a m ch máu trong mô xương là gì?

3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:43 AM Page 124

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
124 H xương kh p www.foxitsoftware.com/shopping

(blast cell là “phát tri n” ho c “s n xu t” , và osteo nghĩa
là “xương”). Trong khuôn m u phôi thai c a h xương
kh p, t o c t bào khác bi t v i nguyên bào s i khi
l n lên. S s n xu t ch t căn b n c a xương, g i là
s c t hóa, b t đ u trung tâm c t hóa.
Xương h p s và xương m t đ u tiên đư c làm t
mô liên k t s i. tháng th ba thai kì, nguyên bào
s i (spindle-shaped connective tissue cells)
tr nên chuyên bi t và khác bi t so v i t o c t bào, t
bào s n xu t ch t căn b n. T m i trung tâm c t hóa,
xương phát tri n d n ra cũng như lư ng mu i canxi
l ng đ ng trong m ng collagen c a khuôn xương.
Quá trình chưa hoàn thành khi sinh; đ a bé v n còn
mô liên k t s i gi a các xương s . Chúng đư c g i
là thóp (Fig. 6–2), cho phép s chèn ép đ u tr trong
khi sinh tránh vi c gãy xương h p s nh . Các thóp

Thóp trư c Xương đ nh

Xương trán
Thóp sau

Xương đ nh
Thóp sau

Xương trán

Xương ch m
Thóp xương chũm
Xương thái dương
Thóp xương bư m
Xương hàm dư i
Xương bư m
Xương gò má
Xương ch m
Xương ham trên A B Thóp trư c

C D

Figure 6–2 Xương s tr sơ sinh v i các thóp(A) Nhìn bên trái.(B) Nhìn phía trên (C)
Xương s tr sơ sinh nhìn trên trư c (D) Xương s tr em nhìn bên trái. Th n u tên
các xương, xem hình A như hư ng d n. (C và D đư c ch p b i Dan Kaufman.)

CÂU H I: Đi u khác bi t gi a xương trán tr sơ sinh và ngư i l n?

3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:43 AM Page 125
này cho phép s phát tri n c a b não sau sinh.
B n có th đã nghe đ n vi c thóp đư c nh c đ n
như là”đi m m m”, và th c s nó là v y.H p s c a
tr có v khá m ng manh và c n đư c b o v tránh
kh i ch n thương. Trư c hai tu i, t t c các thóp s
tr nên c t hóa, và xương s s có hi u qu trong
vi c b o v che ph b não hơn.
Toàn b ph n còn l i c a h xương kh p phôi
thai đ u tiên đư c làm t s n, và s c t hóa b t đ u
trong tháng th ba mang thai xương dài. T o c t
bào s n xu t ch t căn b n trung tâm thân xương
c a xương dài và trung tâm xương ng n, d t, và
không đ u. Ch t căn b n xương d n d n đư c thay
th s n ban đ u (Fig. 6-3)
Xương dài cũng phát tri n trung tâm c t hóa
đ u xương. Khi sinh, s c t hóa v n chưa hoàn thi n
và đư c ti p t c su t quá trình l n lên. xương
dài, s phát tri n x y ra t m s n đ u xương là
kh p n i gi a đ u xương và thân xương. T m s n
đ u xương v n là s n, và khi xương phát tri n theo
chi u dài bao nhiêu thì s n đư c s n xu t thêm phía
đ u xương b y nhiêu ( xem Fig. 6-3). phía thân
xương, t o c t bào s n xu t ch t căn b n thay th
s n. M t s t o c t bào đư c bao ph b i xương và
n đ nh d n tr thành t bào xương. Khi nào mà s n
v n còn đư c s n xu t, thì t o c t bào v n theo đ y
mà thay th s n. Gi a tu i 16 và 25 (b nh hư ng
b i estrogen ho c testosteron), t t c s n c a t m
s n đ u xương đư c thay th b i ch t căn b n. Đư c
g i là vi c đóng t m s n đ u xương, và vi c kéo dài
xương d ng l i.
CŨng như xương, xem Fig. 6-3, có m t lo i t
bào chuyên bi t đư c g i là h y c t bào (osteolast ,
clast nghĩa là phá h y), là m t t bào l n v i nhi u
nhân và là m t “cái áo xù lông”. H y c t bào ti t ra axit
và enzym hòa tan và tiêu hóa các vi ch t căn b n ,
và h p th khoáng ch t và amino axit; quá trình này
đư c g i là tái h p thu. H y c t bào r t ho t đ ng
xương dài phôi thai, và chúng tái h p thu ch t căn b n
trung tâm thân xương đ t o thành h c t y. M ch
máu phát tri n trong h c t y c a xương dài phôi thai,
t y đ đư c hình thành. Sau sinh, t y đ d n đư c
thay th b ng t y vàng. T y đ còn l i n m xương
x p c a xương ng n, d t, và không đ u.
Ch c năng mô xương và xương như m t cơ quan
không bao gi k t thúc. Su t cu c đ i, ch t căn b n
xương luôn có quá trình g i là tái mô hình. Canxi
đư c đưa ra kh i h y c t bào đ tăng n ng đ canxi
máu, ho c mu i canxi đư c t o ra và l ng đ ng b i
t o c t bào đ gi m lư ng canxi máu.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H xương kh www.foxitsoftware.com/shopping
p 125
Nh ng t bào này còn ch u tác đ ng b i y u t môi
trư ng như tăng cân. Đ xem ch c năng c a h y c t
bào và t o c t bào khi t n thương xương, xem Box
6-1: Gãy xương và tái t o xương.
Y UT NH HƯ NG Đ N
PHÁT TRI N VÀ DUY TRÌ XƯƠNG
1. Di truy n - m i m t ngư i đ u có ti m năng v gen
riêng cho chi u cao, đó là chi u cao t i đa, v i gen
nh n đư c t c cha l n m . Có khá nhi u gen liên
quan, và tương tác c a chúng chưa đư c hi u rõ.
M t s gen này có l là nh ng gen s n xu t enzym
liên quan đ n s s n xu t xương và s n b i vì đây
là cách xương phát tri n.
2. Dinh dư ng - dinh dư ng là nguyên li u cơ b n đ
xương đư c sinh ra. Canxi, photpho, và protein tr
thành các ph n c a ch t căn b n xương. Vitamin
D là c n thi t cho h p thu hi u c a c a canxi và
photpho b i ru t non. S thi u h t Vitamin D tr
em gây còi xương; xương không ch c, y u và s
gia tăng nhuy n xương. Vitamin A và C không là
thành ph n c a xương nhưng r t c n thi t cho s
t o ch t căn b n xương ( s c t hóa hay l ng đ ng
canxi). Thi u nh ng dinh dư ng này, xương không
th phát tri n đúng cách. Tr em b suy dinh dư ng
phát tri n ch m và không đ t đư c chi u cao t i
đa ng v i ti m năng di truy n.
3. Hormone - tuy n n i ti t s n xu t hormone có tác
d ng kích thích lên t ng t bào c th . Vài
hormone có đóng góp quan tr ng trong s phát
tri n và duy trì xương. Bao g m hormon phát tri n
cơ th , hormone tuy n giáp, hormone tuy n c n
giáp, và insulin, chúng đi u ch nh s phân chia t
bào, t ng h p protein, chuy n hóa canxi, và t o
năng lư ng. Hormone sinh d c estrogen ho c
testosterone làm ch m d t quá trình phát tri n
xương. Nh ng hormone này và ch c năng c th
c a chúng đư c li t kê Table 6-1.
4. S trao đ i ch t t các mô khác- như đã đ c p
Chương 4, mô m s n xu t leptin kích thích t o c t
bào s n xu t ch t căn b n. Mô d tr năng lư ng
cơ th trao đ i v i mô mang tr ng lư ng cơ th . Mô
xương đư c trao đ i trong s tr l i. T o c t bào
s n xu t m t protein g i là osteocalcin, làm gi m
lư ng d tr ch t béo b i mô m và tăng s n xu t
insulin b i t y. T t c nh ng ph n ng này đư c
giúp cơ th năng cân n ng n đ nh.
Ru t non cũng trao đ i v i mô xương. T bào
ru t non s n xu t serotonin (serotonin ru t); b n có
3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:43 AM Page 126

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

T bào s n s n xu t s n

B T m s n đ u xương

T o c t bào s n xu t xương

Xương

T o c t bào T ms n
đ u
xương

T o c t bào
S n

Canxi hóa H c t y ch a
Xương đ c
s n t y
trung tâm
c t hóa

Mô hình s n
Trung tâm
c t hóa Xương đ c
Vòng xương và th phát
trung tâm c t
hóa

H c t y và s phát tri n trung

tâm c t hóa th phát

Xương x p
H y c t bào
S n kh p

H y c t bào

Figure 6–3 Quá trình c t hóa xương dài. (A) Quá trình c t hóa t khung s n phôi thai đ n
xương ngư i l n. (B) Góc nhìn vi th t m s n đ u xương v i quá trình s n xu t s n và thay th
xương.

CÂU H I: T m s n đ u xương c a xương bên ph i đóng l i. Ý nghĩa c a vi c này?

3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:43 AM Page 127

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H xương kh www.foxitsoftware.com/shopping
p 127

Box 6–1 | GÃY XƯƠNG VÀ S S A CH A

Gãy xương nghĩa là xương b v . Có nhi u lo i khu v c đ y là c xương đùi ( vùng gãy hông ) và
gãy xương đư c phân chia theo m c đ t n thương ph n ba dư i xương chày.
(Box Fig. 6–A): Các y u t nh hư ng đ n s s a ch a bao
g m tu i tác, tình tr ng s c kh e, và dinh dư ng.
Simple - Đơn gi n (kín) — ph n gãy v n trong
Ngư i già và ngư i y u thư ng li n xương ch m.
tư th gi i ph u; xung quanh t n thương mô
Ch đ ăn đ canxi, photpho, vitamin D và protein
nh (da không b rách).
cũng quan tr ng. N u m t trong nh ng dư ng ch t
Compound - Ph c t p (h ) —ph n xương gãy di
này b thi u, xương s s a ch a lâu hơn.
đ ng; và nó làm rách da; có s phá h y r ng
đ n các m ch máu, th n kinh, và cơ xung quanh.
Vi c rách da t o đư ng vào cho vi khu n, có th
gây osteomyelitis, hay còn g i là viêm xương
Greenstick - Gãy cành tươi—xương b gãy theo
chi u doc. Xương tr em ch a nhi u collagen
hơn ngư i l n và có xu hư ng v ra nhi u m nh
hơn là b gãy m t đư ng.
Comminuted - Gãy v n— hai ho c nhi u hơn
đư ng gãy t o ra nhi u m nh xương v .
Impacted - Gãy xương nêm ch t —đo n gãy xương
đè nén lên đo n khác; có th t o ra nhi u m nh
v xương
Gãy xương b nh lý (t phát)— m t xương có th
b gãy ngay c khi không có ch n thươngl nhi u
b nh lý đi kèm v xương như là ch ng loãng
xương.

QUÁ TRÌNH S A CH A
Ngay c gãy xương đơn gi n liên quan đ n t n
thương xương đi n hình cũng ph i đư c s a ch a
đ xương có th có l i ch c năng bình thư ng. Các
m nh v xương ch t ho c xương b t n thương
đư c lo i b đ u tiên. Đi u này đư c th c hi n b i
t bào h y xương, nó hòa tan và tái h p thu mu i
canxi c a ch t căn b n xương. C tư ng tư ng m t
tòa nhà s p đ ; đ ng đ nát c n ph i đư c lo i b
trư c khi vi c xây d ng l i b t đ u.Đ y là vi c h y
c t bào làm. Ti p đó, xương m i s đư c s n xu t.
L p trong màng xương ch a t o c t bào, chúng
ho t đ ng khi xương b phá h y. T o c t bào s n
xu t ch t căn b n xương đ n i nh ng ph n xương
v l i v i nhau.
B i ph n l n xương đ u có ngu n cung c p máu
t t, quá trình s a ch a thư ng khá nhanh, m t xương
gãy đơn gi n thư ng li n trong 6 tu n. Tuy nhiên m t
vài ph n c a xương có lư ng máu cung c p nghèo
nàn, quá trình li n xương s lâu hơn. Nh ng khu Box Figure 6–A Các lo i gãy xương. M t s lo i gãy
xương đư c mô t trên tay ph i
3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:43 AM Page 128

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
128 H xương kh p www.foxitsoftware.com/shopping

Table 6–1 | HORMONE LIÊN QUAN Đ N PHÁT TRI N VÀ DUY TRÌ XƯƠNG
HORMONE (TUY N) CH C NĂNG

Growth hormone (thùy trư c tuy n yên) ■ Tăng t c đ nguyên phân t bào s n và t o c t bào
■ Tăng t c đ t ng h p protein (collagen, ch t căn b n
s n, và enzym cho s t o xương và s n)

Thyroxine (tuy n giáp) ■ Tăng t c đ t ng h p protein

Insulin (t y)
Parathyroid hormone (tuy n c n giáp)
■ Tăng s n xu t năng lư ng t các lo i th c ăn
■ Tăng s n xu t năng lư ng t glucose
■ Tăng tái h p thu canxi t xương đ n máu (tăng n ng
đ canxi máu )
■ Tăng h p thu canxi b i ru t non và th n ( vào máu)

Calcitonin (tuy n giáp) ■ Gi m tái h p thu canxi t xương ( làm gi m lư ng

canxi máu )
Estrogen (bu ng tr ng) or ■ Kích ho t quá trình đóng tâm s n đ u xương (
testosterone (tinh hoàn) xương ng ng phát tri n)
■ Giúp gi canxi trong xương đ duy trì m t ch t căn
b n xương v ng ch c

th đã nghe đ n serotonin như là ch t truy n H XƯƠNG

đ t th n kinh trung ưng nh hư ng đ n tâm tr ng (
serotonin não b ). Serotonin ru t nhi u hơn so
v i serotonin não b , nhưng serotonin ru t không
nh hư ng đ n não b . Tuy nhiên, nó có c ch
t o c t bào s n xu t ch t căn b n, đ i ngư c nh
hư ng c a leptin. Chúng ta còn nhi u đi u đ tìm
hi u, như đ n bây gi có th nói mô xương b nh
hư ng b i t ng ch u trách nhi m h p thu dinh
dư ng nhi u nh t, ru t non.
5. T p luy n hay “stress” — đ i v i xương, t p luy n
nghĩa là s ch ng đ s c n ng, đi u mà ch có
xương làm. Không có lo i stress này ( đi u r t bình
thư ng và c n thi t), xương s m t canxi nhanh hơn
đư c thay th . T p luy n không nh t thi t ph i quá
n ng, nó có th đơn gi n là đi b liên quan đ n ho t
đ ng hàng ngày. T p luy n n ng bao g m ch ng đ
l n hơn tr ng l c cơ th s làm tái mô hình xương.;
chúng s tr thành dày hơn và ch c hơn đ ng th i
ch t căn b n đư c l ng đ ng nhi u hơn ( cung c p
đ canxi và photpho trong ch đ ăn. Xương mà
không h đư c t p luy n, ví d như b nh nhân li t
giư ng, xương s tái mô hình, nhưng chúng s m t
ch t căn b n và tr nên y u hơn. Tình tr ng này s
đư c mô t kĩ hơn Box 6–2: Loãng xương
H xương ngư i đư c chia thành hai ph n: b
xương tr c, t o nên tr c cơ th , và b xương treo
(xương chi), c ng c các ph n ph ho c chi. Xương
tr c g m có xương s , c t s ng, l ng ng c. Xương
tay và chân và vai và khung ch u t o nên b xương
treo. Nhi u xương đư c k t n i v i nhau qua kh p
b i các dây ch ng, là m t dây ho c t m t o b i mô
liên k t s i. T m quan tr ng c a dây ch ng tr nên
rõ ràng khi m t kh p b bong gân. Bong gân là
trư ng h p dây ch ng c a kh p b dãn ho c rách,
m c dù xương không gãy, khi đ y kh p s y u và
không n đ nh. Chúng ta thư ng không nghĩ đ n
dây ch ng, nhưng chúng r t c n thi t đ gi xương
v trí chính xác, đ chúng ta đ ng th ng và ch ng
đ đư c s c n ng.
C cơ th có t ng c ng 206 xương. Toàn b
xương đư c mô t Fig. 6–4.
XƯƠNG S
Xương s bao g m 8 xương h p s và 14 xương
m t. Ngoài ra, đ u cũng có 3 xương nh m i tai
gi a và xương móng c ng c n n lư i. Xương h p
s t o nên h p s ( lót trong là màng não) bao quanh
và b o
3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:43 AM Page 129
Box 6–2 | LOÃNG XƯƠNG
Xương là m t mô ch đ ng; canxi đư c đưa ra
máu m t cách h ng đ nh đ gi lư ng canxi máu
n đ nh. Tuy nhiên, thư ng thì canxi đư c thay th
s tương đương lư ng canxi đào th i, nên ch t căn
b n xương v n gi v ng.
Loãng xương đư c đ c trưng b i s m t canxi
quá m c t xương trong khi không có lư ng thay
th đ (Box Fig. 6–B). Nghiên c u cho th y có m t
gen nh t đ nh cho s xây d ng xương r t quan tr ng
; càng ít s xây d ng xương nghĩa là xương càng
s m m ng đi. Các y u t môi trư ng đóng góp thêm
như là thu c lá, ch đ ăn thi u canxi, ít ho t đ ng,
thi u hormon sinh d c. Loãng xương r t ph bi n
nh ng ngư i ph n già b i lư ng estrogen ti t ra
gi m sút nhanh chóng khi mãn kinh ( nam gi i cao
tu i, testosterone v n đư c ti t ra m t lư ng đáng
k ). Các y u t như li t giư ng ho c không có kh
năng t p luy p nh s làm lư ng canxi m t đi nhanh
hơn.
Xương bình thư ng
A B
Box Figure 6–B (A) Xương x p bình thư ng,
loãng xương.
v b não, m t và tai. Tên c a t ng xương này s
quen thu c v i b n; chúng gi ng các thu t ng đã
đư c s d ng ( Chương 1) đ mô t các ph n c a
đ u. CHúng là xương trán, xương đ nh (hai), xương
thái dương (hai) và xương ch m. Xương bư m và
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H xương kh www.foxitsoftware.com/shopping
p 129
Khi xương m t đi canxi và tr nên m ng và giòn,
gãy xương s x y ra thư ng xuyên hơn. nh ng
ngư i ph n l n tu i, gãy hông ( c xương đùi)
có th là h u qu c a r i lo n thoái hóa xương.
M t ch n thương nghiêm tr ng có th tránh kh i,
tuy nhiên,ngay c vi c đ t s ng m ng đi s làm
cong c t s ng ngư i già. Sau th i kì mãn kinh, ph
n nên ki m tra m t đ xương đ xác đ nh s c
ch u đ ng c a xương. Có m t vài lo i thu c có th
gi m t c đ loãng xương, và m t s có tác d ng
tăng s n xu t ch t căn b n xương. M t ch đ ăn
giàu canxi và vitamin D là c n thi t cho c nam và
n , cũng như là t p th d c đi u đ . Ph n tr và
thanh thi u niên nên ch c r ng có m t ch đ ăn
đ canxi đ có đư c xương ch c kh e b i vì nó
s làm ch m nh hư ng nghiêm tr ng c a loãng
xương sau này.
Loãng xương
đ t s ng . (B) Xương x p b teo l i b i
xương sàng là ph n t o n n c a h p s và
m t. Xương trán t o nên trán và ph n trên trư c
xương s . Parietal nghĩa là “tư ng,” và hai xương
đ nh (pariteal bones) t o nên ph n trên sau và
3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:43 AM Page 130

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
130 H xương kh p www.foxitsoftware.com/shopping

Xương
Cung gò má s
Xương hàm trên
Đ t s ng c
Xương hàm dư i
Đ t s ng ng c
Xương đòn

Xương c Xương vai

Xương
Xương cánh tay sư n

Đ t s ng
Xương quay th t lưng

Xương tr
Xương cánh ch u
Xg c tay Xương cùng
Xg bàn tay Xương c t
Xg đ t ngón Xương mu
Xương ng i
tay

Xương đùi

Xương bánh chè

Xương
chày
Xương
mác
Xg c chân
Xg bàn chân
Xg ngón chân

A B

Figure 6–4 H xương (A) Nhìn trư c (B) Nhìn sau

CÂU H I: Nh ng xương nào v trên là xương không đ u?

ph n l n các m t c a xương s . M i xương thái Ph n thân c a con dơi này có m t ph n lõm xu ng g i

dương m i bên ch a ng tai ngoài, tai gi a, và
mê đ o tai trong. Xương ch m t o ph n dư i sau
c a h p s . L ch m l n là m t l l n cho t y s ng
đi qua, và hai l i c u ch m m i bên t o kh p v i
đ t đ i, đ t s ng c đ u tiên. Xương bư m có
hình d ng như m t con dơi, và cánh l n có th nhìn
đư c xương s gi a xương trán và xương thái
dương.
là sella turcia, ch a đ ng tuy n yên. Xương sàng
có m t ph n l i ra theo chi u d c g i là crista galli
(mào gà) là ch neo đ u màng não. Toàn b ph n
còn l i c a xương sàng t o ra tr n và thành trên
c a mũi; và m nh th ng đ ng t o ra ph n trên c a
vách mũi.
3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:43 AM Page 131
T t c các kh p gi a các xương h p s đ u là
kh p b t đ ng g i là kh p khâu( đư ng kh p). Có
v l khi nh c đ n kh p không c đ ng, nhưng thu t
ng kh p đư c dùng cho b t k s k t n i nào gi a
hai xương. (Phân lo i xương đư c trình bày ph n
sau chương này). kh p khâu, răng cưa, c nh c a
các xương li n nhau, v a v i nhau. Nh ng răng cưa
l i ra khít vào nhau này ngăn ch n vi c trư t ho c
d ch chuy n xương n u xương s b va đ p ho c
ch u áp l c. Fig. 6-5 b n có th th y đư ng kh p
vành gi a xương trán và xương đ nh, đư ng kh p
trai gi a xương đ nh và xương thái dương, đư ng
l p lambda gi a xương ch m và xương đ nh. Đư ng
kh p không nhìn đư c trên hình là đư ng kh p d c,
nơi hai xương đ nh n i v i nhau theo đư ng chính
gi a trên h p s . T t c các xương s , k c nh ng
đư ng kh p l n, đư c v Figs. 6-5 đ n 6-8. C u
trúc gi i ph u quan trong đư c mô t Table 6-2.
Trong 14 xương m t, ch có xương hàm dư i là
có th c đ ng; nó t o m t kh p l i c u v i xương
thái dương. Nh ng kh p khác gi a các xương m t
đ u là đư ng kh p. Hàm trên g m 2 xương hàm
trên, t o thành ph n trư c kh u cái c ng. L cho
chân răng đư c tìm th y c xương hàm trên và
hàm dư i. Hai xương mũi t o nên c u mũi nơi
chúng ti p xúc v i xương trán ( ph n còn l i c a mũi
đư c t o ra b i s n). Có m t xương l phía trong
m i m t; ti u qu n l ch a túi l , là l i đi cho nư c
m t. M i xương gò má t o nên gò má và kh p v i
xương hàm trên, xương trán, và xương thái dương,
Hai xương kh u cái t o nên ph n sau kh u cái
c ng. Xương lá mía hình cái cày (plow-shaped) t o
ra ph n dư i c a vách mũi; nó kh p v i m nh th ng
đ ng xương sàng. hai bên xương lá mía là xoăn
mũi, 6 xương cu n xu ng trong mũi; làm tăng di n
tích b m t c a ni m m c mũi. Nh ng xương m t
cũng đư c t ng h p Table 6-2.
Xoang c nh mũi là khoang ch a khí xương hàm
trên và xương trán, xương bư m, xương sàng(Fig.
6-9). Như tên g i xoang c nh mũi, thì nh ng xoang
này m thông vào mũi và đư c l p b i bi u mô
có lông n i li n v i niêm m c mũi. Chúng ta ch s
nh ng xoang này khi chúng b “nh i thêm”, nghĩa là
d ch nh y chúng s n xu t ra không đư c thoát ra
mũi. Đi u này có th x y ra khi nhi m khu n đư ng
hô h p trên ví d như c m l nh, ho c d ng ph n
hoa. Tuy nhiên, nh ng khoang này có ch c năng :
Chúng làm xương s nh hơn b i không khí thì nh
hơn xương, và chúng giúp c ng hư ng âm thanh,
nghĩa là nhi u khí hơn s làm rung và do đó tăng đ
sâu c a gi ng nói.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H xương kh www.foxitsoftware.com/shopping
p 131
Hang chũm là m t khoang ch a khí trong m m
chũm c a m i xương thái dương chúng m vào tai
gi a. Trư c khi có kháng sinh, nhi m khu n tai gi a
thư ng gây mastoiditis ( viêm hòm nhĩ), nhi m khu n
các khoang này.
m i tai gi a có ba xương thính giác : xương
búa, xương đe, xương bàn đ p. Như m t ph n c a
quá trình nghe ( mô t Chương 9), nh ng xương
này truy n rung đ ng t màng nhĩ đ n các receptor
tai trong (xem Fig.9-9 Chương 9).
C T S NG
C t s ng đư c t o t nh ng xương riêng bi t g i
là đ t s ng. Tên c a nh ng đ t s ng bi u th cho v
trí c a nó trên chi u dài c t s ng. Có 7 đ t s ng c ,
12 đ t ng c, 5 đ t th t lưng, 5 đ t cùng t o thành
xương cùng, và 4 đ n 5 đ t c t nh h p thành xương
c t (Fig.6-10)
B y đ t s ng c là nh ng đ t n m trong c . Đ t
s ng c đ u tiên g i là đ t đ i, ti p kh p v i xương
ch m đ nâng đ xương s và t o m t kh p tr c v i
m m nha c a đ t tr c, đ t s ng c th hai. Kh p tr c
cho phép chúng ta nghiêng đ u t bên này sang bên
kia. Năm đ t s ng c còn l i không có tên riêng.
Các đ t s ng ng c ti p kh p (t o kh p) v i xương
sư n phía sau thân mình. Đ t s ng th t lưng, t
l n đ n nh nh t c a c t s ng, ph n th t lưng.
Xương cùng cho phép ti p kh p v i xương ch u qua
kh p cùng ch u (SI joint). Xương c t là ph n đuôi
cu i cùng c a c t s ng, và vài cơ đáy ch u (sàn ch u)
bám vào nó.
Toàn b các đ t s ng đ u ti p kh p v i m t đ t khác
theo trình t , đư c n i b i dây ch ng, t o thành m t
c t s ng m m d o c ng c đ u và thân. Chúng còn
t o ra ng s ng, m t ng liên t c( đư c lót b i màng
não) ch a t y s ng và b o v nói kh i ch n thương cơ
h c. B m t c a vài xương có m t s đo n m ng nh
ti p kh p v i các xương khác, ví d như xương sư n
v i các đ t s ng ng c.
Ph n h tr m t đ t s ng là chính thân nó; thân các
đ t s ng li n k đư c tách nhau ra b i m t đĩa s n-
s i. Nh ng đĩa đ m này h p thu shock và cho phép
m t vài c đ ng gi a các đ t s ng (kh p s n s i ).
3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:43 AM Page 132

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
132 H xương kh p www.foxitsoftware.com/shopping

Xương đ nh Đư ng kh p vành

Xương trán

Đư ng kh p trai Xương bư m
Xương sàng
Xương thái
Xương l
dương
H túi l

Xương mũi
Đư ng kh p lambda

Xương ch m Xương gò má

M m gò má M ml ic u

H hàm dư i
M m chũm Xương hàm trên
L tai ngoài
L c m

Xương hàm dư i
M mv t
Thân
Xương ch m

Xương trán

Xương gò má
Xương trán

Xương hàm trên Đư ng kh p vành

Xương đ nh
Xương hàm dư i
Đư ng kh p trai
Xương đ nh
Xương thái dương
Xương thái dương Xương mũi
Xương bư m
Xương bư m
M nh th ng đ ng ( xương sàng)
Xương sàng
Xương gò má

Xương l Xoăn mũi gi a (xương sàng)

Xương lá mía
Xương mũi Xoăn mũi dư i

Xoăn mũi dư i Xương hàm trên

Xương lá mía Xương hàm dư i

L c m

Xương kh u cái

Figure 6–5 Xương s . Nhìn bên ph i Figure 6–6 Xương s . Nhìn trư c

CÂU H I: M c đích c a ng thông phía sau m t là gì?

3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:43 AM Page 133

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H xương kh www.foxitsoftware.com/shopping
p 133

M m kh u cái (xương hàm trên)

Xương kh u cái
Xương gò má

Xương lá mía
M m gò má
Xương thái dương
M m trâm
ng tai ngoài
M m chũm
L l n
L i c u ch m

Xương ch m

Xương Đư ng
đ nh kh p vành

Xương thái Xoang trán

dương
Mào gà
H
yên M nh th ng
đ ng
Xoang
bư m
Xương hàm trên

Xương lá mía
L l n

Figure 6–7 Xương s (A) Nhìn dư i lên khi đã lo i b xương hàm dư i. (B) Thi t đ đ ng d c
mô t phía bên trái.

CÂU H I: M c đích c a l l n là gì?

3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:43 AM Page 134

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
134 H xương kh p www.foxitsoftware.com/shopping

M m gà

Xương sàng M nh sàng Xương trán

L m nh sàng (ch a
TK kh u giác

Xương bư m
Cánh l n
H tuy n yên

Đư ng kh p trai

Xương thái dương

Xương đ nh

L l n
Đư ng kh p lambda

Xương ch m

B C

Figure 6–8 (A) Xương s . Nhìn trên xu ng v i n a trên s đã b b (B) Xương bư m nhìn trên
xu ng. (C) Xương sàng nhìn trên xu ng(B và C đư c ch p b i Dan Kaufman.)

CÂU H I: L m nh sàng đ làm gì?

3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:43 AM Page 135

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H xương kh www.foxitsoftware.com/shopping
p 135

Table 6–2 | XƯƠNG S VÀ CÁC PH N QUAN TR NG

THU T NG CÁC V TRÍ GI I PHÃU

Foramen—l Meatus— ng Condyle—l i c u

Fossa—h
Process—m m Plate—m nh
Crest—mào
Facet- m t Tubercle—c

XƯƠNG CHI TI T MÔ T
Xoang trán ■ Khoang khí m vào mũi
Xương trán Đư ng kh p vành ■ Kh p gi a xương trán và xương đ nh

Xương đ nh (2) Đư ng kh p d c ■ Kh p n i gi a hai xương đ nh

Xương thái dương Đư ng kh p trai ■ Kh p n i xương thái dương và xương đ nh
(2) ng tai ngoài ■ ng tai
M m chũm ■ M m hình oval phía sau ng tai
Xoang chũm ■ Khoang khí m vào tai gi a
H hàm dư i ■ H hình oval phía trư c ng tai; kh p n i
v i xương hàm dư i
M m gò má ■ M m n m phía trư c xương thái dương
kh p n i v i xương gò má
Xương ch m L l n ■ M t l m l n cho t y s ng đi qua
L ic u ■ L i hình oval m i bên l l n; ti p kh p v i đ t
đ i
Đư ng kh p lambda ■ Kh p n i gi a xương đ nh và xương ch m
Xương bư m Cánh l n ■ D t, n m phía bên gi a xương trán và xương
thái dương
Sella turcica ( h tuy n yên) ■ M th trung tâm xương là nơi ch a tuy n
yên
Xoang bư m ■ Khoang khí m vào mũi
Xương sàng Xoang sàng ■ Khoang khí m vào mũi
Mào gà ■ Đi m l i ra phía trên là ch bám cho
màng não
M nh sàng và l TK ■ N n m i bên mào gà; dây th n kinh kh u giác
kh u giác đi qua l
M nh th ng đ ng ■ Ph n trên c a vách mũi
Xoăn mũi (4 trên là c a ■ Các đi m xoăn mũi l i ra vào mũi đ tăng
xương sang; 2 dư i là di n tích niêm m c mũi
xương khác)
Xương hàm dư i Thân ■ U Thân hình ch U v i hàm răng dư i
L ic u ■ L i c u đư c ti p kh p v i xương thái
dương
H chân ■ H hình nón ch a chân c a răng hàm dư i
răng

Còn ti p
3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:43 AM Page 136

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
136 H xương kh p www.foxitsoftware.com/shopping

Table 6–2 | XƯƠNG S VÀ CÁC PH N QUAN TR NG - ti p

XƯƠNG CHI TI T MÔ T

Xương hàm trên (2) Xoang hàm trên ■ Khoang khí m vào mũi
M m kh u cái ■ M m t o ra ph n trư c kh u cái c ng
H chân răng ■ H hình nón ch a chân c a răng hàm trên

Xương mũi (2) — ■ T o ra c u mũi

Xương l (2) Ti u qu n l ■ M vào ng l mũi đ d n nư c m t vào mũi

Xương gò má (2) — ■ T o nên gò má; ti p kh p v i xương trán,

xương thái dương, xương hàm trên
Xg xoăn mũi dư i(2) — ■ T o ph n sau kh u cái c ng
XƯơng lá mía — ■ Ph n dư i vách mũi

Xoang sàng

Xoang trán

Xoang bư m

Xoang sàng
Xoang hàm trên
A B

Figure 6–9 Xoang c nh mũi (A) Nhìn phía trư c s (B) Nhìn phía bên s

CÂU H I: Khoang nào thư ng gây đau đ u do xoang?

B i vì có khá nhi u kh p; nên c t s ng nhìn t ng th đ t s ng c l i phía trư c, ngư c l i phía sau, th t

có th linh ho t ( xem Box 6-3: Thoát v đĩa đ m). lưng l i phía trư c, cùng l i phía sau. Nh ng đư ng
C t s ng bình thư ng tư th gi i ph u có b n cong này cân b ng v i h p s và toàn b cơ th giúp
đư ng cong, đư c đ t tên theo đ t s ng t o ra chúng. ngư i có th đi th ng d dàng(xem Box 6–4: S b t
Xem Fig. 6-10 chúng ta s nh n th y đư ng cong thư ng c a đư ng cong c t s ng).
3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:43 AM Page 137

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H xương kh www.foxitsoftware.com/shopping
p 137

1
2
3
Đ t s ng 4
c
5
6
7
1
2

•
3 Đĩa gian đ t Đ t đ i/tr c
4 s ng
M m răng
•
5

•
6
Đ t s ng 7
ng s ng
ng c

•
8
9
10 M m gai đ t tr c

•
11
12
1 B m t kh p trên đ t đ i kh p v i l i c u
xương ch m
2
Đ t s ng 3
th t lưng
Đ t ng c 7
•
4

•
M m ngang
5 Hõm sư n
m t kh p v i
•

M m gai

•
xương cùng
Xương C
cùng
Thân đ t s ng
Xương
c t
•

•
Đ t th t lưng 1

ng
A D s ng

Figure 6–10 C t s ng(A) Nhìn bên trái (B) Đ t đ i và tr c, nhìn trên xu ng (C) Đ t s ng ng c
7, nhìn bên trái (D) Đ t th t lưng 1, nhìn bên trái

CÂU H I: So sánh kích thích c a đ t s ng ng c và đ t s ng th t lưng. Lí do c a s

khác bi t này là gì?

L NG NG C Hai đôi cu i g i là xương sư n c t b i chúng

L ng ng c bao g m 12 đôi xương sư n và xương
c. Ba ph n c a xương c : phía trên là cán, gi a
là thân, dư i là m m mũi ki m (Fig. 6-11). Chú ý
th y Fig. 6-4 là cán xương c ti p kh p v i
xương đòn.
Toàn b xương sư n ti p giáp phía sau v i
đ t s ng ng c. B y đôi xương sư n đ u tiên g i là
xương sư n th t; nó ti p kh p tr c ti p v i cán
và thân xương c b ng s n sư n. Ba đôi ti p theo
g i là xương sư n gi ; s n sư n chúng n i v i
s n sư n 7.
không h ti p kh p xương c (xem Fig. 6–11).
Ch c năng rõ nh t c a l ng ng c là chúng gi và
b o v tim và ph i. Tuy nhiên, cũng c n nh , l ng
ng c cũng b o v khoang trên b ng, ví d gan hay
lách. Ch c năng khác c a l ng ng c ph thu c vào
đ linh ho t c a nó :Xương sư n đư c đ y lên và
ra ngoài b i cơ gian sư n ngoài. Đi u này m r ng
khoang ng c, làm n ph i và đóng góp vào quá trình
hít vào.
3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:43 AM Page 138
138 H xương kh p
Box 6–3 | THOÁT V ĐĨA Đ M
Các đ t s ng đư c ngăn cách nhau b i m t đĩa
s n xơ ho t đ ng như m t cái g i h p th shock.
Đĩa gian đ t s ng có m t ph n v d o dai và ph n
trung tâm m m g i là nhân nh y. M t l c m nh tác
d ng lên đĩa có th gây r n n t màng ngoài và ép
nhân nh y ra ngoài. Đi u này x y ra khi m t ngư i
nâng v t n ng không đúng cách, nghĩa là dùng
lưng nhi u hơn là dùng chân nâng lên, khi đ y s
tác đ ng m t l c b t ng , m nh lên c t s ng. Đi u
này thư ng x y ra vùng th t lưng.
M c dù thư ng g i là “đĩa trư t”, nhưng đĩa
đ m b nh hư ng không di chuy n ra kh i v trí
bình thư ng.
Box Figure 6–C Thoát v đĩa đêm. Do s chèn ép, s thoát v này t o s c ép lên dây TK tùy s ng.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Thu t ng thoát v đĩa đ m mô t chính xác đi u
x y ra. Nhân nh y b ép ra, thư ng là phía sau,
nơi này l i đ t m t s c ép lên dây th n kinh c t
s ng (Box Fig.6-C). Vì đi u này nên thoát v đĩa
đ m thư ng gây đau ho c suy gi m ch c năng
các cơ do th n kinh này chi ph i.
Kh i thoát v đĩa đêm thư ng x y ra t nhiên
n u t n thương không nghiêm tr ng và b nh nhân
ngh ngơi, tránh hoát đ ng gây nh hư ng t i đĩa
đ m. Có th làm ph u thu t, tuy nhiên, ph i lo i
b ph n nhân nh y b ra ngoài và gián đoán ch c
năng th n kinh.
3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:43 AM Page 139

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H xương kh www.foxitsoftware.com/shopping
p 139

Box 6–4 | NH NG B T THƯ NG TRÊN ĐƯ NG CONG C T S NG

Cong v o c t s ng—đư ng cong c t s ng l ch loãng xương hay lao c t s ng. Ví d , n u là loãng
sang bên, đi u này có th do b m sinh, k t qu xương,thân đ t s ng ng c s s p xu ng, đư ng
c a vi c có m t chân dài hơn chân khác, ho c tư cong ng c s tăng lên. H u h t thân đ t s ng s
th sai trong su t tu i thơ khi c t s ng đang phát d t t t (hơn là đ t ng t). Và có th có m t s
tri n. Thư ng thì đ t s ng ng c b nh hư ng, làm t n thương lên th n kinh t y s ng. T n thương đ n
l ng ng c b l ch sang m t bên. Trong m t s ca đ t s ng, không d có th ch a lành, nên nh ng
nghiêm tr ng, t ng b ng có th b chèn ép, và s tình tr ng này thư ng đư c nh c phòng b nh hơn
m r ng l ng ng c trong khi hít vào có th b suy là ch a b nh.
y u.
Gù lưng—đư ng cong ng c l i quá m c
(hunchback).
Ư n c t s ng—đư ng cong th t lưng l i quá m c
(swayback).
Nh ng đư ng cong b t thư ng này thư ng là
k t qu c a nh ng b nh thoái hóa xương ví d

1st sư n
Đ t s ng ng c 1
2nd

Cán 3rd

Thân xương c 4th

S n
sư n 5th

6th

7th
8th

M m mũi ki m 9th
10th
11th

12th

Đ t s ng ng c 12

Figure 6–11 L ng ng c. Nhìn phía trư c

CÂU H I: Xương nào ti p kh p v i toàn b xương sư n?

3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:43 AM Page 140
140 H xương kh p
VAI VÀ CÁNH TAY
Đai ng c n i v i cánh tay t o ph n xương treo chi
trên. M i đai ng c g m m t xương vai và xương đòn.
Xương vai r ng, d t v i vài đo n l i lên (gai vai, m m
qu ) là nơi neo m t s cơ di chuy n cánh tay và c ng
tay. M t h nông g i là ch o t o kh p ch m c u
v i xương cánh tay (Fig. 6-12). N u nhìn phía sau h
xương Fig.6-4, banh s th y xương vai không ti p
kh p v i c t s ng, nhưng l i có v n m đè trên l ng
ng c. M i xương vai đư c neo vào v trí trên l ng ng c
b i nhi u cơ bám vào c t s ng và xương cánh tay.
Đ u trong m i xương đòn ti p kh p v i ph n
cán xương c. đo n n n c , b n có th c m nh n
kho ng tr ng gi a hai xương đòn; đó là khuy t tĩnh
m ch c nh (khuy t gian đòn). Đ u ngoài m i xương
đòn ti p kh p v i xương vai m i bên tương ng.
v trí gi i ph u gi a xương vai và xương c; xương
đòn ho t đ ng như m t cái móc cho xương vai và ngăn
ch n vai l ch quá xa v phía trư c. M c dù kh p vai
có vùng di đ ng khá l n, nhưng b n thân vai tương
đ i n đ nh n u nh ng c đ ng này tác đ ng lên.
Xương cánh tay là xương dài. Fig.6-12, đ ý
t i l i c delta; cơ delta bao l y kh p vai bám đây.
đ u g n, đ u xương cánh tay t o kh p ch m c u
v i xương vai. đ u xa, xương cánh tay t o kh p
b n l v i xương tr c ng tay. Kh p b n l , khu u
tay, cho phép đ ng m t tr c, trư c - sai ch không
cho c đ ng sang bên.
Xương c ng tay g m xương tr phía ngón út và
xương quay phía ngón cái. Khuy t ròng r c c a
xương tr là m t ph n c a kh p b n l khu u; nó ti p
ti p kh p ròng r c xương cánh tay. Xương quay và
xương tr ti p kh p v i nhau đ u g n t o kh p
tr c, cho phép tay ng a ho c úp. B n có th ch ng
minh b ng cách đ tay ng a trư c m t b n, nh n
th y xương tr và quay song song v i nhau. Sau đó
đ tay úp, nh n th y r ng cánh tay không h chuy n
đ ng.Xương quay xoay sang xương tr , cho phép c
đ ng đa d ng mà không c n di chuy n c tay.
Xương c tay g m tám xương c tay; kh p
trư t gi a chúng cho phép c đ ng trư t d dàng.
Xương c tay cũng ti p kh p v i đ u xa xương tr và
xương quay, và đ u g n xương bàn tay, 5 xương
đ t bàn tay. T t c các kh p t o b i xương c tay
và xương đ t bàn tay đ u làm tay r t linh ho t
c tay ( th đ i v i b n thân : g p đ n du i t o
v i nhau m t góc g n 180o ) nhưng ngón tay cái
di đ ng t t hơn so
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
v i ngón tay khác b i kh p c tay - đ t bàn tay
c a chính nó. Nó là kh p yên, cho phép ngón
tay cái xoay lên bàn tay, t o đ ng tác n m.
Các xương đ t ngón tay là xương c a ngón
tay. Có 2 xương đ t ngón tay ngón cái và ba
các ngón khác. Gi a các đ t ngón tay là kh p
b n l cho phép di đ ng trên 1 tr c. Ph n quan tr ng
c a vai và xương cánh tay đư c mô t Table 6-3.
HÔNG VÀ CHÂN
Đai ch u bao g m hai xương ch u, ti p kh p v i
xương tr c xương c t. M t xương ch u g m ba
ph n chính : xương cánh ch u, xương ng i, và
xương mu, chúng đư c v Fig.6-13, đư c mô t
c vùng ch u hông nam và n . Xương cánh
ch u xòe ra, là ph n trên t o kh p cùng ch u.
Xương ng i là ph n th p sau mà chúng ta ng i
lên. Xương mu là ph n th p trư c. Hai xương
mu ti p kh p s n- s i mu, v i đĩa s n s i gi a
chúng. Nh n th y góc mu c a c ch u hông nam
và n Fig.6-13. Góc r ng n là đi u ki n phù
h p cho sinh đ n , nó giúp cho eo ch u dư i
r ng hơn.
c i là m t c a xương hông t o kh p
ch m c u v i xương đùi. So v i ch o c a xương
vai, c i sâu hơn. Đây là m t đi m quan tr ng b i
hông là m t kh p ph i ch u nhi u s c n ng, trong
khi vai thì không. B i c i sâu, nên kh p hông
không d tr t kh p, ngay c b i nh ng ho t đ ng
như ch y, nh y (ti p đ t), nh ng đ ng tác t o m t
l c l n lên kh p.
Xương đùi là m t xương dài c a đùi. Như đã
đ c p, xương đùi t o m t kh p ch m c u v i
xương ch u. đ u g n xương đùi có m u chuy n
l n và bé, là các đi m r t l n cho cơ bám vào.
đ u ra, xương đùi t o kh p b n l , đ u g i, v i
xương chày c a c ng chân. Fig.6-14 nh n th y
m i xương có nh ng l i c u, hình tròn t o kh p.
Xương bánh chè n m trư c kh p g i, bao b c
gân cơ t đ u đùi, m t kh i cơ l n phía trư c đùi
Xương chày là m t xương ch u s c n ng c a
c ng chân. B n có th c m th y l i c chày và b
trư c xương chày phía trư c chân c a b n. M t
cá chân trong n m ph n xa xương chày.
3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:43 AM Page 141

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H xương kh www.foxitsoftware.com/shopping
p 141

Đ u cùng vai
M m cùng vai Xương đòn
•
•
M m qu

•
•
•
•
Đ u •
Đ u c

ch o

• Xương vai
L i c delta •

•
Xương
cánh tay

Ch m con • Ròng r c
• •
Đ u • Khuy t ròng r c phía sau
M m khu u
L i c quay
•

Xương
• • Xương tr
quay

Thuy n
Nguy t
Thang • •
Xương •
• Tháp
Thê Xương c tay
c tay • • • • Đu
C
Móc

Xương đ t
bàn tay

Xương đ t
ngón tay

Figure 6–12 Xương cánh tay và đai ng c. Nhìn trư c tay ph i.

CÂU H I: Nh ng lo i kh p nào có cánh tay. B t đ u t vai đi xu ng.

3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:43 AM Page 142

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
142 H xương kh p www.foxitsoftware.com/shopping

Table 6–3 | XƯƠNG C A VAI - CÁNH TAY VÀ NH NG ĐI M QUAN TR NG

XƯƠNG CHI TI T MÔ T

Xương vai ch o ■ ti p kh p v i xương cánh tay

Gai vai ■ Dài, phía sau là nơi cho cơ bám
M m cùng vai ■ Ti p kh p v i xương đòn
Xương đòn Đ u cùng vai ■ Ti p kh p v i xương vai
Đ u c ■ Ti p kh p v i cán c
Xương cánh Ch m ■ Ch m tròn ti p kh p v i xương vai
tay L i c delta ■ L i tròn cho cơ delta bám
H khu u ■ Sau, m t h hình oval cho m m khu u xương tr

Ch m con ■ Ch m tròn trên xương quay

Ròng r c ■ M t h lõm ti p kh p v i xương tr c
XƯơng quay Đ u ■ Ti p kh p v i xương tr
Xương tr M m khu u ■ V a v i h khu u xương cánh tay
Khuy t ròng r c ■ H “half-moon” ti p kh p v i ròng r c xương cánh tay

Xương c tay Thuy n, Nguy t, Tháp, ■ Hàng g n

(8) Đ u
Thang, Thê, C , Móc ■ Hàng xa

Chú ý Fig.6-14 xương mác không ph i là m t
ph n kh p g i và không ch u s c n ng cơ th . M t
cá ngoài c a xương mác có th tìm th y trên
bàn chân.M c dù không ch u s c n ng, xương mác
quan tr ng chân vì cơ c a chân bám vào đây,
chúng giúp n đ nh c chân. Hai xương thì s n
đ nh hơn m t xương, b n có th th y hai m t cá s
ôm tr n ph n trên c a xương sên. Xuowg chày và
xương mác không t o kh p tr c như xương tr và
xương quay như c ng tay; đi u này s giúp cho
s n đ nh c a chân dư i và àn chân và nâng đ
toàn b cơ th .
Xương c chân g m 7 xương c chân. Như
b n mong đ i, chúng to hơn và kh e hơn xương
c tay, và kh p ph ng c a chúng không cung c p
quá nhi u chuy n đ ng. Xương l n nh t là xương
gót; xương sên truy n s c n ng gi a xương
gót và xương chày. Xương đ t bàn chân là
nh ng xương dài c a m i bàn chân, và xương
đ t ngón chân là nh ng xương c a ngón chân.
Có hai xương đ t ngón ngón chân cái và ba
các ngón còn l i. Xương ngón chân t o kh p
b n l v i các xương khác. B i không có kh p
yên bàn chân, nên ngón chân cái c đ ng không
linh ho t như ngón tay cái. Bàn chân g m hai vòm
chính : vòm d c và vòm
ngang, chúng đư c c ng c b i các dây ch ng. Chúng
là nh ng đi m thích nghi cho vi c đi l i th ng, chung :
nh ng vòm này cung c p cho bư c đi chúng ta có
s b t và s nh y.Nh ng đi m quan tr ng c a hông
và xương chân đư c mô t Table 6-4.
KH P - KH P N I
Kh p là s liên k t gi a hai xương, hay kh p n i.
PHÂN LO I KH P
S phân lo i kh p d a vào s lư ng đ ng tác có th
th c hi n đư c. Kh p b t đ ng là kh p không th ho t
đ ng, ví d đư ng kh p gi a hai xương h p s . Kh p
bán đ ng là kh p có th di đ ng m t ít ví d kh p gi a
hai đ t s ng li n k . Kh p đ ng là kh p có th c đ ng
linh ho t. Đây là ph n chính c a kh p và bao g m
kh p ch m ch u, kh p tr c, kh p b n l , và m t s
kh p khác. Ví d m i lo i kh p đư c mô t Table
6-5, và m t s đư c v Fig. 6-15.
KH P HO T D CH
T t c các kh p đ ng đ u là kh p ho t d ch b i chúng
có c u trúc gi ng nhau. M t kh p ho t d ch đi n hình
3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:43 AM Page 143

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
143
H xương kh p www.foxitsoftware.com/shopping

Figure 6–13 Xương ch u và xương cùng (A) Khung ch u nam, nhìn trư c (B) Khung ch u
nam nhìn bên ph i (C) Khung ch u n , nhìn trư c (D)Khung ch u n , nhìn bên ph i

CÂU H I: So sánh eo ch u trên c a nam và n . Đi m khác nhau này có lí do gì?

đư c mô t Fig. 6-16. b m t kh p m i kh p có c đ ng góc r ng hơn. Lót bao kh p là àng

xương là s n kh p, cung c p m t b m t trơn bóng.
Bao kh p, làm t mô liên k t s i, bao l y kh p trong
m t l p v b c ch c ch n, kh e. Bao kh p này giúp
kh p thêm n đ nh. Ví d hông, vao kh p r ng t c
xương đùi đ n vành c i và v a v n, gi ng m t cái
b c ch c ch n. Bao kh p vai ít khít hơn, cho phép
ho t d ch, ti t ra ch t ho t d ch vào kh p. Ch t
ho t d ch dày và trơn ngăn ng a ma sát khi xương di
đ ng.
Nhi u kh p ho t d ch còn ch a túi ho t d ch, là túi
nh ch a ch a ch t ho t d ch n m gi a kh p và gân
đi qua kh p. Túi ho t d ch cho phép gân trư t d dàng
khi xương di đ ng. N u kh p ho t đ ng quá m c,
3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:43 AM Page 144

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
144 H xương kh p www.foxitsoftware.com/shopping

c i
Xương mu
Ch m
Xương M u chuy n l n
ng i C

M u chuy n bé

Xương đùi

Xương bánh chè

L i c u trong
L i c u ngoài
L i c u trong
L i c u ngoài
Ch m
L i c chày

B trư c

Xương chày
Xương mác

Xg chày Xg mác

M t cá trong
Xương sên M t cá ngoài
Xương thuy n Xg gót
c Xg sên
Xương chêm Xg h p
chân
c chân Trong Xg bàn
Gi a chân
Ngoài Xg gót
Xg ngón
chân

A
B Xg đ t Xg đ t bàn chân Xg h p
ngón chân
Figure 6–14 (A) Xương chân và m t ph n xương ch u, nhìn trư c chân trái. (B) Nhìn bên
ngoài chân trái.

CÂU H I: Nh ng lo i kh p nào tay không gi ng chân ?

3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:43 AM Page 145

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H xương kh www.foxitsoftware.com/shopping
p 145

Table 6–4 | XƯƠNG HÔNG - CHÂN VÀ NH NG ĐI M QUAN TR NG

XƯƠNG CHI TI T MÔ T

Xương ch u (2 Xương cánh ch u ■ Ph n xòe ra, trên

xương ch u) Mào ch u ■ Đư ng phía trên xương cánh ch u
Gai ch u sau trên ■ N i ti p ph n sau mào ch u
Xương ng i ■ Ph n sau dư i
Xương mu ■ Ph n trư c gi a
Kh p s n s i mu ■ Kh p gi a 2 xương mu
c i ■ sâu ti p kh p v i xương đùi
Xương đùi Ch m ■ Ch m kh p v i xương ch u
C ■ Ph n co l i n i gi a ch m v i ph n xa
M u chuy n l n ■ M u l n ngoài cho cơ bám
M u chuy n bé ■ M u trong cho cơ bám vào
L ic u ■ L i c u ti p kh p v i xương chày
Xương chày L ic u ■ Ti p kh p v i xương đùi
L i c chày ■ M m tròn cho dây ch ng bánh chè
B trư c ■ M t đư ng th ng n i lên
M t cá trong ■ M m phía đ u xa
Xương mác Ch m ■ Ti p kh p v i xương chày
M t cá ngoài ■ M m phía đ u xa
Xương c chân (7) Xương gót ■ Xương t o gót chân
Xương sên ■ Ti p kh p v i xương chày và xương gót
Xương h p, xg thuy n —
Xương chêm: 1st, 2nd, —
3rd

Table 6–5 | CÁC LO I KH P

PHÂN LO I CÁC LO I VÀ MÔ T VÍ D

Kh p b t đ ng Đư ng kh p - mô liên k t s i gi a các ■ Gi a các xương h p s

m t xương ■ Gi a các xương m t
Kh p bán đ ng Kh p s n s i - đĩa s n s i gi a các ■ GI a các đ t s ng
xương ■ Gi a xương mu
Kh p Kh p ch m c u - di chuy n theo t t c Xương vai và cánh tay
đ ng các tr c Xương ch u và đùi
Kh p b n l - di chuy n m t tr c Xg cánh tay và tr
Xương đùi và chày
Gi a các xương đ t bàn
Kh p ch m c u - di chuy n m t tr c v i vài Xương thái dương và
đ ng tác sang bên xương hàm dư i
Kh p tr c—xoay ■ Đ t đ i và đ t tr c
■ Xương tr và xương quay
Kh p trư t - trư t trên các m t c a nhau ■ Gi a các xương c tay
■ Xương ch u và xương cùng
Kh p yên - di chuy n trên m t s tr c ■ Kh p bàn tày - đ t ngón tay cái
3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:44 AM Page 146

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
146 H xương kh p www.foxitsoftware.com/shopping

B Kh p b n l C Kh p tr c
A Kh p ch m c u
c i xương
M m răng đ t
ch u
tr c
Ch m
• xương
• đùi Đ tđ i
Ròng
r c xương •

cánh tay •
•

Khuy t ròng r c
xương chày

Thân đ t
•
s ng c

Đĩa gian đ t
• s ng
•

• Xương c
• tay
•

Xương đ t bàn
•
ngón tay cái

Xương thang
F Kh p yên (c tay)
•

D Kh p ph ng E Kh p s n s i

Figure 6–15 Các lo i kh p. V i m i lo i, có m t ví d đư c mô t , và m t hình v đơn gi n ch v

trí các m t kh p (A)Kh p ch m c u (B) Kh p b n l (C) Kh p tr c (D) Kh p trư t
(E) Kh p s n s i (F) Kh p yên

CÂU H I: Nh ng lo i kh p nào di đ ng nh t? Kh p nào ít c đ ng nh t?

túi ho t d ch có th b viêm và đau; tình tr ng này xương s giòn hơn, và gãy xương s thư ng di n ra
g i là viêm túi ho t d ch. M t vài r i lo n khác k c ch n thương nh .
đư c mô t Box 6-5: Viêm kh p. Mòn s n kh p là h u qu ph bi n c a tu i tác.
Kh p b nh hư ng bao g m c nh ng kh p ch u
s c n ng như đ u g i và ngón nh , hay ho t đ ng.
TU I TÁC VÀ H XƯƠNG M c dù s thoái hóa kh p không th ngăn ng a,
KH P ngư i già có th gi gìn ch t căn b n xương v i vi c
t p th d c và ch đ ăn giàu vitamin D.
Theo tu i, xương có xu hư ng m t nhi u canxi hơn là
đư c thêm vào. Ch t căn b n xương s m ng hơn,
3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:44 AM Page 147

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H xương kh www.foxitsoftware.com/shopping
p 147

Xương

Túi ho t d ch
Màng
ho t d ch

Bao S n
kh p kh p

kh p (ch a
ch t ho t
d ch) Gân
Figure 6–16 C u trúc kh p ho t d ch
Xương

CÂU H I: Làm sao đ có th nói r ng đây là

kh p gi a hai xương dài? Cho ví d v 2 xương.

Box 6–5 | ARTHRITIS- VIÊM KH P

Thu t ng arthritis nghĩa là s viêm kh p. Trong s
các lo i viêm kh p, chúng ta s quan tâm hai lo i :
viêm xương kh p và viêm kh p d ng th p.
Viêm xương kh p là h qu t nhiên c a tu i
già. kh p ch u s c n ng qua nhi u năm, s n kh p
s d n mòn đi. M t khi b m t trơn láng c a kh p
tr nên thô ráp, kh p nh hư ng s tr nên c ng
và đau. Kh p l n, ch u s c n ng s thư ng là đ i
tư ng c a lo i viêm kh p này. N u chúng ta s ng
đ lâu, h u h t chúng ta s b viêm xương kh p
đ u g i, hông ho c c chân.
Viêm xương kh p d ng th p là m t b nh thư ng
b t đ u đ u tu i trung niên ho c hi m g p hơn
trong đ tu i thi u niên. Đây là m t b nh t mi n,
nghĩa là h mi n d ch ch huy m t cách sai l m, t
phá h y m t ph n cơ th nó. Đi u gì là làm h mi n
d ch t o ra ph n ng b t thư ng này chưa đư c
bi t chính xác, nhưng ch c ch n nhi m vi khu n và
virus là nh ng nguyên nhân có th gây ra.
Viêm kh p d ng th p thư ng b t đ u kh p
các chi, ví d như các kh p ngón. Ho t đ ng t
mi n có v nh hư ng đ n màng ho t d ch, và
kh p s tr nên c ng và đau. Đôi khi quá trình
b nh phá h y hoàn toàn màng ho t d ch và quá
trình canxi hóa. M t kh p như v y s b dính l i và
không th di đ ng thêm n . T mi n có th phá h y
ngay c tim và m ch máu, và nh ng đi u này
kèm v i viêm kh p d ng th p s càng đ i di n v i
đau tim, đ t qu ( viêm kh p d ng th p là b nh
toàn thân, không ph i b nh c c b )
Đi u tr viêm kh p d ng th p là gi m viêm càng
nhi u càng t t, b i chính quá trình viêm t o s phá
h y. Các li u pháp đang nghiên c u liên quan t ng
khía c nh c th c a đáp ng mi n d ch, ch ng h n
như s n xu t kháng th . Tuy nhiên hi n t i không
có thu c ch a cho b nh t mi n.
3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:44 AM Page 148
148 H xương kh p
T NG K T
Ki n th c v xương và kh p s r t h u ích cho
chương ti p theo khi b n h c v ho t đ ng c a cơ
v n đ ng xương. B n c n nh xương có nhi u ch c
năng khác nhau. Là m t kho ch a canxi dư th a,
xương giúp duy trì lư ng canxi máu n đ nh.
Đ CƯƠNG H C T P
H xương đư c t o b i xương và s n có
nh ng ch c năng sau:
1. Là b khung nâng đơ, liên k t b i các dây ch ng,
di đ ng b i cơ.
2. B o v n i t ng kh i ch n thương cơ h c.
3. Ch a và b o v t y đ .
4. Ngu n ch a canxi dư; quan tr ng trong vi c đi u
hòa lư ng canxi máu.
Mô xương (xem Fig. 6–1)
1. T bào xương đư c tìm ch t căn b n g m canxi
phosphat, canxi carbonat, và collagen.
2. Xương đ c - có h th ng Havers.
3. Xương x p - không có h th ng Havers, có t y đ .
4. S n kh p - trơn láng, m t kh p
5. Màng xương - màng mô liên k t s i; nơi bám các
gân và dây ch ng; có nơi các m ch máu đi vào.
Phân lo i xương
1. Xương dài - tay, chân; thân xương là xương đ c
ch a khoang t y ch a t y vàng (m ); đ u xương
là xương x p (xem Fig.6-1)
2. Xương ng n - c tay, c chân ( xương x p bao
ph b i xương đ c)
3. Xương d t - xương sư n, xương ch u, xương
h p s ( xương x p đươc bao ph b i xương đ c)
4. Xương không đ u - c t s ng, xương m t ( xương
x p đư c bao ph b i xương đ c)
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
T y đ xương đư c tìm th y xương d t và xương
không đ u s n xu t t bào máu : h ng c u, b ch c u
và ti u c u. M t s xương b o v m t s t ng sinh
t n như là não, tim, ph i. Như b n th y, xương b n
thân cũng đư c xem xét như m t cơ quan mang tính
sinh t n.
S phát tri n phôi thai c a xương
1. Mô hình xương phôi thai lúc đ u đư c làm t các
mô khác và d n d n đư c thay th b i xương.
Quá trình c t hóa b t đ u t tháng th ba thai kì;
t o c t bào phát tri n lên t nguyên bào s i và s n
xu t ch t căn b n xương.
2. Xương h p s và xương m t lúc đ u làm t mô
liên k t s i; t o c t bào s n xu t ch t căn b n
trung tâm c t hóa m i xương; xương phát tri n t a
ra ngoài; thóp v n còn khi sinh cho phép s ép h p
s lúc sinh; thóp đư c canxi hóa trư 2 tu i (xem
Fig.6-2)
3. T t c các xương khác đư c làm t s n. xương
dài trung tâm c t hóa đ u tiên thân xương;
nh ng trung tâm khác phát tri n đ u xương. Sau
sinh xương dài phát tri n t m s n đ u xương :
S n đư c s n xu t phía đ u xương, xương thay
th s n phía thân xương. T bào h y xương t o
khoang t y t vi c tái h p thu ch t căn b n xương
thân xương ( xem Fig.6-3)
Các y u t nh hư ng đ n s
phát tri n và duy trì xương
1. Di truy n - m t s gen đóng góp đ n ti m năng di
truy n đ i v i chi u cao.
2. Dinh dư ng -canxi, photpho, và protein là thành
ph n c a ch t căn b n xương; vitamin D c n thi t
cho quá trình h p thu canxi ru t non; vitamin C
và A c n cho s s n xu t ch t căn b n xương ( s
canxi hóa).
3. Hoocmon - s n xu t b i các tuy n n i ti t ; liên
quan đ n s phân chia t bào; t ng h p protein
(xem Table 6-1).
3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:44 AM Page 149
4. Mô khác - leptin t mô m kích thích s phát tri n
xương; serotonin t ru t non c ch s phát tri n
xương.
5. T p luy n ho c stress - xương ch u s c năng ph i
mang s c năng cơ th ho c chúng s m t canxi và
giòn.
H xương kh p - 206 xương ( xem Fig. 6-4);
xương đư c n i b i dây chăng
1. B xương tr c - xương s , c t s ng, l ng ng c.
a. Xương s - xem Figs.6-5 đ n 6-8 và Table
6-2.
— Tám xương h p s t o nên h p s , b o v
m t và tai;14 xương m t t o nên m t; kh p
b t đ ng gi a nh ng xương này g i là
đư ng kh p.
— Các xoang c nh mũi là nh ng khoang ch a
khí xương hàm trên, xương trán, xương
bư m, và xương sàng; chúng làm nh
xương s và c ng hư ng cho ti ng nói.
— Ba xương thính giác trong tai gi a lan
truy n rung đ ng cho vi c nghe
b. Xương c t s ng - xem Fig. 6-10
— Nh ng xương riêng l đư c g i là đ t s ng:
7 đ t c , 12 đ t ng c, 5 đ t th t lưng, 5 đ t
cùng ( h p l i thành xương cùng), 4 đ n 5
đ t c t ( h p l i thành xương c t). C ng c
thân mình và đ u, che ph và b o v t y
s ng trong ng s ng. Đĩa s n s i h p thu
shock n m gi a thân hai đ t s ng li n k ,
cho phép chuy n đ ng linh ho t. B n đư ng
cong t nhiên giúp đi l i th ng đ ng ( xem
Table 6-5 đ xem kh p).
c. L ng ng c - xem Fig. 6-11
— Xương c và 12 đôi xương sư n; b o v
khoang ng c và c ng t ng b ng trên kh i
các ch n thương và đư c m r ng trong
quá trình hít vào. Xương c g m cán, thân
và m m mũi ki m. T t c các xương sư n
ti p kh p v i đ t s ng ng c; xương sư n
th t ( 7 đôi đ u) ti p kh p tr c ti p v i
xương c qua s n sư n; xương sư n gi
(3 đôi ti p theo) ti p kh p qua s n sư n 7;
xương sư n c t( 2 đôi cu i) không ti p kh p
v i xương c.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H xương kh www.foxitsoftware.com/shopping
p 149
2. B xương treo - xương tay và chân và vai và đai
ch u
a. Vai và tay - xem Fig. 6-12 và Table 6-3
— Xương vai - cơ xương vai bám vào,
ch o ti p kh p v i xương cánh tay.
— Xương đòn- làm v ng ch c xương vai
— Xương cánh tay - ti p kh p xương vai và
xương tr ( khu u)
— Xương quay và xương tr - ti p kh p v i
xương khác và v i xương c tay
— Xương c tay (8), xương bàn tay (5), xương
đ t ngón tay (14) ( xem kh p Table 6-5)
b. Hông và chân - xem Fig.6-13 và 6-14 và Table
6-4.
— Xương hông - hai xương ch u; xương cánh
ch u, xương ng i, xương mu; c i ti p
kh p v i xương đùi.
— Xương đùi - ti p kh p v i xương ch u và
xương chày ( g i)
— Xương bánh chè- trong gân cơ t đ u đùi.
— Xương chày và xương mác - c ng chân;
xương chày mang s c n ng cơ th , xương
mác thì không nhưng là nơi bám cơ và giúp
n đ nh c chân.
— C chân (7)
— Xương đ t bàn chân (5); xương đ t ngón
chân (14) (xem Table 6-5 đ i v i kh p)
Kh p - Kh p n i
1. Phân lo i d a trên s lư ng c đ ng
a. Kh p b t đ ng
b. Kh p bán đ ng
c. Kh p đ ng (xem Table 6–5 đ xem ví d ;
xem thêm Fig. 6–15).
2. Kh p ho t d ch - t t c các kh p đ ng đ u chung
m t c u trúc (xem Fig.6-16)
a. S n kh p - m t kh p trơn
b. =Bao kh p - bao mô liên k t s i kh e ch a
kh p
c. Màng ho t d ch - lót bao kh p; ti t ch t ho t
d ch gi m ma sát
d. Túi ho t d ch - túi ch a ch t ho t d ch cho
phép gân trư t d dàng trên kh p
3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:44 AM Page 150

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
150 H xương kh p www.foxitsoftware.com/shopping

CÂU H I ÔN T P
1. Gi i thích s khác nhau gi a xương đ c và xương 12. Nêu tên xương t o nên l ng ng c và mô t
x p, và nêu v trí m i xương xu t hi n. (tr.122) hai ch c năng c a l ng ng c (tr.137)
2. Nêu v trí t y xương đ , và nêu t bào máu nó s n 13. Mô t ch c năng c a c t s ng. Nêu s lư ng
xu t. (tr.122) c a m i lo i đ t s ng. (tr.131)
3. Nêu mô mà xương s phôi thai đ u tiên đư c t o. 14. Gi i thích s gi ng và khác nhau gi a kh p vai
Gi i thích s c t hóa xương h p s . (tr.124) và kh p hông (tr.140-142)
4. Thóp là gì, gi i thích ch c năng c a nó (tr. 15. Nêu ví d ( nêu tên hai xương) cho m i lo i kh p
124-125) dư i đây (tr.145)
5. Nêu mô mà xương đùi phôi thai đ u tiên đư c tao. a. Kh p b n l
Gi i thích s c t hóa xương này. Mô t đi u x y b. Kh p s n s i
ra đ u xương đ xương dài phát tri n. (tr.125) c. Kh p tr c
6. Gi i thích ý nghĩa c a “ti m năng di truy n” đ i v i d. Kh p yên
chi u cao, và nêu nh ng ch t dinh dư ng tr nên
e. Đư ng kh p
có đ đ t đư c ti m năng di truy n (tr.125)
f. Kh p ch m c u
7. Gi i thích ch c năng c a calcitonin và PTH v i ch t
căn b n xương và n ng đ canxi máu. (tr.128) 16. Nêu các thành ph n c a kh p ho t d ch tương
ng v i ch c năng dư i đây: (tr.143)
8. Gi i thích s nh hư ng c a estrogen và
testosterone đ n s phát tri n xương và khi nào a. D ch trong kh p ngăn ma sát
có s nh hư ng (tr.125) b. Bao b c l y kh p m t cách ch c ch n
9. Nêu m t cách nh ng hormone dư i đây làm kích c. Cung c p m t m t nh n xương
thích s phát tri n xương : insulin, thyroxin, GH d. Lót bao kh p và ti t ch t ho t d ch
(tr.128)
17. D a vào hình v toàn b h xương kh p (Fig.6-4),
10. Nêu các xương t o nên h p s (tr.129-130) ch m i xương trên chính cơ th b n. (tr.130)
11. Nêu các xương ch a xoang c nh mũi và ch c
năng c a các xoang này (tr.131)
3957_Ch06_120-151 06/10/14 10:44 AM Page 151

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H xương kh www.foxitsoftware.com/shopping
p 151

NÂNG CAO
1. Sau m t ch n thương t y s ng nghiêm tr ng 6. Nhìn hình nh dư i. Nêu tên xương và lo i m t
vùng th t lưng, các cơ có ý th c vùng chân và ph ng gi i ph u đư c c t. Mũi tên l n ch gì? Mũi
hông b li t. Mô t nh hư ng c a vi c li t này lên tên bé ch gì? Nhìn kĩ hình, mô t nó, và gi i thích
các xương. các h qu có th có.
2. Không nhìn vào hình v mô t , th nêu tên các
xương t o ra m t. Ki m tra l i v i Fig. 6-5 và 6-6
3. Trong n l c phòng ch ng đ t t tr sơ sinh
(SIDS), ba m thư ng đư c khuyên đ tr n m
ng trên lưng ( n m ng a), ch không ph i d dày(
n p s p). T đ y (1994), s lư ng ch t do SIDS
gi m đáng k . B n nghĩ đi u gì x y ra xương s
c a nh ng đ a tr sơ sinh này.
4. M t tr sơ sinh 5 tháng tu i đư c mang đ n phòng
khám vì tiêu ch y 2 ngày. Y tá ki m tra xương trán
trư c và th y xu t hi n lõm xu ng. Đi u gì gây ra
tình tr ng này?
5. Nhìn phía bên xương s ngư i l n Fig.6-5 và
nh n xét t l gi a ph n xương m t và ph n h p (Ch p b i Dan Kaufman.)
s . So sánh v i xương s tr sơ sinh Fig.6-2,
và m i liên quan gi a i c xương m t nh v i
kích thư c h p s . Có m t lí do cho vi c này.
B n nghĩ đó là gì?
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 152

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

CHAPTER

H CƠ
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 153

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

M C TIÊU BÀI H C
■ Tên h cơ quan liên quan tr c ti p t i chuy n đ ng,và liên quan v i nhau
C U TRÚC CHƯƠNG
như th nào
Muscle Structure
Muscle Arrangements
■ Mô t c u trúc cơ cùng v i nh ng thu t ng v t bào cơ,gân,xương
Antagonistic Muscles
■ Mô t s khác nhau gi a cơ đ i kháng và cơ h tr ( antagonistic and
synergistic muscles) và gi i thích t i sao s s p x p như v y là c n thi t
Synergistic Muscles
The Role of the Brain M
■ Gi i thích vai trò c a não liên quan như th nào t i cơ vân
.uscle Tone
■ Đ nh nghĩa trương l c cơ và gi i thích vai trò c a nó
Exercise
■ Phân bi t co cơ đ ng trương và co cơ đ ng trư ng trong t p luy nx
Muscle Sense
■ Đ nh nghĩa muscle sense và gi i thích vai trò c a nó
Energy Sources for Muscle
■ Tên nh ng ngu n năng lư ng c n thi t cho s co cơ, và phương trình Contraction
đơn gi n c a hô h p t bào Muscle Fiber—Microscopic
■ Gi i thích vai trò c a hemoglobin,myoglobin,s n oxy ,acid lactic Structure
■ Mô t ti p n i th n kinh-cơ( neuromuscular junction) and và nêu Sarcolemma—Polarization
ch c năng t ng b ph n trong đó Sarcolemma—Depolarization
■ Mô t c u trúc sarcomere. Contraction—The Sliding
■ Gi i thích s phân c c,kh c c,tái c c Filament Mechanism
■ Mô t cơ ch trư t c a siêu s i Responses to Exercise—
Maintaining Homeostasis
■ Mô t ph n ng c a cơ th v i v n đ ng và gi i thích s h ng đ nh n i
môi Aging and the Muscular
System
■ H c nh ng nhóm cơ chính c a cơ th và ch c năng c a chúng
Major Muscles of the Body
Muscles of the Head and Neck
Muscles of the Trunk
Muscles of the Shoulder and Arm
THU T NG M I Muscle sense (MUSS-uhl SENSE)
Muscles of the Hip and Leg
Actin (AK-tin) Muscle tone (MUSS-uhl TONE)
Antagonistic muscles (an-TAG-on- Myoglobin (MYE-oh-GLOW-bin)
BOX 7–1
ISS-tik MUSS-uhls) Myosin (MYE-oh-sin)
Anabolic Steroids
Creatine phosphate (KREE-ah-tin Neuromuscular junction (NYOOR-
FOSS-fate) oh-MUSS-kyoo-ler JUNK-shun) BOX 7–2
Depolarization (DE-poh-lahr-i-ZAY- Origin (AHR-i-jin) Tetanus and Botulism
shun) Oxygen debt (AHKS-ah-jen DET)
BOX 7–3
Fascia (FASH-ee-ah) Polarization (POH-lahr-i-ZAY-shun)
Muscular Dystrophy
Insertion (in-SIR-shun) Prime mover (PRIME MOO-ver)
Isometric (EYE-so-MEH-trik) Sarcolemma (SAR-koh-LEM-ah) BOX 7–4
Isotonic (EYE-so-TAHN-ik) Sarcomeres (SAR-koh-meers) Myasthenia Gravis
Lactic acid (LAK-tik ASS-id) Synergistic muscles (SIN-er-JIS-tik
MUSS-uhls) BOX 7–5
Muscle fatigue (MUSS-uhl
fah-TEEG) Tendon (TEN-dun) Common Injection Sites

Terms that appear in bold type in the chapter text are defined in the glossary,
which begins on page 603.

153
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 154

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
154 The Muscular System www.foxitsoftware.com/shopping

Liên h lâm sàng Myalgia (my-AL-jee-ah)

Anabolic steroids (an-a-BAHL-ik
STEER-oyds)
Atrophy (AT-ruh-fee)
Botulism (BAHT-chu-lizm)
Hypertrophy (high-PER-truh-fee)
Intramuscular injection (IN-trah-
MUSS-kyoo-ler in-JEK-shun)
Muscular dystrophy (MUSS-kyoo-
ler DIS-truh-fee)
Myasthenia gravis (MY-ass-THEE-
nee-yuh GRAH-viss)
Myopathy (my-AH-puh-thee)
Paralysis (pah-RAL-i-sis)
Range-of-motion exercises
(RANJE-of-MOH-shun EKS-err-
sigh-zez
Sex-linked trait (SEX-LINKED
TRAYT)
Tetanus (TET-uh-nus)

B n thích nh y không. H u h t chúng ta C u trúc cơ

đ u thích hay đơn gi n là xem nh ng vũ
công chuyên nghi p nh y. S uy n chuy n
và ph i h p nh p nhàng trong nh y là k t
qu c a s k t qu t s tương tác c a
nhi u h cơ quan mà đ c bi t là h cơ
Có hơn 600 cơ cơ th ngư i.H u h t chúng
đư c g n v i xương b i gân ,m c dù m t s cơ
đư c g n v i l p dư i b m t c a da. Ch c năng
cơ b n c a h cơ là v n đ ng b xương. S co
th t cơ đ v n đ ng cũng s n sinh ra nhi t góp
ph n duy trì nhi t đ cơ th . Nh ng h cơ quan
khác cũng liên quan tr c ti p t i s v n đ ng như
th n kinh,hô h p,tu n hoàn.H th n kinh, nhánh
v n đ ng truy n xung đ ng đi n hóa làm co th t t
bào cơ . H hô h p trao đ i oxi và co2 gi a không
khí và máu.H tu n hoàn mang oxi đ n cơ và l y
co2 đi
Trong chương này ch y u đ c p cơ vân. B n
có th xem l i chương 4 đ bi t thêm 2 lo i cơ n a
là cơ tim và cơ trơn . . Trong chương này chúng ta
s b t đ u v i gi i ph u ,sinh lý cơ sau đó bàn lu n
v c u trúc vi th c a t bào cơ và sinh hóa c a s
co th t cơ
T t c t bào cơ đ u đư c bi t hóa cho s co th t.
Khi các t bào cơ co th t chúng s rút ng n l i
và kéo 1 xương giúp chuy n đ ng.M i cơ vân
đư c t o ra t 1000 t bào cơ riêng bi t,chúng
còn đư c g i là nh ng s i cơ(myocytes ho c
muscle fibers) (Hình 7.3)Tùy thu c vào nhi m v
c a t ng cơ mà có s khác nhau v s lư ng s i
cơ co th t. Khi b n c m vi t chì ch ng h n ch 1
ph n nh nh ng s i cơ ngón tay co th t thôi.N u
b n c m 1 quy n sách nhi u s i cơ s co th t đ
th c hi n nhi m v
Cơ đư c c đ nh ch c ch n vào xương b i gân
H u h t gân có hình d ng dây th ng,m t s thì
b ng ph ng; nh ng gân b ng ph ng này dc g i là
cân(aponeurosis).Nh ng s i gân đư c t o t mô
liên k t s i,mô lien k t này r t là ch c, k t h p
v i fascia(cân,m c) chúng bao ph cơ;và cùng v i
màng ngoài xương màng mô lien k t s i bao ph
xương. M t xương thì thư ng có ít nh t 2 gân,m i
gân g n v i 1 xương khác nhau.V trí g n c a cơ
mà ít di đ ng hơn đư c g i là nguyên y(origin),v trí
g n mà di đ ng hơn dc g i là bám t n(insertion)Cơ
đi qua kh p c a 2 xương t i nơi mà cơ đư c g n
vào và khi cơ co s kéo bám t n làm di chuy n
xương theo 1 hư ng c th .

S S P X P CƠ
Cơ đư c s p x p xug quanh khung xương đ
t o nên nhìu c đ ng khác nhau. 2 lo i chính
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 155
s p x p đ i kháng(antagonist),s p x p h tr
(synergistic)
AntagonisticMuscles
antagonist muscle là cơ có ch c năng đ i kháng.
ví d cơ nh đ u cánh tay là cơ vùng cánh tay
trư c ,nguyên y xương b vai và bám t n
xương quay. Khi cơ nh đ u co nó g p c ng tay
,u n cong khu u tay .Nh c l i m t l n n a là khi cơ
co nó s ng n l i và kéo,nó không th đ y b i vì
khi thư giãn nó không có l c.do đó cơ nh đ u ch
làm cong khu u không th căng nó ra đư c. các cơ
khác thì có th đư c.Cơ tam đ u thì n m vùng
cánh tay sau,nguyên y xương b vai và xg cánh
tay,bám t n xương tr .Khi cơ tam đ u co th t nó
làm du i c ng tay căng khu u tay
. Chú ý hình th c di chuy n c a cánh tay vai ví
d . D ng cánh tay(Abducting) (laterally raising) là ch c
năng c a cơ delta .Khép cánh tay là ch c năng c a
cơ ng c l n và cơ lưng r ng. G p cánh tay(ngang
qua ng c) là ch c năng cơ ng c l n, and du i cánh
tay(sau lưng) là ch c năng cơ lưng r ng
xương b vai
cơ nh đ u(giãn)
xương quay
cơ tam đ u (co)
xương tr xương cánh tay
A A du i
Figure 7–1 Antagonistic muscles. (A) Extension of the forearm. (B) Flexion of the forearm.
QUESTION: When the biceps contracts, what happens to its length, and what kind of force does it exert?
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
155
www.foxitsoftware.com/shopping
The Muscular System
N u không có cơ đ i kháng thì nhi u ho t đ ng s
không th c hi n dc
B n có th quen thu c v i các bài t p v d i
chuy n đ ng (ho c ROM), thư ng đư c đ ngh cho
nh ng b nh nhân b gi i h n giư ng. Các bài t p
như v y đư c thi t k đ căng và co th t các cơ
đ i kháng c a kh p đ b o v ch c năng cơ
và c đ ng kh p
Synergistic Muscles
Synergistic muscles là nh ng cơ có cùng ch c
năng,ho c ph i h p đ th c hi n 1 ch c năng c
th Cơ nh đ u,cơ cánh tay,cơ cánh tay quay đ u
th c hi n ch c năng g p c ng tay.B n t h i t i sao
chúng ta c n 3 cơ đ th c hi n cùng 1 ch c năng ,
và câu tr l i n m c đ ng c a bàn tay.N u bàn
tay ng a,cơ nh đ u s làm vi c nhìu hơn đ g p
N u đưa ngón cái lên,thì cơ cánh tay quay s làm
viec nhìu hơn tương t úp bàn tay thì cơ cánh tay
làm viec nhìu hơn .N u b n đã t ng hít xà đơn thì
b n s th y d dàng hơn nhìu n u xoay lòng bàn tay
v phía b n hơn là xoay ra ngoài b i vì lòng bàn tay
ng a thì cơ nh đ u g p,mà cơ nh đ u thì to hơn và
m nh hơn cơ cánh tay
Cơ có th đư c g i là cơ h tr n u nó giúp duy
trì kh p làm cho c đ ng thêm ch c ch n hơn .Khi
b n uong 1 ly nư c ,cơ nh đ u s co vì lòng bàn tay
b n ng a,cùng th i đi m đó các cơ vùng vai s co
đ duy trì kh p c đ nh giúp ta uong nuoc d dàng
cơ nh đ u (co)
tam đ u giãn (relaxed)
B B g p
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 156
156 The Muscular System
VAI TRÒ C A NÃO
Th m chí nh ng c đ ng đơn gi n nh t cũng c n
s tương tác nhi u cơ.,s co th t cơ vân ph
thu c vào não.Xung đ ng th n kinh cho c đ ng
đ n t thùy trán c a đ i não.Đ i não là ph n l n
nh t c a não b ,thùy trán n m dư i xương trán .
Khu v c v n đ ng c a thùy trán t o ra xung đ ng
đi n hóa đi d c theo nơ ron v n đ ng t i các s i
cơ gây co th t các s i cơ
S i tr c đơn đ c c a noron v n đ ng có th
phân nhánh r ng rãi, và m t neuron cũng có th phân
nhánh do đó nó chi ph i t 1 t i 100 s i cơ ,đây đư c
g i là đơn v v n đ ng(motor unit) .Đơn v v n đ ng
nh v i 2 t i 100 s i cơ cho m i neuron,đư c tìm
th y nh ng cơ th c hi n ch c năng nh như di
chuy n m t,ngón tay. đơn v v n đ ng l n v i hàng
trăm s i cơ cho m i neuron ,chúng đư c th y
nh ng c đ ng m nh,như di chuy n hông,cơ vùng
chân
Đ mà v n đ ng hi u qu ,m t s cơ ph i co
trong khi nh ng cơ khác thì ngh ngơi. Khi chúng ta
đi b ,các cơ đ i kháng (antagonist) trư c và sau
đùi ho c c ng chân thay phiên nhau co th t và
ngh ngơi làm cho nh ng bư c đi c a ta hi u qu .
Cái mà chúng ta g i là s ph i h p ,di n ra dư i
m c nh n th c và đư c đi u hòa b i ti u não,n m
dư i thùy ch m c a đ i não.
TRƯƠNG L C CƠ(MUSCLE TONE)
Ngo i tr lúc ng ,h u h t cơ chúng ta đ u giai
đo n co nh ,g i là trương l c cơ. Khi chúng ta ng i
trương l c cơ c ,cơ lưng gi cho đ u và lưng
chúng ta th ng. Truong l c cơ giúp chúng ta duy trì
tư th đ ng th ng. Đ duy trì s co th t nh ch c n
m t vài s i cơ co th t.S co th t thay th c a nh ng
s i cơ(đơn v v n đ ng khác) đ mà cơ không b
m t m i. Đi u này cũng tương t như m t ngh
sĩ piano liên t c g n sóng ngón tay c a cô
trên các phím c a piano.Có m t s n t nh c s
đư c phát ra thư ng xuyên nhưng âm thanh nghe
đư c c a nh ng n t này luôn thay đ i
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
S co th t thay th c a các s i cơ cũng như trương l c
cơ.đư c đi u hòa b i ti u não
S i cơ c n năng lư ng ATP đ co . Khi mà ATP đư c
s n sinh trong quá trình hô h p t bào ,nh ng s i cơ
cũng sinh ra nhi t.Nhi t t o ra b i trương l c cơ chi m
kho ng 25% t ng lư ng nhi t cơ th lúc ngh ngơi.Trong
quá trình v n đ ng dĩ nhiên s sinh nhi t s tăng đáng
k
T p th d c
Trương l c cơ t t s nâng cao s ph i h p các c
đ ng.Khi cơ co nh chúng s ph n ng nhanh hơn khi
chúng ta c n v n đ ng g ng s c.Truong l c cơ y u thì
cơ thư ng m m,x nhưng t p luy n s giúp tăng trương
l c cơ.
Có 2 hình th c t p th d c là : c: o cơ đ ng
trương(isotonic) và co cơ đ ng trư ng(isometric),
Trong co đ ng trương,cơ co t o chuy n đ ng,chi u dài
s i cơ thay đ i truong luc co khong đ i.Ch y b ,bơi,nâng
t ,đi b là ví d .. Isotonic exercise s nâng cao trương
l c cơ,s c m nh cơ và n u th c hi n l p l i nhi u l n
nâng t s tăng kích thư c cơ.Hình th c t p th d c
co đ ng trương này cũng nâng cao tim m ch và hô h p
hi u qu b i nh ng ho t đ ng g ng s c đòi h i ho t
đ ng c a tim và hô h p
N u th c hi n trong 30 phút ho c lâu hơn, t p th
d c như v y có th đư c g i là hi u khí, b i vì nó tăng
cư ng cơ tim và hô h p, cũng như các cơ g n li n v i
b xương
Co cơ đ ng trương có 2 lo i , concentric or eccentric.
concentric contraction : cơ ng n l i khi có l c tác d ng.
eccentric contraction: cơ dãn ra khi có l c tác d ng.Tư ng
tư ng khi mà b n nâng quy n sách lên cao,cơ tam đ u
cánh tay s co th t và ng n l i ,làm th ng khu u tay đ nâng
sách đó là concentric contraction Bây gi b n h n t t
quy n sách xu ng thì cơ tam đ u cánh tay v n co th m chí
nó dãn ra đ t o ra l c kháng v i tr ng l c (tr ng l c làm
quy n sách r t nhanh).Đó là eccentric contraction
Isometric exercise(co cơ đ ng trư ng) liên quan đ n
s co th t c a cơ mà không gây chuy n đ ng,trương
l c cơ thay đ i nhưng chi u dài cơ không đ i.N u b n
úp 2 lòng bàn tay vào nhau,đ y bàn tay này vào bàn
tay kia,b n s c m nh n s co th t c a cơ cánh tay .
N u 2 tay đ y như nhau thì s không có chuy n đ ng,đó
là co cơ đ ng trư ng. Nh ng bài t p co cơ đ ng trư ng
(https://www.youtube.com/watch?v=96T2Uuls3yk)s tăng
trương l c cơ và s c m nh cơ nhưng nó không đư c
xem là hi u khí.Khi cơ th v n đ ng,não nh n tín hi u t
các kh p và s ph n ng b ng ph n x tăng nh tim ,hô
h p.Không v n đ ng não không nh n tín hi u ,nh p tim
và hô h p không tăng nhi u như là ta th c hi n bài t p
co cơ đ ng trương
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 157
Nhi u ho t đ ng c a chúng ta liên quan t i co cơ
đ ng trương và đ ng trư ng. Kéo c a là co đ ng
trương,nhưng n u c a đư c gi l i b i 1 ngư i khác
thì nó tr thành co đ ng trư ng Nâng cây vi t lên là co
đ ng trương; Gi cây vi t trong tay là co đ ng trư ng.
Leo lên d c liên quan đ n concentric isotonic ,và nó
khá là v t v . Đi xu ng d c thì có v d hơn,nhưng
cũng không kém ph c t p.The eccentric isotonic co th t
đ giúp ta bư c đi v ng vàng ch ng l i l c hút trái
đ t,n u không có nó chúng ta s té nhào. các lo i co
th t khác nhau là c n thi t cho ngay c nh ng ho t
đ ng đơn gi n nh t. (With respect to increasing muscle
strength, see Box 7–1: Anabolic Steroids.)
T p th d c cũng th hi n m t khía c nh khác
c a cơ vân, cái này g n đây đư c phát hi n. Cơ vân
cũng là mô n i ti t, and t p th d c kích thích s n
xu t hormon irisin. Hormon này nh hư ng đ n mô
m ,chuy n đ i m tr ng thành m nâu.Nh c l i
chapter 4 ,t bào m tr ng d tr m ,nhưng t bào
m nâu thì sinh nhi t .Chúng chuy n hóa ch t béo
thành c02 và nư c và năng lư ng sinh nhi t.Đó là
lý do t i sao t p th d c thư ng xuyên và kiên đ nh
s làm gi m cân
MUSCLE SENSE
Khi b n đi lên c u thang có bao gi b n nhìn xem
chân b n có ch c là bư c lên c u thang không?
H u h t chúng ta đ u không. Nh vào muscle sense
Box 7–1 | ANABOLIC STEROIDS
Anabolic steroids là thu c có c u trúc và ho t
đ ng tương t như hormon sinh d c nam
testosterone.Bình thư ng s bài ti t hormon
testosterone b t đ u khi nam d y thì ,làm tăng kích
thư c cơ và đó là lý do cơ b p nam to hơn n
M t s v n đ ng viên (nam và n ) ,c nghi p dư
và chuyên nghi p,dùng anabolic steroid đ làm cho
cơ b p to và kh e .Không có s nghi ng v tác
d ng c a thu c làm tăng kich thư c cơ b p,tuy nhiên
dùng thu c cũng nguy hi m,m t s ngư i b nh
hư ng nghiêm tr ng.Tác d ng ph c a thu c :t n
thương gan,th n ;gián đo n chu kì kinh nguy t,tinh
th n cũng thay đ i như khó ch u,hung hăng
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
157
www.foxitsoftware.com/shopping
The Muscular System
. Muscle sense (proprioception) là kh năng c a não nh n
bi t đư c v trí cơ và nh ng gì cơ th c hi n mà chúng
ta không c n ph i nhìn hay nh n th c
Trong cơ có receptor g i là th th căng(stretch
receptor) . Ch c năng cơ b n c a t t c th th c m giác là
phát hi n s thay đ i Ch c năng th th căng là phát hi n
s thay đ i chi u dài c a cơ khi căng. Xuung đ ng c m
giác đư c t o ra b i th th này đư c thông d ch b i
não như m t b c tranh v trí c a cơ
Tư ng tư ng cu c s ng b n s ra sao khi b n ph i
nhìn m i c đ ng đ ch c ch n r ng bàn tay ho c bàn
chân có đư c th c hi n theo ý mu n không.Th m chí
nh ng ho t đ ng đơn gi n như đi b ,ăn cũng c n chú ý
liên t c !
Đôi khi chúng ta nh n th c đư c c m giác cơ b p
c a mình H c nh ng kĩ năng như là gõ phím,chơi
guitar nó liên quan đ n nh ng c đ ng chính xác c a ngón
tay ,và lúc b t đ u chúng ta thư ng xem ngón tay c a mình
có đ t đúng ch không.,tuy nhiên,v i nh ng c đ ng đơn
gi n s c m nh n đúng,có nghĩa là não c a chúng ta đã
t o ra m t b c tranh hoàn h o cho công vi c đó .T t
c m giác cơ t nh n th c chuy n sang không nh n
th c,nghĩa là chúng ta th c hi n trong vô th c không c n
ph i nhìn, nh ng ngh sĩ có kinh nghi m h ch ng c n
ph i nhìn m i chuy n đ ng
C m giác là ch c năng c a não, và c m giác cơ cũng
không ngo i l . Xuung đ ng cho c m giác cơ đư c k t
h p thùy thái dương(nh n th c c m giác cơ)và ti u
não(không nh n th c c m giác cơ) t o nên s ph i h p
các v n đ ng viên n có th phát tri n lông
m t,lông cơ th như đàn ông,th m chí vô sinh do nh
hư ng c a hormon sinh duc nam
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 158
158 The Muscular System
Năng lư ng cho s co cơ
Trư c khi th o lu n v s co cơ,truoc h t chúng ta
hãy xem cách mà nh ng s i cơ l y năng lư ng co
cơ. Ngu n năng lư ng tr c ti p cho s co cơ là ATP
ATP không đư c d tr nhi u trong s i cơ,trong
quá trình co th t nó s c n ki t trong vòng vài giây
Ngu n năng lư ng th c p là creatine phosphat
và glycogen. Creatine phosphate gi ng như ATP,là
phân t v n chuy n năng lư ng.Chúng b phân h y
thành creatine, phosphate, and energy, và energy đư c
dùng đ t o nhi u ATP .H u h t creatine t o ra
đư c dùng đ tái t o l i Creatine phosphate ,nhưng
m t s đư c chuy n thành creatinine,nó là ch t th i
chưa nito đư c bài ti t qua th n
Ngu n năng lư ng d i dào các s i cơ là
glycogen. KHi mà Glycogen c n thi t đ cung c p
năng lư ng cho s duy trì co cơ (nhi u hơn 1 vài
giây), đ u tiên nó phân h y thành các phân t
glucose.Glucose sau đó b phân h y trong quá trình
hô h p t bào đ s n sinh ra ATP
Nh c l i chương 2:ph n ng hô h p t bào
Glucose + O2 → CO2 + H2O + ATP + nhi t
Trư c h t nhìn vô s n ph m c a ph n ng. ATP
dùng cho s co cơ. Nhi t đ duy trì thân nhi t cho
cơ th , N u t p g ng s c s tăng thân nhi t. Nư c
s tr thành d ch n i bào, Co2 s đư c th i khi th
ra
Bây gi nhìn vào cái c n thi t đ sinh năng
lư ng t glucose là oxygen.N u oxygen hi n di n
thì hô h p t bào đư c g i là quá trình hi u khí. Cơ
có 2 ngu n oxygen. Máu v n chuy n oxy cung c p
t ph i,oxy đư c v n chuy n b ng cách g n v i
hemoglobin h ng c u.Trog s i cơ có protein khác
đư c g i là myoglobin chúng d tr oxy trog t bào
cơ.C hemoglobin và myoglobin đ u chưa s t,làm
cho chúng có th g n v i oxy.Hơn th n a s t làm
cho phân t có màu đ ,và myoglobin làm cơ có màu
đ ho c t i màui
Trong quá trình hoat đ ng g ng s c,oxygen d tr
trong myoglobin nhanh chóng c n ki t,và tu n hoàn
bình thư ng cũng không đ cung c p oxy cho quá
trình hô h p hi u khí th m chí tăng t n s hô h p.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
,các sơi cơ cũng có th h t oxy. Giai đo n này g i là
n oxy(oxygen debt), và trong truong hop này
Glucose không phân h y hoàn toàn thành co2 và
nư c. N u oxy không hi n di n ho c hi n dien
không đ quá trình hô h p t bào tr thành y m khí
(anaerobic), và glucose đư c chuy n thành ch t trung
gian là acid lactic và sinh ra năng lương nhưng ít
,acid lactic không b phân h y ti p t c mà nó làm
h ph d ch n i bào và đ u đ c làm cho m i cơ
Trong giai đo n m i cơ,s i cơ không co hi u
qu ,s co th t tr nên đau. oxygen debt có nghĩa
là chúng ta n cơ th m t lư ng oxy cho vi c acid
lactic t cơ s vào máu và tu n hoàn t i gan ,
đây nó đư c chuy n thành acid pyruvic.S chuy n
đ i acid lactic thành acid pyruvic c n ATP,oxy thì
c n thi t đ s n xu t ATP trong gan . Đó là lý do t i
sao,sau khi g ng s c nh p th (th nhanh và sâu)
và nh p tim đ u tăng m t th i gian r i gi m xu ng
t t v bình thư ng M t tên g i khác cho giai đo n
này là “tr n oxy” , giai đo n này kéo dài không
lâu nhưng chúng ta c m nh n đư c.
S I CƠ-C U TRÚC VI TH
Chúng ta s quan sát kĩ hơn các s i cơ,ghi nh r ng có
hàng ngàn t bào d ng hình tr rong m t cơ. M i
s i cơ có noron v n đ ng t n cùng; “Ti p h p th n
kinh cơ” ( neuromuscular junction) là nơi mà noron
v n đ ng t n cùng trên s i cơ Cúc T n cùng(axon
terminal) là đ u phình to ra c a noron v n đ ng ;
nó ch a nh ng túi có ch t truy n đ t th n kinh
acetylcholine(ACh). Màng c a nh ng s i cơ là sar-
colemma, ch a receptor là nơi cho acetylcholine g n
vào , và m t ch t b t ho t acetylcholine g i là
cholinesterase. synapse (or synaptic cleft)là kho ng tr ng
nh gi a cúc t n cùng và sarcolemma.(màng s i cơ)
Trong s i cơ có hàng ngàn đơn v co cơ riêng
bi t duoc g i là sarcomeres, chúng đư c s p x p n i
li n nhau t o thành nh ng tơ cơ( myofibrils) . trong
m i tơ cơ l i cái nhi u siêu s i(filament).C u trúc
sarcomere đư c trình bày hình 7-3 Đư ng Z là
ranh gi i k t thúc c a sarcomere Siêu s i dày đư c
t o ra ch y u t protein myosin trung tâm
sarcomere , Siêu s i m ng ch a actin v trí cu i
cùng g n vô đư ng Z. Siêu s dày hay siêu s i
Myosin đư c g n vào đư ng Z b i protein titin
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 159

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
159
www.foxitsoftware.com/shopping
The Muscular System

Axon terminal

Motor neuron
Vesicles of
acetylcholine Mitochondria

Sarcolemma

Synaptic
Muscle
cleft
fiber

Sarcomere

T tubule

2
1
3

Na+

Na+

ACh

Na+

Cholinesterase

ACh receptor

Figure 7–2 Structure of the neuromuscular junction, showing an axon terminal adjacent to
the sarcolemma of a muscle fiber. Schematic of events: (1) Acetylcholine is about to bond to
the ACh receptor in the sarcolemma. (2) Channel opens to allow Na+ ions into the muscle cell.
(3) Cholinesterase inactivates acetylcholine.

QUESTION: What event opens a sodium channel in the sarcolemma?

Myosin và actin là nh ng protein co cơ c a s i X ung quanh sarcomere là m ng lư i cơ tương

cơ.Ho t đ ng tương tác c a chúng làm cơ co th t .
Cũng có 2 lo i protein c ch là troponin và
tropomyosin ,nó là thành ph n c a siêu s i
m ng,chúng ngăn s trư t c a myosin và actin khi
cơ thư giãn .
(sarcoplasmic reticulum), ,là m ng lư i n i bào tương
c a t bào cơ. The sar-coplasmic reticulum(m ng lư i
cơ tương) tích tr ion canxi (Ca+2), c n thi t cho s
co cơwhich are essential for the contraction process.
T t c nh ng thành ph n c a s i cơ đ u liên
quan đ n s co cơ.S co cơ b t đ u khi 1 th n
kinh
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 160

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
160 The Muscular System www.foxitsoftware.com/shopping

Table 7–1 | THE NEUROMUSCULAR JUNCTION

PART MÔ T

Axon terminal T n cùng c a neuron v n đ ng; ch a túi acetylcholine,túi này m ra

khi có xung đ ng th n kinh đ n
Sarcolemma Màng t bào c a s i cơ; có receptors cho acetylcholine
Synaptic cleft kh ang tr ng gi a cúc t n cùng(Axon terminal) và sarcolemma(màng s i cơ)
Acetylcholine receptors Proteins c a sarcolemma ,là kênh cho Na+ ions đi vào; kênh m ra khi
có acetylcholine g n vô
Acetylcholine (ACh) Ch t truy n đ t th n kinh đư c ti t ra b i axon terminal; nó khu ch tán
quai synaptic cleft, đ g n vô ACh receptors, gây kh c c màng s i cơ
(sarcolemma)làm cho Na+ ions đi vào
Cholinesterase là enzyme b t ho t acetylcholine;ngăn s kh c c và co cơ p

phát xung đ ng t i cúc t n cùng và kích thích bài
ti t acetylcholine. Acetylcholine t o ra s thay đ i
đi n th màng t bào cơ . Nh ng thay đ i đi n
th kh i đ u cho quá trình s i cơ duoc g i là cơ
ch trư t c a siêu s i sliding filament mechanism
c a quuá trình co cơ. Chúng ta b t đ u v i màng s i
cơ sarcolemma.
SARCOLEMMA—phân c c
Khi mà s i cơ thư giãn, màng t bào cơ phân
c c(có đi n th ngh ),nó liên quan đ n s chênh
l ch đi n th trong và ngoài màng t bào
.Trong quá trình phân c c,bên ngoài màng t bào
dương hơn so v i bên trong. Sodium ions (Na+) nhìu
ngo i bào và ion kali(k+),m t s ion âm thì nhìu
n i bào.
Na+ ions bên ngoài khu ch tán vào t bào,bơm
natri ( sodium pump) s bơm chúng ra ngoài . tương
t kali s khu ch tán ra ngoài,và bơm kali s bơm
chúng tr l i vào trong . C 2 bơm này là hình th c
v n chuy n ch đ ng chúng c n năng lư ng,. S i
cơ dùng ATP đ duy trì n ng đ cao Na+ ions bên
ngoài t bào và n ng đ K+ cao n i bào. D a vào
bơm và s duy trì đi n th ngh (s phân c c),làm
cơ thu giãn cho đ n khi có xung đ ng th n kinh
kích thích làm thay đ i đi n th
SARCOLEMMA—Kh c c
Khi xung đ ng th n kinh đ n cúc t n cùng( axon
terminal), nó s làm bài ti t acetylcholine, ch t này
khu ch tán qua synapse g n vào ACh receptors
trên sarcolemma(màng s i cơ). B ng cách
đó,acetylcholine làm cho sarcolemma
th m v i Na+ ions, làm nó di chuy n t vào t bào. Đi u
này làm bên trong t bào dương hơn bên ngoài. S đ o
ngư c đi n th này g i là s kh c c depolarization. u X ung
đ ng đi n t o ra đư c g i là đi n th ho t đ ng (called an
action potential) sau đó lan truy n toàn b màng s i cơ
.Sarcolemma(màng s i cơ) có v trí g p n p vào bên trong
g i là ng T ( ng ngang, shown in Fig. 7–2), ng T lan truy n
đi n th đ ng vào bên trong t bào cơ(s i cơ).Kh c c t o
nên s thay đ i đi n th trong t bào giúp co cơ và theo
sau đó là s tái c c đ k t thúc đi n th đ ng .Tái c c liên
quan đ n s đi ra c a K+ ions đi u này làm d tr đi n tích
dương ngoài màng t bào.S thay đ i đi n th di n ra
màng t bào cơ đư c tóm t t trong b ng Table 7–2 Fig. 7–
4.
S CO CƠ-CƠ CH TRƯ T C A SIÊU S I
T t c ph n c a s i cơ và s thay đ i đi n th đư c
mô t trên liên quan đ n quá trình co cơ, (See Fig.
7–5 and Table 7–3.)
Tóm t t ,xung đ ng th n kinh làm kh c c s i
cơ,s thay đ i đi n th làm cho siêu s i myosin kéo
actin v trung tâm sarcomere,làm sarcomere ng n
l i.T t c sarcomere ng n l i và s i cơ co .Dư i đây
là mô t chi ti t quá trình.
1. Xung đ ng tk đ n cúc t n cùng ,acetylcholine đư c
ti t ra và khu ch tán qua synapse t i màng s i cơ
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 161

The Muscular System 161

B Bundles of
muscle cells

Muscle cells (fibers)

Myofibril

A Entire muscle Fascia and

connective tissue

Sarcolemma

Sarcoplasmic
reticulum Myofibrils

Transverse C Muscle fiber

tubule
Sarcomere

Myosin filament

Z line
Myosin filaments

Actin Z line Myosin cross bridges

filament

Titin
filament

Troponin

Tropomyosin

Actin

Myosin-binding
D Sarcomere site

E Muscle filaments

Figure 7–3 Structure of skeletal muscle. (A) Entire muscle. (B) Bundles of muscle cells within
a muscle. (C) Single muscle fiber, microscopic structure. (D) A sarcomere. (E) Structure of
muscle filaments.

QUESTION: What is the unit of contraction of a muscle fiber?

3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 162

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
162 The Muscular System www.foxitsoftware.com/shopping

A Polarization Table 7–2 | SARCOLEMMA—

Na + Na + Na + Na + Na + Na+ ELECTRICAL CHANGES
STATE OR
EVENT DESCRIPTION

K+ K+ K+ K+ ĐI N TH NGH
phân cưc ■ Sarcolemma có đi n tích
dương bên ngoài t bào,và
âm bên trong
■ Na+ ions nhi u ngoài t
B Depolarization ACh bào ,khi mà chúng khu ch
Na + Na + tán vào trong,bơm natri s
bơm chúng ra ngoài a
■ K+ ions nhi u bên trong
Na + Na + Na + Na + t bào,khi chúng khu ch
K+ K+ K+ K+ tán ra ngoài,bơm kali bơm
chúng vô trong

C Repolarization ĐI N TH Đ NG ■ ACh làm sarcolemma th m

v i Na+ ions, làm chúng vô
K+ K+ K+ K+ Kh c c
t bào ào t
■ S đão ngư c đi n tích the
Na + Na + Na + Na + Na + Na + sarcolemma: (–) ngoài và
K+ K+ (+) trong
■ S đ o ngư c đi n tích
lan toàn b màng s i cơ.
■ Cholinesterase sar-
colemma b t ho t ACh.
Figure 7–4 Electrical charges and ion concentrations at
the sarcolemma. (A) Polarization, when the muscle fiber is
relaxed. (B) Wave of depolarization in response to stimulus
of acetylcholine. (C) Wave of repolarization.

QUESTION: Which ion enters the cell during depolarization? Tái c c

Which ion leaves during repolarization? ■ Sarcolemma th m v i K+
ions làm cho kali thoát ra
kh i t bào ào t
■ làm cho đi n tích màng
sarcolemma: dương ngoài
2. Acetylcholine g n v i acetylcholine receptors và (+) outside and âm bên trong
làm màng s i cơ th m v i to Na+ ions, làm cho ■ Bơm Na-K bơm natri ra
ion natri t vào t bào. ngoài,kali vào trong
3. Màng s i cơ kh c c,đi n th đ ng lan truy n ■ S i cơ bây gi có th đáp
toàn b màng,màng tr nên âm bên ngoài và ng v i acetylcholin đư c
âm bên trong. H th ng ng T lan truy n đi n bài ti t b i xung đ ng th n
th đ ng vào trong t bào cơ kinh khác t i cúc t n cùng

4. S kh c c kích thích bài ti t Ca+2 ions t lư i cơ

tương. Ca+2 ions g n vào ph c h p troponin–
tropomyosin , làm d ch chuy n ph c h p sang
ch khác ,đ l v trí ho t đ ng c a actin
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 163

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
163
www.foxitsoftware.com/shopping
The Muscular System

Sarcolemma
T tubule
Sarcoplasmic
reticulum Calcium ions released from
sarcoplasmic reticulum
Calcium
ions

Sarcomere

Actin

Myosin-binding site
Calcium ions
Tropomyosin bonded to
troponin
Troponin
Myosin cross bridges
A Relaxed muscle attach to actin

B Contracted muscle

Figure 7–5 Sliding filament mechanism. (A) Sarcomere in relaxed muscle fiber. (B) Sarco-
mere in contracted muscle fiber. See text for description.

QUESTION: During contraction, which filaments do the pulling?

5. Myosin th y phân ATP gi i phóng năng lư ng ; . Bơm sau đó s bơm Na+ ions ra ngoài và K+
myosin g n v i siêu s i actin và kéo chúng v ions vào trong.
phía trung tâm sarcomere,làm sarcomere ng n 8. Cholinesterase màng t bào cơ b t ho t
l i acetylcholine.
6. T t c sarcomere trong s i cơ ng n l i,toàn b cơ co 9. Nh ng xung đ ng th n kinh đ n sau s kéo dài s
7. Màng t bào cơ tái c c: K+
ions r i kh i t bào, co cơ (nhi u acetylcholine đư c bài ti t).
d tr đi n tích dương ngoài t bào,âm bên 10. Khi mà không còn xung đ ng nào n a,s i cơ thư
trong t bào giãn và tr v chi u dài ban đ u
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 164

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
164 The Muscular System www.foxitsoftware.com/shopping

Table 7–3 | THE SLIDING FILAMENT MECHANISM

PART DESCRIPTION

Sarcomere Đơn v co cơ c a s i cơ;t o ra t s i dày trung tâm,s i m ng ngoàim; gi i

h n t đư ng z này t i đư ng z kia
Myosin là protein co c a s i dày n m trung tâm sarcomere;l y năng lư ng t ATP và kéo
actin v phía trung tâm sarcomere
Actin là protein co c a siêu s i m ng thu c sarcomere; 2 s i actin b myosin kéo
v phía trung tâm sarcomere
Troponin and Protein c ch c a sarcomere; ngăn s kéo actin c a myosin cho t i khi màng
tropomyosin s i cơ b kh c c
T tubules màng s i cơ g p n p xu ng v phía s i cơ; truy n đi n th đ ng t i p
sarcomere
Sarcoplasmic Lư i n i bào tương c a s i cơ;d tr Ca+2 ions khi sarcolemma phân
reticulum c c
Calcium ions d tr lư i cơ tương; bài ti t khi sarcolemma kh c c; g n v i troponin
(Ca+2)

Bư c 1 t i bư c 8 mô t quá trình co 1 s i cơ(called .Tham gia vào s v n đ ng v a ph i hay g ng s c

a twitch) đáp ng v i 1 xung đ ng th n kinh.B i vì toàn
b quá trình này di n ra nhanh hơn 1 giây,nên các c
đ ng s th c hi n không hi u qu n u s i cơ thư
giãn l p t c sau khi co. Bình thư ng ,đôi khi xung
đ ng đ n lien t c làm duy tr s co cơ g i là tetanus,
nó là quá trình bình thư ng,b n đ ng nh m l n nó v i
b nh tetanus (see Box 7–2: Tetanus and Botulism). Khi
có tetanus, nh ng s i cơ s duy trì co và làm cho c
đ ng hi u qu hơn.Khi mà cơ nh đ u g p c ng tay,c
đ ng hi u qu khi nhìu s i cơ tetanus ,duy trì s co
cơ
B n th đoán đư c v i quá trình co cơ ph c t p
như v y thì s co cơ có th suy y u theo nhi u cách .
Có l d th y nh t là m t xung đ ng t i s i cơ, khi
s i th n kinh ,t y s ng b t n thương ho c khi đ t
qu (tai bi n m ch máu não) stroke (cerebrovascular
accident) xu t hi n thùy trán đ i não . M t xung
đ ng th n kinh ,cơ vân tr nên li t( paralyzed), ,không
th co đư c. Nh ng cơ li t s b teo (atrophy ) do
không ho t đ ng . Nh ng r i lo n khác nh hư ng
t i ch c năng cơ đư c bàn lu n Box 7–3: Muscular
Dystrophy and Box 7–4: Myasthenia Gravis.
ĐÁP NG V I V N Đ NG— DUY TRÌ
H NG Đ NH N I MÔI
Chúng ta s th o lu n v sinh lý v n đ ng m t cách
ng n g n đây như 1 ví d ho t đ ng c a cơ th
duy trì h ng đ nh n i môi
là m t tình hu ng căng th ng sinh lý ,s thay đ i
này làm cho cơ th ph i ng phó,mà v n duy trì s
bình thư ng bên trong cơ th ,đó là s h ng đ nh
n i môi
M t s đáp ng c a cơ th v i v n đ ng đư c
th hi n hình Fig. 7–6; đ ý đáp ng liên quan
đ n hô h p t bào.như th nào.Như b n th y,h hô
h p và tim m ch góp ph n quan tr ng trong v n
đ ng . H da cũng có vai trò th i nhi t b ng cách
giãn m ch và đ m hôi .H th n kinh cũng đóng
vai trò quan tr ng.Não t o ra xung đ ng t i cơ
gây co cơ,đi u hòa nh p tim,nh p th ,đư ng kính
m ch máu. .
AGING AND THE MUSCULAR
SYSTEM
Khi già,t bào cơ s ch t đi và đư c thay th b i mô
liên k t s i ho c m .V n đ ng thư ng xuyên s trì
hoãn s teo cơ.M c dù cơ co ch m và s c m nh gi m
nhưng v n có th làm nh ng vi c h ng ngày n u như
t p luy n thư ng xuyên đ duy trì ch c năng cơ .Nâng
t nh
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 165
Box 7–2 | TETANUS AND BOTULISM
M t s vi khu n gây b nh b ng cách s n sinh ra
đ c t . neurotoxin (đ c t th n kinh) là m t ch t
mà nó làm r i lo n ch c năng h th n kinh. Do cơ
vân co ph thu c vào xung đ ng th n kinh,cho nên
h u qu c a đ c t s th hi n rõ h cơ.
Tetanus đư c đ c trưng b i s m t kh năng
giãn ra c a cơ. Ch t đ c sinh ra b i tetanus
bacteria (Clostridium tetani) nh hư ng h th n
kinh làm cho s i cơ nh n quá nhi u xung đ ng th n
kinh đ n n i cơ co c ng . (Lockjaw), là tên thông
thư ng cho tetanus, th hi n 1 tri u ch ng là r t
khó đ m mi ng ra do s co c ng c a cơ c n
masseter muscles. Đi u tr c n antitoxin (m t lo i
kháng sinh ch ng l i đ c t ) đ trung hòa đ c t
Box 7–3 | MUSCULAR DYSTROPHY
Muscular dystrophy là b nh v di truy n trong
đó mô cơ đư c thay th b i mô liên k t s i ho c
m . Nh ng mô này thì không co cơ đư c và k t
qu là m t ch c năng c a cơ. Lo i ph bi n nh t là
Duchenne’s muscular dystrophy, lo i này m t
ch c năng cơ nh hư ng không ch cơ vân mà còn
cơ tim . Tri u ch ng b t đ u lúc 2 t i 5 tuoi. Ch t
thư ng trư c tu i 20 do suy tim, và hi n t i không
có cách ch a tr
Duchenne’s muscular dystrophy là b nh
di truy n nhi m s c th gi i tính X. N có ki u gen
XX. N u 1 nst X b b nh muscular dystrophy
nhưng là gen l n, và nhi m s c th X còn l i là gen
tr i thì ph n s không b nh nhưng có th truy n
b nh cho con cô y
là m t l a ch n t t cho ngư i già c nam và n .
Nh ng bài t p này có ích cho h tim m ch ,hô
h p,h xương
M t nhi u s i cơ cũng góp ph n làm m t đi c m
giac cơ(muscle sense),do não nh n ít thông tin v
v trí c a cơ th
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
165
www.foxitsoftware.com/shopping
The Muscular System
. Không đi u tr có th ch t do co c ng cơ hô h p
Botulism là 1 lo i ng đ c th c ăn,nhưng nó
không đ c trưng b i nh ng tri u ch ng ng đ c th c
ăn thông thư ng như tiêu ch y,ói m a. Đ c t th n
kinh sinh ra b i botulism bacteria (Clostridium
botulinum) ngăn ch n s bài ti t acetylcholine
neuromuscular junctions. Không có
acetylcholine,s i cơ không co đư c ,và tr nên li t
. Tri u ch ng s m c a botulism nhìn không rõ ràng
ho c nhìn m t v t ra 2 hình và khó nói ho c nu t S
y u cơ và li t lan r ng đ n nhóm cơ khác,th m chí
nh hư ng lên cơ vân.Không đi u tr nhanh chóng
v i antitoxin (the specific antibody to this toxin),
b nh botulism gây ch t do li t cơ hô h p
. Nam có NST là XY, nst Y không có gen chi ph i
cho b nh này, và gen này s không ngăn ch n b nh
đư c n u ngư i con có gen X b b nh.Đó là lý do t i
sao Duchenne’s muscular dystrophy thì ph bi n
nam,ch c n 1 gen gây b nh thì b nh đã xu t hi n r i
Các gen Muscular dystrophy trên nhi m s c
th X đã đư c xác đ nh, và protein mã hóa cho
gen đã đư c đ t tên là dystrophin. Dy-strophin là
c n thi t cho s n đ nh c a sar-colemma và
chuy n đ ng thích h p c a các ion .Đi u tr
muscular dystrophy bao g m tiêm t bào cơ
bình thư ng ho c t bào g c vào nh ng cơ b nh
hư ng, và thêm (using viruses) gen cho dystrophin
vào mô cơ b nh hư ng
.M t đi c m giác cơ(muscle sense) làm cho ngư i già
bư c đi không v ng vàng,thăng b ng kém ,d té ngã
Cách đơn gi n đ tránh đi u này là t p luy n th d c
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 166
166 The Muscular System
Box 7–4 | MYASTHENIA GRAVIS (NHƯ C CƠ)
Myasthenia gravis là b nh t mi n đ c trưng
b i s m i cơ quá m c th m chí sau khi v n đ ng
nh . Ph n b nh hư ng nhi u hơn nam và tri u
ch ng b t đ u tu i trung niên. Y u cơ có th đ u
tiên cơ m t ho c cơ nu t sau đó ti n tri n t i cơ
khác. Không đi u tr ,cơ hô h p s b nh hư ng, suy
hô h p s d n t i ch t
B nh myasthenia gravis, kháng th t
đ ng s t autoantibodies (self-antibodies) phá
h y acetylcholine receptors trên màng s i
cơ sarcolemma. nh ng receptors này là nơi
acetylcholine g n vào đ kích thích s đi vào c a
natri
tăng co cơ tăng hô h p
t bào
Tăng nhu c u tăng s n sinh
O2 co2
tăng hô h p
tăng nh p tim
V
giãn m ch máu cơ
. Càng nhi u cơ đư c luy n t p thì não càng ki m
soát chúng t t hơn.Đưa cho não nh ng công vi c
như v y đ duy trì hình nh c a cơ trong toàn b
quá trình v n đ ng. V i ngư i l n tu i t p th d c
v i âm nh c(nh y,...) có v r t có l i đ duy trì c m
giác thăng b ng và s c m nh cơ b p
CÁC CƠ CHÍNH C A CƠ TH
Ho t đ ng mà cơ th c hi n đư c li t kê b ng 7.4
H u h t chúng có c p đ th c hi n chúc năng đ i
l p
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
. Không có nh ng receptor này,acetylcholine
đư c ti t ra b i cúc t n cùng axon terminal
không th kh c c s i cơ
Đi u tr myasthenia gravis liên quan đ n
thu c anticholinesterase .Nh c l i:
cholinesterase hi n di n màng s i cơi
sarcolemma đ b t ho t acetylcholine .n u ho t
đ ng c a cholinesterase b c ch acetylcholine
s duy trì đư c trên màng s i cơ sar-colemma lâu
hơn và có th g n vào receptors đ kích thích kh
c c gây co cơt
tăng s n sinh
ATP
tăng sinh nhi t
tăng bài
Figure 7–6 Responses of the
ti t m
hôi body during exercise.
QUESTION: Name all the organ
systems depicted here.
Khi b n h c v nh ng cơ này , nên nh các lo i kh p
t o thành b i nh ng xương mà t o nên nguyên y
bám t n c a cơ đó .Cơ kéo xương t o chuy n đ ng
và n u b n nh kh p liên quan b n có th d dàng
h c đư c vi trí và ho t đ ng c a cơ đó. Tên cơ có
th h u ích.Ví d . : “abdo-minis” liên quan cơ b ng
, “femoris” -cơ đùi, “brachii” -cơ cánh tay, “oculi” -cơ
m t, .... Tên cơ có th có m t s ph n khác như là
“longus” or “maximus” cho bi t v kích thư c , và “flexor”
(g p)or “adductor” (khép)cho bi t v ch c năng cơ
v trí cơ đ tiêm b p đư c trình bày h p 7.5
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 167

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
167
www.foxitsoftware.com/shopping
The Muscular System

Table 7–4 | ACTIONS OF MUSCLES Các cơ thu c ph n thân không th mô t b ng 1 hay 2 ch c năng
chung. M t s hình thành nên thành c a thân và g p thân, như
ACTION DEFINITION là cơ th ng b ng (g p thân) và nhóm cơ c t s ng cùng (du i
thân). Cơ thang (c hai cùng t o thành hình d ng c a m t hình
g p Làm gi m góc c a m t kh p thang) là cơ r ng nh t có th nâng vai và kéo vai tr l i và
giúp m r ng đ u. M t s cơ khác thân giúp di chuy n cánh
tay vai. Cơ ng c l n là cơ l n nh t vùng ng c kéo cánh
du i tăng góc kh p tay v phía ng c (g p và khép). khu phía sau thân, cơ lưng
di chuy n l i g n r ng kéo cánh tay xu ng dư i và ra sau lưng (du i và khép).
khép đư ng gi a Nh ng cơ này đ u có nguyên y trên các xương c a thân, xương
c và xương c t s ng, là nh ng ch bám m nh và v ng ch c.
d ng di chuy n xa đươg gi a M t nhóm các cơ n n ch u, nơi mà các cơ h tr các cơ
quan vùng ch u và h tr vi c ti u ti n và đ i ti n. Còn m t
lo i khác là cơ liên quan đ n s th . Đó là nh ng cơ liên sư n
úp lòng bàn tay xu ng gi a các xương sư n và cơ hoành. Cơ hoành chia ra khoang
s p
ng a ng a lòng bàn tay lên ng c và khoang b ng.
g p mu bàn làm nâng chân lên
chân
g p lòng b n h th p chân(ch ngón
chân MUSCLES OF THE SHOULDER AND ARM
chân)
Cơ delta bao ph m t ph n vai như là 1 cái mũ, và có th kéo
To move the sole of the
xoay bàn chân xương cánh tay ra ngoài( d ng ), ra đ ng trư c ( g p ), ra phía
foot medially at the sau ( du i ). Ch c b n đã bi t ch c năng c a cơ nh đ u và tam
vô trong ankle đ u cánh tay, là nh ng cơ c u trúc ph n l n b p tay. M t s cơ
To move the sole of the khác b p tay giúp kéo khu u tay (s g p). Các cơ c u thành
xoay bàn chân foot laterally at the ph n l n c ng tay là các cơ g p, du i bàn tay và các ngón tay.
ra ngoài ankle B n có th t gi i thích b ng cách n m ch t ph n gi a c ng tay
ph i b ng tay trái, sau đó di chuy n c tay ph i, n m và m bàn
di chuy n xương xung tay ph i, b n có th c m nh n và th y các cơ đi u khi n bàn tay
xoay quanh tr c d cT và ngón tay như th nào.

Most are grouped in pairs of antagonistic functions.

MUSCLES OF THE HEAD AND NECK

Ba nhóm cơ chung đư c tìm th y đ u và c : nh ng cơ
di chuy n đ u ho c c , nhóm cơ c đ ng m t, và nhóm
cơ nhai. Các cơ xoay ho c cúi đ u, ví d cơ c đòn -ch m
(g p vào) và đôi cơ g i (du i),đư c bám ch t vào s đ n
xương đòn và xương c phía trư c ho c đ t s ng v phía
sau. Các cơ cư i ho c cau mày ho c như ng mày hoài
nghi đư c bám ch t vào đ u xương ho c dư i b m t c a
da m t. cơ c n trong nhóm cơ nhai là cơ quan tr ng giúp
nâng hàm dư i( đóng hàm).
MUSCLES OF THE TRUNK
MUSCLES OF THE HIP AND LEG
Các cơ vùng hông di chuy n đùi, đư c gi ch t vào xương
ch u, băng qua kh p hông t i xương đùi. Bao quanh có cơ
mông l n ( du i ), cơ mông nh ( khép ), cơ th t lưng ch u (
g p ). Các cơ c u thành đùi bao g m cơ t đ u đùi trư c và
nhóm cơ gân khoeo phía sau. Ph n l n chúng ta, cơ t đàu
đùi m nh hơn nhóm cơ gân khoeo, đó là lý do các v n đ ng
viên đi n kinh thư ng có hi n tư ng “ giãn cơ gân kheo” hơn
là “giãn cơ t đ u đùi”. S v n đ ng c a kh p g i ph thu c
vào các cơ đùi và các cơ phía dư i c ng chân như là cơ b ng
chân ( g p sau hay g p kh p g i) và cơ chày trư c ( g p bàn
chân ho c du i kh p g i
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 168

168 The Muscular System

11
2
1
1

5
4

1 2

2
3
7

1 Flexion 5 Pronation
8
2 Extension 6 Supination 10
9

3 Abduction 7 Dorsiflexion 9 Inversion

4 Adduction 8 Plantar flexion 10 Eversion 11 Rotation

Figure 7–7 Actions of muscles.

QUESTION: Crossing the arm in front of the chest would be which of these actions?
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 169

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
169
www.foxitsoftware.com/shopping
The Muscular System

cơ thang
cơ delta

cơ dư i gai
cơ cánh tay quay
cơ tròn l n
cơ nhi
dau cơ cánh tay cơ tam đ u

cơ tam
đ u
cơ lưng r ng

cơ chéo b ng ngoài cơ cánh tay quay

cơ mông nh

cơ mông l n

cơ khép l n
cơ r ng ngo
cơ nh đ u đùi
cơ thon
cơ bán gân
cơ bán màng

cơ b ng chân

cơ dép

gân gót

Figure 7–8 Major muscles of the body. (A) Posterior view.

3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 170

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
170 The Muscular System www.foxitsoftware.com/shopping

cơ c n

cơ c đòn ch m

cơdelta

cơ ng c l n

cơ cánh tay cơ tam

cơ nh đ u
đ u
cơ chéo b ng ngoài
cơ cánh tay
quay

cơ th ng b ng

th t lưng ch u
cơ lư c
cơ may
cơ khép dài
th ng đùi
cơ thon
cơ r ng ngoài

r ng trong

cơ b ng chân
cơ chày trư c

cơ dép

Figure 7–8 Major muscles of the body. (B) Anterior view.

QUESTION: Find a muscle named for each of the following: shape, size, location, a bone it is near, and
function.
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 171

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
171
www.foxitsoftware.com/shopping
The Muscular System

Table 7–5 | CƠ VÙNG Đ U VÀ C

cơ ch c năng nguyên y bám t n

trán Nâng lông mày, nhăn da trán cân trên s da mép trên m t

vòng m t nh m m t gi a c a vòng m t chung quanh m t

vòng mi ng khép môi chung quanh mi ng da góc mi ng

c n đóng hàm xương hàm trên,xg gò má xg hàm dư i

cơ mút kéo góc mi ng ra 2 bên xg hàm trên,xg hàm dư i cơ vòng mi ng

c đòn ch m xoay đ u đ i bên v i cơ xương c,xg đòn xg thái dương

bán gai đ u xoay đ u cùng bên v i đ t s ng c 7th và 6 xg ch m

cơ đ t s ng ng c đ u
tiên
g iđ u xoay đ u cùng bên đ t s ng c 7th và 4 xg ch m
đ t s ng ng c đ u
tiê

Table 7–6 | MUSCLES OF THE TRUNK

MUSCLE FUNCTION ORIGIN INSERTION

cơ thang Nâng, h và khép vai Xương ch m và t t c các đ t gai vai ,xương

s ng ng c đòn
cơ gian sư n ngoài Nâng xương sư n lên và ra ngoài xương sư n phía trên xương sư n phía dư i
trong đ ng tác hít vào

cơ gian sư n trong H xương sư n xu ng và vào trong x sư n phía dư i xug sư n phía trên

trong đ ng tác th rag ng s c

cơ hoành h xu ng ,m r ng l ng 6 s n sư n cu i cùng và các gân trung tâm

ng c trong quá trình đ t s ng TL
hit vào
cơ th ng b ng g p c t s ng(flexes),g p xương mu S n sư n 5 - 7 và m m mũi

b ng ki m x. c

cơ chéo b ng ngoài xoay,g p c t 8 xg sư n phía dư i Mào ch u và đư ng gi a

s ng(flexes),g p b ng

nhóm cơ d ng du i c t s ng Xg. ch u, m t vài đ t X. sư n, các đ t

s ng(deep muscles) s ng ng c ,th t lưng s ng c và ng c
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 172

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
172 The Muscular System www.foxitsoftware.com/shopping

cân trên s

cơ vòng m t

cơ trán cơ thái duong

cơ mút
cơ gò má
cơ c n
cơ vòng miêng
cơ c móng

c,ơ c đòn ch m
cơ c m

cơ bám
da c cơ thang

Figure 7–9 Muscles of the head and

neck in anterior, left-lateral view.

QUESTION: In what way are both

orbicularis muscles similar?
Anterior—left lateral view
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 173

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
173
www.foxitsoftware.com/shopping
The Muscular System

A cơ c đòn ch m
cơ thang
cơ ng c l n

cơ răng trư c

cơ g i đ u
cơ chéo b ng ngoài cơ thang
cơ delta
cơ chéo b ng
trong

cơ ngang b ng
cơ tròn l n
cơ lưng
r ng
cơ dư i gai
cơ th ng b ng chéo
cơ trám l n b ng
ngoài

cơ mông l n

Figure 7–10 Muscles of the trunk. (A) Anterior view. (B) Posterior view.

QUESTION: Which muscles of the trunk move the arm? Why are they on the trunk?
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 174

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
174 The Muscular System www.foxitsoftware.com/shopping

Table 7–7 | MUSCLES OF THE SHOULDER AND ARM

MUSCLE FUNCTION ORIGIN INSERTION

cơ delta d ng cánh tay xg vai và xg đòn cánh tay

cơ ng c lon g p,khép cánh tay xg đòn,xg c,s n sư n 2nd– cánh tay
6th
cơ lưng r ng du i ,khép cánh tay 6 đ t s ng ng c cu i cùng,t t c dot cánh tay
s ng th t lưng,xg cùng,mào ch u
cơ tròn l n du i,g p cánh tay xg vai cánh tay

co tam đ u du i c ng tay xg cánh tay,xg vai xương tr

cơ nh đ u cánh tay g p c ng tay xg vai xg quay
cơ cánh tay g p c ng tay xg cánh tay xg tr
cơ cánh tay quay g p c ng tay xg cánh tay xg quay

Table 7–8 | cơ vùng hông và chân

MUSCLE FUNCTION nguyen y bám t n

cơ th t lưng ch u g p đùi xương ch u,đ t s ng th t lưng xg đùi

cơ lư c g p và khép đùi xương mu xg đùi

cơ mông l n du i đùi mào ch u,xg xg đùi

cùng,xg c t
cơ mông nh d ng đùi xg ch u xg đùi
nhóm cơ t đ u đùi g p đùi,du i c ng xg ch u and xg đùi xg chày
cơ th ng đùi chân
cơ r ng ngoài
cơ r ng gi a
cơ r ng trong

nhóm cơ đùi sau du i đùi,g p c ng chân xg ng i xg chày xg mác

nh đ u đùi
cơ bán màng
cơ bán gân
nhómcơkhép g p đùi xg ng i và xg mu xg đùi
cơ khép l n
cơ khép dài
cơ thon
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 175

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
175
www.foxitsoftware.com/shopping
The Muscular System

cơ delta

cơ delta

cơ tam đ u
cơ cánh tay

cơ nh đ u cơ cánh tay
cánh tay quay

cơ cánh cơ du i c tay
tay quay dài
cơ du i c tay
cơ du i c tay cơ khu u quay ng n
quay dài cơ gan tay dài
cơ du i
cơ cánh tay các ngón
quay
cơ d ng ngón
cơ g p ngón cái dài
cơ g p c tay nông cơ du i c tay tr
quay
cơ g p c tay tr
cơ du i c tay cơ du i ngón
quay ng n cái ng n

cơ d ng cơ d ng ngón cái dài cơ du i ngón út

ngón cái
ng n

cơ d ng
ngón cái

A B

Figure 7–11 Muscles of the arm. (A) Anterior view. (B) Posterior view.

QUESTION: Where are the muscles that flex the fingers located? How did you know?
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 176

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
176 The Muscular System www.foxitsoftware.com/shopping

Table 7–8 | MUSCLES OF THE HIP AND LEG—cont’d

MUSCLE FUNCTION ORIGIN INSERTION

cơ may g p đùi và c ng chân xg ch u xg chày

cơ b ng chân g p bàn chân xg đùi gân gót

cơ dép g p bàn chân xg chày,xg mác gân gót

cơ mác dài g p bàn chân,xoay bàn chân ra xg chày,xg mác xg đ t bàn 1st và
ngoài ho c vào trong xg chêm
cơ chày trư c g p mu chân xg chày xg đ t bàn

CƠ VÙNG SÀN CH U
MUSCLE FUNCTION ORIGIN INSERTION

Cơ nâng h u môn Nâng đ các cơ quan Xương mu và xg ng i xương c t, ng

thu c ch u hông, đ c h u môn, ni u
bi t trong khi đ i đ o
ti n, ti u ti n, ho và
g ng s c h t hơi;
th t h u môn, ni u
đ o và âm đ o
cơ c t Nâng đ các cơ quan xg ng i xương c t và xương cùng
thu c ch u hông, đ c
bi t trong khi đ i
ti n, ti u ti n, ho và
g ng s c h t hơi
cơ ng i hang Cương c ng âm v t n xg ng i,xg mu âm v t hay dương v t
và dương v t nam.
cơ hành x p H tr ti u ti n; cương c ng Trung tâm g n Fasciae, cung xương
n ; vương c ng và xu t tinh đáy ch u mu ng i, âm v t
nam hay dương v t
Cơ ngang H tr ti u ti n n ; xg ng i Trung tâm g n
đáy ch u ti u ti n và xu t tinh đáy ch u
(nông và nam
sâu)
Cơ th t ngoài h u đóng h u môn Dây ch ng h u môn Trung tâm g n
môn xương c t đáy ch u
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 177

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
177
www.foxitsoftware.com/shopping
The Muscular System

cơ th t lưng ch u
Gluteus maximus
cơ luoc

cơ may cơ khép
dài

cơ th ng đùi cơ khép
l n
nh đ u đùi
cơ r ng ngoài
cơ thon
cơ r ng ngoài

cơ bán gân

cơ r ng trong

cơ bán màng

Plantaris

cơ mác dài
chày trư c cơ b ng chân

cơ du i các ngón dài

cơ dép cơ mác dài

cơ g p các
ngón chân dài
cơ mác ng n
cơ du i ngón cái dài

cơ du i ngón
cái ng n
cơ du i các ngón ng n
B
A

Figure 7–12 Muscles of the leg. (A) Anterior view. (B) Posterior view.

QUESTION: How does the gastrocnemius compare in size to the tibialis anterior? What is the reason for
this difference?
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 178

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
178 The Muscular System www.foxitsoftware.com/shopping

âm v t
ni u đ o cơ ng i hang
âm đ o cơ hành x p
xg ng i cơ ngang đáy ch u
trung tâm gân
đáy ch u cơ nâng h u
môn
h u môn
cơ thăt Figure 7–13 Muscles of the
cơ mông l n
ngoài female pelvic floor.
dây ch ng h u môn - h u môn
QUESTION: In women, what
c t cơ c t organs are directly supported by
xg c t
this “floor” of muscles?

Box 7–5 | COMMON INJECTION SITES tiêm b p

Intramuscular injections đư c dùng khi c n h p
thu thu c nhanh chóng, do cơ có nhi u máu cung
c p.V trí tiêm an toàn là cơ mông nh (gluteus
medius muscle).l a ch n thay th là cơ rông ngoài
(vastus lateralis muscle) c a đùi ngoài và cơ delta
vùng vai . hình bên c nh đã th hi n các v trí
tiêm, đ ng th i th hi n các dây tk l n bên dư i
c n tránh

Box Figure 7–A Sites for intramuscular injections. Posterior

view of right side of body.
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 179

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

THE END
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 180

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 181

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
181
www.foxitsoftware.com/shopping
The Muscular System
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 182

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
182 The Muscular System www.foxitsoftware.com/shopping
3957_Ch07_152-183 06/10/14 5:34 PM Page 183

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
183
www.foxitsoftware.com/shopping
The Muscular System
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:40 AM Page 184

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

CHAPTER

H th n kinh
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:40 AM Page 185

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

M c tiêu h c t p
■Nêu tên các ph n c a h th n kinh,và các thành ph n trong các ph n
CHAPTER OUTLINE
đó,ch c năng chung c a hê th n kinh.
Các ph n c a h th n
kinh
K tên các thành ph n trong m t t bào th n kinh(neuron),ch c năng c a các
thành ph n đó. Mô th n kinh
■.Gi i thích t m quan tr ng c a t bào Schwann trong h th n kinh ngo i Các xung th n kinh
biên và neuroglia(t bào th n kinh đ m) trong h th n kinh trung ương. Synapses
■ Mô t xung đi n th n kinh, và mô t s truy n xung t i các kh p th n kinh. Các lo i t bào th n
■ Mô t các lo i t bào th n kinh, dây th n kinh và các vùng th n kinh. kinh.
■ Ghi rõ tên và s lư ng các dây th n kinh c t s ng, cũng như các đi m Các dây th n kinh
đ n c a chúng. T y s ng
■ Gi i thích t m quan tr ng c a ph n x căng và ph n x g p. Các dây th n kinh t y
■ S p x p các ch c năng c a các b ph n c a não; có th đ nh v t ng ph n s ng.
trên bi u đ . Các ph n x t y s ng
■ Nêu tên các lo i màng não và v trí c a chúng. Reflex Arc
■ Nêu rõ v trí và ch c năng c a d ch não t y. Não b
■ K tên các dây th n kinh s não,và ch c năng c a chúng. Não th t
■ Gi i thích cách nào h th n kinh giao c m c a h th n kinh t ch cho phép cơ th thích nghi v i tình Hành não
tr ng căng th ng.
C u não
■ Gi i thích cách nào h th n kinh phó giao c m c a h th ng th n kinh t ch thúc đ y ho t đ ng Trung não
cơ th bình thư ng trong các tình hu ng tho i mái.
Ti u não
Vùng dư i
đ i
NEW TERMINOLOGY Efferent (EFF-uh-rent) Đ i th
Afferent (AFF-uh-rent) Gray matter (GRAY MA- Đ i não
Autonomic nervous system (AW- TUR)Ch t xám Thùy trán
toh-NOM-ik)h TK t ch Neuroglia (new-ROG-lee-ah) Thùy đ nh
Cauda equina (KAW-dah ee-KWHY- Neurolemma (NYOO-ro-LEM- Thùy thái
nah) Đuôi ng a ah)S i nhánh có bao th n kinh dương
Cerebral cortex (se-REE-bruhl Parasympathetic (PAR-uh-SIM- Thùy ch m
KOR-teks) Đ i não puh-THET-ik) TK phó giao c m
Di n h i lưu
Cerebrospinal fluid (se-REE-broh- Reflex (REE-fleks) Ph n x
H ch n n
SPY-nuhl) D ch não t y Somatic (soh-MA-tik)
Th chai
Choroid plexus (KOR-oid PLEK- Spinal nerves (SPY-nuhl NERVS)
Màng não và d ch não t y
sus)đám r i m ch m c. Sympathetic (SIM-puh-THET-ik)
Các dây th n kinh s
Corpus callosum (KOR-pus kuh- Ventricles of brain (VEN-
LOH-sum) Th trai
H th n kinh t ch
trick’ls)Não th t
Cranial nerves (KRAY-nee-uhl
Các con đư ng t ch
Visceral (VISS-er-uhl) H th n kinh giao c m
NERVS) Dây TK s não
White matter (WIGHT MA-TUR) H th n kinh phó giao
c m Ch t d n truy n
Terms that appear in bold type in the chapter text are defined in the glossary,
which begins on page 603. th n kinh
Thoái hóa h th n kinh

185
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:40 AM Page 186

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
186 The Nervous System www.foxitsoftware.com/shopping

RELATED CLINICAL Meningitis (MEN-in-JIGH-tis)

BOX 8–1
Multiple sclerosis (MS) (MULL-ti-
TERMINOLOGY puhl skle-ROH-sis)
Multiple Sclerosis
Alzheimer’s disease (ALZ-high- BOX 8–2
Neuralgia (new-RAL-juh)
mer’s duh-ZEEZ) Shingles
Neuritis (new-RYE-tis)
Aphasia (ah-FAY-zhuh)
Neuropathy (new-RAH-puh-thee) BOX 8–3
Blood–brain barrier (BLUHD
Parkinson’s disease (PAR-kin-sonz Spinal Cord Injuries
BRAYNE-BARE-ee-ur)
duh-ZEEZ)
Cerebrovascular accident (CVA) BOX 8–4
(se-REE-broh-VAS-kyoo-lur AX- Remission (ree-MISH-uhn) Cerebrovascular
uh-dent) Spinal shock (SPY-nuhl SHAHK) Accidents
Lumbar puncture (LUM-bar PUNK- BOX 8–5
chur) Aphasia
BOX 8–6
Alzheimer’s Disease
BOX 8–7
Parkinson’s Disease
BOX 8–8
Lumbar Puncture

h u h t chúng ta có th nh là đã đư c b o, khi chúng ta th n kinh ngo i biên(PNS) bao g m các dây TK S não,và các dây

M còn nh , không ch m vào b p lò hay m t s ngu n nguy

hi m khác. B i vì
tr em tò mò, c nh báo như v y thư ng không đư c chú ý.
K t qu ? Ch m vào m t b p nóng mang l i m t ph n ng
ngay l p t c c a r t tay l i và m t s ghi nh c a các ngón
TK t y. PNS bao g m các dây th n kinh đ n và đi t da và cơ xương.
Nó cũng bao g m h th ng th n kinh t ch (ANS), v i các dây th n
kinh đ n các tác nhân n i t ng, và h th n kinh ru t, n m trong thành
ng tiêu hóa (và s đư c đ c p trong Chương 16).
tay đau . Tr i nghi m đơn gi n và quen thu c này minh h a H th n kinh ngo i vi chuy n ti p thông tin đ n và đi t h th ng th n
các ch c năng c a h th n kinh: kinh trung ương, và não là trung tâm c a ho t đ ng tích h p thông tin
1. Đ phát hi n nh ng thay đ i và c m nh n này, kh i t o ph n ng.
2. Đ b t đ u các câu tr l i thích h p cho các thay đ i
3. T ch c thông tin đ s d ng ngay và lưu tr thông tin đ Mô Th n kinh
s d ng trong tương lai
H th n kinh là m t trong nh ng h th ng đi u hòa (h th ng
n i ti t là h th ng n i ti t khác và đư c th o lu n trong Chương
10). Các xung đi n hóa c a h th n kinh làm cho nó có th thu
đư c thông tin v môi trư ng bên ngoài ho c bên trong và làm
b t c đi u gì là c n thi t đ duy trì cân b ng n i môi. M t s
ho t đ ng này có ý th c, nhưng ph n l n ho t đ ng này không
Mô th n kinh đư c mô t ng n g n trong Chương 4, vì
có nh n th c.
v y chúng tôi s b t đ u b ng cách xem l i nh ng gì b n đã
bi t và sau đó thêm vào nó.
Phân chia h th n kinh T bào th n kinh đư c g i là t bào th n kinh, ho c s i th n
kinh. B t k ch c năng c th c a chúng, t t c các t bào
th n kinh đ u có cùng m t ph n v t lý. Thân t bào ch a h t
nhân (Hình 8–1) và r t c n thi t cho s s ng liên t c c a t
bào th n kinh. Như b n s th y, các t bào t bào th n kinh
đư c tìm th y trong h th ng th n kinh trung ương ho c g n
v i nó trong thân c a cơ th . nh ng v trí này, các thân t
bào đư c b o v b ng xương. Không có cơ quan t bào
cánh tay và chân, mà nhi u hơn n a b thương.
H th n kinh có 2 ph n. H th n kinh trung ương (CNS)bao g m
não và t y s ng. H
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:40 AM Page 187

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
187
www.foxitsoftware.com/shopping
The Nervous System

th n kinh c m giác
t bào v n đ ng
S i nhánh
S i nhánh

S i tr c
Thân t bào

Nhân

Nhân

S i
tr cbào Schwann
T
Bao myelin

Thân t Nút
bào Ranvier

T bào Schwann
Functional dendrite

Bao myelin
Axon

Neurolemma
Layers of myelin sheath
C

Receptors

A Axon terminal B

Figure 8–1 Neuron structure. (A) A typical sensory neuron. (B) A typical motor neuron. The
arrows indicate the direction of impulse transmission. (C) Details of the myelin sheath and
neurolemma formed by Schwann cells.

QUESTION: The axon terminal of the motor neuron would be found at what kinds of effectors?

Nh ng s i nhánh là truy n tín hi u đi n đ n thân thân t bào,s i tr c truy n các xung đ ng th n

t bào. .
M t s i th n kinh c a m t nơron truy n các xung
ra kh i thân t bào, có th đ n m t t bào th n kinh
khác, ho c đ n m t t bào hi u ng c a mô cơ ho c
tuy n.Màng t bào c a các s i nhánh
kinh.
Trong h th n kinh ngo i biên, các s i tr c và s i
nhánh đư c “b c” trong các t bào chuyên bi t g i
là t bào Schwann (see Fig. 8–1). Trong th i kì phát
tri n trong bào thái,t bào Schwann
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:40 AM Page 188
188 The Nervous System
tăng trư ng bao ph các t bào th n kinh, kèm theo
bao ph lên chúng trong vài l p màng t bào Schwann.
nh ng
l p này t o v myelin; myelin là m t phospholipid
có tính cách đi n nơ ron v i các thành ph n khác.
N u không có v myelin, các t bào th n kinh s ng n
m ch;như m t s i dây đi n n u chúng không đư c
cách đi n.
Các kho ng tr ng gi a các t bào Schwann li n
k , ho c các phân đo n c a v myelin, đư c g i là
các nút c a Ranvier
. Nh ng nút là các b ph n c a màng t bào th n
kinh như khi b kh c c khi mà xung đi n đư c d n
truy n(d n truy n theo ki u nh y cóc).
Các h t nhân và t bào ch t c a các t bào
Schwann đư c qu n quanh bên ngoài c a v myelin
và đư c g i là neurolemma (ho c bao th n kinh), mà
tr nên r t quan tr ng n u các dây th n kinh b t n
thương. N u m t dây th n kinh ngo i vi b c t đ t và g n
l i b ng vi ph u chính xác, các s i tr c và đuôi gai có
th tái t o thông qua các đư ng h m đư c hình thành b i
các bao th n kinh. Các t bào Schwann cũng đư c cho là
đ t o ra m t y u t tăng trư ng hóa h c kích thích tái
sinh. M c dù tái sinh này có th m t vài tháng, các dây
th n kinh có th cu i cùng thi t l p l i k t n i thích h p
c a chúng, và ngư i đó có th l y l i m t s c m giác
và chuy n đ ng t i các chi m t l n c t đ t.
Trrong h th ng th n kinh trung ương, v
myelin hình thành b i t bào ít nhánh, m t trong
nh ng t bào th n kinh đ m.
Box 8–1 | MULTIPLE SCLEROSIS
Multiple sclerosis (MS) là m t b nh làm t n
thương bao myelin;
có nghĩa là, nó liên quan đ n s suy gi m c a v
myelin c a các t bào th n kinh trong h th ng
th n kinh trung ương. N u không có v myelin, các
xung đ ng c a các nơron này đư c đo n m ch và
không đ t t i đích thích h p; do đó, các s i th n
kinh b hư h ng và d n d n ch t.
MS là m t b nh t mi n, 2 y u t gen và môi
trư ng.
Chính xác cách mà các gen làm tăng tính nh y
c m c a m t ngư i đ i v i m t b nh t mi n v n
chưa đư c bi t. Các y u t môi trư ng làm tăng nguy
cơ m c b nh MS bao g m nhi m vi-rút Epstein-Barr và
s thi u h t vitamin D. Trông b nh MS t kháng th
phá h y t bào oligodendro-cytes, m t lo i t bào
th n kinh đ m s n sinh myelin c a h th n kinh trung
ương, cái mà hình thành các m ng xơ c ng các
mô
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
, các t bào chuyên bi t đư c tìm th y trong não và
t y s ng. B i vì không có các t bào Schwann có m t,
tuy nhiên, không có bao th n kinh, và tái sinh c a t
bào th n kinh không x y ra. Đây là lý do t i sao c t đ t
c a t y s ng, ví d , d n đ n m t vĩnh vi n ch c năng.
Microglia là m t lo i t bào th n kinh đ m; nh ng t
bào này là th c bào và thư ng xuyên di chuy n. Chúng
d n d p các m nh v t bào và các t bào b hư h ng
và các m m b nh th c khu n-cytize.
Tuy nhiên, m t lo i t bào là astrocyte (theo nghĩa
đen, “t bào hình sao”). Trong phôi, các t bào này s
cung c p m t khuôn kh cho các t bào th n kinh di cư
hình thành não. Sau đó, các ph n m r ng c a t bào
th n kinh và t bào hình sao đư c qu n quanh mao
m ch não (xem B ng FIG. 8-A trong B ng 8-1), và các
t bào này không h tr th đ ng. T bào hình sao giúp
đi u ti t lưu lư ng máu c c b trong não. Chúng đư c
cho là đ phát hi n vi c phát hành c a d n truy n th n
kinh b ng t bào th n kinh, và tăng lưu lư ng máu khi
t bào th n kinh c a h tr nên tích c c hơn. Như-
trocytes cũng góp ph n vào hàng rào máu não, ngăn
ng a ch t th i nguy h i trong máu t khu ch tán ra vào
mô não. Đây là nh ng s n ph m ch t th i bình thư ng
trong máu và các mô ch t l ng, nhưng mô não là nhi u
nh y c m hơn v i th m chí m c đ th p c a h hơn
là các mô khác như mô cơ ho c các mô liên k t. Các
mao m ch c a não cũng góp ph n vào rào c n này b i
vì các t bào c a h đư c đóng gói ch t ch
m t tính cách đi n ho c b o v s i tr c. vì m t myelin
có th x y ra nhi u nơi trong h th n kinh trung
ương, các tri u ch ng khác nhau, nhưng chúng
thư ng bao g m y u cơ ho c li t, tê ho c m t c m
giác m t ph n, song th và m t ph n x t y bao g m
c đi ti u và đ i ti n.
Căn b nh thư ng g p l a tu i 20 đ n 40 tu i,có
th di n bi n nhanh ho c ch m. M t s b nh nhân
MS ti n tri n b nh co gi m,nhưng m c đ c a b nh
tăng lên ho c gi m đi không đư c xác đ nh rõ ràng.
. V n chưa có cách ch a tr cho MS, nhưng li u
pháp đi u tr bao g m c ch đáp ng mi n d ch, và
interferon, đi u này dư ng như kéo dài s thuyên
gi m m t s b nh nhân. Kh năng kích thích tái
t o t bào th n kinh cũng đang đư c nghiên c u.
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:40 AM Page 189

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
189
www.foxitsoftware.com/shopping
The Nervous System

Table 8–1 | T bào th n kinh đ m

NAME FUNCTION

Oligodendrocytes S n xu t các đo n c a v myelin đ cách đi n t bào th n kinh c a CNS.

Microglia Có kh năng di chuy n và th c bào các m m b nh và mô b t n thương.

Astrocytes
Cung c p m t m ng lư i cho s phát tri n não c a thai nhi và h tr các t
bào th n kinh đư c thi t l p
Đi u ch nh lưu lư ng máu đ n các mô đ đáp ng ho t đ ng
c a não.Duy trì n ng đ K+.Đóng góp vào hàng rào máu-não
Ependyma Trong
. não th t và các đư ng d n lưu não th t bao g m các
t bào có lông mi,tham gia d n lưu d ch não t y.

A Oligodendrocyte B Microglia

Neuron

Neuron

Myelin
sheath
Neuron

Capillary

Cilia

Neuron

C Astrocytes D Ependymal cells

Table Figure 8–A Neuroglia. (A) Oligodendrocyte. (B) Microglia. (C) Astrocytes.
(D) Ependymal cells.

QUESTION: Which of these CNS cells is the counterpart of Schwann cells in the PNS, and why?

làm cho các mao m ch ít th m hơn mao m ch
não khác. M t s hóa ch t đ c h i, ch ng h n như
rư u và nicotine, làm qua hàng rào máu-não, và
virus b nh d i là m t m m b nh có th vư t qua
nó. M t b t l i c a hàng rào máu não là m t s
h u ích
Thu c không th vư t qua nó, và các kháng th
đư c s n xu t b i các t bào lympho qua ch v i
khó khăn. Đi u này tr nên m t y u t quan tr ng
khi đi u tr nhi m trùng não ho c b nh ho c r i lo n
khác (B ng 8-1 tóm t t các ch c năng c a glia).
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:40 AM Page 190

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
190 The Nervous System www.foxitsoftware.com/shopping

D n truy n đi n hê th n kinh M t hành đ ng ti m năng đ đáp ng v i m t kích thích

Các xung đi n th n kinh đư c hình thành như xung đi n trong s i cơ
đã đư c bàn lu n chương 7.M t nơron không mang xung tr ng thái
phân c c, v i ion Na + d i dào hơn bên ngoài t bào và ion K + và ion
âm phong phú hơn bên trong t bào. T bào th n kinh có đi n tích dương
bên ngoài màng t bào và đi n tích âm tương đ i bên trong. M t kích
thích (ch ng h n như ch t d n truy n th n kinh) làm cho màng th m
r t d dàng v i các ion Na +, mà chúng di chuy n vào trong t bào. Đi u
này mang l i s kh c c, s đ o ngư c các ion trên màng t bào. Bên
ngoài bây gi có m t đi n tích âm, và bên trong có m t đi n tích dương
Ngay sau khi kh c c di n ra, màng t bào th n
kinh tr nên r t th m đ n các ion K +, mà chúng thoát
ra kh i t bào. Đi u này khôi ph c l i đi n tích dương
bên ngoài và đi n tích âm bên trong và đư c g i là tái
c c. (Đ c p đ n s kh c c sau đó đ n tái c c.) Sau đó,
máy bơm natri và kali tr l i ion Na + bên ngoài và các
ion K + bên trong, và nơron đã s n sàng đáp ng v i
m t kích thích khác và truy n xung khác.
di n ra r t nhanh chóng và đư c đo b ng mili giây. M t
t bào th n kinh riêng l có kh năng truy n hàng trăm
đi n th ho t đ ng (xung) m i giây. B n tóm t t các s
ki n truy n d n xung th n kinh đư c đưa ra trong B ng
8–2.
Truy n xung đi n r t nhanh. S hi n di n c a v b c myelin
cách đi n làm tăng v n t c xung, vì ch có các nút c a Ranvier
kh c c. Đi u này đư c g i là d n truy n ki u nh y cóc.. Nhi u
t bào th n kinh c a chúng ta có kh năng truy n xung t c đ
nhi u mét m i giây. Hãy tư ng tư ng m t ngư i cao 6 feet
(kho ng 2 mét) ngư i đã đánh m t ngón chân; xung c m giác
di chuy n t ngón chân đ n não trong vòng chưa đ y m t giây
(qua m t vài kh p th n kinh trên đư ng đi, và m c dù s
khu ch tán qua kh p th n kinh ch m, các kh p th n kinh quá
nh đ n m c không nh hư ng đáng k đ n v n t c xung trong
m t ngư i s ng ). Xung đi n cho phép h th n kinh giao ti p r t
nhanh v i t t c các b ph n c a cơ th , làm cho nó tr thành
m t h th ng đi u ti t quan tr ng.
B n có th đã đ c ho c nghe r ng xung th n kinh có th đư c
g i là “thông đi p”, như trong, “t bào th n kinh c m giác g i
thông đi p đ n não”, ho c “não g i thông đi p đ n cơ b p.” To

Table 8–2 | THE NERVE IMPULSE

STATE OR EVENT DESCRIPTION

Phân c c (nơron không ■ Màng t bào dương bên ngoài,âm bên trong màng.
mang theo xung đi n) ■ Ion Na có n ng đ cao hơn bên ngoài màng t bào..
■ Các ion K + và ion âm có nhi u bên trong t bào. Máy bơm natri và
kali duy trì n ng đ ion

Kh c c (đư c t o ra b i m t ■ Màng Neuron tr nên r t d th m vào các ion Na +, mà chúng di

kích thích) chuy n vào trong t bào.
Màng th n kinh sau đó có m t đi n tích âm (-) bên ngoài và m t
đi n tích dương (+) bên trong.
truy n xung t đi m kích ■ S kh c c c a m t ph n c a màng làm cho màng lân c n th m r t
thích nhi u v i ion Na +, và s kh c c ti p theo, nh hư ng tương t
đ n ph n ti p theo c a màng,..
S kh c c ti p t c d c theo màng t bào th n kinh đ n cu i s i tr c.

Tái c c ■ Màng Neuron tr nên r t th m đ n các ion K +, mà chúng

thoát ra kh i t bào. Đi u này ph c h i đi n tích (+) bên ngoài
và âm (-) bên trong màng.
• Các ion Na + đư c tr v bên ngoài và các ion K + đư c tr l i
bên trong b ng các máy bơm natri và kali.
Các t bào th n kinh bây gi có th đáp ng v i m t kích thích
khác và t o ra m t xung.
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:40 AM Page 191
Tuy nhiên, đ hi u h th ng th n kinh ho t đ ng như
th nào, đi u này có th không ph i là s tương t t t
nh t. M t thông đi p nói đi u gì đó; e-mail, thư ho c
các cu c g i đi n tho i nói đi u gì đó c th và hi m
khi gi ng nhau. Các xung th n kinh, tuy nhiên, t t c
đ u gi ng h t nhau - cùng giai đo n t o xung đi n.
nh hư ng c a xung đ ng th n kinh không ph i là m c
đ c a xung l c, mà là đích đ n c a nó. Ví d , khi m t
ngư i bư c m t bư c, các xung th n kinh t chân trái
đ n vùng chi ph i c m giác trong thùy đ nh c a não
ph i và ngư i đó c m th y chân trái ch m sàn. N u
nh ng xung đ ng đó có th đư c chuy n đ n khu v c
cho chân ph i thùy đ nh bên trái (lo i thí nghi m này
đã đư c th c hi n v i chu t), chúng ta s c m th y
như chân ph i ch m sàn thay vì bên trái.
Đi m đ n là t t c nh ng gì quan tr ng; ngư i nh n
là t t c nh ng gì quan tr ng. Cũng gi ng như đi n (gi ng
nhau) đư c th c hi n b i dây đi n c a m t ngôi nhà có
th cho phép các thi t b khác nhau th c hi n m c đích
c a chúng (t t l nh đ n máy s y tóc đ n bóng đèn),
do đó có th xung đ ng th n kinh cho phép ch c năng
cơ th . Các xung đ ng đ n các tuy n m hôi mang l i
s ti t m hôi, b i vì đó là nh ng gì các t bào tuy n
này làm. Các xung l c đ n trong khu v c th giác c a
thùy ch m mang l i c m giác nhìn th y m t cái gì đó,
b i vì đó là nh ng gì các t bào th n kinh này làm. Các
xung đ ng đ n các t bào cơ xương mang l i s co th t,
b i vì đó là nh ng t bào cơ. Do đó, m t xung th n kinh
không ph i là m t thông đi p. N u b t c đi u gì, m t
xung th n kinh có th đư c coi là gi ng như m t công
t c ho c tín hi u đơn gi n, ch nó kích ho t (ho c c
ch ) t bào, mô, ho c cơ quan đích đ n c a nó
Đ phù h p v i ý tư ng này, b não có th đư c so
sánh v i dây d n c a m t dàn nh c. Và chúng ta hãy
nói r ng các nh c sĩ là nh ng cơ xương (c a chân,
thân, và cánh tay) c n thi t đ leo lên m t ng n núi.
M i cơ đư c c u trúc đ làm m t công vi c c th , vì
m i nh c sĩ đư c đào t o v m t nh c c c th . Các
dây d n không chơi bassoon ho c trumpet ho c timpani
ho c cello nhưng s m i các nh c sĩ chơi các b ph n
c a h . Nh ng tín hi u này cũng s báo hi u th i gian
thích h p cho m i tín hi u và theo đúng trình t ; cho
ho t đ ng cơ b p, đây s là s ph i h p. Các tín hi u
c a dây d n - các tín hi u - r t gi ng nhau. Các tín
hi u không có hi u l c; ngư i nh n các tín hi u t o ra
hi u ng.
Trên đư ng đ n các t bào nh n (ho c các t bào
ph n ng), các xung th n kinh đi n truy n qua m t ho c
nhi u kh p th n kinh. B n có th nh l i t Chương 4
r ng các kh p th n kinh, s truy n xung th n kinh
thay đ i t đi n sang hóa h c và ph thu c vào s gi i
phóng các d n truy n th n kinh.
SYNAPSES
Các nơron truy n xung t i các t bào th n kinh khác
(ho c các t bào hi u ng) không th c s ch m vào
nhau The
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
191
www.foxitsoftware.com/shopping
The Nervous System
Kho ng cách nh ho c không gian gi a s i tr c
c a m t nơron và các nhánh ho c thân t bào c a
nơron ti p theo đư c g i là kh p th n kinh. Trong
vòng kh p th n kinh (đ u cu i) c a s i th n kinh
trư c synap là m t ch t d n truy n th n kinh đư c
gi i phóng vào kh p th n kinh b ng s xu t hi n
c a m t xung th n kinh đi n (Hình 8–2). Ch t d n
truy n th n kinh khu ch tán qua kh p th n kinh, k t
h p v i các v trí th th c th trên màng t bào
c a t bào th n kinh sau synap, và t o ra m t xung
đi n đư c chuy n b i s i th n kinh này đ n synap
ti p theo,... M t ch t kh ho t tính hóa h c thân
t bào ho c s i nhánh c a neuron sau synap nhanh
chóng kh ho t ch t d n truy n th n kinh. Đi u này
ngăn c n xung đ ng không mong mu n, liên t c, tr
khi m t xung m i t nơron đ u tiên gi i phóng thêm
ch t d n truy n th n kinh
Nhi u kh p th n kinh đư c g i là kích thích, b i vì
ch t d n truy n th n kinh làm cho neuron sau synap
kh c c (tr nên tiêu c c hơn bên ngoài khi ion Na +
đi vào t bào) và truy n xung đi n t i t bào th n kinh,
t bào cơ, ho c tuy n khác. Tuy nhiên, m t s kh p
th n kinh gây c ch , có nghĩa là ch t d n truy n th n
kinh làm cho neuron sau synap tr nên siêu phân c c
(tr nên tích c c hơn bên ngoài khi ion K + r i kh i t
bào ho c các ion Cl vào trong t bào) và do đó không
truy n xung đi n. Các kh p th n kinh c ch như v y
là quan tr ng, ví d , đ làm ch m nh p tim và cân b ng
các xung kích thích truy n đ n cơ xương. Đ i v i các
cơ xương, c ch này ngăn ng a co quá m c và c n
thi t cho s ph i h p.
M t h qu quan tr ng c a s hi n di n c a các
kh p th n kinh là chúng đ m b o truy n xung m t chi u
trong m t ngư i s ng. M t xung th n kinh không th
đi ngư c qua m t kh p th n kinh vì không có ch t d n
truy n th n kinh đư c t o ra b i các nhánh ho c thân
t bào. Neurotransmitter ch có th đư c phát hành b i
m t s i tr c th n kinh c a t bào th n kinh, mà không
có các v trí c a th th cho nó, cũng như màng sau
synap. Hãy ghi nh đi u này khi chúng ta th o lu n v
các lo i t bào th n kinh sau này trong chương
M t ví d v ch t d n truy n th n kinh là acetyl-
choline, đư c tìm th y các đi m n i th n kinh cơ,
trong h th n kinh trung ương và nhi u h th n kinh
ngo i biên. Acetyl-choline thư ng làm cho màng sau
synap d th m hơn các ion Na +, mang l i s kh
c c c a neuron sau synap. Cholinesterase là enzym
xúc tác quá trình th y phân c a acetylcholine. Có r t
nhi u ch t d n truy n th n kinh khác, đ c bi t là trong
h th n kinh trung ương. Chúng bao g m dopamine,
GABA, norepinephrine, glutamate và serotonin. M i
ch t d n truy n th n kinh này đ u có ch t kh ho t
tính hóa h c riêng. M t s neurotransmitter đư c tái
h p thu vào các t bào th n kinh ti t ra chúng
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:40 AM Page 192
192 The Nervous System
Vesicles of neurotransmitter túi ch a
Axon of presynaptic neuron
S i tr c trư c synap
Na+
Mitochondrion ty l p th
Neurotransmitter
(acetylcholine)
Figure 8–2 Impulse transmission at a synapse. The arrow indicates the direction of the electrical
impulse.
QUESTION: Is this an excitatory synapse or an inhibitory synapse? Explain your answer.
quá trình này đư c g i là th y phân và cũng ch m
d t hi u ng c a xung phát.
S ph c t p và đa d ng c a các kh p th n kinh khi n
chúng tr thành m c tiêu thư ng xuyên c a thu c. Ví
d , các lo i thu c làm thay đ i tâm tr ng ho c hành vi
thư ng tác đ ng lên các d n truy n th n kinh c th
trong não, và các lo i thu c ch ng tăng huy t áp nh
hư ng đ n s d n truy n th n kinh cơ trơn c a các
m ch máu
TYPES OF NEURONS
Các t bào th n kinh có th đư c phân lo i thành
ba nhóm: các t bào th n kinh c m giác, các t bào
th n kinh v n đ ng và các t bào n i t ng (Hình 8–
3). Các t bào th n kinh c m giác mang xung t
các th th đ n h th n kinh trung ương. Th th
phát hi n nh ng thay đ i bên ngoài ho c bên trong
và g i thông tin đ n CNS dư i d ng xung b ng cách
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Receptor site
Inactivator
(cholinesterase)
Dendrite of
postsynaptic
neuron
Na+
Na+
Inactivated
neurotransmitter
H th ng th n kinh trung ương di n gi i nh ng
xung đ ng này như m t c m giác. Các t bào th n
kinh c m giác t các th th trong da, cơ xương và
kh p đư c g i là soma; nh ng vùng t các th th
trong cơ quan n i t ng đư c g i là t bào th n kinh
c m giác n i t ng.
Các t bào th n kinh v n đ ng (ho c các nơron
th n kinh) th c hi n các xung t h th n kinh trung
ương đ n các cơ quan đích. Hai lo i đó là là các cơ
và tuy n. Đ ph n h i v i các xung, cơ co bóp ho c
thư giãn và các tuy n ti t ra. Các t bào th n kinh
v n đ ng liên quan đ n cơ xương đư c g i là soma;
nh ng cơ trơn, cơ tim và tuy n đư c g i là n i t ng.
T bào th n kinh c m giác và v n đ ng t o nên h
th n kinh ngo i biên. Các t bào th n kinh v n đ ng
n i t ng t o thành h th n kinh t tr , m t phân khu
chuyên bi t c a PNS s đư c th o lu n sau trong
chương này
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:40 AM Page 193

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
193
www.foxitsoftware.com/shopping
The Nervous System

Cell bodies of
sensory neurons
100 ⫻

Central canal
Interneuron
Synapse
Dorsal column
Dorsal root

Corticospinal tract

Dorsal root
ganglion Rubrospinal tract

Cell body of Spinothalamic tract

sensory neuron

Dendrite of White matter

sensory neuron

Gray matter

Cell body of motor neuron

Ventral root

Receptor Axon of motor neuron

Synaptic knobs

Effector muscle

100 ⫻
Cell bodies of
motor neurons

Figure 8–3 M t c t ngang c a t y s ng và ba lo i t bào th n kinh. R th n kinh c t s ng và các t

bào th n kinh c a chúng đư c hi n th phía bên trái. Các vùng th n kinh c t s ng đư c th hi n
trong ch t tr ng phía bên ph i. T t c các vùng và dây th n kinh đ u song phương (c hai bên).
Các t bào c a các t bào th n kinh v n đ ng c m giác và soma cũng đư c hi n th .

QUESTION: The dorsal column is an ascending tract, and the corticospinal tract is descending. Explain
what this means.
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:40 AM Page 194
194 The Nervous System
Neuron trung gian đư c tìm th y hoàn toàn trong h
th n kinh trung ương. Chúng đư c s p x p đ ch mang
theo c m giác ho c xung đ ng cơ, ho c đ tích h p các
ch c năng này. M t s interneurons trong não có liên
quan đ n suy nghĩ, h c t p và trí nh .
M t nơron mang các xung ch theo m t hư ng. Đây
là k t qu c a c u trúc và v trí c a t bào th n kinh,
cũng như s s p x p v t lý c a nó v i các t bào th n
kinh khác và mô hình k t h p c a các kh p th n kinh.
Do đó, h th ng th n kinh ho t đ ng là m t m ng lư i
“đư ng m t chi u” kh ng l , và không có nguy cơ xung
nào x y ra và h y b các xung đ t khác.
Dây Th n kinh và các bó th n kinh
Dây th n kinh là m t nhóm các s i tr c và / ho c nhánh c a
nhi u t bào th n kinh, v i các m ch máu và mô liên k t. Các dây
th n kinh c m giác ch đư c t o ra t các t bào th n kinh c m
giác. Các dây th n kinh th giác cho th giác và th n kinh kh u
giác cho mùi là nh ng ví d v các dây th n kinh v i m t ch c
năng hoàn toàn c m giác. Dây th n kinh v n đ ng ch đư c t o
ra b i các t bào th n kinh v n đ ng; dây th n kinh t tr là dây
th n kinh v n đ ng. M t dây th n kinh h n h p ch a c các t
bào th n kinh c m giác và v n đ ng. H u h t các dây th n kinh
ngo i vi c a chúng ta, ch ng h n như dây th n kinh hông chân,
là các dây th n kinh h n h p.
Thu t ng bó th n kinh đ c p đ n các nhóm t bào th n kinh
trong h th ng th n kinh trung ương. T t c các t bào th n kinh
trong đư ng th n kinh đ u quan tâm đ n ho t đ ng c a c m giác
ho c v n đ ng. Nh ng bó này thư ng đư c g i là ch t tr ng vì
v myelin c a các t bào th n kinh cung c p cho chúng m t màu
tr ng; thu t ng này đư c s d ng cho các b ph n c a c não
và t y s ng.
T y s ng
T y s ng truy n xung đ n và ra kh i não và là trung
tâm tích h p cho ph n x t y s ng. M c dù tuyên b v
ch c năng này r t ng n g n và có v r t đơn gi n, nhưng
t y s ng có t m quan tr ng l n đ i v i h th n kinh và
toàn b cơ th .
N m trong ng s ng và màng não, t y s ng đư c
b o v t t kh i ch n thương cơ h c. Trong chi u dài, t y
s ng kéo dài t l i c c a xương ch m đ n đĩa gi a đ t
s ng th t lưng đ u tiên và th hai.
M t c t ngang c a t y s ng đư c th hi n trong hình 8–
3; tham kh o nó khi b n đ c nh ng đi u sau đây. ch t
xám bên trong có hình ch H; ch t xám bao g m các t
bào c a các t bào th n kinh v n đ ng và các t bào
trung gian. ch t tr ng bên ngoài đư c t o thành t các
s i tr c myelinated và các nhánh c a noron trung gian..
Nh ng s i th n kinh này đư c nhóm thành các vùng th n
kinh trên cơ s ch c năng c a chúng.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Các bó sau (ch ng h n như các c t lưng và các
vùng thu c đ i th ) mang các xung c m giác t i não.
Các bó trư c(ch ng h n như các vùng corticospinal
và rubrospinal) mang đ ng cơ xung ra kh i não.
Cu i cùng, tìm kênh trung tâm; đi u này ch a d ch
não t y và liên t c v i các l trong não g i là não
th t.
SPINAL NERVES
Có 31 c p dây th n kinh t y , nh ng dây th n kinh
xu t phát t t y s ng. Các dây th n kinh đư c đ t
tên theo đ t s ng tương ng c a chúng: 8 c p c ,
12 c p ng c, 5 c p th t lưng, 5 c p xương cùng và 1
c p xương c t r t nh . Chúng đư c th hi n trong
hình 8–4; lưu ý r ng m i dây th n kinh đư c ch đ nh
b ng m t ch cái và m t s . Th n kinh c th 8 là
C8, dây th n kinh ng c th nh t là T1...
Nói chung, các dây th n kinh c chi ph i ph n
gáy, c , vai, cánh tay và cơ hoành. Các dây th n
kinh ng c đ u tiên cũng có nhánh vào dây th n kinh
chi ph i tay. Các dây th n kinh ng c còn l i cung c p
thân c a cơ th . Các dây th n kinh th t lưng và xương
cùng chi ph i hông, khoang ch u và chân. Lưu ý
r ng các dây th n kinh th t lưng và xương cùng dư i
đ u t y s ng (đ đ t đư c l h thích h p c a chúng
đ thoát ra kh i ng đ t s ng); đi u này đư c g i là
equina cauda, theo nghĩa đen là “đuôi ng a”. M t s
dây th n kinh ngo i vi quan tr ng và đi m đ n c a
chúng đư c li t kê trong B ng 8–3
M i dây th n kinh c t s ng có hai r , đó là các t
bào th n kinh đi vào ho c r i kh i t y s ng (xem hình
8–3). Ph n lưng đư c t o thành t các t bào th n kinh
c m giác mang các xung đ ng vào t y s ng. Ru t r
lưng là m t ph n m r ng c a r lưng có ch a các t
bào c a các t bào th n kinh c m giác (xem hình 8–
3). Thu t ng h ch ng nghĩa là m t nhóm các t bào
bên ngoài CNS. Các thân t bào này n m trong kênh
s ng và do đó đư c b o v kh i thương tích (xem H p
8–2: B nh zona).
G c b ng là g c đ ng cơ; nó đư c t o thành t
các s i th n kinh v n đ ng mang xung t t y s ng
đ n các cơ ho c tuy n. Các t bào c a các t bào
th n kinh v n đ ng, như đã đ c p trư c đây, là trong
ch t xám c a t y s ng. Khi hai r th n kinh h p nh t,
th n kinh c t s ng do đó hình thành là m t dây th n
kinh h n h p.
Ph n x t y
Khi b n nghe ph n x , b n có th nghĩ đ n m t hành đ ng
“ch x y ra” và m t ph n là như v y. Ph n x là m t ph n ng
không t nguy n đ i v i m t kích thích, đó là, m t hành đ ng
t đ ng đư c kích thích b i m t s thay đ i c th c a m t
lo i nào đó. Ph n x t y s ng là nh ng ph n ng không ph
thu c tr c ti p vào não, m c dù não có th c ch ho c tăng
cư ng chúng. Chúng ta không ph i suy nghĩ v nh ng ph n x
này, đi u r t quan tr ng, như b n s th y.
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:40 AM Page 195

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
195
www.foxitsoftware.com/shopping
The Nervous System

C1
C2 Cervical plexus
C3
Spinal cord C4
C5
Phrenic nerve C6
Brachial
dây th n kinh C7
plexusĐám r i
hoành C8
T1 TK cánh tay

Intercostal nerves dây T2

TK liên sư n T3
T4
T5
T6
T7
T8
T9
T10
Radial nerve
Dây TK quay T11

T12
Median nerve
Dây TK gi a L1

L2
Ulnar nerve Lumbar plexus đám r i
Dây TK tr L3 th n kinh th t lưng

L4
Cauda equina L5
Chùm đuôi
ng a S1
Sacral plexus Đám r i
S2 th n kinh cùng
S3
S4
Figure 8–4 T y s ng và dây th n kinh Femoral nerve S5
s ng S phân b c a các dây th n kinh Dây TK đùi CO1
s ng ch đư c hi n th phía bên trái.
Các đám r i th n kinh đư c dán nhãn
phía bên ph i. M t dây th n kinh th n Sciatic nerve Dây TK T a
kinh là m t m ng lư i các t bào th n
kinh t m t s phân đo n c a t y s ng
k t h p đ t o thành dây th n kinh cho
các b ph n c th c a cơ th . Ví d ,
các dây th n kinh quay và gi a đ n
cánh tay xu t hi n t đám r i (xem
b ng 8–3).

QUESTION: Where does the spinal cord

end? Why is this important clinically?
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:40 AM Page 196

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
196 The Nervous System www.foxitsoftware.com/shopping

Table 8–3 | MAJOR PERIPHERAL NERVES

SPINAL NERVES
NERVE THAT CONTRIBUTE DISTRIBUTION

Phrenic C3–C5 Diaphragm Dây TK Hoành cp cơ hoành

hoành
Radial C5–C8, T1 Da và cơ c a cánh tay sau, c ng tay và bàn tay; ngón tay cái và
2 ngón đ u tiên Dây TK Quay
Median C5–C8, T1 Da và cơ cánh tay trư c, c ng tay và bàn tay dây TK gi a
Ulnar C8, T1 Da và cơ b p c a khu a, c ng tay và bàn tay; ngón út,ngón đeo
nh n
Intercostal T2–T12 Cơ liên sư n, cơ b ng; da c a thân dây TK Liên sư n
Femoral L2–L4 trunk
Da và cơ b p đùi trư c, và bàn chân dây TK đùi
Sciatic L4–S3 Da và cơ b p đùi, chân và bàn chân TK T a

Box 8–2 | SHINGLES

B nh zona gây ra b i cùng m t lo i vi rút gây b nh
th y đ u: virus herpes varicella-zoster. Vari-cella là
b nh th y đ u, đã t ng là m t căn b nh ph bi n
c a tr em (hi n nay đã có v c-xin). Khi m t ngư i
h i ph c t b nh th y đ u, virus có th t n t i trong
tr ng thái không ho t đ ng (không ho t đ ng) h ch
r lưng c a m t s dây th n kinh c t s ng. Đ i v i
h u h t m i ngư i, h mi n d ch có th ngăn ch n s
tái ho t c a virus. Tuy nhiên, v i tu i tác ngày càng
tăng, h th ng mi n d ch không hi u qu và vi-rút
có th tr nên ho t đ ng và gây zoster ho c zona.
Vi-rút hi n di n trong các t bào th n kinh c m
giác, thư ng là các t bào c a thân, nhưng nh ng
t n thương do vi-rút gây ra đư c nhìn th y trên
da trên dây th n kinh b nh hư ng. Các thương
t n l n lên, đ c a b nh zona thư ng r t đau đ n
và theo dõi quá trình th n kinh trên da bên ngoài.
Đau có th ti p t c ngay c sau khi phát ban lành;
đây là ch ng đau dây th n kinh sau zona. Th nh
tho ng vi-rút có th nh hư ng đ n dây th n kinh
s và gây tê li t m t g i là li t dây VII ho c t n
thương da m t r ng, ho c hi m khi, mù lòa. M c
dù không ph i là cách ch a tr đ c hi u, m t s
lo i thu c kháng vi-rút làm gi m th i gian b b nh.
M t lo i v c-xin có s n cho ngư i l n, đ c bi t là
nh ng ngư i trên 60 tu i, và m c dù nó có th
không hoàn toàn ngăn ng a b nh zona, nó có th
làm gi m nguy cơ đau dây th n kinh sau zona

Box Figure 8–A Lesions of shingles on skin of

trunk. (From Goldsmith, LA, Lazarus, GS, and
Tharp, MD: Adult and Pediatric Dermatology:
A Color Guide to Diagnosis and Treatment.
FA Davis, Philadelphia, 1997, p 307, with
permission.)
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:40 AM Page 197
Reflex Arc cung ph n x
M t cung ph n x là con đư ng mà các xung th n
kinh di chuy n khi ph n x đư c g i ra, và có năm
ph n thi t y u:
1. Th th — phát hi n s thay đ i (kích thích) và
t o ra xung.
2. Các t bào th n kinh c m giác truy n các xung
t các th th đ n h TK TW
3. H th n kinh trung ương — ch a m t ho c nhi u
kh p th n kinh (neuron trung gian có th là m t
ph n c a con đư ng).
4. Các nơron v n đ ng - truy n các xung t
đ n cơ quan đáp ng.
5. Cơ quan đáp ng — th c hi n hành đ ng đ c
trưng c a nó.
Bây gi chúng ta hãy nhìn vào vòng cung ph n x
c a m t ph n x c th , ph n x xương bánh chè (ho c
đ u g i), mà b n có th quen thu c. Trong ph n x này,
m t cái gõ trên gân cơ bên dư i xương bánh chè gây ra
ph n m r ng c a c ng chân. Đây là ph n x căng, có
nghĩa là cơ b kéo căng s t đ ng co l i. Tham kh o
hình 8–5 khi b n đ c ph n sau:
Trong cơ t cơ t đ u đùi là (1) các th th kéo dài
phát hi n s kéo dài đư c t o ra b ng cách ch m vào
gân cơ. Các th th này t o ra các xung đư c truy n
d c theo (2) các t bào th n kinh c m giác trong dây
th n kinh đùi đ n (3) t y s ng. Trong t y s ng, các th
th t bào th n kinh c m giác kh p (4) t bào th n kinh
v n đ ng (đây là m t ph n x 2 nơron
(5) Quadriceps femoris muscle
(1) Stretch receptor
Stimulus
Figure 8–5 Patellar reflex. The reflex
arc is shown. See text for description.
QUESTION: Why is this reflex called a
stretch reflex?
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
197
www.foxitsoftware.com/shopping
The Nervous System
Các t bào th n kinh v n đ ng trong dây th n kinh
đùi mang các xung tr l i (5) cơ t đ u đùi, tác nhân
làm co bóp và kéo dài c ng chân .
Ph n x gân cơ t đ u đùi là m t trong nhi u ph n x
lâm sàng đ xác đ nh xem h th n kinh có ho t đ ng
t t hay không. N u ph n x gân cơ t đ u đùi v ng
m t b nh nhân, v n đ có th cơ đùi, dây th n
kinh đùi, ho c t y s ng. C n th nghi m thêm đ xác
đ nh đ chính xác trong cung ph n x . Tuy nhiên,
n u ph n x là bình thư ng, đi u đó có nghĩa là t t
c các ph n c a cung ph n x v n còn nguyên v n.
Vì v y, vi c th nghi m ph n x có th là bư c đ u
tiên trong đánh giá lâm sàng t n thương th n kinh.
CNS
B n có th t h i t i sao chúng ta có ph n x như v y,
nh ng ph n x căng. T m quan tr ng c a chúng trong
cu c s ng hàng ngày c a chúng ta là gì? Chúng có x y
ra không? N u b n đã t ng th y m t ngư i nào đó ng
thi p đi trong khi đang ng i, b n có th đã th y m t ngư i:
đ u c a ngư i đó rơi xu ng và đ t nhiên b gãy. Các cơ
c sau đư c kéo dài b i gi t và sau đó co l i, đ t ng t
kéo đ u th ng đ ng. Ph n x căng khác di n ra ít hơn
đáng k . Hãy tư ng tư ng m t ngư i đ ng th ng — cơ
th có hoàn toàn tĩnh l ng không? Không, không ph i vì
l c h p d n t o ra l c kéo xu ng. Tuy nhiên, n u cơ th
nghiêng v phía bên trái, các bên ph i c a chân và thân
cây đư c kéo dài, và các cơ kéo dài t đ ng h p đ ng
và kéo cơ th th ng đ ng m t l n n a. Đây là m c đích
c a ph n x căng; chúng giúp chúng ta đ ng th ng mà
không ph i suy nghĩ v vi c đó. N u b não ph i
(2) Sensory neuron Dorsal root ganglion
Femoral nerve Dorsal root
(contracts)
Biceps
femoris
muscle
(relaxes)
(4) Motor neuron
Gray matter
Ventral root
(3) Synapse in
spinal cord
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:40 AM Page 198
198 The Nervous System
đưa ra quy t đ nh m i khi chúng ta đung đưa m t
chút, t t c s t p trung c a chúng ta s c n thi t ch đ
đ ng v ng. Vì đây là ph n x t y s ng, não không liên
quan tr c ti p. B não có th nh n th c đư c r ng m t
ph n x đã di n ra, nhưng đi u đó liên quan đ n m t
t p h p các t bào th n kinh khác mang xung đ n não.
Ph n x cơ g p(ho c ph n x thu h i) là m t lo i ph n
x t y s ng khác. Các kích thích là m t cái gì đó đau
đ n và có kh năng gây h i, và ph n ng là đ kéo ra
kh i nó. N u b n vô tình ch m vào b p nóng, b n s t
đ ng rút tay ra. Ph n x cơ g p là ph n x ba t bào
th n kinh vì các kh p th n kinh t bào th n kinh c m
giác v i các t bào th n kinh trong t y s ng, v i kh p
th n kinh v i các t bào th n kinh v n đ ng. Tuy nhiên,
m t l n n a, b não không ph i đưa ra quy t đ nh b o
v cơ th ; ph n x cơ g p th c hi n đi u đó m t cách
t đ ng (xem H p 8–3: Ch n thương dây c t s ng). B
não có th bi t r ng ph n x đã di n ra, và th m chí có
th h c h i t kinh nghi m, nhưng đi u đó đòi h i các t
bào th n kinh khác nhau, không ph i là cung ph n x .
THE BRAIN
Não đư c t o ra t kho ng 100 t t bào th n kinh và
ch a hàng nghìn t kh p th n kinh, t t c đ u ho t
đ ng như
Box 8–3 | SPINAL CORD INJURIES T n thương t y
T n thương t y s ng thư ng nh t gây ra b i tai
n n ô tô, rơi và v t đ n. Các ch n thương nghiêm
tr ng nh t là c t ngang, ho c c t đ t, trong t y s ng.
N u, ví d , t y s ng b c t đ t c p đ c a phân
khúc ng c th 8, s có m t tê li t và m t c m giác
dư i m c đó. H u qu khác là s c t y, s m t mát
nh t th i ph n x t y.
Như t bào th n kinh t y s ng dư i m c t n
thương ph c h i kh năng c a mình đ t o ra
các xung, nh ng ph n x t y cũ, ch ng h n như
ph n x bánh chè, thư ng tr l i.ph n x Đi ti u
và đ i ti n cũng có th đư c tái l p, nhưng
ngư i đó s không có m t
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
m t t ng th tích h p. Các b ph n chính c a não là
hành t y, c u não và trung não (g i chung là thân não),
ti u não, vùng dư i đ i, đ i não và đ i não. Nh ng
ph n này đư c th hi n trong hình 8–6. Chúng tôi s
th o lu n t ng ph n riêng bi t, nhưng hãy nh r ng
t t c chúng đ u đư c k t n i v i nhau, b ng cách
x p x hàng t t đ ng đó và làm vi c cùng nhau.
VENTRICLES Não th t
Não th t g m b n khoang trong não: hai não th t
bên, não th t ba và não th t tư (Hình 8–7). Các
tnão th t đư c lót b ng các t bào bi u mô có lông
(xem B ng 8-A trong B ng 8–1) và ch a đ y d ch não
t y (CSF). M i não th t ch a m t m ng lư i mao
m ch đư c g i là m t đám r i m ch m c, t o thành
d ch não t y t huy t tương. D ch não t y là d ch mô
c a h th n kinh trung ương; lưu thông và ch c năng
c a nó s đư c th o lu n trong ph n v màng não
MEDULLA Hành não
Hành não kéo dài t t y s ng đ n c u não và n m phía
trư c ti u não. Ch c năng c a nó là nh ng ch c năng
mà chúng tôi nghĩ là quan tr ng (như trong “d u hi u
quan tr ng”). Hành não
Như t bào th n kinh t y s ng dư i m c t n thương
ph c h i kh năng c a mình đ t o ra các xung, nh ng l i
ngư i yêu cũ fl, ch ng h n như ph n x bánh chè, thư ng
tr l i. Đi ti u và đ i ti n ph n x ngư i yêu cũ cũng có th
đư c tái l p, nhưng ngư i đó s không có nh n th c v s
c n thi t ph i đi ti u ho c phóng u . ki m soát t nguy n
c a nh ng cũng không s l i ngư i yêu cũ fl th , vì c ch
các xung t não không còn có th đ t đư c các phân đo n
dư i c a t y s ng.
Có kh năng ch n thương ít nghiêm tr ng là nh ng ngư i
trong đó t y s ng b c t đ t ch không ph i b nghi n nát,
và đi u tr là nh m m c đích b o qu n b t c ch c năng v n
còn. Gi m thi u quay trong ammation và kích thích vi c s n
xu t các y u t tăng trư ng th n kinh là nh ng khía c nh
c a vi c đi u tr như v y.
Có l nghiên c u khó khăn nh t là n l c đ kích thích t y
s ng b c t đ t đ tái sinh. Thành công m t ph n đã đ t đư c
chu t, v i Schwann t bào c y ghép t dây th n kinh ngo i
vi c a h và các y u t tăng trư ng th n kinh s n xu t b i
các t bào bi n đ i gen. Vi c s d ng các t bào g c cũng
đã thành công chu t. Các nhà nghiên c u c nh báo, tuy
nhiên, nó s m t m t th i gian trư c khi làm th t c c a h
s đư c th nghi m trên ngư i.
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:40 AM Page 199

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
199
www.foxitsoftware.com/shopping
The Nervous System

Corpus callosum Th chai

Parietal lobe thùy đ nh

Frontal lobe Thùy trán

Occipital lobe
thùy ch m
Choroid plexus in
third ventricle Midbrain
đám r i màng trung não
m c não th t 3
Thalamus đ i th
Cerebellum
Optic nerve dây TK II ti u não

Hypothalamus Choroid plexus in

fourth ventricle
Pituitary gland tuy n yênPons c u não đám r i màng
Temporal lobethùy thái dương m c não th t 4
Medulla hành não
Hippocampus h i h i mã
A Spinal cord t y sông

Longitudinal fissure

Cerebral cortex
Corpus callosum

Lateral ventricle

Thalamus

Third ventricle
Basal
ganglia
Hypothalamus
Temporal
lobe Optic tracts

Figure 8–6 (A) Midsagittal section of the brain as seen from the left side. This medial plane
shows internal anatomy and the lobes of the cerebrum. (B) Frontal section of the brain in
anterior view.

QUESTION: Find the corpus callosum in parts A and B, and describe its shape. What is its function?
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:40 AM Page 200
200 The Nervous System
Third ventricle
Temporal lobe
Pons
Medulla
Figure 8–7 Ventricles of the brain as projected into the interior of the brain, which is seen
from the left side.
QUESTION: Describe the extent of each lateral ventricle.
ch a các trung tâm tim m ch đi u ch nh nh p tim,
các trung tâm v n m ch đi u ch nh đư ng kính c a
các m ch máu và, do đó đi u ch nh huy t áp và các
trung tâm hô h p đi u hòa hơi th . B n có th th y lý
do t i sao m t ch n thương v xương ch m có th
nhanh chóng gây t vong - chúng ta không th t n
t i mà không có hành não. Cũng trong hành não là
các trung tâm ph n x ho, h t hơi, nu t và ói m a.
PONS C u não
C u não ph ng ra phía trư c t ph n trên c a
hành não. Bên trong c u não là hai trung tâm hô
h p k t h p các trung tâm hô h p hành não đ
t o nh p th bình thư ng. (Ch c năng c a t t c
các trung tâm hô h p đư c th o lu n trong
Chương 15.) Nhi u t bào th n kinh khác trong
c u não (c u não là t ti ng Latin cho “c u n i”)
k t n i hành não v i các b ph n khác c a não.
MIDBRAIN Trung não
Các trung não kéo dài t c u não đ n vùng dư i
đ i và bao quanh các c ng não não, m t đư ng
h m
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Lateral ventricles
Parietal lobe
Occipital lobe
Cerebral aqueduct
Fourth ventricle
Cerebellum Central canal
of spinal cord
k t n i các não th t ba và tư. M t s lo i ph n x khác
nhau đư c tích h p trung não, bao g m ph n x th
giác và thính giác. N u b n nhìn th y m t con ong bay
v phía b n, b n s t đ ng cúi xu ng ho c v n v o;
đây là m t ph n x th giác. Gi m t m t nhìn con ong
(th c s là c hai m t) cho đ n khi nó bay đi đư c g i
là theo dõi; các chuy n đ ng m t ph i h p làm cho
đi u này có th cũng là ph n x . Các ví d khác đang
theo dõi đư ng bay c a m t qu bóng ch y nhà ho c
m t đư ng chuy n dài. Kh năng đ c ph thu c m t
ph n vào s chuy n đ ng ph i h p c a nhãn c u t ng
ch m t; đây là ch c năng quét và là m t ph n x
khác đư c trung gian b i trung não. Quay đ u (tai) khi
nghe âm thanh là m t ví d v ph n x thính giác,
cũng như ph n x “gi t mình”, nh y ho c co rúm khi
nghe m t âm thanh l n b t ng như s m. Trung não
cũng quan tâm đ n nh ng gì đư c g i là ph n x ư n,
nh ng ngư i gi cho ngư i đ ng đ u th ng đ ng và
duy trì s cân b ng ho c cân b ng. Khi m t con mèo
rơi xu ng t m t g c cây và đ t chân lên (n u nó
không quá cao), trung não c a nó giúp đ th ng đ ng,
và các ph n khác c a não sau đó vùng thân và chân
vào v trí h cánh.
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:40 AM Page 201
CEREBELLUM Ti u não
Ti u não đư c tách ra t hành não và c u não b i não
th t tư và th p hơn các thùy ch m c a não. Như b n
đã bi t, nhi u ch c năng c a ti u não có liên quan đ n
chuy n đ ng. Chúng bao g m s ph i h p, đi u ch nh
c a trương l c cơ, qu đ o thích h p và đi m k t thúc
c a các chuy n đ ng, và duy trì tư th và tr ng thái cân
b ng. Lưu ý r ng đây là t t c không t ch ; nghĩa là,
ti u não ho t đ ng dư i m c suy nghĩ ý th c. Đi u này
r t quan tr ng đ cho phép não có ý th c làm vi c mà
không b quá t i. Ví d , n u b n quy t đ nh l y bút chì,
các xung đ ng cho chuy n đ ng cánh tay đ n t não.
Ti u não sau đó s a đ i các xung này sao cho các c
đ ng tay và ngón tay c a b n đư c ph i h p, và b n
không th ch m t i đư c cây bút chì.
Ti u não dư ng như cũng tham gia vào các ch c
năng c m giác nh t đ nh. Ví d , n u b n nh m m t l i
và m t ngư i nào đó đ t m t qu bóng tennis b ng
m t tay và m t qu bóng chày bên kia, b n có th
nói đó là cái nào không? Ch c ch n b n có th , b i
“c m giác” c a m i: k t c u và tr ng lư ng ho c s c
n ng. N u b n l y m t bình đ ng cà phê b ng nh a
(có n p đ y) b n có th cho bi t c c có đ y, n a đ y
hay không? M t l n n a, b n ch c ch n có th . B n
có ph i suy nghĩ v nó? Không. Ti u não, m t ph n,
ch u trách nhi m v kh năng này.
Đ đi u ch nh tr ng thái cân b ng, ti u não (và
gi a não) s d ng thông tin v tr ng l c và chuy n
đ ng đư c cung c p b i các th th tai trong. Các
th th này đư c th o lu n thêm trong Chương 9.
HYPOTHALAMUS Vùng dư i đ i
N m cao hơn tuy n yên và th p hơn vùng đ i th ,
vùng dư i đ i là m t vùng nh c a não v i nhi u
ch c năng đa d ng:
1. s n xu t hormone ch ng bài ni u (ADH) và oxy-
tocin; nh ng hormone này sau đó đư c lưu tr
tuy n yên sau. ADH cho phép th n tái h p thu
nư c tr l i vào máu và do đó giúp duy trì th
tích máu. Oxytocin gây co th t t cung
2.S n xu t các hormon gi i phóng (còn g i là các
y u t gi i phóng) kích thích s ti t hormon b i
tuy n yên trư c. B i vì các hormon này đư c đ
c p trong Chương 10, m t ví d duy nh t s đư c
đưa ra đây: Vùng dư i đ i t o ra hormone tăng
trư ng hormone (GHRH), kích thích tuy n yên
trư c đ ti t ra hormone tăng trư ng (GH).
3. Đi u hòa nhi t đ cơ th b ng cách thúc đ y các
ph n ng như đ m hôi trong môi trư ng m ho c
run r y trong môi trư ng l nh (xem Chương 17).
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
201
www.foxitsoftware.com/shopping
The Nervous System
4. Quy đ nh v lư ng th c ăn; vùng dư i đ i đư c cho là
đáp ng v i nh ng thay đ i v m c đ dinh dư ng
trong máu, hóa ch t ti t ra b i các t bào m và các
hormon ti t ra qua đư ng tiêu hóa. Ví d , trong m t
b a ăn, sau m t th i gian tiêu hóa nh t đ nh, ru t non
t o ra m t lo i hoóc-môn lưu thông đ n vùng dư i đ i
và mang l i c m giác no, ho c no, và chúng ta có xu
hư ng ng ng ăn.
5. Tích h p ch c năng c a h th n kinh t ch , do đó
đi u ch nh ho t đ ng c a các cơ quan như tim, m ch
máu và ru t. Đi u này s đư c th o lu n chi ti t hơn
sau trong chương này.
6.Xu t hi n các ph n ng n i t ng trong các tình hu ng
c m xúc. Khi chúng ta t c gi n, nh p tim thư ng tăng
lên. H u h t chúng ta, khi x u h , s đ m t, đó là s
giãn m ch trên da m t. Nh ng ph n ng này đư c
đưa ra b i h th n kinh t ch khi vùng dư i đ i nh n
th c đư c s thay đ i tr ng thái c m xúc. Cơ s th n
kinh c a c m xúc c a chúng ta không đư c hi u rõ, và
nh ng ph n ng n i t ng đ i v i c m xúc không ph i
là đi u mà h u h t chúng ta có th ki m soát.
7.Duy trì nh p đi u cơ th như ti t hormon, chu k gi c
ng , thay đ i trong tâm tr ng, ho c s t nh táo tinh
th n. Đi u này thư ng đư c g i là đ ng h sinh h c
c a chúng ta, nh p đi u như nh p sinh h c, có nghĩa là
“kho ng m t ngày.” N u b n đã ph i th c su t 24 gi ,
b n bi t cách m t phương hư ng, cho đ n khi đ ng
h sinh h cĐã đư c đ t l i.
THALAMUS Vùng đ i th
Vùng đ i th là cao hơn vùng dư i đ i và th p hơn
so v i não. Não th t th ba là m t khoang h p đi qua
c đ i th và vùng dư i đ i. Nhi u ch c năng c a vùng
đ i th có liên quan đ n c m giác. C m giác xung đ ng
đ n não (ngo i tr nh ng c m giác v mùi) đi theo con
đư ng th n kinh mà l n đ u tiên đi vào vùng đ i th ,
nhóm các xung này trư c khi chuy n chúng đ n não,
nơi c m giác đư c c m nh n. Ví d , c m m t tách cà
phê nóng t o ra các xung cho nhi t, c m ng và k t
c u, và hình d ng c a c c (c m giác cơ), nhưng chúng
ta không tr i qua nh ng c m giác riêng bi t này. Vùng
đ i th tích h p các xung t các th th da và t ti u
não; có nghĩa là, nó đ t chúng l i v i nhau trong m t
lo i gói đi n hóa và đưa chúng đ n vùng giác quan
trong thùy đ nh c a não đ các t bào th n kinh c m
th y toàn b và có th di n gi i c m giác m t cách
nhanh chóng.
M t s c m giác, đ c bi t là nh ng c m giác khó ch u
như đau, đư c cho là đư c c m nh n b i vùng đ i
th . Tuy nhiên,vùng đ i th không th đ nh khu hoá
c m giác; nghĩa là, nó không
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:40 AM Page 202

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
202 The Nervous System www.foxitsoftware.com/shopping

bi t c m giác đau đ n đ n t đâu. Các khu v c t bào th n kinh, mà th c hi n nhi u ch c năng c a

c m giác c a não là c n thi t cho đ nh khuhóa và nh n
th c chính xác.
Vùng đ i th cũng có th c ch c m giác không
quan tr ng. N u b n đang đ c m t cu n sách thú v ,
b n có th không nh n th y ai đó vào phòng. B ng
cách t m th i ngăn ch n các c m giác nh , vùng đ i
th cho phép não t p trung vào các nhi m v quan
tr ng.
Các b ph n c a đ i th cũng đư c tham gia vào s
t nh táo và nh n th c (t nh táo và bi t chúng ta đang
có), và các b ph n khác đóng góp vào trí nh . Đ i v i
nh ng ch c năng này, cũng như đ i v i nh ng ch c
năng khác,vùng đ i th ho t đ ng r t ch t ch v i đ i
não.
CEREBRUM Đ i não
Ph n l n nh t c a b não con ngư i là đ i não,
trong đó bao g m hai bán c u cách nhau b i khe n t
theo chi u d c. đáy rãnh sâu này là th chai, m t
d i 200 tri u nơron k t n i bán c u não ph i và trái.
Trong m i bán c u là m t não th t bên.
B m t c a não là ch t xám g i là v não. Ch t xám
bao g m các thân t bào c a
Motor area
Premotor area
Frontal lobe
đ i não. Bên trong c a ch t xám là ch t tr ng, đư c
làm t các s i tr c myelin và s i nhánh n i các thùy
c a não v i nhau và đ n t t c các ph n khác c a
não
Trong não ngư i, v não đư c g p l i r ng rãi. Các
n p g p đư c g i là các cu n ho c các h i, (b n có
th th y n p g p c a v não ph n phía trư c c a
não trong Hình 8–6). Vi c g p này cho phép s hi n
di n c a hàng tri u t bào th n kinh trong v não.
V não c a m t con v t như chó ho c mèo không có
n p g p r ng. S khác bi t này cho phép chúng ta
đ c, nói, làm phân chia lâu dài, vi t thơ và ca khúc,
và làm nhi u th khác “con ngư i” mà chó và mèo
không th làm đư c.
V não đư c chia thành các thùy có cùng tên v i
xương s bên ngoài. Do đó, m i bán c u có m t thùy
trán, thùy đ nh, thùy thái dương và thùy ch m (Hình
8-8). Nh ng thùy đã đư c l p b n đ ; có nghĩa là,
m t s khu v c nh t đ nh đư c bi t là đư c k t h p
v i các ch c năng c th . Chúng tôi s th o lu n
General sensory area
Sensory association
area

Orbitofrontal Parietal lobe

cortex

Occipital lobe
Visual association
area

Visual area

Motor speech area

Auditory
association
area Auditory area

Temporal lobe

Figure 8–8 Left cerebral hemisphere showing some of the functional areas that have been
mapped.

QUESTION: What sensations are felt in the general sensory area?

3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:40 AM Page 203
các ch c năng c a não theo các khu v c
đư c l p b n đ này.
Frontal Lobes Thùy trán
Trong các thùy trán là các khu v c v n đ ng t o ra
các xung đ ng cho vi c di chuy n h u ý. Di n l n nh t
là đ di chuy n c a bàn tay và khuôn m t, nh ng khu
v c có nhi u cơ b p có kh năng chuy n đ ng r t t t
ho c chính xác. Đó là kích thư c l n c a khu v c v n
đ ng dành cho h mang l i cho các cơ b p đ chính
xác c a chúng. Khu v c v n đ ng bên trái đi u khi n
chuy n đ ng phía bên ph i c a cơ th , và khu v c
v n đ ng bên ph i đi u khi n phía bên trái c a cơ th .
Đây là lý do t i sao m t b nh nhân b tai bi n m ch
máu não, ho c đ t qu , thùy trán ph i s có li t cơ
phía bên trái (xem H p 8–4: Tai bi n m ch máu não).
Trư c di n v n đ ng là nh ng di n ti n v n đ ng, có
liên quan đ n các k năng v n đ ng đã h c đư c yêu
c u m t chu i các chuy n đ ng. Ví d như bu c dây
giày có v g n như t đ ng đ i v i chúng ta; chúng ta
quên đã h c đư c nó. Nó không ph i là m t ph n x ,
tuy nhiên; thay vào đó, v não ti n v n đ ng đã h c
đư c trình t r t t t đ n m c chúng ta có th l p l i nó
mà không suy nghĩ m t cách có ý th c v nó.
Box 8–4 | CEREBROVASCULAR ACCIDENTS Đ t Q y não ho c TBMMN
M t tai bi n m ch máu não (CBA), ho c đ t qu ,
là t n thương m ch máu trong não, d n đ n thi u
oxy cho ph n não đó. Các lo i t n thương m ch
máu não có th là huy t kh i ho c xu t huy t.
Huy t kh i là m t c c máu đông, mà thư ng là
h u qu c a xơ v a đ ng m ch, l ng đ ng lipit b t
thư ng trong đ ng m ch não. B m t g gh kích
thích s hình thành c c máu đông, làm c n tr máu
đ n ph n não đư c cung c p b i đ ng m ch. Các
tri u ch ng ph thu c vào m t ph n c a não b nh
hư ng và có th d n d n kh i phát n u hình thành
c c máu đông ch m. Kho ng 80% CVA thu c lo i
này.
Xu t huy t, k t qu c a xơ c ng đ ng m ch ho c
ch ng phình đ ng m ch não, cho phép máu ch y
vào mô não, làm phá h y các t bào th n kinh não
b ng cách gây áp l c quá m c lên chúng, cũng như
làm m t đi oxy. Kh i phát các tri u ch ng trong lo i
CVA này thư ng nhanh chóng.
Ví d , n u CVA n m thùy trán bên trái,
thì tê li t phía bên ph i c a cơ th s xu t
hi n.Ti ng nói cũng có th b nh hư ng n u
các khu v c nói có liên quan. M t s CVA gây
t vong vì thi t h i gây ra là r t
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
203
www.foxitsoftware.com/shopping
The Nervous System
Các b ph n c a thùy trán ngay phía sau đôi m t là v
não trư c trán ho c orbitofrontal. Khu v c này là có liên
quan v i nh ng th như gi ph n ng c m xúc phù h p
v i tình hình, nh n ra r ng có nh ng tiêu chu n c a hành
vi (lu t hay quy t c c a m t trò chơi ho c l ch s đơn
gi n) và sau đó, và d đoán và l p k ho ch cho tương
lai. M t ví d có th h u ích đ đưa t t c đi u này v i
nhau: Có ngư i v i thi t h i vào vùng não trư c trán có
th tr thành t c gi n n u bút h t m c trong l p, có th
ném bút vào m t ai đó, và có th không nghĩ r ng m t cây
bút s là c n thi t vào ngày mai và r ng đó là th i gian đ
đi mua m t cái. Như b n có th th y, v não trư c trán là
r t quan tr ng đ i v i hành vi xã h i. Đây là m t ph n c a
b não cho phép chúng ta nh n ra r ng nh ng ngư i
khác có th không luôn luôn nghĩ r ng cách chúng ta làm.
Đây là ph n mà nghĩ “R t ti c” và cho phép chúng ta xin
l i vì nh ng l i ho c hành đ ng mà đư c có l kém coi.
V não trư c trán r t nhi u đóng góp cho nh ng gì làm
cho chúng ta con ngư i và có th thư ng th c nhân tính
c a ngư i khác.
Cũng thùy trán, thư ng ch thùy trái cho h u h t m i
ngư i thu n tay ph i, là khu v c ngôn lu n Broca c a đ ng
cơ, ki m soát s chuy n đ ng c a mi ng có liên quan trong
vi c nói.
ph bi n r ng rãi ho c nh hư ng đ n các trung
tâm quan tr ng trong hành não ho c c u não.
Đ i v i CVA thu c lo i huy t kh i, thu c tiêu huy t
kh i có th giúp tái l p máu. Đ có hi u qu , tuy
nhiên, thu c ph i đư c dùng trong vòng 3 gi sau
khi kh i phát tri u ch ng (xem thêm Ô 11–7 trong
Chương 11).
Ph c h i t CVA tùy thu c vào v trí c a nó và
m c đ t n thương, cũng như các y u t khác.
Hai trong s đó là s tích lũy c a não và tính m m
d o c a nó. D phòng có nghĩa là s l p l i ho c
vư t quá nh ng gì c n thi t; v não có nhi u t
bào th n kinh hơn chúng ta th c s s d ng
trong các ho t đ ng hàng ngày. Đ d o có nghĩa
là nh ng nơron này có s n đ s d ng, đ c bi t
là nh ng ngư i tr tu i (tr hơn 50 tu i, nhưng
ngay c nh ng ngư i l n tu i hơn nhi u). Khi
m t b nh nhân h i ph c sau m t cơn đ t qu ,
đi u thư ng x y ra là b não đã thi t l p các con
đư ng m i, v i các nơ-ron ít đư c s d ng trư c
đây mang theo xung “toàn th i gian”. S ph c h i
này r t cá nhân và có th m t vài tháng. Tuy nhiên,
m t y u t quan tr ng khác là b nh nhân CVA
đư c khuy n khích và b t đ u đi u tr ph c h i
ch c năng ngay khi tình tr ng c a h cho phép.
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:40 AM Page 204
204 The Nervous System
Parietal Lobes Thùy Đ nh
Các khu v c c m giác chung trong thùy đ nh nh n
đư c xung t các th th trong da và c m nh n và
gi i thích các c m giác da. Khu v c bên trái dành
cho phía bên ph i c a cơ th và ngư c l i. Nh ng
khu v c này cũng nh n đư c xung t các th th
kéo dài trong cơ b p cho ý th c cơ b p ý th c.
Ph n l n nh t c a các khu v c này là c m giác
bàn tay và m t, nh ng b ph n c a cơ th v i các
th th da nh t và các th th cơ nh t. Các khu
v c v giác, ch ng chéo lên các thùy đ nh và thùy
thái dương, nh n các xung t v giác trên lư i và
nh ng nơi khác trong khoang mi ng.
Temporal Lobes Thùy Thái Dương
Các khu v c kh u giác trong thùy thái dương nh n
đư c xung t các th th trong khoang mũi đ c m nh n
mùi. Khu v c h i lưu kh u giác tìm hi u ý nghĩa c a mùi
như mùi s a chua, ho c l a, ho c bánh k o nâu nư ng
trong lò, và cho phép não suy nghĩ s d ng thông tin đó
m t cách hi u qu .
Các khu v c thính giác, như tên c a chúng cho th y,
nh n xung t các th th tai trong đ nghe. Khu v c h i
lưu thính giác khá l n. M t ph n c a nó liên quan đ n ý
nghĩa c a các t mà chúng ta nghe, t c là, v i l i nói. Các
b ph n khác là đ gi i thích các âm thanh như s m sét
trong cơn bão, ti ng còi xe c u thương, ho c m t em bé
khóc. N u không có s gi i thích thích h p, chúng ta s
nghe th y âm thanh nhưng s không bi t ý nghĩa c a nó
ho c có th tích h p nó v i các giác quan khác và không
th đáp ng m t cách thích h p.
Box 8–5 | APHASIATh t ngôn
Chúng ta s d ng ngôn ng gi i phóng chúng ta
khác bi t đ ng v t khác và liên quan đ n l i nói, đ c,
và vi t. Ngôn ng là vi c s d ng các bi u tư ng
(t ) đ ch các đ i tư ng và đ th hi n ý tư ng.
T n thương di n nói ho c di n hi u ngôn ng có th
làm suy y u m t ho c nhi u khía c nh c a kh năng
s d ng ngôn ng c a m t ngư i; Đây đư c g i là
ch ng m t ngôn ng .
M t ngôn ng có th là m t h u qu c a m t tai bi n
m ch máu não ho c ch n thương v t lý vào h p s
và não như m t ch n thương đ u duy trì trong m t
tai n n ô tô. N u di n(Broca) b hư h ng, ngư i đó
v n có th hi u ch vi t và nói và bi t mình mu n gì
đ nói, nhưng anh không th nói ra. N u không có
s ph i h p và xung t khu v c bài phát bi u v n
đ ng, các cơ b p s d ng cho bài phát bi u không
th co đ t o thành l i đúng.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Cũng trong các thùy thái dương bán c u não trái
(đ i v i h u h t chúng ta-bán c u ưu th ) là nh ng
khu v c phát bi u khác có liên quan đ n ý nghĩ trư c
khi nói. M i ngư i trong chúng ta có l có th nh l i
(và h i h n) l n khi chúng ta “nói mà không suy nghĩ,”
nhưng trong th c t đi u đó là không th . Suy nghĩ
di n ra r t nhanh và r t c n thi t đ có th nói đư c
(xem H p 8–5: M t ngôn ng ).
Occipital Lobes Thùy Ch m
Các tín hi u xung đi n t võng m c c a m t di chuy n
d c theo các dây th n kinh th giác đ n các khu v c th giác
các thùy ch m. Nh ng khu v c này “nhìn th y”. Các khu
v c liên k t tr c quan gi i thích nh ng gì đư c nhìn th y
và cho phép não suy nghĩ s d ng thông tin. Hãy tư ng
tư ng xem m t chi c đ ng h . Nhìn đ ng h khác v i vi c
có th di n gi i nó. T i m t th i đi m, chúng ta đã h c
cách di n gi i khuôn m t đ ng h và dây đeo đ ng h , và
bây gi chúng ta không ph i quy t đ nh ý th c th i gian
mà đ ng h hi n th . Chúng ta có th đơn gi n s d ng
thông tin đó, ch ng h n như v i vàng m t chút đ không
b tr l p. Các ph n khác c a thùy ch m liên quan đ n các
m i quan h không gian; đó là, nh ng th như đánh giá
kho ng cách và nhìn th y trong ba chi u ho c kh năng
đ c b n đ và liên k t nó v i th gi i v t ch t.
V não có đ c tính c a s m m d o th n kinh, kh năng
thích ng v i nhu c u thay đ i, đ tuy n d ng các t bào
th n kinh khác nhau cho m t s ch c năng, như có th
x y ra trong th i thơ u ho c h i ph c sau đ t qu . M t ví
d khác là v não th giác c a m t ngư i đư c sinh ra mù.
Các t bào th n kinh trong thùy ch m đã đư c s d ng
cho th l c s thư ng đư c s d ng cho m t ch c năng
khác; m t s có th tr thành
M t ngôn ng nghe là “t đi c,” do thi t h i cho
m t khu v c hi u l i nói. Ngư i v n có th nghe
nhưng không th hi u nh ng ý nghĩa c a t .. M t
ngôn ng nhìn là “t mù lòa” ngư i đó v n có th
nhìn th y r t rõ nhưng không th hi u ý nghĩa c a
ch vi t (ngư i v n gi đư c kh năng hi u l i
nói). Hãy tư ng tư ng làm th nào b n s c m
th y n u WMS qsbbcljw jmqr RFC yzgjgrw pcyb
v ng ch c. B c b i ph i không? B n có bi t r ng
nh ng bi u tư ng là ch cái, nhưng b n không th
“gi i mã” chúng ngay l p t c. Nh ng “l i” đư c
hình thành b ng cách thay đ i b ng ch cái hai
ch cái (A = 100, B = 500, 100 = E, vv), và thư ng
đư c đ c là: “b n đ t nhiên m t kh năng đ c.”
Đi u đó có th cung c p cho b n m t ý tư ng nh
c a nh ng gì t mù lòa là như th nào.
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:40 AM Page 205
m t ph n c a khu v c thính giác đư c s d ng đ
b n đ a hóa âm thanh và ư c tính kho ng cách c a
chúng. Nh ng ngư i trong chúng ta có th nhìn th y có
th không d a vào vi c nghe đ xác đ nh v trí ; chúng ta
ch c n nhìn vào nơi chúng ta nghĩ âm thanh phát ra. M t
ngư i mù không th làm đư c đi u này, và có th có m t
danh m c âm thanh, ý nghĩa c a âm thanh, kho ng cách
âm thanh, và m t s th khác trong m t ph n c a v não
bình thư ng là cho th l c.
Ngư i càng tr , b não càng d o. B não c a tr em có
kh năng thích ng phi thư ng. Khi chúng ta già đi, đ
d o gi m đi đôi chút, nhưng v n còn hi n di n.
Di n liên h p
Như b n th y trong hình 8-8, nhi u ph n c a v não không
liên quan đ n chuy n đ ng ho c c m giác . Đây có th đư c
g i là di n liên h p và có l là nh ng gì th c s làm cho
chúng ta cá nhân. Nó có l là nh ng khu v c mang l i cho
m i ngư i chúng ta m t cá tính, m t c m giác hài hư c, và
kh năng lý lu n và s d ng logic. H c t p và b nh cũng là
ch c năng c a các khu v c này.
M c dù nhi u đi u đã đư c h c v s hình thành c a nh ng
trí nh , nhưng các gi i thích v n chưa đư c hi u đ y đ và
h u h t n m ngoài ph m vi c a cu n sách này. Tuy nhiên,
m t th i gian ng n, chúng ta có th nói r ng nh ng ký c v
nh ng th như con ngư i hay sách v ho c nh ng gì b n đã
làm trong mùa hè năm ngoái liên quan đ n hip-pocampus(h i
h i mã) (t ti ng Hy L p cho “cá ng a”), m t ph n c a thùy
thái dương trên sàn c a não th t bên
Box 8–6 | ALZHEIMER’S DISEASE B nh Alzheimer
T i Hoa K , b nh Alzheimer, m t d ng suy gi m
tinh th n ti n tri n, không ch a đư c, nh hư ng
đ n kho ng 5 tri u ngư i và là nguyên nhân gây ra
100.000 ca t vong m i năm. Các tri u ch ng đ u
tiên, thư ng b t đ u sau tu i 65, là trí nh m t đi
và thay đ i tính cách nh . Khi b nh ti n tri n, có
t ng s m t trí nh , kh năng suy lu n và tính
cách, và nh ng ngư i b b nh ti n tri n không th
th c hi n đư c ngay c nh ng công vi c đơn gi n
nh t ho c t chăm sóc.
Nh ng thay đ i v c u trúc trong não c a b nh nhân
Alzheimer có th đư c khám nghi m t thi. Các
r i lo n m ch máu não c a Neuro đư c t o thành
t các protein b t thư ng đư c g i là tau và đư c
tìm th y trong các t bào c a v não nh ng vùng
quan tr ng đ i v i trí nh và lý lu n. Cũng có m t là
các m ng đư c t o thành t m t lo i protein khác
g i là beta-amyloid (ho c amyloid-beta, m t tên thay
th ) gây h i cho các t bào th n kinh và làm gi m
ho t đ ng c a các kh p th n kinh. The cells’
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
205
www.foxitsoftware.com/shopping
The Nervous System
Hai h i h i mã dư ng như thu th p thông tin t
nhi u khu v c c a v não. Ví d , khi b n g p m t
ngư i b n, b nh xu t hi n như m t t ng th : “Đây
là Fred”, không ph i nh ng ph n nh . Nh ng ngư i
t n thương h i h i mã không th hình thành nh ng k
ni m m i kéo dài hơn m t vài giây và g p khó khăn
khi nh l i nh ng ký c cũ.
H i h i mã bên ph i cũng đư c cho là tham gia vào
nh n th c không gian (theo nghĩa đen: “suy nghĩ không
gian”). Ví d , n u b n đang đi h c và m t ngư i b n
h i b n cách ng n nh t đ v nhà c a b n, b n có
th s nhanh chóng hình thành m t b n đ trong đ u.
B n có th th y bao nhiêu b nh có liên quan (đư ng
ph , đ a danh, v.v.), nhưng h i h i mã có th ti n thêm
m t bư c n a và làm cho ký c c a b n có th nhìn
th y ba chi u và tinh th n. B n có th th y đư ng v
nhà. Đó là nh n th c không gian.
Ngư i ta tin r ng h u h t, n u không ph i t t c ,
nh ng gì chúng ta có kinh nghi m ho c h c đư c đư c
lưu tr đâu đó trong não. Đây là trí nh dài h n, dù có ý
th c hay ti m th c, và có l liên quan đ n vi c t o ra các
k t n i m i trong não. Đôi khi m t kích ho t có th mang
l i nh ng k ni m t nhi u năm ho c th m chí nhi u th p
k trư c; m t mùi hương nh t đ nh ho c m t bài hát có
th ho t đ ng như nh ng ngư i kích ho t có th . Sau đó,
chúng tôi th y mình nh l i m t cái gì đó t quá kh và t
h i nó đ n t đâu.
M t tính cách do phá h y các t bào th n kinh não có
l là đáng k nh t trong b nh Alzheimer (xem H p 8-6:
B nh Alzheimer).
Các cơ ch b t thư ng c a t bào (liên quan
đ n đ lo i b các protein cũ có th b tr c tr c; lý
do v n chưa đư c bi t.
M t gen khi m khuy t đã đư c tìm th y m t s
b nh nhân đã m c b nh Alzheimer mu n, lo i ph
bi n nh t. Tuy nhiên, m t gen khác dư ng như kích
thích s tăng t ng h p amyloid-beta. Nghiên c u
t p trung vào s tương tác c a các gen này và v
các y u t góp ph n vào lo i t n thương não này.
Vi c ch n đoán b nh Alzheimer đã khó khăn, trong
giai đo n đ u, s suy gi m nh n th c gi ng như
c a nhi u lo i ch ng m t trí khác. Ch n đoán k p
th i là quan tr ng b i vì có kh năng vi c đi u tr
b nh Alzheimer s có nghĩa là trì hoãn các bi u
hi n nghiêm tr ng c a nó v i nhi u lo i thu c khác
nhau, m i lo i nh m vào m t khía c nh khác nhau
c a căn b nh ph c t p này
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:40 AM Page 206
206 The Nervous System
Basal Ganglia Các nhân n n
Các nhân n n là nh ng kh i ch t xám trong ch t
tr ng c a bán c u não (xem Hình 8–6). Ch c năng
c a chúng là nh ng đư ng c a v n đ ng h u ý, và
k t h p v i ti u não. Các h ch n n giúp đi u ch nh
các trương l c cơ, và chúng ph i h p các c đ ng
ph như vung cánh tay khi đi b ho c c ch trong khi
nói. C ch và nét m t có th hùng h n như l i nói
và thư ng đi cùng và b sung cho cu c trò chuy n
c a chúng ta. B nh ph bi n nh t c a nhân n n là
b nh Parkinson (xem H p 8–7: B nh Parkinson).
Corpus Callosum Th chai
Như đã đ c p trư c đó, th chai là m t d i các s i
th n kinh n i các bán c u não trái và ph i. Đi u này
cho phép m i bán c u bi t nh ng gì ngư i khác đang
làm. M t ngư i v i đào t o âm nh c có m t th chai
dày hơn (nhi u t bào th n kinh) hơn m t ngư i không
có. Âm nh c dư ng như làm cho t bào não trong đ i
não ho t đ ng nhi u hơn nh ng ngư i không h c âm
nh c , và não ph n ng v i nhi u t bào th n kinh và
kh p th n kinh. Đ i v i t t c m i ngư i, ngay c
nh ng ngư i không ph i là nh c sĩ, th chai là quan
tr ng b i vì đ i v i h u h t chúng ta bán c u não trái
có ch a các khu v c nói và bán c u ph i không. Vì
v y,th chai cho phép bán c u não trái bi t bán c u
não đang nghĩ v cái gì, và bán c u não ph i bi t cái
bán c u não trái đang suy nghĩ và nói v cái gì. M t
ví d ng n g n có th h u ích. N u b n đ t tay trái
phía sau lưng và ai đó đ t bút chì trong tay b n (b n
không nhìn vào nó) và h i b n đó là gì, b n có th
nói đư c không? Có, b n có th .
Box 8–7 | PARKINSON’S DISEASE B nh Parkinson
B nh Parkinson là b nh c a r i lo n c a các nhân
n n mà nguyên nhân là không rõ, và m c dù có
m t thành ph n di truy n trong m t s gia đình, nó
có l không ph i là y u t duy nh t. B nh thư ng
b t đ u sau tu i 60. T bào th n kinh trong nhân
n n s n xu t dopamine d n truy n th n kinh b t
đ u thoái hóa và ch t, và h qu c a vi c thi u
dopamine gây ra các tri u ch ng cơ b p. Run,
ho c l c không t ch c a bàn tay có l là tri u
ch ng ph bi n nh t. Các v n đ ng ph theo chi
ph i c a nhân n n d n d n gi m b t, và ngư i b
nh hư ng đi b ch m ch m mà không vung tay.
B m t m t n là đ c trưng c a b nh này
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
B n s c m th y hình d ng và tr ng lư ng c a bút chì,
tìm đi m và công c xóa. Các xung đ ng c m giác t
bàn tay trái c a b n đư c hi u là “bút chì” b i khu v c
c m giác chung trong thùy đ nh ph i c a b n. Bán c u
não c a b n có l không th nói đư c, nhưng suy nghĩ
c a nó có th đư c chuy n t i b ng th chai đ n bán c u
não trái, nơi có khu v c nói. Bán c u não trái c a b n có
th nói r ng b n đang c m bút chì. Các khía c nh khác
c a “phân công lao đ ng” c a bán c u não c a chúng ta
n m ngoài ph m vi c a cu n sách này, nhưng nó là m t
ch đ h p d n mà b n có th mu n khám phá thêm.
MENINGES AND CEREBROSPINAL
FLUID Các màng não và D ch não
t y
Màng mô liên k t bao ph não và t y s ng đư c
g i là màng não; ba l p đư c minh h a trong hình
8-9. L p ngoài cùng dày nh t, đư c làm b ng mô
liên k t s i, là màng c ng (ti ng Latinh dành cho “m
c ng r n”), là lót m t trong c a xương s và xương
s ng. Màng nh n gi a đư c t o thành t các chu i
mô liên k t gi ng như m ng nh n. Màng m m là m t
màng r t m ng ph trên b m t c a t y s ng và não.
Gi a màng nh n và màng m m là khoang dư i nh n
ch a d ch não t y (CSF), d ch mô c a h th n kinh
trung ương.
Nh l i não th t c a não: hai não th t bên, não th t
ba và não th t tư. M i t bào ch a m t đám r i màng
m c, m t m ng mao d n hình thành d ch não t y t
huy t tương. Đây là m t quá trình liên t c, và d ch
não t y sau đó lưu thông trong và xung quanh h th n
kinh trung ương (Hình 8–10).
Như các cơ b p trên khuôn m t tr nên c ng
nh c. Cu i cùng t t c các v n đ ng t ch tr
nên ch m hơn và nhi u khó khăn hơn, và m t
cân b ng tư th .
Dopamine chính nó không th đư c s d ng
đ đi u tr b nh Parkinson b i vì nó không vư t
qua hàng rào máu não. M t hóa ch t liên quan
đư c g i là Levo-dopa l có th đi vào hàng rào
máu,não đư c chuy n đ i sang dopamine b i t
bào th n kinh não. Th t không may,Levo-dopa
b t đ u m t hi u qu đi u tr trong vòng m t vài
năm.
Thu c khác đư c s d ng có th c i thi n tri u
ch ng nhưng không cung c p m t ch a b nh
đúng nguyên nhân. Nghiên c u hi n nay đang t p
trung vào li u pháp gen và li u pháp t bào g c.
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:41 AM Page 207

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
207
www.foxitsoftware.com/shopping
The Nervous System

Central canal ng t y
Gray matter ch t xám
White matter ch t
tr ng

Spinal nerve roots r

dây TK s ng
Pia mater màng m m
Dorsal root ganglion
h ch r TK
Spinal nerve

Arachnoid Subarachnoid
membrane space
màng khoang dư i
nh n nh n

Dura
mater
màng
c ng
A
Superior sagittal sinus Xoang d c trên
Dura mater
Skull xương s
Arachnoid villi các h t nh n
Skin

Cerebral cortex
V NÃO

Cerebrum
(white matter)
Arachnoid membrane
Subarachnoid space
Pia mater
B

Figure 8–9 Structure of the meninges. (A) Meninges of the spinal cord. (B) Frontal section
through the top of the skull showing the double-layered cranial dura mater and one of the
cranial venous sinuses.

QUESTION: Describe the structural difference between the spinal dura mater and the cranial dura mater.
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:41 AM Page 208

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
208 The Nervous System www.foxitsoftware.com/shopping

Dura mater
Cranial Arachnoid Cranial venous sinus
meninges Arachnoid villus
Pia mater
Cerebrum
Subarachnoid space

Corpus
callosum

Lateral
ventricle
Cerebellum
Choroid plexus of
lateral ventricle Cerebral aqueduct
Choroid plexus of Fourth ventricle
third ventricle
Choroid plexus of
fourth ventricle
Third ventricle Pons
Subarachnoid space
Medulla Central canal
Hypothalamus
Spinal cord

Pia mater
Spinal meninges Arachnoid
Dura mater
Subarachnoid space

Figure 8–10 Formation, circulation, and reabsorption of cerebrospinal fluid. See text for
description.

QUESTION: In this pathway, where is the CSF reabsorbed, and into what?

T não th t th ba , d ch não t y ch y qua não th t và đó là nh ng gì x y ra. T khoang dư i nh n

tư, sau đó đ n kênh trung tâm c a t y s ng, và đ n
các vùng dư i s và c t s ng dư i nh n. Khi nhi u
d ch não t y đư c hình thành, b n có th mong đ i
r ng
m t s ph i đư c tái h p thu,
s , d ch não t y đư c tái h p thu qua h t nh n
vào máu trong xoang tĩnh m ch s (tĩnh m ch
l n trong l p màng não s hai l p). D ch não t y
tr vào huy t tương m t l n n a,
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:41 AM Page 209
, và t l tái h p thu thư ng b ng v i t l s n xu t.
B i vì d ch não t y là ch t l ng mô, m t trong nh ng
ch c năng c a nó là mang ch t dinh dư ng đ n các
nơron th n kinh trung ương và lo i b các ch t th i ra
máu khi ch t l ng đư c tái h p thu. Các ch c năng khác
c a d ch não t y là ho t đ ng như m t đ m cho h th ng
th n kinh trung ương. Não và t y s ng đư c bao b c
trong các màng ch a đ y ch t l ng h p th s c. B n có
th , ví d , l c đ u c a b n m nh mà không làm t n h i
đ n b não c a b n. Đương nhiên, s b o v này có
gi i h n; nh ng cú đánh r t m nh ho c n ng đ n s s
th c s gây t n thương não.
Vi c ki m tra d ch não t y có th đư c s d ng trong
ch n đoán m t s b nh nh t đ nh (xem khung 8.8)
CRANIAL NERVES Đôi dây TK s não
12 c p dây th n kinh s xu t hi n t não ho c các
b ph n khác c a não - chúng đư c th hi n trong
hình 8–11. Tên g i c a chúng cho bi t ngu n g c
c a chúng, và nhi u trong s chúng
Box 8–8 | LUMBAR PUNCTURE ch c dò t y s ng
M t ch c dò t y s ng (Spinal Tap) là m t th
thu t đ ch n đoán có liên quan đ n vi c l y d ch
não t y và đ xác đ nh các thành ph n c a nó.
Như tên cho chúng ta bi t, vi c l y d ch, s d ng
m t ng tiêm, đư c th c hi n trong khu v c th t
lưng. B i vì t y s ng k t thúc đi m gi a đ t s ng
th t lưng th 1 và th 2, kim thư ng đư c ch c
vào gi a đ t s ng th t lưng th 4 vàth 5. Túi
màng não ch a d ch não t y kéo dài đ n cu i đ t
s ng th t lưng, cho phép l y d ch não t y v i r t ít
cơ h i làm t n h i đ n t y s ng
D ch não t y là m t d ch lưu thông và có m t
áp su t bình thư ng là 70 đ n 200 mm H2O. M t
áp l c b t thư ng thư ng ch ra m t s t c ngh n
trong lưu thông, mà có th là do nhi m trùng, m t
kh i u ho c t n thương cơ h c. Xét nghi m ch n
đoán khác s là c n thi t đ xác đ nh nguyên nhân
chính xác.
Có l lý do ph bi n nh t cho m t ch c dò t y
s ng b nghi ng viêm màng não, trong đó có th
nguyên nhân gây ra b i m t s lo i vi khu n. N u
b nh nhân không có b nh viêm màng não, d ch não
t y s trong và s đư c xem xét cho s hi n di n
c a vi khu n khi có nhi u t bào b ch c u
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
209
www.foxitsoftware.com/shopping
The Nervous System
th c hi n các xung đ ng cho các ch c năng liên quan đ n
đ u. M t s , tuy nhiên, có nhi u đi m đ n xa hơn.
Các xung đ ng cho các giác quan c a kh u giác, v giác, th
giác, thính giác và tr ng thái cân b ng đ u đư c các dây th n
kinh s mang đ n các vùng giác quan tương ng trong não.
M t s dây th n kinh s mang xung đ ng v v n đ ng đ n các
cơ c a m t và m t ho c các tuy n nư c b t. Các dây th n kinh
ph v (vagus có nghĩa là “lang thang”) chi nhánh r ng rãi đ n
thanh qu n, tim, d dày và ru t, và ng ph qu n.
Các ch c năng c a dây th n kinh s đư c tóm t t trong B ng
8–4
THE AUTONOMIC NERVOUS
SYSTEM H Th n kinh t ch
H th ng th n kinh t ch (ANS) th c s là m t ph n
c a h th n kinh ngo i vi ch nó bao g m các ph n
chi ph i v n đ ng c a m t s dây th n kinh s và dây
th n kinh s ng. Vì ch c năng c a nó r t chuyên bi t, tuy
nhiên, h th ng th n kinh t tr thư ng đư c th o lu n
như m t th c th riêng bi t, như chúng ta s làm đây
M t vài t bào b ch c u trong d ch não t y là
bình thư ng vì b ch c u đư c tìm th y trong t t c
các d ch c a mô.
k t qu d ch não t y là m t b t thư ng n u có
các t bào h ng c u. S hi n di n c a chúng ch
ra ch y máu đâu đó trong h th ng th n kinh
trung ương. Có th có nhi u nguyên nhân, và m t
l n n a, ti p t c th nghi m s là c n thi t.
Box Figure 8–B Cerebrospinal fluid from a patient with
meningitis. The bacteria are streptococci, seen here in
pairs. The large cells are WBCs. (×500) (From Sacher, RA,
and McPherson, RA: Widmann’s Clinical Interpretation of
Laboratory Tests, ed. 11. FA Davis, Philadelphia, 2000,
Plate 52, with permission.)
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:41 AM Page 210

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

Optic
chiasma

Figure 8–11 Cranial nerves and their distributions. The brain is shown in an inferior view. See
Table 8–4 for descriptions.

QUESTION: Which cranial nerves bring about secretion of saliva? Which nerve brings about gastric and
intestinal secretion?
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:41 AM Page 211

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
211
www.foxitsoftware.com/shopping
The Nervous System

Table 8–4 | CRANIAL NERVES

NUMBER AND NAME FUNCTION(S)

I Olfactory Kh u giác
II Optic Th giác
III Oculomotor V n đ ng c a nhãn c u; co đ ng t trong ánh sáng chói ho c cho
t m nhìn g n
IV Trochlear V n đ ng nhãn c u-Đưa m t xu ng dư i,ra ngoài.
V Trigeminal C m giác m t, da đ u và răng; co cơ nhai

VI Abducens V n đ ng nhãn c u-Đưa m t ra ngoài

VII Facial V giác; co cơ m t; -s ti t nư c b t
VIII Acoustic (vestibulocochlear) Thính giác; c m giác cân b ng
IX Glossopharyngeal V giác; nh n c m ph n x v tim, hô h p và huy t áp ;các cơ
thành sau h ng ; -s ti t nư c b t
X Vagus Nh n C m giác ph n x v tim, hô h p và huy t áp ; c m giác và
v n đ ng cơ thanh qu n (nói); gi m nh p tim; tăngnhu đ ng ru t);
tăng ti t d ch tiêu hóa

XI Accessory Co cơ c và vai; v n đ ng các cơ thanh qu n

(nói)
XII Hypoglossal V n đ ng cơ lư i

T o nên h th ng th n kinh t ch là các t bào Các t bào th n kinh đ u tiên đư c g i là t bào th n

th n kinh v n đ ng n i t ng đ cơ trơn, cơ tim và kinh trư c h ch, t CNS đ n h ch. Các neuron th
các tuy n. Đây là nh ng hi u ng n i t ng; cơ s hai đư c g i là neuron sau h ch, t h ch đ n chi
co bóp ho c thư giãn, và các tuy n s tăng ho c ph i n i t ng. H ch th c s là thân t bào c a t
gi m ti t. bào th n kinh sau h ch. Nhìn vào hình. 8-12 khi b n
đ c ph n ti p theo.
ANS có hai b ph n: giao c m và giao c m.
Thông thư ng, chúng ho t đ ng đ i l p v i nhau, SYMPATHETIC DIVISION S phân chia th n
như b n s th y. Các ho t đ ng c a c hai b
kinh giao c m
ph n đư c tích h p b i vùng dư i đ i, đ m b o
r ng các tác nhân n i t ng s ph n ng phù h p M t tên khác cho s phân chia th n kinh giao c m là s
chia các h ch thu c ph n ng c-th t lưng, mà cho chúng
v i tình hình.
ta bi t nơi t bào th n kinh giao c m trư c h ch b t
AUTONOMIC PATHWAYS Đư ng th n kinh ngu n t đâu . Thân t bào c a chúng đang trong
t ch l ng ng c và m t s n m ph n th t lưng c a t y
s ng. S i tr c th n kinh c a chúng m r ng đ n các
Đư ng th n kinh t ch liên quan đ n h th ng th n
h ch giao c m, h u h t trong s đó đư c đ t t i hai
kinh trung ương đ n các ph n chi ph i các cơ n i t ng
chu i h ch bên ngoài c t s ng (xem hình. 8-12). Trong
khác nhau gi i ph u t đư ng th n kinh thân th đ n chi
h ch là các kh p th n kinh gi a các nơron trư c h ch
ph i cơ xương. Quay tr l i FIG. 8-3 và tìm ra t bào
và sau h ch; các s i tr c th n kinh sau h ch tr c ti p
th n kinh v n đ ng. Đây là m t t bào v n đ ng c a th n
đ n chi ph i n i t ng . T bào th n kinh trư c h ch k t
kinh thân th ; thân t bào trong t y s ng và s i tr c c a
n i v i nhi u t bào th n kinh sau h ch đ i v i nhi u
nó kéo dài đ n các cơ xương, nơi nó liên h p v i các t
cơ quan c m ng. S p x p gi i ph u này có t m quan
bào cơ. M t đư ng th n kinh thân th tương ng m t t
tr ng sinh lý: Cách phân chia th n kinh giao c m mang
bào th n kinh. M t con đư ng t ch bao g m hai t
l i ph n ng nhanh và trên di n r ng nhi u cơ quan.
bào th n kinh. Nó bao g m hai t bào th n kinh v n đ ng
cái mà Synapse v i m t h ch ngoài CNS.
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:41 AM Page 212

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
212 The Nervous System www.foxitsoftware.com/shopping

Bronchioles

5 6

5 8
Medulla

Interneuron
7
Thoracic 4
2 3 6 8
spinal cord
T1
1
T2 3 4
T3
Heart
Sympathetic ganglia

Sympathetic preganglionic Parasympathetic

1 5
neuron t bào th n kinh preganglionic neuron t
c m giác trư c h ch bào TK phó giao c m
trư c h ch
2 6
Sympathetic synapse –
acetylcholine Parasympathetic synapse –
acetylcholine
3 7
Sympathetic postganglionic neuron
t bào th n kinh c m giác sau h ch Parasympathetic
postganglionic neuron
4 8
Synapse to effector –
norepinephrine Synapse to effector –
acetylcholine

Figure 8–12 Neurons of the autonomic nervous system. A schematic of sympathetic (blue)
and parasympathetic (red) neurons. See text and Table 8–5 for further description.

QUESTION: The parasympathetic neuron to the heart emerges from what part of the brain? Can you name
this nerve?

Phân chia ANS như hình. 8-12 đư c tóm t t trong
B ng 8-5.
Vi c phân chia th n kinh giao c mlà chi m ưu th
trong nh ng tình hu ng căng th ng, trong đó bao
g m gi n d , s hãi, hay lo âu, cũng như t p th
d c. Đ i v i t tiên th i ti n s c a chúng ta v các
tình hu ng căng th ng thư ng liên quan đ n s c n
thi t c a ho t đ ng-v t lý mãnh li t “bay ho c đáp
ng bay.” H th ng th n kinh c a chúng tôi đã không
thay đ i r t nhi u trong 50.000 năm, và n u b n nhìn
vào
B NG 8-6, b n s th y nh ng lo i ph n ng, kích
thích s phân chia th n kinh giao c m. tăng nh p tim,
tăng chuy n hóa trong cơ xương cung c p chúng v i
oxy hơn, ti u ph qu n giãn ra đ có trong không khí
hơn, và nh ng chuy n hóa gan c a glycogen thành
glucose đ cung c p năng lư ng. Đ ng th i, nhu
đ ng c a d ch ti t tiêu hóa gi m và ch m; nó là quan
tr ng trong m t tình hu ng căng th ng. trong da và
cơ quan n i t ng v n chuy n máu đ n nhi u hơn
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:41 AM Page 213
Table 8–5 | ANATOMY OF THE AUTONOMIC NERVOUS SYSTEM
CHARACTERISTIC SYMPATHETIC
V trí thân t bào T y ng c-Th t lưng
trư c h ch trong
h TK TW
V trí c a h ch Đa ph n là trong hai chu i bên
c nh c t s ng
Neuron trư c h ch tương đ i ng n
Gi i phóng acetylcholin
Trong h ch
Neuron sau h ch Tương đ i dài
H u h t gi i phóng norepinephrine t i
b ph n đáp ng n i t ng
M c đ c a con nh hư ng trên di n r ng: M t kh p th n kinh c a
đư ng neuron noron trư c h ch k t h p v i nhi u t bào
th n kinh h u h ch đ i v i nhi u b ph n đáp
ng n i t ng
cơ quan quan tr ng như tim, cơ b p và não. T t
c nh ng ph n ng kích ho t t tiên c a chúng ta
l i và chi n đ u ho c đ thoát kh i nguy hi m
ti m tàng. M c dù chúng có th không luôn luôn
trong m t tình hu ng đe d a tính m ng trong căng
th ng (ch ng h n như tìm ra các lo i thu thu
nh p), cơ th chúng ta đang chu n b cho vi c đó.
Hình 8-13 mô t t t c các b ph n cơ th phân
b b i b ph n c m; đư ng th n kinh là màu xanh
lam.
PARASYMPATHETIC DIVISION Phân chia
th n kinh phó giao c m
Tên g i khác c a th n kinh phó giao c m là Craniosacral.
Các thân t bào th n kinh phó giao c m trư c h ch n m
trong thân não và các đo n xương cùng c a t y s ng. S i
tr c th n kinh c a chúng trong các c p dây th n kinh ph v là
3, 7, 9, và 10 (làm m t v n đ ng, trên khuôn m t, thi t h u và
dây th n kinh ph v ) và trong m t s dây th n kinh xương
cùng và m r ng đ n các h ch phó giao c m. Nh ng h ch
mà r t g n ho c th c s trong nh ng tác đ ng n i t ng (xem
các B ng. 8-12 và 8-13 đư ng th n kinh đư c hi n th b ng
màu đ ), và bao g m các cơ quan t bào h u h ch, v i s i
tr c th n kinh r t ng n đ n các t bào hi u ng.
Trong th n kinh phó giao c m, m t t bào th n kinh trư c
h ch ch có kh p th n kinh v i m t vài t bào th n kinh h u
h ch đ ch có m t đáp ng. V i s s p x p gi i ph u này,
r t c c b (m t b ph n) ph n ng có th x y ra.
Vi c phân chia th n kinh phó giao c m chi m ưu th trong
tho i mái (không có stress) tình hu ng đ thúc đ y ho t đ ng
bình thư ng c a m t s h th ng n i t ng. Tiêu hóa s hi u
qu , v i
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
213
www.foxitsoftware.com/shopping
The Nervous System
PARASYMPATHETIC
Thân não và s ng bên các
đo n t y s ng cùng
G n ho c trong b ph n tác đ ng n i t ng
tương đ i dài
synap Gi i phóng acetylcholin
Trong synap h ch
tương đ i ng n
T t c gi i phóng acetylcolin
b ph n đáp ng n i t ng
Tác d ng c c b : M t kh p th n kinh c a
nơ ron trư c h ch s ít t bào th n
kinh h u h ch cho m t b ph n đáp
ng c a n i t ng
tăng ch t ti t và nhu đ ng ru t; đ i ti n và ti u ti n
có th x y ra; và trái tim s đ p v i t c đ ngh ngơi
bình thư ng. Các ch c năng khác c a b ph n này
đư c li t kê trong B ng 8-6.
Chú ý r ng khi m t cơ quan nh n đư c xung c giao
c m và phó giao c m, các câu tr l i là đ i l p. M t
s s p x p như v y làm cho vi c duy trì m t m c đ
thích h p c a ho t đ ng khá đơn gi n, như trong vi c
thay đ i nh p tim đ đáp ng các nhu c u c a tình
hình. Chú ý r ng m t s cũng ph n đáp ng c a n i
t ng ch nh n xung giao c m. Trong trư ng h p này,
ph n ng ngư c l i đư c đưa v b i s s t gi m
trong các xung c m. Bài ti t ra b i các tuy n m hôi
là m t ví d .
NEUROTRANSMITTERS Ch t d n truy n
th n kinh
Nh l i c a d n truy n th n kinh cho phép các xung
th n kinh đi qua synapse. Có hai con đư ng liên quan
đ n kh p th n kinh t ch , m t gi a các nơron trư c
h ch và h u h ch (trong h ch t ch ) và l n th hai
gi a các nơron h u h ch và các t bào c a n i t ng.
Nhìn m t l n n a t i FIG. 8-12 và tìm ra các kh p th n
kinh cho t ng b ph n. Acetylcholine là đư c phát ra
b i t t c các t bào th n kinh trư c h ch, c hai th n
kinh giao c m và phó giao c m; nó đư c b t ho t b i
men cholinesterase trong t bào th n kinh vùng t y
ng c-th t lưng. T t c các t bào th n kinh phó giao
c m h u h ch gi i phóng acetylcholin synap v i các
t bào đáp ng n i t ng c a h . H u h t các t bào
th n kinh h u h ch giao c m
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:41 AM Page 214

214 The Nervous System

Sympathetic Parasympathetic
Eye
Ciliary ganglion

III
Midbrain
Pterygopalatine
ganglion VII
Pons
IX
Salivary Medulla
glands Otic
Tr achea Submandibular ganglion
ganglion
X

Preganglionic neurons Vagus nerve

Postganglionic
neurons
T1
T2
Preganglionic
T3 Bronchioles neuron
T4 Heart
Celiac ganglion
T5
Adrenal gland Postganglionic
T6 neuron
Stomach
T7
T8 Kidney

T9 Pancreas
T10 Superior
mesenteric
Small
T11 ganglion
intestine
Large
T12 intestine

L1
Colon
L2
Rectum

Chain of
sympathetic Inferior
ganglia mesenteric
ganglion
Bladder S2
S3
Reproductive S4
organs

Figure 8–13 The autonomic nervous system. The sympathetic division is shown on the left,
and the parasympathetic division is shown on the right (both divisions are bilateral).

QUESTION: Do both or just one division of the ANS supply the heart? What is the purpose of this
arrangement?
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:41 AM Page 215

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
215
www.foxitsoftware.com/shopping
The Nervous System

Table 8–6 | FUNCTIONS OF THE AUTONOMIC NERVOUS SYSTEM

ORGAN SYMPATHETIC RESPONSE PARASYMPATHETIC RESPONSE

Tim Tăng nh p tim GI M nh p tim(bình thư ng khi ngh )

Cơ trơn ph qu n giãn ph qu n Co th t cơ ph qu n (bình thư ng)

M t GIÃN đ ng t Co đ ng t
Tuy n nư c b t gi m ti t d ch tăng ti t d ch
D dày và ru t(ph n cơ) gi m nhu đ ng tăng nhu đ ng

d dày và ru t(ph n gi m ti t Ităng ti t

tuy n)
Cơ vòng h u môn co th t cơ h u môn giãn cơ h u môn
Cơ bàng quang co th t cơ m cơ

Cơ th t ni u đ o co đ gi m ti u giãn đ đi ti u
Gan chuy n hóa glycozen thành glucose Không
Tuy n t y Ti t glucagon Ti t Insulin,enzym tuy n t y

Tuy n m hôi Tăng ti t Không

M ch máu (cơ trơn c a co m ch Không
chúng) trên da và n i t ng

M ch máu (cơ trơn c a giãn (acetylcholine) Không

chúng) trong cơ xương co (norepinephrine)

Tuy n thư ng th n Tăng ti t epinephrine và Không

norepinephrine

phát norepinephrine synap v i các t bào đáp ng
n i t ng. norepinephrin đư c b t ho t b i m t trong hai
transferase (COMT), ho c monoamine oxidase (MAO),
ho c nó có th đư c g b t synapse b i tái h p thu.
Các t bào th n kinh h u h ch giao c m mà gi i phóng
acetylcholin là nh ng t bào th n kinh tác đ ng tuy n m
hôi và m t s đ n cơ trơn trong c a các m ch máu trong
cơ xương (đ mang v giãn m ch).
AGING AND THE NERVOUS
SYSTEM Lão hóa và h th n
kinh
B não lão hóa làm m t t bào th n kinh, nhưng s
thi t h i là ch m t t l nh trong t ng s t bào th n
kinh. S hình thành c a các k t n i synaptic đư c
cho là làm ch m đáng k như
chúng ta già đi, nhưng đây không ph i là nguyên nhân
thông thư ng v s suy gi m trí tu ngư i cao tu i.
( ph bi n hơn nguyên nhân là, tr m c m, suy dinh
dư ng, h huy t áp, và các tác d ng ph c a thu c.)
M t s hay quên là đ đư c mong đ i, tuy nhiên, như
là m t kh năng gi m cho gi i quy t v n đ nhanh
chóng, nhưng h u h t b nh nên v n còn nguyên
v n. V n đ ng t ch tr nên ch m hơn, cũng như
ph n x và th i gian ph n ng. Hãy suy nghĩ v lái
xe, kh năng đôi khi chúng ta đưa cho các c p. Đ i
v i nh ng ngư i l n tu i, v i nh n th c c a h và
th i gian ph n ng ch m hơn, ý th c hơn v lái xe là
c n thi t.
Khi h th ng th n kinh t ch suy gi m, khô m t
và táo bón có th tr thành v n đ . H huy t áp
thoáng qua có th là k t qu c a vi c gi m kích
thích giao c m c a co m ch. Trong h u h t các
trư ng h p, tuy nhiên,
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:41 AM Page 216
216 The Nervous System
ngư i già là nh n th c đư c nh ng khía c nh
c a quá trình lão hóa s có th làm vi c v i các
bác sĩ ho c y tá c a h đ thích ng v i chúng.
Tóm t t
STUDY OUTLINE
Functions of the Nervous System
1. Detect changes and feel sensations.
2. Initiate responses to changes.
3. Organize and store information.
Nervous System Divisions
1. Central nervous system (CNS)—brain and spinal
cord.
2. Peripheral nervous system (PNS)—cranial nerves
and spinal nerves, including the autonomic nerv-
ous system (ANS) and the enteric nervous sys-
tem in the alimentary tube.
Nerve Tissue—neurons (nerve fibers) and
specialized cells (Schwann, neuroglia)
1. Neuron cell body contains the nucleus; cell bod-
ies are in the CNS or in the trunk and are pro-
tected by bone.
2. An axon carries electrical impulses away from
the cell body; dendrites carry impulses toward
the cell body.
3. Schwann cells in PNS: Layers of cell membrane
form the myelin sheath to electrically insulate
neurons; nodes of Ranvier are spaces between
adjacent Schwann cells. Nuclei and cytoplasm
of Schwann cells form the neurolemma, which
is essential for regeneration of damaged axons
or dendrites.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
H th ng th n kinh đi u hòa nhi u ho t đ ng đơn gi n
nh t và ph c t p nh t c a chúng tôi. Các xung đư c
t o ra và th c hi n b i h th ng th n kinh là m t ví
d v m c đ hóa h c c a t ch c c a cơ th . Nh ng
xung th n kinh sau đó đi u ch nh ho t đ ng c a các
mô, các cơ quan và h th ng cơ quan, cho phép chúng
tôi đ c m nh n và ph n ng v i th gi i xung quanh
chúng ta và nh ng thay đ i trong chúng ta. Vi c phát
hi n nh ng thay đ i đó là ch c năng c a các cơ quan
c m giác, và h là ch đ c a chương k ti p c a
chúng tôi.
4. Oligodendrocytes in CNS form the myelin
sheaths; microglia phagocytize pathogens and
damaged cells; astrocytes contribute to the
blood–brain barrier and regulate localized blood
flow (see Table 8–1).
The Nerve Impulse—see Table 8–2
1. Polarization—neuron membrane has a positive
(+) charge outside and a negative (⫺) charge in-
side; many Na+ ions outside and many K+ ions
inside.
2. Depolarization—entry of Na+ ions and reversal
of charges on either side of the membrane;
the outside becomes negative relative to the
inside.
3. An action potential, the impulse itself, is depo-
larization followed by repolarization. Repolariza-
tion is the exit of K+ ions and return to a (+)
charge outside.
4. Impulse transmission is rapid, often several
meters per second.
a. Saltatory conduction—in a myelinated neu-
ron only the nodes of Ranvier depolarize; in-
creases speed of impulses.
5. Electrical nerve impulses are all exactly alike;
their different effects depend on their various
destinations (muscles, glands, or other neurons).
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:41 AM Page 217
6. Synapse—the space between the axon of one
neuron and the dendrites or cell body of the next
neuron. A neurotransmitter carries the impulse
across a synapse and is then destroyed by a
chemical inactivator or absorbed (reuptake).
Synapses make impulse transmission one way
in the living person.
Types of Neurons—nerve fibers
1. Sensory—carry impulses from receptors to the
CNS; may be somatic (from skin, skeletal mus-
cles, joints) or visceral (from internal organs).
2. Motor—carry impulses from the CNS to effec-
tors; may be somatic (to skeletal muscle) or
visceral (to smooth muscle, cardiac muscle, or
glands). Visceral motor neurons make up the
autonomic nervous system.
3. Interneurons—entirely within the CNS.
Nerves and Nerve Tracts
1. Sensory nerve—made only of sensory neurons.
2. Motor nerve—made only of motor neurons.
3. Mixed nerve—made of both sensory and motor
neurons.
4. Nerve tract—a nerve within the CNS; also called
white matter.
The Spinal Cord
1. Functions: transmits impulses to and from the
brain, and integrates the spinal cord reflexes.
2. Location: within the vertebral canal; extends
from the foramen magnum to the disc between
the 1st and 2nd lumbar vertebrae.
3. Cross-section: internal H-shaped gray matter
contains cell bodies of motor neurons and in-
terneurons; external white matter is the myeli-
nated axons and dendrites of interneurons.
The Nervous System 217
4. Ascending tracts carry sensory impulses to the
brain; descending tracts carry motor impulses
away from the brain.
5. Central canal contains cerebrospinal fluid and
is continuous with the ventricles of the brain.
Spinal Nerves—see Table 8–3 for major periph-
eral nerves
1. Eight cervical pairs to head, neck, shoulder, arm,
and diaphragm; 12 thoracic pairs to trunk; 5 lum-
bar pairs and 5 sacral pairs to hip, pelvic cavity,
and leg; 1 very small coccygeal pair.
2. Cauda equina—the lumbar and sacral nerves
that extend below the end of the spinal cord.
3. Each spinal nerve has two roots: dorsal or sen-
sory root; dorsal root ganglion contains cell bod-
ies of sensory neurons; ventral or motor root; the
two roots unite to form a mixed spinal nerve.
Spinal Cord Reflexes—do not depend directly
on the brain
1. A reflex is an involuntary response to a stimulus.
2. Reflex arc—the pathway of nerve impulses dur-
ing a reflex: (1) receptors, (2) sensory neurons,
(3) CNS with one or more synapses, (4) motor
neurons, (5) effector that responds.
3. Stretch reflex—a muscle that is stretched will
contract; these reflexes help keep us upright
against gravity. The patellar reflex is also used
clinically to assess neurologic functioning, as are
many other reflexes (Fig. 8–5).
4. Flexor reflex—a painful stimulus will cause
withdrawal of the body part; these reflexes are
protective.
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:41 AM Page 218
218 The Nervous System
The Brain—many parts that function as an
integrated whole; see Figs. 8–6 and 8–8 for
locations
1. Ventricles—four cavities: two lateral, 3rd, 4th;
each contains a choroid plexus that forms cere-
brospinal fluid (Figs. 8–6 and 8–7).
2. Medulla—regulates the vital functions of heart
rate, breathing, and blood pressure; regulates
reflexes of coughing, sneezing, swallowing, and
vomiting.
3. Pons—contains respiratory centers that work
with those in the medulla.
4. Midbrain—contains centers for visual reflexes,
auditory reflexes, and righting (equilibrium)
reflexes.
5. Cerebellum—regulates coordination of voluntary
movement, muscle tone, stopping movements,
and equilibrium; contributes to sensations in-
volving texture and weight.
6. Hypothalamus
a. Produces antidiuretic hormone (ADH), which
increases water reabsorption by the kidneys
b. Produces oxytocin, which promotes uterine
contractions for labor and delivery
c. Produces releasing hormones that regulate
the secretions of the anterior pituitary gland
d. Regulates body temperature
e. Regulates food intake
f. Integrates the functioning of the autonomic
nervous system (ANS), and promotes vis-
ceral responses to emotional situations
g. Acts as a biological clock that regulates body
rhythms.
7. Thalamus—groups sensory impulses as to body
part before relaying them to the cerebrum; aware-
ness of pain but inability to localize; suppresses
unimportant sensations to permit concentration;
contributes to alertness and awareness, and to
memory.
8. Cerebrum—two hemispheres connected by the
corpus callosum, which permits communication
between the hemispheres. The cerebral cortex is
the surface gray matter, which consists of cell bod-
ies of neurons and is folded extensively into con-
volutions. The internal white matter consists of
nerve tracts that connect the lobes of the cerebrum
to one another and to other parts of the brain.
a. Frontal lobes—motor areas initiate voluntary
movement; premotor area regulates se-
quences of movements for learned skills; pre-
frontal area for aspects of social behavior;
Broca’s motor speech area (left hemisphere)
regulates the movements involved in speech.
b. Parietal lobes—general sensory area feels and
interprets the cutaneous senses and conscious
muscle sense; taste area extends into tempo-
ral lobe, for sense of taste; speech areas (left
hemisphere) for thought before speech.
c. Temporal lobes—auditory areas for hearing
and interpretation; olfactory areas for sense
of smell and interpretation; speech areas for
thought before speech.
d. Occipital lobes—visual areas for vision; inter-
pretation areas for spatial relationships.
e. Association areas—in all lobes, for abstract
thinking, reasoning, learning, memory, and per-
sonality. The hippocampi are essential for the
formation of memories. Neural plasticity is the
ability of the brain to adapt to changing needs.
f. Basal ganglia—small masses of gray matter
within the cerebral hemispheres; regulate
accessory movements such as gestures and
facial expressions, as well as muscle tone.
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:41 AM Page 219
Meninges and Cerebrospinal Fluid (CSF)
(see Figs. 8–9 and 8–10)
1. Three meningeal layers made of connective
tissue: outer—dura mater; middle—arachnoid
membrane; inner—pia mater; all three enclose the
brain and spinal cord.
2. Subarachnoid space contains CSF, the tissue
fluid of the CNS.
3. CSF is formed continuously in the ventricles of the
brain by choroid plexuses, from blood plasma.
4. CSF circulates from the ventricles to the central
canal of the spinal cord and to the cranial and
spinal subarachnoid spaces.
5. CSF is reabsorbed from the cranial subarachnoid
space through arachnoid villi into the blood in
the cranial venous sinuses. The rate of reabsorp-
tion equals the rate of production.
6. As tissue fluid, CSF brings nutrients to CNS neu-
rons and removes waste products. CSF also acts
as a shock absorber to cushion the CNS.
Cranial Nerves—12 pairs of nerves that emerge
from the brain (see Fig. 8–11)
1. Concerned with vision, hearing and equilibrium,
taste and smell, and many other functions within
the head and viscera.
2. See Table 8–4 for the functions of each pair.
The Nervous System 219
The Autonomic Nervous System (ANS) (see
Figs. 8–12 and 8–13 and Tables 8–5 and 8–6)
1. Has two divisions: sympathetic and parasympa-
thetic; their functioning is integrated by the
hypothalamus.
2. Consists of motor neurons to visceral effectors:
smooth muscle, cardiac muscle, and glands.
3. An ANS pathway consists of two neurons that
synapse in a ganglion:
a. Preganglionic neurons—from the CNS to the
ganglia
b. Postganglionic neurons—from the ganglia to
the effectors
c. Most sympathetic ganglia are in two chains
just outside the vertebral column; parasym-
pathetic ganglia are very near or in the vis-
ceral effectors.
4. Neurotransmitters: acetylcholine is released by
all preganglionic neurons and by parasympa-
thetic postganglionic neurons; the inactivator is
cholinesterase. Norepinephrine is released by
most sympathetic postganglionic neurons; the
inactivator is COMT or MAO.
5. Sympathetic division—dominates during stress
situations; responses prepare the body to meet
physical demands.
6. Parasympathetic division—dominates in relaxed
situations to permit normal functioning.
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:41 AM Page 220
220 The Nervous System
REVIEW QUESTIONS
1. Name the divisions of the nervous system and
state the parts of each. (p. 186)
2. State the function of the following parts of nerve
tissue: (pp. 187–189)
a. Axon
b. Dendrites
c. Myelin sheath
d. Neurolemma
e. Microglia
f. Astrocytes
3. Explain the difference between: (pp. 192–194)
a. Sensory neurons and motor neurons
b. Interneurons and nerve tracts
4. Describe an electrical nerve impulse in terms of
charges on either side of the neuron membrane.
Describe how a nerve impulse crosses a
synapse. (pp. 190–191)
5. With respect to the spinal cord: (p. 194)
a. Describe its location
b. State what gray matter and white matter are
made of
c. State the function of the dorsal root, ventral
root, and dorsal root ganglion
6. State the names and number of pairs of spinal
nerves. State the part of the body supplied by
the phrenic nerves, radial nerves, and sciatic
nerves. (pp. 194,196)
7. Define reflex, and name the five parts of a reflex
arc. (pp. 194,197)
8. Define stretch reflexes, and explain their practi-
cal importance. Define flexor reflexes, and
explain their practical importance. (pp. 197–198)
9. Name the part of the brain concerned with each
of the following: (pp. 198–202)
a. Regulates body temperature
b. Regulates heart rate
c. Suppresses unimportant sensations
d. Regulates respiration (two parts)
e. Regulates food intake
f. Regulates coordination of voluntary movement
g. Regulates secretions of the anterior pituitary
gland
h. Regulates coughing and sneezing
i. Regulates muscle tone
j. Regulates visual and auditory reflexes
k. Regulates blood pressure
10. Name the part of the cerebrum concerned with
each of the following: (pp. 203–206)
a. Feels the cutaneous sensations
b. Contains the auditory areas
c. Contains the visual areas
d. Connects the cerebral hemispheres
e. Regulates accessory movements
f. Contains the olfactory areas
g. Initiates voluntary movement
h. Contains the speech areas (for most people)
11. Name the three layers of the meninges, begin-
ning with the outermost. (p. 206)
12. State all the locations of cerebrospinal fluid.
What is CSF made from? Into what is CSF reab-
sorbed? State the functions of CSF. (pp. 206–209)
13. State a function of each of the following cranial
nerves: (p. 211)
a. Glossopharyngeal
b. Olfactory
c. Trigeminal
d. Facial
e. Vagus (three functions)
14. Explain how the sympathetic division of the
ANS helps the body adapt to a stress situation;
give three specific examples. (pp. 211–213)
15. Explain how the parasympathetic division of
the ANS promotes normal body functioning;
give three specific examples. (p. 213)
3957_Ch08_184-221 06/10/14 10:41 AM Page 221

The Nervous System 221

FOR FURTHER THOUGHT

1. Your friend Fred was telling a story, with elo- A B C
quent gestures, while making a salad. He missed
the tomato with the knife, cut his hand badly,
and needed quite a few stitches. A local anes-
thetic was used. How might a local anesthetic
stop nerve impulses? (Remember that a nerve
impulse is very simple.) What part of Fred’s
brain got him into trouble?
2. Some pesticides kill insects by interfering with
cholinesterase. We have cholinesterase too, and
may be adversely affected. What would be the
symptoms of such pesticide poisoning?
3. We cannot live without a central nervous sys-
tem. Describe all the ways in which the central
nervous system is protected.
4. Older drivers are sometimes said to have “lost
their reflexes.” Is this really true? Explain.
5. Look at Question Figure 8–A. Starting at the top
of column A, read the words down as fast as QUESTION FIGURE 8–A
you can. For column B, start at the top and
name the colors as fast as you can. Did you 6. Look at Question Figure 8–B: Nerve pathway.
have any trouble? Now column C: Start at the You have seen a similar picture in this chapter,
top and name the colors—do not read the with five numbered parts. Can you identify the
words—as fast as you can. Was there any dif- numbered parts of this pathway? Can you give
ference? Explain why. this pathway a name?

5 3
1

4
2

QUESTION FIGURE 8–B

3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:34 AM Page 222

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

CHAPTER

THE SENSES
3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:34 AM Page 223

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

M C TIÊU H C T P
Vai trò c a các lo i c m giác.
N I DUNG
Đư ng d n truy n c m giác
Xác đ nh các thành ph n và ch c năng c a đư ng d n truy n c m giác.
Đ c đi m c a các lo i c m giác
Mô t đ c đi m c a các c m giác.
C m giác da
Các c m giác da và vai trò.
Đau quy chi u
C m giác đau và t m quan tr ng c a nó.
C m giác b n th
Tìm hi u c m giác sâu và ch c năng. V giác
Mô t đư ng d n truy n c a v giác, kh u giác và m i liên h gi a chúng. Kh u giác
Xác đ nh các thành ph n và ch c năng c a th giác. Đói và c m giác khát
Tìm hi u sinh lý s nhìn. M t
Xác đ nh các thành ph n và ch c năng c a thính giác. Mí m t và H th ng ti t
Cơ ch sinh lý quá trình nghe. nư c m t
Sinh lý s thăng b ng. Nhãn c u

Gi i thích vai trò c a receptor c m nh n áp su t và hóa h c Các l p c a nhãn c u

c a m ch máu. Các khoang c a nhãn c u

Sinh lý quá trình nhìn

Tai
NEW TERMINOLOGY Olfactory receptors (ohl-FAK-toh- Tai ngoài
ree)
Adaptation (A-dap-TAY-shun) Tai gi a
Organ of Corti (KOR-tee)
After-image (AFF-ter-im-ije) Tai trong
Projection (proh-JEK-shun)
Aqueous humor (AY-kwee-us
Referred pain (ree-FURRD PAIN) c tai
HYOO-mer)
Cochlea (KOK-lee-uh) Retina (RET-i-nah) C u nang và soan nang

Cones (KOHNES) Rhodopsin (roh-DOP-sin) ng bán khuyên

Conjunctiva (KON-junk-TIGH-vah) Rods (RAHDS) Receptor đ ng m ch

Contrast (KON-trast) Sclera (SKLER-ah)
Tu i tác và giác quan
Cornea (KOR-nee-ah) Semicircular canals (SEM-ee-SIR-
kyoo-lur)
Eustachian tube (yoo-STAY-shun
TOOB) Tympanic membrane (tim-PAN-ik)
Iris (EYE-ris) Vitreous humor (VIT-ree-us BOX 9–1
HYOO-mer)
Lacrimal glands (LAK-ri-muhl) Đ c th y tinh th

BOX 9–2
Glaucoma

Terms that appear in bold type in the chapter text are defined in the glossary,
which begins on page 603.

223
3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:34 AM Page 224

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
224 The Senses www.foxitsoftware.com/shopping

RELATED CLINICAL Detached retina (dee-TACHD)

BOX 9–3
Glaucoma (glaw-KOH-mah)
TERMINOLOGY L i khúc x
Hyperopia (HIGH-per-OH-pee-ah)
Age-related macular degeneration
Motion sickness (MOH-shun) BOX 9–4
(MAK-yoo-lar de-gen-er-AY-
shun) Myopia (my-OH-pee-ah) Mù ban đêm và
Amblyopia (am-blee-OH-pee-uh) Night blindness (NIGHT BLIND- mù màu
Astigmatism (uh-STIG-mah-TIZM) ness)
BOX 9–5
Cataract (KAT-uh-rakt) Otitis media (oh-TIGH-tis MEE-
dee-ah) Đi c
Color blindness (KUHL-or BLIND-
ness) Phantom pain (FAN-tum) BOX 9–6
Conjunctivitis (kon-JUNK-ti- Presbyopia (PREZ-bee-OH-pee-ah) Say tàu xe
VIGH-tis) Strabismus (strah-BIZ-miss)
Deafness (DEFF-ness)

n đã bao gi t i m t bu i trình di n pháo hoa

chưa? S bùng n c a ánh sáng màu s c,

B
ti ng pháo n , ti ng hò reo và mùi c a thu c
pháo t o nên m t khung c nh đ c s c và n
tư ng. Ta có th t n hư ng đư c toàn b
khung c nh đó là nh các giác quan. Th m chí
khi ta không có quá nhi u n tư ng v xung
quanh, các giác quan v n cung c p nh ng
thông tin nh t đ nh. V giác và kh u giác giúp ta
thư ng th c món ăn ho c c nh báo cho chúng
ta đ ăn b h ng ho c không th ăn. C m giác
thăng b ng giúp ta đ ng th ng. Ta cũng nh n
đư c các thông tin t các giác quan, c m giác
v nh ng s thay đ i trong cơ th . Thí d , cơn
đau đ u, thúc đ y ta tìm cách đ g m b t nó
như u ng thu c gi m đau. Nhìn chung, vai trò
c a các c m giác là giuasp cơ th có th đáp
ng h p lý v i các tình hu ng thay đ i bên
trong và ngoài cơ th , đ ng th i gi v ng cân
băng n i môi.
ĐƯ NG D N TRUY N C M GIÁC
Các kích thích tương ng v i các c m giác có đư ng
d n truy n riêng, nhưng nhìn chung bao g m các
thành ph n
1. Receptors—nh n ra thay đ i (kích thích) và t o ra
các xung đ ng. M i lo i kích thích hay s thay đ i
c a môi trư ng có nh ng lo i receptor riêng đáp ng.
Receptor võng m c ghi nh n các tia sáng trong
khi các receptor khoang mũi nh n c m v hơi
nư c... M i kích thích đ c hi u l i có tác đ ng đ n
các receptor khác nhau. Tuy nhiên t t c chúng
đ u đáp ng theo m t nguyên lý chung b ng s d n
truy n xung đi n th n kinh. Các receptor chuy n
năng lư ng t kích thích bên ngoài thành năng
lư ng đi n h c c a đư ng d n truy n.
2. Neuron c m giác—chuy n các tín hi u t receptor
nh n c m t i th n kinh trung ương. Các neuron
c m
giác này có c th n kinh ng s ng và dây th n
kinh
s . Nhưng m i lo i l i nh n đư c các kích thích
riêng bi t t m t lo i receptor tương ng
3. D i c m giác— ch t tr ng ng s ng ho c
não chuy n các xung đ ng đ n vùng chuyên bi t
não.
4. Vùng c m giác: h u h t là v não( hình 8.8
trang cu i). Nh ng vùng này ti p nh n, phân tích
và “ phiên d ch” các c m giác này. Tìm hi u v
s chuy n đ i các xung đ ng th n kinh thành các
c m giác có t khi sinh ra, dù ta có chú ý hay
không, nó v n c ti p t c su t đ i.
Đ C ĐI M CÁC C M GIÁC
M t s đ c đi m c a c m giác s giúp b n hi u các
khu v c c m giác ho t đ ng như th nào v i xung t
các th th đ t o ra thông tin h u ích v môi trư ng
bên ngoài và bên trong:
1. Chi u—c m giác dư ng như đ n t khu v c nơi
các th th đư c kích thích. N u b n ch m vào cu n
sách này, c m giác xúc giác dư ng như n m trong
tay b n nhưng th c s c m th y đư c là b i v não
c a b n. Đi u đó đư c ch ng minh b i nh ng b nh
nhân c m th y đau o sau khi c t c t chi. Ví d sau
khi m t m t bàn tay, ngư i đó v n có th c m th y
r ng bàn tay th c s đó. Lý do t i sao đi u này
x y ra? Các receptor trong tay không còn hi n di n
n a, nhưng các đ u dây th n kinh b đ t đo n ti p
t c t o xung. Nh ng xung này di chuy n d c theo
các dây th n kinh bình thư ng đ n t y s ng, đ n
vùng thùy đ nh cho bàn tay, và b não làm nh ng gì
nó luôn luôn th c hi n v i các xung t nh ng con
đư ng d n truy nnày và t o ra s chi u, c m giác
r ng bàn tay v n còn đó.
3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:34 AM Page 225

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
225
www.foxitsoftware.com/shopping
The Senses

Đ i v i h u h t nh ng ngư i tàn t t, đau o do hi n 5. H u nh - c m giác v n còn trong ý th c ngay c sau

tư ng chi ma gi m đi khi các dây th n kinh b c t khi kích thích đã ng ng l i. M t ví d quen thu c là
đ t h i ph c, nhưng ngư i đó thư ng tr i qua m t hình nh nhìn th y sau khi xem đèn flash t t. Ánh sáng
“s có m t” c a ph n chi còn thi u. Đi u này có th r t sáng m nh kích thích các th th trong võng m c,
h u ích khi h c cách s d ng m t chi gi . t o ra nhi u xung đư c coi là m t c m giác mãnh li t
M t tình hu ng hơi khác, v i k t qu tương t , x y kéo dài lâu hơn kích thích th c t . Và n u b n đã t ng
ra đ i v i m t s ngư i đã b đi c m t ph n ho c ù nghĩ r ng “tai tôi đang đ chuông” sau khi nghe m t
tai. M t s th th nghe đã b hư h i và không t o âm thanh to l n đ t ng t, b n đã tr i qua quá trình
h u nh m t âm thanh sau khi nghe.
xung, do đó não không còn nh n xung n a. B não
đư c s d ng cho nh ng xung đ ng như v y (hi m
khi chúng ta hoàn toàn im l ng trong m t th i gian
dài) r ng các khu v c thính giác c g ng “l p đ y”
nh ng gì chúng nh n th y đang thi u. Ti ng rít ho c C M GIÁC DA
ù tai b t thư ng do b não t o ra, và chi u lên tai.
Như b n đã bi t, da là m t cơ quan l n t o thành
2. Cư ng đ - m t s c m giác đư c c m nh n rõ
ranh gi i bên ngoài c a cơ th , và nó ch a hàng ngàn
ràng hơn và m c đ l n hơn so v i nh ng c m
th th . L p trung bì c a da và mô dư i da có ch a
giác còn l i. M t kích thích y u như ánh sáng m
các th th cho c m giác ch m, áp su t, nhi t, l nh,
s nh hư ng đ n m t s lư ng nh các th th ,
ng a và đau. Các th th cho nhi t, l nh, ng a và
nhưng m t kích thích m nh hơn, ch ng h n như
đau là các đ u dây th n kinh tr n, ph n ng v i b t
ánh sáng m t tr i, s kích thích nhi u th th hơn.
k kích thích m nh nào. Ví d , v i áp l c m nh ho c
Khi nhi u th th hơn đư c kích thích, nhi u xung
c m giác l nh, cơ có th là c m nh n th y đau. Các
s đ n vùng c m giác c a não. B não “đ m” các
receptor xúc giác và áp su t là các đ u dây th n kinh
xung và t o ra c m giác mãnh li t hơn.
có v , có nghĩa là có m t c u trúc t bào xung quanh
3. Tương ph nt— hi u ng c a c m giác trư c đó ho c
đ u dây th n kinh (Hình 9–1).
đ ng th i trên c m giác hi n t i, sau đó có th b
Các giác c m giác da mang đ n cho chúng ta
phóng đ i ho c gi m đi. M t l n n a, đây l i là m t
thông tin v môi trư ng bên ngoài và cũng v chính
ch c năng c a b não, mà có s liên t c so sánh
b n thân da. Ph n l n thông tin v môi trư ng không
c m giác. N u, vào m t ngày r t nóng, b n nh y
có t m quan tr ng l n và đư c x lý m c ti m th c
vào h bơi, lúc đ u nư c có th c m th y khá l nh.
(b c ch b i vùng dư i đ i), m c dù chúng ta có th
B não so sánh c m giác m i v i c m giácitrư c
ch n nh n th c đư c nó. Ví d , b n có th phân bi t
đó, và vì có s khác bi t đáng k gi a c hai, nư c
m t chi c áo phông b ng v i cotton t qu n jean
s có v l nh hơn th c t .
denim ch b ng ch m tay không? Có l , nhưng b n có
4. Thích ng - tr nên trơ v i m t kích thích liên t c.
th không nh n ra r ng b n có th làm đi u đó cho
Th th phát hi n nh ng thay đ i, nhưng n u kích
đ n khi b n th nó b ng cách. N u b n đang đi chân
thích ti p t c, nó có th không có nhi u thay đ i, và
đ t, b n có th phân bi t b n đang đi trên th m, sàn
các th th s t o ra ít xung hơn. Nư c trong h bơi
g , bê tông hay cát bi n? Đúng b n có th . Nhưng
mà dư ng như l nh lúc đ u dư ng như “ m lên”
chúng ta nh n th c đư c c m giác t lòng bàn chân
sau m t vài phút. Nư c không thay đ i nhi t đ , và
c a chúng ta. Tuy nhiên, m t s ngư i b ti u đư ng
các th th c m l nh không thay đ i đ phát hi n,
phát tri n t n thương dây th n kinh làm suy y u c m
do đó chúng t o ra ít xung hơn. C m giác l nh gi m
giác, và h có th nói r ng đi b trên sàn g có c m
đi, và chúng ta c m th y r ng tăng đ m. Ví d
giác như đang đi trên nh ng qu bóng bông ho c các
khác, nhìn vào c tay trái c a b n (ho c có l là c
cúc áo. H nh n th c đư c nh ng c m giác k qu c
tay ph i). Nhi u ngư i trong chúng ta đeo đ ng h
như v y đơn gi n ch vì nh ng c m giác này khá là k
và có l không bi t s hi n di n c a nó trên cánh
qu c và l l m v i h . Đ i v i h u h t chúng ta, ch m
tay. Các receptor xúc giác ho c áp su t thích nghi
chân vào sàn g không đư c đưa đ n nh n th c b i
r t nhanh v i m t kích thích liên t c, và n u không
vì nó là nh ng gì b não mong đ i t kinh nghi m
có thay đ i, không có gì cho các th th phát hi
quá kh , nhưng n u sàn có m nh v n ho c n u cát
bãi bi n nóng, chúng ta ch c ch n nh n bi t. Đây là
thông tin chúng ta có th mang đ n cho ý th c c a
mình n u c n thi t, nhưng thư ng thì không.
Đ i v i da, n u b n đã t ng b ng a đ c, b n có
th nh s ng a ngáy c a phát ban. Ng a đã đư c
3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:34 AM Page 226
226 The Senses
T n cùng
th n kinh
(receptor
nhi t đ )
Đĩa Merkel
(receptor xúc
giác)
Ti u th Ruffini
(receptor áp su t)
Hình 9–1 Receptor dư i da, t n cùng th n kinh tr n và t n cùng th n kinh có bao (v ).
: Các receptor dư i da h u h t n m
đư c tìm th y là m t c m giác khá ph c t p, và có ít
nh t hai lo i ng a. Ng a hóa h c là k t qu c a m t
ch t kích thích như ch t hóa h c đ c ho c tuy n nư c
b t c a mu i kích thích gi i phóng histamin da. Đây
là đáp ng c a h mi n d ch và histamin kích thích
gây ng a.
Ng a cơ h c có th x y ra khi v i thô gây kích
ng lên da ho c b i con b bò trên m t da. Ki u ng a
này có th gây nên c m giác đau nh , d n đ n đau
m c đ n ng hơn n u không có v t xư c trên da.
T i sao v t xư c trên da giúp gi m ng a cơ h c,
bên c nh vi c lo i b các ch t kích thích bên ngoài ?
M t cơ ch đư c đ xu t là v t thương( v t xư c)
đau hơn so v i ng a, các xung do nó t o ra có th
làm phân tán b não kh i các xung b i kích thích do
ng a. M t đ xu t khác là xung đ ng do v t xư c
t o ra ngăn c n các
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
T n cùng th n kinh
tr n (receptor đau)
Bi u bì
Trung bì
H bì
Ti u th Pacini
(receptor nh n
c m áp su t)
Ti u th Meissner
(receptor c m nh n s va ch m)
l p nào c a da?
neuron ng s ng mà chính chúng là m t ph n c a
đư ng d n truy n c m giác ng a( m t con chó s d ng
chân sau đ gãi ng a th c s là ph n x c a t y s ng mà
không đòi h i não). Tuy nhiên v t thương không làm
gi m ng a do ch t hóa h c, b i vì v n còn các ch t kích
thích trên da. Ch t kháng histamin trong m t vài trư ng
h p có th giúp gi m ng a, nhưng đ ng th i làm cho v t
thương n ng hơn và mi n d ch ch đó x u đi.
Các nhà lâm sàng đưa ra type ng a th ba, có tên
g i “ng a b nh lý.” Nh ng ngư i có ti n s b nh gan,
th n, đ c bi t là m c ung thư ho c HIV/AIDS có th ti n
tri n ng a không ng ng gây nên gián đo n gi c ng
ho c th m chí là ho t đ ng h ng ngày. Nguyên nhân
chưa rõ và cũng chưa có đi u tr h u hi u cho giaem đau
và ng a trong trư ng h p này.
Vùng chi ph i c m giác da n m thùy đ nh. B n có
th xem l i chương 5, c m giác c a m t vùng da
3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:34 AM Page 227

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
227
www.foxitsoftware.com/shopping
The Senses

đư c xác đ nh b i s lư ng các receptor hi n h u. C m giác “ư t” là c m giác qua h c t p, đư c t o ra

Nghĩ r ng hơn thì, s lư ng các receptoror tương ng
v i kích thư c vùng c m giác trên v não. càng
nhi u receptor dư i da thì s có càng nhi u neuron
v não có ch c năng nh n và “phiên d ch” các xung
đ ng tương ng. Ph n l n nh t v não c m giác là
ph n chi ph i c m giác da, v i các receptor c a da,
đ c bi t là m t và tay.
Như đã đ c p trư c đó, vùng c m giác không
ch lad nh ng vùng nh n xung th đ ng. Xem xét
c m giác “ư t”, nó là m t c m giác b n năng,
nhưng không có receptor cho c m giác này trên
da. C m giác xu t phát t đâu? T t c các c m giác
đ u xu t phát t não. Thùy đ nh s h c cách liên k t
ti p nh n đ ng th i xung kích thích v nhi t đ và áp
su t v i c m giác “ư t” . Đi u này có th đư c ch ng
minh khi b n đeo găng tay nh a và nhúng tay vào
m t c c nư c, b n s c m th y các ngón tay có c m
giác ư t m c dù chúng hoàn toàn khô.
b i não.
ĐAU QUY CHI U
T n cùng th n kinh tr n đư c tìm th y các cơ
quan trong cơ th . Ví d như c trơn ru t non, t n
cùng th n kinh tr n b kích thích b i s giãn ho c co
quá m c, k t qu là t o ra m t cơn đau g i là đau
t ng. Đôi khi, cơn đau t ng l i đư c c m nh n b i
c m giác da, đư c g i là c m giác đau. Cơn đau do
nh i máu cơ tim đư c c m nh n là đau vùng tay và
vai trái, ho c cơn đau do s i m t là đau vai ph i.
Đ nh khu vùng đau quy chi u trên hình 9.2.
Đau quy chi u th c ch t đư c t o b i não. Trong
t y s ng có ch a các vùng c m giác t o b i các xung
đ ng da và các xung kích thích trong t ng. Xung
đ ng da thư ng nhi u hơn, và não đã thi t l p
chính xác các

M t trư c M t sau
Tim

Ph i và cơ hoành

Th c qu n

Gan và túi m t

D dày

T y

Túi m t

Th n

Ru t non

Ru t th a

Bu ng tr ng

Đ i tràng

Bàng quang

Hình 9–2 Đau quy chi u, Phân vùng c m giác đau tương ng v i các cơ quan.

QUESTION: Cơ quan nào chi ph i c m giác đau chi?

3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:34 AM Page 228
228 The Senses
các c m giác da. Khi xung đ ng t i t m cơ
quan nào đó ví d như tim, não v n s thi t l p
c m giác vùng da thông thư ng, đó là vai trái
và tay trái, ph n c trái. Não thi t l p c m giác d a
vào kinh nghi m đã có, đau da x y ra thư ng
xuyên hơn đau t ng. Như trong các ví d đư c đ
c p trư c đó, ta th y r ng hi u bi t v đau quy chi u
r t h u ích cho các bác sĩ lâm sàng nhưng không th
đư c s d ng đ c l p. Chú ý trong hình 9-2 r ng m t
s vùng đư c g i là đau khá nh nhưng m t s khu
v c khá l n, m t s khu v c có v r t h p lý và các
khu v c khác (ho c m t ph n c a chúng) không h p
lý và có m t s khu v c ch ng lên nhau. Tuy nhiên,
g i là đau quy chi u là m t khía c nh h u ích c a ch n
đoán.
C M GIÁC B N TH
C m giác b n th (còn g i là c m giác sâu hay
c m giác v n đ ng) đư c đ c p t i chương 7
và s đư c tóm lư c đây. Th th co cơ (
còn đư c g i là proprio-ceptors ho c thoi cơ) phát
hi n s co giãn cơ và t o ra các xung, t i não đ t o
ra “ m t b n đ “ cho bi t cơ nào đang co và v trí
đâu. C m giác sâu ý th c đ c c m nh n thùy đ nh.
C m giác sâu không ý th c đư c đi u ki n b i ti u
não đ ph i h p t o ra các chuy n đ ng ch đ ng.
Ta không th th y đư c các cơ đ ch c r ng chúng
th c s co giãn theo các hành đ ng d tính. ngoài ra,
c m giác b n th cũng góp ph n trong kh năng phân
bi t các hình d ng v t th .
V GIÁC
Receptor v giác đư c tìm th y n v giác, h u h t
chúng n m các nhú lư i (hình 9.3). Các receptor
hóa h c phát hi n ra các ch t trong d ch mi ng.
Các ch t hóa h c này là th c ăn và dung môi là
nư c b t (n u mi ng khô, vi c n m ph thu c vào
b n năng). Có kho ng năm lo i receptor c m nh n v
chung( ho c nhi u hơn) là ng t, chua, m n, đ ng và
ngon mi ng. Ngon mi ng là v gi ng như th t nư ng
(còn đư c g i là umami ho c glutamat). Lư i cũng có
ch a các receptor c m giác đau( n u b n vô tình c n
ph i lư i khi đang hai th c ăn), và m t trong s các
receptor này ch a các receptor phân t phát hi n nhi t
c a th c ăn cay, ví d như t cay. Thư ng thì ta c m
nh n đư c nhi u hơn năm ho c sáu v khác nhau, tuy
nhiên vì th c ăn là t p h p các ch t hóa h c ph c t p,
có th kích thích các ph c h p receptor khác nhau và
kh u giác cũng góp ph n trong vi c thương th c đ
ăn.
M t s v đư c xem xét có liên quan đ n tính ch t
di truy n. Nh ng ngư i có s lư ng n v giác l n hơn
trung bình có th n m bông c i r t đ ng, trong khi ngư i
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
có ít hơn l i thích v này. S thích nghi c a c m giác
có x y ra v i v giác không? Suy nghĩ m t chút thì
b n có th bi t câu tr l i. Món ăn yêu thích đ u tiên
thư ng có v ngon nh t, nhưng các món còn l i cũng
có v khá ngon. v y nên, đã có s thích nghi đây.
Các xung đ ng kích thích t n v giác đư c
chuy n qua các dây th n kinh m t và dây thi t h u
(s 7 và s 9) t i vùng chi ph i v giác thùy đ nh và
thái dương. V giác c c kì quan tr ng, góp ph n vào vi c
ăn ngon mi ng. M t s lo i thu c có th gây c n tr v
giác và v giác tr nên kém nh y c m hơn khi l n tu i.
Đây có th là y u t góp ph n vào dinh dư ng kém
m t s b nh nhân và ngư i già.
KH U GIÁC
Cũng như các giác quan khác, kh u giác mang đ n
cho chúng ta r t nhi u thông tin h u d ng. Receptor c a
kh u giác (ng i) là các receptor hóa h c đ phát hi n
các hóa ch t b c hơi, có th tràn vào các khoang mũi
trên (xem Hình 9–3). . Cũng gi ng như các th th
v giác, Kh u giác cũng có các th th mùi đ c trưng,
nghiên c u ch ra r ng con ngư i có hàng trăm th th
khác nhau. Khi đư c kích thích b i các phân t hơi,
các receptor kh u giác t o ra các xung đư c th c
hi n b i các dây th n kinh kh u giác (dây th n kinh
s th nh t) qua xương sàng t i hành kh u. Đư ng
d n truy n các xung này k t thúc vùng kh u giác
n m thùy thái dương. Hơi có th kích thích nhi u
t h p receptor, và ngư i ta ư c tính r ng b não
con ngư i có kh năng phân bi t 10.000 mùi hương
khác nhau.
Đi u đó khá là n tư ng, nhưng th c t kh u giác
c a ngư i kém phát tri n hơn so v i đ ng v t. Thí d ,
chó có kh u giác nh y hơn nguư i g p 2000 l n, v i
nhi u receptor hơn, nhưng đ c bi t là vì v não kh u giác
c a chó là tương đ i l n hơn nhi u so v i con ngư i.
(Ngư i ta nói r ng con ngư i s ng trong th gi i qua con
m t , trong khi chó s ng trong m t th gi i mùi hương).
Tuy nhiên, như đã đ c p trư c đó, ph n l n nh ng gì
chúng ta g i là hương v , th c s là mùi c a th c ăn.
N u b n b c m l nh và khoang mũi c a b n b ngh t,
th c ăn s không ngon như thư ng l . Thích ng x y
ra tương đ i nhanh chóng v i mùi hôi. Mùi hương d
ch u có th phân bi t rõ r t lúc đ u nhưng dư ng như
nhanh chóng tiêu tan ho c phai m , và th m chí mùi
hương khó ch u có th m đi khi ti p xúc lâu.
M t kh u giác (m t d n có th là m t ph n c a s
lão hóa) không ch làm m t đi s thích thú thư ng th c
đ ăn, mà còn có th d n đ n t n h i. Chúng ta có xu
hư ng nh n bi t v rò r gas, m t cái gì đó đang cháy,
ho c s hư h ng c a th c ăn không ph i b ng cách
nhìn ho c nghe ho c ch m vào, mà là do kh u giác.
3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:34 AM Page 229

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
229
www.foxitsoftware.com/shopping
The Senses

Hinhf 9–3 C u trúc c a kh u giác và v giác, quan sát qua m t c t n a đ u .

CÂU H I: N u chúng ta ng i ph i th gì đó hăng, t i sao ta thư ng có th n m th nó ?(theo

đư ng hít vào)
3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:34 AM Page 230
230 The Senses
C M GIÁC ĐÓI VÀ KHÁT
KHÁT
Đói và khát có th đư c g i là c m giác n i t ng,
trong đó chúng đư c kích ho t b i nh ng thay đ i
bên trong cơ th . Đói dư ng như là m t c m giác ph c
t p hơn nhi u so v i suy nghĩ c a chúng ta, nhưng cơn
khát dư ng như đơn gi n hơn nhi u. Các receptor
cho c hai c m giác trên là các t bào chuyên bi t
vùng dư i đ i. Th th cho c m giác đói phát hi n
nh ng thay đ i m c đ các ch t dinh dư ng trong
máu, m c đ hormone trong máu t d dày và ru t
non, và hormone leptin đư c ti t ra b i mô m ; t t c
các tín hi u hóa h c này đư c thu th p b i vùng dư i
đ i. Các receptor cho c m giác khát phát hi n nh ng
thay đ i trong hàm lư ng nư c trong cơ th , mà
th c ch t là t l gi a nư c và mu i.
Đương nhiên chúng ta không c m th y nh ng c m
giác này vùng dư i đ i: chúng đư c thi t l p tương
ng v i các t ng trong cơ th . Đói đư c ph n ánh lên
d dày, làm d dày co l i. C m giác khát đư c ph n
ánh vào mi ng và h ng, và nư c b t đư c t o ra.
N u không th a mãn b ng cách ăn u ng, c m giác
đói d n d n gi m đi, đó là, s thích ng. Lý do là sau
khi lư ng ch t dinh dư ng trong máu gi m xu ng,
chúng tr nên n đ nh, như ch t béo trong mô m
đư c s d ng cho năng lư ng. V i ít ho c không có
ho t đ ng tiêu hóa trong đư ng tiêu hóa, ti t
hormone gi m b t. Không có nh ng dao đ ng m nh
v tín hi u hóa h c, các receptor vùng dư i đ i ít
thay đ i đ phát hi n và cơn đói tr nên ít d d i hơn.
S thích nghi này có gi i h n, tuy nhiên, cơn đói có
th r t đau đ n. K tm
Tuy n l
ng tuy n l
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Ngư c l i, c m giác khát, n u th a mãn b ng cách
u ng nư c, s không tho i mái xu t hi n ngay t l n
đ u và ti p t c x u đi. Không có s thích nghi. Khi
nư c trong cơ th b m t, lư ng ti p t c gi m và
không n đ nh. Do đó, có nh ng thay đ i liên t c cho
các receptor phát hi n, và cơn khát kéo dài có th
gây đau đ n.
TH GIÁC
MÍ M T VÀ H TH NG TI T NƯ C M T
Mí m t ch a cơ xương cho phép mí m t đóng và
che m t trư c c a nhãn c u. Lông mi d c theo
biên gi i c a m i mí m t giúp gi cho m t không
dính b i. Mí m t đư c lót b ng m t màng m ng g i
là k t m c, n m phía trên ph n tr ng c a m t và
k t h p v i bi u mô giác m c. Viêm màng này,
đư c g i là viêm k t m c, có th do d ng ho c
do vi khu n ho c vi rút nh t đ nh gây ra và làm cho
m t đ , ng a và ch y nư c.
Nư c m t đư c t o ra b i các tuy n l , n m góc
trên, bên ngoài c a nhãn c u, trong h c m t (Hình
9-4). Ti t nư c m t x y ra liên t c nhưng
c
L qu n
Túi l
ng l mũi
Khoang mũi Figure 9–4 Mô ph ng H th ng
tuy n l nhìn trư c m t ph i.
QUESTION: nNư c m t thư ng
k t thúc đ vào đâu?
3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:34 AM Page 231

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
231
www.foxitsoftware.com/shopping
The Senses

tăng lên b i s có m t c a các hóa ch t gây khó
ch u (ví d như hơi hành tây) ho c b i, và trong m t
s tình hu ng c m xúc (bu n ho c h nh phúc).
Các ng d n nh nư c m t vào phía trư c c a
nhãn c u, và nh p nháy mí m t lan t a nh ng
gi t nư c m t vào b m t nhãn c u và r a b m t
c a m t. Nư c m t ch y u là nư c, v i kho ng 1%
natri clorua, tương t như các ch t d ch cơ th khác.
Nư c m t cũng ch a lysozyme, m t lo i enzyme c
ch s tăng trư ng c a h u h t các vi khu n trên
b m t m ư t, m áp c a m t. góc gi a c a mí
m t là hai khe h nh vào các kênh c p trên và
dư i. Nh ng ng d n này rơi nư c m t vào túi nh
xíu (trong xương s ng) g i là túi l , d n đ n ng
l mũi, làm đ nư c m t vào khoang mũi.
Đây là lý do t i sao khóc thư ng làm cho mũi ngh t
và t i sao virus cúm l nh ho c cúm truy n t tay
sang m t s k t thúc trong khoang mũi, nơi chúng
có th lây nhi m đ n các t bào c a l p lót.
NHÃN C U
H u h t nhãn c u n m trong h c m t và đư c b o
v b i h c m t, đư c hình thành b i các h th ng
các xương: xương gò má, xương bư m, xương
sàng, xương hàm trên, xương l và xương trán.
Sáu cơ bên ngoài c a m t (Hình 9-5) đư c g n vào
các khe c a h c m t đ n b m t c a nhãn c u. Có
b n cơ th ng di chuy n nhãn c u lên xu ng ho c t
bên này sang bên kia; tên c a cơ s cho b n bi t
hư ng c a cơ đó.
Cơ nâng mi trên

Cơ th ng trên

Cơ th ng trong
Mí
m t

Mi m t

th n kinh th giác

Giác m c Cơ th ng dư i

Cơ chéo d oi
A Nhãn c ul
Cơ chéo trên
Cơ th ng trên
Cơ th ng
Cơ th ng ngoài
ngoài Cơ th ng
dư i

Cơ chéo dư i

Figure 9–5 Các cơ v n nhãn. (A) Nhìn t ngoài m t trái. (B) Nhìn phía trư c m t trái.

QUESTION: S co cơ th ng dư i nh hư ng như th nào đ n nhãn c u?

3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:34 AM Page 232

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
232 The Senses www.foxitsoftware.com/shopping

Hai cơ chéo (nghiêng) xoay m t. Các dây th n kinh CÁC L P C A NHÃN C U

s bao ph các cơ này là dây th n kinh s th 3,
th 4 và th 6. S ph i h p r t nhanh chóng và
ph c t p c a các cơ này c hai m t không c n có
s tác đ ng c a suy nghĩ c a cơ th . S h i t
c a c hai m t trên m t đ i tư ng là r t quan tr ng đ
đ m b o m t hình nh duy nh t (đi u này giúp ngăn
ch n vi c nhìn đôi) giúp chúng ta có nh ng nh n
th c sâu s c v m t th gi i ba chi u s ng đ ng.
Quan sát m t c t qua nhãn c u, ta có th th y nhãn
c u có ba l p: c ng m c, h c m c và vocng m c
(hình. 9– 6). C ng m c là l p dày nh t, và đư c
t o b i mô liên k t s i, chúng t o nên ph n màu
tr ng c a nhãn c u mà ta có th quan sát b ng
m t đư c. Ph n c ng m c phía trư c đư c g i là
giác m c, nó khác v i ph n còn l i c a c ng m c
ch nó trong su t. Giác m c không có mao m ch,
bao g m m ng m t và đ ng t bên trong m t, và là
ph n đ u tiên c a m t mà ánh sáng khúc x , ho c
u n cong tia sáng.

th y d ch
khoang sau
th y tinh th

K tm c Đi m vàng

Giác m c
Đ ng m ch và tĩnh m ch th giác

Iris

Bi u mô Th n kinh th
giác m c
giác

Đĩa th giác

Đ ng t
Võng m c

Khoang trư c
H cm c

Kênh Schlemm
C ng m c
Cơ th mi
Dây ch ng treo th u
kính
cơ th ng dư i

Figure 9–6 Gi i ph u c a nhãn c u.

QUESTION: Ch c năng c a m ng m t?
3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:34 AM Page 233

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
233
www.foxitsoftware.com/shopping
The Senses

L p h c m c ch a các m ch máu và s c t màu

t bào que. Còn t bào nón ph bi n nh t trung tâm
xanh đ m (có ngu n g c t melanin) h p th ánh
c a võng m c, đ c bi t là khu v c đư c g i là v t võng
sáng trong nhãn c u và do đó ngăn ánh sáng chói
m c (đi m vàng), tr c ti p phía sau trung tâm c a th y
(gi ng như c u trúc màu đen c a máy nh). Ph n
tinh th , trên tr c th giác. H trung tâm, trong đó ch
trư c c a h c m c đư c bi n đ i thành các c u
ch a hình nón, là vùng đi m nh n m trong đi m
trúc chuyên bi t hơn: cơ th mi và cơ m ng m t.
vàngvà là khu v c cho t m nhìn màu s c t t nh t.
Cơ th mi là m t cơ trơn bao quanh c nh c a th u
M t nguyên nhân quan tr ng gây m t th l c
kính hay còn đư c g i là nhân m t và đư c k t n i
nh ng ngư i trên 65 tu i là thoái hóa đi m vàng liên
v i th u kính b ng dây ch ng treo. Th y tinh th đư c
quan đ n tu i tác (AMD), t c là m t th l c trung tâm và
t o thành t protein trong su t, đàn h i, và gi ng
trong m t s trư ng h p dư ng như liên quan t i y u
như giác m c, không có mao m ch (xem b ng 9-1:
t di truy n. d ng khô c a AMD, các ch t béo kh i
Đ c th y tinh th ). Hình d ng c a th y tinh th b
lư ng phân t nh làm gi m lưu thông m ch máu đ n
thay đ i b i cơ mi (t o thành m t vòng tròn nh hơn
các đi m vàng và các t bào ch t vì thi u oxy. d ng
và th u kính dày, ho c giãn ra đ t o thành m t vòng
ư t c a AMD, các m ch máu b t thư ng b t đ u rò r
tròn l n hơn v i th u kính m ng), cho phép m t t p
vào võng m c, và các t bào ch t do tác h i bên ngoài
trung ánh sáng t các v t th nh ng kho ng cách
m ch máu c a. M i ngư i m i l a tu i nên nh n
khác nhau t m t.
th c đư c tình tr ng này và vi c hút thu c và phơi
Ngay trư c ng kính là m ng m t, ph n có màu
nhi m tia c c tím là nh ng y u t nguy cơ.
c a m t; s c t c a nó là m t d ng c a melanin.
Khi ánh sáng t i võng m c, các t bào que và nón
Nh ng gì chúng ta g i là “màu m t” là màu c a m ng
t o ra các xung. Nh ng xung đ ng này đư c t o b i
m t và có đ c tính di truy n, gi ng như màu da. Hai
các t bào th n kinh h ch, t t c đ u h i t đĩa th
lo i cơ trơn trong m ng m t thay đ i đư ng kính c a
giác (xem Hình 9-6 và 9-7) và đi qua các l p c a nhãn
th y tinh th .S co rút c a các s i xuyên tâm làm
c u, t i dây th n kinh th giác. Không có t bào que
giãn đ ng t và cho phép nhi u ánh sáng qua hơn;
ho c t bào hình nón trong đĩa th giác, vì v y ph n
đây là m t ph n ng c a h giao c m. S co rút c a
võng m c này đôi khi đư c g i là “đi m mù”. Chúng ta
các s i tròn bao quanh th y tinh th , đây là m t đáp
không nh n th c đư c đi m mù trong t m nhìn c a
ng ngo i c m (chi ph i b i dây th n kinh v n đ ng).
chúng ta, tuy nhiên, m t ph n vì đôi m t liên t c chuy n
Co th t là m t ph n x b o v võng m c kh i ánh
đ ng và m t ph n vì b não “l p đ y” ch tr ng đ t o
sáng cư ng đ cao ho c cho phép t m nhìn g n
ra m t b c tranh “hoàn ch nh”.
hơn, như khi đ c.
Võng m c n m hai ph n ba phía sau nhãn c u CÁC KHOANG C A NHÃN C U
và ch a các th th th giác, là các receptor hình nón
và hình que (Hinh 9-7). Các tê bào que ch phát hi n Có hai khoang trong m t: khoang sau và khoang trư c
ra s hi n di n c a ánh sáng, trong khi các t bào (xem hình 9-6). Các khoang sau l n hơn đư c tìm th y
hình nón phát hi n các màu s c, như b n có th bi t gi a th y tinh th và võng m c, và có ch a d ch kính.
t v t lý, là các bư c sóng khác nhau c a ánh sáng Ch t bán r n này gi cho võng m c c đ nh t i ch .
nhìn th y. Các t bào que có nhi u hơn phía ngo i N u nhãn c u b th ng và th y tinh th b m t, võng
vi, ho c c nh c a võng m c. T m nhìn t t nh t c a m c có th rơi ra kh i màng m ch; đây là m t nguyên
ta là trong ánh sáng m ho c vào ban đêm, mà đi u nhân có th có c a võng m c tách r i.
này ph thu c vào các

Box 9–1 | Đ C TH Y TINH TH

K t qu là nhân m t không khúc x ánh sáng
Th y tinh th c a m t thư ng trong su t nhưng
m t cách chính xác và t m nhìn m trong toàn b
có th tr nên m đ c; đư c g i là đ c th y tinh
khu v c th giác. B nh đ c th y tinh th nh có th
th . S hình thành đ c th y tinh th ph bi n nh t
b phá h y b ng ph u thu t laser. Hi n nay có lo i
ngư i cao tu i. Do y u t tu i tác, các protein
th y tinh th có s n và có th đư c c y ghép b ng
c a th u kính b phá v và m t tính trong su t c a
ph u thu t đ thay th đ c th y tinh th . Tuy nhiên,
chúng. Ti p xúc lâu dài v i ánh sáng c c tím (ánh
nhân m t không th đi u ch nh đư c và ngư i đó
sáng m t tr i) ho c hút thu c lá là m t y u t góp
có th c n đeo kính ho c kính áp tròng đ nhìn
ph n.
m t kho ng cách nh t đ nh.
3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:34 AM Page 234

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
234 The Senses www.foxitsoftware.com/shopping

H cm c C ng m c
T bào s c t

T bào
lư ng
c c
T bào
nón
T bào
que
T bào
h ch

Nhánh
Th n kinh
th giác

Th n kinh th giác

Sóng ánh sáng

Figure 9–7 C u trúc vi mô c a võng m c đĩa th giác.

QUESTION: Lo i t bào th n kinh t o nên th n kinh th giác? T bào nào là receptor c m th ánh sáng?

Các khoang phía trư c đư c tìm th y gi a m t sau c a
giác m c và m t trư c c a th y tinh th và ch a th y d ch,
d ch mô c a nhãn c u. Th y d ch đư c hình thành b i
mao m ch trong cơ th mi, ch y phía trư c qua đ ng t ,
và đư c tái h p thu b i kênh Schlemm (các tĩnh m ch nh
còn đư c g i là xoang tĩnh m ch xơ c ng) t i đi m ti p
giáp c a m ng m t và giác m c.B i vì th y d ch là ch t
l ng, nên có th nó có ch c năng nuôi dư ng mô
Th y tinh th và giác m c không có mao m ch; chúng đư c
nuôi dư ng b i dòng ch y liên t c c a th y d ch (xem b ng
9–2: B nh tăng nhãn áp).
SINH LÝ C A S NHÌN
Ta th y r ng, các tia sáng ph i t p trung vào võng m c và
các xung th n kinh đ n ph i đư c truy n đ n khu v c th
giác c a v não.
3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:34 AM Page 235
Box 9–2 | GLAUCOMA
S có m t c a th y d ch trong khoang trư c c a
m t t o ra m t áp l c g i là áp l c n i nhãn. S gia
tăng áp l c này là m t y u t nguy cơ quan tr ng
đ i v i b nh tăng nhãn áp, đư c coi là m t nhóm
các r i lo n làm t n h i th n kinh th giác và gây
m t th l c. Các y u t nguy cơ khác bao g m cao
huy t áp và ti u đư ng. d ng ph bi n nh t c a
b nh tăng nhãn áp,th y d ch không đư c tái h p
thu đúng vào kênh Schlemm. Tăng áp l c trong
khoang trư c đư c truy n đ n th y tinh th , võng
m c và th n kinh th giác. Khi áp l c lên võng m c
tăng lên, t m nhìn ngo i vi có th b m t. Tuy nhiên,
không có tri u ch ng. M t ngư i b b nh tăng nhãn
áp có th không nh n th y trư ng th giác b thu
h p trong m t m t trư c khi b m t th l c m c đ
l n. Đi u này x y ra b i vì b não s ngăn ch n
m t hình nh b l i t m t m t mà nó không th d
dàng tích h p v i hình nh bình thư ng c a bên
Khúc x tia sáng là hi n tư ng m t tia sáng b l ch hư ng
khi nó truy n qua m t v t th và vào m t v t th khác có
m t đ l n hơn ho c nh hơn. S khúc x ánh sáng bên
trong m t di n ra qua các c u trúc sau: c u trúc giác m c,
th y d ch, th u kính và d ch kính. Th y tinh th là ph n đi u
ch nh duy nh t c a h th ng khúc x . Khi nhìn vào các v t
th xa, cơ giãn ra (m t vòng tròn l n hơn) và nhân m t
b kéo dài, tr nên dài và m ng. Khi m t nhìn vào các v t
th g n, các cơ co t o thành m t vòng tròn nh hơn, đàn
h i, nhân m t ph c h i và ph ng gi a, và có kh năng
khúc x l n hơn (xem H p 9-3: L i khúc x ).
Box 9–3 | L I KHÚC X
Th l c bình thư ng là 20/20; t c là, m t nhìn
th y rõ ràng m t v t th cách xa 20 feet. C n th có
nghĩa là m t nhìn g n các v t th t t nhưng không
nhìn th y nh ng v t xa. N u m t m t có t m nhìn
20/80, đi u này có nghĩa là m t bình thư ng có
th nhìn th y 80 feet, m t c n th ch có th nhìn
th y n u đ i tư ng đư c đưa đ n 20 feet. M t c n
th t p trung hình nh t các v t xa phía trư c
võng m c, vì nhãn c u quá dài ho c th u kính quá
dày. Nh ng đ c đi m c u trúc c a m t là di truy n.
Vi c hi u ch nh đòi h i m t th u kính lõm đ phân
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
235
www.foxitsoftware.com/shopping
The Senses
m t kia. Khi c hai m t đ u b nh hư ng, ngư i
đó có th không nh n th c đư c s m t d n t m
nhìn ngo i biên vì các công vi c như đ c g n như
không đòi h i các c nh c a các trư ng nhìn.
B nh tăng nhãn áp thư ng có th đư c ki m soát
b ng các lo i thu c làm co l i nhân m t và làm d t
m ng m t, do đó m ra đư ng d n đ n kênh
Schlemm. N u nh ng thu c này ho c các lo i
thu c khác không hi u qu , ph u thu t laser có th
đư c s d ng đ t o ra m t kênh thoát th y d ch
l n hơn.
Nh ng ngư i trên 40 tu i nên đi xét nghi m sàng l c
cho b nh tăng nhãn áp; b t c ai có ti n s gia đình
b nh tăng nhãn áp nên có xét nghi m này hàng
năm, như nh ng ngư i m c b nh ti u đư ng ho c
cao huy t áp. N u đư c ch n đoán s m, b nh tăng
nhãn áp có th đi u tr và mù có th đư c ngăn
ng a.
Khi tia sáng t i võng m c, chúng kích thích các
ph n ng hóa h c t bào que và t bào hình nón.
Trong t bào que, ch t hóa h c rhodopsin phân h y đ
t o thành scotopsin và retinal (m t d n xu t c a
vitamin A). Ph n ng hóa h c này t o ra m t xung
đi n, và rhodopsin sau đó đư c tái t h p l i trong m t
ph n ng ch m hơn. Thích ng v i bóng t i, ch ng h n
như đi ra ngoài vào ban đêm, ph i m t m t chút th i
gian b i vì trong m t khu v c đ ánh sáng đã phá v
h u h t các rhodopsin trong t bào que
tán các tia sáng trư c khi chúng đ n m t.
Vi n th có nghĩa là m t nhìn th y v t th xa
t t. N u m t m t có t m nhìn 20/10, đi u này có
nghĩa là m t bình thư ng có th nhìn th y 10
feet, m t vi n th ch có th nhìn th y n u đ i
tư ng đư c đưa đ n 20 feet. M t vi n th t p trung
ánh sáng t các v t th g n “phía sau” võng m c
vì nhãn c u quá ng n ho c th u kính quá m ng.
Vi c hi u ch nh đòi h i m t th u kính l i đ h i t
các tia sáng trư c khi chúng t i m t.
Continued
3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:34 AM Page 236
236 The Senses
Box 9–3 | L I KHÚC X (ti p theo)
Khi chúng ta già đi, h u h t m t chúng ta s b
vi n th . Vì th y tinh th lão hóa b m t tính đàn
h i, nó không th co l i và dày lên cho t m nhìn
g n, và kính đ đ c thư ng c n thi t.
M t bình thư ng
C n th
Vi n th
Box Figure 9–A L i khúc x so v i khúc x trong m t bình thư ng. Kính áp tròng đư c hi n
th cho trư ng h p c n th và vi n th .
và s tái t ng h p rhodopsin x y ra ch m hơn. Tình hu ng
ngư c l i, khi đ t nhiên b đánh th c b i ánh sáng chói
chang, m t có th b đau. Đi u gì x y ra? Trong bóng t i
các t bào que đã tái t h p m t lư ng rhodopsin, ch t
này đư c cung c p đ y đ , và ánh sáng b t ng phá v
t t c các rhodopsin cùng m t lúc.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Lo n th là m t l i khúc x , gây ra b i m t đ
cong b t thư ng c a giác m c ho c th u kính
phân tán tia sáng và làm m hình nh trên võng
m c. Vi c đi u ch nh đòi h i ph i có m t kính đ c
bi t cho đ cong c a m t m i ngư i.
Lo n th
Nhìn đúng
Nhìn đúng
Các xung t o ra r t mãnh li t, và não có th “phiên d ch”
thành b t c c m giác cư ng đ m nh nào ví d như đau.
M t vài phút sau, ánh sáng chói lòa có v đ hơn vì các
t bào que này tái t o t t rhodopsin, và nó không phá
v t t c cùng m t lúc.
Ph n ng hóa h c trong t bào nón, cũng liên quan
đ n võng m c, b i các bư c sóng ánh sáng khác nhau.
3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:34 AM Page 237
Có ba lo i t bào nón: nón h p th màu đ , h p th
màu xanh và nón h p th màu xanh lá cây. M i lo i h p
th bư c sóng trên kho ng m t ph n ba quang ph ánh
sáng nhìn th y, do đó, các t bào nón đ , ví d , h p th
ánh sáng c a các bư c sóng đ , cam và vàng. Các ph n
ng hóa h c trong t bào hình nón cũng t o ra các xung
đi n (xem b ng 9–4: Mù Ban Đêm và Mù Màu).
Các xung t các t bào que và t bào nón đư c truy n
đ n các t bào th n kinh h ch (xem Hình 9–7); h i t t i
đĩa th giác và d n truy n theo th n kinh th giác. T bào
th n kinh h ch dư ng như cũng có m t hóa ch t th quang
(g i là melanopsin) có th đóng góp vào vi c thi t l p l i
đ ng h sinh h c hàng ngày c a chúng ta.
Các dây th n kinh th giác t c hai m t đ n g p nhau
t i giao thoa th giác (chiasm), phía trư c c a tuy n yên
(xem hình 9-8). đây, các s i trung gian c a m i dây
th n kinh th giác đi qua phía bên kia. S giao nhau này
cho phép t ng khu v c th giác nh n xung t c hai m t,
đi u này r t quan tr ng cho t m nhìn hai m t.
Box 9–4 | NIGHT BLINDNESS AND COLOR BLINDNESS
Mù ban đêm, t c là không có kh năng nhìn th y
t t trong ánh sáng m ho c vào ban đêm, thư ng là
do h u qu c a thi u vitamin A, m c dù m t s mù
ban đêm có th x y ra v i lão hóa. Vitamin A c n
thi t cho quá trình t ng h p rhodopsin trong que. N u
không có vitamin A đ y đ , không có đ rhodopsin
đ đáp ng v i m c đ ánh sáng th p.
Mù màu là m t r i lo n di truy n trong đó m t
trong ba b t bào nón thi u ho c không có ch c
năng. Màu màu toàn b , không có kh năng nhìn
th y b t k màu nào, r t hi m. D ng ph bi n nh t
là mù màu đ -xanh, không có kh năng phân bi t
gi a các màu này. N u t bào nón màu đ ho c t
bào nón màu xanh lá cây không có ch c năng, ngư i
đó s v n th y h u h t các màu nhưng s không có
đ tương ph n màu s c mà các t bào nón không
ho t đ ng cung c p. Vì v y, màu đ và màu xanh lá
cây s trông hơi gi ng nhau, mà không có s khác
bi t nh t đ nh h u h t chúng ta th y. Đây là m t đ c
đi m liên quan đ n gi i tính; gen l n là trên nhi m
s c th X. M t ph n có m t gen mù màu và m t
gen cho t m nhìn màu bình thư ng trên nhi m s c
th X khác c a cô y s không b mù màu nhưng có
th truy n gen mù màu cho con mình.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
237
www.foxitsoftware.com/shopping
The Senses
Đư ng d n truy n th giác ti p t c t giao thoa th
giác đ n các thùy ch m. Trong hình 9-8, đ u tiên hãy
nhìn hình nh trong b ng (phía dư i bên trái) đ xem
v trí c a các vùng. Sau đó, nhìn vào ph n trên, b t
đ u hai võng m c và th n kinh th giác. D c theo
đư ng đi c a giao thoa th giác và đánh d u ph n giao
nhau c a các nhánh . Theo dõi các vùng dây th n kinh
sau và b n s th y các nhánh gi a. Nh ng nhánh này
cung c p thông tin cho các ph n x th giác như gi c
hai m t trên con ong đang bay hư ng v phía b n ho c
s ph i h p c a c hai nhãn c u đ đ c; đây là trung
gian c a não gi a. Ti p t c xa hơn v phía trư c và b n
th y r ng các s i th n kinh h i t vùng dư i đ i. Nh
l i r ng vùng dư i đ i r t quan tr ng cho vi c tích h p
thông tin c m giác. Chúng ta dùng t m nhìn gì? Đ
xem, có, nhưng cũng đ đáp ng v i môi trư ng xung
quanh c a chúng ta. Vùng dư i đ i tích h p và phân
tán thông tin th giác; có nghĩa là, nó truy n cho các b
ph n khác c a b não, nơi s s d ng nó đ đánh giá
kho ng cách ho c các m i quan h không gian, ho c
l p k ho ch đâu và làm th nào đ m t ph n cơ th
M t ngư i đàn ông mang gen mù màu trên
nhi m s c th X và nhi m s c th Y không quy
đ nh tính tr ng gen mù màu nên ông này m c
b nh mù màu.
Box Figure 9–B Ví d v màu s c minh h a đ phát hi n
mù màu
3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:34 AM Page 238

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
Trư ng nhìn To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Trái Ph i

M t trái M t ph i

Võng m c
Th n kinh th giác

Giao thoa th giác

Não gi a

Vùng dư ii đ i

Vùng
th
giác
Vùng dư i đ i

Vùng th giác
Th n kinh th giác trong thùy
ch m

Figure 9–8 D i th giác. Con đư ng c a các xung th n kinh t võng m c đ n các vùng th giác.
Hình chèn hi n th các vùng trong m t góc nhìn quen thu c hơn.

QUESTION:N u Vùng th giác bên ph i b hư h ng và không th c hi n đư c ch c

năng, ph n nào c a trư ng nhìn s b m t?
3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:34 AM Page 239
chuy n đ ng. Đi u gì x y ra khi b n v i l y m t c c
nư c? B n th y c c nư c b i vì vùng dư i đ i đã
chuy n thông tin đó đ n não, thùy trán có th t o ra các
xung cho các chuy n đ ng thích h p c a cánh tay và bàn
tay. Cu i cùng, hãy theo dõi các vùng c a d i th giác
đ n các khu v c th giác. Đây là nơi “nhìn th y” di n ra,
nơi xung đ ng c m giác đư c hi u là hình nh.
Các khu v c th giác n m trong các thùy ch m c a v
não. Lưu ý trong hình 9-8: khu v c hình nh bên trái
nh n thông tin t n a trái c a m i võng m c (các đư ng
nét đ t) và “nhìn th y” n a bên ph i c a trư ng th giác
c a m i m t. Tương t , khu v c hình nh bên ph i nh n
thông tin t n a bên ph i c a m i võng m c (các đư ng
nét li n) và “nhìn th y” n a bên trái c a trư ng th giác
c a m i m t. M c dù m i m t truy n m t hình nh hơi
khác nhau (nhìn th ng v phía trư c và nh m m t l i đ
xem s khác bi t gi a hai hình nh), các khu v c tr c
quan đ t chúng l i v i nhau, ho c tích h p chúng đ t o
m t hình nh có chi u sâu và ba kích thư c. Đây là t m
nhìn hai m t. Các khu v c hình nh cũng bi n hình nh
thành th ng đ ng vì hình nh trên võng m c b l n
ngư c. Hình nh trên phim trong máy nh cũng l n
ngư c, nhưng chúng ta th m chí không nh n ra b i vì
chúng ta nhìn vào hình nh bên ph i lên. B não cũng t
đ ng đ m b o r ng chúng ta nhìn th y th gi i phía
bên ph i c a ta.
Ngoài ra đ i v i t m nhìn g n, ch ng h n như đ c,
đ ng t co l i đ ch n các tia sáng ngo i vi làm m hình
nh, và m t h i t hơn đ gi hình nh trên các ph n
tương ng c a c võng m c. T m quan tr ng c a co th t
đ ng t có th đư c ch ng minh b ng cách nhìn vào
trang này thông qua m t l nh trong m t m nh gi y.
B n s có th đ c trang n u nhìn g n hơn vì gi y ch n
ánh sáng t hai bên.
T m quan tr ng c a h i t có th đư c ch ng minh
b ng cách nhìn vào ngón tay c a b n đ t trên đ u mũi
c a b n. B n có th c m th y đôi m t c a b n di chuy n
trung gian (”chéo”) trong h i t t i đa. N u m t không
h i t , k t qu là th l c kép; b não không th t o ra
nh ng hình nh r t khác nhau thành m t và cu i cùng
“co l i” thành hai hình nh (nhìn đôi). Tuy nhiên đi u
này là t m th i, b i vì b não cu i cùng s ngăn ch n
m t hình nh.
Có th b n đã nghe nói v tình tr ng g i là “m t lư i”
(tên chính th c là lác), trong đó m t c a m t ngư i (tr c
th giác c a m i m t) không th hư ng vào chính xác cùng
m t đi m. S h i t th c s là không th và n u không
đư c đi u tr , b não s không s d ng hình nh t con
m t lư i bi ng. Con m t đó có th ng ng t p trung và tr
thành mù ch c năng b i vì b não đang ph t l các xung
th n kinh t nó. S m t th l c như v y đư c g i là ch ng
gi m th l c. Vi c đi u ch nh m t m t lư i có th liên quan
đ n các bài t p m t (đ làm cho m t lư i th ng ra), m t
mi ng dán trên m t t t ho c ph u thu t đ đi u ch nh
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
239
www.foxitsoftware.com/shopping
The Senses
s m t cân đ i c a các cơ bên ngoài. Hãy tư ng tư ng
Khi b n là m t hành khách trong m t chi c xe hơi (không
ph i là ngư i lái xe), hãy di chuy n hai m t h i t v phía
g c mũi. Khi chi c xe đang di chuy n, hãy nh m m t m t
l i. C nh quan đang đ n dư ng như n san ph ng, m t
kích thư c? Đây có th là m t nh n th c v m t s trong
ba chi u mà não cung c p khi có hai hình nh đ ng th i
cùng hi n lên.
THÍNH GIÁC
Tai có ba vùng chính: tai ngoài, tai gi a và tai trong
(Hinh 9-9). Tai có ch a các th th cho hai c m giác:
nghe và thăng b ng. Các th th này đ u đư c tìm th y
tai trong.
TAI NGOÀI
Tai ngoài bao g m vành tai và ng tai ngoài. Vành tai là
s n ph da bên ngoài. Đ i v i đ ng v t như chó, tai có
th di chuy n đư c, vành tai ho t đ ng như m t ph u
h ng sóng âm thanh. Tuy nhiên, đ i v i ngư i, vành tai
ph ng và đ ng yên không quá quan tr ng. Ch c năng
nghe s không b nh hư ng quá nhi u n u không có nó,
m c dù nh ng ngư i đeo kính s khi n th l c b gi m
sút khi không có vành tai. ng tai đư c lót b ng da có
ch a các tuy n ch t béo. Nó là m t đư ng h m n i vào
tai gi a, cong nh xu ng và v phía trư c.
TAI GI A
Tai gi a là m t khoang ch a đ y không khí trong
xương thái dương. Màng nhĩ căng phía cu i ng tai
ngoài và rung khi sóng âm thanh truy n t i nó. Nh ng
rung đ ng này đư c truy n đ n ba xương thính giác:
malleus, incus, và stapes (còn đư c g i là xương búa,
xương đe và xương bàn đ p, hình 9-9). Sau đó truy n
rung đ ng đ n tai trong ch a đ y ch t l ng c a s b u
d c.
Vòi tai (vòi eustach) kéo dài t tai gi a đ n mũi h ng
và cho phép không khí đi vào ho c r i kh i khoang tai
gi a. Áp su t không khí tai gi a ph i gi ng như áp
su t khí quy n bên ngoài đ màng nhĩ rung đ ng đúng
cách. B n có th nh n th y đôi tai c a b n “b t” khi
trên máy bay ho c khi lái xe đ n đ cao cao hơn ho c
th p hơn. Nu t ho c ngáp t o ra “ti ng b p” b ng cách
m các ng eustach và cân b ng áp su t không khí.
Các ng eustach c a tr em ng n và g n như ngang
và có th làm cho vi khu n lây lan t h ng đ n tai gi a.
Đây là lý do t i sao viêm tai gi a có th là m t bi n
ch ng c a viêm h ng do liên c u khu n.
3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:34 AM Page 240

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
240 The Senses www.foxitsoftware.com/shopping

Vành tai

Xương thái dương ng bán khuyên

Xương bàn đ p Nhánh ti n đình

Xương đe
Th n kinh s
Xương búa s 8

Nhánh c tai
c tai

Màng nhĩ

Ti n đình
ng tai ngoài
Vòi Eustach

Xoang Xương Xương búa ng bán

chũm bàn đ p c tai
B màng nhĩ C khuyên
Xương đe

Figure 9–9 (A) C u trúc tai ngoài, gi a, trong nhìn t phía trán qua xương thái dương bên ph i.
(B)C u trúc mê đ o xương. (C) Ph n xương thái dương cho th y c u trúc mê đ o xương tai
trong. Màu s c trên xương trong hình là nhân t o. (Photographs by Dan Kaufman.)

QUESTION: C u trúc đ u tiên d n truy n khi sóng âm thanh t i ng tai? Th hai là gì?
3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:34 AM Page 241
TAI TRONG
Trong xương thái dương, tai trong là m t khoang đư c
g i là mê đ o xương (mê đ o là m t lo t các đư ng d n
ho c đư ng h m n i v i nhau, gi ng như mê cung
nhưng không có k t thúc; xem hình 9-9), đư c lót b ng
màng g i là mê đ o màng. Ngo i d ch là ch t l ng đư c
tìm th y gi a xương và màng, và n i d ch là ch t l ng
trong các c u trúc màng c a tai trong. Nh ng c u trúc
này là c tai, có liên quan đ n thính giác, và bóng b u
d c, c u nang, và ng bán khuyên, t t c đ u liên quan
đ n tr ng thái thăng b ng (Hình 9–10).
C TAI
c tai có hình d ng gi ng như m t v c có hai vòng rư i.
Bên trong, c tai đư c chia thành ba thang ch a đ y ch t
l ng. Thang trung gian là ng c tai, sàn trong đó là màng
đáy h tr các th th nghe trong cơ quan Corti (cơ quan
xo n c). Các th th này đư c g i là t bào lông , có
ng bán khuyên
N i d ch
mào
c u
nang
bóng
Soan nang
C as b ud c
C a s tròn
Figure 9–10 C u trúc tai trong. Các mũi tên cho th y s truy n t i rung đ ng trong khi nghe.
QUESTION: Ch c năng c a c a s tròn?
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
241
www.foxitsoftware.com/shopping
The Senses
ch a ph n k t thúc c a nhánh c tai c a dây th n kinh s
th 8. Ph n nhô ra các t bào lông là màng mái (Hình 9–
11).
Quá trình nghe liên quan đ n vi c truy n các xung
đ ng và t o ra các xung th n kinh. Khi sóng âm vào ng
tai, các rung đ ng đư c truy n qua chu i c u trúc sau
đây: màng nhĩ, xương đe, xương búa, xương bàn đ p,
c a s b u d c c a tai trong, và thang ti n đình, thang nhĩ
trong c tai. Hãy tư ng tư ng nh ng rung đ ng trong ch t
l ng như nh ng g n sóng ho c sóng. Các màng cơ b n
g n sóng và đ y các t bào lông c a cơ quan Corti ch ng
l i màng mái. Khi các t bào lông u n cong, chúng
t o ra các xung đư c v n d n truy n t i dây th n
kinh s th 8 đ n não. Có m t s s i c a m i dây th n
kinh s th 8 n m phía bên kia, do đó các vùng thính
giác trong các thùy thái dương c a v não nh n đư c các
xung t c hai tai. Do v y, nh ng âm thanh đư c nghe
và gi i thích (xem b ng 9–5: Đi c).
Th n kinh ti n
đình c tai
Nhánh ti n đình
Nhánh c tai
Thang nhĩ
ng c tai
Thang ti n
đình
c tai
3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:34 AM Page 242

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
242 The Senses www.foxitsoftware.com/shopping

màng ti n đình

Thang ti n đình (t c a s b u d c)

ng c tai ch a đ y n i d ch

T bào ph

t bào lông

màng đáy

B
Thang nhĩ (n i v i c a s

Màng mái
ng bán khuyên
Bó dây th n kinh
ti n đình c tai

C as b ud c

C a s tròn
c tai

Figure 9–11 Cơ quan Corti (A) C u trúc tai trong (B) Phóng đ i cơ quan Corti trong c tai.

QUESTION: Các thang và ng c tai ch a gì (không khí hay ch t l ng)? Các th th nghe là gì?
3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:35 AM Page 243
B ng 9–5 | ĐI C
Đi c là không có kh năng nghe đúng; đi c đư c
phân lo i theo các ph n c a quá trình nghe không
ho t đ ng bình thư ng:
Đi c d n truy n - suy gi m c a m t trong nh ng
c u trúc truy n sóng rung. Ví d v lo i này là màng
nhĩ b th ng, viêm kh p c a xương thính giác, ho c
nhi m trùng tai gi a, trong đó vi khu n l t vào
khoang tai gi a.
Đi c th n kinh - suy gi m th n kinh s s 8 ho c
các receptor nghe trong c tai. Dây th n kinh s th
8 có th b hư h i do m t s thu c kháng sinh đư c
s d ng đ đi u tr nhi m khu n. Đi c th n kinh là
m t bi n ch ng hi m g p c a m t s nhi m trùng
do vi-rút như quai b ho c rubella b m sinh (b nh
s i Đ c).
Box Figure 9–C Phân lo i đi c.
Các neuron c a v não thính giác đư c s p x p theo
th t c a đ cao c a âm mà chúng ta “nghe” t th p đ n
cao, gi ng như bàn phím piano. Các khía c nh khác c a
âm thanh “nghe đư c” b i não là âm lư ng, nh p đi u và
nh p đ (đ c bi t là âm nh c), và âm s c, là ch t lư ng
c a m t âm (ví d m t cây sáo nh v i m t cái vòi, ho c
gi ng c a m t đ a tr so v i m t gi ng c a ngư i l n).
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
243
www.foxitsoftware.com/shopping
The Senses
S thoái hóa c a các t bào lông trong c tai là m t
h qu t nhiên c a s lão hóa, và “đ thính”c a tai
gi m đi khi chúng ta già đi. Ví d , có th khó khăn
hơn cho m t ngư i cao tu i đ phân bi t cu c trò
chuy n v i ti ng n xung quanh. Ti p xúc lâu dài v i
ti ng n l n làm tăng t c đ thoái hóa c a các t bào
lông và kh i phát lo i đi c này. Nghe nh c b ng tai
nghe cũng đư c cho là làm tăng nguy cơ lo i sát
thương này.
Đi c trung tâm( central deafness) - t n thương các
vùng thính giác trong thùy thái dương. Lo i đi c này
hi m g p nhưng có th do u não, viêm màng não, ho c
tai bi n m ch máu não thùy thái dương gây ra.
Đi c trung tâm
Đi c th n kinh
Đi c d n truy n
Các vùng thính giác não cũng cho phép chúng ta xác
đ nh hư ng âm thanh đ n. Đ làm đi u này, các khu v c
thính giác đ m và so sánh s lư ng xung đ n t m i tai
trong. Ví d , n u nhi u xung đ n t c tai trái hơn t bên
ph i, âm thanh s đư c chi u sang trái và đư c nh n bi t
là đ n t bên trái. N u ngu n âm thanh n m ngay phía
trên đ u b n, âm thanh dư ng như đ n t m i hư ng
3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:35 AM Page 244
244 The Senses
b i vì m i khu v c thính giác nh n đư c x p x cùng m t
s xung và không th chi u c m giác này sang m t bên
hay bên kia.
S thích ng x y ra trong c m giác nghe. Ch ng h n,
ti ng n c a đi u hòa không khí hay cu c trò chuy n
trong phòng khác có th là t t c các âm nghe đư c nhưng
không đư c chú ý sau m t th i gian. N u không có s
thích ng như v y, cái mà chúng ta g i là “ti ng n n n”
s không t n t i. T t c các âm thanh s kêu g i s chú ý
c a chúng ta và ta s không th t p trung đư c. Tuy nhiên
thích nghi không x y ra v i âm thanh l n, ho c âm thanh
đáng s và chúng ta v n ý th c đư c nh ng đi u đó.
C u trúc cu i cùng trong đư ng nghe là c a s tròn (xem
Hình 9–10). C a s tròn đư c bao ph b i màng, ngay
dư i c a s hình b u d c, r t quan tr ng đ gi m áp l c
trong c tai. Khi xương bàn đ p đ y ch t l ng trong c a
s hình b u d c, c a s tròn phình ra, ngăn ng a t n h i
cho các t bào lông.
SOAN NANG VÀ C U NANG
Các soan nang và c u nang là các túi màng trong m t
khu v c đư c g i là ti n đình, gi a c tai và ng bán
khuyên. Trong soan nang và c u nang là các t bào lông
đư c nhúng trong m t màng gelatin v i các tinh th nh
cacbonat canxi g i là otolith. L c h p d n kéo trên các
viên đá otolith và u n cong các t bào lông khi v trí c a
đ u thay đ i (Hình 9–12). Các xung đư c t o ra b i các
t bào lông này đư c th c hi n b i ph n ti n đình c a
dây th n kinh s th 8 đ n ti u não, gi a não và các thùy
thái dương c a não.
Ti u não và não gi a s d ng thông tin này đ duy trì
tr ng thái thăng b ng m c ti m th c. T t nhiên, chúng
ta có th nh n th c đư c v trí c a đ u, và não đã cung
c p cho ta nh n th c đó.
ng bán khuyên
Ba ng bán khuyên có hình b u d c ch a đ y ch t l ng
đư c đ nh hư ng trong ba m t ph ng khác nhau. T i đáy
c a m i ph n là ph n m r ng g i là bóng ng bán khuyên
(xem hình 9–10), có ch a các t bào lông b nh hư ng
b i chuy n đ ng. Khi cơ th di chuy n v phía trư c, các
t bào lông đư c u n cong v phía sau lúc đ u và sau đó
th ng (xem Hình 9–12). S u n cong c a các t bào lông
t o ra các xung đư c th c hi n b i nhánh ti n đình c a
dây th n kinh s th 8 đ n ti u não, não gi a và các thùy
thái dương c a não. Nh ng xung này đư c hi u là b t
đ u ho c d ng, và tăng t c ho c gi m t c, ho c thay đ i
hư ng, và thông tin này đư c s d ng đ duy trì tr ng
thái cân b ng trong khi chúng ta đang di chuy n (xem
b ng 9-6: Say tàu xe).
Tóm l i sau đó, các soan nang và c u nang cung c p
thông tin v v trí c a cơ th ph n còn l i, trong khi
các ng bán khuyên cung c p thông tin v cơ th trong
chuy n đ ng.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
T t nhiên, có m t s ch ng lên nhau, và b não đ t t t c
các thông tin l i v i nhau đ t o ra m t c m giác duy
nh t v v trí cơ th .
RECEPTOR Đ NG M CH
Đ ng m ch ch và đ ng m ch c nh ch a các receptor
phát hi n nh ng thay đ i trong máu. Cung đ ng m ch
ch , nh n máu đư c bơm b i tâm th t trái c a tim. Đ ng
m ch c nh trái và ph i là nhánh c a cung đ ng m ch ch
đưa máu qua c trên đư ng đ n não. Trong m i m ch
máu này ch a các receptor c m nh n áp su t và hóa h c
(xem hình 12–8 trong Chương 12).
Các receptor c m nh n áp su t trong xoang đ ng m ch
c nh và cung đ ng m ch ch phát hi n nh ng thay đ i
trong huy t áp. Các receptor c m nh n hóa h c đ ng m ch
c nh và cung đ ng m ch ch phát hi n nh ng thay đ i v
hàm lư ng oxy, carbon dioxide và đ pH c a máu. Các
xung đư c t o ra b i các th th này không đư c hi u là
c m giác mà chúng ta c m th y, mà đúng hơn là thông
tin đư c s d ng đ th c hi n b t k thay đ i c n thi t
nào trong hô h p ho c tu n hoàn. Chúng ta s tr l i đi u
này trong các chương sau.
N u m c đ oxy trong máu gi m đáng k , s thay đ i
này (phát hi n thi u oxy) đư c phát hi n b i các ch t
đ ng hóa tr và đ ng m ch ch . Các xung c m giác đư c
th c hi n b i các dây th n kinh thi t h u (9 s ) và dây
th n kinh ph v (10 s ) đ n t y. Các trung tâm trong t y
có th làm tăng t c đ hô h p và nh p tim đ thu đư c và
lưu thông nhi u oxy hơn. Đây là nh ng ph n x hô h p
và tim đư c đ c p trong Chương 8 như các ch c năng
c a các dây th n kinh thi t h u và th n kinh ph v . T m
quan tr ng c a nh ng ph n x này là rõ ràng: đ duy trì
lư ng oxy trong máu và carbon dioxide bình thư ng và
duy trì huy t áp bình thư ng.
TU I TÁC VÀ GIÁC QUAN
T t c các giác quan có th b gi m đi trong tu i già.
Trong m t, đ c th y tinh th có th làm cho th y tinh th
đ c. Th y tinh th cũng m t đ đàn h i và m t tr nên nhìn
xa hơn, m t tình tr ng g i là vi n th . Nguy cơ tăng nhãn
áp tăng và ngư i cao tu i nên đư c xét nghi m. Thoái hóa
đi m vàng, trong đó t m nhìn trung tâm tr nên suy y u, là
nguyên nhân chính gây m t th l c cho nh ng ngư i trên
65 tu i. Vi c đ c và k t thúc m i vi c tr nên khó khăn.
Trong tai, t n thương tích lũy cho các t bào lông trong
cơ quan Corti thư ng tr nên rõ ràng sau 60 tu i. Các t
bào lông đã b hư h i trong su t đ i không th thay th
đư c (s tái sinh c a các t bào lông c tai đã đư c kích
thích ch t lang nhà và chu t nh y gerbil có t bào g c
c a ngư i, nhưng chưa đư c ch ng minh ngư i).
3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:35 AM Page 245

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
245
www.foxitsoftware.com/shopping
The Senses

Soan nang
C u nang

Tr ng l c

Otoliths
T bào lông

Th n kinh
ti n đình
c tai
A Đàu th ng Đàu nghiêng

Bóng
1.
Ngh

Mào
Bóng 2. B t
đ u

Figure 9–12 Sinh lý s thăng 3.

b ng. (A) soan nang và c u nang Chuy n
(B) ng bán khuyên. đ ng
4. D ng
QUESTION: Trong ph n A, T Th n kinh
nguyên nhân khi n các t bào bào ti n đình
lông b u n cong? Trong ph n lông c tai
5.
B, nguyên nhân khi n các t
B Ngh
bào tóc b l c lư?

Box 9–6 | SAY TÀU XE

B nh say tàu xe đư c đ c trưng b i m hôi l nh, th
g p, bu n nôn và nôn m a khi ngư i đó ti p xúc v i
chuy n đ ng l p đi l p l i b t ng ho c không quen thu c
ho c không th ki m soát đư c. Say sóng cũng là m t lo i
say tàu xe (t i sao tr em say tàu xe thư ng xuyên hơn là
ngư i l n v n chưa có đáp án).
M t s ngư i đơn gi n không b nh hư ng b i vi c
say tàu ho c tàu h a; đ i v i nh ng ngư i khác, s kích
thích liên t c c a các receptor (cho bi t tr ng thái thăng
b ng c a cơ th ) làm cho cơ th tr nên không tho i mái,
sau đó bu n nôn. Đ i v i nh ng ngư i bi t h d b say
tàu xe, các lo i thu c có s n đ s d ng trư c khi đi b ng
máy bay, tàu h a, thuy n ho c xe hơi.
3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:35 AM Page 246
246 The Senses
Đi c c a tu i già dao đ ng t m ng đ n sâu; âm thanh
r t cao thư ng b m t đ u tiên, trong khi nghe v n có th
nghe đư c âm thanh có âm lư ng th p. C m giác thăng
b ng có th b gi m đi; cơ th ph n ng ch m hơn đ
nghiêng và ngã có th tr nên thư ng xuyên hơn. T p th
d c thư ng xuyên, đơn gi n như đi b , và đ c bi t là t p
th d c có âm nh c, có th gi m thi u m t c m giác cân
b ng.
C v giác và kh u giác tr nên ít nh y hơn tu i cao,
có th góp ph n vào dinh dư ng kém ngư i cao tu i.
T NG K T
Thay đ i di n ra xung quanh chúng ta, cũng như trong
chúng ta. N u cơ th không th đáp ng m t cách thích
STUDY OUTLINE
Vai trò c a c m giác — đ phát hi n nh ng thay
đ i trong môi trư ng bên ngoài ho c bên trong
cho phép cơ th đáp ng thích h p đ duy trì cân
b ng n i môi
Đư ng d n truy n c m giác- đư ng d n truy n
xung đ ng c a m t c m giác c m giác
1. Receptor- phát hi n ra kích thíchvà t o ra các
xung đi n:
2. Neuron c m giác- chuy n xung đ ng t các
receptor đ n h th n kinh trung ương.
3. D i c m giác- ch t tr ng trong h th n kinh trung
ương.
4. Vùng c m giác- h u h t v não, c m nh n và
phiên d ch các c m giác.
Đ c đi m các c m giác
1. Chi u - c m giác dư ng như đ n t khu v c nơimà
các receptor đư c kích thích, m c dù b não th c
s c m nh n đư c c m giác.
2. Cư ng đ — m c đ c m giác đư c c m nh n;
m t kích thích m nh nh hư ng đ n nhi u receptor
hơn, nhi u xung hơn đư c g i đ n não và đư c
hi u là c m giác mãnh li t hơn.
3. Tương ph n — nh hư ng c a c m giác trư c đó
ho c đ ng th i trên c m giác hi n t i khi não so
sánh chúng.
4. Thích ng - tr nên trơ v m t kích thích liên t c;
n u kích thích v n không đ i, thì không có s thay
đ i nào cho các receptor phát hi n
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
h p v i nh ng thay đ i v môi trư ng và n i môi, cân
b ng n i môi s s m b phá v , d n đ n ch n thương,
b nh t t ho c th m chí t vong. Đ đáp ng m t cách
thích h p v i nh ng thay đ i, b não ph i bi t chúng là
gì. Truy n đ t thông tin này đ n b não c a chúng ta là
ch c năng c a con đư ng c m giác. Chúng ta không th
t n t i trong m t th i gian dài n u không có giác quan.
B n đã quen thu c v i vai trò c a h th n kinh trong
vi c đi u ch nh ph n ng c a cơ th v i nh ng thay đ i
c a c m giác. Trong chương ti p theo, chúng ta s th o
lu n v h th ng đi u ti t khác, h th ng n i ti t. Các n i
ti t t c a các tuy n n i ti t đư c t o ra đ đáp ng v i
nh ng thay đ i, và tác d ng đi u hòa c a chúng đ u góp
ph n vào cân b ng n i môi.
5. H u nh - c m giác v n còn trong ý th c sau khi
kích thích đã ng ng l i; thư ng đúng đ i v i
c m giác cư ng đ l n.
C m giác da - cung c p thông tin v môi trư ng
bên ngoài và b n thân da
1. L p h bì có các đ u dây th n kinh tr n là các
receptor đ gi m đau, ng a, nóng và l nh, cũng
như các dây th n kinh có v là các receptor xúc
giác và áp su t (xem hình 9–1).
2. Vùng c m giác n m trong các thùy đ nh.
3. Đau quuy chi u là đau n i t ng đư c c m nh n
như là đau dư i da (xem hình 9–2). Các đư ng
d n truy n ph bi n trong CNS d n truy n c
xung đ ng da và n i t ng; não thư ng chi u
c m giác đ n vùng nh n xung đ ng, thư ng xuyên
là da.
C m giác b n th — bi t cơ c a chúng ta
đâu mà không c n nhìn vào chúng
1. Các receptor co giãn trong cơ phát hi n co giãn
cơ kéo dài; não t o ra m t b n đ c a cơ b p.
2. Các vùng c m giác cho c m giác sâu có ý th c
n m trong các thùy đ nh.
3. Ti u não s d ng c m giác sâu không ý th c đ
đi u khi n chuy n đ ng t ý.
V giác (hình 9.3)
1. Receptor có n v giác trên lư i; phát hi n hóa
ch t (th c ph m) trong dung d ch (nư c b t)
trong mi ng.
3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:35 AM Page 247
2. Năm v cơ b n: ng t, chua, m n, đ ng và ngon
mi ng; th c ăn kích thích s t h p c a receptor
c m giác đau cho th c ăn “nóng”.
3. Đư ng d n truy n: các dây th n kinh m t và thi t
h u đ n vùng v giác trong thùy thái dương.
4. S thích nghi không x y ra.
Kh u giác
1. Receptor hóa h ctrong khoang mũi trên;
kho ng vài trăm lo i khác nhau; phát hi n các
hóa ch t bay.
2. Đư ng d n truy n: th n kinh kh u giác đ n
bóng kh u giác đ n các vùng kh u giác trong
thùy thái dương.
3. Kh u giác đóng góp r t nhi u vào nh ng gì
chúng ta g i là hương v .
4. S thích nghi x y ra tương đ i nhanh chóng.
Đói và khát - c m giác n i t ng
1. Receptor ti p nh n c m giác đói trong vùng dư i
đ i, phát hi n nh ng thay đ i trong kích thích các
hormon GI và m c đ dinh dư ng trong máu; cơn
đói đư c chi u lên d dày; s thích ng x y ra lúc
đ u.
2. Receptor c m ng khát: vùng dư i đ i, receptor
th m th u phát hi n nh ng thay đ i trong nư c cơ
th (t l mu i nư c); khát đư c chi u lên mi ng
và h ng; s thích ng không x y ra.
M t (xem Hình 9–4 đ n 9–8)
1. Mí m t và lông mi lan r ng nư c m t và tránh b i
b n; k t m c che ph ph n tr ng c a m t.
2. Tuy n l t o ra nư c m t, ch y quua nhãn c u đ
hai ng d n nư c m t, đ n túi l bên c nh ng d
đ n khoang mũi. Nư c m t r a b m t nhãn c
trư c và ch a lysozyme đ c ch s phát tri
c a vi khu n.
3. H u h t nhãn c u đư c b o v b i h c m t.
4. Sáu cơ bên ngoài di chuy n nhãn c u; đi u khi n
b i các dây th n kinh s th 3, th 4 và th 6.
5. C ng m c — l p ngoài cùng c a nhãn c u, đư c
t o b i mô liên k t xơ; ph n trư c là giác m c trong
su t, c u trúc khúc x ánh sáng đ u tiên c a m t.
6. H c m c— l p gi a c a nhãn c u; s c t màu
xanh xám h p th ánh sáng đ ngăn chói trong
nhãn c u.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
247
www.foxitsoftware.com/shopping
The Senses
7. Cơ th mi và dây ch ng treo th u kính— thay đ i
hình d ng c a th u kính, đư c t o thành t m t
lo i protein đàn h i trong su t và có kh năng
khúc x ánh sáng.
8. M ng m t— hai cơ trơn đi u ch nh đư ng kính
c a đ ng t , nghĩa là, Đi u ch nh s lư ng ánh
sáng t i võng m c.
a. Vòng tia làm giãn đ ng t .
b. Cơ vòng mi co nh đ ng t .
9. Võng m c — l p c a nhãn c u phía bên trong
nh t; ch a qt bào que và nón.
a. T bào que — phát hi n ánh sáng; có nhi u phía
ngo i biên võng m c.
b. T bào nón — phát hi n màu; ph bi n trung
tâm võng m c.
c. H trung tâm — trung tâm c a đi m vàng; ch
ch a t bào nón; ánh sáng t i đây làm m t có
t m nhìn v màu s c t t nh t
d. Đi m mù - không có qt bào que ho c nón; dây
th n kinh th giác đi quua nhãn c u.
10.Khoang gi a võng m c và th y tinh th ch a
d ch kính.
11. khoang phía trư cth u kính, gi a giác m c và
th u kính ch a th y d ch nuôi dư ng th u kính và
giác m c; đư c th c hi n b i mao m ch c a cơ
th mi, ch y qua đ ng t , đư c tái h p thu vào
máu t i kênh Schlemm.
Sinh lý quá trình nhìn
1. Các c u trúc m t khúc x tia sáng t i m t: giác
m c, th y d ch, th u kính, d ch kính.
n 2. Th u kính đư c đi u ch nh b ng cách: cơ th mi
n giãn làm cho t m nhìn xa, và th u kính m ng. Cơ
u th mi co l i làm cho t m nhìn g n, và th u kính
n đàn h i dày lên.
3. Ánh sáng chi u t i võng m c và kích thích ph n
ng hóa h c trong t bào que và nón.
4. Trong t bào que: rhodopsin b phân h y thành
scotopsin và retinal (t vitamin A), và m t xung đi n
đư c t o ra. Trong t bào nón: các bư c sóng ánh
sáng c th đư c h p th (đ , xanh dương, xanh
l c); ph n ng hóa h c t o ra các xung th n kinh.
5. Neuron h ch t t bào que và nón t o thành dây
th n kinh th giác, đi qua nhãn c u đĩa th giác.
3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:35 AM Page 248
248 The Senses
6. Giao thoa th giác-- nơi g p nhau c a các nhánh
trung gian c a c hai bên th n kinh th giác.
7. D i th giác — các đư ng d n truy n th n kinh (xem
hình 9–8) t Đĩa th giác đ n não; các xung chuy n
t i não gi a đ ph n x th giác???( visual flexes);
h it vùng dư i đ i đ h i nh p và phân tán; ti p
t c đ n các thùy ch m đ xem xét và phiên d ch.
8. Các vùng th giác trong thùy ch m - m i khu v c
nh n xung t c hai m t; c hai khu v c t o ra m t
hình nh t hai hình nh hơi khác nhau c a m i
m t; c hai khu v c cho hình nh trên võng m c
l n ngư c.
Thính giác ( hình. 9–9 đ n 9–12)
1. Tai. — Vành tai không có ch c năng rõ ràng
ngư i, ng tai cong v phía trư c và xu ng xương
thái dương.
2. Tai gi a — màng nhĩ cu i ng tai rung khi sóng
âm thanh truy n đ n nó. Ti p t c t i xương búa,
đe, xương bàn đ p; truy n đ n tai trong c a s
hình b u d c.
a. Vòi Eustach- kéo dài t tai gi a đ n mũi h ng; cho
phép không khí vào và ra kh i tai gi a đ cho phép
màng nhĩ rung; áp su t không khí tai gi a ph i
b ng áp su t khí quy n.
3. Tai trong- mê đ o xương trong xương thái dương,
lót b ng mê đ o màng. Ngo i d ch là ch t l ng
gi a xương và màng; N i d ch là ch t l ng trong
màng. C u trúc màng là c tai màng, soan nang,
c u nang, và ng bán khuyên.
4. c tai- hình c; có ba thang; ng c tai ch a các
th th đ nghe: các t bào lông trong cơ quan
Corti; các t bào này ch a các đ u s i c a nhánh
c tai c a dây th n kinh s th 8.
5. Sinh lý thính giác - sóng âm kích thích s rung đ ng
c a màng nhĩ, xương búa, đe, xương bàn đ p, c a
s b u d c c a tai trong, ngo i d ch và n i d ch c a
c tai, và các t bào lông c a cơ quan Corti. Khi các
t bào lông u n cong, các xung đ ng đư c t o ra
và d n truy n b i dây th n kinh s th 8 đ n các
vùng thính giác trong các thùy thái dương. C a s
tròn ngăn ch n t n h i áp l c cho các t bào lông.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
6. Soan nang và c u nang, các bóng t o b i màng
n m trong ph n ti n đình c a tai trong; m i lo i
ch a các t bào lông b nh hư ng b i tr ng l c.
Khi v trí c a đ u thay đ i, otoliths u n cong các t
bào tóc, t o ra các xung d c theo nhánh ti n đình
c a dây th n kinh s th 8 đ n ti u não, gi a não
và não. Các xung đư c hi u là v trí c a đ u
ph n còn l i.
7. ng bán khuyên - ba ng hình b u d c màng n m
trong ba m t ph ng; ph n n n r ng phía dư i là
các bóng ng bán khuyên, ch a các t bào lông b
nh hư ng b i chuy n đ ng. Khi cơ th di chuy n,
các t bào lông u n cong theo hư ng ngư c l i,
t o ra các xung d c theo nhánh ti n đình c a dây
th n kinh s th 8 t i ti u não, gi a não và não.
Xung đ ng đư c hi u là chuy n đ ng c a cơ th ,
thay đ i t c đ , d ng ho c b t đ u.
Receptor đ ng m ch l n- phát hi n s thay
đ i ch t trong máu
1. Cung đ ng m ch ch — đ ng m ch hình cung phía
trên tim. Cung đ ng m ch ch có ch a các receptor
c m nh n áp su t; thân đ ng m ch ch ch a các
receptor hóa h c; dây th n kinh c m giác là dây
ph v (dây th 10 s não).
2. Đ ng m ch c nh bên ph i và trái c ; xoang đ ng
m ch c nh có ch a receptor c m nh n áp su t,
thân đ ng v t c nh có ch a receptor hóa h c; dây
th n kinh c m giác là dây th n kinh thi t h u ( dây
s s 9).
3. Receptor c m nh n áp su t phát hi n nh ng thay
đ i trong huy t áp; receptor hóa h c phát hi n
nh ng thay đ i v n ng đ pH ho c oxy và CO2
trong máu. Thông tin này đư c s d ng b i các
trung tâm quuan tr ng trong t y đ thay đ i hô h p
ho c tu n hoàn đ duy trì oxy máu bình thư ng và
CO2 và huy t áp bình thư ng.
3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:35 AM Page 249
CÂU H I ÔN T P
1. Xác đ nh hai ch c năng cơ b n c a receptor. Gi i
thích vai trò c a neuron c m giác và d i c m giác.
2. K tên các receptor dư i da và gi i thích t m quan
trong c a chúng.
3. K tên receptor c m giác b n th và các ph n c a
não liên quan đ n c m giác b n th .
4. Receptor hóa h c c a v giác và kh u giác giúp phát
hi n gì? Xác đ nh th n kinh s và thùy c a não chi
ph i cho các c m giác này.
5. K tên các b ph n c a m t tư ng ng v i m i
ch c năng dư i đây;
a. Thay đ i hình d ng th y tinh th
b. Ch a t bào nón và t bào que.
c. T o nên ph n lòng tr ng c a m t
d. T o thành th n kinh th giác
e. B i không dính vào m t
f. Thay đ i kích thư c c a đ ng t
g. T o ra nư c m t
h. H p th ánh sáng trong nhãn c u đ tránh ánh
sáng chói
6. Đ i v i quá trình nhìn
a. K tên c u trúc và các v t ch t c a m t t o
nên khúc x ánh sáng
b. T bào que phát hi n gì và t bào nón phát
hi n gì. Đi u gì x y ra v i các receptor này khi
ánh sáng chi u t i chúng?
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
249
www.foxitsoftware.com/shopping
The Senses
c. K tên th n kinh s chi ph i quá trìnhvà b
ph n nào c a não ch a vùng th giác?
7. Đói v i thính giác
a. Tên b ph n c a tai d n truy n sóng âm
b. Xác đ nh v trí c a receptor thính giác
c. Xác đ nh v trí c a receptor đ m nh n s thăng
b ng
d. Cho bi t v trí c a các receptor đáp ng v i
chuy n đ ng
e. Hai ch c năng c a th n kinh s s 8
f. Thùy nào c a não liên quan đ n quá trình
nghe
g. Hai b ph n c a não liên quan đ n thăng b ng
8. Xác đ nh tên:
a. V trí và ch c năng c a receptor hóa h c c a
đ ng m ch
b. V trí và ch c năng c a receptor áp su t c a
đ ng m ch
c. Th n kinh s liên quan đ n quá trình hô h p
và tu n hoàn, b ph n nào c a não đi u ch nh
các quá trình quan tr ng này.
9. Gi i thích các thu t ng sau đây: S thích ng,
h u nh, s chi u và s tương ph n.
3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:35 AM Page 250
250 The Senses
CÂU H I M R NG
1. T i sao mê đ o tai trong ch a đ y ch t l ng hơn là không
khí? M t lý do tr c ti p liên quan đ n thính giác, m t lý
do khác liên quan đ n s s ng còn.
2. Công vi c mùa hè c a Michael th tr n c a anh y là
thu gom rác th i. Lúc đ u, anh nghĩ rác và chi c xe t i
có mùi kh ng khi p, nhưng khi anh y v nhà ăn trưa
anh y đã nghĩ r ng không h b n tâm chút nào đ n mùi
đó. Gi i thích nh ng gì đã x y ra, và t i sao m anh l i
quan tâm đ n mùi này khi cùng ăn v i anh y.
3. Khi chúng ta ra ngoài tr i r t l nh, t i sao m t chúng ta
không đóng băng? Hãy c g ng suy nghĩ câu tr l i, có
hai lý do.
4. B n có th đã t ng xu ng nh n “funny bone” c a b n, mà
th c s là m t ph n c a dây th n kinh tr đi qua khu u
tay. Nh n như v y r t đau đ n, và không ch khu u
tay mà t t c các đư ng xu ng c ng tay đ n ngón nh n
và ngón tay út c a bàn tay. Đi u này đư c g i là đau
quy chi u. Gi i thích lý do t i sao nó x y ra, và đ t tên
cho đ c tính c a c m giác mà nó minh h a.
5. B ch t ng (Albinism) là m t đ c tính di truy n trong đó
melanin không đư c t o ra; nó có th x y ra trong b t k
lo i đ ng v t nào. Như b n có th bi t, m t ngư i b ch
t ng s có làn da và tóc tr ng. Mô t h u qu m tc a
ngư i đó.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
6. Đôi khi chúng ta nghe nói r ng ngư i mù có c m giác
nghe t t hơn là nh ng ngư i có th l c bình thư ng. B n
có nghĩ đi u này th c s đúng không? Gi i thích. K tên
hai c m giác khác mà m t ngư i mù đ c bi t ph thu c
vào. Gi i thích.
7. Xem Câu h i Hình 9 – A. Trong ph n A, hình ch nh t
nào có v r ng hơn, hình cao hay th p hơn? Đo lư ng
chúng và gi i thích câu tr l i c a b n. Ph n B cho th y
m t hình kh i Necker. Nhìn vào kh i l p phương và đ
cho đôi m t c a b n thư giãn. Đi u gì dư ng như x y
ra? T i sao b n nghĩ r ng đi u này s x y ra? Ph n C có
m t s dòng và m t s kh i m . Nhưng chúng ta th y
gì? Gi i thích.
8. Xem Câu h i Hình 9 – B. Ph n A cho th y m t trư ng
th giác bình thư ng. Các ph n B, C và D là các vùng
th giác v các r i lo n c a m t mà b n đã đ c trong
chương này. Hãy th đ t tên cho t ng ph n, v i lý do
cho câu tr l i c a b n.
3957_Ch09_222-251 06/10/14 10:35 AM Page 251

The Senses 251

C
B

QUESTION FIGURE 9–A:

A Normal C

B D

QUESTION FIGURE 9–B:

3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 252

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

Chương

H n i
ti t
3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 253

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

M c tiêu h c t p Các chương chính

Bi t đư c tên c a t ng tuy n và hormon mà nó ti t ra. Hóa h c v hormon
Gi i thích đư c cơ ch ho t đ ng c a feedback âm. Đi u hòa bài ti t hormon
S bài ti t
Gi i thích đư c s liên quan c a vùng h đ i t i s ti t hormon c a thùy
yên sau và thùy yên trư c Tuy n yên
Tuy n yên sau
Nêu đư c ch c năng c a oxytocin và các hormon l i ti u,và gi i thích cơ ch
Hormon ch ng bài ni u
kích thích bài ti t c a t ng lo i.
(ADH)
Nêu đư c ch c năng c a các hormon c a thùy yên trư c, và gi i thích cơ
ch kích thích bài ti t c a t ng lo i. Oxytocin
Nêu đư c ch c năng c a c a thyroxine(T4) và T3, và có th mô t đư c Tuy n yên trư c
ch c năng c a chúng. Hormon tăng trư ng (GH)
Gi i thích đư c cách ho t đ ng c a hormon calcitonin và hormon tuy n Hormon kích thích tuy n giáp
c n giáp (PTH) như m t ch t đ i kháng (antagonist). (TSH)
Gi i thích đư c cách ho t đ ng c a insulin và glucagon như m t ch t đ i Hormon hư ng t i tuy n thư ng
kháng. th n(ACTH)
Nêu đư c ch c năng c a epinephrine và norenpinephrine, và gi i thích đư c Prolactin
s liên quan t i h th n kinh giao c m c a h th n kinh t ch . Hormon kích thích nang tr ng
. Nêu đư c ch c năng c a aldosterone và cortisol, và có th mô t đư c cách (FSH)
mà chúng đư c bài ti t. Hormon t o hoàng th (LH)
Nêu đư c ch c năng c a estrogen ,progesteron, testosteron ,inhibin và Tuy n giáp
cách mà chúng đư c ti t ra. Thyroxine(T4) và T3
Gi i thích đư c cái gì t o ra prostagladin và m t vài ch c năng c a nó. Calcitonin
Gi i thích cách hormon d ng protein tác d ng. Tuy n c n giáp
Gi i thích cách hormon d ng steroid tác d ng. Hormon tuy n c n giáp
Thu t ng
g m i Hypocalcemia (HIGH-poh-kal-SEE (PTH)
Các t bào Alpha (AL-fah SELLS) mee-ah) Tuy n T y
Các t bào Beta (BAY-tah SELLS) (H calci máu) Glucagon
Catecholamines (KAT-e-kohl-ah- Hypoglycemia (HIGH-poh-gligh Insulin
SEE-mee-ah) Tuy n thư ng th n
MEENZ)
(H đư ng huy t)
Corpus luteum (KOR-pus LOO Thư ng th n t y
Hypophysis (high-POFF-e-sis) (Tuy n
tee-um) (Hoàng th ) Epinephrine và
yên) Norepinephrine
Gluconeogenesis (GLOO-koh-nee Islets of Langerhans (EYE-lets of Thư ng th n v
oh-JEN-i-sis) (Tân t o đư ng) LAHNG-er-hanz) Aldosterone
Glycogenesis (GLIGH-koh-JEN-i-sis) Cortisol
(Ti u đ o Langerhans)
Bu ng tr ng
(T ng h p đư ng) Prostaglandins (PRAHS-tah-GLAND-ins)
H Renin-angiotensin Estrogen
Glycogenolysis (GLIGH-ko-jen-OL-
(REE-nin AN-jee-oh-TEN-sin) Progesterone
i-sis) (Phân gi i đư ng)
Sympathomimetic (SIM-pah-tho- Inhibin
Hypercalcemia (HIGH-per-kal-SEE
mi-MET-ik)
mee-ah) (Tăng calci máu)
(H th n kinh giao c m)
Hyperglycemia (HIGH-per-gligh- Target organ (TAR-get OR-gan)
SEE-mee-ah) (Tăng đư ng huy t) (Cơ quan đích)

Các thu t ng xu t hi n d ng in đ m trong văn b n chương đư c xác đ nh

trong b ng thu t ng , b t đ u t trang 603.

253
3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 254

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
254 H N i Ti t www.foxitsoftware.com/shopping

Giantism (JIGH-an-tizm)
Thu t ng lâm sàng Tinh hoàn
(B nh kh ng l )
Goiter (GOY-ter) (Bư u c ) Testosterone
Acromegaly (AK-roh-MEG-ah-lee)
B nh Graves’s (GRAYVES) Inhibin
(To đ u chi)
Ketoacidosis (KEY-toh-ass-i- Hormon khác
B nh Addison’s (ADD-i-sonz)
DOH-sis) (Nhiêm ceto-axit) Prostaglandins
Cretinism (KREE-tin-izm)
Cơ ch tác đ ng c a
(B nh Cretin) Myxedema (MIK-suh-DEE-mah)
hormon
H i ch ng Cushing’s (KOOSH-ingz (Ch ng phù niêm)
Hai cơ ch truy n tin---
SIN-drohm) Pituitary dwarfism (pi-TOO-i-TER-
Protein hormon
Diabetes mellitus (DYE-ah-BEE-tis ee DWORF-izm)
Ho t d ng c a Steroid
mel-LYE-tus) (Đái tháo đư ng) (Teo tuy n yên) Hormon
Hormon lão hóa và H
n i ti t

Ô 10–1
R i lo n hormon
tăng trư ng
Ô 10–2
R i lo n T4
Ô 10–3
Đái tháo đư ng
Ô 10–4
R i lo n tuy n
thư ng th n v

C
húng ta đã th y đư c cách mà h th n
kinh ki m soát các ch c năng cơ th b i
các xung th n kinh và s phân tích thông Nói chung, h th ng n i ti t và hormon c a nó giúp
tin c a c t s ng và não. M t h ki m soát phát tri n cơ th , s d ng th c ăn đ t o năng lư ng,
khác c a cơ th là H n i ti t, nó bao g m ch ng stress, gi n đ nh pH máu và cân b ng d ch,
các tuy n n i ti t ti t ra các ch t hóa h c g i và tái s n xu t. Trong ph n này, chúng tôi s bàn v
là hormone. Các tuy n và tên c a các m t vài ch c năng nh t đ nh c a hormon và cách
hormon c a tuy n đư c trình bày trong mà nó t o nên tính h ng đ nh n i môi.
Hình 10-1.
H n i ti t không có ng; t c, không có ng d n
các ch t ti t c a nó vào m t nơi nh t đ nh. Vì th ,
Hóa H c V Hormone
hormon đư c ti t th ng vào mao m ch ho c h tu n
V m t c u t o hóa h c, hormon có th chia thành 3
hoàn c a cơ th . T ng lo i hormon đư c bài ti t r t
lo i: amin, protein và steroid.
chuyên bi t đ tác đ ng t i t ng lo i cơ quan riêng
bi t c a nó đư c g i là cơ quan đích hay mô đích 1. Amin—nó là m t lo i hormon đơn gi n đư c c u
(chúng ta hãy quay v cách mà chúng đư c t o ra, trúc t s phân gi i c a amino axit Tyrosine. Lo i
và cái gì làm cho cơ quan đó đư c g i là cơ quan này bao g m thyroxine t tuy n giáp và epinephrine,
‘’đích’’, trong ph n cu i). Vài hormon như insulin và norepinephrine t t y tuy n thư ng th n.
thyroxine (T4), có nhi u cơ quan đích. Vài hormon
khác như calcitonin và vài hormon c a tuy n yên ,ch
có m t hay vài cơ quan đích.
3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 255

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
255
H N i Tiwww.foxitsoftware.com/shopping
t

Vùng h đ i Tuy n yên (hypophysis)

Gi i phòng hormon c a Trư c: GH, TSH, ACTH
tuy n yên trư c FSH, LH, Prolactin
Sau: ADH, Oxytocin

Tuy n tùng
Melatonin
Tuy n giáp
Thyroxine vàT3
Calcitonin Tuy PTH
n c n giáp

Tuy n c
Hormon mi n
d ch

Tuy n thư ng th n (Suparenal)

V : Aldosterone
Tuy n t y Cortisol
Insulin Sex hormones
Glucagon T y: Epinephrine và
Norepinephrine

Bu ng tr ng
Estrogen
Progesterone
Inhibin

Tinh hoàn
Testosterone
Inhibin

Hình 10–1 H n i ti t. V trí c a các tuy n n i ti t. Có c h sinh d c nam và n

(Tinh hoàn và bu ng tr ng) đã đư c trình bày.

Câu h i: T i sao v trí c a tuy n giáp l i th t s không quan tr ng đ i v i ch c năng c a nó?

3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 256
256 H N i Ti t
2. Protein— là m t chu i t 50 t i 200 amino
axit. Insulin t tuy n t y, hormon tăng trư ng t
tuy n yên trư c và calcitonin t tuy n giáp đ u là
protein. Chu i ng n c a amino axit có th g i là
peptides. Hormon ch ng bài ni u và Oxytocin,
t ng h p t vùng h đ i là các hormon có 9 amino
axit.
3. Steroid—cholesterol là thành ph n chính c a lo i
steroid hormon ( c u trúc g m 4 vòng carbon đư c
mô t trong chương 2 ), g m cortisol, aldosterol t
v thư ng th n, estrogen, progesteron t bu ng
tr ng, và testosteron t tinh hoàn.
ĐI U HÒA BÀI TI T HORMONE
Khi c n thi t, các tuy n n i ti t s bài ti t hormon đ tác
đ ng lên cơ quan đích c a nó. T bào c a h n i ti t
s ph n ng v i s thay đ i trong máu ho c ph n
ng v i các hormon khác trong máu. S kích thích
là thông tin đ t bào tăng ho c gi m ti t lo i hormon
đó. Khi hormon tác đ ng, s kích thích thư ng hai
chi u và s bài ti t hormon gi m cho t i khi s kích
thích không còn x y ra. B n có th quay v chương
1, đó nói v cơ ch feedback âm, và cơ ch bài ti t
c a thyroxine đã đư c mô t trong hình 1-3. Chúng ta
hãy dùng insulin làm ví d khác đây.
Insulin đư c bài ti t b i tuy n t y khi đư ng huy t tăng
cao; g i là tăng đư ng huy t (ví d như sau b a ăn),
nó kích thích đ bài ti t insulin. Trong m t vòng tu n
hoàn, insulin cho phép t bào đem vào glucose t
trong máu đ s d ng t o năng lư ng và cho phép gan
d tr glucose dư i d ng glycogen. S tác đ ng c a
insulin làm cho đư ng máu gi m và cũng kích thích
này làm gi m ti t insulin. Insulin bài ti t sau đó gi m
cho t i khi đư ng huy t tăng tr l i. Đư ng máu tăng
gi m tăng gi m trong m t kho ng đư c coi là bình
thư ng. S gia tăng kích thích bài ti t insulin và gi m
s bài ti t insulin.
Trong b t k cơ ch feedback âm nào c a hormon
thì thông tin v s tác đ ng c a hormon là “Ph n h i
ngư c (fed back)” t i tuy n, nó làm gi m s bài ti t
hormon đó. Đây là lý do t i sao cơ ch này l i g i là
“Ngư c” : S tác đ ng ngư c kích thích và làm gi m
s ti t c a hormon. M t cách khác đ làm đi u này
là cơ ch có phanh riêng; nó t m t cho đ n khi
kích thích tái di n. S bài ti t c a nhi u lo i hormon
đư c đi u hòa b ng các cách tương t nhau.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
N u chúng ta hình dung hormon đư c ti t trong
các kho ng th i gian c a ngày ho c hai ngày thì nó
s r t gi ng v i s thay đ i lư ng đư ng huy t đã
đư c mô t phía trên. S bài ti t insulin và thyroxine
s làm tăng và gi m, tăng và gi m trong kho ng
bình thư ng. Hình nh c a nh ng đ t sóng bi n v i
ph n ng n và vùng lõm r t gi ng đ cao và đ sâu;
đây là cách đ hi u lư ng hormon trong máu.
Hormon c a tuy n yên trư c đư c ti t
thông qua tác d ng c a Các hormon gi i
phóng (thư ng g i là y u t bài ti t) ti t ra vùng
h đ i. B n có th quay v Chương 8. Hormon
tăng trư ng (GH), ví d , GH đư c ti t thông qua
tác d ng – hormon (GHRH) bài ti t t vùng h đ i.
Khi hormone tăng trư ng có tác d ng, kéo theo
đó là s gi m ti t GHRH s làm gi m s ti t
hormone tăng trư ng. Đây là m t lo i cơ ch
ph n h i ngư c khác.
T ng hormon s đư c bàn lu n trong chương này,
S kích thích ti t c a nó s đư c đ c p. M t s ch c
năng c a hormon như: ho t đ ng như m t c p ch t
đ i kháng đ đi u ch nh m t ph n hóa hoc c th c a
máu; nh ng cơ ch này cũng s đư c b o v .
TUY N YÊN
Tuy n yên (ho c ph n dư i c a đ i th ) đư c
treo b i m t cu ng ng n (cu ng tuy n yên) t vùng
h đ i và đư c ch a trong h yên c a xương bư m.
M c dù kích thư c nh , nhưng tuy n yên đi u hòa
nhi u ch c năng c a cơ th . Nó có 2 ph n chính là
thùy sau tuy n yên (Thùy th n kinh), cùng v i s m
r ng c a các mô th n kinh t vùng h đ i, và thùy trư c
tuy n yên (Thùy yên tuy n), đó là m t mô tuy n riêng
bi t. T t c các hormon c a tuy n yên và các cơ quan
đích c a nó đư c trình bài trong Hình 10–2. Nó có th
h u ích khi b n xem b c nh tóm t t này trư c khi
b t đ u đ c các ph n sau
THÙY SAU TUY N YÊN
Hai lo i hormon t thùy sau tuy n yên là hormon
ch ng bài ni u và oxytocin, đư c tr c ti p s n xu t
b i vùng h đ i và hoàn toàn d tr thùy sau
tuy n yên cho t i khi c n thi t. S phóng thích c a nó
đư c kích thích b i xung th n kinh t vùng h đ i
(Hình 10–3).
Hormon ch ng bài ni u
Hormon ch ng bài ni u (ADH ,thư ng g i là
vassopressin) làm tăng s tái h p thu nư c ng
th n cùng v i s gi m lư ng ure t o thành. Nư c
đư c tái h p thu vào trong máu, vì th lư ng nư c
ti u gi m, th tích máu tăng, giúp duy trì huy t áp
bình thư ng.
3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 257

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H N i Ti t 257
www.foxitsoftware.com/shopping

(Vùng h đ i)
(Thùy sau tuy n yên)

(Thùy trư c tuy n yên)

(Th n)

(Xương, Cơ quan)

(T cung)

(Tuy n
thư ng
th n
v )
(Vú)

(Tuy n
giáp) (Bu ng tr ng)

(Tinh hoàn)

Hormon thùy trư c tuy n yên

Hormon thùy sau tuy n yên

Hình 10–2 Các hormonc a tuy n yên và cơ quan đích c a chúng.

Câu h i: Hormon tuy n yên nào coi các tuy n n i ti t khác như cơ quan đích c a chúng?

(ADH cũng gây gi m ti t m hôi), nhưng lư ng nư c m t thêm vào nư c ti u.

đư c gi l i ít hơn nhi u so v i lư ng gi l i b i th n.
S kích thích ti t c a ADH do gi m lư ng nư c
trong cơ th . N u quá nhi u nư c b m t qua đ m
hôi hay tiêu ch y, ví d th th áp su t th m th u
c a vùng h đ i nh n ra s tăng “tính m n” c a d ch
cơ th . Vùng h đ i truy n xung t i thùy sau tuy n
yên đ tăng s ti t c a ADH và gi m lư ng nư c
T t c các lo i m t nư c đ u kích thích s ti t c a
ADH đ gi l i lư ng nư c c a cơ th . Trong các ca
m t máu nguy hi m, ADH đư c gi i phóng v i s
lư ng nhi u và cũng s gây co m ch, đ c bi t là các
đ ng m ch nh , s giúp tăng ho c là ít nh t giúp duy
trì huy t áp. Ch c năng này làm cho ADH có m t tên
khác là vassopressin.
3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 258

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
258 H N i Ti t www.foxitsoftware.com/shopping

Vùng h đ i
Vùng h đ i

Giao thoa th giác Gi i phòng hormon

Đư ng h đ i-yên Mao m ch vùng h đ i
Tĩnh m ch c a tuy n
Tuy n yên sau yên
Giao thoa th giác Đ ng m ch tuy n
yên trên

Mao m ch
Đ ng m ch tuy n yên trư c yên
dư i
Hormon
c a thùy
Hormon c a thùy
trư c tuy n
sau tuy n yên
yên
A B
Tĩnh m ch thùy sau
Hình 10–3 C u trúc liên quan c a vùng h đ i và tuy n yên (A)Thùy
Tĩnh sau
m chtuy
bênntuy
yênndyên
tr hormon t o ra trong vùng h đ i. (B) Bài ti t hormon vùng h đ i tr c ti p lưu thông
t i thùy trư c tuy n yên nh hư ng s bài ti t c a nó. Chú ý hai m ng lư i mao m ch.

CÂU H I: Trong ph n A, tên c a các hormon thùy sau tuy n yên. Trong ph n B,
cái gì kích thích s ti t hormon c a thùy trư c tuy n yên?

S d ng rư u gây c ch vi c ti t ADH và tăng Khi sinh n , s co th t c a t cung đ n k t thúc và

lư ng nư c ti u bài ti t. N u dùng quá nhi u rư u
và không bù d ch, ngư i u ng rư u s c m th y khát
và chóng m t vào sáng hôm sau. Khát nư c là do s
m t nư c c a cơ th và cùng v i s chóng m t d n
đ n k t qu là h huy t áp.
Oxytocin
Oxytocin kích thích vi c co th t c a t cung vào ngày
cu i cùng c a mang thai và kích thích gi i phòng s a
t tuy n vú khi em bé bú.
Khi b t đ u x thai, c t cung c a t cung co th t,
t o nên c m giác kích thích vùng h đ i và chuy n
hư ng kích thích thùy sau tuy n yên gây gi i phòng
oxytocin. Chu k này c ti p di n đ n khi đ u và thân
em bé đư c chui qua c t cung. Oxytocin tác d ng
co th t m nh hơn và m nh d n c a cơ trơn (cơ t
cung) c a t cung đ x em bé và nhau thai ra. S ti t
oxytocin là m t trong m t vài cơ ch feedback dương
c a cơ th và phanh bên ngoài làm d ng ho c s
d ng c a chu k feedback là s x thai và nhau thai.
không còn b t k kích thích ti t oxytocin nào n a. N u
chúng ta hình dung lo i cơ ch này (t khi chuy n d
c a oxytocin), chúng ta s th y s ti t c a hormon tăng
lên,sau đó tăng d n ,d n n a. Kích thích gi “bumping
up” cho s bài ti t; Kích thích này nhìn như m t cái c u
thang. Cu i cùng phanh bên ngoài là s ra đ i c a
em bé làm oxytocin d ng ti t (m t bư c l n xu ng
đ n m c b t đ u).
Nó đã đư c tìm ra là nhau thai có th t ti t oxytocin
vào nh ng ngày cu i cùng c a s mang thai và v i s
lư ng cao hơn nhi u c a thùy sau tuy n yên. Nghiên
c u đư c ti p t c đ tìm m c đích c a cơ ch và vai
trò chính xác c a nhau thai trong chuy n d .
Khi em bé mút núm vú, đ ng tác mút c a em bé
kích thích xung c m giác t núm vú ngư i m t i
vùng h đ i. Xung th n kinh t vùng h đ i t i thùy
sau tuy n yên gây ra phóng thích oxytocin, làm co t
bào cơ trơn vòng quanh ng d n xu t c a tuy n vú.
Nó gi i phòng s a có khi dư c g i là ph n x “milk
let-down”
3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 259
Các hormon c a tuy n yên sau đư c tóm t t trong
B ng 10-1.
G m c ADH và oxytocin đ u là hormon d ng
peptid v i c u trúc đơn gi n, g m 9 amino axit cho
t ng hormon. Và c 2 đ uu nh hư ng t i m t ph n
c a hành vi như nuôi dư ng và tin c y. Ch c ch n là
t bào não s có th th c a oxytocin và vassopressin
và nó liên quan trong vi c t o ra s duy trì trong cu c
s ng gia đình . Tin tư ng m t ph n vào nhi u cu c g p
g như tình b n, trư ng h c, th thao ho c games,
mua và bán s t t cho cu c s ng gia đình (tuy nhiên,
oxytocin không làm cho con ngư i t nhiên không
tin tư ng vào ngư i đáng tin; nó không thay đ i b n
ch t con ngư i). S thành công c a “li u pháp thú
cưng” (ch đ i v i m t s ngư i) đư c cho là k t qu
c a vi c ti t oxytocin c ngư i và đ ng v t tham
gia. Hai hormon nh này có nh hư ng đ n tinh th n
và th ch t c a chúng ta.
THÙY TRƯ C TUY N YÊN
Hormon c a thùy trư c tuy n yên đi u hòa nhi u
ch c năng c a cơ th . Nó đư c đi u hòa b i
hormon phóng thích t vùng h đ i. S phóng
thích hormon đư c bài ti t vào các mao m ch trong
vùng h đ i và ch y ra tĩnh m ch c a tuy n yên
t i các lư i mao m ch khác trong thùy trư c tuy n
yên. T i đây, s gi i phóng hormon đư c h p th
và kích thích bài ti t c a hormon tuy n yên trư c.
Nó nh nhưng con đư ng tu n hoàn đ c bi t này
đư c mô t trong Hình 10-3. Con đư ng này cho
phép gi i phóng hormon làm nhanh chóng kích thích
thùy trư c tuy n yên, mà không ph i đi qua chung
B ng 10–1 | CÁC HORMON C A TUY N YÊN SAU
HORMON CH C NĂNG
Hormon ch ng bài ni u Tăng lư ng nư c tái h p th b i các
(ADH hay vasopressin) ng th n (nư c tr v máu)
Gi m đ m hôi
Gây co m ch (S lư ng l n)
Oxytocin Đi u khi n s co th t c a cơ t
cung
Đi u khi n vi c bài xu t s a t
tuy n vú
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
t 259
H N i Ti www.foxitsoftware.com/shopping
m t vòng tu n hoàn.
Hormon tăng trư ng
Growth hormone(GH) còn đư c g i là soma­
totropin và nó c n thi t đ thúc đ y s tăng trư ng,
theo m t cách gián ti p. GH kích thích t bào s n
xu t các ch t hóa h c g i là insulin-like growth factor
(IGFs), phân t trung gian nó mang đ n nh ng ch c
năng đ c hi u c a GH trong t bào ho c cơ quan
đích (Hình 10-4). Hormon tăng trư ng làm tăng s
v n chuy n amino axit vào trong t bào và tăng
lư ng t ng h p protein. Amino axit không th d tr
trong cơ th , vì th khi cơ th có amino acid, nó ph i
đư c s d ng đ t ng h p protein cho m t cơ quan
c th trong th i đi m đó. N u có quá nhi u amino
axit thì s đư c chuy n sang carbohydrat hay m
,ho c đư c s d ng đ t o năng lư ng ngay l p t c
hay năng lư ng d tr . GH đ m b o vi c amino axit
s đư c s d ng t ng h p protein khi c n thi t,
trư c khi amino axit b chuy n thành carbohydrat.
GH cũng kích thích s phân chia t bào trong nh ng
mô có kh năng phân bào. Nh ng ch c năng này góp
ph n vào s phát tri n c a cơ th khi còn nh , đ c
bi t là s tăng trư ng c a xương và cơ b p.
B n có th ng c nhiên n u GH đư c ti t ngư i
trư ng thành và câu tr l i là đúng. S d ng amino
axit đ t `ng h p protein là v n c n thi t. Ngay c
khi cơ th không phát tri n v chi u cao ,vài mô s
c n protein đ s a ch a ho c thay th . GH cũng kích
thích gi i phóng m t mô m và t o năng lư ng t
m . Nó quan tr ng khi chúng ta không ăn trong m t
th i gian dài ,không quan tr ng v tu i.
ĐI U HÒA BÀI TI T
Khi hàm lư ng nư c trong
cơ th gi m (Rư u c ch
bài ti t)
Xung đ ng th n kinh t vùng h
đ i, k t qu c a s co giãn t
cung ho c s kích thích núm vú
Bài ti t t nhau thai vào ngày
cu i thai kì—kích thích không rõ
3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 260

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
260 H N i Ti t www.foxitsoftware.com/shopping

Xương
Tăng quá trình và cơ
Tuy n nguyên phân
yên
trư c

GH
Gan ho c các
t ng khác
Tăng t ng h p
protein

ATP
Tăng s d ng m
t o năng lư ng

Hình 10–4 Ch c năng c a Hormon tăng trư ng (GH).

CÂU H I: V i ch c năng c a Hormon tăng trư ng thì nó có tr c ti p làm phát tri n xương và cơ?

S ti t GH đư c đi u hòa b i 2 hormon vùng h đ i. Ch c năng c a tuy n giáp s đư c nói l i sau trong

Growth hormone–releasing hormone (GHRH), làm tăng
ti t GH, s n xu t khi đư ng huy t gi m và lao đ ng .
M t kích thích khác cho GHRH là tăng lư ng amino
axit trong máu; GH lúc đó s đư c ti t đ đ m b o s
chuy n đ i amino axit thành protein. Growth hormone–
inhibiting hormone (GHIH) cũng có th g i là somato-
statin và tên c a nó cũng đã nói lên s gi m bài ti t GH.
Somato-statin đư c s n xu t khi tăng đư ng huy t. R i
lo n bài ti t GH s đư c nói đ n trong Ô 10–1.
Hormon kích thích tuy n giáp
Thyroid-stimulating hormone (TSH) cũng đư c g i
là thy-rotropin, và cơ quan đích c a nó là tuy n giáp.
TSH kích thích s phát tri n bình thư ng c a tuy n
giáp và bài ti t thyroxine (T4) , triiodothyronine (T3).
chương này.
S ti t TSH đư c kích thích b i thyrotropin-
releasing hormone (TRH) t vùng h đ i . Khi chuy n
hóa gi m (năng lư ng s n xu t), TRH s n xu t ra
TSH và nó s n xu t ra thyroxine làm tăng năng lư ng
s n xu t và tăng t c đ chuy n hóa.
Hormon hư ng t i tuy n thư ng th n
Adrenocorticotropic hormone (ACTH) kích thích s
ti t cortisol và các hormon khác c a v thư ng th n. Bài
ti t c a ACTH tăng b i corticotropin-releasing hormone
(CRH) t vùng h đ i. CRH đư c s n xu t trong các
tình hu ng stress sinh lý như b đâm, b nh t t, lao
đ ng ho c gi m đư ng huy t (b đói làm stress) .
3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 261
Ô 10–1 | R I LO N HORMON TĂNG TRƯ NG (GH)
S thi u ho c quá nhi u hormon tăng trư ng (GH)
trong lúc còn nh s làm nh hư ng t i s phát tri n
c a tr . Gi m bài ti t GH là k t qu c a s teo
tuy n yên, là nh ng ngư i ch đ t chi u cao ch 3-4
feet (90- 120cm) nhưng v n có cơ th bình thư ng.
GH bây gi có th s n xu t b ng k thu t di truy n
và có th s d ng đ kích thích phát tri n tr em
b r i lo n. GH s không tăng trư ng v i tr em có
kh năng b di truy n t m vóc ng n. Các báo cáo
cho r ng GH s đ o ngư c tác đ ng c a lão hóa
là không đúng s th t.
Tăng ti t GH là k t qu c a s phì đ i (or gi-
gantism), làm cho xương phát tri n r t dài và ngư i
đó s đ t chi u cao kho ng 8 feet (t c 2m4). H u
h t ngư i r t cao, ví d như ngư i chơi bóng r
Prolactin
Prolactin, như tên g i c a nó, có nhi m v t o s a.
Chính xác hơn, prolactin kh i phát và duy trì s a
đư c s n xu t trong tuy n vú. Đi u hòa bài ti t
prolactin r t ph c t p, liên quan c prolactin-releasing
hormone (PRH) và prolactin-inhibiting hormone (PIH)
t vùng h đ i. Tuy n vú, đ u tiên ph i đư c s
tác đ ng c a các hormon khác như estrogen và
progesterone, cùng v i m t s bài ti t r t nhi u t
nhau thai lúc mang thai. Khi sinh em bé, s ti t
prolactin s tăng và s a s đư c s n xu t. N u
m ti p t c cho con bú thì n ng đ prolactin s luôn
cao.
Hormon kích thích nang tr ng
Follicle-stimulating hormone (FSH) là m t trong
nh ng hormon sinh d c tác đ ng t i tuy n sinh
d c: bu ng tr ng và tinh hoàn. FSH là tên c a m t
ch c năng ngư i ph n . Trong bu ng tr ng là
các nang tr ng ch a kh năng c a cái tr ng (các t
bào tr ng). FSH kích thích phát tri n c a nang tr ng;
Tr ng b t đ u phát tri n trong chu k x p x 28
ngày. FSH cung kích thích bài ti t ra estrogen t
t bào nang. ngư i đàn ông, FSH b t đ u cho
s t o tinh trùng tinh hoàn
S bài ti t FSH đư c kích thích b i vùng h đ i
s n xu t ra gonadotropin-releasing hormone
(GnRH). S bài ti t FSH s gi m b i inhibin, là m t
hormon đư c bài ti t t tinh hoàn ho c bu ng tr ng
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
261
H N i Tiwww.foxitsoftware.com/shopping
t
thì không ph i trư ng h p này; H cao là k t qu
c a c u trúc di truy n và dinh dư ng h p lý.
ngư i, s tăng ti t c a GH gây ra b i m t cái
kh i u n m trong tuy n yên và gây ra b nh to đ u
chi. Xương dài không th phát tri n vì đĩa đ u
xương đã b c t hóa, nhưng s phát tri n c a các
xương khác thì đư c kích thích. Xương hàm và
các xương khác c a m t tr nên s to không cân
đ i, như xương tay và chân. Da s tr nên dày
hơn, và lư i cũng s tăng trư ng và có th nhô
dài ra. Các h u qu khác bao g m đè nén dây
th n kinh b i s phát tri n xương b t thư ng và
s phát tri n c a s n kh p, sau đó bào mòn và
gây viêm kh p. Đi u tr to đ u chi đòi h i c n ph i
ph u thu t đ c t u ho c phá h y nó b ng x tr .
Hormon hoàng th
Luteinizing hormone (LH) là m t hormon sinh d c khác.
ngư i ph n , LH có nhi m v gây r ng tr ng, t
s gi i phóng c a các nang tr ng trong bu ng tr ng
trư ng thành. Lúc đó, LH kích thích nang phát tri n
thành hoàng th đ ti t ra progesterone. ngư i đàn
ông, LH kích thích t bào k ti t ra testosterone. (LH còn
đư c g i là ICSH, interstitial cell stimulating hormone).
(hormon kích thích t bào k )
S ti t LH cũng đư c đi u hòa b i GnRH t vùng
h đ i. Chúng ta s quay v FSH và LH, cũng như th o
lu n v các hormon gi i tính trong Chương 20.
Hormon c a tuy n yên trư c đư c tóm t t trong
B ng 10–2.
THYROID GLAND
Tuy n giáp n m t i v trí phía trư c và hai bên c a khí
qu n, ngay dư i thanh qu n và hình d ng như con
bư m. Nó g m 2 thùy (“cánh”) đư c liên k t b i m t cái
m nh gi a g i là eo. Đơn v c u trúc c a tuy n giáp
là các nang giáp (Hình 4–3, ph n A, Chương 4 cho
thi t đ c a nang) làm b ng bi u mô hình kh i. Nang
s n xu t ra thyroxine (T4) và triiodothyronine (T3).
I- t c n thi t cho s t ng h p hormon; thyroxine ch a
b n nguyên t iod và T3 ch a ba nguyên t iod.
Hormon th ba đư c tuy n giáp bài ti t là calcitonin
ti t ra t các t bào nang c n giáp.
3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 262

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
262 H N i Ti t www.foxitsoftware.com/shopping

B ng 10–2 | CÁC HORMON C A THÙY TRƯ C TUY N YÊN

HORMON Ch c Năng
GLAND
Hormon tăng trư ng (GH)
Hormon kích thích
tuy n giáp (TSH)
Hormon hư ng t i tuy n
thư ng th n(ACTH)
Prolactin
Hormon kích thích
nang tr ng (FSH)
Đi u Hòa Bài Ti t
Tăng quá trình phân bào nguyên nhi m GHRH (vùng h đ i)
Tăng v n chuy n amino axit vào t bào kích thích bài ti t
Tăng t ng h p protein GHIH—somatostatin
Tăng s d ng m đ t o năng lư ng (vùng h đ i)
c ch bài ti t
Tăng bài ti t thyroxine và T3 t tuy n giáp TRH (vùng h đ i)
Tăng bài ti t cortisol t v tuy n CRH (vùng h đ i)
thư ng th n
Kích thích t o s a t tuy n vú PRH (vùng h đ i)
kích thích bài ti t
PIH (vùng h đ i)
c ch bài ti t
ngư i ph n : GnRH (vùng h đ i)
Kh i đ u s phát tri n tr ng trong nang tr ng kích thích bài ti t
Tăng bài ti t estrogen t các nang tr ng Inhibin (ovaries or testes)
ngư i đàn ông: c ch bài ti t
Kh i đ u cho vi c t o tinh trùng tinh hoàn

Hormon hoàng th ngư i ph n : GnRH (vùng h đ i)

(LH)(ICSH) Gây ra s r ng tr ng
Gây s v nang tr ng đ t o thành hoàng
th
Tăng s ti t progesterone t hoàng th
ngư i đàn ông:
Tăng s bài ti t testosterone t t bào k
tinh hoàng

Ch c năng c a nó r t khác bi t so v i thyroxine và
T3, b n có th quay v Chương 6.
THYROXINE VÀ T3
Thyroxine (T4) và T3 có ch c năng gi ng nhau: đi u
hòa t o năng lư ng và t ng h p protein, nó góp ph n
vào s phát tri n c a cơ th và làm n đ nh ch c năng
cơ th trong cu c s ng (Hình 10–5). Thyroxine và T3
tăng hô h p t bào c a t t c các lo i th c ph m
(carbohydrat, m , amino axit) ,b ng cách đó làm tăng
năng lư ng và nhi t t o thành .Tăng t ng h p protein
trong t bào. S n ph m bình thư ng c a thyroxine
và T3 là đi u c n thi t cho s phát tri n v th ch t,
phát tri n bình thư ng v tinh th n và trư ng thành
h sinh s n.
Các hormon này quan tr ng t ngày qua ngày trong
vi c đi u hòa t c đ chuy n hóa; Các hoat đ ng c a
nó ph n ánh ch c năng c a não,cơ,tim và h u h t
các cơ quan. M c dù thyroxine và T3 không ph i
hormon quan tr ng, không quan tr ng trong vi c sinh
t n nhưng không có hormon này làm gi m đáng k
s phát tri n v th ch t và tinh th n và kh năng (Ô
10–2: R i lo n c a Thyroxine).
S ti t thyroxine và T3 kích thích b i thyroid-stimulating
hormone (TSH) t thùy trư c tuy n yên (Hình 1–3 trong
Chương 1). Khi mà t c đ chuy n hóa (s n xu t năng
lư ng) gi m, s thay đ i này đư c dò th y b i vùng
dư i đ i là s ti t c a thyrotropin-releasing hormone
(TRH). TRH kích thích thùy trư c tuy n yên ti t TSH,
kích thích tuy n giáp gi i phóng thyroxine và T3,
3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 263

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
263
H N i Ti www.foxitsoftware.com/shopping
t

Xương và cơ
Tăng t ng h p
protein
T4 và T3

Tuy n giáp
Tăng hô h p t
bào c a t t c các
lo i th c ph m
Gan và t ng

Glucose

Não

M ATP

Nhi u
amino axit Cơ quan
sinh d c

Hình 10–5 Ch c năng c a thyroxine và T3.

CÂU H I: Nh ng ch c năng nào c a thyroxine giúp xương và cơ b p phát tri n và duy trì
ch c năng c a chúng?

Ô 10–2 | R I LO N C A THYROXINE
I- t c n thi t cho thành ph n c a thyroxine (và T3), và
ch đ ăn thi u iod s gây ra b nh bư u c . S c
g ng t o thêm thyroxine làm cho t bào tuy n giáp
tr nên B , do đó làm tuy n giáp b phình to và có
th nhìn th y trư c c .Vi c s d ng mu i i- t đã
làm cho bư u c tr thành m t tình tr ng hi m g p
nhi u nơi trên th gi i.
Tăng ti t c a thyroxine tr sơ sinh đã có tác
đ ng h y ho i đ n s phát tri n c a tr . Không có
thyroxine, tăng trư ng th ch t b gi m sút, cũng như
s phát tri n tâm th n. Trư ng h p này g i là b n
cretin và đư c đ c trưng b i nh ng khuy t t t
nghiêm tr ng v th ch t và tinh th n. N u có s
thi u thyroxine đư c tìm th y vào nh ng ngày đ u

Còn n a
3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 264
264 H N i Ti t
Ô 10–2 | R I LO N C A THYROXINE (ti p theo)
sau sinh, tr có th đư c đi u tr đ thúc đ y s
phát tri n bình thư ng.
Tăng s bài ti t thyroxine ngư i l n g i là
b nh phù niêm. Không có thyroxine, t c đ chuy n
hóa (s n xu t năng lư ng) gi m, k t qu gây hôn
mê, như c cơ, nh p tim ch m, c m th y l nh, s t
cân, và m t cái phù đ c trưng trên m t. S d ng
hormon tuy n giáp s làm t c đ chuy n hóa tr
v bình thư ng.
B nh Graves là b nh t mi n gây ra b i s
làm tăng t c đ chuy n hóa do tăng s n xu t năng
lư ng. Cơ ch feedback âm này làm ngưng TRH t
vùng h đ i cho t i khi t c đ chuy n hóa gi m.
CALCITONIN
Calcitonin gi m s tái h p thu canxi và phosphat t
xương vào máu, do đó làm gi m n ng đ khoáng
ch t có trong máu. Ch c năng này c a calcitonin giúp
gi n đ nh n ng đ canxi, phosphat và cũng giúp duy
trì n đ nh, xương ch c kh e. Ngư i ta tin r ng
calcitonin có tác d ng quan tr ng nh t tr em, khi
xương đang phát tri n. M t d ng calcitonin thu đư c
t cá h i đư c s d ng đ giúp đi u tr ch ng loãng
xương.
S kích thích bài ti t calcitonin là hypercal-cemia,
đó là s tăng n ng đ canxi trong máu. Khi n ng đ
canxi trong máu cao, calcitonin ch c ch n cho vi c
không có lư ng canxi nào s đư c lo i b t xương
cho đ n khi có m t nhu c u th c s c a canxi trong
máu (Hình 10–6). Các hormon c a tuy n giáp đư c
tóm t t trong B ng 10–3.
TUY N C N GIÁP
Nó g m 4 tuy n c n giáp: hai tuy n phía sau c a
t ng thùy tuy n giáp (Hình 10–7). Hormon đư c s n
xu t tuy n c n giáp g i là hormon tuy n c n giáp.
HORMON TUY N C N GIÁP
Parathyroid hormone (PTH) là m t ch t đ i kháng v i
calcitonin và quan tr ng trong vi c gi n đ nh n ng
đ bình thư ng c a canxi và phosphat máu. Cơ quan
đích c a PTH là xương,ru t non, và th n. PTH tăng
s tái h p thu c a canxi và phosphat t
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
tăng ti t thyroxine. Kháng th liên k t v i th th
TSH trên t bào tuy n giáp và kích thích bài ti t
nhi u thyroxine. Các tri u ch ng là nh ng tri u
ch ng đư c gi đ nh khi t l trao đ i ch t cao b t
thư ng: gi m cân kèm theo s thèm ăn tăng lên,
tăng ti t m hôi, nh p tim nhanh, c m giác m áp và
m t m i. Ngoài ra có th có là bư u c và ch ng
l i m t , đó là nhô ra c a m t. Đi u tr nh m gi m
s ti t thyroxine b i tuy n giáp, các lo i thu c ho c
i t phóng x có th đư c s d ng đ th c hi n.
xương vào máu, do đó làm tăng n ng đ c a nó
trong máu. H p thu canxi và phosphat t th c ăn vào
trong ru t non, cũng c n s có m t c a vitamin D do
s tăng PTH. Như v y làm tăng n ng đ khoáng
ch t trong máu. th n, PTH kích thích s ho t hóa
vitamin D và tăng s tái h p thu c a canxi và s
bài ti t phosphat (nhi u hơn là thu đư c t xương).
Tóm l i, tác d ng c a PTH là tăng n ng đ canxi
máu và làm gi m phosphat máu. Ch c năng c a
PTH đư c tóm t t trong B ng 10–4.
S ti t PTH đư c kích thích b i s gi m canxi máu
và c ch b i tăng canxi máu. Ch t đ i kháng c a
PTH và calcitonin đư c mô t trong Hình 10–6. Các
lo i hormon này cùng nhau gi n đ nh n ng đ canxi
máu trong kho ng bình thương. Canxi trong máu c n
thi t cho quá trình đông máu và các ho t đ ng bình
thư ng c a th n kinh và t bào cơ.
Như chúng ta th y, s tăng ti t liên t c c a PTH,
như gây ra b i u tuy n c n giáp, s làm m t canxi t
xương và làm y u xương. Nó đã đư c tìm th y, tuy
nhiên, s dư th a liên t c c a PTH, như x y ra b i
tiêm, s kích thích s hình thành c a c u trúc xương
hơn là s tái h p thu c a c u trúc. Cái này nghe có
v l —trái ngư c v i nh ng gì chúng ta mong đ i
nó—cho th y chúng ta chưa h c đư c bao nhiêu
v cơ th . PTH đư c s d ng cho m t s trư ng
h p loãng xương, nhưng đi u tr này r t đ t.
Tuy n t y n m v trí 1/4 bên trái trên c a khoang
TUY Ndài
b ng, kéo T t Yđư ng cong c a tá tráng t i lách. M c
dù tuy n t y g m c h ngo i ti t (đ tiêu hóa) và h
3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 265

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
t 265
H N i Tiwww.foxitsoftware.com/shopping

Xương

Th n (ho t hóa
vitamin D )
H canxi máu (canxi trong máu
th p)
Ca+2 gi canxi trong c u trúc
xương

PTH
Các tuy n c n giáp Ru t non

Tăng t c đ h p thu
canxi c a xương

Xương
Calcitonin c ch
Thyroid

Tăng canxi máu (canxi máu cao)

Tái h p thu Ca+2 t máu

Hình 10–6 Calcitonin và hormon tuy n c n giáp (PTH) và các ch c năng liên quan
đ n vi c duy trì m c canxi trong máu.

CÂU H I: Hormon nào giúp gi canxi cho xương? Hormon nào đư c PTH ho t hóa và nó đâu?

B NG 10–3 | CÁC HORMON C A TUY N GIÁP

HORMON CH C NĂNG ĐI U HÒA BÀI TI T

Thyroxine (T4) và Tăng lư ng năng lư ng s n xu t t t t c TSH (thùy trư c tuy n yên)

triiodothyronine (T3) các lo i th c ph m
Tăng t c đ t ng h p protein
Calcitonin Gi m s tái h p thu canxi và phosphat Tăng canxi máu
t xương vào trong máu
3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 266

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
266 H N i Ti t www.foxitsoftware.com/shopping

Thanh qu n
Tuy n giáp
Tuy n c n
giáp
Khí qu n
Hình 10–7 Tuy n c n giáp nhìn t phía sau, trên các
thùy c a tuy n giáp.
CÂU H I: Cơ quan đích nào c a PTH có th
đư c g i là m t h ch a và ch a nh ng gì?
n i ti t nhưng ch ch c năng n i ti t c a nó s đư c
bàn lu n đây. T bào s n xu t ra hormon tuy n
t y g i là ti u đ o Langerhans (Ti u đ o t y ;Hình
16–7 trong Chương 16). Nó g m t bào alpha s n
xu t ra glucagon và t bào beta s n xu t ra insulin.
GLUCAGON
Glucagon kích thích gan chuy n glycogen thành
glucose ( quá trình này g i là đư ng phân theo
nghĩa đen thì có nghĩa là “đư ng b b gãy”) và tăng
s d ng m và lư ng l n amino axit đ t o ra năng
lư ng. Quá trình tân t o đư ng ( theo nghĩa đen là “
t o glucose m i”) là s chuy n đ i c a lư ng l n
amino axit vào trong các lo i carbohydrat đơn gi n
b ng ph n ng c a hô h p t bào. Tóm l i tác đ ng
c a glucagon làm tăng n ng đ glucose máu và làm
toàn b các lo i th c ph m có s n chuy n thành
năng lư ng.
S ti t glucagon đư c kích thích khi h đư ng
máu, glucose trong máu th p. Tình tr ng này di n ra
gi a các b a ăn ho c tình tr ng stress sinh lý như lao
đ ng (Hình 10- 8).
INSULIN
Insulin làm tăng v n chuy n glucose t màu vào
trong t bào b i s tăng tính th m c a màng t bào
v i glucose. (não,gan và t bào th n không ph
thu c vào insulin đ đem glucose vào). Bên trong
các t bào, gluose đư c s d ng vào vi c hô h p t
bào đ t o năng lư ng. Gan và cơ xương cũng
chuy n glucose thành glycogen (t ng h p
glycogen, có nghĩa là “s n xu t glycogen”) đ ch a
cho sau này s d ng. Insulin cũng quan tr ng trong
vi c chuy n hóa th c ph m; nó cho phép các t bào
h p thu các axit béo và axit amin đ s d ng trong
quá trình t ng h p lipit và protein (không ph i s n
xu t năng lư ng). Không có insulin, n ng đ lipid
máu s có xu hư ng tăng và các t bào tích t các
axit béo dư th a. Đ i v i đư ng huy t, insulin gi m
lư ng đư ng trong máu b ng cách đi u ch nh vi c
s d ng glucose cho vi c s n xu t năng lư ng.
Ch c năng đ i kh ng c a glucagon và insulin đư c
mô t Hình 10–8.
Insulin là m t hormon quan tr ng; chúng ta không
th sinh s ng n u thi u nó. Thi u insulin ho c thi u
v m t ch c năng thì đư c g i là đái tháo đư ng,
đư c bàn lu n trong Ô 10–3.

B NG 10–4 | HORMON C A TUY N C N GIÁP

HORMON CH C NĂNG ĐI U HÒA BÀI TI T

Tuy n c n Tăng s tái h p thu c a canxi và phosphat t Gi m canxi máu kích thích
giáp (PTH) xương vào máu bài ti t
Tăng s h p thu canxi và phosphat t ru t non Tăng canxi máu c
Tăng s h p thu canxi và bài ti t phosphat b i th n; ch bài ti t
ho t hóa vitamin D
3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 267

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
267
H N i Ti twww.foxitsoftware.com/shopping

Tăng đư ng huy t Glucagon Gan

Gan và cơ xương Liver chuy n

chuy n glucose glycogen thành
thành glycogen glucose và chuy n
đ i amino axit
Gan thành glucose
Tuy n t y
Cơ
xương

Insulin

H đư ng huy t

T bào

T bào s d ng glucose
đ t o năng lư ng

Hình 10–8 Insulin và glucagon và ch c năng liên quan đ n gi cân b ng đư ng huy t

CÂU H I: Hormon nào làm t bào s d ng glucose đ t o năng lư ng? Cái gì kích
thích bài ti t hormon đó?

Ô 10–3 | ĐÁI THÁO ĐƯ NG

G m hay lo i đái tháo đư ng: lo i 1 g i là đái tháo
đư ng ph thu c insulin và thư ng kh i phát khi
còn nh (v thành niên). Lo i 2 g i là đái tháo đư ng
không ph thu c insulin và nó kh i phát tr trong
cu c s ng (trư ng thành).
Đái tháo đư ng lo i 1 có đ c trưng là s phá h y
c u trúc c a t bào beta trong ti u đ o Langerhans
và làm gi m lư ng insulin (Ô Hình 10–A); kh i phát
thư ng là đ t ng t. Phá h y các t bào beta là
m t ph n ng t mi n, có l đư c kích ho t b i
vi-rút. Có th có khuynh hư ng di truy n vì m t s
lo i HLA nh t đ nh đư c tìm th y thư ng xuyên hơn
b nh nhân ti u đư ng lo i 1 so v i các tr khác
(H p 11–5: Các lo i t bào máu tr ng: HLA trong
Chương 11). Insulin là đi u c n thi t đ ki m soát
b nh ti u đư ng lo i 1. Nghiên c u đang ti p t c
s d ng các thu c c ch mi n d ch đ c g ng
b o t n m t s t bào beta (n u ch n đoán s m),
và cũng trên c y ghép t bào g c đ thay th các
t bào beta b m t.

Còn n a
3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 268
268 H N i Ti t
Ô 10–3 | ĐÁI THÁO ĐƯ NG (ti p theo)
Đái tháo đư ng lo i 2, insulin đư c s n xu t
nhưng không th tác d ng lên t bào vì màng t bào
m t th th c a insulin (Hinh 10–A). Kh i phát c a đái
tháo đư ng lo i 2 thư ng là t t và y u t d d n
đ n đái tháo đư ng như ti n s gia đình b đái tháo
đư ng và b th a cân. Ki m soát có th không c n
insulin, mà là các lo i thu c cho phép insulin ph n
ng v i các th th màng còn l i. Đ i v i nh ng
gia đình có ti n s đái tháo đư ng, ch đ ăn ít m
và t p th d c đi u đ n giúp c i thi n r i r c a vi c
ti n tri n b nh. C g ng t p th d c su t đ i nhưng
cũng đáng đ n l c vì b nh đái tháo đư ng r t phá
ho i cơ th .
Không có insulin (ho c tác d ng c a nó) thì lư ng
đư ng trong máu s cao và glucose s thoát qua
nư c ti u. B i vì nhi u nư c b m t nên tri u ch ng
s g m ti u nhi u (đa ni u) và khát nư c (khát
nhi u).
Nh ng nh hư ng lâu dài c a tăng đư ng huy t
t o ra nh ng thay đ i trên m ch máu . Thành mao
m ch dày lên, trao đ i khí và ch t dinh dư ng
gi m đi. Các tác d ng gây h i đư c th y trong
da (đ c bi t là bàn chân), võng m c (b nh võng
m c ti u đư ng) và th n. Vi c ki m soát kém
b nh ti u đư ng có th d n đ n ch ng ho i thư
khô, mù lòa và t n thương th n nghiêm tr ng.
Xơ v a đ ng m ch là ph bi n, b i vì b l i c a
vi c chuy n hóa triglyxerit có liên quan t i l i c a
Glucose
Insulin
Th th Insulin
A Bình thư ng B Lo i 1
Hình 10–A (A) Màng t bào tr ng thái bình thư ng, cùng v i th th insulin và insulin
đi u hòa vi c đem glucose vào. (B) Màng t bào c a đái tháo đư ng lo i 1: không có s
có m t c a insulin, glucose đư c gi bên ngoài t bào. (C) Màng t bào c a đái tháo
đư ng lo i 2: không có th th insulin, glucose đư c gi bên ngoài t bào
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
vi c chuy n hóa glucose. B nh đái tháo đư ng
ph i đư c ki m soát huy t áp và lư ng cholesterol
đ phòng ng a nh i máu cơ tim. B nh c a noron
(phá h y s i th n kinh) d n đ n t n thương c m
giác da và khó khăn v i trong vi c chuy n đ ng,
ch ng h n như cài nút áo sơ mi. Hi n nay,
ngư i b nh ti u đư ng có th ngăn ng a nhi u
t n thương mô này b ng cách theo dõi chính
xác lư ng đư ng trong máu và s d ng insulin
thư ng xuyên hơn. Máy bơm insulin có th b t
chư c vi c ti t insulin m t cách t nhiên và
ch t ch .
M t v n đ r t nghiêm tr ng trong đái tháo đư ng
lo i 1 là b nh nhi m axit do keton. Khi không th
s d ng glucose đ t o năng lư ng thì cơ th s
dùng m hay protein và đư c gan chuy n đ i thành
th keton. Keton là m t axit h u cơ (aceton, ace-
toacetic axit nó đư c dùng đ t o năng lư ng trong
t bào, nhưng t bào không th s d ng chúng
m t cách nhanh chóng và đ keton tích t trong
máu. Keton là axit, và có pH th p hơn máu khi nó
đư c tích t . Th n s đào th i keton, nhưng vi c đào
th i quá nhi u kéo theo nư c d n đ n m t nư c và
làm tình tr ng nhi m axit tr nên x u đi. N u không
dùng insulin đ s d ng glucose và truy n d ch
tĩnh m ch đ ph c h i lư ng máu bình thư ng
s d n đ n nhi m ketoacid và ti n tri n đ n hôn
mê ho c t vong.
C Lo i 2
3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 269

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H N i Ti t 269
www.foxitsoftware.com/shopping

Bài ti t insulin đư c kích thích khi đư ng máu
cao. X y ra sau giai đo n ăn, đ c bi t là b a ăn
ch a nhi u carbohydrat. Glucose đư c h p thu t
ru t non vào trong máu, insulin đư c ti t đ t bào
có th s d ng glucose đ t o năng lư ng ngay l p
t c. Vào th i đi m đó, lư ng glucose cao s đư c
gan và cơ d tr dư i d ng glycogen.
B n nên chú ý t i Hình16–7, t bào delta. Nó t o
ra hormon somatostatin, nó gi ng h t như GHIH t
vùng h đ i. Somatostatin c a tuy n t y ho t đ ng
c n ti t đ c ch s ti t c a insulin và glucagon và
nó làm gi m quá trình h p thu c a các s n ph m cu i
cùng trong quá trình h p thu ru t non. Hormon c a
tuy n t y đư c tóm t t trong B ng 10–5.
G m 2 tuy
TUY n thư NG
N THƯ ng thTH
n cóNv trí n m phía trên
c a t ng th n, do đó nó đư c m t cái tên là tuy n
phía trên th n (suprarenal glands). M i tuy n
thư ng th n g m hai ph n: trong thư ng th n t y
và ngoài thư ng th n v . Các hormon đư c t o t
ph n khác nhau thì có ch c năng khác nhau.
THƯ NG TH N T Y
T bào c a thư ng th n t y ti t ra epinephrine và
trùng l p và kéo dài đư c phân vào h giao c m
c a h th n kinh th c v t.
Epinephrine và Norepinephrine
Epinephrine (adrenalin) và norepinephrine
(noradrenalin) đư c ti t trong lúc stress và giúp chu n
b cho cơ th s “Chi n đ u ho c bay”. Norepinephrine
đư c ti t v i s lư ng ít, và ch c năng quan tr ng
nh t là co m ch dư i da, t ng, và m ch máu cơ
xương (có m t kh p m i nơi trên cơ th ) nên làm
tăng huy t áp.
Epinephrine, đư c ti t v i s lư ng l n, làm tăng
nh p tim, l c co cơ tim và kích thích co m ch dư i da,
t ng và làm giãn m ch cơ xương. Nó cũng làm giãn
ti u ph qu n, gi m nhu đ ng, kích thích gan chuy n
glycogen thành glucose, tăng s d ng m đ t o năng
lư ng và làm tăng hô h p t bào. Nhi u ch c năng c a
nó th c s có v như s b t chư c s đáp ng c a h
th n kinh giao c m, ph i không? Ph n ng v i stress
r t quan tr ng vì các ho t đ ng dư th a c a cơ th (đó
là s vư t quá m c c n thi t ho c là s l p l i chính
nó) và có c cơ ch th n kinh và cơ ch n i ti t t .
Epinephrine th c s tác đ ng hơn s kích thích h
th n kinh giao c m, tuy nhiên vì hormon này làm tăng
s n xu t năng lư ng và cung lư ng tim v i m c đ
l n hơn. Hormon c a t y thư ng th n đư c tóm t t
trong B ng 10–6, và ch c năng đư c mô t trong Hình
10–9.

norepinephrine và có tên chung là cate-cholamine THƯ NG TH N V

kích thích h th n kinh giao c m. S bài ti t
Thư ng th n v ti t ra 3 lo i hormon steroid: corticoid
hormon này đư c s kích thích t xung th n kinh
khoáng, corticoid đư ng, và hormon sinh d c. Hormon
h giao c m t vùng h đ i, ch c năng c a chúng
sinh d c, “N ” estrogen và “Nam” androgen
B NG 10–5 | HORMON C A TUY N T Y
HORMON CH C NĂNG ĐI U HÒA BÀI TI T

Glucagon Tăng s chuy n đ i t glycogen thành glucose H đư ng huy t

(t bào Tăng s d ng lư ng l n amino axit và m đ t o
alpha ) năng lương

Insulin (t Tăng lư ng glucose chuy n vào trong t bào và s Tăng đư ng huy t

bào beta) d ng glucose đ t o năng lư ng
Tăng vi c chuy n glucose thành glycogen gan
và cơ
Tăng lư ng amino axit và m vào trong t bào làm
tăng các ph n ng t ng h p
Somatostatin Gi m s ti t c a insulin và glucagon Tăng lư ng glucagon
(t bào Làm ch m quá trình h p thu dư ng ch t và insulin
delta)
3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 270
270 H N i Ti t
Table 10–6 | HORMONES OF THE ADRENAL
HORMON CH C NĂNG
MEDULLA
Norepinephrine Gây ra s co m ch dư i da, t ng và cơ xương
Epinephrine Tăng nh p tim và l c co cơ tim
Dãn ti u ph qu n
Gi m nhu đ ng
Tăng s chuy n glycogen thành glucose gan
Gây giãn m ch cơ xương
Gây co m ch da và t ng
Tăng vi c s d ng m đ t o năng lư ng
Tăng t c đ hô h p t bào
(gi ng v i estosterone), đư c s n xu t v i s lư ng r t
ít, và t m quan tr ng c a chúng không đư c bi t ch c
ch n. Chúng có th góp ph n vào s phát tri n cơ th
nhanh chóng trong giai đo n d y thì. Nó cũng có th
quan tr ng trong vi c cung c p estrogen cho ph n
sau mãn kinh và cho nam gi i trong su t cu c đ i (xem
ph n “Estrogen” ph n sau c a chương này).
Tuy nhiên, ch c năng c a các hormon khác v thư ng
th n cũng đư c bi t đ n. C hai lo i đ u đư c ti t ra
trong nh ng tình hu ng stress, và c hai đ u đư c coi
là kích thích t quan tr ng.
Aldosterone
Aldosterone chi m nhi u nh t trong corticoid
khoáng, và chúng ta s s d ng nó như là m t đ i
di n c a nhóm hormon này. Cơ quan đích c a
aldosterone là th n, nhưng nó cũng quan tr ng th
phát ho c gián ti p tác đ ng. Aldosterone tăng s
h p thu c a Natri và bài ti t Kali ng th n; đây là
con đư ng tác đ ng. Ion Na+ tr v máu và ion K+
đư c đào th i qua nư c ti u. Nhìn Hình 10–10 khi
b n đã đ c.
Ion Na+ đư c tái h p thu, ion H+ có th đư c đào
th i ra trong s tao đ i. Cơ ch này ngăn ch n s tích
lũy quá nhi u ion H+, nó s gây ra b nh toan máu
c a cơ th . Ion Na+ đư c tái h p thu, ion âm g m Cl
và HCO3 cũng v i ion Na+ tr v máu, và s theo
nư c b ng s th m th u. Con đư ng tác đ ng c a
aldosterone, s tái h p thu nư c b i ng th n r t quan
tr ng trong vi c duy trì th tích máu bình thư ng và áp
su t máu. Tóm l i, sau đó, aldosterone tr c ti p duy
trì lư ng Natri và Kali máu, và b ng cách làm như v y
m t cách th phát, ho c gián ti p, góp ph n vào vi c
duy trì pH máu bình thư ng, th tích máu và huy t
áp.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
ĐI U HÒA BÀI TI T
Xung th n kinh giao c m t
vùng h đ i trong stress
Xung th n kinh giao c m t
vùng h đ i trong stress
Các tác nhân kích thích bài ti t aldosterone nhu
gi m lư ng Natri, m t máu ho c m t nư c làm h
huy t áp ho c lư ng Kali trong máu đư c nâng lên.
H huy t áp ho c gi m th tích máu s ho t hóa
h renin-angiotensin c a th n. Cơ ch này đư c
trình bài trong Chương 13 và 18, vì v y chúng ta s nói
r ng quá trình lên đ n đ nh đi m trong hình thành m t
ch t hóa h c g i là angiotensin II. Angiotensin II gây
ra s co m ch và kích thích bài ti t aldosterone b i
v thư ng th n. Aldosterone sau đó tăng natri và gi
nư c b i th n đ giúp lư ng máu và huy t áp tr v
bình thư ng .
Cortisol
Chúng ta s s d ng cortisol như là m t đ i di n c a
nhóm hormon g i là corticoid đư ng. B i vì nó có
nhi m v quan tr ng nh t trong nhóm này (Hình 10–
11). Cortisol làm tăng s d ng m và nhi u amino
axit (tân t o đư ng) đ t o năng lư ng và gi m
lư ng s d ng glucose. Đây g i là tác đ ng ti t ki m
glucose, và nó quan tr ng b i vì s gi glucose cho
não s d ng. Cortisol đư c ti t trong t t c các lo i
stress sinh lý nào: b nh t t, ch n thương, ch y
máu, s hãi hay gi n d , lao đ ng và đói. M c dù t
bào cơ th d dàng s d ng axit béo và nhi u amino
axit trong hô h p t bào nhưng t bào não thì không
như v y, vì th nó c n ph i có glucose. B ng cách
cho phép các t bào khác s d ng các ngu n năng
lư ng thay th , cortisol đ m b o r ng glucose luôn
có s n cho não.
Cortisol cũng có tác d ng kháng viêm. Trong
quá trình viêm, histamine t mô b hư h ng và
t bào mast làm cho mao m ch th m qua, và
3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 271

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H n i ti www.foxitsoftware.com/shopping
t 271

Thư ng th n t y

Tăng nh p và l c
Norepinephrine Epinephrine co cơ tim

Co m ch dư i
da

Giãn ph ti u qu n

Co m ch máu
t ng
Tăng chuy n
glycogen thành
Gi m nhu đ ng glucose

Co m ch cơ xương
Tăng s d ng m
Vasodilation t o năng lư ng
in
skeletal muscle

Tăng hô h p
t bào

Hình 10–9 Ch c năng c a epinephrine và norepinephrine.

CÂU H I: Epinephrine và norepinephrine có tác đ ng gi ng nhau cơ xương ?

Gi i thích câu tr l i c a b n.
3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 272

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
272 H N i Ti t www.foxitsoftware.com/shopping

Thư ng th n v
T ih p
thu ion Na
+
Tái h p thu ion HCO3–
Aldosterone
Tái h p thu H2O

Đào th i ion H+

Đào th i ion
K+
Duy trì th tích
máu, áp su t
máu và pH

Hình 10–10 Ch c năng c a aldosterone. Mô t ch c năng tr c ti p và gián ti p

CÂU H I: Ion nào có tác d ng tr c ti p lên aldosterone và tác d ng là gì?

tiêu th c a t bào b phá h y gi i phóng enzym, nó
làm d ng s phá h y mô b i s d n d p d dàng
hơn c a đ i th c bào nhưng cũng có th gây ra phá
h y c u trúc c a các mô lành k bên. Cortisol
ngăn ch n tác đ ng c a histamine và n đ nh màng
tiêu th , ngăn ng a s phá h y t bào. Viêm là m t
quá trình có l i và là bư c đ u tiên đ mô c n
thi t cho s thay th và s a ch a mô. Tuy nhiên,
nó cũng có th tr thành m t cái vòng viêm lu n
qu n, nhi u s phá h y, nhi u s viêm ,...— cơ ch
feedback dương. B t k cơ ch feedback dương nào
cũng đ u yêu c u phanh ngoài. Bình thư ng, vi c
ti t cortisol như là m t cái phanh cho cơ ch này,
làm gi i h n quá trình viêm đ cho các mô đư c tái
c p và ngăn ch n vi c phá h y quá nhi u mô. Tuy
nhiên, quá nhi u cortisol, s làm suy gi m đáp ng
mi n d ch, đ cơ th d b nhi m trùng và làm ch m
đáng k vi c ch a lành mô b t n thương (Ô 10–4:
R i lo n thư ng th n v ).
S ti t c a cortisol đư c kích thích b i ACTH t
thùy trư c tuy n yên và nó đư c kích thích b i
corticotropin-releasing hormone (CRH) t vùng h đ i.
CRH đư c t o ra trong các tình hu ng stress sinh lý
trong giai đo n s m. M c dù chúng ta thư ng
nghĩa v epinephrine như là m t hormon quan tr ng
đ đ i phó v i stress sinh lý, cortisol cũng quan trong
không kém. Hormon c a thư ng th n v đư c tóm
t t trong B ng 10–7.
BU NG TR NG
Bu ng tr ng n m v trí khoang ch u, có m t m i
bên t cung. Hormon đư c s n xu t b i bu ng tr ng
là steroid g m estrogen, progesteron và protein
inhibin. M c dù ch c năng c a chúng là m t ph n
không th thi u c a Chương 20 và 21, chúng ta s
th o lu n ng n g n v m t s hormon đây.
ESTROGEN
Estrogen đư c ti t b i các t bào nang tr ng trong
bu ng tr ng; s kích thích bài ti t b i FSH t thùy
trư c tuy n yên. Estrogen đi u ki n vi c trư ng
thành c a tr ng trong nang tr ng và kích thích phát
tri n m ch máu trong n i tâm m c (l p lót) c a t
cung đ chu n b cho s th tinh c a tr ng.
Các đ c tính sinh d c th phát ph n cũng
phát tri n đ đáp ng v i estrogen. Chúng bao g m
s phát tri n c a h th ng ng d n c a các tuy n
3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 273

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
273
H N i Tiwww.foxitsoftware.com/shopping
t

Mô m

Tăng s ATP
d ng m
H u h t các mô

ATP

Amino acids
Thư ng th n v
Tăng s d ng
lư ng l n
amino axit
Cortisol Gan

Glycogen
Glucose

Chuy n đ i
glucose

Não

Gi i h n
viêm

Hình 10–11 Ch c năng c a cortisol.

CÂU H I: Lo i th c ăn nào đư c s d ng t o năng lư ng cho h u h t mô? Th c ăn nào có th d tr ?

Ô 10–4 | R I LO N C A THƯ NG TH N V
B nh Addison là k t qu c a s gi m ti t cortisol
tuy n thư ng th n. H u h t là vô căn có nghĩa là
không bi t cái gì đã gây ra, teo thư ng th n v làm
gi m c bài ti t cortisol và aldosterone.
Gi m cortisol có đ c trưng là gi m đư ng huy t,
gi m tân t o đư ng và c n ki t glycogen trong gan.
H u qu là y u cơ và không có kh năng ch ng
l i stress sinh lý. Gi m Aldosterone d n đ n s
lưu gi Kali và bài ti t Natri qua nư c ti u. K t qu
là s m t nư c nghiêm trong, gi m th tích máu
và gi m huy t áp máu. N u không đi u tr , s gây
s c tu n hoàn và sau đó là t vong. Đi u tr bao
g m hydrocortisone; li u cao, đi u này cũng
s bù đ p cho s thi u h t aldosterone.

Còn n a
3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 274

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
274 H n i ti t www.foxitsoftware.com/shopping

Ô 10–4 | R I LO N V THƯ NG TH N (Ti p theo)

H i ch ng Cushing là k t qu c a s tăng ti t
v thư ng th n, ch y u cortisol. Có th là m t cái
kh i u trên tuy n yên gây ra s tăng ti t ACTH ho c
m t cái kh i u c a v thư ng th n.
Quá nhi u cortisol r i lo n l ng đ ng m ph n
thân c a cơ th trong khi các chi thì nh . Da tr nên
m nh, m ng manh và s lành b nh sau khi b t n
thương thư ng là ch m. Xương cũng tr nên y u
vì loãng xương t i nhanh hơn. Đ c trưng c a h i
ch ng này là m t tròn.
Đi u tr nh m m c đích lo i b nguyên nhân gây tăng
ti t n u nó là m t kh i u n m tuy n yên ho c tuy n
thư ng th n.
H i ch ng Cushing có th th y nh ng ngư i s
d ng corticosteroid cho m c đích s c kh e. Ngư i
nh n đư c c y ghép hay ngư i b viêm kh p d ng
th p ho c b hen n ng là nh ng ngư i ph i dùng
corticoid có th có t t c tri u ch ng trên. Trong tình
tr ng này, b t l i c a thu c ph i đư c cân nh c so
v i l i ích mà nó mang l i.

B NG 10–7 | HORMON C A V THƯ NG TH N

HORMONE CH C NĂNG ĐI U HÒA BÀI TI T

Aldosterone Tăng tái h p thu ion Na+ b i th n vào trong máu Lư ng Na+ máu gi m
Tăng đào th i ion K+ b i th n qua nư c ti u Lư ng máu ho c huy t
áp gi m
Tăng lư ng K+
Cortisol Tăng s d ng m và nhiêu amino axit đ t o năng ACTH (thùy trư c tuy n
lư ng yên) trong stress sinh
Gi m s d ng glucose t o năng lư ng (ngo i tr não) lý
Tăng chuy n hóa glucose thành glycogen trong gan
Tác đ ng kháng viêm: n đ nh tiêu th và ngăn ch n
tác d ng c a histamine

vú, s tăng trư ng c a t cung và l ng đ ng m (g m tác d ng d tr m ) ngư i nam và ngư i

dư i da hông và đùi. Vi c c t hóa s n đ u
xương trong xương dài gây ra b i estrogen và
ng ng phát tri n chi u cao. Estrogen cũng đư c
tin là làm gi m cholesterol và triglyxerit trong
máu. V ph n trư c khi t i th i k mãn kinh
thì nó có tác d ng làm gi m y u t nguy cơ c a
xơ v a đ ng m ch và b nh m ch vành.
Nghiên c u đ ngh r ng estrogen không ch là
hormon “N ”. Estrogen có tác đ ng t i nhi u
cơ quan g m não, tim và m ch máu. Trong não,
testosterone t tinh hoàn ho c v thư ng th n
bi n đ i thành estrogen và có th quan tr ng đ n
trí nh , đ c bi t ngư i cao tu i. Estrogen không
ch có ch c năng trong h sinh d c
n , m c dù chúng ta chưa th c th nó nhưng
chúng ta có th bi t ch c năng h sinh d c n ,
đã đư c đ c p trư c đó.
PROGESTERONE
Khi các nang tr ng trư ng thành phóng noãn,
tr ng s tr thành hoàng th và b t đ u ti t
progesterone thêm vào đó là estrogen. Kích thích
này b i LH t thùy trư c tuy n yên.
Progesterone đư c xem là c n thi t cho vi c
bám c a nhau thai vào giai đo n s m (5 t i 8 ngày)
trong n i m c t cung. Nó cũng ki m soát vi c d
tr glycogen và s phát tri n ti p theo c a các m ch
máu n i m c t cung, do đó s tr thành m t ti n
3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 275
nhau thai. Các t bào ti t c a tuy n vú cũng tăng
trư ng dư i s nh hư ng c a progesterone.
C progesterone và estrogen đ u đư c ti t b i
nhau thai trong th i k mang thai; Ch c năng c a
nó đư c mô t trong Chương 21.
INHIBIN
Hoàng th ti t ra hormon khác, g i là in-hibin. Inhibin
giúp làm gi m s bài ti t FSH t thùy trư c tuy n
yên, và GnRH t vùng h đ i.
TINH HOÀN
Tinh hoàn n m trong bìu, m t cái túi c a da n m
gi a hai cái đùi. Hai hormon, testosterone và in-
hibin, đư c ti t b i tinh hoàn.
TESTOSTERONE
Testosterone là m t hormon d ng steroid đư c ti t
b i t bào k trong tinh hoàn; Kích thích ti t b i LH
t thùy trư c tuy n yên.
Testosterone ki m soát quá trình trư ng thành tinh
trùng trong ng sinh tinh; Quá trình này b t đ u
t lúc d y thì và ti p di n đ n h t cu c đ i. Trong
lúc d y thì, testosterone kích thích s phát tri n đ c
tính sinh d c th phát. Nó bao g m s phát tri n
c a toàn b h sinh d c, phát tri n m t và lông cơ
th , phát tri n thanh qu n và gi ng tr m, và phát
tri n cơ xương (t ng h p protein). Testosterone cũng
làm c t hóa s n đ u xương xương dài.
INHIBIN
Hormon inhibin đư c ti t b i t bào Stertoli tinh
hoàn; kích thích ti t là s tăng testosterone. Ch c
năng c a inhibin là làm gi m s ti t b i FSH t thùy
trư c tuy n yên. S tương tác c a inhibin,
testosterone và các hormon tuy n yên trư c làm duy
trì s sinh s n tinh trùng v i t c đ không đ i.
CÁC HORMON KHÁC
Melatonin là hormon đư c s n xu t t tuy n tùng,
cùng v i v trí n m phía sau c a não th t ba. S ti t
melatonin nhi u nh t vào lúc t i và gi m khi ánh sáng
đi vào m t hay là m t tín hi u c a võng m c vùng h
đ i. Võng m c cũng s n xu t ra melatonin dư ng như
nói r ng đôi m t và tuy n tùng hoat đ ng như m t
cái đ ng h sinh h c vùng h đ i. các đ ng v t
có vú khác, melatonin giúp ki m soát chu k sinh s n
theo mùa. V i nhi u ngư i,
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
275
H N i Tiwww.foxitsoftware.com/shopping
t
melatonin kích thích s kh i đ u c a gi c ng và tăng
th i lư ng c a gi c ng . m t s kh ng đ nh khác,
melatonin tăng cư ng h th ng mi n d ch ho c ngăn
ng a lão hóa, nhưng v n chưa có b ng ch ng nào.
M t vài cơ quan s n xu t ra hormon ch có m t
ho c m t vài cơ quan đích. Ví d như cơ xương
s n xu t ra Irisin tác đ ng lên t bào m và mô m
s n xu t ra hormon c ch đói Leptin. D dày và tá
tràng s n xu t ra hormon tác đ ng lên m t ph n
c a tiêu hóa (ch c năng c a t y và gan) và s thèm
ăn. Tuy n c s n xu t ra hormon c n thi t cho ch c
năng bình thư ng c a h mi n d ch, và th n s n xu t
ra hormon kích thích t o h ng c u t t y đ c a
xương. T t c nh ng th này đư c trình bày trong
Chương sau.
PROSTAGLANDINs
Prostaglandins (PGs) đư c t o b i h u như t t c
các t bào t l p phospholipids c a màng t bào. Nó
khác v i các hormon khác ch là nó không vào h
tu n hoàn đ t i cơ quan đích mà nó đư c bài ti t
đ tác đ ng t i m t v trí, nơi mà nó đư c t o ra.
Có nhi u lo i prostaglandins, đư c g i tên t các
ch cái A đ n I, như là PGA, PGB,... Prostaglandins
có nhi u ch c năng, và chúng ta s li t kê m t vài th
đây. Prostaglandins đư c bi t đ n là s liên quan
t i ph n ng viêm, cơ ch gây đau, đông máu, co
m ch và giãn m ch, co th t cơ t cung, sinh s n, s
bài ti t c a các tuy n tiêu hóa, và chuy n hóa dư ng
ch t. Hi n t i nghiên c u đ xác đ nh ch c năng bình
thư ng c a prostaglandins v i hi v ng r ng có th
đư c s d ng trong lâm sàng.
M t ví d quen thu c có th minh h a cho ho t
đ ng ph bi n c a prostaglandins. Đ i v i nh ng cơn
đau nh như đau đ u, nhi u ngư i s d ng aspirin.
Aspirin c ch t ng h p prostaglandins liên quan
t i cơ ch đau và thư ng gi m đau. Tuy nhiên đ i v i
m t vài ngư i b viêm kh p d ng th p, có th ph i
dùng lư ng l n aspirin đ h t đau và viêm. Nh ng
ngư i đó d b b m tím vì cơ ch đông máu đã b
suy y u. Cũng gi ng như tác đ ng c a aspirin, nó
c ch s t ng h p prostaglandins c n thi t cho vi c
đông máu.
CƠ CH HO T Đ NG C A
HORMON
Chính xác là s tác đ ng như th nào trên cơ qua đích
liên quan đ n m t s quy trình ph c t p, s đư c
trình bày m t cách đơn gi n đây.
3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 276

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
276 H N i Ti t www.foxitsoftware.com/shopping

T t c các hormon đ u đư c bài ti t vào máu và
đi kh p h tu n hoàn cơ th . Đi u gì quy đ nh m t
hormon s nh hư ng đ n m t cơ quan ho c mô c
th ? Đó là, nh ng gì làm cho m t t bào tr thành m t c a nó trên ho c trong t bào đích, m t thác ph n ng
đích đ n? Đích đ n đư c quy đ nh b i s có m t c a
th th phù h p v i hormon đó. M t hormon trư c
tiên ph i liên k t v i m t th th trên ho c trong t
bào đích. T bào đáp ng v i m t s hormon nh t
đ nh và không đáp ng v i hormon khác; đó là đích
đ n vì s hi n di n c a th th đ c hi u là protein.
Các protein th th này là m t ph n c a màng t
bào ho c trong bào tương ho c h t nhân c a t bào
đích. M t hormon s ch nh hư ng đ n nh ng
t bào có các th th đ c hi u c a nó. L y t bào
gan làm ví d , màng t bào có th th c a insulin,
glucagon, GH và epinephrine; t bào xương có
nhi u th th cho GH và calcitonin, PTH. T bào
c a bu ng tr ng
Th th màng t bào
T bào
Nhân t bào
và tinh hoàn không có th th c a PTH và calcitonin
nhưng có th th c a FSH và LH mà t bào xương và t
bào gan l i không có. M i hormon liên k t v i th th
s đư c di n ra (Hình 10–12).
HAI CƠ CH TRUY N TIN—HORMON PROTEIN
Hai cơ ch truy n tin c a hormon ho t đ ng liên quan t i
“truy n tin” làm x y ra m t vài th kích thích các ph n
ng đ c hi u. Hormon d ng protein thư ng liên k t v i
th th trên màng t bào, và hormon đó g i là ch t truy n
tin th nh t. Liên k t hormon–th th ho t hóa enzym
adenyl cyclase m t trong màng t bào. Adenyl cyclase
t ng h p m t ch t đư c g i là cyclic adenosine
monophosphate
Hormon d ng protein
A

L màng nhân

Enzym c a t bào Bài ti t

Thay đ i tính th m
Thác
ph n ng
Hormon d ng steroid
B
Th th t bào ch t

Ph c h p Steroid-protein

ADN trong nhi m s c th

T ng h p protein

Ribosom Lư i n i ch t
Hình 10–12 Cơ ch ho t đ ng c a hormon. (A) Cơ ch hai truy n tin c a ho t đ ng c a các
hormon protein. (B) Ho t đ ng c a hormone steroid. Xem đo n văn đ bi t mô t .

CÂU H I: M t t bào ph i có nh ng gì đ tr thành m t t bào đích cho m t hormone đ c hi u?

3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 277
(AMP vòng ho c cAMP) t ATP, và AMP vòng là ch t
truy n tin th 2.
AMP vòng ho t hóa enzym đ c hi u trong t bào, và
mang đ n ph n ng đ c trưng c a hormon. Các ph n
ng bao g m s thay đ i tính th m màng t bào v i
m t ch t c th , tăng t ng h p protein, ho t hóa enzym
khác ho c s bài ti t s n ph m c a t bào.
Tóm l i, ph n ng c a cơ th v i hormon quy t đ nh
b i enzym trong t bào, đó là ph n ng v i t bào có
kh năng. Nh ng ph n ng này đư c đưa ra b i ch t
truy n tin th nh t, hormon, kích thích s hình thành
c a ch t truy n tin th hai, AMP vòng. AMP vòng sau
đó kích ho t các enzym c a t bào đ t o ra các ph n
ng v i hormon (Hình 10–12)
HO T Đ NG C A HORMON D NG STEROID
Hormon d ng steroid đư c hòa tan trong l p lipid
màng t bào và khu ch tán d dàng vào t bào đích. Phía
trong c a t bào, hormon d ng steroid k t h p v i m t
th th protein trong t bào ch t, và ph c h p steroid-
protein vào trong nhân t bào. Trong nhân, ph c h p
steroid-protein ho t hóa gen đ c hi u, làm b t đ u quá
trình t ng h p protein. Các enzym t o ra mang l i ph n
ng đ c hi u c a t bào vào hormon (Hình 10–12).
ĐI M CHÍNH
H n i ti t thì không có ng và ti t hormon
vào trong máu. Hormon tác đ ng lên cơ
quan đích hay mô đích c a nó
Hóa h c v hormon
1. Amin—bi n đ i c u trúc c a amino axit tyrosine;
thyroxine; epinephrine.
2. Protein—chu i amino acids; peptides là m t chu i
ng n. Insulin, GH, và glucagon là protein; ADH và
oxytocin là peptid.
3. Steroids—t o thành t cholesterol ; cortisol, aldos-
terone, estrogen, testosterone.
Đi u hòa bài ti t hormon
1. Hormones đư c bài ti t khi c n thi t. T ng lo i
hormon s có con đư ng kích thích đ c hi u.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
277
H N i Tiwww.foxitsoftware.com/shopping
t
LÃO HÓA VÀ H N I TI T
H u h t các tuy n n i ti t đ u gi m ti t khi tu i già,
nhưng s lão hóa thư ng không d n đ n thi u h t
hormone nghiêm tr ng. Ví d s gi m hormon cortisol
tuy n thư ng th n nhưng n ng đ v n đ đ duy trì
cân b ng n i môi c a nư c, ch t đi n gi i và ch t dinh
dư ng. S gi m ti t hormon tăng trư ng d n đ n
gi m kh i lư ng cơ và tăng lưu tr m . T c đ chuy n
hóa ch t cơ b n th p ph bi n ngư i cao tu i vì tuy n
giáp làm ch m s bài ti t c a thyroxine. Tuy nhiên, tr
khi các b nh lý c th phát tri n, h th ng n i ti t thư ng
ti p t c ho t đ ng đ y đ trong tu i già..
TÓM L I
Hormon c a h n i ti t h u như tác đ ng lên m i m t
ch c năng c a cơ th . S phát tri n và s a chưa mô,
s d ng th c ph m đ s n xu t năng lư ng, ph n ng
v i stress, duy trì n ng đ pH d ch cơ th , và s sinh
s ng c a các loài ngư i t t c ph thu c vào hormon.
M t s ch đ này s đư c nói đ n trong các chương
sau. B n s đư c đ c v các ch c năng c a các
hormon này m t l n n a và nh n xét v nh ng ch c
năng quan tr ng c a nó đ duy trì cân b ng n i môi.
2. S ti t c a h u h t các hormon đư c đi u hòa b i
cơ ch feedback âm. Khi hormon này có tác d ng,
kích thích bài ti t là hai chi u, và s bài ti t hormon
gi m cho t i khi kích thích đư c l p l i.
Tuy n yên (Dư i c a đ i th )—treo dư i vùng
h đ i b i cu ng tuy n yên; n m trong h
yên c a xương bư m (Hình 10–1 và 10–2)
1. Thùy sau tuy n yên (Thùy th n kinh)—d tr
hormon đư c s n xu t b i vùng h đ i (Hình 10–
2 và 10–3 và B ng 10–1).
— ADH—tăng lư ng nư c tái h p thu b i th n,
gi m đ m hôi, s lư ng l n thì gây co m ch.
K t qu : gi m lương nư c ti u bài ti t và tăng
th tích máu; tăng áp su t máu (BP). Kích thích
b i: xung th n kinh t vùng h đ i khi cơ th gi m
lư ng nư c vì b t c lý do gì.
3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 278
278 H N i Ti t
— Oxytocin—kích thích s co th t cơ t cung
trong khi lâm b n và bài xu t s a t tuy n vú.
Kích thích b i: xung th n kinh t vùng h đ i
khi c t cung b dãn ho c bé mút núm vú.
2. Thùy trư c tuy n yên (Thùy tuy n)—s bài ti t đư c
đi u hòa b i s gi i phòng hormon t vùng h đ i
(Hình 10–3 và B ng 10–2).
— GH—thông qua các ch t trung gian, IGFs, GH
làm tăng lư ng amino axit v n chuy n vào
trong t bào và tăng t ng h p protein; tăng t c
đ nguyên phân; tăng s d ng m đ t o năng
lư ng (Hình 10–4). Kích thích b i: GHRH t
vùng h đ i.
— TSH—tăng s bài ti t c a thyroxine và T3 b i
tuy n giáp. Kích thích b i: TRH t vùng h
đ i.
— ACTH—tăng s bài ti t c a cortisol b i v
thư ng th n. Kích thích b i: CRH t vùng h
đ i.
— Prolactin—b t đ u và duy trì s n xu t s a t
tuy n vú. Kích thích b i: PRH t v ng h đ i.
— FSH— N : là s b t đ u phát tri n c a tr ng
trong nang tr ng và s bài ti t estrogen b i t
bào nang tr ng.
Nam: b t đ u s phát tri n c a tinh trùng
trong tinh hoàn. Kích thích b i: GnRH t
vùng h đ i.
— LH— N : kích thích s r ng tr ng và chuy n
nang tr ng chuy n thành thành hoàng th va
kích thích s bài ti t progesterone.
Nam: kích thích bài ti t testosterone b i tinh
hoàn. Kích thích b i: GnRH t vùng h đ i.
Tuy n giáp—n m phía trư c và hai bên khí
qu n, dư i thanh qu n (Hình 10–1 và 10–5 và
B ng 10–3)
— Thyroxine (T4) và T3—(Hình 10–5) s n xu t
b i nang giáp; g m hormon ch a i- t. Tăng s
d ng t t c các lo i th c ph m đ t ng h p
năng lương và tăng t ng h p protein. C n thi t
cho s bình thư ng c a th ch t, tinh th n và
phát tri n tình d c. Kích thích b i: TSH t
thùy trư c tuy n yên.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
— Calcitonin—s n xu t b i t bào c n giáp. Gi m
s tái h p thu c a canxi t xương và gi m lư ng
canxi máu. Kích thích b i: H canxi máu.
Tuy n c n giáp — b n; hai trên sau m i thùy
tuy n giáp ( Hình 10–6 và 10–7 và B ng 10–4)
— PTH—tăng s tái h p thu canxi và phosphat t
xương vào trong máu; tăng s h p thu c a canxi
và phosphát t ru t non; tăng s tái h p thu c a
canxi và đào th i phosphat b i th n, và ho t hóa
vitamin D. K t qu : tăng canxi máu và gi m
phosphat máu. Kích thích b i: H canxi máu.
c ch b i: Tăng canxi máu.
Tuy n t y—kéo dài t đư ng cong tá tràng đ n
lách. Ti u đ o Langerhans ch a t bào alpha
và t bào beta (Hình 10–1 và 10–8 và B ng 10–
5)
— Glucagon— bài ti t b i t bào alpha. Kích thích
gan chuy n glycogen thành glucose; tăng s
d ng m và amino axit t o năng lư ng. K t
qu : tăng lư ng máu. Kích thích b i: gi m
đư ng huy t.
— Insulin—bài ti t b i t bào beta. Tăng s d ng
glucose đ t o năng lư ng; kích thích gan và
cơ chuy n glucose thành glycogen; tăng đem
vào t bào acit béo và amino axit đ t ng h p
lipid và protein. K t qu : H đư ng máu. Kích
thích b i: Gi m đư ng máu.
— Somatostatin— c ch s ti t c a insulin và
glucagon.
Tuy n thư ng th n—g m m i m t n m phía
trên c a th n; phía trong t y và phía ngoài v
(Hình 10-1)
1. Thư ng th n v —s n xu t catecholamines đáp
ng stress, chu n b cho cơ th “chi n đ u ho c
bay” (B ng 10–6 và Hình 10–9).
— Norepinephrine—kích thích s co m ch dư i da,
t ng và cơ xương và s làm tăng huy t áp.
3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 279
— Epinephrine—tăng nh p tim và s c co cơ tim,
gây ra s co m ch dư i da, t ng, và gây giãn
m ch cơ xương; giãn các ti u ph qu n; gi m
như đ ng; làm gan chuy n glycogen thành
glucose; tăng s d ng m đ t o năng lư ng;
tăng t c đ hô h p t bào. Kích thích b i: xung
giao c m t vùng h đ i.
2. Thư ng th n v —s n xu t ra corticoid khoáng,
corticoid đư ng, và m t s lư ng r t nh hormon
sinh d c (ch c năng chưa đư c bi t rõ) (B ng
10–7).
— Aldosterone—(Hình 10–10) làm tăng s tái h p
thu Na và bài ti t Kali th n. K t qu : Hidro
đư c bài ti t thông qua s trao đ i v i Na; ion
Cl, HCO3 và nư c cùng v i Na đem tr v dòng
máu; gi lư ng pH bình thư ng, th tích máu và
áp su t máu; kích thích b i: gi m lư ng Na máu
ho c tăng lư ng Kali; gi m th tích và áp su t
máu (ho t hóa h renin-angiotensin th n).
— Cortisol—(Hình 10–11) tăng s d ng m và amin
axit đ t o năng lương; gi m s d ng glucose
đ chuy n glucose cho não s d ng; tác đ ng
kháng viêm: ngăn ch n tác đ ng c a histamine
và n đ nh màng tiêu th đ ngăn ch n nhi u
mô b phá h y. Kích thích b i: ACTH t th y
trư c tuy n yên trong lúc stress sinh lý.
Bu ng tr ng—trong khoang ch u hai
bên t cung (Hình 10–1)
— Estrogen—s n xu t b i t bào nang tr ng.
Thúc đ y s phát tri n c a tr ng; kích thích
phát tri n m ch máu trong n i m c t cung; kích
thích s phát tri n đ c tính sinh d c th phát:
phát tri n các ng d n trong tuy n vú, phát tri n
t cung và h th ng tuy n vú, phân b m .
Thúc đ y s c t hóa s n đ u xương; làm
gi m lư ng cholesterol và triglycerides. Kích
thích : FSH t thùy trư c tuy n yên.
— Progesterone—s n xu t b i hoàng th . Thúc
đ y s làm t c a phôi giai đo n r t s m và
d tr glycogen và thêm vào s tăng tư ng
c a m ch máu trong n i m c t cung; Thúc
đ y phát tri n c a t bào ti t trong tuy n vú.
Kích thích: LH t thùy trư c tuy n yên.
— Inhibin— c ch s ti t FSH.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
279
www.foxitsoftware.com/shopping
The Endocrine System
Tinh hoàn—trong bìu và n m gi a hai đùi
(Hình 10–1)
— Testosterone—s n xu t b i t bào k . Thúc đ y
s trư ng thành c a tinh trùng trong tinh hoàn;
thúc đ y s phát tri n đ c tính sinh d c th phát:
phát tri n h sinh d c, m t và lông cơ th , thanh
qu n, cơ xương; thúc đ y s c t hóa s n đ u
xương. Kích thích b i: LH t thùy trư c tuy n
yên.
— Inhibin—s n xu t b i t bào Stertoli. c ch bài
ti t c a FSH đ duy trì h ng đ nh t c đ s n xu t
tinh trùng. Kích thích b i: tăng testosterone.
Hormon khác
— Melatonin—bài ti t b i tuy n tùng vào lúc t i;
mang l i gi c ng .
— Prostaglandins—t ng h p b i t bào t l p
phospholipid c a màng t bào; mang l i tác
d ng c a chúng t i ch . Liên quan t i quá trình
viêm và đau, h sinh d c, chuy n hóa dư ng
ch t, thay đ i m ch máu, đông máu.
Cơ ch tác đ ng c a các hormon
khác (Hình 10–12)
1. T bào đích cho hormon là nh ng t bào có th
th c a nó. Th th là protein liên k t ho c phù
h p v i hormon; th th c a màng là m t ph n
c a màng, ho c trong t bào ch t hay nhân c a
t bào đích.
— Hai cơ ch truy n tin: hormon d ng protein
(ch t truy n tin đ u tiên) liên k t v i th th
màng t bào; ph n ng này kích thích t o AMP
vòng (ch t truy n tin th hai) trong t bào; AMP
vòng ho t hóa enzym c a t bào đ đem ph n
ng đ c hi u c a t bào vào hormon.
— Hormon d ng steroid d dàng khu ch tán qua
màng t bào và liên k t v i th th t bào ch t.
Ph c h p steroid-protein vào trongn nhân và
ho t hóa lo i gen nh t đ nh, làm b t đ u t ng
h p protein đ mang l i ph n ng đ c hi u cho
t bào v i hormon.
3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 280
280 H N i Ti t
CÂU H I ĐÁNH GIÁ
1. S d ng nh ng th sau đây đ mô t cơ ch
feedback âm: TSH, TRH, gi m t c đ chuy n hóa,
thyroxine, và T3. (trang 262, 264)
2. Tên c a hai lo i hormon đư c d tr thùy sau
tuy n yên. Nơi nào chúng đư c s n xu t? Nêu
ra ch c năng c a t ng lo i hormon (trang 256–
258)
3. Tên c a hai lo i hormon c a thùy trư c tuy n yên
nh hư ng t i bu ng tr ng và tinh hoàn, và nêu
ch c năng c a chúng. (trang 261)
4. Mô t tác đ ng đ i kháng c a PTH và calcitonin
xương và lư ng canxi máu. Nêu ch c năng khác
c a PTH. (trang 264)
5. Mô t tác đ ng đ i kháng insulin và glucagon gan
và lư ng đư ng trong máu (trang 266–267)
6. Mô t s tác đ ng s d ng th c ăn đ t o năng
lư ng c a cortisol. Gi i thích tính kháng viêm
c a cortisol. (trang 270, 272)
7. Nêu tác đ ng c a aldosterone trên th n. Mô t k t
qu c a tác đ ng lên các thành ph n c a máu
(trang 270)
8. Khi nào thì epinephrine và norepinephrine bài
ti t? Mô t tác đ ng c a các hormon này.
(p. 269)
THÊM VÀI Ý KI N
1. Trong khi đá banh, Alicia 12 tu i va ch m v i c u
th khác, c m th y đau tay và xương cánh tay đã
b gãy. Cô y s n nhưng cô y ph i bó b t m t
vài tu n. Hormon nào s làm lành ch b gãy, và
như th nào?
2. Darren, 15 tu i, cao như tu i c a mình nhưng
anh y mu n xây d ng cơ b p. Anh y quy t
đ nh ch ăn duy nh t protein b i vì anh y nói “
Cơ b p là protein, vì th protein s t o nên cơ
và càng nhi u protein s có càng nhi u cơ” M t
ph n là chính xác, và m t ph n không chính
xác. Gi i thích t i sao, tên hormon liên quan t i
chuy n hóa protein và nh hư ng t i chuy n
hóa protein như th nào.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
9. Tên c a hormon c n cho s tăng trư ng c a t
bào tr ng trong bu ng tr ng. Tên c a hormon
c n cho s tăng trư ng tinh trùng trong tinh hoàn.
(trang 272, 274–275)
10. Hãy nêu prostaglandins đư c t o t gì, và nêu ba
ch c năng c a prostaglandins. (p. 275)
11. Tên c a hormon đi u khi n s phát tri n c a n i
m c t cung trong s chu n b cho tr ng th tinh,
và nêu rõ ràng nơi mà hormon đư c s n xu t
(trang 272, 274)
12. Gi i thích ch c năng c a hormon tăng trư ng và
thyroxine (ho c T3) như cách chúng đi u hòa s
phát tri n bình thư ng. (trang 259, 262)
13. Nêu con đư ng tr c ti p kích thích s bài ti t cho
t ng lo i hormon này: (trang 262, 269, 272, 264,
270, 264, 260, 266, 275, 257)
a. Thyroxine f. Calcitonin
b. Insulin g. GH
c. Cortisol h. Glucagon
d. PTH i. Progesterone
e. Aldosterone j. ADH
3. Nhi u ngư i thích m , s khác thì thích khoai tây,
và s còn l i thì thích cơm. Tên c a hormon liên
quan đ n chuy n hóa carbohydrat gi i thích ch c
năng đ c hi u c a t ng lo i
4. Không may là hơn 50% calo trong nhi u món ăn
nhanh (như th t phô mai và đ rán) đem l i nhi u
ch t béo. Tên c a hormon liên quan t i chuy n hóa
ch t béo và gi i thích ch c năng c a t ng lo i.
5. B n đã đ c v gan nhi u l n trong chương này và
thư ng th y hình nh c a nó như là m t cơ quan
đích. Nhi u ch c năng c a gan đư c kích thích
b i hormon. Tên c a các lo i hormon mà có th
nghĩ đ n v tác đ ng c a nó gan và hãy trình
bày ch c năng c a t ng lo i.
3957_Ch10_252-281 06/10/14 10:33 AM Page 281

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H N i Ti t 281
www.foxitsoftware.com/shopping

6. Nhìn câu h i Hình 10–A, mô t cơ ch feedback 7. T t c các ph n c a tuy n thư ng th n góp ph n

c a hormon cho các quá trình cơ th . M i dòng đ
th này mô t s ti t hormon theo th i gian. M t
hormon đư c đi u ch nh b i m t cơ ch feedback
dương và m t cơ ch feedback âm khác. Cái nào
là cái nào? Đưa ra lý do cho câu tr l i c a b n.
vào kh năng ph n ng v i tình hình stress. Nhìn
câu h i Hình 10–B và nhãn c a các ph n ch đ nh.
Mũi tên màu cam bi u th hormon hư ng t i cơ
quan đích. Đ giúp b n b t đ u, # 1 là vùng h
đ i và hormon hư ng t i s ti t cortisol t thùy
trư c tuy n yên, và # 5 là đư ng đi c a h th n
kinh t ch . M t khi b n th y hormon, mô t
đáp ng c a nó trên t ng cơ quan đích.

A
Tăng
B
Hormon
bài ti t

Gi m

Th i gian

CÂU H I HÌNH 10–A: Cơ ch feedback c a

hormon trong quá trình c a cơ th ?

1
Tuy n
thương 2
th n 5

3 4 8
7

CÂU H I HINH 10–B: Hormon nào đư c ti t trong lúc stress?

3957_Ch11_282-305 06/10/14 10:50 AM Page 282

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

CHƯƠNG

Máu
3957_Ch11_282-305 06/10/14 10:50 AM Page 283

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

M C TIÊU H C T P
■ Mô t thành ph n và gi i thích các ch c năng c a huy t tương
CHƯƠNG CHÍNH
Đ c đi m c a
■ Bi t tên c a các mô t o máu chính và các lo i s n ph m c a t bào
huy t tương
máu.
T bào máu
■ Nêu ch c năng c a các t bào h ng c u, bao g m c protein và H ng c u
khoáng ch t c n thi t . Ch c năng
■ Bi t tên c a các ch t dinh dư ng c n thi t cho s s n xu t h ng c u, và S n xu t và tu i
tr ng thái ch c năng c a m i ch t. th ,trư ng thành
■ Gi i thích làm th nào tình tr ng thi u oxy có th thay đ i t l s n xu t t bào Các lo i máuT
h ng c u. bào b ch c u
Phân lo i ch c
■ Mô t nh ng đi u gì x y ra v i các t bào h ng c u khi đ n cu i vòng đ i
năng
; Đi u gì x y ra v i hemoglobin?
Ti u c u
■ Gi i thích nhóm máu ABO và Rh. Ch c năng
■ Bi t tên c a 5 lo i b ch c u và mô t ch c năng c a t ng lo i. Phòng ng a đông
■ Cho bi t ti u c u là gì và gi i thích cách chúng liên quan đ n c m máu.
máu b t thư ng
■ Mô t 3 giai đo n c a quá trình đông máu hóa h c
■Gi i thích cách c c máu đông b t thư ng đư c ngăn ch n trong h th ng
m ch máu.
■ Nêu các giá tr bình thư ng trong công th c máu toàn ph n.

Ô 11–1
THU T NG M I B NH LÂM SÀNG
Nhóm ABO (A-B-O GROOP) LIÊN QUAN Thi u máu
Albumin (al-BYOO-min) Thi u máu (uh-NEE-mee-yah)
Ô 11-2
Bilirubin (BILL-ee-roo-bin) Đ m phân bi t (DIFF-er-EN-shul
Đông máu hóa h c (KEM-i- KOWNT) B nh vàng da
kuhl Nguyên h ng c u huy t tr sơ
KLAH-ting) Ô 11–3
sinh (e-RITH-roh-blass-TOH-
S ngh n m ch (EM-boh-lizm) sis fee-TAL-is) B nh Rh c a tr sơ

H ng c u (e-RITH-roh-sight) Hematocrit (hee-MAT-oh-krit) sinh

Hemoglobin (HEE-moh-GLOW-bin) Hemophilia (HEE-moh-FILL-ee-ah)

Ô 11–4
S c m máu (HEE-moh-STAY-sis) Ch ng vàng da (JAWN-diss)
Heparin (HEP-ar-in) B nh b ch c u (loo-KEE-mee-ah) B nh b ch

S mi n d ch (im-MYOO-ni-tee) Ch ng tăng b ch c u (LOO-koh- c u

B ch c u (LOO-koh-sight) sigh-TOH-
Ô 11–5
Đ i th c bào (MAK-roh-fahj) sis)
các ki u t bào b ch c u: HLA
Nguyên h ng c u (NOR-moh- RhoGAM (ROH-gam)
blast) Tissue typing (TISH-yoo-TIGH- Ô 11–6
ping) Hemophilia
H ng c u lư i(re-TIK-yoo-loh-
Typing H cross-matching (TIGH-
sight) Ô 11–7
ping H KROSS-match-ing)
y u t Rh (R-H FAK-ter) Làm tan và ngăn
Ti u c u (THROM-boh-sight) ng a c c máu đông
Huy t kh i (THROM-bus)
Các thu t ng xu t hi n d ng in đ m trong văn b n chương đư c xác đ nh trong
b ng thu t ng , b t đ u t trang 603.
283
3957_Ch11_282-305 06/10/14 10:50 AM Page 284
284 Máu
M
t trong nh ng th thu t y t ph bi n và đơn
gi n nh t là truy n máu. Tuy nhiên,như b n bi t,
truy n máu c a m t cá nhân không ph i là
luôn tương thích v i ngư i khác. Nhóm máu ABO đư c
phát hi n vào đ u nh ng năm 1900 b i Karl LHsteiner,
1 ngư i M g c Australia . Ông cũng đóng góp vào vi c
khám phá y u t Rh năm 1940. Vào năm 1940s, Charles
Drew, 1 ngư i M g c Phi, phát tri n k thu t đ ch bi n
và b o qu n huy t tương, cái mà sau đó có th đư c
dùng trong truy n máu cho ngư i thu c bât k nhóm
máu nào. Ngày nay khi chúng ta hi n máu , máu c a
chúng ta có th đư c trao cho ngư i nh n như máu
nguyên ch t, ho c nó có th đư c tách ra thành t ng
ph n c u thành c a nó, và ngư i nh n s ch nh n
nh ng ph n h c n, ch ng h n như h ng c u, huy t
tương, y u t 8, ho c ti u c u. M i ph n có m t ch c
năng c th , và t t c các ch c năng c a máu là r t c n
thi t cho s s ng c a chúng ta.
Các ch c năng chính c a máu là v n chuy n, đi u
hòa và b o v . Nh ng ch t đư c v n chuy n b ng máu
bao g m ch t dinh dư ng, ch t th i, khí và hormone.
Máu góp ph n vào vi c đi u ch nh cân b ng ch t l ng -
đi n gi i, cân b ng acid-base và nhi t đ cơ th . B o v
ch ng l i tác nhân gây b nh b i t bào b ch c u, và cơ
ch đông máu ngăn ng a m t máu quá m c sau khi b
thương. M i ch c năng đư c đ c p chi ti t hơn trong
chương này.
Đ c đi m c a máu
Máu có đ c đi m sinh lý đ c bi t:
S lư ng —m t ngư i có 4 đ n 6 lít máu, tùy thu c
vào kích thư c c a h . Trong t ng th tích máu c a
cơ th con ngư i, 38% đ n 48% g m các t bào máu
khác nhau, còn đư c g i là các y u t hình thành.
Ph n còn l i 52% đ n 62% th tích máu là huy t
tương, ph n l ng c a máu (Hình 11-1).
Màu s c—có th b n đang nói v i chính mình, “T t
nhiên, nó là màu đ !” Tuy nhiên, s chú ý đư c t o
nên t chính s hi n nhiên này, b i vì màu s c có
s khác bi t. Máu đ ng m ch có màu đ tươi vì nó
ch a hàm lư ng oxy cao. Máu tĩnh m ch đã th i ra
nhi u oxy trong các mô, và có màu đ s m. Đi u
này có th quan tr ng trong vi c đánh giá ngu n
g c c a ch y máu. N u máu có màu đ tươi, nó có
l là t m t đ ng m ch b c t đ t, và máu đ s m có
th là máu tĩnh m ch.
pH—m c pH máu bình thư ng là 7,35-7,45, đó là hơi ki m.
Máu tĩnh m ch thư ng có pH th p hơn m t chút so v i
máu đ ng m ch vì ch a nhi u carbon dioxide hơn. Nh c
l i t Chương 2 r ng máu ch a các h th ng đ m, các
c p hóa ch t (như axit cacbonic và natri bicarbonate)
s ph n ng
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
trong vòng chưa đ y m t giây đ thay đ i m t axit
m nh ho c bazơ m nh thành các phân t không làm
thay đ i đ pH c a máu.
Đ nh t — đi u này có nghĩa là đ đ m đ c ho c kh
năng ngăn c n dòng ch y. Máu đ c hơn nư c t 3
đ n 5 l n. Đ nh t đư c tăng lên nh s có m t c a
các t bào máu và protein huy t tương, và đ đ m
đ c này góp ph n t o huy t áp bình thư ng.
Huy t Tương
Huy t tương là ph n l ng c a máu và ch a kho ng 91%
nư c. Kh năng dung môi c a nư c cho phép huy t
tương v n chuy n nhi u lo i ch t. Các ch t dinh dư ng
đư c h p th đư ng tiêu hóa, ch ng h n như glucose,
axit amin, vitamin và khoáng ch t, đư c tu n hoàn máu đ n
t t c các mô c a cơ th . Các ch t th i c a các mô,
ch ng h n như urê và creatinine, qua th n và đư c bài
ti t qua nư c ti u. Hormon đư c t o ra b i các tuy n
n i ti t đư c mang trong huy t tương đ n các cơ quan
đích c a chúng, và các kháng th đư c t o ra b i các t
bào lympho cũng đư c v n chuy n trong huy t tương.
H u h t cácbon điôxít do các t bào t o ra đ u đư c
mang trong huy t tương dư i d ng các ion bicarbonate
(HCO3–).Khi máu đ n ph i, CO2 đư c tái t o thành,
khu ch tán vào ph nang, và đư c th ra
Cũng trong huy t tương là các protein huy t tương. Các
y u t đông máu prothrombin, fibrinogen, và nh ng ch t
khác đư c t ng h p b i gan và tu n hoàn máu cho đ n khi kích
ho t đ t o thành m t c c máu đông trong m t m ch máu
b v ho c b đ t. Albumin là protein huy t tương nhi u
nh t. Nó cũng đư c t ng h p b i gan. Albumin góp ph n
t o áp l c keo c a máu, kéo d ch mô vào các mao
m ch. Đi u này quan tr ng đ duy trì th tích máu và huy t
áp bình thư ng. Lo i protein huy t tương khác đư c g i
là globulin. Alpha và beta globulins đư c t ng h p b i gan
và ho t đ ng như ch t mang ch t béo. Các globulin
gamma (còn g i là globulin mi n d ch) là các kháng th
đư c t o ra b i các t bào lympho. Kháng th đư c gán
cho vi c b t đ u tiêu di t các tác nhân gây b nh và cung
c p cho chúng ta kh năng mi n d ch.
Huy t tương cũng mang nhi t đ cơ th . Nhi t là m t
trong nh ng s n ph m ph c a hô h p t bào (s n xu t
ATP trong t bào). Máu tr nên m hơn khi nó ch y qua
các cơ quan ho t đ ng như gan và cơ b p (máu ch y ch m
trong mao m ch, vì v y có th i gian đ làm m). Nhi t này
đư c phân ph i cho các b ph n l nh c a cơ th khi máu
ti p t c lưu thông.
CÁC T BÀO MÁU
Có 3 lo i t bào máu: h ng c u,b ch c u và ti u c u.
Các t bào máu là s n ph m t t bào g c c a mô sinh
máu.Sau khi sinh
3957_Ch11_282-305 06/10/14 10:50 AM Page 285

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
285
www.foxitsoftware.com/shopping
Máu

Các mô và d ch cơ th khác 92% Máu T ng cân n ng

8%

Huy t tương 52–62% Các t bào máu 38–48% Th tích máu

Nư c 91.5% H ng c u4.5–6.0 tri u Các t bào

máu (m i
microlit)
Ti u c u 150,000 – 300,000
Các ch t khác Protein B ch c u 5,000–10,000
1.5% 7%

B ch c u ưa base
Fibrinogen 7%
Ch t dinh 0.5–1.0%
dư ng B ch c u ái toan
Globulin 1–3%
38% B ch c u mono
Hormones
3–8%
Ch t th i
B ch c u
nitơ
lympho 20–
35%
Khí hô h p Albumin
B ch c u
55%
Ch t đi n trung tính
gi i 55–70%

Nh ng ch t khác Proteins B ch c u

Hình 11–1 Các thành ph n c a máu và m i quan h c a máu v i các mô cơ th khác.

Câu h i: Huy t tương ch a ch t gì là ch y u? T bào máu nào có s lư ng nhi u nh t?

3957_Ch11_282-305 06/10/14 10:50 AM Page 286
286 Máu
ch y u là t y xương đ , đư c tìm th y trong các
xương ph ng và xương ng n như xương c, xương
hông và đ t s ng. Lympho bào trư ng thành và phân
chia trong mô b ch huy t, tìm th y trong lách, h ch
b ch huy t, và tuy n c. Tuy n c ch a các t bào g c
t o ra các lympho bào T, và các t bào g c trong các
mô b ch huy t khác cũng t o ra các t bào lympho.
H NG C U
Còn đư c g i là các t bào máu đ ,h ng c u (RBCs)
có hình đĩa lõm hai m t, có nghĩa là trung tâm c a nó
m ng hơn các dìa c a nó. B n có th nh l i t Chương
3 r ng ch có t bào h ng c u ngư i không có nhân. H t
nhân c a chúng tan rã khi các t bào h ng c u trư ng
thành và không c n thi t cho ho t đ ng bình thư ng.
S lư ng h ng c u bình thư ng dao đ ng t 4,5 đ n
6,0 tri u t bào trên m i microliter ( L) máu (1 microliter
= 1 mm3 = m t ph n tri u c a m t lít, m t th tích r t
nh ). S lư ng h ng c u c a nam gi i thư ng hư ng
t i m c cao nh t trong ph m vi này; Đ i v i ph n ch
s này thư ng hư ng t i m c th p. M t cách khác đ
đo lư ng h ng c u là hematocrit. Xét nghi m này liên
quan đ n vi c hút máu vào m t ng th y tinh m ng g i
là ng mao d n và ly tâm ng đ các t bào l ng xu ng
đáy ng. T l ph n trăm c a các t bào và huy t tương
sau đó có th đư c xác đ nh. B i vì h ng c u chi m đa
s trong các t bào máu, m c đ hematocrit bình
thư ng tương t t ng s t bào máu: 38% đ n 48%. C
s lư ng h ng c u và hematocrit (Hct) là m t ph n c a
s lư ng máu toàn ph n (CBC).
Ch c năng
Các t bào h ng c u ch a protein hemoglobin
(Hb), th giúp h ng c u có kh năng mang oxy. M i
h ng c u ch a kho ng 300 tri u phân t hemoglo-
bin, m i phân t có th liên k t v i b n phân
t oxy (xem Hình 3.B trong Ô 3–2 c a Chương 3
v c u trúc c a hemoglobin). Trong các mao m ch
ph i, h ng c u nh n oxy và oxyhemoglobin đư c
hình thành. Máu này tu n hoàn máu t ph i tr l i tim
và sau đó đư c đưa đ n toàn cơ th . Trong h
th ng mao m ch , hemoglobin th i nhi u oxy và tr
thành hemoglobin kh .Vi c xác đ nh n ng đ
hemoglobin cũng là m t ph n c a CBC; ph m vi bình
thư ng là 12 đ n 18 gram trên 100 mL máu. C n
thi t cho s hình thành hemoglobin là s t vô cơ; có
b n nguyên t s t trong m i phân t hemoglobin.
Đó là s t th c s liên k t v i oxy và cũng làm cho h ng
c u có màu đ .Hemoglobin cũng có th liên
k t v i carbon dioxide (CO2) và v n chuy n
m t s CO2 t các mô đ n ph i .Nhưng
hemoglobin ch chi m kho ng 10% t ng lư ng v n
chuy n CO2 (ph n l n đư c mang trong huy t
tương dư i d ng các ion bicarbonate).
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
S s n xu t và trư ng thành
Trong quá trình phát tri n phôi thai và bào thai, vi c s n
xu t h ng c u có th đư c so sánh v i m t cu c ch y
ti p s c, v i “chi c g y” c a quá trình s n xu t đư c
truy n t cơ quan này sang mô khác. Trong phôi thai (8
tu n đ u sau khi th tinh) h ng c u đư c t o ra b i màng
ngoài đư c g i là túi noãn hoàng (xem hình 21–3 trong
Chương 21). Gan c a thai nhi sau đó m t th i gian, và lá
lách c a thai nhi cũng đóng góp cho s n xu t h ng c u
sau này trong thai k . T y xương đ b t đ u ho t đ ng
trong tháng th năm c a thai k , tr nên quan tr ng hơn
bao gi h t, và ngay sau khi sinh là nơi duy nh t c a s
hình thành h ng c u
tr l n và ngư i l n, các t bào h ng c u đư c
hình thành trong t y xương đ (RBM) xương d t và
xương ng n. Trong t y xương đ là nh ng t bào ti n
thân đư c g i là t bào g c. Nh l i t Chương 3
r ng các t bào g c là các t bào không bi t hóa có
th phát tri n, ho c phân bi t, theo nhi u hư ng. Các
t bào g c c a t y xương đ cũng có th đư c g i là
nguyên bào t o t bào máu và chúng liên t c tr i qua
nguyên phân đ t o ra các t bào g c m i và t t c
các lo i t bào máu , đa s trong đó là h ng c u
(Hình 11–2 và 11–3). T c đ s n xu t r t nhanh (ư c
tính kho ng vài tri u h ng c u m i m i giây), và m t
y u t đi u ti t chính là oxy. N u cơ th đang trong
tình tr ng gi m oxy, ho c thi u oxy, th n s n sinh
ra m t lo i hooc-môn g i là erythropoietin, kích
thích t y xương đ đ tăng t l s n xu t h ng c u
(t c là, t l gi m phân t bào g c). Đi u này s x y
ra sau xu t huy t ho c n u m t ngư i vùng
cao trong m t th i gian. K t qu ho t đ ng c a
erythropoietin, t o nhi u h ng c u đ mang oxy và
đi u ch nh tr ng thái thi u oxy.
Các t bào g c s tr thành h ng c u qua m t s giai
đo n phát tri n, ch có hai trong s đó chúng ta s đ c p
đ n: nguyên m u h ng c u có nhân k t đ c và h ng c u
lư i (xem hình 11-2). Các nguyên m u h ng c u là giai
đo n cu i cùng còn h t nhân, mà sau đó tiêu bi n.
Hemoglobin đã đư c t o ra, và các nhi m s c th v i mã
ADN cho hemoglobin không còn c n thi t n a. Các t bào
h ng c u lư i có các m nh c a lư i n i ch t (cũng không
còn c n thi t), mà có th nhìn th y l m đ m tím khi lam
kính máu đư c nhu m màu đ đánh giá vi mô. Nh ng t
bào chưa trư ng thành này thư ng đư c tìm th y trong
t y xương đ , m c dù m t s lư ng nh các t bào h ng
c u lư i trong tu n hoàn ngo i vi đư c coi là bình thư ng
(lên đ n 1,5% t ng s h ng c u). S lư ng l n h ng c u
lư i ho c nguyên m u h ng c u trong máu tu n hoàn có
nghĩa là s lư ng
3957_Ch11_282-305 06/10/14 10:50 AM Page 287

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
287
www.foxitsoftware.com/shopping
Máu

H ng c u

H ng c u lư i
B ch c u trung tính

B ch c u ưa base

Nguyên m u h ng c u
T bào band

T bào nhân kh ng l

b ch c u ưa acid

T bào
T bào g c Nguyên bào lymphô di t
t
nhiên
NK

Ti u c u
T bào B

B ch c u mono

T bào T

Tương bào
Đ i th c bào

Hình 11–2 S n xu t các t bào máu. T bào g c đư c tìm th y ch y u trong t y xương đ và

là nh ng t bào ti n ch t cho t t c các lo i t bào máu.

CÂU H I: đâu có nguyên m u h ng c u và h ng c u lư i, và t i sao?

3957_Ch11_282-305 06/10/14 10:50 AM Page 288
288 Máu
A B
C D
E F
h ng c u trư ng thành không đ đ mang oxy c n
thi t cho cơ th . Tình hu ng như v y bao g m xu t huy t,
ho c khi h ng c u trư ng thành b phá h y, như trong
b nh Rh c a tr sơ sinh và s t rét.
S trư ng thành c a các t bào máu đ đòi h i nhi u
ch t dinh dư ng. Protein và s t là c n thi t cho s t ng
h p hemoglobin và tr thành m t ph n c a các phân t
hemoglobin. Đ ng là m t ph n c a m t s enzym tham gia
vào quá trình t ng h p hemoglobin, m c dù nó không tr
thành m t ph n c a hemoglobin (n u có, nó s làm cho
máu có màu xanh dương, gi ng như cua móng ng a).
Các vitamin, acid folic và B12 c n đ t ng h p DNA trong
các t bào g c c a t y xương đ . Khi các t bào này tr i
qua quá trình phân bào, chúng ph i liên t c t o ra các b
nhi m s c th m i. Vitamin B12 ch a khoáng ch t coban
và cũng đư c g i là y u t bên ngoài b i vì ngu n g c
c a nó bên ngoài,l y t th c ph m. Các t bào thành
c a niêm m c d dày t o ra y u t n i, m t hóa ch t k t
h p v i vitamin B12 trong th c ph m đ ngăn c n s
tiêu hóa và thúc đ y s h p th c a nó
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Hình 11–3 Các t bào máu
(A) T bào h ng c u, ti u c u,
và 1 b ch c u ưa base. (B) B ch
c u lympho (trái) và b ch c u
trung tính (ph i).
(C) B ch c u ưa acid. (D) B ch
c u mono. (E) Nguyên m u ti u
c u v i ti u c u (A–E ×600) (F)
T y xương bình thư ng (×200).
(T Harmening, DM: Clinical
Hematology H Fundamentals
of Hemostasis, ed. 3. FA Davis,
Philadelphia, 1997, pp 14, 17,
19, 26, 48, v i s cho phép.
CÂU H I: Nhìn vào các h ng
c u trong hình B. T i sao
chúng l i có tâm sáng màu?
trong ru t non. S thi u h t vitamin B12 ho c y u t
n i d n đ n thi u máu ác tính (xem Ô 11–1: Thi u
máu).
Tu i th
Các t bào h ng c u s ng trong kho ng 120 ngày. Khi
nó đ t đ n đ tu i này,nó tr nên d v ; màng c a nó
b t đ u tan rã. Các t bào b hư h ng này đư c lo i
b kh i tu n hoàn b i h th ng đ i th c bào (trư c
đây g i là h th ng lư i n i mô ho c h th ng RE).
Các cơ quan có ch a đ i th c bào (nghĩa đen là “k
ăn to”) là gan, lá lách và t y xương đ . Xem hình 11–
4 khi b n đ c ph n sau. Các h ng c u cũ b th c bào
và tiêu hóa b i đ i th c bào, và s t c a nó đư c đưa
vào máu đ tr l i cho t y xương đ đư c s d ng đ
t ng h p hemoglobin m i. N u m c đích này chưa c n
thi t ngay l p t c, s t dư th a đư c lưu tr trong gan.
S t c a h ng c u đư c th c s tái ch l i nhi u l n.
3957_Ch11_282-305 06/10/14 10:50 AM Page 289

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
289
www.foxitsoftware.com/shopping
Máu

Ô 11–1 | Thi u máu

Thi u máu là s thi u h t c a các t bào h ng
c u, ho c thi u h t hemoglobin trong các t bào
h ng c u. Có nhi u lo i b nh thi u máu khác
nhau.Thi u máu do thi u s t nguyên nhân
là do thi u s t trong ch đ ăn u ng, khi không có
đ khoáng ch t này đ t o thành hemoglobin. M t
ngư i m c b nh thi u máu lo i này có th có s
lư ng h ng c u và hematocrit bình thư ng, nhưng
m c hemoglobin s luôn dư i m c bình thư ng.S
thi u h t vitamin B12, ch đư c tìm th y trong th c
ph m đ ng v t, d n đ n thi u máu ác tính, trong
đó các h ng c u kh ng l , méo mó và d v . M t
nguyên nhân khác c a d ng thi u máu này là
thi u y u t n i do s phá h y t mi n các t bào
thành c a niêm m c d dày.Thi u máu h ng c u
hình li m đã đư c th o lu n trong Chương 3. Đây
là m t r i lo n di truy n c a
hemoglobin, làm cho h ng c u hình li m, khi n
mào m ch b t c ngh n và v .
Thi u máu không tái t o là c ch t y
xương đ và gi m s n xu t h ng c u, b ch c u,
ti u c u. Đây là m t r i lo n r t nghiêm tr ng có th
nguyên nhân b i ti p xúc v i b c x , m t s lo i
hóa ch t như benzen ho c m t s lo i thu c. M t
s thu c kháng sinh ph i s d ng th n tr ng vì
chúng có th có tác d ng ph có kh năng gây t
vong.
Thi u máu tan máu là b t kì r i lo n nào gây
ra v h ng c u trư c khi k t thúc tu i th bình
thư ng c a chúng. Thi u máu h ng c u hình li m
và b nh Rh tr sơ sinh là nh ng ví d . M t ví d
khác là s t rét, trong đó ký sinh trùng đơn bào sinh
s n trong h ng c u và phá h y chúng. B nh thi u
máu tán huy t thư ng đư c đ c trưng b i b nh
vàng da do s gia tăng s n xu t bilirubin.

A B

C D
Hình 11–A Thi u máu. (A) Thi u máu do thi u s t; nh n th y h ng c u nh t màu, hình b u
d c (×400). (B) Thi u máu ác tính, h ng c u kh ng l , méo mó(× 400). (C) Thi u máu h ng c u
hình li m (× 400). (D) Thi u máu không tái t o, t y xương (× 200). (A,B, và C t Nghe, Nhìn, và
Tìm hi u, T p 3, đông máu, Huy t h c. Hi p h i các nhà b nh h c lâm sàng M , Chicago,
1973, v i s cho phép D t Harmening, DM:Clinical Hematology H Fundamentals of
Hemostasis, ed 3. FA Davis, Philadelphia, 1997, p 4, v i s cho phép.)
3957_Ch11_282-305 06/10/14 10:50 AM Page 290

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
290 Máu www.foxitsoftware.com/shopping

Tu n hoàn máu
H ng c u 120 ngày

Đ i th c bào gan,
lá lách, và t y xương
đ th c bào h ng c u
cũ
Các h ng c u
T ng h p Protein
m i hình thành
trong t y xương
đ
Amino acids

T ng h p
h ng c u m i S t Nhân hem Globin

Lưu tr
trong Th n
gan
Ru t
non
Đ i tràng
Bilirubin
Bilirubin Urobilin

Vvi khu n đ i
tràng
Nư c ti u
Urobilin

Hình 11–4 Chu kì s ng c a h ng c u. Xem mô t .

Câu h i:Nh ng thành ph n nào c a h ng c u cũ đư c tái ch ? thành ph n nào b bài ti t? (T i

đ i th c bào và theo các mũi tên.)

Ph n globin ho c protein c a phân t hemoglobin cũng
đư c tái ch . Nó đư c phân gi i đ t o các axit amin
c a nó, sau đó có th đư c s d ng đ t ng h p các
protein m i.M t ph n khác c a phân t hemoglobin là
ph n heme, không th tái ch và là m t s n ph m ch t
th i. Heme đư c chuy n đ i thành bilirubin b i các đ i
th c bào.
Gan lo i b bilirubin kh i tu n hoàn và bài ti t nó vào
m t; bilirubin là m t s c t m t. M t đư c ti t ra b i
gan vào tá tràng và đi qua ru t non và đ i tràng, vì v y
bilirubin đư c lo i b trong phân và làm cho phân màu nâu
đ c trưng c a nó. Trong đ i tràng m t ít bilirubin đư c
thay đ i thành urobilinogen b i vi khu n đ i tràng
3957_Ch11_282-305 06/10/14 10:50 AM Page 291
M t s urobilinogen có th đư c h p thu vào máu,
nhưng nó đư c thay đ i thành urobilin và bài ti t qua th n
trong nư c ti u. N u bilirubin không đư c bài ti t đúng
cách, có th do b nh gan như viêm gan, khi n nó v n
còn trong máu. Đi u này có th gây vàng da, m t đi u
ki n trong đó đôi m t c a ngư i da tr ng xu t hi n màu
vàng. Màu vàng này cũng có th đư c nh n th y trên da
c a nh ng ngư i da sáng (xem Ô 11– 2: Vàng da)
Nhóm máu
Nhóm máu c a chúng ta đư c di truy n; đó là, chúng ta
k th a các gen t cha m đ xác đ nh nhóm máu c a
chúng ta . Có nhi u y u t ho c lo i t bào h ng c u; chúng
ta s th o lu n hai y u t quan tr ng nh t: nhóm ABO và
y u t Rh. (Di truy n c a các nhóm máu đư c th o lu n
trong Chương 21.)
Ô 11–2 | Vàng da
Vàng da không là 1 b nh, mà là m t d u hi u gây ra
b i s tích t bilirubin quá m c trong máu. B i vì m t
trong nh ng ch c năng c a gan là bài ti t bilirubin,
vàng da có th là d u hi u c a b nh gan như viêm
gan ho c xơ gan. Đi u này có th đư c g i là vàng
da t i gan do nh ng v n đ gan.
Các lo i b nh vàng da khác là vàng da trư c gan
và vàng da sau gan: Tên c a m i lo i cho chúng ta
bi t v n đ đâu. Nh l i r ng bilirubin là ch t th i
c a s n ph m đư c hình thành t ph n heme c a
hemoglobin c a các h ng c u cũ. Vàng da trư c
gan có nghĩa là v n đ “trư c” gan; đó là s tan
máu c a h ng c u đang di n ra v i t c đ nhanh
hơn. Nhanh chóng tán huy t là đ c trưng c a b nh
thi u máu h ng c u hình li m, s t rét và b nh Rh
tr sơ sinh; đây là b nh thi u máu tan máu.
B ng 11–1 | nhóm máu ABO
KHÁNG NGUYÊN KHÁNG TH TRONG
LO I TRÊN H NG C U HUY T TƯƠNG
A A anti-B
B B anti-A
AB C A và B không có anti-A nor anti-B
O Không có c A và B c anti-A H anti-B
*Trung bình.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
291
www.foxitsoftware.com/shopping
Máu
Nhóm máu ABO bao g m 4 nhóm máu: A, B, AB,
và O. Các ch cái A và B đ i di n cho kháng nguyên
(protein-oligosaccharides) trên màng t bào h ng c u. M t
ngư i nhóm máu A có kháng nguyên A trên h ng c u,
và m t ngư i nhóm máu B có kháng nguyên B. Nhóm
máu AB có nghĩa là c hai kháng nguyên A và B đ u có
m t và lo i O có nghĩa là không có kháng nguyên A và
B.
Trong huy t tương c a m i ngư i là các kháng
th t nhiên đ i v i nh ng kháng nguyên không có
trên các h ng c u. Do đó, nhóm máu A có kháng th
kháng B trong huy t tương; m t ngư i nhóm máu B có
kháng th kháng A; nhóm máu AB không có kháng th A
ho c kháng th B; và m t ngư i nhóm O có c kháng
th kháng A và kháng B (xem B ng 11–1 và Hình 11–
5).
Khi quá nhi u h ng c u b phá h y, bilirubin
đư c hình thành v i t c đ nhanh hơn so v i kh
năng gan có th bài ti t. Bilirubin mà gan không th
bài ti t v n còn trong máu và gây vàng da. M t tên
khác cho lo i này là vàng da tán huy t.
Vàng da sau gan có nghĩa là v n đ “sau” gan.
Gan bài ti t bilirubin vào m t, đư c lưu tr
trong túi m t và sau đó chuy n đ n ru t non. N u
các ng d n m t b t c ngh n, có l do s i m t ho c
viêm c a túi m t, m t không th đi qua ru t non và
tr v trong gan. Bilirubin sau đó có th đư c tái
h p thu vào máu và gây vàng da. M t tên khác cho
d ng này là vàng da t c ngh n.
PH N TRĂM DÂN S HOA KÌ*
TR NG ĐEN CHÂU Á
40 27 31
11 20 26
4 4 8
45 49 35
3957_Ch11_282-305 06/10/14 10:50 AM Page 292

Edited with the trial version of

A Nhóm máu ABO
T bào h ng c u
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
B Xác đ nh nhóm máu và ph n ng chéo
Huy t tương
Kháng huy t thanh A Kháng huy t thanh B

Nhóm A Kháng nguyên A Kháng th B

Nhóm A

Nhóm B Kháng nguyên B Kháng th A

Nhóm B

Nhóm AB Kháng nguyên A và B Không có kháng th A và B

Nhóm AB

Không có Kháng th A và B
Nhóm O
kháng nguyên Nhóm O
A và B
Nhóm Nhóm chuyên cho
O
C

Nhóm Nhóm Nhóm

A O B

Nhóm Nhóm Nhóm

A AB B

Nhóm Nhóm chuyên nh n

AB

Hình 11–5 (A)Nhóm máu ABO. Sơ đ bi u di n kháng nguyên trên h ng c u và kháng th trong
huy t tương. (B) Xác đ nh nhóm máu và ph n ng chéo. Kháng nguyên A ho c B gây ngưng k t
h ng c u v i kháng nguyên phù h p. (C) Ch p nh n truy n máu đư c l p sơ đ và gi đ nh các
y u t Rh tương thích.

Câu h i:Trong ph n C, tìm nhóm máu c a b n. B n có th hi n máu cho ai (t c là, cho nhóm máu nào)?
3957_Ch11_282-305 06/10/14 10:50 AM Page 293
T i sao chúng ta có nh ng kháng th t nhiên mà
không h hay bi t (chúng b t đ u đư c hình thành vài
tháng sau khi sinh), nhưng chúng ta bi t r ng chúng có
t m quan tr ng l n đ i v i truy n máu. N u có th , m t
ngư i s nh n đư c máu c a ngư i cùng nhóm máu
v i mình; ch khi nhóm máu này không có s n, thì đư c
nh n nhóm máu O- . Ví d , chúng ta hãy nói r ng ngư i
có nhóm máu A c n truy n máu đ thay th máu b m t
trong xu t huy t. N u ngư i này nh n nhóm máu B,
đi u gì s x y ra? Ngư i nh n nhóm máu A có kháng
th kháng B s liên k t v i kháng nguyên lo i B trên
h ng c u c a máu hi n t ng. Các kháng nguyên B trên
h ng c u s l n đ u tiên ngưng k t (k t t ) sau đó v
(tan máu), do đó m c đích truy n máu th t b i. M t h
qu th m chí còn nghiêm tr ng hơn là hemoglobin c a
các h ng c u b v , gi đư c g i là hemoglobin t do,
có th làm t c ngh n các mao m ch c a th n và d n
đ n t n thương th n ho c suy th n. B n có th th y lý
do t i sao s xác đ nh nhóm máu và ph n ng chéo
gi a máu ngư i cho và ngư i nh n trong phòng thí
nghi m b nh vi n là r t quan tr ng trư c khi truy n máu
(xem hình 11–5). Quy trình này giúp đ m b o r ng máu
hi n t ng s không mang l i ph n ng truy n máu tan
máu ngư i nh n.
B n có th đã nghe v khái ni m r ng m t ngư i có
nhóm máu O là m t “nhóm máu chuyên cho.” Thông
thư ng, m t đơn v máu lo i O- có th đư c trao cho
nh ng ngư i thu c nhóm máu b t kì. Đi u này là do h ng
c u nhóm máu O không có kháng nguyên A ho c B và
s không ph n ng v i b t c kháng th ngư i nh n có
th có .
Ô 11–3| B nh Rh c a tr sơ sinh
B nh Rh c a tr sơ sinh cũng có th đư c g i
là nguyên h ng c u huy t tr sơ sinh và là k t qu
c a s không tương thích Rh gi a m và thai nhi.
Trong thai k bình thư ng, máu c a ngư i m và
máu thai nhi không tr n l n trong nhau thai. Tuy nhiên,
trong quá trình sinh c a nhau thai (“sau sinh” sau khi
sinh em bé), m t ít máu c a thai nhi có th đi vào tu n
hoàn máu c a m .
N u ngư i m có Rh- và con c a cô y thu c
nhóm Rh+, s ti p xúc c a ngư i ph n v i h ng
c u Rh+. Đáp l i, h mi n d ch c a cô y s t o ra
kháng th kháng Rh sau l n ti p xúc đ u tiên này.
Trong l n mang thai ti p theo, các kháng th c a
ngư i m này s đi qua nhau thai và đi vào tu n
hoàn máu thai nhi. N u thai nhi ti p theo này cũng
là Rh+, các kháng th c a ngư i m s gây ra s
phá h y (tan máu) c a các h ng c u bào thai. Trong
trư ng h p nghiêm tr ng, đi u này có th d n đ n
thai ch t lưu. Trong trư ng h p ít nghiêm tr ng hơn,
em bé ra s thi u máu và vàng da do m t h ng c u
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Máu 293
www.foxitsoftware.com/shopping
N u ch có m t đơn v (1 pint) máu đư c truy n, kháng
th anti- A và anti-B trong huy t tương lo i O s đư c pha
loãng trong huy t tương c a ngư i nh n và s không có
nh hư ng có h i đ n h ng c u c a ngư i nh n. Thu t
ng âm, trong O-, nhóm máu chuyên cho, đ c p đ n y u
t Rh, y u t mà bây gi chúng ta s xem xét.
Y u t Rh là m t kháng nguyên khác (thư ng g i
là D)có l trên h ng c u. Nh ng ngư i h ng c u có
kháng nguyên Rh là Rh+; nh ng ngư i không có kháng
nguyên là Rh-. Ngư i có Rh- không có kháng th t
nhiên v i kháng nguyên Rh, và đ i v i nó ,kháng nguyên
này là ngo i lai.N u m t ngư i Rh- nh n máu Rh+ do
nh m l n, các kháng th s đư c hình thành gi ng như
chúng là vi khu n ho c vi-rút. Truy n máu nh m l n đ u
không gây ra v n đ b i vì s s n xu t kháng th ch m
,s ti p xúc đ u tiên v i h ng c u Rh+ , và nh ng h ng
c u này có tu i th tương đ i ng n. L n truy n máu th
2, khi kháng th anti Rh đã có m t s n s gây ph n ng
truy n máu, v i tan máu và t n thương th n có th x y
ra (xem thêm Ô 11–3:b nh Rh c a tr sơ sinh).
B CH C U
T bào máu tr ng (WBCs) thư ng đư c g i là b ch
c u. Có 5 l ai b ch c u; t t c đ u có kích thư c l n
hơn h ng c u và có nhân khi trư ng thành.Nhân có th
là 1 m nh
Tr sơ sinh trong trư ng h p này có th thay máu
đ lo i b máu ch a kháng th c a ngư i m và thay
th máu Rh-. Em bé s ti p t c t o ra các h ng c u
Rh+ c a riêng mình, cái mà s không b phá h y khi
các kháng th c a ngư i m đã b lo i b .
Tuy nhiên,t t hơn nhi u so v i đi u tr , là phòng
ng a. N u m t ph n Rh- sinh con Rh+, cô y nên
đư c cho RhoGAM trong vòng 72 gi sau khi sinh.
RhoGAM là m t kháng th kháng Rh, s tiêu di t b t
k h ng c u bào thai nào đã đi vào tu n hoàn máu
c a ngư i m trư c khi h mi n d ch c a ngư i m
có th đáp ng và t o ra kháng th . Các kháng th
RhoGAM t phân h y trong vòng vài tháng. L n mang
thai ti p theo c a ngư i ph n s gi ng như l n đ u
tiên, như th cô chưa bao gi b phơi nhi m v i h ng
c u Rh+.
3957_Ch11_282-305 06/10/14 10:50 AM Page 294

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
294 Máu www.foxitsoftware.com/shopping

ho c xu t hi n như m t s thùy ho c đo n. Nhu m đ c hai ho c nhi u thùy ho c phân đo n và h t có màu s c

bi t đ ki m tra b ng kính hi n vi cho m i lo i b ch c u
có hình d ng đ c bi t (xem Hình 11–2 và 11–3).
S lư ng b ch c u bình thư ng (m t ph n c a CBC) là
5.000 đ n 10.000 trên m i L. Lưu ý r ng con s này khá
nh so v i s lư ng h ng c u bình thư ng. Nhi u b ch
c u không lưu thông trong các m ch máu nhưng đang
th c hi n ch c năng c a chúng trong d ch mô ho c trong
mô b ch huy t.
Phân lo i
Có 5 lo i t bào b ch c u, t t c đư c s n xu t trong
t y xương đ (và m t s t bào lympho trong mô b ch
huy t), có th đư c phân lo i thành hai nhóm: d ng
h t và d ng không h t. Các b ch c u h t là b ch
c u trung tính, b ch c u ưa acid, và b ch c u ưa
base , thư ng có h t nhân
rõ ràng khi nhu m màu. B ch c u trung tính có h t màu
xanh nh t, b ch c u ưa acid có h t đ , và b ch c u ưa
base có h t màu xanh đ m. Các t bào b ch c u không
h t là b ch c u lympho và b ch c u mono, có h t
nhân trong m t m nh. B ch c u mono thư ng l n hơn
m t chút so v i b ch c u lympho. S lư ng b ch c u
có s khác bi t (m t ph n c a CBC) là t l ph n trăm
c a m i lo i b ch c u. Các kho ng thông thư ng đư c
li t kê trong B ng 11–2, cùng v i các giá tr bình thư ng
khác c a CBC.
Ch c năng
Các t bào b ch c u đ u đóng góp vào cùng m t ch c
năng chung, đó là đ b o v cơ th kh i b nh truy n
nhi m và cung c p kh năng mi n d ch cho m t s b nh
nh t đ nh. M i lo i b ch c u

B ng 11–2 | S LƯ NG MÁU TOÀN

PH
ĐO N
LƯ NG CH S BÌNH THƯ NG BI N TH

H ng c u 4.5–6.0 tri u/␮L Gi m: thi u máu

Tăng: đa h ng c u
Hemoglobin 12–18 grams/100 mL Gi m: thi u s t, các b nh thi u máu khác
Tăng: đa h ng c u
Hematocrit 38%–48% Gi m: thi u máu
Tăng: đa h ng c u, hút thu c lá n ng
H ng c u lư i 0%–1.5% Gi m: c ch RBM
Tăng: Suy gi m h ng c u trư ng thành
B ch c u 5000–10,000/␮L Gi m: gi m b ch c u
(t ng) Tăng: tăng b ch c u
B ch c u trung tính 55%–70% Gi m: b c x , hóa tr ung thư
Tăng: nhi m trùng,viêm
B ch c u ưa acid 1%–3% Gi m: dư th a corticosteroid
Tăng: d ng, nhi m ký sinh trùng
B ch c u ưa base 0.5%–1% Gi m: Ung thư
Tăng: d ng
B ch c u lympho 20%–35% Gi m: HIV/AIDS, b ng n ng, ung thư, x tr
Tăng: nhi u b nh do virus
B ch c u mono 3%–8% Gi m: dư th a corticosteroid
Tăng: nhi u b nh do virus, viêm mãn tính
Ti u c u 150,000–300,000/␮L Gi m: gi m ti u c u có th vô căn ho c đi kèm thi u
máu không h i ph c
Tăng: không đư c coi là m t tình tr ng lâm sàng, nhưng
có th gi i quy t b ng c t lá lách

*Các giá tr trên phi u phòng thí nghi m b nh vi n có th thay đ i đôi chút nhưng tương t v i các giá tr bình thư ng đư c đưa ra đây.
3957_Ch11_282-305 06/10/14 10:50 AM Page 295
đóng góp r t quan tr ng trong s n đ nh n i mô.
B ch c u trung tính và b ch c u mono có kh năng
gây b nh th c bào. B ch c u trung tính th c bào
phong phú hơn, nhưng các b ch c u mono th c bào
hi u qu hơn, b i vì chúng phân bi t thành đ i th c
bào, mà cũng làm th c bào mô ch t ho c hư h ng t i
ch c a ch n thương b t kì, giúp s a ch a mô. B ch
c u mono cũng góp ph n s a ch a mô. Trong quá trình
nhi m trùng, b ch c u trung tính đư c t o ra nhanh
hơn, và các hình thái chưa trư ng thành, đư c g i là
các t bào band (xem hình 11–2), có th xu t hi n
v i s lư ng l n hơn trong tu n hoàn ngo i biên. Thu t
ng “band” đ c p đ n h t nhân chưa đư c phân
đo n và có th trông gi ng như m t qu t .
B ch c u ưa acid đư c cho là gi i đ c protein ng ai
lai và s th c bào b t c th gì g n nhãn v i kháng
th .B ch c u ưa acid tr nên d i dào hơn trong các ph n
ng d ng và nhi m trùng ký sinh như b nh giun xo n
(do ký sinh trùng gây ra). B ch c u ưa base ch a các
h t heparin và histamin. Heparin là m t ch t ch ng đông
giúp ngăn ng a s đông máu b t thư ng trong m ch
máu. Histamine, b n có th nh l i, đư c gi i phóng
như là m t ph n c a quá trình viêm, và nó làm cho mao
m ch th m hơn, cho phép d ch mô, protein, và các b ch
c u tích lũy trong khu v c b hư h i.
Có hai lo i t bào lympho chính, t bào T và t bào B,
và m t lo i th ba ít hơn đư c g i là t bào di t t nhiên NK.
Bây gi chúng ta s nói r ng các t bào T (ho c t
bào lympho T) giúp nh n di n các kháng nguyên ngo i lai
và có th tr c ti p tiêu di t m t s kháng nguyên ngo i
lai. T bào B (ho c t bào lympho B) tr thành tương
bào t o ra kháng th ch ng kháng nguyên ngo i lai. C
t bào T và t bào B đ u cung c p ghi nh cho b nh.
Các t bào T và t bào B ghi nh do v c-xin ho c ph c
h i t m t căn b nh có th cung c p kh năng mi n d ch
cho các trư ng h p trong tương lai c a b nh đó. Các t
bào di t t nhiên NK (t bào NK) phá h y các t bào
ngo i lai b ng cách hóa h c phá v màng c a chúng. Các
ch c năng này c a t bào lympho đư c th o lu n trong
cơ ch mi n d ch Chương 14.
Như đã đ c p trư c đó, b ch c u ho t đ ng trong
d ch mô và máu. Nhi u b ch c u có kh năng t v n
đ ng (chuy n đ ng ki u amip) và có th ép gi a các t
bào c a vách mao m ch và ra ngoài vào các kho ng
k . Đ i th c bào cung c p m t ví d đi n hình v các
v trí kép c a b ch c u. M t s đ i th c bào “c đ nh”,
có nghĩa là, c đ nh trong các cơ quan như gan, lá lách
và t y xương đ (m t ph n c a đ i th c bào ho c h
th ng RE - cùng các đ i th c bào th c bào h ng c u)
và trong các h ch b ch huy t. Chúng th c bào
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
295
www.foxitsoftware.com/shopping
Máu
các m m b nh lưu thông trong máu ho c b ch huy t
qua các cơ quan này. Các đ i th c bào “lang thang”
khác di chuy n trong d ch mô, đ c bi t là trong mô
liên k t phân c c c a màng nh y và dư i da. Tác
nhân gây b nh xâm nh p vào cơ th thông qua các l
t nhiên ho c thông qua các v t rách trên da thư ng
b phá h y b i các đ i th c bào và các b ch c u khác
trong mô liên k t trư c khi chúng có th gây b nh
nghiêm tr ng. Ví d , ph nang c a ph i có các đ i th c
bào tiêu di t r t hi u qu các m m b nh xâm nh p t
không khí hít vào.
S lư ng b ch c u cao, g i là tăng b ch c u, thì
thư ng là d u hi u c a nhi m trùng. Gi m b ch c u
là s lư ng b ch c u th p, hi n tư ng có th xu t
hi n giai đo n s m c a b nh như là b nh lao. Ti p xúc
v i b c x ho c ch t hóa h c như benzen có th phá h y
b ch c u và làm gi m t ng s lư ng b ch c u. M t ngư i
như v y thì r t d b nhi m trùng. B nh b ch c u,
mô t o b ch c u ác tính, đư c th o lu n trong ô 11-4:
B nh b ch c u
Các lo i t bào b ch c u (tương t như các lo i
h ng c u như nhóm ABO) đư c g i là kháng nguyên
b ch c u ngư i (HLA). Nh ng lo i t bào này đư c
t o ra b i các protein màng t bào là m t đ c tính
di truy n. Các gen cho các kháng nguyên này
đư c g i chung là ph c h p tương h p mô(MHC)
và có trên nhi m s c th s 6. M c đích c a kháng
nguyên đư c th o lu n trong Ô 11–5: Các lo i t bào
b ch c u: HLA.
TI U C U
Tên chính th c hơn đ i v i ti u c u là m nh ti u
c u,không ph i là toàn b t bào mà là các m nh v
ho c các m nh t bào. M t s t bào g c trong t y
xương đ bi t hóa thành t bào l n g i là m u ti u
c u (xem Hình 11–2 và 11–3), cái mà phân chia thành
nh ng m nh nh đi vào tu n hoàn máu. Nh ng m nh
nh , hình b u d c, m nh trong tu n hoàn là ti u c u,
có th kéo dài t 5 đ n 9 ngày, n u không đư c s
d ng trư c đó. Thrombopoietin là m t n i ti t t
đư c s n xu t b i gan gây tăng t l s n xu t ti u
c u.
S lư ng ti u c u bình thư ng (1 ph n c a CBC) là
150,000 đ n 300,000/ L (đ nh c a ph m vi có th lên t i
500,000). Gi m ti u c u là thu t ng cho s lư ng ti u
c u th p.
Ch c năng
Ti u c u là c n thi t cho đông máu, có nghĩa là
phòng ng a m t máu. Đ i v i các m ch máu nguyên
v n, ti u c u giúp duy trì các liên k t gi a các t bào
bi u mô li n k hình thành các mao m ch và m ch
l n hơn (n i mô). Không có ti u c u, gi ng như dây
kéo
3957_Ch11_282-305 06/10/14 10:50 AM Page 296
296 Máu
Ô 11–4 | B NH B CH C U
B nh b ch c u là thu t ng cho b nh ác tính c a
mô t o máu. Có nhi u lo i b nh b ch c u, đư c phân
lo i là c p tính ho c mãn tính, b i các lo i t bào b t
thư ng đư c t o ra, và do th i thơ u ho c ngư i l n
kh i phát.
Nói chung, b nh b ch c u đư c đ c trưng b i s s n
sinh quá m c c a các t bào b ch c u chưa trư ng
thành. Nh ng t bào chưa trư ng thành này không th
th c hi n các ch c năng bình thư ng c a chúng, và
ngư i đó tr nên r t d b nhi m trùng. M t t l l n
các ch t dinh dư ng c a cơ th b s d ng b i các t
bào ác tính, vi c s n xu t các t bào máu khác gi m.
Thi u máu n ng là h u qu c a vi c s n xu t t bào
h ng c u gi m, và xu hư ng d b b m tím, sau đó
xu t huy t, là k t qu c a gi m ti u c u .
Hóa tr có th mang l i cách ch a tr ho c thuyên gi m
đ i v i m t s d ng b nh b ch c u, nhưng các hình
th c khác v n có kh năng kháng thu c và có th gây
t vong trong vài tháng ch n đoán. Trong nh ng trư ng
h p như v y, nguyên nhân gây t vong thư ng là viêm
ph i ho c m t s nhi m trùng nguy hi m khác
Ô 11–5 | NHÓM T BÀO B CH C U: HLA
Kháng nguyên b ch c u ngư i (HLAs) là kháng
nguyên trên b ch c u ,đ i di n c a các kháng
nguyêncó m t trên t t c t bào c a 1 cá nhân.Đây
là “t ” kháng nguyên c a chúng ta đ xác đ nh t
bào thu c v cơ th mình.
Nh c l i r ng nhóm ABO c a h ng c u ch có 2
kháng nguyên là A và B, và 4 nhóm máu:A,B,AB và
O. Các kháng nguyên HLA cũng đư c đ t tên. HLA
A, B, và C đư c g i là các protein l p I, v i t 100
đ n hơn 400 kh năng cho m i lo i protein đ c bi t
. M t s lo i protein II đư c cung c p các ch đ nh
D khác nhau và, m t l n n a, có nhi u kh năng
cho m i lo i. M i ngư i có hai gen cho m i lo i
HLA vì các ki u này đư c k th a, gi ng như các
ki u h ng c u đư c k th a. Các thành viên c a
cùng m t gia đình có th có m t s lo i HLA gi ng
nhau và c p song sinh gi ng h t nhau có cùng lo i
HLA gi ng nhau.
M c đích c a các lo i HLA là cung c p s so
sánh “t ” cho h mi n d ch đ s d ng
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
b i vì các t bào b ch c u b t thư ng không th ngăn
ch n s phát tri n và lây lan m m b nh trong cơ th .
Ô Hình 11–B B nh b ch c u. Chú ý nhi u đ m màu t i b ch
c u (× 300); so sánh v i máu bình thư ng trong hình 11–3 A
và B. (T Sacher, RA, và McPherson, RA: Widmann’s Clinical
Interpretation of Laboratory Tests, phiên b n 11. FA Davis,
Philadelphia, 2000, v i s cho phép.)
khi mà m m b nh vào cơ th . T bào lympho T đ i
chi u “t ” kháng nguyên trên đ i th c bào v i kháng
nguyên trên vi khu n và virut .B i vì kháng nguyên
này không gi ng kháng nguyên c a chúng ta,chúng
có th nh n bi t ngo i lai, đây là bư c đ u tiên trong
s tiêu di t m m b nh.
Ph u thu t ghép t ng cũng đã t p trung vào HLA.
V n đ nghiêm tr ng nh t đ i v i ngư i nh n c y
ghép tim ho c th n là đào th i cơ quan và s tiêu
di t nó b i h mi n d ch. B n có th phù h p v i
mô c y ghép. Quá trình này liên quan đ n vi c
xác đ nh các lo i HLA c a m t cơ quan đư c hi n
đ xem li u m t ho c nhi u lo i có phù h p v i các
lo i HLA c a ngư i nh n ti m năng hay không. N u
ch có m t lo i HLA phù h p, cơ h i đào th i đư c
gi m b t. M c dù t t c nh ng ngư i nh n c y ghép
(ngo i tr giác m c) ph i nh n thu c c ch mi n
d ch đ ngăn ng a th i tr , nh ng lo i thu c này
làm cho chúng d b nhi m trùng hơn. Càng g n v i
HLA c a cơ quan hi n, li u lư ng thu c càng th p,
3957_Ch11_282-305 06/10/14 10:50 AM Page 297
Ô 11–5 | NHÓM T BÀO B CH C U: HLA (Ti p t c)
và ít kh năng nhi m trùng nguy hi m. (Cơ h i đ
tìm th y HLA phù h p hoàn h o trong dân s th gi i
ư c tính 1/20,000.)
Còn có m t khía c nh khác v t m quan tr ng
c a HLA: Nh ng ngư i có các lo i HLA nh t đ nh
dư ng như có kh năng phát tri n m t s b nh
t mi n. Ví d , b nh ti u đư ng typ 1 (ph thu c
insulin) thư ng đư c tìm th y nh ng ngư i có
HLA DR3 ho c DR4, và viêm kh p c t s ng đư c
g i là viêm c t s ng dính kh p thư ng đư c tìm
th y nh ng ngư i có HLA B27. Đây không ph i
là gen c a nh ng b nh này nhưng có th là y u
t nh hư ng.
glycoprotein đư c g i là cadherin có xu hư ng tách r i
nhau, các t bào bi u mô tách bi t, và các h ng c u và
s rò r huy t tương dư th a. N u m ch máu v
ho c b c t, ba cơ ch giúp gi m thi u m t máu và
ti u c u có liên quan đ n nhau. Hai trong s các cơ
ch này đư c th hi n trong hình 11–6.
1. Co th t m ch máu - khi m t m ch máu l n như
đ ng m ch ho c tĩnh m ch b c t đ t, cơ trơn
trong thành c a nó co l i theo ph n ng v i t n
thương (g i là đáp ng t o mô cơ). Ti u c u
trong khu v c b rách ti t ra serotonin , gây ra s
co m ch. Đư ng kính c a m ch đư c co nh hơn, và
mi ng v t thương m nh hơn có th b b t kín b i
c c máu đông. N u m ch máu không co, c c máu
đông hình thành s nhanh chóng b cu n trôi do áp
l c c a huy t áp.
2. Nút ti u c u — khi mao m ch b v , t n thương
quá nh đ b t đ u hình thành c c máu đông.
Tuy nhiên, b m t thô ráp làm cho ti u c u thay
đ i hình d ng (tr nên có gai) và tr nên dính.
Nh ng ti u c u ho t hóa này dính vào các c nh
c a v t rách và dính v i nhau. Các ti u c u t o
thành m t rào ch n cơ h c ho c vách đ hàn
kín trong mao m ch. Mao m ch v khá thư ng
xuyên, và các nút ti u c u , m c dù nh , là t t c
nh ng gì c n thi t đ niêm phong chúng.Nút ti u
c u có hi u qu cho v t rách trong các m ch
l n hơn không? Không, chúng quá nh , và m c
dù chúng hình thành, chúng b cu n trôi (cho đ n
khi c c máu đông b t đ u hình thành có th ch a
chúng). Co th t m ch máu có hi u qu đ i v i mao
m ch không? M t l n n a, câu tr l i là không, b i
vì mao m ch không có cơ trơn và không th co th t
. máu có th đư c g i là m t thác, nơi mà m t d n đ n
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
297
www.foxitsoftware.com/shopping
Máu
Đi u gì có th x y ra là: M t vi-rút xâm nh p vào
cơ th và kích thích h mi n d ch s n xu t kháng
th . Siêu vi khu n này b tiêu di t, nhưng m t trong
nh ng kháng nguyên c a ngư i đó l i tương t như
kháng nguyên virus mà h th ng mi n d ch v n ti p
t c ho t đ ng và b t đ u tiêu di t ph n tương t
này c a cơ th . M t kh năng khác là m t lo i vi-rút
gây t n thương cho b n thân kháng nguyên m c
đ mà bây gi r t khác nhau mà nó s đư c coi là
ngo i lai. Đây là hai lý thuy t v cách các b nh t
mi n đư c kích ho t, m t ch đ là tr ng tâm c a
nhi u nghiên c u trong lĩnh v c mi n d ch h c.
3. Đông máu hóa h c—Các kích thích cho đông máu
là m t b m t thô ráp trong m ch máu, ho c rách
bên trong m ch máu, đi u mà cũng t o ra m t b
m t thô ráp. Càng có nhi u t n thương, s đông
máu nhanh b t đ u hơn , thư ng trong vòng 15
đ n 120 giây.
Cơ ch đông máu là m t lo t các ph n ng liên
quan đ n các hóa ch t thư ng lưu thông trong máu và
nh ng ph n ng khác đư c gi i phóng khi m t m ch b
t n thương.
Các hóa ch t liên quan đ n đông máu bao g m các
y u t ti u c u, hóa ch t do các mô b t n thương,
các ion canxi và prothrombin protein huy t tương,
fibrinogen, y u t 8, và các ch t khác đư c gan t ng
h p. Vitamin K c n thi t cho gan t ng h p prothrombin và
m t s y u t đông máu khác (các y u t 7, 9 và 10).
H u h t vitamin K c a chúng ta đư c s n xu t b i vi sinh
v t đư ng ru t, vi khu n s ng trong đ i tràng; vitamin
đư c h p thu khi đ i tràng h p th nư c và có th
đư c lưu tr trong gan.
Hóa ch t đông máu thư ng đư c mô t theo ba giai
đo n, đư c li t kê trong B ng 11-3 và minh h a trong
hình 11–7. Giai đo n 1 b t đ u khi m t m ch máu b c t
ho c t n thương bên trong và bao g m t t c các y u t
đư c hi n th . Khi b n đi theo con đư ng, hãy chú ý r ng
s n ph m c a giai đo n 1 là ch t ho t hóa prothrombin,
cũng có th đư c g i là prothrombinase. M i tên đ u cho
chúng ta bi t đi u gì đó. Tên đ u tiên g i ý r ng hóa ch t
này kích ho t prothrombin, và đó là s th t. Tên th hai
k t thúc b ng “ase”, ch ra r ng đây là m t lo i enzyme.
Các tên truy n th ng cho các enzym s d ng ch t n n
c a enzyme như ph n đ u tiên c a tên, và thêm “ase”.
Vì v y, hóa ch t này ph i là m t enzyme có ch t n n là
prothrombin, và đi u đó đúng. Các giai đo n c a đông
3957_Ch11_282-305 06/10/14 10:50 AM Page 298

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
298 Máu www.foxitsoftware.com/shopping

Da b c t và máu
thoát ra t mao m ch
và ti u đ ng m ch

Mao m ch

Ti u đ ng m ch

Ti u c u

Hình11–6 S đông máu. S

t o thành nút ti u c u trong m t
mao m ch và đông máu hóa h c
và c c máu đông co rút trong
m t ti u đ ng m ch.

Câu h i: Nhìn vào đư ng

Fibrin
Trong mao m ch, ti u
c u dính vào thành m ch
b rách và t o thành nút
ti u c u.
B ng 11–3 | ĐÔNG MÁU HÓA H
GIAI ĐO N ĐÔNG MÁU CÁC Y U T
kính c a ti u đ ng m ch
(so sánh v i mao m ch )
và gi i thích t i sao nút
Trong đ ng m ch, đông C c máu đông co rút l i kéo ti u c u s không đ đ
máu hóa h c t o thành các mép c a v t thương v i ngăn ch n ch y máu.
m t c c máu đông fibrin nhau.
C
C N PH N NG

Giai đo n 1 ■ Y u t ti u c u Y u t ti u c u +mô
■ Hóa ch t t mô t n thương Thromboplastin + ch t khác
(mô thromboplastin) Y u t đông máu + Ca2+
■ Y u t 5, 7, 8, 9, 10, 11, 12
■ Ion Ca2+ Prothrombinase
Giai đo n 2 ■ Ch t ho t hóa Prothrombin t I1 Ch t ho t hóa prothrombin
■ Prothrombin chuy n prothrombin thành
■ Ion Ca2+ thrombin
Giai đo n 3 ■ Thrombin t giai đo n 2 Thrombin chuy n fibrinogen thành fibrin
■ Fibrinogen
■ Ca2+
■ Y u t 13 (y u t v ng b n fibrin)
3957_Ch11_282-305 06/10/14 10:50 AM Page 299

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Máu 299
www.foxitsoftware.com/shopping

Gan Giai đo n 1

Yy u t 5, 7, 8, 9,
10, 11, 12
e
y u t ti u c u
Hóa ch t t mô
b hư h ng Ca2+

Ho t hóa
Prothrombin

Giai đo n 2

Prothrombin

Ca2+

Thrombin

Fibrinogen

Giai đo n 3
Ca2+

y u t 13

Fibrin

Hình 11–7 : Các giai đo n c a đông máu hóa h c.

CÂU H I : D a trên hình nh này, gi i thích t i sao gan là m t cơ quan quan tr ng.?
3957_Ch11_282-305 06/10/14 10:50 AM Page 300
300 Máu
ti p theo,không th tránh kh i khi nư c ch y xu ng .
Ch t ho t hóa prothrombin , s n ph m c a giai đo n 1,
mang l i ph n ng c a giai đo n 2: chuy n prothrombin
thành thrombin. S n ph m c a giai đo n 2, thrombin,
mang l i ph n ng c a giai đo n 3: chuy n fibrinogen
thành fibrin (xem ô 11–6: Hemophilia).
B n thân c c máu đông đư c làm b ng fibrin, s n
ph m c a giai đo n 3. Fibrin là 1 protein gi ng như
s i. Các s i c a fibrin t o thành lư i mà b y h ng c u và
ti u c u và t o thành 1 b c tư ng băng qua thành m ch
rách .
M t khi c c máu đông đư c hình thành thì máu
ng ng ch y,co c c máu đông và s phân h y fibrin
x y ra.Co c c máu đông c n ti u c u,ATP và y u t
13 và bao g m s s p x p c a s i fibrin đ kéo thành
m ch b thương l i g n v i nhau.Đi u này s giúp ch
đư c s a ch a nh hơn. Ti u c u góp ph n theo cách
khác b i vì Các ti u c u đóng góp theo m t cách
khác b i vì khi chúng tan rã, chúng gi i phóng ti u
c u-chuy n hóa y u t tăng trư ng (PDGF), th kích
thích nguyên phân trong s a ch a m ch máu.Quá trình
s a ch a b t đ u, c c máu đông b phá h y,m t quá
trình đư c g i là s phân h y fibrin. C c máu đông b
phân h y r t quan tr ng b i vì nó là 1 b m t thô ,và
n u nó trong m ch nó s kích thích nhi u s đông
máu không c n thi t,đi u có th c n tr lưu lư ng
máu.
Ngăn ch n s đông máu b t thư ng
Đông máu nên di n ra đ ng ng ch y máu,nhưng
c m máu quá nhi u s gây c n tr m ch máu và
gây tr ng i v i s tu n hoàn máu bình thư ng
Ô 11–6 | HEMOPHILIA
Đây là 1 s lo i hình th c c a hemophilia; t t c
đư c di truy n và đ c trưng b i s thi u máu đ
đông máu đúng cách . Hemophilia A là hình th c
ph bi n nh t và liên quan đ n tính hi u qu c a
y u t đông máu 8 (VIII). Gen hemophilia A v trí
trên nhi m s c th X , vì v y đây là m t đ c
đi m liên quan đ n gi i tính, v i cùng ki u th a k
như mù màu đ xanh và ch ng lo n dư ng cơ
b p Duchenne.
Không có y u t 8, giai đo n đ u c a quá trình đông
máu hóa h c không th hoàn thành đư c, và ch t ho t
hóa prothrombin không đư c hình thành. N u không
đi u tr , ngư i b nh ưa ch y máu s b ch y máu kéo
dài sau khi b thương nh và ch y máu trong, đ c bi t là
các kh p ch u áp l c c a cân. Đi u tr , nhưng không
ch a đư c, là có th v i y u t 8 thu đư c t
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
C c máu đông không thư ng xuyên t o thành bên
trong m ch máu b i vì endothelium (l p lót bi u mô v y
đơn) r t m n và đ y lùi ti u c u và y u t đông máu.
N u l p lót tr nên thô ráp, như x y ra v i các c n lipid
c a xơ v a đ ng m ch,1 c c máu đông s hình thành.
Heparin, đư c s n xu t b i basophils, là m t ch t
ch ng đông t nhiên c ch quá trình đông máu (m c dù
heparin đư c g i là “ch t làm loãng máu”, nó không “loãng”
ho c pha loãng máu theo b t k cách nào, thay vào đó nó
ngăn c n ph n ng hóa h c x y ra). Gan s n xu t m t
globulin đư c g i là anti-thrombin, th k t h p cùng và
b t ho t thrombin dư th a. Thrombin dư th a s kích ho t
feedback dương tính hi u qu trên thác đông máu và d n
đ n phân chia prothrombin thành thrombin nhi u hơn,đông
máu nhi u hơn,hình thành nhi u thrombin hơn và ti p t c
. Antithrombin giúp ngăn ch n đi u này, như fibrin trong
c c máu đông, h p th thrombin dư th a và tr l i d ng
b t ho t. T t c các y u t này là chi c phanh ngoài cho
cơ ch feedback dương tính .Cùng nhau chúng thư ng
xuyên gi ii h n fibrin hình thành cái mà c n đ t o 1 c c
máu đông h u d ng nhưng không là 1 c c máu đông gây
c n tr .
Huy t kh i đ c p đ n đông máu bên trong m ch;
b n thân c c máu đông đư c g i là m t c c máu
đông. Ví d như huy t kh i m ch vành là s đông
máu b t thư ng trong đ ng m ch vành, đi u này s
làm gi m lư ng cung c p máu (oxy) cho m t ph n cơ
tim. Thuyên t c là m t c c máu đông ho c các mô
khác đư c v n chuy n t nh ng nơi khác mà l t vào và
c n tr m t m ch máu (xem Ô 11–7: Phân h y và Ngăn
ng a c c máu đông).
hi n t ng máu. Y u t 8 đư c chi t xu t t huy t
tương c a máu hi n t ng và đư c qu n lý d ng t p
trung đ ngư i b nh ưa ch y máu, cho phép h s ng
cu c s ng bình thư ng.Trong nh ng gì có l là bi k ch
nh t c a ti n b y t , nhi u ngư i b nh ưa ch y máu
đã vô tình b nhi m HIV, lo i siêu vi gây b nh AIDS.
Trư c năm 1985, không có xét nghi m nào đ phát
hi n HIV trong máu hi n t ng, và siêu vi khu n này
đã đư c truy n cho ngư i b nh ưa ch y máu trong
s n ph m máu,th r t có ý nghĩa đ ki m soát b nh
t t c a h và kéo dài cu c s ng c a h . Ngày nay,
t t c các s n ph m máu và máu đư c hi n t ng đ u
đư c xét nghi m HIV, và nguy cơ lây truy n AIDS cho
b nh nhân ưa ch y máu, ho c b t c ai nh n máu
hi n t ng, hi n nay r t ít.
3957_Ch11_282-305 06/10/14 10:50 AM Page 301
Ô 11–7 | PHÂN GI I VÀ NGĂN CH N C C MÁU ĐÔNG
C c máu đông b t thu ng có l là nguyên nhân c a
nh v n đ nguy hiêrm trong đ ng m ch vành,đ ng
m ch,m ch máu não và các tĩnh m ch chân.Tuy
nhiên,n u cũ máu đông có th đư c phân gi i trư c
khi nó gây ch t mô,tu n hoàn bình thư ng và ch c
năng mô có th đư c ph c h i.
M t trong nh ng ch t đ u tiên đư c s d ng
đ hòa tan c c máu đông trong đ ng m ch vành là
streptokinase, mà th c s là m t đ c t vi khu n
đư c s n xu t b i m t s thành viên c a chi
Streptococcus. Streptokinase đã th c s phân gi i
c c máu đông, nhưng vi c s d ng nó t o ra kh
năng phá h y c c máu đông kh p cơ th , v i xu t
huy t nghiêm tr ng là m t h qu ti m ti m tàng.
Hóa ch t an toàn hơn hi n đang đư c s d ng
thrombolytic (thrombo = “c c máu đông” và lytic = “đ
phân gi i” ho c “tách”). Trong trư ng h p huy t kh i
m ch vành, n u tan huy t kh i
TÓM LƯ C
T t c ch c năng c a máu đư c mô t trong
chương này- v n chuy n,đi u hòa và b o v - góp
ph n vào cân b ng n i môi c a cơ th nói chung.
Tuy nhiên, các ch ng năng này không th
Đ CƯƠNG H C T P
Các ch c năng chung c a máu là v n
chuy n, đi u hòa và b o v .
Đ c trưng v máu
1. S lư ng—4 đ n 6 lít ; 38% đ n 48% là các t
bào; 52% đ n 62% là huy t tương (H. 11–1).
2. Màu s c—máu đ ng m ch có hàm lư ng oxy cao
và màu đ tươi; máu tĩnh m ch nghèo oxy và màu
đ th m
3. pH—7.35 đ n 7.45; máu tĩnh m ch có nhi u CO2
Hhơn và pH th p hơn máu đ ng m ch ; h
th ng đ m giúp cân b ng pH bình thư ng.
4. Đ nh t - đ đ c ho c kh năng c n tr dòng
ch y; do s hi n di n c a các t bào và protein
huy t tương; góp ph n t o huy t áp bình thư ng.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
301
www.foxitsoftware.com/shopping
Máu
có th đư c chuy n tr c ti p đ n m ch máu b t n
thương trong vòng vài gi , c c máu đông có th đư c
hòa tan và ngăn ng a t n thương tim vĩnh vi n. Th
thu t tương t cũng đư c s d ng đ ngăn ng a
t n thương não vĩnh vi n sau khi đ t qu (CVA) do
c c máu đông gây ra.
M t s ngư i, ch ng h n như nh ng ngư i b rung
tâm nhĩ, ho c có khuynh hư ng hình thành các c c
máu đông tĩnh m ch chân, yêu c u phòng ch ng
c c máu đông. Có th b n đã t ng nghe v warfarin,
m t lo i thu c ch ng đông máu tiêu chu n trong
nhi u năm. M t s lo i thu c m i có s n (và có th
u ng) c ch ho t đ ng c a thrombin ho c các y u
t đông máu khác.Đông máu ch m hơn và ch y máu
quá m c có th có tác d ng ph , nhưng các đ t ch y
máu l n ít có kh năng x y ra v i các lo i thu c m i
hơn so v i warfarin.
th c hi n n u máu không lưu thông đúng cách.
Tu n hoàn máu . S tu n hoàn máu trong các
m ch máu ph thu c vào ch c năng ho t đ ng
c a tim, bơm c a h th ng tu n hoàn, là ch đ
c a chương ti p theo c a chúng ta.
Huy t tương- ph n l ng c a máu
1. 91% là nư c
2. Huy t tương v n chuy n ch t dinh dư ng,ch t
th i, các hormon,nhi t,kháng th và CO2 như
HCO3–.
3. Protein huy t tương : đa s là s n ph m c a gan
a. Các y u t đông máu(prothrombin,
fibrinogen,và các y u t khác) đư c t ng h p
b i gan.
b. Albumin đư c t ng h p b i gan và t o áp su t
keo kéo d ch mô vào mao m ch đ duy trì th
tích máu và huy t áp bình thư ng. .
3957_Ch11_282-305 06/10/14 10:50 AM Page 302
302 Máu
c. Alpha và beta globulins đư c t ng h p b i
gan và là ch t v n chuy n ch t béo và các ch t
khác trong máu
d. Gamma globulins (immunoglobulins) là
kháng th đư c s n xu t b i b ch c u lympho
Các t bào máu
1. Các thành ph n g m h ng c u,b ch c u và ti u
c u.(H. 11–2 và 11–3).
2. Sau khi sinh, mô t o máu chính là t y xương đ ,
có ch a t bào g c. B ch c u lympho trư ng thành
và phân chia trong các mô b ch huy t c a lá lách,
h ch b ch huy t, và tuy n c, mà cũng có t bào
g c cho b ch c u lympho.
T bào máu đ —h ng c u (xem b ng 11–2
cho giá tr bình thư ng)
1. Đĩa lõm; không nhân khi trư ng thành
2. H ng c u mang O 2 liên k t v i s t trong
hemoglobin; oxyhemoglobin đư c t o mao
m ch ph i; oxy đư c thoát ra trong các h th ng
mao m ch .
3. Trư c khi sinh, các h ng c u đư c hình thành
b i túi phôi thai và sau đó là gan, lách và RBM
c a thai nhi
4. Sau khi sinh, các h ng c u đư c hình thành
trong RBM t nguyên bào máu (t bào g c, các
t bào ti n thân).
5. Thi u oxy kích thích th n t o ra hormone
erythropoietin, gây tăng các t l s n xu t h ng
c u (nguyên phân t bào g c) RBM
6. H ng c u chưa trư ng thành: nguyên h ng c u
(có h t nhân) và h ng c u lư i;s lư ng l n trong
lưu thông ngo i vi cho th y c n thêm nhi u h ng
c u đ mang oxy
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
7. Vitamin B12 ch a coban và đư c g i là y u t
bên ngoài, c n thi t cho t ng h p DNA (nguyên
phân) trong các t bào g c trong RBM. Y u t
bên trong đư c s n xu t b i các t bào thành
c a niêm m c d dày; nó k t h p v i B12 đ
ngăn ch n s t tiêu hóa nó và thúc đ y s h p
thu c a trong ru t non.
8. H ng c u s ng đư c 120 ngày và sau đó b th c
bào b i các đ i th c bào gan, lá lách và RBM
(xem Hình 11–4).
a. S t tr l i RBM ho c lưu tr trong gan
b. Hem c a hemoglobin đư c chuy n thành
bilirubin, th gan bài ti t vào m t đ lo i b
trong phân.
c. Tr c khu n đư ng ru t chuy n bilirubin thành
urobilinogen.
d. Urobilinogen b t kì h p thu đư c chuy n
thành urobilin và bài ti t vào nư c ti u b i
th n
e. Vàng da là s tích t bilirubin trong máu,
có l là k t qu c a b nh gan.
9. Nhóm máu ABO có tính di truy n.
a. Nhóm này đư c bi u th b i kháng nguyên
trên các h ng c u (xem B ng 11–1 và
Hình 11–5).
b. Kháng th trong huy t tương là đ i v i kháng
nguyên đó không xu t hi n trên h ng c u và
là cân nh c quan tr ng trong truy n máu
10. Nhóm máu Rh cũng có tính di truy n.
a. Rh + có nghĩa là có kháng nguyên D trên
h ng c u .
b. Rh - có nghĩa là không có kháng nguyên D
trên h ng c u.
c. Rh- ngư i không có kháng th t nhiên nhưng
s s n xu t chúng n u g p nhóm m u Rh +
3957_Ch11_282-305 06/10/14 10:50 AM Page 303
T bào máu màu tr ng—b ch c u (xem B ng
11–2 cho giá tr bình thư ng)
1. L n hơn h ng c u; có nhân khi trư ng thành;đư c
s n xu t b i t y xương đ ,ngo i tr m t s b ch
c u lympho đư c s n xu t tuy n c ho c mô
b ch huy t khác (H. 11–2 và 11–3).
2. B ch c u h t là b ch c u trung tính, b ch c u ưa
acid,b ch c u ưa base.
3. B ch c u không h t là b ch c u lympho và b ch
c u mono.
4. Các b ch c u trung tính và b ch c u mono
th c bào m m b nh; b ch c u mono tr
thành đ i th c bào, th c bào mô ch t.
5. B ch c u ưa acid gi i đ c protein ngo i lai trong
ph n ng di ng và nhi m kí sinh trùng; chúng th c
bào b t kì th gì đư c g n nhãn v i kháng th .
6. B ch c u ưa base bao g m ch t ch ng đông
heparin và histamin ,th làm m ch máu d th m
hơn trong quá trình viêm.
7. B ch c u lympho: T bào T, t bào B và t bào
di t t nhiên NK.
a. T bào T nh n di n kháng nguyên ngo i lai và
tiêu di t chúng và cung c p trí nh v m m
b nh, t đó cung c p kh năng mi n d ch.
b. T bào B tr thành tương bào, th s n xu t
kháng th cho kháng nguyên ngo i lai và cũng
cung c p trí nh v mi n d ch.
c. NK cells T bào NK phá h y màng t bào c a t
bào ngo i lai.
8. B ch c u th c hi n ch c năng c a chúng trong
d ch mô và mô b ch huy t, cũng như trong máu.
Ti u c u(xem B ng 11–2 cho giá tr bình
thư ng)
1. Ti u c u đư c hình thành trong RBM và là nh ng
m nh c a m u ti u c u; hormon thrombopoietin t
gan giúp tăng s n xu t ti u c u.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
303
www.foxitsoftware.com/shopping
Máu
2. Ti u c u giúp duy trì n i mô c a các m ch máu và
tham gia vào t t c các cơ ch c m máu (phòng
ng a m t máu) (Hình 11–6).
3. Co m ch máu - các m ch l n co l i khi b t n
thương, ph n ng trương l c cơ. Ti u c u gi i
phóng serotonin, cũng gây co th t m ch. V t rách
m ch máu đư c nh l i và có th đư c bít kín b i
c c máu đông .
4. C c máu đông - mao m ch v t o thành b m t
thô ráp khi n ti u c u dính và t o thành hàng rào
cho v t thương.
5. Đông máu hóa h c bao g m y u t ti u c u, ch t
hóa h c t mô t n thương, prothrombin, fibrinogen
và các y u t đông máu đư c t ng h p gan, ion
Ca2+. Vitamin K t t h vi khu n đư ng ru t là
c n thi t đ t ng h p m t s y u t đông máu.
Xem B ng 11– 3 và H. 11–7 v 3 giai đo n c a
đông máu hóa h c.
a. Giai đo n 1: Ch t ho t hóa Prothrombin đư c
t o thành.
b. Giai đo n 2: Ch t ho t hóa Prothrombin
chuy n prothrombin thành thrombin.
c. Giai đo n 3: Thrombin tách fibrinogen thành
fibrin. C c máu đông đư c t o t s i fibrin cái
mà t o thành lư i trên v t thương m ch máu.
6. S co rút c c máu đông đư c g p các s i fibrin
đ kéo mép c a v t thương l i g n v i nhau đ s a
ch a. S phân h y fibrin là phân gi i c c máu đông
sau khi chúng đã th c hi n xong m c đích.
7. Đông máu b t thư ng(thombosis)đư c ngăn ch n
b i niêm m c n i mô m n (bi u mô v y đơn)
lòng m ch; heparin, ch t c ch đông máu ;và
antithrombin (đư c t ng h p b i gan), làm b t ho t
thrombin dư th a.
3957_Ch11_282-305 06/10/14 10:50 AM Page 304
304 Máu
CÂU H I ÔN T P
1. Bi t tên c a 4 lo i ch t đư c v n chuy n trong
huy t tương. (tr. 284)
2. Bi t tên các t bào ti n thân c a các t bào
máu.Tên c a mô t o máu nguyên th y và nêu rõ
v trí c a nó. (tr. 286)
3. Nêu rõ giá tr bình thư ng (CBC) v h ng
c u,b ch c u,ti u c u, hemoglobin, và hematocrit.
(tr. 294)
4. Nêu rõ ch c năng c a h ng c u; bao g m protein
và khoáng ch t c n thi t. (tr. 286)
5. Gi i thích t i sao s t, protein, acid folic, vitamin
B12, và y u t n i c n cho s n xu t h ng c u .(tr.
288)
6. Gi i thích bilirubin đư c hình thành và bài ti t như
th nào.(tr. 290–291)
7. Gi i thích đi u gì s x y ra n u m t ngư i nhóm
máu O+ nh n truy n máu nhóm A-. (tr. 293)
8. Tên c a m i lo i b ch c u theo ch c năng:
(tr. 295)
a. Tr thành đ i th c bào và th c bào mô ch t
b. S n xu t kháng th
c. Gi i đ c protein ngo i lai
d. Th c bào m m b nh
e. Ch a ch t ch ng đông heparin
f. Nh n di n kháng nguyên ngo i lai
g. Bài ti t histamin trong s viêm
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
9. Gi i thích như th nào và t i sao nút ti u c u
hình thành trong mao m ch b v (tr. 297)
10. Mô t đi u gì s x y ra trong co m ch máu và
gi i thích nó ngăn ch n s m t máu như th nào
khi m ch l n b t n thương. (tr. 297)
11. Cùng chú ý t i cơ ch đông máu hóa h c :
(tr. 297, 300)
a. Bi t tên c a các khoáng ch t c n thi t
b. Bi t tên c a cơ quan s n xu t các y u t đông
máu.
c. Bi t tên c a vitamin c n thi t cho s t ng h p
prothrombin.
d. Nêu rõ c c máu đông đư c làm b ng gì.
12. Gi i thích ý nghĩa c a ph n ng đông máu , s
phân h y fibrin và t i sao chúng quan tr ng. (tr.
300)
13. Nêu rõ 2 con đư ng đông máu b t thư ng đư c
ngăn ch ntrong h th ng m ch máu (tr. 300)
14. Gi i thích ý nghĩa đ nh t c a máu, y u t góp
ph n và t i sao đ nh t c a máu l i quan tr ng.
(tr. 284)
15. Nêu rõ đ pH bình thư ng c a máu . Khí nào
nh hư ng đ n đ pH máu.(tr.284)
16. Đ nh nghĩa thi u máu,tăng b ch c u và gi m ti u
c u.(tr.289,295)
(pp. 289, 295)
3957_Ch11_282-305 06/10/14 10:50 AM Page 305
SUY NGHĨ THÊM
1. Gi i thích t i sao nhóm máu AB+ đư c g i là:
“nhóm máu chuyên nh n” trong truy n máu.Gi i
thích t i sao nó s không đúng n u truy n máu 6
đơn v (kho ng 3 lít) .
2. Gan có nhi u ch c năng có nhi u ch c năng liên
quan tr c ti p đ n thành ph n và ch c năng c a
máu.Bi t tên càng nhi u n u b n có th .
3. Xây d ng m t b c tư ng g ch đòi h i g ch
và th xây. Li t kê t t c các ch t dinh dư ng
c n thi t cho quá trình s n xu t h ng c u,và
ch ra cái nào là g ch ,cái nào là là th xây.
4. Anthony chuy n t New Jersey đ n m t cabin
trên núi Colorado, cao hơn 8000 feet so v i
m c nư c bi n. Khi ông m i đ n, hematocrit
c a ông là 44%. Sau 6 tháng trong ngôi nhà
m i , hematocrit mong đ i c a ông y s như
th nào? Gi i thích câu tr l i c a b n và đi u
gì mang l i s thay đ i.
5. K t qu phòng thí nghi m cho m t b nh nhân c
th cho th y các giá tr CBC này:
RBCs—4.2 million/ L
Hct—40%
Hb—13 g/100 mL
WBCs—8,500/ L
Platelets—30,000/ L
B nh nhân này kh e m nh hay m c tri u ch ng
c a r i lo n nào? Gi i thích câu tr l i c a b n.
6. S d ng mô hình trong câu h i 5, t o danh sách các
giá tr CBC có th cho b nh nhân thi u máu do thi u
s t. Sau đó t o danh sách các giá tr CBC có th cho
m t ngư i b thi u máu không h i ph c.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
305
www.foxitsoftware.com/shopping
Máu
7. Máu nhân t o có th m t ngày nào đó s có s n;
nhi u ngư i đang đư c th nghi m. Ch c năng
c th c a máu? Có nh ng b t l i gì đ i v i máu
nhân t o so v i máu t ngư i hi n t ng ngư i?
8. B nh đông máu n i m ch ph bi n (DIC) là m t
tình tr ng nghiêm tr ng ,đi u có th x y ra do m t
s lo i nhi m trùng ho c ch n thương nh t đ nh.
Đ u tiên, gi i thích ý nghĩa c a tên. Đi u này đư c
làm t t nh t m t t t i m t th i đi m. Trong DIC,
đông máu tr thành m t vòng lu n qu n, và máu
đã c n ki t các y u t đông máu. B n nghĩ gì s
là h u qu c a ngư i b nh hư ng?
9. Nhìn vào câu h i Hure 11 – A: S n xu t h ng c u
trư c khi sinh. Bi u đ cho th y nh ng đóng góp
đư c th c hi n b i gan, lá lách, túi noãn hoàng,
t y xương đ đ hình thành h ng c u trong su t
9 tháng mang thai. Dán nhãn m i dòng v i cơ
quan ho c mô thích h p.
100%
%S n xu t h ng c u
75%
50%
25%
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 2 3 4 5
Tháng trư c sinh Tháng sau sinh
Sinh
CÂU H I HURE 11–A: S s n xu t h ng c u trư c
sinh
3957_Ch12_306-325 06/10/14 10:48 AM Page 306

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

CHƯƠNG

TIM
3957_Ch12_306-325 06/10/14 10:48 AM Page 307

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

M C TIÊU C A SINH VIÊN

■ Mô t đư c các thành ph n quan tr ng c u thành mô cơ tim.
■ Mô t đư c v trí c a tim, màng ngoài tim và màng trong tim. Đ I CƯƠNG
Mô và cơ tim
■ N m đư c tên c a các bu ng tim và các m ch máu đ n và đi.
V trí c a tim,màng ngoài tim
■ N m đư c tên c a các van tim và gi i thích đư c ch c năng,ho t đ ng c a
chúng. Bu ng tim-M ch và van tim
■ Mô t đư c tu n hoàn t i m ch vành và ý nghĩa c a s tu n hoàn đó. Tâm nhĩ ph i
■ Mô t đư c chu chuy n tim. Tâm nhĩ trái
■ Gi i thích cách các ti ng tim đư c t o ra như th nào. Tâm th t ph i
■ N m đư c các đư ng d n truy n trong tim và gi i thích t i sao t nút xoang Tâm th t trái
nhĩ có th t o nên đư c nh p đ p trong tim
Chu chuy n tim,đ ng m ch
■ Gi i thích đư c th tích nhát bóp tâm th t,cung lư ng tim và đ nh lu t
Starling c a tim. vành và ti ng tim
■ Gi i thích đư c t i sao h th n kinh l i đi u hòa đư c cơ tim,ki m Đư ng d n truy n trong tim
soát s co cơ tim Nh p tim
Cung lư ng tim

THU T NG M I Systole (SIS-tuh-lee) Thì tâm thu S đi u ch nh c a nh p tim và

Aorta (ay-OR-tah) Đ ng m ch ch Tricuspid valve (try-KUSS-pid tim.
VALV) Van 3 lá
Atrium (AY-tree-um) Tâm nhĩ
Venous return (VEE-nus ree-TURN)
Cardiac cycle (KAR-dee-yak
SIGH-kuhl) Chu chuy n tim H tĩnh m ch
Cardiac output (KAR-dee-yak Ventricle (VEN-tri-kuhl) Tâm th t
OUT-put) Cung lư ng tim THU T NG LIÊN QUAN BOX 12–1
Coronary arteries (KOR-uh-na-ree
AR-tuh-rees) Đ ng m ch vành
Đ N LÂM SÀNG SÀNG B nh m ch vành
Arrhythmia (uh-RITH-me-yah) Lo n BOX 12–2
Diastole (dye-AS-tuh-lee) Thì
nh p tim
tâm trương Ti ng th i tim
Ectopic focus (ek-TOP-ik FOH-kus)
Endocardium (EN-doh-KAR- Sai l ch v trí BOX 12–3
dee-um) Màng trong tim Ejection fraction (ee-JEK-shun
Epicardium (EP-ee-KAR-dee-um) FRAK-shun) Phân s t ng máu Đi n tim
Màng ngoài tim Electrocardiogram (ECG) (ee-
BOX 12–4
Mediastinum (ME-dee-ah-STYE- LEK-troh-KAR-dee-oh-GRAM) Đi n
num) Trung th t Lo n nh p tim
tim
Mitral valve (MY-truhl VALV) Van 2 Fibrillation (fi-bri-LAY-shun) S rung
lá Myocardium (MY-oh-KAR-dee- tim
um) Cơ tim Heart murmur (HART MUR-mur)
Sinoatrial (SA) node (SIGH-noh- Ti ng th i tim
AY-tree-al NOHD) Nút xoang nhĩ Ischemic (iss-SKEE-mik) Thi u máu
Stroke volume (STROHK VAHL- c c b ,Myocardial infarction (MY-oh-
yoom) Th tích nhát bóp tâm thu KAR-dee-yuhl in-FARK-shun) Nh i
máu cơ tim,Pulse (PULS): M ch
Stenosis (ste-NOH-sis) H p

Terms that appear in bold type in the chapter text are defined in the glossary, which begins on page 603.

307
3957_Ch12_306-325 06/10/14 10:48 AM Page 308
308 The Heart
rong th i kì phôi thai, tim b t đ u đ p t tu n th 4
T
c a thai kì , trư c c khi h th n kinh b t đ u đư c
thành l p.N u m t ngư i s ng đ n năm 80 tu i, tim
c a ngư i đó s đ p trung bình 100.000 l n m i
ngày, đ p hàng ngày trong su t 80 năm. Hãy tư ng
tư ng n u ta c bóp trái bóng tennis 70 l n trong m t
phút. Sau kho ng vài phút, ph n cơ cánh tay c a b n
s tr nên m t. Nào bây gi hãy tư ng tư ng nh p tim
c a b n là 120 l n trên phút. Ph n l n chúng ta ko gi
đc tình tr ng đó di n ra lâu, nhưng đó là cách mà trái
tim t p luy n. M t trái tim kh e m nhcó th tăng nh p
và kh năng co bóp giúp cho cơ th khi cơ th c n
thêm nhi u oxy, tr l i nào, khi nh p tim lúc ngh ngơi
và ti p t c đ p như bình thư ng n u như không có
v n đ gì ho c chuy n gì x y ra. Th c t thì nó không
hoàn toàn t m thư ng,đây chính là nhi m v c a trái
tim.
Ch c năng nguyên th y c a tim là co bóp t ng
máu và trong đ ng m ch,mao m ch và cách tĩnh m ch.
Nh ng đi u mà b n đã đư c h c chương trư c, máu
v n chuy n oxy ,các ch t dinh dư ng và còn có m t
s ch c năng quan tr ng khác. Trái tim co bóp giúp
duy trì kh i lư ng tu n hoàn. Trư c khi chúng ta bàn
lu n v tim như m t cái máy bơm, dù v y chúng ta c n
cho m i ngư i xem lo i mô mà giúp cho vi c co bóp:
cơ tim
MÔ CƠ TIM
T bào cơ tim (thư ng đư c g i là s i cơ tim ho c t
bào cơ ) b phân nhánh, nhưng theo nhi u cách khác
nhau chúng khá gi ng
Ty th
Intercalated discs
V ch b c thang
Figure 12–1 Cardiac muscle cells depicting sarcomeres and with intercalated discs at the ends
of adjacent cells. The projections are folds of the cell membrane.
QUESTION: What cell membrane modification do intercalated discs resemble? Is the function the same?
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
c u trúc c a t bào cơ xương(Đã đư c mô t trong
chương 7). Như đi u b n mong đ i,cơ tim có r t
nhi u ti th . T bào có nhi u vân (Hình 12–1), ph n
ánh s phân b các s i myosin,s i actin, troponin, và
các đơn v tơ cơ khác. Sarcomeres là m t đơn v tơ
cơ. S co cơ các t bào cơ tim khá gi ng v i s co
cơ c a các t bào cơ xương , S co cơ đó đư c t o
nên nh s đ ng v n chuy n Na(đi vào t bào t o
nên quá trình kh c c) và ion kali (đi ra kh i t bào
cho quá trình tái phân c c)
Có m t s khác bi t rõ ràng nh t là các t bào cơ tim
có kh năng t ho t đ ng,t co;chúng không c n s
tác đ ng c a th n kinh đ làm vi c đó.M t đi u quan
tr ng khác là khi có đi n th ho t đ ng c a m t t bào cơ
tim thì nó s lan truy n sang ngay t bào cơ tim bên c nh
li n k , b i con đư ng gi a các nhân có v ch b c thang
(intercalated discs) d a trên s n i li n t t n cùng đ n
t n cùng. B n có th th y hình 12–1, màng t bào
t n cùng c a t bào cơ tim là m t cái màng bao quát,
ăn sâu vào t o các n p g p ngay c nh t bào ti p theo
(gi ng cái bánh pudding trong m t cái khuôn ho c ngón
tay trong găng tay).N p g p t o ra s th ng nh t v i b
m t khu v c gi a các t bào cho s di chuy n lên
nhau đ ho t đ ng.KKhi m t t bào s i cơ tim kh c c
và liên k t , t bào bên c nh nhanh chóng kh c c,và
r i l i t bào bên c nh n a.S xu t hi n c a các nhân
có v ch b c thang làm cho đi n th di chuy n nhanh
chóng khi mà trong m t nh p tim hai tâm nhĩ co g n như
cùng m t lúc đư c theo dõi b i h th ng trong hai tâm
nhĩ đó.
Nhân
Đơn v tơ cơ
3957_Ch12_306-325 06/10/14 10:48 AM Page 309

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
309
www.foxitsoftware.com/shopping
The Heart

Cơ tim g n như là m t mô có kh năng n i ti t,

s n xu t m t nhóm hormon đư c g i là peptide l i
ni u.Ta s dùng peptide l i ni u tâm nhĩ (ANP), có th
g i là atrial natriuretic hormone (ANH), đư c mô t là
hormon thu c nhóm này. ANP đư c s n xu t ra khi
thành c a tâm nhĩ b t o áp l c b i s tăng lên c a th
tích dòng máu ho c tăng áp l c dòng máu. ANP làm
gi m đi tính hút c a ion mu i b i th n, nên n u có
nhi u ion mu i hơn thì s đc bài ti t qua th n,nó s
làm tăng vi c lo i b nư c. Vi c gi m lưu lư ng tu n
hoàn và huy t áp giúp b o v cho tim , tim có th b t n
thương khi có tăng huy t áp m n tính. (Có th b n đã
bi t ANP là tác nhân đ i kháng v i hormon aldosterol,
làm tăng huy t áp) M t s cơ quan đích khác c a ANP
là cơ trơn và m ch máu; ANP kích thích làm giãn
m ch máu, nó góp ph n giúp làm gi m huy t áp.
M t cơ quan đích khác c a ANP đó là các mô m ,
và ANP còn làm tăng s chuy n đ i t mô m tr ng
thành mô m nâu. B n có th hi u m tr ng có ch c
năng d tr ch t béo, còn chuy n hóa ch t béo mô m Màng trong tim
nâu c n thi t cho hô h p t bào, cùng v i năng lư ng Màng bao tim
Cơ tim
đư c th i qua dư i d ng nhi t. M t l n n a,nó là s
b o v cho trái tim, khi mà ch t béo tr nên dư th a,cũng Màng ngoài tim
không làm t c ngh n m ch máu, nó đư c chuy n hóa S i liên k t màng ngoài tim
thành CO2 và H2O. Tăng thêm s kích thích bài ti t
ANP bao g m các bài t p và s ch ng ch u v i cái Khhoang màng ngoài tim
l nh.Như b n có th th y, con đư ng liên k t hóa h c
v i bi u mô th n,cơ trơn m ch máu, và mô m , trái Figure 12–2 Layers of the wall of the heart and the peri-
tim có kh năng t b o v chính nó. cardial membranes. The endocardium is the lining of the
chambers of the heart. The fibrous pericardium is the
V TRÍ C A TIM VÀ MÀNG NGOÀI TIM outermost layer.

QUESTION: What is found between the parietal and visceral

Trái tim n m trong khoang l ng ng c, gi a hai
ph i. Khu v c này đư c g i là Trung th t.V i bóng
tim d ng hình nón chi m ưu th , nó đ ng sau
xương c, và màng ngoài tim s ti p xúc ho c r i
kh i v trí này. V trí m m tim phía dư i và n m
ngay trên cơ hoành phía đư ng gi a đòn trái. Đây
chính là lí do vì sao chúng ta luôn nghĩ tim n m phía
bên trái, B i vì nh p đ p tim m nh nh t mà chúng ta
có th nghe,c m nh n là bên trái.
Trái tim đư c bao b c b i màng ngoài tim đư c
c u t o v i ba l p (Hình. 12–2). Ngoài cùng là màng
xơ s i, s k t h p các l p xơ s i dày đ c liên k t
các mô m r ng xu ng phía trên cơ hoành và vư t
lên ph n g c các m ch máu l n đi ra vào tim. Màng
thanh d ch khi g p l i s t o nên hai l p là lá thành và
lá t ng.L p màng xơ s i bên ngoài đư c g i là lá
thành. Còn l p trên b m t c a tim đư c g i là lá t ng
pericardial layers, and what is its function?
Gi a lá thành và lá t ng có m t l p d ch huy t
thanh,giúp ngăn c n s ma sát trong m i nh p đ p
c a tim
BU NG TIM-M CH
MÁU VÀ VAN TIM
Các ph n dày lên t o nên thành c a b n bu ng tim là
t cơ c a tim. Chúng ta g i đó là cơ tim
Các bu ng c a tim ti p xúc v i l p màng trong tim,
l p bi u mô gai bao b c quanh các lá van c a tim và
liên k t v i l p màng t o thành l p màng trong tim.
S th t quan tr ng là l p màng trong tim không m ng
như b n nghĩ, hơn n a nó còn r t m n. L p mô trơn
nh n này giúp cho máu lưu thông qua không b đông
vón, b i vì kh i đ u cho s đông vón c a máu là ti p
xúc c a máu v i b m t g gh
3957_Ch12_306-325 06/10/14 10:48 AM Page 310
310 The Heart
Các bu ng tim phía bên trên c a tim là nhĩ trái và
nhĩ ph i (nhĩ: atrial) (cách g i khác: atrium), chúng có
thành tương đ i m ng và đư c tách riêng ra b i thành
l p cơ tim đư c g i là vách gian nhĩ. Các bu ng tim
th p hơn là th t ph i và th t trái, chúng có các thành
dày và đư c tách riêng ra b i vách gian th t (Hình.
12–3). Như các b n th y,tâm nhĩ thu h i máu v t c
cơ th ho c t ph i, và tâm th t thì đ y máu lên ph i
ho c đưa máu đi c cơ th .
NHĨ PH I
Có 2 tĩnh m ch ch l n thu h i máu t c cơ th v
nhĩ ph i (Xem hình. 12–3). Tĩnh m ch ch trên thu
h i máu t n a phía trên c a cơ th , và tĩnh m ch
ch dư i thu h i máu t n a dư i cơ th . T nhĩ
ph i, máu đư c đ y xu ng xuyên qua van c a nh
ph i, hay đư c g i là van 3 lá,máu đi xu ng th t ph i.
Van 3 lá,đư c t o nên b i 3 v t (ho c các lá) c a
n i tâm m c đư c c ng c v i s liên k t mô. M c
đích chung c a các van trong h tu n hoàn là ngăn
cho máu không ch y ngư c. Ch c năng c a van 3 lá
là ngăn s ch y ngư c c a dòng máu t th t ph i lên
nhĩ ph i khi th t ph i co bóp.Khi th t ph i co bóp, máu
s tác đ ng phia sau lá van, đ y chúng lên,ch m l i
và làm cho van 3 lá đóng
NHĨ TRÁI
Nhĩ trái nh n máu v t ph i, b i con đư ng là 4
tĩnh m ch ph i. Lư ng máu này s đư c đ y xu ng
th t trái đi qua van tâm nhĩ trái, hay đư c g i là van
2 lá. Van 2 lá ngăn không cho máu ch y ngư c t
th t trái lên nhĩ trái khi th t trái co bóp.
TH T PH I
Khi th t ph i co bóp, áp l c làm đóng van 3 lá l i và
máu đư c t ng th ng vào ph i qua đ ng m ch ph i.
T i nơi k t n i c a đ ng m ch l n và th t ph i là van
đ ng m ch ph i hình bán nguy t (hay đơn gi n hơn
g i là van đ ng m ch ph i). Nó có 3 lá và s m ra
khi th t ph i co bóp và t ng máu vào đ ng m ch
ph i. Khi th t ph i giãn, dòng máu có xu hư ng quay
l i, nhưng dòng máu đã làm đ y van 3 lá và đóng van
l i đ ngăn dòng máu ch y ngư c l i vào th t ph i.
Ph n nhô lên đáy th t ph i trông như các c t tr
đư c g i là cơ nhú(see Fig. 12–3). Các xơ s i liên
k t v i các mô,
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
dây gân tim, kéo dài t cơ nhú đ n các lá van c a
van 3 lá.Khi th t ph i co bóp cơ nhú co l i và kéo
các dây gân tim ngăn ch n s đ o ngư c c a van 3
lá. N u b n đã t ng có 1 cái ô b th i vào bên trong
b i 1 cơn gió m nh, b n có th tư ng tư ng chuy n
gì s x y ra n u n u các lá van c a van 3 lá không
đư c c đ nh b i dây gân tim và cơ nhú.
TH T TRÁI
Thành c a th t trái dày hơn thành c a th t ph i,đi u
đó cho phép th t trái có th co v i l c m nh hơn.
Th t trái t ng máu đi kh p cơ th thông qua đ ng
m ch ch , đ ng m ch l n nh t c a cơ th . T i nơi
ti p n i c a đ ng m ch ch và th t trái là van đ ng
m ch ch hình bán nguy t (ho c van đ ng m ch
ch ) (Xem hình. 12–3). Van này đư c m ra b i áp
l c khi th t trái co bóp, trong khi đi u đó làm đóng
van 2 lá. Van đ ng m ch ch đóng l i khi th t trái
giãn, đ ngăn dòng máu ch y ngư c t đ ng m ch
ch vào th t trái. Khi van 2 lá đóng,nó ngăn dòng
máu ch y ngư c t nhĩ trái; các lá c a van 2 lá cũng
đư c c đ nh b i các dây gân tim và cơ nhú.
Có th th y các lo i van trong hình 12–4, đ c t
đư c khung s i c a tim. Đây là s k t n i gi a xơ
s i và mô c đ nh các đ nh bên ngoài c a lá van và
gi van m . Nó luôn tách riêng ph n cơ tim c a nhĩ
và th t và ngăn ng a s co th t c a tâm nhĩ tác
đ ng t i tâm thát ngo i tr con đg d n truy n thông
thư ng.
Như b n có th th y ph n miêu t v bu ng tim
và m ch máu, tim th t s là 1 đôi, ho c 2 phía, bơm.
Phía bên ph i c a tim thu h i máu không có oxy t
kh p cơ th và t ng máu đ n ph i đ l y oxy và lo i
b CO2. Phía bên trái c a tim l y máu ch a oxy t
ph i v đ bơm t ng máu đi kh p cơ th . Công vi c 2
phía di n ra đ ng th i; đó là c 2 nhĩ co bóp cùng m t
lúc, theo s co bóp c a c 2 th t. Gi i ph u m t trư c
tim đư c tóm t t trong b ng 12–1.
M CH VÀNH
Đ ng m ch vành trái và ph i là các m ch đ u tiên
phân nhánh t đ ng m ch ch lên, phía bên kia
c a van đ ng m ch ch (Hình. 12–5). Hai nhánh c a
đ ng m ch đi vào các đ ng m ch nh hơn và ti u
đ ng m ch, r i đ n mao m ch. Mao m ch vành hòa
vào v i tĩnh m ch vành.
3957_Ch12_306-325 06/10/14 10:48 AM Page 311

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
Đ ng m ch dư i đòn T this notice, visit:
To remove
www.foxitsoftware.com/shopping

Tĩnh m ch c nh trong
Đ ng m ch cánh tay đ u Đ ng m ch c nh chung trái

Quai ĐMC Đ ng m ch ph i trái

Tĩnh m ch ch trên (đ n ph i)

Đ ng m ch ph i ph i
Nhĩ trái

Tĩnh m ch ph i T
(t ph i)
Tĩnh m ch ph i ph i
Nhánh mũ ĐMVT

Đ ng m ch vành trái
Tĩnh m ch tim trái
Nhĩ ph i
Đ ng m ch gian th t
Đ ng m ch vành ph i trư c
Th t trái

Tĩnh m ch ch
dư i

A Th t ph i Đ ng m ch ch
Đ ng m ch c nh chung trái
Đ ng m ch cánh tay đ u Đ ng m ch dư i đòn trái

Tĩnh m ch ch trên Quai đ ng m ch ch

Đ ng m ch ph i trái
Đ ng m ch ph i ph i
Nhĩ trái
Tĩnh m ch ph i trái
Tĩnh m ch ph i ph i
Van hai lá

Van đ ng
m ch ph i Th t trái

Nhĩ ph i
Van đ ng m ch ch
Van ba lá
Vách ngăn

Tĩnh m ch ch dư i

M m tim
D ây ch ng
tim Th t ph i Cơ nhú
B

Figure 12–3 (A) Anterior view of the heart and major blood vessels. (B) Frontal section of the
heart in anterior view, showing internal structures.

QUESTION: In part B, in the right atrium, what do the blue arrows represent?
3957_Ch12_306-325 06/10/14 10:48 AM Page 312

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
312 The Heart www.foxitsoftware.com/shopping

Van đ ng m ch ph i khi không có máu trong xoang vành, lúc đó máu tr

v nhĩ ph i.
Ch c năng c a m ch vành nh m đưa máu có
Van đ ng m ch Đ ng m ch vành nhi u oxy qua cơ tim; oxy c n thi t cho s ho t
ch đ ng co bóp c a cơ tim. N u đ ng m ch vành b t c
Van ba ngh n, ví d là b i c c máu đông, m t ph n cơ tim
lá b thi u máu (thi u máu c c b ), v y là ngu n cung
c p máu đã b m t. S thi u máu c c b này kéo dài
là nguy cơ cho xu t hi n nh i máu, m t khu v c mô b
ho i t . Gây ra các cơn đau, g i là cơn đau tim (Xem
hình 12–1: B nh đ ng m ch vành).

CHU CHUY N TIM VÀ TI NG

TIM
K hung s i
Van hai lá
Chu chuy n tim là các giai đo n n i ti p nhau trong
m t nh p đ p c a tim.M t cách đơn gi n, chu chuy n
tim là s co bóp cùng lúc c a hai nhĩ, theo ngay sau
đó kho ng m t ph n nh c a giây là s co bóp đ ng
M t sau th i c a hai th t. Thì tâm thu là th i kì co bóp c a tim.
Th i kì giãn c a tim là thì tâm trương. Chúng ta đã áp
Figure 12–4 Heart valves in superior view. The atria have
d ng s liên quan này cho cách đ c huy t áp. N u ta
been removed. The fibrous skeleton of the heart is also áp d ng đi u đó cho chu chuy n tim, ta có th nói tâm
shown. nhĩ thu đư c theo sau b i tâm th t thu. Tuy nhiên,tín
hi u khác nhau t s di chuy n c a dòng máu t nhĩ
QUESTION: When do the mitral and tricuspid valves close, and đ n th t và s di chuy n dòng máu t th t đ n đ ng
why is this important? m ch. Các s ki n c a chu chuy n tim có th th y rõ
hình 12-6.

B ng 12–1 | GI I PH U TIM
C U TRÚC MÔ T

Lá ngo i tâm m c Màng huy t thanh trên b m t cơ tim

Cơ tim Cơ c a tim,thành c a các bu ng tim
Lá n i tâm m c Màng bên trong các bu ng tim và b o v cho các van tim; l p màng
nh n ngăn xu t hi n c c máu đông b t thư ng
Tâm nhĩ ph i (RA) Thu h i máu không có oxy t kh p cơ th v theo con đư ng tĩnh m ch
ch trên và tĩnh m ch ch dư i ; nhĩ ph i s n xu t ra peptid l i ni u
(ANP), làm tăng lư ng nư c ti u th i ra và chuy n hóa m tr ng
thành m nâu.
Van 3 lá Van tâm nhĩ ph i; ngăn máu ch y ngư c t tâm th t lên tâm nhĩ khi tâm
th t co bóp
Tâm th t ph i (RV) Bơm t ng máu lên ph i qua đ ng m ch ph i
Van đ ng m ch ph i Ngăn cho máu không ch y ngư c t đ ng m ch ph i tr v tâm th t ph i
khi tâm th t ph i đang giãn
Tâm nhĩ trái (LA) Thu h i máu có ch a oxy t ph i v qua b n tĩnh m ch ph i; s n
xu t ANP
3957_Ch12_306-325 06/10/14 10:48 AM Page 313

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
313
www.foxitsoftware.com/shopping
The Heart

B ng 12–1 | GI I PH U TIM
C U TRÚC MÔ T

Van 2 lá Van tâm nhĩ trái;ngăn dòng máu ch y ngư c t tâm th t trái lên tâm nhĩ
trái khi tâm th t trái co
Tâm th t trái (LV) Bơm t ng máu lên đ ng m ch ch
Van đ ng m ch ch Ngăn dòng máu ch y ngư c t đ ng m ch ch v tâm th t trái
khi tâm th t trái giãn
Cơ nhú và dây gân tim X u t hi n c tâm th t trái và ph i; ngăn s đ o ngư c c a các van
nhĩ th t khi tâm th t co
Khung s i c a tim Xơ s i k t n i v i các mô c đ nh v trí các van tim, ngăn tình tr ng m
quá m c c a các van tim, và ngăn s d n truy n đ n tâm th t t tâm nhĩ

Đ ng m ch ch X oang tĩnh m ch vành

Đ ng m ch vành trái

Đ ng m ch gian th t
trư c

Tĩnh m ch
tim l n

Đ ng,tĩnh
m ch
Figure 12–5 (A) Coronary vessels gian th t
in anterior view. The pulmonary
sau
artery has been cut to show the
left coronary artery emerging from
the ascending aorta. (B) Coronary
vessels in posterior view. The
coronary sinus empties blood into
the right atrium.
Tĩnh m ch
QUESTION: What is the function Đ ng,tĩnh m ch tim nh
of the coronary vessels?
A vành ph i B

B ng 12–1 | B NH M CH VÀNH
B nh m ch vành là k t qu c a vi c suy gi m lư ng
máu đ n cơ tim. N u ch dòng máu ch y qua gi m
mà không b t c ngh n, b nh nhân s c m th y khó
th và xu t hi n cơn đau th t ng c, nguyên nhân
cơn đau là do thi u oxy cơ tim. N u dòng máu ch y
b ch n hoàn toàn, thi s xu t hi n nh i máu cơ tim
(cơ tim b ho i t ).
Nguyên nhân ph bi n nh t c a b nh đ ng m ch
vành là do xơ v a đ ng m ch. Các m ng cholesterol
và các t bào viêm bám lên thành đ ng m ch vành;
làm h p lòng m ch

Continued
3957_Ch12_306-325 06/10/14 10:48 AM Page 314
314 The Heart
B ng 12–1 | B NH M CH VÀNH (Ti p)
làm b m t tr nên g gh nơi cho c c máu đông
(thrombus) có th hình thành (X em b ng Fig. 12–
A).M t y u t d n đ n hình thành c c máu
đông,m t y u t không th thay đ i đư c,là y u t
di truy n K hông có“gen cho cơn đau tim,” nhưng
chúng ta đ u có gen cho vi c chuy n hóa cholesterol.
R t nhi u enzyme c a gan đi u hòa chuy n hóa
cholesterol trong máu ,hình thành lipoprotein và đi u
hòa bài xu t lư ng l n cholesterol trong m t. M t s
ngư i, có xu hư ng có lư ng cholesterol trong máu
và lipoprotein nhi u hơn ngư i bình thư ng. ph
n trư c th i k mãn kinh, estrogen đư c tin r ng
có kh năng làm gi m lư ng m máu. Đó là lí do vì
sao các cơn đau tim xu t hi n t đ tu i 30 đ n 50
xu t hi n nam gi i nhi u hơn n gi
M t s y u t khác gây ra b nh xơ v a đ ng
m ch bao g m hút thu c lá, b nh đái tháo đư ng,
và huy t áp cao. M t trong các y u t đó
Đ ng m ch bình thư ng
A B
Box Figure 12–A (A) Cross-section of normal coronary artery. (B) Coronary artery with athero-
sclerosis narrowing the lumen.
Chu chuy n tim trong hình. 12–6. trong sơ đ , chu
chuy n tim đư c mô t là m t vòng tròn do nh p đ p
c a tim n i ti p nhau, b t đ u là thì tâm nhĩ thu phía
đ nh (12 o’clock). K ích thư c các đo n ho c gi i đo n
c a vòng tròn bi u th th i gian. Tìm đo n c a thì tâm
nhĩ thu và m t cho tâm th t thu, và chú ý xem chúng
r ng như th nào(t c là “ th i gian”)
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
có th gây t n thương đ ng m ch vành, đó là bư c
đ u tiên gây nên s b t thư ng v cholesterol. M t
ch đ ăn lư ng cholesterol cao và ch t béo
chuy n hóa và lư ng m máu cao s làm tăng b t
thư ng v cholesterol.
Marker hóa h c báo hi u cho quá trình viêm
trong máu bao g m homocysteine và protein ph n
ng C (CRP). Các marker đó không ph i nguyên
nhân gây đau tim; chúng là ch t ch th cho quá trình
viêm, cũng có th là y u t r i ro gây nên đau
tim.V n còn r t nhi u đi u c n nghiên c u v quá
trình viêm trong xơ v a đ ng m ch.
K hi b nh m ch vành tr nên đe d a v i tính
m ng, ph u thu t can thi p m ch vành s đư c
th c hi n . th thu t này , m ch máu nông ho c
tĩnh m ch (như m ch máu nông chân) là m t c u
n i vòng qua khu v c m ch t n thương làm dòng
máu lưu thông tr l i qua cơ tim. Đây không ph i là
phương pháp ch a vì m nh xơ v a có th xu t hi n
c u n i ho c m ch máu khác.
X ơ v a đ ng m ch
. B n có nghĩ r ng quá trình tâm th t co quan tr ng
hơn tâm nhĩ co? .Xem hình 12–5 và đ c các ch d n.
Chúng ta s b t đ u phía dư i (6 o’clock) khi tâm nhĩ
gi a thì tâm trương và tâm th t v a k t thúc thì tâm
thu. Toàn b tim đang giãn và tâm nhĩ đư c l p đ y
máu.
3957_Ch12_306-325 06/10/14 10:48 AM Page 315

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
315
www.foxitsoftware.com/shopping
The Heart

c
se
.5
Tâm

g0
0.1 nhĩ th
sec u

ơn
trư
Lư ng máu

m
ì tâ
còn l i đ y t

ik
tâm nhĩ vào

g
ón
tâm th t

t th

tđ
h
th

ĩt
nh
m
Tâ

n
Va
tm
H u h t máu án nguy
b
ch y th đ ng van
t tâm nhĩ vào
tâm th t Lư ng máu tâm

van bá
th t bơm vào
đ ng m ch

n
m

c
nguy
Figure 12–6 The cardiac cycle depicted in one

se
hĩ th t

.3
heartbeat (pulse: 75). The outer circle repre-

u0
t đóng
sents the ventricles, the middle circle the atria,

t th
Van n
and the inner circle the movement of blood

th
m
and its effect on the heart valves. See text for

Tâ
Tâm nhĩ tâm trương 0.7 sec
description.

QUESTION: What makes the AV valves close and

the semilunar valves open?

Máu liên t c ch y t tĩnh m ch vào c hai tâm nhĩ. Chu chuy n tim t o nên các ti ng tim: M i nh p
Lư ng máu tăng càng nhi u lên, t o nên áp l c m đ p c a tim đư c t o ra b i 2 âm thanh, g i là “lub-
van nhĩ th t trái và ph i. 2/3 lư ng máu trong tâm nhĩ dup,” ta có th nghe b ng ng nghe. Ti ng đ u tiên,
ch y th đ ng t tâm nhĩ xu ng tâm th t (bi u hi n nghe thô và kéo dài, xu t hi n do trong thì tâm th t thu
12 o’clock); và tâm nhĩ co bóp đ y n t lư ng máu còn đóng van nhĩ th t. Ti ng th hai xu t hi n do đóng
l i xu ng tâm th t. van đ ng m ch ch và van đ ng m ch ph i. N u các
D a theo s co cơ, tâm nhĩ giãn và tâm th t b t van này không đóng kín, s xu t hi n thêm m t ti ng
đ u co bóp. Tâm th t co đ y m t lư ng máu tr l i n a g i là ti ng th i (Xem b ng 12–2: Ti ng th i tim).
các lá van c a van nhĩ th t trái và ph i,làm chúng
đóng l i; áp l c c a dòng máu làm cho m van đ ng
m ch ph i và van đ ng m ch ch . Tâm th t ti p t c
ĐƯ NG D N TRUY N C A TIM
co bóp, chúng bơm t ng máu lên đ ng m ch. Nh n
Chu chuy n tim là m t chu i các ho t đ ng đư c đi u
th y lư ng máu lên đ ng m ch đ u do tâm th t co
ch nh b i đi n th ho t đ ng c a cơ tim. T bào cơ tim
t ng lên. Tâm th t giãn,cùng lúc v i giai đo n máu
có kh năng t ho t đ ng; do đó các xung đ ng th n
quay tr v tâm nhĩ, và chu chuy n tim b t đ u tr
kinh không ph i nguyên nhân gây co bóp, gi ng như s
l i.
ho t đ ng c a t bào cơ xương. T bào cơ tim t o ra
Đi u quan tr ng nh t d nh n th y đây là h u
toàn b đi n th ho t đ ng tương t như s t o ra ho t
như lư ng máu trong tâm nhĩ ch y th đ ng xu ng
đ ng t bào cơ xương b i xung th n kinh (đư c mô t
tâm th t, nhưng t t c lư ng máu đ y lên đ ng m ch
Chương 7). T bào cơ tim có nhi u nhánh và các
thì ph i do tâm th t co bóp t ng lên. Vì lí do đó,ch c
v ch b c thang; lan truy n điên th ho t đ ng sang các
năng c a tâm th t quan tr ng hơn so v i ch c năng
t bào bên c nh. S xu t hi n c a v ch b c thang cho
c a tâm nhĩ.
phép xung đ ng đi n th d n truy n đ n 2 tâm nhĩ làm
Có th b n t h i: “M i ho t đ ng đó di n ra trong
chúng co bóp và theo đó là s ho t đ ng co bóp c a
m t nh p đ p?” Câu tr l i là Đúng. Chu chuy n tim
tâm th t.
là m t chu i các ho t đ ng chính xác nh m gi cho
dòng máu ch y t tĩnh m ch,qua tim và đ n đ ng
m ch.
3957_Ch12_306-325 06/10/14 10:48 AM Page 316
316 The Heart
B ng 12–2 | TI NG TH I TIM
Ti ng th i tim là ti ng b t thư ng ho c ti ng thêm
vào mà nguyên nhân là do s b t thư ng van tim.
Ch c năng c a van tim là ngăn s ch y ngư c c a
dòng máu, và khi van không đóng hoàn toàn, dòng
máu s ch y ngư c tr l i, t o nên dòng ch y h n
lo n và ta có th nghe qua ng nghe.
B nh th p tim là m t bi n ch ng b t thư ng khi
nhi m liên c u khu n. S t th p kh p, van tim b
t n thương b i s đáp ng b t thư ng c a h mi n
d ch. T n thương kéo dài làm cho van “có khe h ”
và không ho t đ ng hi u qu , và ta có th nghe th y
ti ng th i c a dòng máu ch y ngư c l i. Van 2 lá b
b t ngư c tr l i, ví d , s nghe th y ti ng th i tâm
thu b i vì van này
M i nh p tim đư c t o nên t chính b n thân
qu tim và các nh p tín hi u đi n d n truy n theo
m t l trình c th theo cơ tim. B n có th tìm thêm
thông tin Hình. 12–7 đ c các ch d n.
Máy đi u hòa nh p tim t nhiên c a tim là nút
xoang (SA) , m t nhóm t bào cơ tim đ c bi t n m
thành c a tâm nhĩ ph i n m dư i ngay ch vào tĩnh
m ch ch trên. Nút xoang là m t b ph n đ c bi t b i
vì nó phát nh p t nhiên làm cơ ho t đ ng, quá trình
kh c c nhanh hơn so v i các ph n khác c a cơ tim
(60 đ n 80 l n trên phút). QQúa trình kh c c là s
đi vào c a ion Na trao đ i v i ion phía bên đ i di n qua
màng t bào. T bào c a nút xoang có tính th m v i ion
Na cao hơn so v i t bào cơ tim. Vì th , chúng kh c c
nhanh hơn, và t o nên s co bóp trong m i nh p đ p.
T nút xoang, s d n truy n ho t đ ng đi đ n nút
nhĩ th t, ngay dư i vách gian nhĩ. Có s d n truy n
xung th n kinh t nút xoang nhĩ đ n nút nhĩ th t làm
cho cơ tâm nhĩ giãn và b t đ u thì tâm thu.
Ph n khung s i c a tim tách riêng ph n cơ c a
tâm nhĩ v i tâm th t;xơ s i liên k t v i mô ho t đ ng
như m t t m cách đi n gi a 2 bu ng tim. Ch có m t
con đư ng d n truy n th n kinh duy nh t t tâm nhĩ
xu ng tâm th t, đó là bó nhĩ th t, hay đư c g i là bó
His. Bó His ch y d c vách gian th t phía trên; nó
ti p t c d n truy n th n kinh t nút nhĩ th t xu ng
nhánh trái và nhasnh ph i. Các nhánh c a bó His
đư c g i là m ng Purkinje
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
s đóng kín và ngăn dòng máu ch y ngư c trong
thì tâm th t thu.
M t s van thì l i b h p (steno-sis) và là b nh
b m sinh; đ a tr sinh ra cùng v i van tim h p b t
thư ng. Trong h p van đ ng m ch ch , máu không
đư c t ng d dàng t th t trái lên đ ng m ch ch .
Tâm th t ph i làm vi c nhi u hơn đ bơm t ng máu
qua van b h p vào đ ng m ch ch , và dòng ch y
h n lo n đư c t o ra và ta nghe đư c là ti ng th i
tâm thu.
Tr em đôi lúc xu t hi n ti ng th i đư c g i là
“ti ng th i sinh lý” b i vì không có c u trúc t n
thương nào đư c tìm th y. Ti ng th i thư ng xuyên
bi n m t và không có gây h i gì cho tr .
Làm cho ph n cơ tâm th t giãn và b t đ u thì tâm th t
thu. Đi n th ho t đ ng c a tâm nhĩ và tâm th t đư c
mô t b ng đi n tâm đ (ECG); X em trong b ng 12–
3: Đi n tâm đ .
N u ch c năng nút xoang suy gi m,nút nhĩ th t s
đi u hòa nh p tim, nhưng nh p ch m hơn (50 đ n
60 nh p trên phút). Bó nhĩ th t có kh năng t o ra s
co bóp cho ph n th t, nhưng nh p ch m hơn (15
đ n 40 nh p trên phút). Tình tr ng này xu t hi n
nh ng ngư i b nh tim liên quan đ n s d n truy n
th n kinh t nhĩ xu ng th t b ch n l i.
Ch ng lo n nh p tim là cho nh p tim không đ u;
t o nên tác đ ng nguy hi m đe d a cu c s ng. Đ u
tiên m i ngư i s xu t hi n tình tr ng h i h p đánh
tr ng ng c (cách nh n bi t nh p tim không đ )
thư ng xuyên. Thông thư ng m i ngư i không đ ý
l m vì do có th là k t qu c a vi c dùng nhi u
caffeine, thu c lá, ho c rư u.Nghiêm tr ng hơn s
là r i lo n nh p tim, tim đ p nhanh và l ch nh
hư ng r t nhi u đ n quá trình t ng máu (Xem b ng
12–4: Ch ng lo n nh p tim).
NH P TIM
M t ngư i kh e m nh lúc ngh ngơi có nh p tim t 60
đ n 80 l n trên phút, đó là s l n kh c c c a nút
xoang (Th c ra nút xoang thư ng phát nh p nhanh
hơn,g n 100 l n trên phút, nhưng ch m hơn do nh
hư ng c a h phó giao c m.) Nh p tim th p hơn 60
(tr v n đ ng viên) g i là nh p tim ch m. nh p tim
nhanh trên 100 l n trên phút và kéo dài đư c g i là
nh p tim nhanh.
3957_Ch12_306-325 06/10/14 10:48 AM Page 317

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
317
www.foxitsoftware.com/shopping
The Heart

Nút xoang
T wave
Nhĩ trái P wave
Bó nhĩ th t Q S
Nhĩ (Bó His)
ph i
Nút nhĩ M ng
th t purkinje

Th t Th t trái P-R Interval QRS ST Segment

Complex
ph i S-T Interval

Nhánh trái

Nhánh ph i

Figure 12–7 Conduction pathway of the heart. Anterior view of the interior of the heart. The
electrocardiogram tracing is of one normal heartbeat. See text and Box 12–3 for description.

QUESTION: What structure is the pacemaker of the heart, and what is its usual rate of depolarization?

B ng 12–3 | ĐI N TÂM Đ
Nh p tim là m t chu i các ho t đ ng c a đi n, và quá
trình thay đ i t o ra đi n th c a cơ tim có th đư c
ghi l i qua các đi n c c g n trên b m t cơ th .
B n ghi chép đó đư c g i là đi n tâm đ (ECG) (
b ng. 12–7).
M t đi n tâm đ bình thư ng g m ba sóng khác
nhau ho c chênh l ch nhau: sóng P, ph c b sóng
QRS, và sóng T. M i sóng bi u hi n m t giai đo n
c a chu chuy n tim; nh. 12–7 Đi n tâm đ bình
thư ng.
Sóng P bi u hi n cho quá trình kh c c nhĩ, là
s d n truy n đi n th xung đ ng th n kinh t nút
xoang qua cơ c a nhĩ.
Ph c b QRS bi u hi n cho quá trình kh c c
th t là s lan truy n đi n th xung đ ng th n kinh
đi qua cơ c a tâm th t. Sóng T bi u hi n cho quá
trình tái c c th t (quá trình tái c c nhĩ không t o
thành sóng riêng b i vì nó đư c bi u hi n trong
ph c b QRS).
Chi ti t gi i thích v ECG b t thư ng n m ngoài
ph m vi c a cu n sách này, nhưng nhìn chung, b t
thư ng gi a các sóng là v đ dài và biên đ
sóng. ECG góp ph n giúp cho vi c ch n đoán
b nh xơ v a m ch vành, thi u oxy cơ tim, ho c
s t th p tim,b nh van tim làm d n đ n các bu ng
tim và bi u hi n các sóng đ c trưng trên ECG. Ví
d tình tr ng giãn th t trái đó là h u qu c a tăng
áp l c th t s bi u hi n trên b t thư ng ph c b
QRS.
3957_Ch12_306-325 06/10/14 10:48 AM Page 318
318 The Heart
B ng 12–4 | R I LO N NH P TIM
Ch ng lo n nh p tim làm nh p tim không đ u do làm
t n thương đư ng d n truy n th n kinh, ho c làm sai
l ch v trí tác đ ng, t c là t o ra nh p tim t m t ph n
khác c a cơ tim khác v trí nút xoang.
Cu ng nhĩ làm nh p tim đ p nhanh nhưng khá
đ u. Trong cu ng nhĩ,nhĩ có th co bóp đ n 300
l n trên phút. Do nhĩ th t không quan tr ng trong
vi c bơm t ng máu,nên lư ng máu vào tâm th t v n
đư c duy trì trong m t kho ng th i gian nh t đ nh,
và cu ng nhĩ có th không đe d a tính m ng. Lo n
nh p th t thư ng là s chuy n giao gi a nh p nhanh
th t và rung th t.
R i lo n nh p làm tim đ p nhanh nhưng không đ u.
Rung nhĩ thư ng không gây h i, nhưng nó có nguy
cơ xu t hi n c c máu đông và gây đ t qu . Rung
th t là m t c p c u y khoa c n c p c u k p th i đ
ngăn b nh nhân t vong. Vi c co bóp bình thư ng
c a tâm th t r t c n thi t
Nh p tim c a tr em bình thư ng có th cao hơn 100
l n trên phút, tr nh có th lên đ n 120, và tr sơ sinh
có th lên đ n 140 l n trên phút. Nh p tim không liên
quan đ n tu i, nhưng liên quan đ n kích thư c ,các cá
nhân v i kích thư c nh hơn, quá trình trao đ i ch t
di n ra nhanh và nh p tim đ p nhanh hơn. Song song
v i chuy n đó ngư i ta tìm ra nh p tim liên quan kích
thư c; nh p tim c a chu t là 200 l n trên phút và c a
voi là 30 l n trên phút.
Hãy quay l i v v n đ nh p tim ngư i l n và chú ý
vào nh ng ngư i có th tr ng v t lý t t nh t. Như b n
đã bi t,nh ng v n đ ng viên có nh p tim r t th p. Ví
d như c u th bóng r nh p tim ch kho ng 50 l n trên
phút, còn v n đ ng viên ch y marathon là t 35-40
Đ hi u đư c v n đ này,chúng ta c n nh tim là kh i
cơ. K hi cơ vân xương c a ta luy n t p,chúng kh e
và năng su t cao hơn. Đi u đó cũng đúng v i tim; các
bài t p giúp chúng tăng hi u su t t ng máu, b n có
th đ c v v n đ này đo n ti p theo.
HI U SU T T NG MÁU
Hi u su t t ng máu là lư ng máu đư c tâm th t co
bóp bơm lên trong 1 phút. M c đ ch c ch n hi u
su t t ng máu
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
cho vi c t ng máu vào đ ng m ch, nhưng rung th t
thì không co bóp t ng máu, làm gi m hi u su t t ng
máu đ t ng t.
Rung th t thư ng kèm theo các cơn đau tim
nhưng không gây nguy hi m tính m ng.T n thương
t bào cơ tim làm chúng không th duy trì tr ng thái
kh c c bình thư ng, và chúng kh c c m t cách
t phát,di n ra nhanh.T m t v trí khác,lan truy n
xung đ ng th n kinh đ n các vùng c a cơ th t
nhanh chóng và vô t ch c, và th t rung lên nhi u
hơn là co bóp đ y máu đi.
Hoàn toàn có th đi u tr đư c rung th t b ng
cách s d ng máy kh rung tim. D ng c này đ ng
m t dòng đi n lên tim, làm kh c c lên toàn b cơ
tim, và làm chúng ngh ngơi. N u nh p đ p đ u tiên
tr l i là phát ra t nút xoang(thư ng là nh p nhanh
hơn bình thư ng), nh p tim bình thư ng s h i ph c
tr l i.
c n là đ trao đ i oxy v i mô và lo i b các s n ph m
dư th a. Trong lúc luy n t p,hi u su t t ng máu tăng
lên do cơ th tăng nhu c u s d ng oxy.
Đ tính hi u su t t ng máu,ta c n bi t nh p tim và
lư ng máu đư c bơm lên trong m t nhip. Th tích
tâm thu là lư ng máu đư c tâm th t co bóp bơm lên
trong m t nh p; trung bình th tích tâm thu lúc ngh là
60 đ n 80mL trên m t nhip. M t công th c đơn gi n
cho phép ta tính đư c hi u su t t ng máu:
Hi u su t t ng máu = th tích tâm thu × nh p tim
Thay vào công th c v i th tích tâm thu trung
bình, 70 mL, và nh p tim trung bình,70 nh p trên phút
(bpm):
Hi u su t t ng máu = 70 mL × 70
bpm.Hi u su t t ng máu = 4900 mL
per minute (x p x 5 L)
T t nhiên,hi u su t t ng máu s khác nhau kích
thư c m i ngư i, nhưng x p x t 5 đ n 6 lít trên
phút. Lư ng máu trên là không gi ng nhau nhưng là
th tích trung bình.K hi ngh ngơi,tim có th bơm toàn
b lư ng máu cơ th trong m t phút.
3957_Ch12_306-325 06/10/14 10:48 AM Page 319

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
319
www.foxitsoftware.com/shopping
The Heart

Ta có th thay đ i đư c,t t nhiên đi u đó còn tùy
thu c vào hoàn c nh và t n d ng đư c các v n đ ng
v t lý.
N u bây gi chúng ta xem xét l i m t v n đ ng
viên b n s th y m t cách chính xác t i sao v n đ ng
viên l i có nh p tim th p. Trong công th c,ta s th y
hi u su t t ng máu trung bình (5 L) và nh p tim v n
đ ng viên (50):
Hi u su t t ng máu = Th tích tâm
thu × m ch 5000 mL = th tích tâm
thu × 50 bpm
5000/50 = Th tích tâm
thu. 100 mL = Th tích
tâm thu
Nh n th y th tích tâm thu lúc ngh ngơi c a v n
đ ng viên tăng lên đáng k so v i m c trung bình.
Tim c a v n đ ng viên co bóp,t ng máu trong m t
nh p đ p nhi u hơn và gi cho hi u su t t ng máu
bình thư ng ch v i m t vài nh p đ p.
Nào cùng xem trái tim đáp ng l i v i bài t p như
th nào. Nh p tim tăng lên trong khi t p luy n, th tích
tâm thu cũng v y. S tăng lên v th tích tâm thu là
k t qu c a Lu t Starling v tim, L c co cơ tim t l
thu n v i chi u dài s i cơ trư c khi co. Trong luy n
t p,lư ng máu v tim nhi u hơn, đây g i là cung
lư ng tim. Tăng cung lư ng tim là tăng co các cơ
tâm th t, áp l c tăng hơn đ y nhi u máu hơn, b ng
cách y làm tăng th tích tâm thu. B i v y,trong công
th c ph i theo m t s giá tr :Hi u su t t ng máu =
th tích tâm thu × m ch.
Hi u su t t ng máu = 100 mL × 100 bpm
Hi u su t t ng máu= 10,000 mL (10 liters)
Hi u su t t ng máu có t p luy n này g p đôi so v i
hi u su t t ng máu ta tính l n đ u,không khác bi t
m y . Hi
B ng u su| t SINH
12–2 t ng máu
LÝc aTIM
ngư i kh e tr tu i có
th
CH S VÀ GIÁ TR MÔ T
có th tăng lên 4 l n so v i lúc ngh ngơi trong bài t p
g ng s c.S khác bi t này là do d tr năng lư ng
tim, s tăng lên v th tích bơm máu c a tim khi c n
thi t. N u tim ngh ngơi t ng máu đư c 5 L và tim t p
luy n t ng máu đư c 20 L, d tr năng lư ng tim là
15 L. Hi u su t t ng máu c a v n đ ng viên
marathon có th tăng 6 l n và hơn so v i tim ngh
ngơi, và d tr năng lư ng tim l n hơn so v i hi u
su t t ng máu ngư i tr ; đây là k t qu quá trình
ho t đ ng b n b c a tim. B i vì Lu t c a Starling, nó
g n như là không th đ i v i m t trái tim kh e m nh
làm vi c quá s c. Không quan tr ng là v n đ cung
lư ng tim tăng, tâm th t s tăng co bóp và làm tăng
th tích tâm thu và hi u su t t ng máu.
Có s liên quan đ n hi u su t t ng máu, và m t
ch s khác có th đo đư c s kh e m nh c a tim, là
Phân su t t ng máu. Đó là % lư ng máu trong tâm
th t đư c bơm t ng lên trong thì tâm thu. Tâm th t
không r ng hoàn toàn khi nó bơm máu nhưng s
bơm t ng kho ng 60-70% lư ng máu. M t t l ph n
trăm th p bi u th cho ch c năng th t suy gi m. Các
v n đ c a sinh lý đư c tóm t t trong b ng 12–2.
ĐI U HÒA NH P TIM
M c dù trái tim đư c đi u hòa và n đ nh trong m i
l n đ p, nhưng nh p tim s thay đ i tùy vào trư ng
h p khác nhau. H th n kinh đ m b o cho s thay
đ i đó khi c n thi t, đi n hình là trong trư ng h p
tăng áp l c.
T y s ng c a não có ch a 2 trung tâm tim
m ch,trung tâm kích thích và trung tâm c ch .
Trung tâm g i xung đ ng th n kinh đ n tim qua dây
th n kinh t đ ng. Đã đư c đ c p chương 8: th n
kinh t đ ng.

Nh p tim: 60–80 bpm
Th tích tâm thu: 60–80 mL/nh p
Hi u su t t ng máu: 5–6 L/ phút
Phân su t t ng máu: 60%–70%
Đi u hòa b i nút xoang, d n truy n qua con đư ng d n truy n
th n kinh; cư ng phó giao c m làm gi m nh p tim; th n kinh
giao c m làm tăng nh p tim.
Lư ng máu đư c bơm t ng lên b i th t trong m t nh p đ p
Th tích đư c bơm lên b i th t trong m t nh p đ p, th tích tâm
thu × m ch
Ph n trăm lư ng máu bơm lên b i th t trong m t nh p

D tr năng lư ng tim: 15 L ho c S khác nhau gi a hi u su t t ng máu và hi u su t t ng máu t i

hơn đa trong luy n t p
3957_Ch12_306-325 06/10/14 10:48 AM Page 320

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
320 The Heart www.foxitsoftware.com/shopping

g m 2 b ph n: giao c m và phó giao c m. Xung B n có th nh l i Chương 9 v th th áp l c và

đ ng th n kinh giao c m t trung tâm kích thích đi
qua dây th n kinh giao c m làm tăng nh p tim và làm
tăng co bóp tom trong luy n t p,stress (Ch t d n
truy n th n kinh là norepinephrine). Xung đ ng th n
kinh phó giao c m t trung tâm c ch kéo dài đ n
dây th n kinh ph v làm gi m nh p tim(ch t d n
truy n th n kinh là acetyl-choline). Lúc ngh nghơi,d n
truy n xung đ ng th n kinh nút xoang ch m l i và ta
có nh p tim bình thư ng, và chúng làm gi m nh p tim
sau khi k t thúc t p luy n..
Câu h i đ t ra là : Thông tin nào đ t y s ng thu
nh n và t o nên s thay đ i? B i vì tim bơm máu, nó
c n thi t cho duy trì huy t áp bình thư ng. Máu có
ch a oxy, nên các mô c n ti p t c thu nh n. Vì th ,s
thay đ i huy t áp và lư ng oxy trong máu kích thích làm
thay đ i nh p tim.
th th hóa h c v trí t i cung đ ng m ch ch và
xoang đ ng m ch c nh. Th th áp l c xoang đ ng
m ch c nh xoang đ ng m ch ch nh n c m đư c s
thay đ i c a huy t áp. Th th hóa h c đ ng m ch
c nh chung và đ ng m ch ch nh n bi t đư c s
thay đ i lư ng oxy trong máu. Dây th n kinh giác quan
ti p nh n th th đ ng m ch c nh là dây thi t h u
(dây th n kinh s 9); Dây th n kinh ti p nh n th th
quai đ ng m ch ch là dây th n kinh ph v (dây th n
kinh s 10) . N u ta đ t t t ca th đó trong m t ví d
c th , ta có th th y đi u hòa nh p tim là m t ph n x
và dây th n kinh d n truy n theo ph n x đó.Hình 12–
8 mô t các c u trúc đư c đ c p đ n.
M t ngư i mà đ t ng t đ ng d y t v trí cơ th sai
l ch có th c m th y choáng,chóng m t m t lúc vì
huy t áp dòng máu não b gi m đ t ng t.

X oang đ ng m ch
c nh và th đ ng
m ch c nh
TK thi t h u
Đ ng
m ch
c nh

TK ph v (hư ng Quai đ ng m ch ch
tâm)
X oang đ ng m ch ch
và th đ ng m ch ch

Trung tâm kích thích TK ph v

Trung tâm c ch
Nút xoang
T y s ng
Bó His
TK giao c m Nút nhĩ
T y ng c th t

Th t ph i

Figure 12–8 Nervous regulation of the heart. The brain and spinal cord are shown on the left.
The heart and major blood vessels are shown on the right.

QUESTION: Sympathetic impulses to the ventricles will have what effect?

3957_Ch12_306-325 06/10/14 10:48 AM Page 321
T t huy t áp đư c nh n bi t b i th c m th áp l c
xoang đ ng m ch c nh—nh n c m đư c đưa v
não,đây là m t v trí quan tr ng. S t t huy t áp gây ra
gi m x ng đ ng t c đ ng lên các th c m th áp l c. X
ung đ ng th n kinh d n truy n qua dây th n kinh thi t
h u đ n t y s ng, và làm gi m s liên t c c a xung
đ ng th n kinh đ n trung tâm kích thích. Trung tâm
kích thích t o ra các xung đ ng th n kinh đư cc d n
truy n b i th n kinh giao c m đ n nút xoang, nút nhĩ
th t, và cơ th t. Nh p tim và áp l c tăng, huy t áp
m ch máu não tăng hơn bình thư ng, và c m giác
choáng váng xu t hi n. K hi huy t áp m ch máu não
tr v bình thư ng, tim thu nh n tín hi u th n kinh phó
giao c m t trung tâm c ch kéo dài đ n th n kinh
ph v đ n nút xoang nhĩ và nút nhĩ th t. Xung đ ng
th n kinh phó giao c m làm tim đ p ch m v m c
bình thư ng khi ngh ngơi.
Tim thư ng b tác đ ng trong cung ph n x kích
thích b ng cách làm gi m lư ng oxy trong máu.Th
c m th c a đ ng m ch ch v trí quan tr ng nên có
th nh n bi t ra s thay đ i lư ng máu đi ra kh i tim.
Cung ph n x g m có (1) th c m th hóa h c đ ng
m ch ch , (2) th n kinh ph v , (3) trung tâm kích
thích t y s ng, (4) th n kinh giao c m và (5) cơ tim,
làm tăng nh p tim và l c co bóp làm tăng tu n hoàn
tăng oxy c i thi n tình tr ng thi u oxy máu.
Nh c l i t chương 10 v hormone epinephrine
đư c ti t ra b i t y thư ng th n trong stress. M t
trong nhi u ch c năng c a epinephrine làm tăng
nh p tim và l c co bóp. Giúp cung c p thêm máu cho
mô khi c n thêm oxy đ đáp ng v i stress.
Đ I CƯƠNG H C T P
Tim bơm t ng máu,t o nên huy t áp, và tu n
hoàn oxy,dinh dư ng và các ch t khác. Tim
n m trong trung th t, n m gi a hai ph i,trong
khoang ng c.
Mô cơ tim (Xem hình. 12–1)
1. Các s i cơ tim có nhi u nhánh và ty th ;
sarcomeres là m t đơn v co cơ.
2. Cơ tim t o nên các đi n th ho t đ ng; X ung
đ ng th n kinh đư c lan truy n t t bào này sang
t bào khác qua v ch b c thang.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
321
www.foxitsoftware.com/shopping
The Heart
TU I TH VÀ TIM
Cơ tim tr nên kém linh ho t hơn cùng đ tu i, và
làm gi m c hi u su t t ng máu t i đa và nh p tim.
Tình tr ng kh e m nh cơ tim d a trên s cung c p
máu, và đ tu i tăng càng làm tăng nguy cơ xơ v a
đ ng m ch s làm h p đ ng m ch vành. X ơ v a
đ ng m ch là s l ng đ ng c a cholesterol lên thành
m ch máu, làm gi m dòng máu ch y qua và b m t
thành m ch g gh có th hình thành nên c c máu
đông.
Huy t áp cao làm cho th t trái ph i làm vi c n ng
hơn; th t ph i giãn ra làm tăng lư ng máu cung c p,
lâu d n ho t đ ng kém đi. Suy gi m ch c năng th t
làm gi m kh năng bơm, cơ tim yêu d n đ n sung
huy t làm t n thương; xu t hi n mu n ho c s m.
Van tim d n tr nên dày và xơ hóa,t o nên ti ng th i
và làm gi m kh năng bơm. Ch ng lo n nh p tim
thư ng liên quan đ n đ tu i, t bào d n truy n th n
kinh tr nên kém linh ho t hơn.
TÓM T T
Như b n có th th y, h th n kinh có liên quan đ n
ch c năng cơ b n c a tim. Ho t đ ng bơm máu c a
tim duy trì huy t áp bình thư ng và đ bão hòa oxy
trong mô,và h th n kinh đ m b o tim có th đáp ng
trong nhi u tình hu ng khác nhau. Huy t áp và m ch
máu s đư c đ c p trong chương ti p theo.
3. Cơ tim là mô có ch c năng n i ti t; s n xu t ra
peptide l i ni u (ANP) khi tâm nhĩ co b i tăng
th tích máu ho c BP. ANP làm tăng th i Na và
nư c th n, làm gi m th tích máu tr v bình
thư ng. ANP b kích thích b i t p luy n và ti p
xúc th i ti t l nh; chuy n hóa m tr ng thành
m nâu.
3957_Ch12_306-325 06/10/14 10:48 AM Page 322
322 The Heart
Màng ngoài tim- 3 l p bao quanh tim
(Xem hình. 12–2)
1. Bên ngoài,xơ s i bao ngoài tim, t o nên b i s i
liên k t v i mô, l p màng r ng t o thành cái túi bao
b c quanh tim và tr i dài h t cơ hoành là n n cho
các m ch máu l n .
2. Ngo i tâm m c thanh m c là m t màng huy t
thanh ch y bên trong cùng ngo i tâm m c s i.
3. Màng ngoài tim t ng, ho c lá t ng, là m t màng
huy t thanh bao b c b m t cơ tim.
4. D ch huy t thanh gi a lá thành và lá t ng ngăn
s c sát trong m i nh p đ p c a tim.
Bu ng tim: M ch máu và van tim (X em
hình. 12–3 và 12–4 và B ng 12–1)
1. Mô cơ tim, cơ tim, t o nên thành c a 4 bu ng
tim.
2. Màng trong tim bao bên trong các bu ng tim và
b o v van tim; đơn gi n là các t bào nhú t o m t
nh n và ngăn xu t hi n c c máu đông.
3. Tâm nhĩ trái và ph i là bu ng tim phía trên, đư c
ngăn cách b i vách gian nhĩ. Tâm nhĩ thu h i máu
t tĩnh m ch.
4. Tâm th t trái và ph i là bu ng tim phía dư i, đư c
ngăn cách b i vách gian th t. Tâm th t bơm t ng
máu lên đ ng m ch.
Tâm nhĩ ph i
1. Thu h i máu phía thân trên t tĩnh m ch ch trên
và thu h i máu thân dư i t tĩnh m ch ch dư i.
2. Van 3 lá ngăn dòng máu ch y ngư c t th t ph i
lên nhĩ ph i khi th t ph i b t đ u co bóp.
Tâm nhĩ trái
1. Thu h i máu t ph i v qua 4 tĩnh m ch ph i.
2. Van 2 lá ngăn dòng máu ch y ngư c t th t trái
lên nhĩ trái khi th t trái b t đ u co bóp.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Tâm th t ph i- Có thành tương đ i m ng
1. Bơm t ng máu lên ph i qua đ ng m ch ph i.
2. Van đ ng m ch ph i ngăn cho máu không ch y
ngư c t đ ng m ch ph i v th t ph i khi th t
ph i đang giãn.
3. Cơ nhú và dây gân tim ngăn cho van 3 lá không
b đ o ngư c khi th t ph i co bóp.
Tâm th t trái- có thành dày hơn so v i th t
ph i
1. Bơm t ng máu đi kh p cơ th qua đ ng m ch
ch .
2. Van đ ng m ch ch ngăn không cho dòng máu
ch y ngư c t đ ng m ch ch v tâm th t trái khi
tâm th t trái đang giãn.
3. Cơ nhú và dây gân tim ngăn cho van 2 lá không
đ o ngư c khi tâm th t trái co.
4. Tim có 2 bên đ u bơm máu: Phía bên ph i tim thu
h i máu không có oxy và bơm lên 2 bên ph i; phía
bên trái tim thu h i máu ch a oxy v và bơm đi
kh p cơ th .C 2 phía c a tim làm vi c đ ng th i.
M ch vành (Xem hình. 12–5)
1. Con đư ng: đ y máu lên đ ng m ch ch và nhánh
trái và ph i c a đ ng m ch vành, đ n ti u đ ng
m ch, đ n mao m ch, đ n tĩnh m ch vành, đ n
xoang vành và v nhĩ ph i.
2. M ch vành giúp tu n hoàn máu ch a oxy qua cơ
tim.
3. T c ngh n m ch vành là d n đ n t n thương cơ tim:
ho i t m t ph n cơ tim liên quan đ n s thi u oxy
Chu chuy n tim- Các s ki n di n ra liên t c
trong m t nh p đ p (X em hình. 12–6)
1. Tâm nhĩ ti p t c thu h i máu t tĩnh m ch; làm
tăng áp l c trong tâm nhĩ, là cho van 2 lá b t đ u
m ra.
3957_Ch12_306-325 06/10/14 10:48 AM Page 323
2. 2/3 lư ng máu t tâm nhĩ ch y th đ ng xu ng
tâm th t; tâm nhĩ co bóp đ y lư ng máu còn l i
xu ng tâm th t; sau đó tâm nhĩ giãn ra .
3. Tâm th t co bóp,làm đóng van nhĩ th t và m van
đ ng m ch ph i và van đ ng m ch ch .
4. Tâm th t co bóp t ng máu lên đ ng m ch. Tâm th t
b t đ u thư giãn.Trong th i gian đó,lư ng máu v
làm đ y nhĩ th t và chu chuy n tim l i b t đ u.
5. Thì tâm thu t c là s co bóp t o áp l c; thì tâm
trương là s thư giã. Trong chu chuy n tim, nhĩ
thu và theo sau đó là th t thu. K hi tâm th t trong thì
tâm thu,thì tâm nhĩ trong thì tâm trương.
6. S t đ ng trong các giai đo n c a chu chuy n
tim gi cho dòng máu đư c ch y t tĩnh m ch qua
tim và đ n đ ng m ch.
Ti ng tim: 2 âm trong m t nh p đ p: lub-
dup
1. Âm đ u tiên đư c t o ra do đóng van nhĩ th t
trong thì tâm th t thu.
2. Âm th 2 đư c t o ra do đóng van đ ng m ch
ch và van đ ng m ch ph i.
3. Đóng van không kín t o nên ti ng th i
Con đư ng d n truy n tim- d n truy n xung
đ ng th n kinh trong chu chuy n tim (X em
hình. 12–7)
1. Nút xoang trên thành nhĩ ph i phát nh p; t bào
nút xoang có tính th m v i ion Na và và kh c c
nhanh hơn so v i các ph n khác c a cơ tim. Đi n
th ho t đ ng lan truy n nhanh trong cơ tim b i
vì có v ch b c thang gi a 2 t bào cơ tim k sát
nhau.
2. Nút nhĩ th t phía dư i c a vách gian nhĩ. K h
c c nút xoang lan truy n đ n nút nhĩ th t đ n cơ
nhĩ và đưa cơ nhĩ vào thì tâm nhĩ thu.
3. Bó His phía trên c a vách gian th t; ph n đ u
tiên c a th t b t đ u quá trình kh c c.
4. Nhánh trái và nhánh ph i vách gian th t d n
truy n xung đ ng th n kinh đ n m ng Purkinje
cơ th t, hoàn thành thì tâm th t thu.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
323
www.foxitsoftware.com/shopping
The Heart
5. Đi n tâm đ (ECG) mô t đi n th ho t đ ng c a
tim (X em hình. 12–7).
6. N u m t b ph n không đáp ng đư c ch c năng
, b ph n ti p theo s đi u hòa s co bóp nhưng
v i nh p ch m hơn.
7. Ch ng lo n nh p tim làm nh p tim không đ u; t o
nên tác đ ng đe d a đ n tính m ng.
Nh p tim
1. Ngư i kh e m nh: 60-80 nh p trên phút (Nh p tim
tương đương v i m ch); tr em có m ch cao hơn
do chúng có kích thư c nh và quá trình chuy n
hóa di n ra m nh hơn.
2. Ngư i có th ch t v t lý t t s có m ch ch m b i
vì tim ho t đ ng linh ho t hơn,bơm đư c nhi u
máu hơn bình thư ng trong m i nh p đ p.
Hi u su t t ng máu (Xem b ng 12–2)
1. Hi u su t t ng máu là lư ng máu đư c th t bơm
lên trong m t phút.
2. Th tích tâm thu là lư ng máu đư c th t bơm
lên trong m t nh p đ p; trung bình 60-80 mL.
3. Hi u su t t ng máu b ng th tích tâm thu nhân v i
m ch; trung bình hi u su t t ng máu khi ngh
kho ng 5-6 L.
4. Lu t Starling - L c co cơ tim t l thu n v i chi u
dài s i cơ trư c khi co..
5. Trong luy n t p,tăng th tích tâm thu làm tăng cung
lư ng tim và co cơ c a tâm th t (Lu t Starling).
6. Trong luy n t p làm tăng th tích tâm thu và làm
m ch nhanh, đó là k t qu c a vi c tăng hi u su t
t ng máu: tăng t 2-4 l n so v i lúc tim ngh ngơi.
7. D tr năng lư ng tim là s khác nhau gi a hi u
su t t ng máu tim ngh ngơi và hi u su t t ng máu
t i đa; có th là 15 L ho c hơn.
8. Phân su t t ng máu là % t ng lư ng máu đư c
th t bơm lên trong m i nh p; trung bình 60% -
70%.
Đi u hòa nh p tim (Xem hình. 12–8)
1. Tim đ p t o ra nh p tim, nhưng h th n kinh s làm
thay đ i nh p tim tùy t ng trư ng h p khác nhau.
3957_Ch12_306-325 06/10/14 10:48 AM Page 324
324 The Heart
2. T y s ng g m 2 trung tâm tim m ch: trung tâm
kích thích và trung tâm c ch . Đó là m t ph n c a
cung ph n x ho t đ ng làm thay đ i nh p tim.
3. X ung đ ng th n kinh giao c m làm tăng nh p tim
và s co bóp c a tim; xung đ ng th n kinh phó
giao c m ( th n kinh ph v ) làm gi m nh p tim.
4. Th th áp l c đ ng m ch c nh và xoang đ ng
m ch ch nh n bi t s thay đ i huy t áp.
5. Th th hóa h c th đ ng m ch c nh và th đ ng
m ch ch nh n bi t s thay đ i lư ng oxy trong
máu.
6. Dây th n kinh thi t h u d n truy n th n kinh cho
th th đ ng m ch c nh. Dây th n kinh ph v --
th th đ ng m ch ch
CÂU H I
1. Mô t v trí c a tim liên quan đ n ph i và cơ
hoành. (p. 309)
2. Nêu tên 3 màng ngoài tim.D ch huy t thanh
đâu và ch c năng.(p. 309)
3. Mô t v trí và gi i thích ch c năng c a màng
trong tim. (p. 309)
4. Nêu tên tĩnh m ch đi vào tâm nhĩ ph i và tĩnh
m ch đi vào tâm nhĩ trái. Và máu t đâu đ n (p.
310)
5. Nêu tên đ ng m ch r i kh i tâm th t ph i và đ ng
m ch r i kh i tâm th t trái. Và dòng máu đó đi
đâu? (p. 310)
6. Gi i thích ch c năng van nhĩ th t trái ,ph i và
ch c năng van đ ng m ch ph i và van đ ng m ch
ch . (p. 310)
7. Mô t h th ng m ch vành và ch c năng c a tu n
hoàn vành. (pp. 310, 312)
8. Đ nh nghĩa thì tâm thu,tâm trương và chu chuy n
tim. (p. 312)
9. Gi i thích s khác nhau gi a dòng máu t nhĩ
xu ng th t và dòng máu t th t lên đ ng m ch.
(p. 315)
10. Gi i thích t i sao tim đư c coi như có 2 l n bơm
máu. Theo con đư ng c a dòng máu t nhĩ ph i
và quay tr l i nhĩ ph i, nêu tên c a các bu ng
tim và m ch máu mà dòng máu đi qua. (p. 310)
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
7. N u dòng máu lên não gi m, th th áp l c
xoang đ ng m ch c nh s nh n bi t s gi m đó
và g i tín hi u theo dây th n kinh thi t h u v t y
s ng. Trung tâm kích thích ho t đ ng và tăng g i
xung đ ng th n kinh theo dây th n kinh giao c m
đ làm tăng nh p tim,l c co bóp đ đưa huy t áp
tr v bình thư ng.
8. Cung ph n x đơn gi n s đư c kích ho t b i
thi u oxy.
9. Epinephrine t t y thư ng th n đư c ti t ra làm
tăng nh p tim,s co bóp trong các tình hu ng đáp
ng khác nhau.
11. Nêu các b ph n c a con đư ng d n truy n tim.
Gi i thích t i sao nút xoang có th phát nh p . Ch
s bình thư ng c a t n s tim cho cơ th kh e
m nh (p. 316)
12. Tính hi u su t t ng máu n u th tích tâm thu là
75 mL và m ch là 75 bpm. Dùng hi u su t t ng
máu b n v a tính như ch s bình thư ng lúc
ngh ngơi, V y th tích tâm thu c a v n đ ng viên
marathon là bao nhiêu n u m ch lúc ngh ngơi là
40 bpm? (p. 318)
13. Nêu tên hai trung tâm tim m ch và v trí c a
chúng. Th n kinh giao c m tác đ ng như th
nào đ n tim? Th n kinh phó giao c m tác đ ng
như th nào đ n tim? Nêu tên th n kinh phó giao
c m đ n tim. (pp. 319–320)
14. Nêu v trí c a th th áp l c và th th hóa h c,
chúng phát hi n s thay đ i như th nào, và
các th n kinh nh n c m. (p. 320)
15. Mô t cung ph n x làm tăng nh p tim và l c co
bóp,trong trư ng h p lư ng máu lên não gi m.
(pp. 320–321)
3957_Ch12_306-325 06/10/14 10:48 AM Page 325

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
325
www.foxitsoftware.com/shopping
The Heart

Đ C THÊM
1. Viêm màng trong tim nguyên nhân có th t vi 5. Đ c câu h i hình. 12–A; đây là bi u đ c t ngang
khu n ho c n m t n công, ho c b t c cái gì khác, c a tâm th t khi ta nhìn t phía trên. Nêu tên các
van tim, ho c m t s ca làm cho van tim b xơ ph n A,B và C? Đưa ra m t lí do cho câu tr l i
(gi ng như cây hoa súp lơ). GI i thích đư c h u c a b n. Nêu tên c ph n phía trư c và phía sau.
qu nghiêm tr ng c a tình tr ng này.
2. Bob, m t sinh viên đ i h c,nói r ng anh ta đã
t p ch y nghiêm túc trong 6 năm qua và có th C
B
ch y liên t c ít nh t là hơn 3 ti ng. B n c a anh ta A
không tin anh ta l m,nhưng h không mu n tiêu
t n 3 ti ng ch đ xem anh ta ch y 26 km. Bob nói
anh ta có th ch ng minh anh ta nói s th t trong
1 phút. Có th không? Gi i thích t i sao có ho c
không?.
3. Ngư i hàng xóm, Bà. G., 62 tu i, nói r ng bà ta
c m th y không n l m khi xu t hi n nh ng cơn
m t m i đ t ng t. Bà y không xu t hi n cơn đau
ng c, nhưng bà ta luôn có c m giác “đ y” mà bà
ta g i là ch ng đ y hơi. B n nghi ng bà y có th
có cơn đau tim. B n s h i câu gì đ có thêm thông
tin và giúp bà y? Gi i thích cơ ch sinh lý trong
trư ng h p này.
4. M t vài lo i tim nhân t o đang đư c phát tri n
và th nghi m. Ba nét đ c trưng v s h u d ng QUESTION FIGURE 12–A: Transverse section of the ventricles of
c a tim nhân t o là gì? . the heart seen from above.
3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:47 AM Page 326

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

CHƯƠNG

H Tu n Hoàn
3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:47 AM Page 327

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

M C TIÊU H C T P
■ Mô t c u trúc c a đ ng m ch và tĩnh m ch, s liên quan gi a c u trúc và
M C L C CHƯƠNG
ch c năng. Đ ng m ch
■ Nêu m c đích c a s t n t i các ti p n i đ ng m ch và tĩnh m ch. Tĩnh m ch
■ Mô t c u trúc c a các mao m ch và gi i thích các quá trình trao đ i ch t S ti p n i gi a các m ch
di n ra trong các mao m ch.
máu
■ Mô t đư ng đi và m c đích c a tu n hoàn ph i.
■ G i tên các nhánh c a đ ng m ch ch và phân b c a chúng. Mao m ch
■ G i tên cho các tĩnh m ch h th ng chính và các b ph n c a cơ th mà Trao đ i ch t
chúng nh n máu. Các con đư ng tu n
■ Mô t đư ng đi và m c đích c a tu n hoàn h c a. hoàn
■ Mô t các thay đ i c a tu n hoàn thai nhi, và gi i thích m c đích c a m i
Tu n hoàn ph i
thay đ i đó.
Tu n hoàn h th ng
■ Gi i thích t m quan tr ng c a dòng máu ch y ch m trong mao m ch.
Tu n hoàn c a
■ Xác đ nh huy t áp, ch ra các m c bình thư ng c a huy t áp toàn thân
và huy t áp ph i. Tu n hoàn thai nhi
■ Nêu các y u t duy trì huy t áp toàn thân. V n t c máu
■ Trình bày cách tim và th n tham gia vào vi c đi u hòa huy t áp. Huy t áp
■ Gi i thích làm th nào t y s ng và h th ng th n kinh t ch đi u ch nh S duy trì HA toàn thân
đư ng kính c a các m ch máu.
S phân b máu
S đi u ch nh huy t áp
Cơ ch th d ch
THU T NG M I Tĩnh m ch r n (Umbilical vein)
Cơ ch th n kinh
Ti u tĩnh m ch (venule)
Ti p n i (Anastomosis)
S lão hóa và h tu n
Đa giác Willis (Circle of Willis)
hoàn
T t còn ng đ ng m ch (Ductus THU T NG LÂM
arteriosus)
L b u d c (Foramen ovale)
SÀNG BOX 13–1 R i lo n đ ng
C a gan (Hepatic portal ) Ph n v (Anaphylactic) m ch
S t ng máu (purfusion) Ch ng phình đ ng m ch
Kháng ngo i biên (Peripheral (Aneurysm) BOX 13–2 R i lo n tĩnh
resistance) Xơ c ng đ ng m ch m ch
Nhau thai (Placenta) (Arteriosclerosis)
Tăng áp (Hypertension) BOX 13–3 V trí
Cơ th t trư c mao m ch
(Precapillary sphincter) Gi m th tích (Hypovolemic) b t m ch
Xoang tĩnh m ch(sinusoids) Viêm tĩnh m ch (Phlebitis)
H t t n s m ch (Pulse deficit) BOX 13-- 4 Tăng áp
Đ ng m ch r n (Umbilical
arteries) S c nhi m trùng(Septic shock)
BOX 13–5
Suy tĩnh m ch (Varicose veins).
S c tu n hoàn

Các thu t ng xu t hi n d ng in đ m trong văn b n chương đư c đ nh

nghĩa trong b ng thu t ng , b t đ u t trang 603.

327
3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:47 AM Page 328
328 The Vascular System
V
ai trò c a các m ch máu trong h tu n hoàn đã
đư c bi t đ n t năm 1628, khi William Harvey,
1 nhà gi i ph u h c ngư i Anh, ch ng minh
đư c r ng máu trong tĩnh m ch luôn ch y v
phía tim. Trư c đó, ngư i ta tin r ng máu đ ng
yên, m t s trong đó n m trong các m ch máu,
nhưng ph n còn l i n m tràn tr kh p cơ th .
Harvey cho r ng máu th c s di chuy n, và
ch trong các m ch máu (m c dù ông không
bi t s t n t i c a mao m ch). Trong nhi u th
k sau, vai trò ch đ ng (thay vì ch th đ ng)
c a h th ng m ch máu đã đư c phát hi n, và
t t c đ u góp ph n vào cân b ng n i môi.
H tu n hoàn bao g m các đ ng m ch, mao
m ch và tĩnh m ch qua đó tim bơm máu kh p cơ
th . Như b n s th y, thành ph n “buôn bán” chính
c a h tu n hoàn, là s trao đ i v t ch t gi a máu
và các mô, di n ra trong các mao m ch. Các đ ng
m ch và tĩnh m ch, tuy nhiên, cũng quan tr ng,
v n chuy n máu gi a các mao m ch và tim.
M t ch đ quan tr ng khác c a chương này s là
huy t áp (BP), là áp l c máu tác đ ng lên thành c a
các m ch máu. Huy t áp bình thư ng là đi u c n thi t
cho tu n hoàn và cho m t s trao đ i v t ch t di n ra
trong các mao m ch.
Đ NG M CH
Đ ng m ch mang máu t tim đ n mao m ch; đ ng
m ch nh hơn đư c g i là các ti u đ ng m ch.N u ta
nhìn vào m t đ ng m ch m t c t ngang, s th y ba
l p (ho c áo) c a các mô, m i mô có các ch c năng
khác nhau (Hình 13–1).
L p trong cùng, the tunica intima (or tunica in-
terna), là ph n duy nh t c a m ch ti p xúc v i máu.
Nó đư c làm b ng bi u mô v y đơn gi n g i là
n i m c. L p lót này là cùng m t lo i mô t o thành
màng trong tim, l p niêm m c c a các bu ng tim.
Như b n có th đoán, ch c năng c a nó cũng gi ng
nhau: Đ m n và thành ph n hóa h c bình thư ng
c a nó ngăn ng a s đông máu b t thư ng b ng
cách ngăn ch n s k t dính c a ti u c u. Tuy nhiên,
n i mô c a các m ch máu cũng t o ra các hóa
ch t nh hư ng đ n huy t áp. Nitric oxide (NO) là
thu c giãn m ch; nó c ch cơ trơn n m l p gi a
m ch máu. Protein n i ti t kích thích s co cơ trơn do
đó đây là 1 ch t gây co m ch. Huy t áp bình thư ng
ph thu c m t ph n vào s cân b ng trong vi c ti t
ra các hóa ch t đ i l p này và nh ng hóa ch t khác.
The tunica media, l p gi a, đư c làm b ng cơ
trơn và mô liên k t đàn h i. C hai mô này đ u tham
gia vào vi c duy trì huy t áp bình thư ng,
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
đ c bi t là huy t áp tâm trương khi tim giãn. Cơ
trơn là mô b nh hư ng b i các hóa ch t do n i mô
t o ra.S thư giãn c a cơ trơn này gây giãn m ch
và áp su t th p hơn. S co th t c a l p cơ gây co
m ch và huy t áp cao hơn. Cơ trơn cũng có ngu n
cung c p th n kinh; tăng xung th n kinh giao c m
mang l i s co m ch, và gi m xung gây nên
giãn m ch. Mô liên k t s i t o thành l p ngoài, the
tunica ex-terna. Mô này r t kh e, là đi u quan tr ng
đ ngăn ng a t c ho c v các đ ng m ch l n hơn
mang máu dư i áp su t cao (xem Ô 13–1: R i lo n
đ ng m ch).
Các l p ngoài và gi a c a các đ ng m ch l n khá
dày. Tuy nhiên, trong các ti u đ ng m ch nh nh t,
ch có các t bào cơ trơn đơn l bao quanh l p
trong cùng. Như đã đ c p, l p cơ trơn giúp cho
các đ ng m ch co th t ho c giãn n . Nh ng thay
đ i đư ng kính này đư c đi u ch nh m t ph n b i
n i mô và m t ph n b i t y s ng và h th n kinh
t ch . Đ i v i các ti u đ ng m ch t n, ngay trư c
các m ng mao m ch, m c đ oxy trong mô xung
quanh là m t y u t đi u hòa. Tình tr ng thi u oxy
trong các mô gây giãn h ti u đ ng m ch, làm tăng
lưu lư ng máu, đư c g i là s c p máu, đ làm gi m
s thi u oxy. Ngư c l i, ti u đ ng m ch t n ph i co l i
đ đáp ng v i tình tr ng thi u oxy; đi u này đư c
th o lu n trong Chương 15. nh hư ng c a th n kinh
s đư c th o lu n trong ph n sau v huy t áp.
TĨNH M CH
Tĩnh m ch mang máu t mao m ch v tim; các tĩnh
m ch nh hơn đư c g i là ti u tĩnh m ch. Ba l p mô
tương t hi n di n trong tĩnh m ch như trong thành
đ ng m ch, nhưng chúng có m t s khác bi t khi so
sánh v i các l p đ ng m ch. L p bên trong c a tĩnh
m ch là n i mô m n, nhưng t ng đo n l p lót này
l i g p l i đ t o thành van (xem hình 13–1). Van ngăn
ch n dòng ch y ngư c c a máu và nhi u nh t là
tĩnh m ch chân, nơi máu thư ng ph i tr l i tim và
ph i ch ng l i l c h p d n.
L p gi a c a tĩnh m ch là m t l p cơ trơn m ng.
Nó m ng vì tĩnh m ch không đi u ch nh huy t áp và
lưu lư ng máu vào mao m ch như đ ng m ch. Tuy
nhiên, tĩnh m ch có th co l i t i đa và ch c năng
này tr nên r t quan tr ng trong m t s tình hu ng
nh t đ nh như xu t huy t nghiêm tr ng. L p ngoài
c a tĩnh m ch cũng m ng; không nhi u mô liên k t
xơ như s c n thi t đ ng m ch vì huy t áp trong
tĩnh m ch r t th p.
Tĩnh m ch có dung tích l n hơn đ ng m ch;
nghĩa là, t ng th tích c a chúng l n hơn. Ví d ,
3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:47 AM Page 329

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
329
www.foxitsoftware.com/shopping
The Vascular System

T m lót đàn N i mô (l p lót)

L p h i bên trong
L p ph đàn
gi a
h i bên ngoài
L p ngoài cùng
Đ ng m ch

Ti u đ ng m ch
T bào n i
mô
Cơ trơn

Cơ th t
trư c mao
m ch

Mao m ch

Dòng máu
L p ch y
trong
cùng TI u tĩnh m ch
Tĩnh m ch
L p ngoài
cùng

L p
gi a

Van

Hình 13–1 C u trúc c a đ ng m ch, ti u đ ng m ch, m ng mao m ch, tĩnh m ch và tĩnh m ch.
Xem văn b n đ bi t mô t .

CÂU H I: Mô nào là thành ph n c u t o nên l p gi a, chúng khác nhau như th nào đ ng m ch và tĩnh m ch?

Ô 13–1 | R I LO N Đ NG M CH
Xơ c ng đ ng m ch- m c dù thư ng đư c g i là “xơ
c ng đ ng m ch”, xơ c ng đ ng m ch th c s
có nghĩa là các đ ng m ch b m t tính đàn h i,
và thành m ch c a chúng tr nên y u đi. Đ ng
m ch mang máu dư i áp l c cao, do đó, s suy
thoái c a thành m ch là m t ph n c a quá trình
lão hóa.
Ch ng phình đ ng m ch-m t ph n y u c a
thành đ ng m ch có th phình ra, t o thành m t
túi ho c bong bóng g i là ch ng phình đ ng
m ch. Xơ c ng đ ng m ch có th là 1 nguyên
nhân, nhưng m t s ch ng phình đ ng m ch là
b m sinh. M t ch ng phình đ ng m ch có th
có m t trong nhi u năm mà không có b t k
tri u ch ng nào và ch có th đư c phát hi n
continued
3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:47 AM Page 330
330 The Vascular System
Ô 13–1 | R I LO N Đ NG M CH (ti p)
trong quá trình ch n đoán cho 1 s m c đích
khác.
Các v trí ph bi n nh t cho s hình thành phình
đ ng m ch là các đ ng m ch não và đ ng
m ch ch , đ c bi t là đ ng m ch ch b ng.
V phình đ ng m ch não là nguyên nhân có
th gây ra tai bi n m ch máu não (CVA). V
phình đ ng m ch ch là đe d a tính m ng và
tĩnh m ch đùi, có m t khoang ch a l n hơn là đ ng
m ch đùi. Khi cơ th ngh ngơi, kho ng 63% đ n
65% máu ch y qua các tĩnh m ch h th ng, so v i
12% đ n 15% ch y trong các đ ng m ch h th ng
(các m ch ph i có 9% đ n 10%, tim và h th ng
mao m ch có 7% đ n 8% m i mao m ch).
CÁC TI P N I
Ti p n i là m t s k t n i, ho c tham gia, c a
các m ch máu, t c là đ ng m ch đ n đ ng m ch
ho c tĩnh m ch đ n tĩnh m ch. M c đích chung
c a các k t n i này là cung c p con đư ng
Ô 13–2 | R I LO N TĨNH M CH
Phlebitis- 1 tình tr ng viêm tĩnh m ch. Tình tr ng
này ph bi n nh t tĩnh m ch chân vì
chúng ch u áp l c l n khi máu đư c tr v tim
ph i ch ng l i l c h p d n. Thông thư ng không
có nguyên nhân c th có th đư c xác đ nh,
nhưng tu i tác, béo phì, và r i lo n máu có th
là y u t gây nh hư ng.
N u m t tĩnh m ch nông b nh hư ng, khu v c
này có th b đau, nhưng lưu thông máu thư ng
v n đư c duy trì b i vì có r t nhi u s ti p n i
gi a các tĩnh m ch này. Viêm tĩnh m ch sâu có
kh năng nghiêm tr ng hơn, v i kh năng hình
thành c c máu đông (viêm t c tĩnh m ch) và
sau đó d n các c c máu đông đ hình thành
s t c ngh n.
Suy tĩnh m ch-các tĩnh m ch b sưng thư ng xu t
hi n nhi u nh t tĩnh m ch nông c ng chân. Tình
tr ng này có th phát tri n nh ng ngư i ph i
ng i ho c đ ng m t nơi trong m t th i gian
dài. Không co cơ b p chân, máu có xu hư ng b
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
yêu c u ph u thu t ngay l p t c. Ph n b hư
h ng c a đ ng m ch đư c l y ra và đư c
thay b ng m t m nh ghép. Ph u thu t này
cũng có th đư c th c hi n khi phát hi n
ch ng phình đ ng m ch trư c khi b v .
Xơ v a đ ng m ch- đi u này đã đư c đ c p
trư c đó; xem Chương 2 và 12.
thay th cho dòng ch y c a máu n u m t m ch b
t c ngh n.
Các ti p n i đ ng m ch giúp đ m b o r ng máu
s đ n các mao m ch c a m t cơ quan đ cung c p
oxy và ch t dinh dư ng và đ lo i b các s n ph m
ch t th i. Ví d , có m t s ti p n i đ ng m ch, gi a
m t s đ ng m ch vành cung c p máu cho cơ tim.
Các ti p n i tĩnh m ch giúp đ m b o r ng máu s
có th tr l i tim đ đư c bơm l i. Ti p n i tĩnh m ch
là r t nhi u trong s các tĩnh m ch c a chân, nơi kh
năng t c ngh n tăng lên khi m t ngư i tr nên già
hơn (xem Ô 13–2: R i lo n tĩnh m ch).
trong tĩnh m ch chân, gây kéo căng thành m ch.
N u các tĩnh m ch b kéo căng quá m c, các van
trong chúng không còn đóng ch t n a. Nh ng
van l i này không còn ngăn ng a đư c dòng
máu ch y ngư c, d n đ n vi c máu nhi u hơn
và kéo căng hơn n a thành c a các tĩnh m ch.
Giãn tĩnh m ch có th gây khó ch u và chu t rút
chân, ho c tr nên đau đ n hơn. Bi n d ng
n ng có th đư c lo i b b ng ph u thu t.
Tình tr ng này cũng có th phát tri n trong khi mang
thai, khi t cung m r ng ép vào tĩnh m ch ch u
và làm ch m dòng máu đ n tĩnh m ch ch
dư i. Giãn tĩnh m ch c a kênh h u môn đư c
g i là b nh trĩ, đó cũng có th là k t qu c a
thai k ho c táo bón mãn tính và căng th ng đ
đi v sinh. B nh trĩ gây khó ch u ho c đau cũng
có th đư c lo i b b ng ph u thu t. S phát
tri n trong ph u thu t laser đã làm cho đi u này
tr nên đơn gi n hơn so v i trư c đây.
3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:47 AM Page 331
MAO M CH
Mao m ch mang máu t ti u đ ng m ch đ n ti u tĩnh
m ch. Thành m ch ch có m t l p t bào dày; mao
m ch th c s là ph n m r ng c a n i mô, l p lót
v y, c a đ ng m ch và tĩnh m ch (xem hình 13–1).
M t s mô không có mao m ch; chúng là l p bi u bì,
s n, và th u kính và giác m c c a m t.
Tuy nhiên h u h t các mô có m ng lư i mao m ch
r ng l n. S lư ng ho c kh i lư ng c a các m ng mao
m ch trong m t cơ quan ph n ánh ho t đ ng trao đ i
ch t c a cơ quan đó. Ví d , ch c năng c a th n, ph
thu c vào ngu n cung c p máu t t. Hình 18–2 trong
Chương 18 cho th y m t m ch máu c a th n; b n có
th th y các m ch dày đ c như th nào, h u h t là
các mao m ch. Ngư c l i, m t dây ch ng như gân
Achilles gót chân ho c gân đ u g i s có ít m ch
hơn vì mô liên k t xơ kém ho t đ ng hơn nhi u.
Lưu lư ng máu vào các mao m ch đư c đi u
ch nh b i các t bào cơ trơn đư c g i là cơ th t
trư c mao m ch, tìm th y đ u m i m ng (xem
hình 13–1). Các cơ th t trư c mao m ch không đư c
đi u ch nh b i h th n kinh mà đúng hơn là co th t
ho c giãn n tùy thu c vào nhu c u c a các mô.
B i vì không có đ máu trong cơ th đ l p đ y t t
c các mao m ch cùng m t lúc, các cơ th t trư c
mao m ch thư ng hơi co h p. Trong m t mô ho t
đ ng đòi h i nhi u oxy hơn, ch ng h n như t p th
d c cơ b p, các cơ th t giãn n đ tăng lưu lư ng
máu. Nh ng ph n ng t đ ng này đ m b o r ng
máu, cái mà có th tích là không đ i, s lưu thông
nơi c n thi t nh t.
M t s cơ quan có m t lo i mao m ch g i là
sinusoids (xoang tĩnh m ch), l n hơn và d th m hơn
so v i các mao m ch khác. Tính th m c a sinusoids
cho phép các ch t l n như protein và t bào máu
xâm nh p ho c r i kh i máu. Sinusoids đư c tìm th y
trong t y xương và lá lách đ , nơi các t bào máu
xâm nh p ho c r i kh i máu, và trong các cơ quan
như gan và tuy n yên, s n xu t và ti t ra protein vào
máu.
TRAO Đ I CH T MAO M CH
Các mao m ch là nơi trao đ i v t ch t gi a máu và
các t bào mô quanh các t bào. M t s ch t này
chuy n t máu sang d ch mô, và nh ng ch t khác
chuy n t d ch mô sang máu. Các quá trình mà các
ch t này đư c trao đ i đư c minh h a trong hình
13-2.
Khí di chuy n b ng cách khu ch tán, nghĩa là, t
khu v c có n ng đ l n hơn đ n khu v c có n ng đ
th p hơn. Oxy, do đó, khu ch tán t máu trong mao
m ch h th ng vào d ch mô, và khu ch tán carbon
dioxide
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
331
www.foxitsoftware.com/shopping
The Vascular System
t d ch mô đ n máu đư c đưa đ n ph i và th ra.
Bây gi chúng ta hãy đ ý vào huy t áp khi máu
đi vào mao m ch t các ti u đ ng m ch. Huy t áp
đây là kho ng 30 đ n 35 mm Hg, và áp l c c a
d ch mô xung quanh th p hơn nhi u, kho ng 2 mm
Hg. Vì huy t áp mao m ch cao hơn, quá trình l c
x y ra, mà bu c huy t tương và ch t dinh dư ng
hòa tan ra kh i các mao m ch và vào d ch mô. Đây
là cách các ch t dinh dư ng như glucose, axit amin
và vitamin đư c đưa vào t bào.
Huy t áp gi m khi máu đ n cu i mao tĩnh m ch,
nhưng lưu ý r ng các protein như albumin v n còn
trong máu. Albumin góp ph n vào áp su t th m th u
keo (COP) c a máu; đây là m t áp l c “thu hút”, m t
áp l c “kéo” ch không ph i là m t áp l c “đ y”. Vào
cu i mao tĩnh m ch, s hi n di n c a albumin trong
máu kéo d ch mô vào các mao m ch, mà cũng đưa
vào máu các s n ph m ch t th i c a các t bào.
D ch mô tr l i máu cũng giúp duy trì th tích máu
và huy t áp bình thư ng.
Lư ng d ch mô hình thành l n hơn m t chút so v i
lư ng đư c tr v các mao m ch. N u đi u này ti p
t c, kh i lư ng máu s d n d n c n ki t. Tuy nhiên,
ch t d ch mô dư th a đi vào các mao m ch b ch huy t.
Bây gi đư c g i là b ch huy t, nó s đư c tr l i máu
đ tái ch l i thành huy t tương, do đó duy trì th tích
máu. Đi u này s đư c th o lu n thêm trong Chương
14.
CÁC CHU TRÌNH TU N HOÀN
Hai con đư ng lưu thông chính là ph i và toàn thân.
Lưu thông ph i b t đ u tâm th t ph i, và tu n hoàn
h th ng b t đ u tâm th t trái. Tu n hoàn c a gan
là m t phân đo n đ c bi t c a tu n hoàn h th ng s
đư c th o lu n riêng bi t. S lưu thông c a thai nhi
liên quan đ n các con đư ng hi n di n trư c khi sinh
và cũng s đư c th o lu n riêng bi t.
VÒNG TU N HOÀN PH I
Tâm th t ph i bơm máu vào đ ng m ch ph i
(ho c các nhánh), phân chia thành đ ng m ch
ph i ph i và trái, m i nhánh đ n t ng ph i. Trong
ph i, m i nhánh đ ng m ch phân chia thành các
đ ng m ch và ti u đ ng m ch nh hơn, sau đó là
các mao m ch. Các mao m ch ph i bao quanh
ph nang ph i; đây s trao đ i oxy và carbon
dioxide di n ra. Các mao m ch k t h p v i nhau
đ hình thành các ti u tĩnh m ch, h p nh t thành
tĩnh m ch, và cu i cùng vào hai tĩnh m ch ph i t
m i ph i đ đưa máu tr l i tâm nhĩ trái.
3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:47 AM Page 332

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
332 The Vascular System www.foxitsoftware.com/shopping

Cơ th t trư c mao m ch D ch mô Các t bào Mao m ch

D ch mô-áp l c
Huy t tương, nư c
glucose, amino acids, 2 mmHg
CO2
vitamins CO2 COP 4 mmHg
CO2
O2

O2
O2

B. P. 33 mmHg
D ch mô,
ch t th i
Albumin - COP 25 mmHg
HA 15 mmHg Albumin -
COP 25 mmHg

Đ NG M CH T N TĨNH M CH T N
Outward forces 37 Outward forces 19
Inward forces 27 COP: áp su t Inward forces 27
th m th u keo

Hình 13–2 Trao đ i gi a máu mao m ch h th ng v i d ch mô xung quanh. Mũi tên mô t

hư ng di chuy n. S l c di n ra mao đ ng m ch. Th m th u di n ra mao tĩnh m ch. Khí đư c
trao đ i b ng cách khu ch tán.

CÂU H I: Trong t t c các áp l c đư c k ra đây, cái nào là cao nh t và nó gây ra quá

trình gì?

Dòng máu đã đư c oxy hóa sau đó s đi qua tu n
hoàn h th ng. (Lưu ý r ng tĩnh m ch ph i ch a
máu ôxy hóa, đây là nh ng tĩnh m ch duy nh t mang
máu có hàm lư ng oxy cao. Máu trong tĩnh m ch h
th ng có hàm lư ng oxy th p; trư ng h p này các
đ ng m ch h th ng mang máu ôxy hóa).
TU N HOÀN H TH NG
Tâm th t trái bơm máu vào đ ng m ch ch , đ ng
m ch l n nh t c a cơ th . Chúng ta s nói v đ ng
m ch ch và các nhánh c a nó sau, nhưng trư c
tiên chúng ta s tóm t t ph n còn l i c a tu n hoàn
h th ng. Các nhánh c a đ ng m ch ch đưa máu
vào các ti u đ ng m ch và các m ng mao m ch
trong cơ th . Các mao m ch h p nh t đ hình
thành các ti u tĩnh m ch và tĩnh m ch. Các tĩnh
m ch ph n dư i cơ th đưa máu đ n tĩnh m ch
ch dư i; tĩnh m ch t ph n trên cơ th đưa máu
đ n tĩnh m ch ch trên. Hai tĩnh m ch này đ v
tâm nhĩ ph i. Các đ ng m ch và tĩnh m ch chính
đư c th hi n trong hình.13–3 đ n 13–5, và các
ch c năng c a chúng đư c li t kê trong các B ng
13–1 và 13–2.
Đ ng m ch ch là m t m ch liên t c, nhưng đ
thu n ti n cho vi c mô t chính xác nó đư c chia
thành các ph n đư c đ t tên gi i ph u: đ ng m ch
ch lên, cung đ ng m ch ch , đ ng m ch ch
ng c, và đ ng m ch ch b ng. Đ ng m ch ch lên
là ph n đ u tiên xu t hi n t đ nh tâm th t trái.
Cung đ ng m ch ch xu t phát ngay phía sau trái
tim và đi xu ng. Ti p theo là đ ng m ch ch ng c
đi qua khoang ng c và qua cơ hoành. dư i m c
cơ hoành, đ ng m ch ch b ng ti p t c đ n ngang
đ u trên đ t s ng th t lưng th 4, thì chia thành hai
đ ng m ch ch u chung ph i và trái. D c theo đư ng
đi c a nó, đ ng m ch ch có nhi u nhánh mà qua
đó máu đư c v n chuy n đ n các cơ quan và b
ph n trên cơ th .
Đ ng m ch ch lên ch có hai nhánh: đ ng m ch
vành ph i và trái, cung c p máu cho cơ tim. Con
3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:47 AM Page 333

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
333
www.foxitsoftware.com/shopping
The Vascular System

Đm hàm trên
Đm ch m
Đm m t
Đm c nh trong Đm c nh ngoài
Đm đ t s ng Đm c nh chung
Đm dư i đòn trái
Thân đm cánh tay-đ u ph i
Đm nách
Cung đm ch
Đm ph i

Đm thân t ng Đm gian sư n
ĐM Đm v trái Đm cánh tay
Đm gan riêng Đm th n
Đm lách Đm sinh d c

Đm đ i tràng lên Đm đ i tràng xu ng

Đm quuay
Đm ch b ng
ĐM tr
Đm ch u chung ph i
Cung đm gan tay sâu
Đm ch u trong

Đm ch u ngoài Cung đm gan tay nông

Đm đùi sâu

Đm đùi

Đm khoeo

Đm chày
trư c

Đm chày sau

Hình 13–3 Đ ng m ch toàn thân. Đ ng m ch ch và các nhánh chính c a nó đư c th hi n phía trên.

QUESTION: B n có th tìm th y ba đ ng m ch đư c đ t tên theo xương ko? N m sau n i t ng?

3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:47 AM Page 334

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
334 The Vascular System www.foxitsoftware.com/shopping

Xoang d c trên
Tm não l n
Xoang th ng
Xoang ngang
Tm m t Tm đ t s ng
Tm c nh ngoài

Tm ch trên Tm c nh trong
Tm dư i đòn
Tm nách Tm đ u Tm Thân tm cánh tay đ u trái
gan
Tm ph i
Tm gian sư n Tm gan
Tm ch dư i Tm c a Tm v trái
Tm th n
TM cánh tay
Tm lách
Tm n n
Tm k t tràng xu ng
TM sinh d c
TM m c treo tràng trên
Tm ch u trong

TM ch u chung Tm ch u ngoài

Cung tm mu tay

Tm gan ngón riêng

Tm đùi

Tm hi n l n

TM khoeo

TM hi n bé

TM chày trư c

Tm mu chân

Cung tm mu chân

Hình 13–4 H tĩnh m ch nhìn trư c.

QUESTION: B n có th tìm th y ba tĩnh m ch có cùng tên v i đ ng m ch đi kèm không?

3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:47 AM Page 335

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
335
www.foxitsoftware.com/shopping
The Vascular System

TĨNH M CH Đ NG M CH

xoang d c trên

xoang d c dư i

xoang th ng

đm n n

đm hàm trên

xoang ngang ph i đm c nh ngoài

đm m t

đm c nh trong
tm c nh trong trái

tm c nh trong ph i

đm c nh chung
tm đ t s ng ph i
đm đ t s ng
tm dư i đòn ph i
đm dư i đòn

thân đm cánh tay

tm nách ph i
-đ u ph i

đm nách ph i

Hình 13–5 Đ ng m ch và tĩnh m ch c a đ u và c đư c th hi n phía bên ph i. Tĩnh m ch

đư c ghi bên trái. Đ ng m ch đư c ghi bên ph i.

QUESTION: Tĩnh m ch nào đi kèm v i đ ng m ch c nh chung?

đư ng lưu thông này đư c mô t trư c đây trong và đ ng m ch dư i đòn ph i. Đ ng m ch c nh chung

Chương 12.
Cung đ ng m ch ch có ba nhánh c p máu cho
đ u và cánh tay: thân đ ng m ch cánh tay-đ u ph i,
đ ng m ch c nh chung trái và đ ng m ch dư i đòn
trái. Thân đ ng m ch cánh tay-đ u r t ng n và phân
chia thành đ ng m ch c nh chung
ph i và trái ch y đ n c , thì m i bên phân chia thành
m t đ ng m ch c nh trong và đ ng m ch c nh ngoài,
c p máu cho đ u. Đ ng m ch dư i đòn ph i và trái
n m vai phía sau xương đòn và ti p t c là đ ng
m ch cánh tay. Khi đ ng m ch đi vào vùng cơ th
khác (không ph i “nhánh”, ch là ti p t c), tên c a nó
3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:47 AM Page 336

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
336 The Vascular System www.foxitsoftware.com/shopping

B ng 13–1 | CÁC M CH MÁU L N TU N HOÀN H TH NG

CÁC NHÁNH C A Đ NG M CH CH LÊN VÀ CUNG Đ NG M CH CH
Đ NG M CH NHÁNH C A VÙNG C P MÁU

Đm vành Đm ch lên ■ Cơ tim

Thân đm cánh tay đ u ph i Cung đm ch ■ Tay ph i và n a đ u ph i
Đm c nh chung ph i Thân đm cánh tay đ u ph i ■ N a đ u ph i
Đm dư i đòn ph i Thân đm cánh tay đ u ph i ■ Vai và tay ph i
Đm c nh chung trái Cung đm ch ■ N a đ u trái
Đm dư i đòn trái Cung đm ch ■ Vai và tay trái
ĐM c nh ngoài Đm c nh chung ■ Ph n nông c a đ u
Đm thái dương nông Đm c nh ngoài ■ Da đ u
Đm c nh trong ĐM c nh chung ■ Não (đa giác Willis)
Đm m t Đm c nh trong ■ M t
Đm đ t s ng Đm dư i đòn ■ Vùng c sâu và đa giác
Willis
Đm nách ĐM dư i đòn ■ Nách
Đm cánh tay ĐM nách ■ Cánh tay
Đm quay Đm cánh tay ■ C ng tay
ĐM tr ĐM cánh tay ■ C ng tay
Cung đm gan tay Đm quay và đm tr ■ Bàn tay
CÁC NHÁNH C A Đ NG M CH CH NG C
Đ NG M CH VÙNG C P MÁU

9 c p đm gian sư n ■ Da, cơ, xương c a lưng

ĐM hoành trên ■ Cơ hoành
Nhánh màng ngoài tim ■ Màng ngoài tim
Nhánh th c qu n ■ Th c qu n
Nhánh ph qu n ■ C 2 bên ph qu n và ph i

CÁC NHÁNH C A Đ NG M CH CH B NG
Đ NG M CH VÙNG C P MÁU

Đm hoành dư i Cơ hoành
Đm th t lưng Ph n sau vùng th t lưng
Đm cùng gi a Mông, các xương cùng và c t
Đm thân t ng (xem các nhánh c a nó)
đm gan chung gan
đm v trái d dày
đm lách lách, t y
ĐM m c treo tràng trên Ru t non, 1 s ph n c a đ i tràng
Đm thư ng th n gi a Tuy n thư ng th n
Đm th n Th n
ĐM m c treo tràng dư i H u h t đ i tràng và tr c tràng
Các đm tinh hoàn ho c Tinh hoàn ho c bu ng tr ng
bu ng tr ng
3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:47 AM Page 337

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
337
www.foxitsoftware.com/shopping
The Vascular System

Table 13–1 | CÁC M CH MÁU L N C A TU N HOÀN H TH NG <ti p>

CÁC NHÁNH C A Đ NG M CH CH B NG
Đ NG M CH VÙNG C P MÁU
Đm ch u chung ■ 2 đ ng m ch l n nh n máu t đ ng
m ch ch b ng, m i nhánh đư c
ti p t c b i:
Đm ch u trong ■ Bàng quang, tr c tràng, b
ph n sinh d c
Đm ch u ngoài ■ T ph n ch u hông dư i đ n chân
Đm đùi ■ Đùi
Đm khoeo ■ Khoeo
Đm chày trư c ■ Vùng trư c c ng chân
đm mu chân ■ M t cá chân và mu chân
cung đm gan chân ■ Bàn chân
Đm chày sau ■ Ph n sau c ng chân
đm mác ■ Ph n sau ngoài c ng chân
cung đm gan chân ■ Bàn chân

Table 13–2 | CÁC TĨNH M CH L N C A H Đ I TU N HOÀN

TĨNH M CH Đ V TĨNH M CH NH N MÁU T CÁC VÙNG
ĐÀU VÀ C
Xoang tĩnh m ch s TM c nh trong ■ Não, bao g m d ch não t y tái h p thu
Tm c nh trong Thân đm cánh tay đ u ■ M t và c
TM c nh ngoài Đm dư i đòn ■ Ph n nông c a m t và c
Tm dư i đòn Thân đm cánh tay đ u ■ Vai
Thân tm cánh tay đ u Tm ch trên ■ Ph n trên cơ th
TM ch trên Tâm nhĩ ph i ■ Ph n trên cơ th
CÁNH TAY VÀ VAI
Tm quay Tm cánh tay ■ C ng tay và bàn tay
TM tr Tm cánh tay ■ C ng tay và bàn tay
Tm đ u TM nách ■ Ph n nông c a cánh tay và c ng tay
Tm n n Tm nách ■ Ph n nông cánh tay
Tm cánh tay Tm nách ■ Cánh tay
Tm nách Tm dư i đòn. ■ Nách
Tm dư i đòn Thân tm cánh tay đ u ■ Vai
PH N THÂN
Tm cánh tay-đ u TM ch trên ■ Ph n trên cơ th
Tm đơn Tm ch trên ■ Các c u trúc sâu ng c và b ng; n i tm ch
trên v i tm ch dư i
Tm gan TM ch dư i ■ Gan
Tm th n TM ch dư i ■ Th n

Continued
3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:47 AM Page 338

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
338 The Vascular System www.foxitsoftware.com/shopping

Table 13–2 | CÁC TĨNH M CH L N C A H Đ I TU N HOÀN (ti p)

TĨNH M CH Đ V TĨNH M CH NH N MÁU T CÁC VÙNG
PH N THÂN
Tm sinh d c TM ch dư i và tm ■ TInh hoàn ho c bu ng tr ng
th n trái
Tm ch u trong TM ch u chung TM ■ Tr c tràng, bàng quang, cơ quan sinh s n
TM ch u ngoài ch u chung TM ch ■ Chân và thành b ng
Tm ch u chung dư i ■ Chân và ph n b ng dư i
CHÂN VÀ HÔNG
Tm chày trư c và sau Tm khoeo ■ C ng chân và bàn chân
Tm khoeo TM đùi ■ G i
Tm hi n bé TM khoeo ■ Ph n nông c a chân và bàn chân
TM hi n l n Tm đùi ■ Ph n nông c a bàn chân, chân và đùi
Tm đùi TM ch u ngoài ■ Đùi
Tm ch u ngoài TM ch u chung ■ Chân và thành b ng
Tm ch u chung TM ch dư i ■ Chân và ph n b ng dư i
Tm ch dư i Tâm nhĩ ph i ■ Ph n dư i cơ th

thay đ i: Đ ng m ch dư i đòn tr thành đ ng m ch
nách, r i thành đ ng m ch cánh tay. Các nhánh c a
đ ng m ch c nh và đ ng m ch dư i đòn đư c sơ
đ hóa trong hình.13–3 và 13–5. Khi b n nhìn vào
các sơ đ này, hãy nh r ng tên c a các m ch máu
thư ng cho chúng ta bi t nó đâu. Ví d , đ ng m ch
m t đư c tìm th y m t.
M t s đ ng m ch đ u góp ph n t o ra các ti p
n i quan tr ng, đa giác Willis (ho c vòng đ ng m ch
não), đó là m t “vòng tròn” c a các đ ng m ch xung
quanh tuy n yên (Hình 13–6). Đa giác Willis đư c hình
thành b i các đ ng m ch c nh trong ph i và trái và
đ ng m ch n n, cái mà là s k t h p c a các đ ng
m ch đ t s ng ph i và trái (nhánh c a đ ng m ch
dư i đòn). Não luôn ho t đ ng, ngay c trong khi
ng , và ph i có dòng máu liên t c đ cung c p oxy và
lo i b các ch t th i. Vì lý do này có b n đ ng m ch
l n mang máu đ n đa giác Willis. T s ti p n i này,
nhi u đ ng m ch não khi b t c v n đư c c p máu
t bên đ i di n.
Đ ng m ch ch ng c và các nhánh c a nó cung
c p máu cho thành ng c và các cơ quan trong khoang
ng c. Các m ch máu này đư c li t kê trong B ng 13–
1.
Đ ng m ch ch b ng c p máu cho các đ ng m ch
thành b ng và các t ng và đ n các đ ng m ch ch u
chung, cái s ch y xu ng và c p máu cho chân. Lưu
ý r ng trong hình 13–3, nhánh đ ng m ch ch u chung
tách thành đ ng m ch ch u ngoài, s tr thành đ ng
m ch đùi, r i thành đ ng m ch khoeo; cùng 1 m ch
nhưng l i có tên khác nhau, tùy theo v trí. Nh ng
m ch máu này cũng đư c li t kê trong B ng 13–1
(xem Ô 13–3: V trí b t m ch)
Các tĩnh m ch h th ng nh n máu t các cơ quan
ho c các b ph n c a cơ th và thư ng đi kèm v i
các đ ng m ch tương ng. Các tĩnh m ch quan tr ng
nh t đư c sơ đ hóa trong hình 13–4 và đư c li t kê
trong B ng 13–2.
TU N HOÀN C A
Tu n hoàn c a là m t phân khu c a tu n hoàn h
th ng, trong đó máu t các cơ quan tiêu hóa b ng
và lách ch y đ n gan trư c khi tr v tim.
Máu t mao m ch c a d dày, ru t non, k t tràng,
tuy n t y, và lách đ v hai tĩnh m ch l n, tĩnh m ch
m c treo tràng trên và tĩnh m ch lách, h p nh t đ
hình thành tĩnh m ch c a (Hình 13–7). Tĩnh m ch c a
đưa máu vào gan, nơi nó phân nhánh r ng và đ máu
vào các xoang, các mao m ch c a gan (xem hình 16–
6 trong Chương 16). T các xoang, máu ch y vào tĩnh
m ch gan, đ n tĩnh m ch ch dư i và tr l i tâm nhĩ
ph i. Lưu ý r ng con đư ng này có hai b mao m ch
và ghi nh r ng các mao m ch này s trao đ i di n
ra. Chúng ta hãy xem m t s ví d c th đ th y rõ
m c đích và t m quan tr ng c a lưu thông c a gan.
Glucose t tiêu hóa carbohydrate đư c h p th
vào các mao m ch c a ru t non; sau b a ăn l n,
3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:47 AM Page 339

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
339
www.foxitsoftware.com/shopping
The Vascular System

ĐM thông sau

Đm não
Đm não trư c sau

Đm não
gi a

Đa giác Willis
Đm n n

Đm
Đm thông trư c c nh
trong
ARTERIES
Đm c nh ngoài
ĐM não trư c

Đm thông trư c
Não (thùy
trán)
Đm não trư c Đm đ t s ng

Đm não gi a

Đm c nh
trong
Đm thông
sau
Đm não sau

Đm c nh chung
Não (thùy thái Đm c nh chung
dương) ph i
Đm n n trái
C u não
Đm đ t s ng
Hành t y

Ti u não

T y s ng

Hình 13–6 Đa giác Willis. Ti p n i này đư c t o nên b i các đ ng m ch sau: đm c nh trong, đm

thông trư c, đm thông sau, và đm n n. Các đ ng m ch não kéo dài t đa giác Willis vào não. Ch p
c t l p cho th y các m ch này phía dư i c a não.

QUESTION: T i sao l i có nhi u m ch máu như th góp ph n t o nên đa giác Willis?

lư ng đư ng trong máu có th tăng lên đáng k . N u tr v tim sau đó s có m c đư ng huy t trong

máu này đi tr c ti p tr l i tim và sau đó lưu thông qua
th n, m t s glucose có th b m t trong nư c ti u.
Tuy nhiên, máu t ru t non đi qua đ u tiên thông qua
các xoang gan, và các t bào gan lo i b lư ng đư ng
dư th a và lưu gi nó dư i d ng glycogen. Máu
kho ng bình thư ng.
M t ví d khác: Rư u đư c h p th vào các mao
m ch c a d dày và ru t non. N u nó đư c lưu thông
tr c ti p kh p cơ th , rư u s nhanh chóng làm suy
y u ch c năng c a não. Tuy nhiên c a gan
3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:47 AM Page 340
340 The Vascular System
Box 13–3 | CÁC V TRÍ B T M CH
M ch đ p là nh p tim đư c c m nh n t i m t v trí
c a đ ng m ch. Cái c m th y không th c s là
l c tác d ng b i dòng máu, mà là l c co bóp
tâm th t đư c truy n qua thành đ ng m ch. Đây
là lý do t i sao m ch không c m th y đư c
tĩnh m ch; chúng quá xa tim đ có th nh n
th y.
Nh ng đi m b t m ch thư ng dùng:
Đm quay—đ ng m ch quay phía ngón tay cái c a
c tay.
Đm c nh—đ ng m ch c nh bên c nh thanh qu n
c .
ĐM thái dương—đ ng m ch thái dương ngay
trư c tai.
Đm đùi—đ ng m ch đùi đ u đùi.
ĐM khoeo—Đm khoeo sau đ u g i.
nh n máu t d dày và ru t r i đưa đ n gan, cơ quan
có th gi i đ c rư u và ngăn ch n các tác đ ng b t
l i c a nó lên não. T t nhiên, n u u ng rư u ti p t c,
n ng đ rư u trong máu tăng nhanh hơn kh năng
gi i đ c c a gan, và nh ng d u hi u ph bi n c a ng
đ c rư u xu t hi n.
Như b n có th th y, con đư ng lưu thông c a này
cho phép gan thay đ i máu t các cơ quan tiêu hóa
và lách. M t s ch t dinh dư ng có th đư c lưu tr
ho c thay đ i, bilirubin t lá lách thì s đư c đưa đ n
d ch m t, và các ch t đ c ti m tàng đư c gi i đ c.
TU N HOÀN THAI NHI
Trư c khi sinh, cơ th thai ph i ph thu c vào m đ
l y oxy và ch t dinh dư ng,và đào th i carbon
dioxyde cùng các ch t c n bã. M ng mao m ch trao
đ i gi a thai nhi và m là nhau thai, trong đó có
các m ch máu thai nhi và m r t g n nhau (xem
hình 13-8 và cũng có hình 21-5 trong Chương 21).
Máu c a thai nhi không hòa l n v i máu c a ngư i
m ; các ch t đư c trao đ i theo cơ ch khu ch tán
và v n chuy n tích c c.
Thai nhi đư c k t n i v i nhau thai b ng dây r n,
ch a hai đ ng m ch r n và m t tĩnh m ch r n (xem
hình 13–8). Các đ ng m ch r n là
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
ĐM mu chân—Đm mu chân phía trên bàn chân
(thư ng đư c g i là đi m m ch mu chân).
T n s m ch đ p đương nhiên cũng là t n s
tim. Tuy nhiên, n u tim đ p y u thì t n s m ch
quay s th p hơn đ nh tim (l ng nghe chính trái
tim b ng ng nghe). Đó là s h t t n s m ch và
đó là tri u ch ng c a m t s b nh v tim.
Khi b t m ch, ngư i quan sát c n th n cũng ghi
l i nh p đi u và l c c a m ch. Nh p đi u b t thư ng
có th tái phát lo n nh p tim, và l c c a m ch (m nh
ho c y u) có ích trong vi c đánh giá tình tr ng chung
c a tim và đ ng m ch.
nhánh c a đ ng m ch ch u trong c a thai nhi;
chúng mang máu t thai nhi đ n nhau thai. Trong
nhau thai, carbon dioxide và các ch t th i trong máu
c a thai nhi đi vào tu n hoàn c a m , và oxy và ch t
dinh dư ng t máu c a ngư i m đi vào tu n hoàn
thai nhi.
Tĩnh m ch r n mang máu giàu ôxy t nhau
thai đ n thai nhi. Trong cơ th c a thai nhi, các
tĩnh m ch r n: M t nhánh l y m t ít máu đ n
gan c a thai nhi, nhưng h u h t máu đi qua ng
tĩnh m ch đ n tĩnh m ch ch dư i r i đ n tâm nhĩ
ph i. Sau khi sinh, dây r n b c t, ph n còn l i c a
các m ch thai này b co th t và tr nên không ho t
đ ng.
Nh ng thay đ i khác c a tu n hoàn thai nhi liên
quan đ n tim và các đ ng m ch l n c a thai nhi (cũng
đư c ch ra trong hình 13–8). B i vì ph i thai nhi v n
x p và không cung c p cho trao đ i khí, máu đư c đi
t t t ph i và đ n cơ th . L b u d c là m t l h ng
trong vách gian nhĩ cho phép m t lư ng máu ch y t
tâm nhĩ ph i đ n tâm nhĩ trái, ch không như thư ng
l , đ n tâm th t ph i. Máu đi vào tâm th t ph i đư c
bơm vào đ ng m ch ph i. ng đ ng m ch là m t
m ch ng n d n hư ng h u h t máu trong đ ng m ch
ph i đ n đ ng m ch ch , đ n cơ th . C l b u d c
và ng đ ng m ch đ u cho phép máu không c n qua
ph i thai nhi như bình thư ng.
3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:47 AM Page 341
TM ch dư i
TM gan
Gan
TM c a
TM m c treo
tràng trên
TM k t tràng
ph i
K t tràng lên
Hình 13–7 Tu n hoàn c a gan. M t vài ph n c a các cơ quan tiêu hóa đã đư c
lo i b đ b c l các tĩnh m ch h p thành tĩnh m ch c a.
CÂU H I: Máu trong tĩnh m ch c a s đi đ n cơ quan nào ? Máu này đ n t đâu?
Ngay sau khi sinh, tr hô h p làm ph i giãn n kéo
theo máu v tu n hoàn ph i nhi u hơn .Lư ng máu
nhi u hơn đó đ v tâm nhĩ trái và n p bên trái c a l
b u d c s đóng l i . ng đ ng m ch h p l i có tkh
năng đáp ng v i hàm lư ng oxy cao hơn trong
máu và tu n hoàn ph i tr nên đ y đ ch c năng
trong vài ngày.
V N T C C A DÒNG MÁU
V n t c ho c t c đ c a dòng máu khác nhau các
ph n khác nhau c a h th ng m ch máu. V n t c có
m i quan h ngh ch đ o( nghĩa là m t giá trí tăng lên,
giá tr còn l i s gi m xu ng ) v i di n tích m t c t
ngang c a các đo n riêng bi t trong h th ng m ch
máu. Tham kh o hình 13 - 9 khi b n đ c ph n ti p theo
.Đ ng m ch ch nh n máu t tâm th t trái, di n tích
m t c t ngang c a nó nh , kho ng 3 cm2 (0.5 sq.
The Vascular System 341
TM v trái
TM v ph i
TM lách
Lách
D dày
T y
TM d dày - m c n i trái
TM mac treo tràng dư i
TM k t tràng trái
K t tràng xu ng
inch) và máu di chuy n r t nhanh, ít nh t kho ng
30cm(12inch)/s. M i l n đ ng m ch ch ho c b t
kì nhánh đ ng m ch nào tăng t ngdi n tích m t c t
ngang thì t c đ dòng máu s gi m xu ng. Th nghĩ
r g m t dòng sông b t đ u v i lòng sông h p và đang
ch y r t nhanh.N u lòng sông m r ng, nư c s lan
ra, l p đ y và ch y ch m hơn . N u con sông b thu
h p l i nư c s ch y nhanh hơn. Đây là nh ng gì x y
ra trong h th ng m ch máu.
Mao m ch có t ng di n tích m t c t ngang l n nh t
và t c đ ch m nh t , nh hơn 0.1 cm/s . Khi mao m ch
h p l i thành ti u tĩnh m ch sau đó là tĩnh m ch, di n
tích m t c t ngang gi m và t c đ dòng máu tăng lên.
Nh l i r ng trong m ng lư i mao m ch di n ra quá
trình trao đ i ch t dinh dư ng, ch t th i và khí gi a
máu và d ch mô. T c đ lưu thông máu ch m trong
các mao m ch cho phép đ th i gian cho nh ng trao
đ i thi t y u này. Th nghĩ m t chuy n tàu đang ch y
3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:47 AM Page 342

342 The Vascular System

Cung ĐM ch
ng ĐM
ĐM ph i
Tâm nhĩ trái

L b u
d c Đ ng m ch ch
Tâm
nhĩ ph i ng TM
TM ch dư i Dây r n
ĐM r n
TM r n
Nhau thai

Navel of fetus

M ch máu
m

ĐM ch u
trong

Hình 13–8 Tu n hoàn thai nhi. Tim và m ch máu đư c th hi n bên trái. Mũi tên
mô ta hư ng đi c a dòng máu. Nhau thai và m ch máu r n đư c th hi n bên
ph i

CÂU H I: Tìm l b u d c trong tim thai nhi . Máu nào ch y qua l đó ? T i sao ?

ch m l i ( không th c s d ng l i ) cho m i ngư i lên n a. Th i gian tu n hoàn kho ng 1 phút ho c ít hơn

và xu ng tàu, sau đó tăng t c m t l n n a đ đ n ga
ti p theo. Các mao m ch là các “ tr m “ c a h th ng
m ch máu.
V n t c máu các m ch máu khác nhanh hơn làm
cho th i gian tu n hoàn ng n hơn. Đây là th i gian c n
thi t đ máu đi t tâm th t ph i đ n ph i, tr l i tim và
đư c tâm th t trái bơm đi kh p cơ th và tr l i tim m t
l n
, đ m b o cho quá trình trao đ i khí di n ra đ y đ
HUY T ÁP
Huy t áp là áp l c máu tác d ng lên thành m ch.
Quá trình l c trong mao m ch ph thu c vào huy t
áp. L c mang ch t dinh dư ng đ n các mô, và b n
s
3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:47 AM Page 343

The Vascular System 343

ch
M

M
uĐ

oM
ch

uT

ch
ĐM
ĐM

Ma

TM

TM
Ti

Ti
A

4,000
M t c t ngang

3,000
S (cm2)

2,000

1,000 B

30
V n t c máu
(cm/sec)

20

10
C

Hình 13–9 Đ c đi m h th ng m ch 120

HA tâm thu
máu. (A) Sơ đ phân nhánh m ch
áp hi u
Huyét

100
máu. (B) Di n tích m t c t ngang (C)
s

V n t c dòng máu (cm/sec) (D) Thay

80
đ i HA toàn thân . Lưu ý r ng huy t áp
tâm thu và tâm trương h p l i thành 1
60 HA tâm trương
trong mao m ch.
40
(mm Hg)
Huy t áp

Câu h i: Nhìn vào di n tích m t c t

ngang và v n t c máu. Khi di n tích 20
tăng v n t c thay đ i như th nào. V 0
trí nào v n t c nh nh t D
V

th y trong Chương 18 , là bư c đ u tiên hình thành bi u th huy t áp khi tâm th t trái b co l i. S nh

nư c ti u. Huy t áp là m t trong nh ng “ D u hi u
sinh t n “ thư ng đư c đo, và th c t huy t áp bình
thư ng là đi u c n thi t cho cu c s ng.
Vi c bơm c a tâm th t t o nên huy t áp đư c
đo b ng mmHg. Khi đ c huy t áp toàn thân, hai s
thu đư c là : tâm thu và tâm trương, trong kho ng
110/70 mmHg. Huy t áp tâm thu luôn cao hơn và
hơn là huy t áp tâm trương, khi tâm th t trái dãn ra
và không tác d ng l c. Huy t áp tâm trương đư c
duy trì b i các đ ng m ch và ti u đ ng m ch ( đư c
trình bày ph n sau ). Vi c đi u ch nh huy t áp
toàn thân đư c trình bày trong ph n sau.
3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:47 AM Page 344
344 The Vascular System
Huy t áp cao nh t đ ng m ch ch , nơi nh n
toàn b máu đư c bơm t tâm th t trái. Khi máu di
chuy n xa tim, huy t áp gi m (Xem hình 13-9). Đ ng
m ch ch thư ng đư c s d ng đ đ c huy t áp,
đây ph m vi bình thư ng c a tâm thu là 90 -120
mmHg, ph m vi bình thư ng c a tâm trương là 60 -
80 mmHg. Trong các ti u đ ng m ch, huy t áp gi m
hơn n a , huy t áp tâm thu và huy t áp tâm trương
h p l i thành 1 huy t áp. T i đ u đ ng m ch c ai m ng
lư i mao m ch huy t áp kho ng 30 đ n 35 mmHg và
gi m xu ng còn 12 đ n 15 mmHg đ u tĩnh m ch
c a m ng lư i mao m ch. Áp l c này đ l n đ di n
ra quá trình l c nhưng đ th p đ không v các mao
B ng 13–4 | TĂNG HUY T ÁP
Tăng huy t áp là huy t áp cao, nghĩa là khi ngh
ngơi huy t áp toàn thân luôn trên m c bình thư ng
( 90 - 120/ 60-80 mmHg). Các bác sĩ lâm sàng hiên
nay đang cân nh c 125 -139/ 85 - 89 mmHg đư c
coi là tăng huy t áp. Huy t áp tâm thu t 140 -
159 mmHg ho c tâm trương t 90 - 99 mm Hg có
th đư c g i là tăng huy t áp giai đo n 1 và huy t
áp tâm thu trên 160 mmHg ho c tâm trương trên
100 mm Hg có th đư c g i là tăng huy t áp giai
đo n 2.
Thu t ng “thi t y u” ho c “tăng huy t áp nguyên
phát” có nghĩa là không xác đ nh đư c nguyên nhân
c th nào; h u h t các trư ng h p đ u thu c lo i
này. Tuy nhiên, đ i v i m t s ngư i, s s n xu t
quá m c c a th n là nguyên nhân gây tăng huy t áp
c a h . Renin dư th a làm tăng s n xu t angiotensin
II, gây tăng huy t áp. M c dù tăng huy t áp thư ng
không gây ra tri u ch ng nào nhưng h u qu lâu
dài có th r t nghiêm tr ng. Tăng huy t áp m n tính
có tác đ ng l n nh t trên đ ng m ch và tim.
M c dù thành đ ng m ch r t kh e nhưng tăng
huy t áp làm nó suy y u và góp ph n làm xơ c ng
đ ng m ch. Các đ ng m ch b suy y u như v y có
th v ho c phát tri n thành phình đ ng m ch, có
th d n đ n t n thương th n ho c CVA.
Tăng huy t áp nh hư ng đ n tim vì tâm th t trái
ph i bơm máu ch ng l i áp l c đ ng m ch cao hơn.
Tâm th t trái ho t đ ng m nh hơn và gi ng như b t
k cơ b p nào khác, tr nên dày hơn khi tăng ho t
đ ng đi u này đư c g i là phì đ i th t trái. Đây là
s tăng sinh b t thư ng c a cơ tim, tuy nhiên không
m ch. Khi máu ch y qua tĩnh m ch huy t áp gi m
hơn n a và huy t áp gi m t i 0 khi máu đi vào tâm
nhĩ ph i.
Gi i h n trên c a huy t áp hi n nay là 120/80
mmHg. Các m c 125 -139/85 - 89 mmHg đư c coi
là cao bình thư ng, hi n nay g i là “ Ti n tăng HA”
nghĩa là nó có kh năng tr nên cao hơn. Huy t áp
toàn thân cao hơn m c bình thư ng đư c g i là
tăng huy t áp ( xem b ng 13-4) , th p hơn huy t áp
bình thư ng đư c g i là h huy t áp.
không kèm theo s tăng sinh tương ng trong
các đ ng m ch vành và vi c cung c p máu cho
tâm th t trái có th không đ cho m i tình
hu ng. VD: T p th d c làm tăng thêm nhu c u
c a tim, và ngư i đó có th b đau th t ng c do
thi u oxy ho c nh i máu cơ tim n u suy gi m
oxy nghiêm tr ng.
M c dù m t s lo i thu c khác nhau (thu c l i
ti u, thu c giãn m ch) đư c s d ng đ đi u tr tăng
huy t áp, nhưng nh ng ngư i b tăng huy t áp nh
có th h n ch s ph thu c vào thu c b ng cách
làm theo các hư ng d n sau :
1. Không hút thu c vì nicotin kích thích co m ch,
làm tăng HA. Hút thu c lá cũng gây t n thương đ ng
m ch, góp ph n gây xơ c ng đ ng m ch.
2. Gi m cân n u th a cân. Gi m cân ít nh t là 10
pound có th làm gi m HA. M t ch đ ăn nhi u
trái cây và rau qu đ i v i m t s ngư i có th góp
ph n h HA.
3. C t gi m lư ng mu i. M c dù tiêu th mu i có
th không ph i là nguyên nhân gây tăng huy t áp,
vi c gi m lư ng mu i có th giúp gi m huy t áp
b ng cách gi m lư ng máu.
4. Th c hi n m t cách thư ng xuyên. M t s lư ng
v a ph i các t p th d c aerobic (ch ng h n như
n a gi đi b m i ngày) r t có l i cho toàn b h
th ng tim m ch và cũng có th góp ph n gi m cân.
3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:47 AM Page 345
Huy t áp ph i đư c t o ra b i tâm th t ph i, tâm
th t ph i có thành tương đ i m ng và do đó tác đ ng
m t l c ch b ng 1/6 l c c a tâm th t trái. K t qu
là áp l c đ ng m ch ph i luôn luôn th p: 20 - 25/ 8 -
10 mm Hg, trong các mao m ch ph i còn th p hơn.
Đi u này r t quan tr ng đ ngăn ch n quá trình l c
trong các mao m ch ph i, do đó ngăn d ch mô tích
t trong ph nang c a ph i.
DUY TRÌ HUY T ÁP TOÀN THÂN
Vì huy t áp là r t quan tr ng, nên có nhi u y u t
sinh lý và các quá trình tương tác đ gi huy t áp
trong gi i h n bình thư ng :
1. H i lưu tĩnh m ch—máu tr l i tim b ng đư ng
tĩnh m ch. H i lưu tĩnh m ch r t quan tr ng b i
vì tim ch có th bơm máu mà nó nh n đư c. N u
h i lưu tĩnh m ch gi m, các s i cơ tim s không b
giãn ra, thì l c tâm thu th t s gi m (Đ nh lu t c a
Starling), và huy t áp s gi m. Đây là nh ng gì có
th x y ra sau m t xu t huy t nghiêm tr ng.
Khi n m, h i lưu tĩnh m ch có th đư c duy trì
khá d dàng, nhưng khi đ ng, do ph i th ng
đư c tr ng l c nên máu v tim th p hơn. Ba cơ
ch thúc đ y h i lưu tĩnh m ch : co th t tĩnh m ch,
bơm cơ xương và bơm hô h p.
Tĩnh m ch có cơ trơn, giúp chúng co l i và đ y
máu v phía tim; các van ngăn máu ch y ngư c. Cơ
ch th hai là bơm cơ xương, đ c bi t hi u qu đ i
v i các tĩnh m ch sâu chân. Nh ng tĩnh m ch
này đư c bao quanh b i cơ và xương trong
các ho t đ ng co bóp hay ngh ngơi bình thư ng
như đi b . Các cơn co th t c a cơ vùng chân
ép vào các tĩnh m ch giúp đ y máu v phía tim.
Cơ ch th ba là bơm hô h p, nh hư ng đ n
nh ng tĩnh m ch đi qua khoang ng c. Nh ng thay
đ i áp su t c a thì hít vào và th ra kéo theo
giãn và nén các tĩnh m ch và máu đư c tr v tim.
2. Nh p tim và l c c a tim—nói chung, n u nh p tim
và l c cơ tim tăng lên thì huy t áp tăng ; đây là
nh ng gì x y ra trong quá trình luy n t p. Tuy
nhiên, n u tim đ p r t nhanh, tâm th t có th
không đáp ng đư c gi a nh p đ p và cung
lư ng tim và huy t áp s gi m.
3. S c c n ngo i vi—thu t ng này đ c p đ n
s c c n c a m ch đ i v i dòng máu. Đ ng m ch
The Vascular System 345
và tĩnh m ch thư ng b co h p, duy trì huy t áp
tâm trương bình thư ng. Có th nói các m ch
máu như các “container” cho máu. N u cơ th
c a m t ngư i có 5 lít máu, “container” ph i nh
hơn đ máu có th gây áp l c lên thành c a nó.
Đây là nh ng gì x y ra khi co m ch bình thư ng:
Nó làm cho các “container” (các m ch) nh hơn
lư ng máu đ máu có th gây áp l c ngay c khi
tâm th t trái ngh ngơi.
N u co m ch x y ra nhi u hơn, huy t áp s tăng
lên (container tr nên nh hơn). Đây là nh ng gì
x y ra trong tình hu ng stress, co m ch l n hơn
đư c t o ra b i các xung giao c m. N u giãn
m ch x y ra, huy t áp s gi m (container l n
hơn). VD: sau khi ăn m t b a th nh so n có giãn
m ch r ng đư ng tiêu hóa đ cung c p nhi u
oxy máu hơn cho các ho t đ ng tiêu hóa. Đ gi
huy t áp trong ph m vi bình thư ng, co m ch ph i
x y ra nh ng nơi khác trong cơ th . Đây là lý
do t i sao t p th d c g ng s c nên tránh ngay
sau khi ăn vì không có đ máu đ cung c p oxy
cho cơ b p và đư ng tiêu hóa ho t đ ng cùng
m t lúc.
4. S đàn h i c a các đ ng m ch l n — khi tâm
th t trái co, máu đi vào các đ ng m ch l n
làm giãn thành đ ng m ch. Thành đ ng m ch
có tính đàn h i và h p th m t s l c. Khi
tâm th t trái giãn ra, thành đ ng m ch co l i
giúp duy trì huy t áp tâm trương trong ph m
vi bình thư ng. Đ đàn h i bình thư ng làm
gi m huy t áp tâm thu, làm tăng huy t áp
tâm trương và duy trì huy t áp hi u s (Huy t
áp hi u s là s khác bi t gi a huy t áp tâm
thu và huy t áp tâm trương. T l bình thư ng
c a tâm thu : tâm trương : hi u s là kho ng 3:
2: 1. Ví d , v i huy t áp 120/80 mm Hg, huy t
áp hi u s là 40 và t l là 120: 80: 40 ho c 3:
2: 1.)
5. Đ nh t c a máu - đ nh t c a máu bình
thư ng ph thu c vào s hi n di n c a các t
bào h ng c u và protein huy t tương, đ c bi t
là albumin. S lư ng t bào h ng c u tăng (hi m
g p trong r i lo n) g i là b nh đa h ng c u và
nh ng ngư i hút thu c n ng. Đi u này s
làm tăng đ nh t và huy t áp c a máu.
S lư ng t bào h ng c u gi m trong thi u máu
n ng, ho c gi m albumin, có th x y ra trong
b nh gan ho c b nh th n, s làm gi m đ nh t
và huy t áp c a máu. Trong nh ng tình hu ng
này, các cơ ch khác như co m ch s duy trì
visit: 3/5/18
Google Translate - Google D ch
D ch v mi n phí c a Google d ch nhanh các
3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:47 AM Page 346

346 The Vascular System

huy t áp càng g n m c bình thư ng càng t t.
6. M t máu - khi m t máu nh , như khi hi n m t pint
máu, s làm gi m huy t áp t m th i bù l i nhanh
b ng tăng nh p tim và co th t m ch máu m nh
hơn. Tuy nhiên, sau m t xu t huy t nghiêm tr ng,
các cơ ch bù tr này có th không đ đ duy trì
huy t áp bình thư ng và lưu lư ng máu đ n não.
M c dù m t ngư i có th s ng sót khi m t 50%
t ng s máu c a cơ th nhưng kh năng t n thương
não tăng lên khi máu b m t nhi u hơn và không
thay th nhanh chóng.
7. Hormon - m t s kích hormon có tác d ng lên
huy t áp. B n có th xem l i Chương 10 và 12,
nhưng chúng tôi s tóm t t trong Hình 13–10. T y
thư ng th n ti t ra norepinephrine và epinephrine
trong nh ng tình hu ng stress. Norepinephrine
kích thích co m ch, làm tăng huy t áp.
Epinephrine cũng gây co m ch và làm tăng nh p
tim và l c co th t, c hai đ u làm tăng huy t áp.
Hormone ch ng bài ni u (ADH) đư c ti t ra
b i thùy sau tuy n yên khi hàm lư ng nư c trong
cơ th gi m. ADH làm tăng tái h p thu nư c t i
th n đ ngăn ch n s m t nư c trong nư c ti u
và gi m huy t áp. Aldosterone, m t n i ti t t t
v thư ng th n, có tác d ng tương t đ i v i th
tích máu. Khi huy t áp gi m, ti t aldosterone kích
thích tái h p thu ion Na + th n. Nư c kéo theo
sau natri tr l i máu duy trì th tích máu đ ngăn
ch n gi m huy t áp.

Tuy n thư ng th n
Norepinephrine
Co m ch

Epinephrine

Tăng
HA
Tăng nh p và
l c co th t
Aldosterone

Tuy n yên
Th n Tăng h p thu
Na+, kéo theo
nư c

ADH Tăng h p
thu H2O
Tim

Tăng bài ti t
ANP Na+, kéo theo H
H2O HA

Hình 13–10 Hormon nh hư ng t i HA

Câu h i: Hai hormon nào có tác d ng đ i l p nhau ? Tác d ng đó là gì ?

3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:47 AM Page 347

The Vascular System 347

Atrial natriuretic peptide (ANP), đư c tâm nhĩ c a tim
ti t ra , có ch c năng ch ng l i aldosterone. ANP làm
tăng s bài ti t c a ion Na + và nư c th n, làm
gi m lư ng máu và làm gi m huy t áp.
PHÂN PH I LƯU LƯ NG MÁU
Th tích máu c a m t ngư i v n tương đ i n đ nh
trong ph m vi bình thư ng phù h p v i cơ th c a
ngư i đó. Tuy nhiên khi các mô ho t đ ng đòi h i
nhi u máu hơn, t c là nhi u oxy hơn khi các mô ít ho t
đ ng . Các mô và cơ quan ho t đ ng nh n đư c m t
t l lơn hơn t lưu lư ng máu toàn ph n , các cơ
quan kém ho t đ ng s nh n đư c ít hơn ho c huy t
áp s gi m đáng k .
Như đã đ c p trư c đó, các cơ th t ti n mao m ch
s giãn ra trong các mô ho t đ ng và co l i nh ng mô
ít ho t đ ng hơn. Các ti u đ ng m ch cũng b h n ch
làm gi m lưu lư ng máu đ n các cơ quan ít ho t đ ng
hơn (nơi mà m c đ oxy còn tương đ i cao vì các t
bào không s d ng nó m t cách nhanh chóng đ t o ra
ATP). Đi u này đ m b o r ng các cơ quan ho t đ ng
trao đ i ch t s nh n đ oxy đ ho t đ ng và huy t áp
cho cơ th s đư c duy trì trong gi i h n bình thư ng.
M t ví d s h u ích đây cho th y kh năng cơ
th khi ngh ngơi và cơ th trong khi t p th d c. Tham
kh o hình 13–11 khi đ c ph n sau. Ngh ngơi cung
lư ng c a tim là kho ng 5000 ml m i phút. T p th
d c cung lư ng c a tim g p 3 l n kho ng 15.000 mL
m i phút

Phân ph i máu(mL/min)

Cung lư ng tim khi Cung lư ng c a tim khi

ngh ngơi t p th d c
5,000 mL/ min 15,000 mL/ min

Tim Cơ - Xương Não Da Đư ng tiêu hóa Th n Ph n còn l i

Ngh ngơi
215 mL 1,035 mL 645 mL 430 mL 1,205 mL 950 mL 515 mL
% of 4% 21% 13% 9% 24% 19% 10%
total
T p th d c
% of 645 mL 10,710 mL 645 mL 1,635 mL 510 mL 510 mL 330 mL
total 4.5% 71% 4.5% 11% 3.5% 3.5% 2%

Hình 13–11 Lư ng máu qua các cơ quan khác nhau khi cơ th ngh ngơi và
trong khi t p th d c. V i m i cơ quan, t l ph n trăm c a t ng lưu lư ng máu
đư c đưa ra.
Câu h i: Trong khi t p th d c, cơ quan nào có lưu lư ng máu l n nh t? Cơ
quan nào có m c gi m l n nh t?
3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:47 AM Page 348
348 The Vascular System
Lưu ý r ng kh i lư ng máu là như nhau trong c hai
trư ng h p, nhưng trong quá trình t p th d c, máu
đang đư c lưu thông nhanh hơn.
So sánh lư ng máu ch y vào các cơ quan và mô là
khác nhau trong khi t p th d c và ngh ngơi. Trong khi
t p th d c, tim nh n đư c máu nhi u g p ba l n khi
cơ th ngh ngơi. Các cơ xương nh n đư c máu nhi u
g p 10 l n. Da là m t cơ quan th i nhi t, nh n đư c
lư ng máu g p 4 l n. Tuy nhiên các cơ quan khác có
th ho t đ ng bình thư ng v i ít máu hơn. Lưu lư ng
máu gi m xu ng đư ng tiêu hóa, đ n th n, và các
b ph n khác c a cơ th như xương.
Khi d ng t p th d c, cung lư ng tim s d n d n tr
v m c ngh ngơi, máu s ch y vào các cơ quan khác
nhau. Nh ng thay đ i trong s phân b l i lư ngmáu
đ m b o đ oxy cho các mô ho t đ ng và huy t áp n
đ nh cho toàn b cơ th .
ĐI U HÒA HUY T ÁP
Các cơ ch đi u hòa huy t áp toàn thân có th
đư c chia thành hai lo i: cơ ch n i t i và cơ
ch th n kinh. Các cơ ch th n kinh liên quan
đ n h th n kinh, và các cơ ch n i t i không
đòi h i các xung th n kinh..
CƠ CH N I T I
Thu t ng n i t i có nghĩa là “bên trong”. Các cơ
ch n i t i ho t đ ng vì các đ c tính bên trong c a
m t s cơ quan đã bi t. Cơ quan đ u tiên là tim.
Khi h il lưu tĩnh m ch tăng, các s i cơ tim đư c
kéo căng và tâm th t bơm m nh hơn (Đ nh lu t c a
Starling). Như v y, cung lư ng tim và huy t áp
tăng lên. Đây là nh ng gì x y ra trong khi t p th
d c, khi tăng áp cao là c n thi t. Khi d ng t p th
d c và h i lưu tĩnh m ch gi m, tim bơm y u hơn,
giúp h i ph c huy t áp đ n bình thư ng khi ngh ngơi.
Cơ ch n i t i th hai liên quan đ n th n. Khi
máu ch y qua th n gi m, quá trình l c gi m và
gi m lư ng nư c ti u đư c hình thành Lư ng
nư c ti u gi m d n đ n duy trì th tích máu
đ nó không gi m thêm n a. Sau xu t huy t
n ng ho c b t k lo i m t nư c nào khác, đi u
này r t quan tr ng đ duy trì huy t áp.
Th n cũng tham gia vào cơ ch renin-angiotensin.
Khi huy t áp gi m, th n ti t ra enzyme renin, t o
ra m t lo t các ph n ng d n đ n s hình thành
angiotensin II. Nh ng ph n ng này đư c mô t
trong B ng 13–3 và đư c mô t trong hình 13–12.
Angiotensin II gây co m ch và kích thích v thư ng
th n ti t aldosterone , c hai đ u s làm tăng huy t
áp. Kh năng đi u ch nh huy t áp c a th n cũng b
B ng13–3|CƠ CH RENIN ANGIOTENSIN
1. Gi m huy t áp kích thích th n ti t ra
renin.
2. Renin tách protein huy t tương angioten
-sinogen (đư c t ng h p gan ) thành
angiotensin I.
3. Angiotensin I đư c chuy n thành
angiotensin II b i m t enzyme (g i là
enzyme chuy n ) đư c ti t ra b i mô
ph i và n i mô m ch máu.
4. Angiotensin II:
gây co th t m ch
kích thích v thư ng th n ti t ra
aldosterone
nh hư ng b i ch đ ăn. Ch đ ăn có nhi u th c
ph m t th c v t t t hơn th c ăn t đ ng v t ,có hàm
lư ng kali cao hơn và natri th p hơn so v i ch đ
ăn ch y u là th c ăn t đ ng v t. Th n c a chúng
ta đã ti n hóa qua hàng nghìn năm đ đi u ch nh
n ng đ c a hai ion quan tr ng này trong máu n u
như chúng ta đang dùng các ch đ ăn t th c v t,
cũng như t tiên th i ti n s c a chúng ta. Nhưng
trong 50 đ n 60 năm qua, các lo i th c ph m ch
bi n có hàm lư ng natri r t cao đã tr nên ph bi n
hơn nhi u, và th n không thích nghi đư c v i s
thay đ i này. K t qu là, t l chênh l ch : N ng đ
natri trong máu c a chúng ta thư ng cao hơn so v i
kali. S chênh l ch này làm tăng s c co cơ c a l p
cơ trơn m ch máu, làm tăng huy t áp khi ngh ngơi.
CƠ CH TH N KINH
Hành não và h th ng th n kinh t ch liên quan
tr c ti p đ n vi c đi u hòa huy t áp. Cơ ch th n
kinh đ u tiên liên quan đ n tim; đi u này đã đư c
trình bày ph n trư c, vì v y s không đư c trình
bày đây, hãy tham kh o Chương 12 và Hình 12–
8, cũng như Hình 13-13.
Cơ ch th n kinh th hai liên quan đ n s c
c n ngo i vi, t c là m c đ co th t c a đ ng
m ch, ti u đ ng m ch và m c đ th p hơn
các tĩnh m ch (xem hình 13-13). Hành não có
ch a trung tâm v n m ch, bao g m vùng co
m ch và giãn m ch . Vùng gian m ch có th c ch
tác đ ng c a vùng co m ch gây giãn m ch
3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:47 AM Page 349

The Vascular System 349

Th n và
n i mô
m ch máu

ENZYME CHUY N

Gan

ANGIOTENSINOGEN ANGIOTENSIN I ANGIOTENSIN II

Tuy n v thư ng th n

H th ng
ALDOSTERONE đ ng m ch

RENIN

Gi m HA Co m ch

Tăng tái h p thu Tăng HA

Na+ và H2O
Th n

Hình 13–12 Cơ ch Renin-angiotensin. B t đ u t “ Gi m HA” và xem b ng 13-3

Câu h i: Renin đư c sinh ra đâu? Tác d ng c a ANGIOTENSIN II

và h huy t áp. Vùng co m ch có th làm tăng tác 5: S c tu n hoàn).

d ng co m ch thông qua h giao c m c a h th n
kinh t ch
Các s i giao c m ( tác nhân gây co m ch ) phân
b các dây th n kinh trên cơ trơn c a t t c đ ng
m ch và tĩnh m ch , phát ra m t vài xung trên dây
d c theo các s i này duy trì s co m ch bình thư ng.
Tăng s lương xung trên giây gây co m ch l n hơn
và ít xung hơn m i giây gây giãn m ch. Hành não
nh n đư c tín hi u đ th c hi n nh ng thay đ i như
v y t các b ph n nh n c m trong các xoang đ ng
m ch c nh và quai đ ng m ch ch .
Không có kh năng duy trì huy t áp bình thư ng
là m t tình tr ng c a s c tu n hoàn (xem Hình 13–
S LÃO HÓA C A H TH NG
M CH MÁU
Ngư i ta cho r ng s lão hóa c a các m ch máu,
đ c bi t là đ ng m ch, b t đ u t khi còn nh , m c
dù các nh hu ng này không rõ ràng trong nhi u
th p k . Lư ng cholesterol trong xơ v a đ ng
m ch đư c hình thành theo đ tu i v i h u qu
nghiêm tr ng nh t đ ng m ch vành. M t m c
đ nh t đ nh c a xơ v a đ ng m ch s x y ra
và huy t áp trung bình khi ngh ngơi có th tăng,
thành m ch b tôn thương . H u qu bao g m
3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:48 AM Page 350

350 The Vascular System

c ch
trung tâm Giãn m ch
v n m ch làm gi m s c
c n ngo i vi

B ph n nh n
c m xoang ĐM Nh p tim
Kích thích ch m l i và
c nh và quai ĐMC
trung tâm gi m hi u
đư c kích thích
v n m ch su t c a tim HA gi m
d n v bình
thư ng
B. P.
increases
further

HA gi m
sâu

B. P.
increases to
normal
Co m ch tăng
s cc n B ph n nh n
range Kích thích
ngo i biên c m xoang ĐM
trung tâm
c nh và quai ĐMC
v n m ch b c ch
Nh p tim và
hi u su t
tim tăng

Kích thích trung

tâm tăng nhipj
tim

Hình13–13 Cơ ché th n kinh đi u hòa huy t áp

Câu h i : Lo i tín hi u nào cho bi t s thay đ i huy t áp ? Các receptor n m

đâu ?
3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:48 AM Page 351
Box 13–5 | S C TU N HOÀN
S c tu n hoàn là b t k tình tr ng nào trong
đó cung lư ng tim gi m xu ng đ n m c các
mô b thi u oxy và các s n ch t th i tích t .
NGUYÊN NHÂN GÂY S C
S c tim x y ra thư ng xuyên nh t sau nh i
máu cơ tim n ng nhưng cũng có th là k t qu
rung th t. Trong c hai trư ng h p, tim không
còn là m t máy bơm hi u qu , và gi m cung lư ng
tim.
S c gi m th tích là k t qu c a lưu lư ng
máu gi m, thư ng do xu t huy t nghiêm tr ng.
Các nguyên nhân khác có th là đ m hôi quá
m c (đ t qu do nhi t) ho c m t nư c nghiêm
tr ng qua th n (l i ti u) ho c ru t (tiêu ch y).
Trong nh ng tình hu ng này, tim ch đơn gi n
là không có đ máu đ bơm, và gi m cung
lư ng tim. S c ph n v , cũng thu c lo i này, là
m t ph n ng d ng l n, trong đó m t lư ng l n
histamine làm tăng tính th m mao m ch và giãn
m ch máu toàn thân. Ph n l n huy t tương sau
đó b m t đi các kho ng mô, làm gi m th tích
máu, huy t áp và cung lư ng tim.
S c nhi m khu n là k t qu c a nhi m khu n
huy t, xu t hi n vi khu n trong máu. Vi khu n và
các mô b t n thương gi i phóng ra các hóa ch t
gây giãn m ch và làm m t huy t tương trong
kho ng mô.
suy tim trái và đ t qu n u m ch máu não b t n
thương.
Các tĩnh m ch cũng b h y ho i theo đ tu i; thành
m ch m ng c a nó y u đi và căng ra, làm cho các
van không còn kh năng. Đi u này có th x y ra
các tĩnh m ch chân; thành m ch c a nó ch u áp l c
r t l n khi máu tr v tim trái do ph i th ng đư c
tr ng l c. Suy tĩnh m ch và viêm tĩnh m ch có
nhi u kh năng x y ra ngư i cao tu i.
TÓM T T
M c dù h th ng m ch máu hình thành hư ng đi cho
dòng máu, có th th y r ng các m ch máu không đơn
The Vascular System 351
CÁC GIAI ĐO N C A S C
Bù tr —ph n ng c a cơ th duy trì cung
lư ng tim. Vd: sau m t xu t huy t nh , nh p
tim tăng lên, các m ch máu co l i, và
th n làm gi m lư ng nư c ti t đ h n ch
m t nư c. Nh ng ph n ng này giúp duy
trì th tích máu và duy trì huy t áp, cung
lư ng tim và máu đ n các mô.
Ti n tri n — giai đo n s c gây s c nhi u hơn.
Sau m t xu t huy t nghiêm tr ng, cung lư ng
tim gi m và cơ tim b thi u máu. Tim suy y u,
làm gi m cung lư ng tim. Các đ ng m ch b
thi u ngu n cung c p máu. Khi đ ng m ch
giãn ra, h i lưu tĩnh m ch gi m, do đó làm gi m
cung lư ng tim. S c ti n tri n là m t lo t các
chu k ti p di n như v y, và s can thi p y t
là c n thi t đ ph c h i cung lư ng tim bình
thư ng.
M t bù —không có s can thi p y t nào có th
ph c h i l i cung lư ng tim bình thư ng. Nguyên
nhân thông thư ng d n đ n ch t là tim đã b
t n thương quá nhi u không th ph c h i. Nh i
máu cơ tim nghiêm tr ng, xu t huy t n ng, ho c
nhi m khu n huy t có th gây t vong m c dù
đư c h tr y t .
gi n là các ng d n đ máu ch y qua. Các m ch máu
không ph i là các ng th đ ng, mà chúng tham gia
tích c c vào vi c cân b ng n i môi. Các đ ng m ch
và tĩnh m ch giúp duy trì huy t áp, và các mao m ch
th c hi n quá trình trao đ i ch t gi a máu và các
mô. M t s v trí trao đ i r t quan tr ng đư c trình
bày trong các chương sau: ph i, đư ng tiêu hóa và
th n.
3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:48 AM Page 352
352 The Vascular System
STUDY OUTLINE
H th ng m ch máu bao g m các đ ng m ch, mao
m ch và tĩnh m ch mà máu di chuy n qua đó.
Đ ng m ch (và ti u đ ng m ch) (xem hình 13–1)
1. Mang máu t tim đ ncác mao m ch; thành m ch
g m3l p
2. L p bên trong (l p áo trong): bi u mô v y đơn
(n i mô) r t m n đ ch ng k t dính ti u c u và
quá trình đông máu b t thư ng; ti t ra nitric oxit
gây dãn m ch và endothelin gây co m ch.
3. L p gi a ( áo gi a ): cơ trơn và mô liên k t đàn
h i; góp ph n duy trì huy t áp tâm trương (HA)
4. L p ngoài ( áo ngoài ): mô liên k t xơ đ ngăn v
m ch
5. S co th t ho c giãn n đư c đi u ch nh b i
các ch t sinh ra t n i mô và b i h th ng th n
kinh t ch .
Tĩnh m ch (và ti u tĩnh m ch) (xem hình 13–1)
1. D n máu t mao m ch v tim; thành m ch g m 3
l p
2. L p bên trong: n i mô g p vào các van đ ngăn
ch n dòng máu ch y ngư c
3. L p gi a : cơ trơn m ng vì tĩnh m ch đóng vai trò
không quan tr ng trong vi c duy trì HA.
4. L p ngoài : mô liên k t xơ m ng vì tĩnh m ch
không ch a máu dư i áp su t cao.
Vòng n i - k t n i các m ch máu cùng lo i.
1. Cung c p các con đư ng thay th cho dòng máu
khi m t m ch b ch n.
2. Vòng n i đ ng m ch cung c p lưu lư ng máu
đ n mao m ch c a các cơ quan (ví d , vòng
n i Willis c a não).
3. Vòng n i l n cung c p máu tr v tim và xu t
hi n nhi u trong các ĩnh m ch chân.
Mao m ch (xem Hình 13–1 và 13–2)
1. D n máu t ti u đ ng m ch đ n ti u tĩnh m ch.
2. Thành m ch là m t l p t bào dày (bi u mô v y
đơn) cho phép trao đ i ch t gi a máu và mô.
3. O2 và CO2 đư c trao đ i thông qua quá trình
khu ch tán.
4. HA trong mao m ch mang ch t dinh dư ng đ n
các mô và t o thành d ch mô trong quá trình l c.
5. Albumin trong máu gây ra áp l c th m th u, kéo
s n ph m th i và d ch mô vào lòng mao m ch.
S tr l i c a d ch mô duy trì kh i lư ng máu và
HA.
6. Cơ vòng ti n mao m ch đi u ch nh lưu lư ng
máu vào m ng lư i mao m ch trên cơ s nhu
c u c a mô; trong các mô ho t đ ng chúng giãn
ra; trong các mô kém ho t đ ng chúng co l i.
7. Xoang m ch là mao m ch có tính th m cao đư c
tìm th y trong gan, lách, tuy n yên, và t y đ
cho phép protein và các t bào máu đi vào ho c
đi ra kh i lòng m ch.
Vòng tu n hoàn
1. Ph i : tâm th t ph i đ ng m ch ph i mao
m ch ph i (trao đ i khí) tĩnh m ch ph i
tâm nhĩ trái.
2.H th ng: tâm th t trái đ ng m ch ch mao
m ch trong các mô c a cơ th tĩnh m ch ch
trên và dư i tâm nhĩ ph i (xem B ng 13–1 và
Hình 13–3 đ i v i h th ng đ ng m ch và B ng
13–2 và Hình 13–4 cho h th ng tĩnh m ch).
3. Tu n hoàn c a gan : máu t các cơ quan tiêu
hóa và lách ch y qua tĩnh m ch c a vào gan
trư c khi tr v tim. M c đích: gan d tr m t
s ch t dinh dư ng ho c đi u ch nh lưu lư ng
máu c a nó và gi i đ c các ch t đ c ti m tàng
trư c khi máu tr l i tu n hoàn ngo i vi (xem
hình 13–7).
Tu n hoàn thai nhi - bào thai ph thu c vào m
đ i v i các nhu c u v oxy, ch t dinh dư ng
và lo i b các ch t th i (xem hình 13–8)
1. Nhau thai là nơi trao đ i gi a máu c a thai nhi
và máu c a ngư i m .
2. Đ ng m ch r n (hai) mang máu t thai nhi đ n
nhau thai, nơi mà CO2 và các s n ph m th i đi
vào tu n hoàn c a m .
3. Tĩnh m ch r n mang máu v i O2 và ch t dinh
dư ng t nhau thai đ n thai nhi.
4. Các nhánh tĩnh m ch r n; m t lư ng máu ch y
qua gan c a thai nhi, h u h t máu ch y qua ng
tĩnh m ch d n máu t i TMC dư i c a thai nhi
3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:48 AM Page 353
5. L b u d c cho phép máu ch y t tâm nhĩ ph i
đ n tâm nhĩ trái không qua ph i c a thai nhi.
6. Ông đ ng m ch cho phép máu ch y t đ ng
m ch ph i samg đ ng m ch ch không qua
ph i thai nhi.
7. Nh ng c u trúc thai nhi này tr nên b t ho t
sau khi sinh, khi dây r n b c t và hô h p x y
ra.
V n t c c a dòng máu (xem hình 13–9)
1. V n t c có m i quan h ngh ch đ o v i di n tích
m t c t ngang các phân đo n c a h th ng m ch
máu.
2. T ng di n tích m t c t ngang c a mao m ch l n
nh t và lưu lư ng máu ch m nh t.
3. Dòng ch y ch m trong mao m ch r t quan tr ng
cho phép có đ th i gian đ trao đ i khí, ch t
dinh dư ng và ch t th i.
Huy t áp (HA) - áp l c máu tác d ng lên thành
m ch (Hinh 13–9)
1. HA đư c đo b ng mm Hg: tâm thu / tâm trương.
Huy t áp tâm thu x y ra trong quá trình co th t
tâm th t; huy t áp tâm trương x y ra trong lúc
tâm th t ngh .
2. Ph m vi bình thư ng HA c a h th ng đ ng m ch:
90 - 120/60 - 80 mm Hg.
3. HA trong mao m ch là 30-35 mm Hg đ u
đ ng m ch và 12-15 mm Hg đ u tĩnh m ch -
đ cao cho phép l c nhưng đ th p đ ngăn
ch n v mao m ch.
4. HA gi m trong tĩnh m ch và ti p c n không trong
tĩnh m ch ch
5. HA ph i luôn luôn th p (tâm th t ph i bơm v i l c
nh hơn): 20 - 25/8 - 10 mm Hg. HA th p này
ngăn quá trình l c và tích t d ch trong ph nang.
Duy trì HA toàn thân
1. H i lưu tĩnh m ch - lư ng máu tr v tim. N u h i
lưu tĩnh m ch gi m, tim co bóp ít hơn (Đ nh lu t
Starling) và HA gi m. Các cơ ch duy trì h i lưu tĩnh
m ch khi cơ th đ ng là
a. Co th t c a tĩnh m ch v i các van ngăn máu ch y
ngư c
b. Bơm cơ xương - co cơ xương, đ c bi t là chân,
ép vào các tĩnh m ch sâu
The Vascular System 353
c. Bơm hô h p — nh ng thay đ i áp su t khi hít
vào và th ra kéo theo giãn và nén các tĩnh
m ch trong khoang ng c
2. Nh p tim và l c c a tim - n u nh p tim và l c
c a tim tăng, HA tăng lên.
3. S c c n ngo i vi - s c c n c a đ ng m ch và
ti u đ ng m ch v i dòng máu.Các m ch này
thư ng b co h p đ duyt rì HA tâm trương bình
thư ng. Co m ch s làm tăng HA; giãn m ch
s làm gi m HA.Trong cơ th , giãn m ch
m t vùng đòi h i co m ch vùng khác đ duy
trì HA bình thư ng.
4. Đ đàn h i c a các đ ng m ch l n - tâm th t trái
dài thành thành đ ng m ch l n, co l i trong thì
tâm trương. Đ co giãn bình thư ng làm gi m
HA tâm thu, làm tăng HA tâm trương, và duy trì
huy t áp hi u s bình thư ng.
5. Đ nh t c a máu - ph thu c vào h ng c u và
protein huy t tương, đ c bi t là albumin. Thi u
máu n ng có xu hư ng gi m HA. Thi u albumin
như b nh gan ho c th n có xu hư ng gi m HA.
Trong nh ng trư ng h p này, m c bù tr như
co m ch m nh hơn s gi cho HA g n như bình
thư ng.
6. M t máu - m t máu nh s đư c bù đ p
nhanh chóng b ng tăng nh p tim và co m ch
m nh hơn. Khi xu t huy t nghiêm tr ng, các
cơ ch này có th không đ đ duy trì
HA bình thư ng
7. Hormones—(xem Hình 13–10)
a. Norepinephrine kích thích co m ch, làm tăng
HA.
b.Epinephrine làm tăng cung lư ng tim và tăng
HA.
c. ADH làm tăng tái h p thu nư c th n, làm
tăng th tích máu và HA.
d. Aldosterone làm tăng tái h p thu các ion Na+
th n; kéo theo nư c và làm tăng th tích
máu và HA.
e. ANP làm tăng bài ti t các ion Na + và nư c
th n, làm gi m th tích máu và HA.
Phân b lưu lư ng máu
1. Các mô ho t đ ng chuy n hóa c n nhi u oxy hơn,
và nh n đư c t l l n hơn th tích máu tu n hoàn
(xem Hình 13–11).
2. Lưu lư ng tăng lên nh s giãn n c a ti u đ ng
m ch và cơ vòng ti n mao m ch.
3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:48 AM Page 354
354 The Vascular System
3. Trong các mô ít ho t đ ng, các ti u đ ng m ch và
các cơ vòng ti n mao m ch co l i
4. Các cơ quan nh n đ oxy và HA c a cơ th đư c
duy trì trong ph m vi bình thư ng.
Đi u hòa huy t áp - cơ ch n i t i và cơ
ch th n kinh
Cơ ch n i t i
1. Tim — đáp ng v i h i lưu tĩnh m ch tăng lên
b ng cách bơm m nh hơn (Đ nh lu t Starling),
làm tăng cung lư ng tim và HA.
2. Th n - lưu lư ng máu gi m , quá trình l c gi m
làm gi m lư ng nư c ti u đ duy trì th tích máu.
HA gi m kích thích th n ti t ra renin, kh i t o
cơ ch renin-angiotensin (B ng 13–3 và Hình
13–12) d n đ n s hình thành agiotensin II, gây
co m ch và kích thích s bài ti t aldosterone.
REVIEW QUESTIONS
1. Mô t c u trúc ba l p c a thành đ ng m ch, và
nêu rõ ch c năng c a m i l p. Mô t s khác
bi t v c u trúc các l p này so v i tĩnh m ch,
và gi i thích lý do khác bi t đó . (p. 328)
2. Mô t c u trúc và m c đích c a các vòng n i, và
đưa ra m t ví d c th . (p. 330)
3. Mô t c u trúc c a mao m ch. Nêu rõ quá
trình mà m i ph n sau đây đư c trao đ i
gi a các mao m ch và d ch mô : ch t dinh
dư ng, oxy, các ch t th i và CO2. (pp. 331–
332)
4. Ghi rõ ph n cơ th đư c cung c p máu b i các
đ ng m ch sau đây: (pp. 333, 336–337)
a. ĐM Ph qu n
b. ĐM đùi
c. ĐM Gan
d. ĐM cánh tay
e. ĐM M c treo tràng dư i
f. ĐM c nh trong
g. ĐM dư i đòn
h. ĐM gian sư n
Cơ ch th n kinh (xem Hình. 13–13)
1. Nh p tim và l c c a tim- xem thêm Chương 12.
2. S c c n ngo i biên - hành não ch a trung tâm v n
m ch, bao g m vùng co m ch và vùng giãn m ch.
a. Vùng giãn m ch gây giãn m ch b ng cách
c ch vùng co m ch
b. Khu v c co m ch khí duy trì co m ch bình
thư ng b ng cách t o ra m t s xung m i
giây d c theo các s i co m ch co m ch giao
c m v i t t c các đ ng m ch và tĩnh m ch.
c. Tăng lư ng xung m i giây làm tăng co m ch
và tăng HA.
d. Gi m lư ng xung m i giây gây giãn m ch và
gi m HA.
e. Tín hi u thay đ i huy t áp đ n t xoang đ ng
m ch và quai đ ng m ch ch
5. M t quá trình lưu thông máu c a tu n hoàn c a
gan. S d ng m t ví d c th đ gi i thích m c
đích c a tu n hoàn c a gan (trang 338–340)
6. B t đ u t tâm th t ph i và mô t đư ng đi
c a tu n hoàn ph i. Gi i thích m c đích c a
tu n hoàn này. (pp. 331–332)
7. Đ t tên c u trúc bào thai v i m i ch c năng sau:
(p. 340)
a. Kéo máu ch y t tâm nhĩ ph i sang tâm nhĩ trái
b. Mang máu t nhau thai cho thai nhi
c. Đ máu ch y t đ ng m ch ph i sang đ ng m ch
ch
d. Mang máu t thai nhi đ n nhau thai
e. Mang máu t tĩnh m ch r n đ n tĩnh m ch ch dư i
8. Mô t ba cơ ch thúc đ y h i lưu tĩnh m ch khi cơ
th đ ng. (p. 345)
9. Gi i thích m c đ co giãn bình thư ng c a các đ ng
m ch l n nh hư ng đ n huy t áp tâm thu và tâm
trương. (p. 345)
3957_Ch13_326-355 06/10/14 10:48 AM Page 355

The Vascular System 355

10. Gi i thích các Đinh lu t Starling c a tim liên
quan đ n vi c duy trì huy t áp. (p. 345)
11. Tên hai hormon tham gia vào vi c duy trì huy t
áp, và nêu rõ ch c năng c a m i lo i. (pp.
346–347)
12. Mô t hai cách khác nhau mà th n đáp ng v i
s gi m lưu lư ng máu và huy t áp. (p. 348)
13. Hai giai đo n bù tr s duy trì huy t áp sau khi
m t máu nh . (p. 346)
14. Cho bi t v trí c a trung tâm v n m ch và tên
hai ph n c a nó.Tên b ph n c a h th ng
th n kinh t ch mang các xung đ ng đ n các
m ch máu. Nh ng m ch máu nào? Nh ng
mô nào trong các m ch máu này? Gi i thích
lý do t i sao bình thư ng co m ch là quan
tr ng. Gi i thích s co m ch đư c t o ra
như th nào. Gi i thích cách giãn m ch. M i
thay đ i này s nh hư ng như th nào đ n
huy t áp? (pp. 348–350)

FOR FURTHER THOUGHT

1. M t s sách giáo khoa cũ s d ng c m t 5. Xoang m ch đư c tìm th y trong gan và tuy n
“descending aorta “ Gi i thích ý nghĩa c a đi u yên. Đ i v i m i cơ quan này, k tên b n phân
đó là gì và t i sao nó không ph i là m t thu t t l n đ c bi t xâm nh p vào máu b ng cách
ng r t t t. Gi i thích lý do t i sao ch ng phình s d ng các xoang.
đ ng m ch ch có kh năng v s m ho c mu n. 6. Câu h i Hình 13 – A là bi u đ hình tròn mô t
2. Renee, m t y tá l n đ u tiên xu t hi n hi n s phân b máu trong các ph n c a h th ng
trư ng c a m t tai n n xe hơi. Ngư i lái xe đã tu n hoàn. Các ph n cho tim và m ch ph i
b văng ra kh i xe cách xa 15 feet, Renee bi t đã đư c đi n tên. B n có th cho bi t tên c a
r ng m t đ ng m ch l n chân ngư i đàn ba ph n còn l i không?
ông đã b đ t. Làm th nào đ cô y bi t
đi u này? Cô y th y hai đi u gì? Renee đã
làm máu ng ng ch y , nhưng xe c u thương
chưa đ n. Cô mu n đánh giá tình tr ng c a
ngư i đàn ông sau khi anh ta đã m t quá Tim
nhi u máu. Cô y không đo đư c huy t áp,
C
nhưng d u hi u quan tr ng nào khác có th h u
M ch
ích? Gi i thích. N u Renee có th đ c huy t áp, Ph i
nó có th là gì? Nó có th n m trong ph m vi B
bình thư ng không ? Gi i thích.
3. M t ngư i b n nói v i b n r ng bà c a cô có xu
hư ng hình thành c c máu đông trong tĩnh m ch
chân. B n c a b n s r ng bà c a cô y s b
đ t qu . Làm th nào b n gi i thích r ng A
đ t qu t m t c c máu đông không có kh
năng? Gi i thích h u qu nghiêm tr ng có th
x y ra.?
4.M t s ngư i b tăng huy t áp dùng thu c l i ti u
theo đơn. M t s g i là “viên thu c nư c”. Đây
có ph i là tên chính xác không? Thu c l i ti u
có th làm h huy t áp như th nào? Nh ng
l i ích khi s d ng thu c l i ti u là? Câu h i Hình 13–A: S phân b máu trong các
khoang c a h th ng tu n hoàn
3957_Ch14_356-379 07/10/14 2:21 PM Page 356

CHAPTER

The Lymphatic System

and Immunity
3957_Ch14_356-379 07/10/14 2:21 PM Page 356

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

CHƯƠNG

H b ch huy t và
s mi n d ch
3957_Ch14_356-379 07/10/14 2:21 PM Page 357

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

M C TIÊU H C T P
■ Mô t đư c các ch c năng c a h th ng b ch huy t.
C u trúc chương
■ Mô t đư c s hình thành c a b ch huy t. B ch huy t
■ Mô t đư c h th ng b ch m ch, gi i thích đư c cách b ch huy t tu n hoàn l i máu.
■ Nêu rõ các v trí và ch c năng c a các nang b ch huy t và h ch b ch huy t.
Các m ch b ch huy t
■ Nêu rõ v trí và các ch c năng c a lách và tuy n c.
■ Gi i thích đư c ý nghĩa c a mi n d ch. Mô b ch huy t.
■ Mô t các d ng mi n d ch b m sinh. Nang b ch huy t và
■ Mô t đư c kh năng mi n d ch đ c hi u qua : Trung gian t bào và kháng th .
h ch
■ Mô t đư c s đáp ng mi n d ch sơ c p và th c p khi có s ti p xúc v i tác nhân gây b nh.
■ Gi i thích s khác nhau gi a mi n d ch di truy n và mi n d ch đ t đư c. Tuy n c
■ Gi i thích s khác nhau gi a mi n d ch th đ ng và mi n d ch ch đ ng. Tính mi n d ch
■ Gi i thích đư c cách ho t đ ng c a v c xin. Mi n d ch b m sinh
Hàng rào v t lí
T bào di t
Hàng rào hóa h c
trong cơ th

Thu t ng m i Lách (SPLEEN) Mi n d ch đ c hi u

T bào T (T SELLS) Trung gian t bào
Có kh năng mi n d ch (uh-KWHY-erd)
Ho t đ ng mi n d ch (AK-tiv) Tuy n c (THIGH-mus) Trung gian d ch th
Mi n d ch qua trung gian kháng th (AN-ti- Amidan (TAHN-sills) Ph n ng b th
BAH-dee ME-dee-ay-ted)
Thu t ng lâm sàng Các lo i mi n d ch
Kháng nguyên (AN-ti-jen)
T bào T (B SELLS) nh hư ng c a tu i tác
BOX 14–1
Mi n d ch qua trung gian t bào (SELL AIDS (AYDS)
ME-dee-ay-ted) b nh hodkin.
D ng (AL-er-jee) Hi u giá kháng th
B th (KOM-ple-ment)
(AN-ti-BAH-dee BOX 14–2
Cytokines (SIGH-toh-kines) TIGH-ter)
AIDS.
Mi n d ch di truy n(je-NET-ik) Suy gi m (uh-TEN-yoo-AY-ted)
Mi n d ch d ch th (HYOO- BOX 14–3
Ph n ng ngưng k t b th (KOM-
mohr-uhl) ple-ment fik-SAY-shun)
Xét nghi m ch n đoán.
Interferon (in-ter-FEER-on) Ph n ng kháng th hu nh
H ch b ch huy t(LIMF) quang BOX 14–4
Nang lympho (LIMF NOHDS) (floor-ESS-ent)
H ch lympho (LIMF NAHD-yools) B nh hodgkin (HODJ-kinz) V c xin.

Opsonization (OP-sah-ni-ZAY-shun) C t amidan (TAHN-si-LEK-

BOX 14–5 Ph n
Mi n d ch th đ ng (PASS-iv) toh-mee)
ng d ng.
Tương bào (PLAZ-mah SELL) Đ c t (TOK-soyd)
V c xin (vak-SEEN) BOX 14–6 V c xin đã thay đ i

cu c s ng chúng ta.

Các thu t ng xu t hi n d ng in đ m trong văn b n chương đư c xác đ nh

trong b ng thu t ng , b t đ u t trang 603.

357
3957_Ch14_356-379 07/10/14 2:21 PM Page 358
358 H th ng b ch huy t và tính mi n d ch
t đ a tr b ngã và b các v t xư c đ u g i. Đây có
ph i là m t ch n thương nguy hi m tính m ng hay
M
không? Có l là không, m c dù các v t xư c trên da đã
cho phép hàng ngàn ho c th m chí hàng tri u vi khu n
xâm nh p. Tuy nhiên, nh ng vi khu n này s nhanh
chóng b phá h y b i các t bào và cơ quan c a h
th ng b ch huy t.
M c dù h th ng b ch huy t có th đư c xem là m t ph n
c a h th ng tu n hoàn, nhưng chúng ta s xem xét nó m t cách
riêng bi t b i vì các ch c năng c a nó r t khác v i các ch c
năng c a tim và m ch máu. Tuy nhiên, hãy nh r ng t t c các
ch c năng này đ u có s ph thu c l n nhau. H th ng b ch
huy t có trách nhi m v n chuy n d ch t mô v máu và b o v
cơ th kh i v t th l . Các b ph n c a h th ng b ch huy t là
b ch huy t, h th ng các m ch b ch huy t và mô b ch huy t,
bao g m các nang b ch huy t và h ch b ch huy t,lách và tuy n
c.
B ch huy t
B ch huy t là tên g i c a d ch mô khi đi vào các mao
m ch b ch huy t. Quay l i chương 13, quá trình l c trong
mao m ch t o ra d ch k t huy t tương, h u h t d ch
trong s đó tr l i g n như ngay l p t c đ vào máu trong
các mao m ch b ng áp su t th m th u. Tuy nhiên, m t
s ch t l ng mô v n còn trong các kho ng k và ph i
đư c đưa tr l i máu b ng cách các m ch b ch huy t.
N u không có s tr l i này, kh i lư ng máu và huy t áp
s gi m nhanh. M i quan h c a các m ch b ch huy t
v i h tim m ch đư c mô t trong hình 14–1.
M ch b ch huy t
H th ng các m ch b ch huy t b t đ u là các mao m ch
b ch huy t t n cùng đư c tìm th y trong h u h t các
kho ng k mô (Hình 14–2). Các mao m ch b ch huy t
r t d th m và h p th các ch t l ng mô và protein. Các
m ch nhũ ch p ru t non là mao m ch b ch huy t chuyên
bi t trong nhung mao c a ru t non; chúng h p th các
s n ph m cu i cùng hòa tan trong ch t béo, như axit béo
và vitamin A, D, E và K.
Các mao m ch b ch huy t t p h p đ hình thành các
m ch b ch huy t l n hơn, c u trúc c a nó r t gi ng v i
m ch máu. Không có máy bơm cho b ch huy t (vì tim là
máy bơm máu), nhưng b ch huy t đư c ti p t c di chuy n
trong các m ch b ch huy t gi ng v i cơ ch đ y máu tr
l i tim c a tĩnh m ch. L p cơ trơn c a các m ch b ch
huy t l n hơn co l i, và các van m t chi u (gi ng như các
van tĩnh m ch) ngăn ng a ch y ngư c c a b ch huy t.
M ch b ch huy t chi, đ c bi t là chân, đư c nén b i các
cơ xương bao quanh chúng; đây là máy bơm cơ xương.
H th ng bơm hô h p liên t c luân phiên m r ng và
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
thu h p các m ch b ch huy t trong l ng ng c và gi cho
b ch huy t có th di chuy n.
B ch huy t đi đâu? Quay l i máu đ tr thành huy t
tương m t l n n a. Tham kh o hình 14–3 ph n sau.
Các m ch b ch huy t t ph n th p hơn c a cơ th t p
h p phía trư c c a đ t s ng th t lưng đ t o thành
m t m ch l n đư c g i là b nhũ ch p và ti p t c tr lên
phía trư c c a xương s ng như ng ng c. Các m ch
b ch huy t t góc ph n tư phía trên bên trái c a cơ th
đ vào ng ng c, d n b ch huy t ch y vào tĩnh m ch
dư i đòn trái. Các m ch b ch huy t t góc ph n tư phía
trên bên ph i c a cơ th t p trung l i t o thành ng b ch
huy t ph i, d n b ch huy t ch y vào tĩnh m ch dư i đòn
ph i. Các van c hai tĩnh m ch dư i đòn cho phép
b ch huy t di chuy n vào nhưng ngăn máu ch y ngư c
vào các m ch b ch huy t.
Mô b ch huy t
Mô b ch huy t bao g m ch y u là các t bào lympho
trong m t c u trúc võng gi ng c u trúc c a mô liên k t; có
nhi u s lư ng t bào g c khác nhau.Quay l i trư c khi
sinh ra, h u h t các t bào lympho đư c t o ra t t bào
g c trong t y đ c a xương, sau đó di chuy n đ n các
h ch b ch huy t và nang b ch huy t, đ n lách và đ n
tuy n c. Trong các c u trúc này, các t bào lympho
đư c bi t và nhân lên đ đáp ng v i nhi m trùng (đây là
m t ch c năng c a t t c các mô b ch huy t). Tuy n c
có các t bào g c bi t hóa m t ph n đáng k các t bào
lympho T.
H ch b ch huy t và nang b ch
huy t
Các h ch b ch huy t và nang b ch huy t là kh i l n c a
mô b ch huy t.Các h ch và nang khác nhau v kích
thư c và v trí. Các h ch thư ng l n hơn, dài 10 đ n 20
mm và đư c bao b c ; các nang n m trong kho ng t
m t ph n milimét đ n vài milimet và không có bao nang.
Các h ch b ch huy t đư c tìm th y trong các nhóm d c
theo đư ng đi c a các m ch b ch huy t, và b ch huy t
ch y qua các h ch này trên đư ng đ n các tĩnh m ch
dư i đòn. B ch huy t đi vào m i h ch b ng m t s m ch
b ch huy t và r i kh i đây b ng m t ho c hai b ch m ch
(Hình 14–4). Khi b ch huy t đi qua h ch b ch huy t, vi
khu n và các v t th l khác đư c th c bào b i các đ i
th c bào ngưng k t (c đ nh). Các tương bào hình thành
t các t bào lympho B ti p xúc v i các tác nhân gây
b nh trong b ch huy t và t o ra các kháng th . Nh ng
kháng th này cu i cùng s vào máu và lưu thông kh p
cơ th .
Có r t nhi u nhóm các h ch b ch huy t d c theo t t c
các m ch b ch huy t kh p cơ th , nhưng ba nhóm đư c
ghép n i tương x ng đư c đ c p đ n vì v trí quan tr ng
c a chúng. Đây là nh ng nhóm h ch c a : h ch c ,
h ch nách, và h ch b n.
3957_Ch14_356-379 07/10/14 2:21 PM Page 359
M ch
b ch
huy t
Van
H ch b ch
huy t
Hình 14–1 M i quan h c a các m ch Các mao m ch
b ch huy t đ i v i h tim m ch. Các mao b ch huy t
m ch b ch huy t thu th p d ch k , đưa
tr l i máu. Các mũi tên ch hư ng dòng
ch y c a máu và b ch huy t.
Câu h i: Nh ng m ch máu l n nào có s
tr l i c a b ch huy t và t i sao s tr l i
này l i quan tr ng?
(xem hình 14–3). Chú ý r ng đây là nh ng đi m
n i c a đ u và các chi v i ph n thân c a cơ th . Các
v t thương trên da, v i các m m b nh, thư ng x y ra
tay ho c chân ho c đ u hơn là ph n cơ th khác.
N u nh ng tác nhân gây b nh này đ n h ch b ch huy t,
chúng s b các h ch b ch huy t tiêu di t trư c khi chúng
đi vào ph n thân cơ th và trư c khi b ch huy t tr l i
máu các tĩnh m ch dư i đòn.
B n có th quen thu c v i bi u hi n “các h ch sưng
lên”, như khi m t đ a tr b viêm h ng do liên c u khu n
(viêm h ng do vi khu n Streptococcus gây ra). Nh ng
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H th ng b ch huy t và tính mi n d ch 359
www.foxitsoftware.com/shopping
Tĩnh m ch dư i đòn
Tim
Chi u
b ch
huy t
Chi u
dòng
máu
Các mao
m ch
“H ch” là các h ch b ch huy t c đã to lên vì s
tăng cư ng đ i th c bào c a h ch đ tiêu di t các
vi khu n trong b ch huy t t h ng (xem H p 14-1:
B nh Hodgkin).
Các nang b ch huy t là nh ng kh i mô b ch huy t
nh đư c tìm th y ngay bên dư i bi u mô c a t t
c các niêm m c. Các h cơ quan c a cơ th lót
b ng niêm m c là nh ng h th ng thông v i môi
trư ng: đư ng hô h p, tiêu hóa, ti t ni u và sinh
d c. B n có th th y r ng đây cũng là v trí chi n
lư c cho các h ch b ch huy t, b i vì b t k l
t nhiên nào c a cơ th cũng là đư ng xâm nh p
3957_Ch14_356-379 07/10/14 2:21 PM Page 360
360 H th ng b ch huy t và tính mi n d ch
d ch k
Mao
các t bào
m ch
b ch
huy t
Mao đ ng m ch
m ch
Mao tĩnh m ch
máu mao m ch
Hình 14 - 2 Các mao m ch b ch huy t t n đư c tìm
th y trong các kho ng mô. Mũi tên bi u th s chuy n
đ ng c a huy t tương, b ch huy t và d ch k .
Câu h i Ngay trư c khi nư c đi vào các mao m ch
b ch huy t, nó có tên gì?
c a các tác nh n gây b nh. Ví d , n u vi khu n trong
không khí hít ta hít qua bi u mô c a khí qu n, các h ch
b ch huy t v i đ i th c bào c a chúng v trí tương
ng đ tiêu di t nh ng vi khu n này trư c khi chúng đi
vào máu.
M t s các h ch b ch huy t có tên c th . Nh ng h ch
trong h ng đư c g i là amidan( h nh nhân). Các
amidan kh u cái n m trên các thành bên c a h ng,
adenoid (amidan h ng) n m trên thành sau và các h nh
nhân lư i thì n m n n c a lư i . Các amidan, do đó,
t o thành m t vòng mô b ch huy t xung quanh h ng,
đó là m t con đư ng chung cho th c ph m và
không khí và cho các tác nhân gây b nh mà đi qua nó.
Ph u thu t c t b amidan là c t amidan kh u cái và
adenoid và có th đư c th c hi n n u amidan b nhi m
khu n và viêm mãn tính, như có th x y ra tr em.
Như đã đ c p trư c đó, cơ th có c u trúc bù tr đ
giúp đ m b o s s ng còn, n u m t c u trúc b m t
ho c b suy gi m nghiêm tr ng. Vì v y, có nhi u h ch
b ch huy t khác trong h ng đ ti p nh n ch c năng c a
amiđan đã đư c ph u thu t lo i b .
Các nang b ch huy t c a ru t non đư c g i là
các m ng Peyer, và m c dù kích thư c nh nhưng
chúng c c k quan tr ng. T th i đi m chúng ta đư c
sinh ra và m i ngày sau đó, hàng trăm ch t l xâm nh p
vào cơ th b ng cách c a mi ng. H p th các ch t dinh
dư ng di n ra trong ru t non. Protein và peptide ngo i
lai trong th c ph m đư c h p th , và chúng đư c h p
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
th , và chúng đư c các TB tua đi lang thang chuy n và
mang đ n các t bào lympho trong h ch b ch huy t g n
nh t. Trong giai đo n phôi thai, các t bào lympho dung
n p protein t th c ph m, đ ng th i duy trì ti m năng
tiêu di t c a chúng đ i v i các tác nhân gây b nh. N u
không có s dung n p như v y, d ng v i các lo i
th c ph m ph bi n có th phát tri n. Các t bào lympho
c a các m ng Peyer đã “h c cách” đ phân bi t b n bè
(nghĩa là, th c ăn) v i k thù.
Lách
Lá lách n m góc ph n tư phía trên bên trái c a b ng,
ngay dư i cơ hoành, phía sau d dày. L ng hông th p
hơn b o v lá lách kh i ch n thương v t lý (xem hình
14–3).
thai nhi, lá lách t o ra các t bào h ng c u, m t ch c
năng đư c t y xương đ gi đ nh sau khi sinh. Sau khi
sinh lá lách gi ng như m t h ch b ch huy t l n, ngo i
tr ch c năng c a nó nh hư ng đ n máu ch y qua nó
ch không ph i là b ch huy t.
Các ch c năng c a lách sau khi sinh là:
1. Ch a các tương bào s n xu t ra kháng th cho kháng
nguyên l .
2. Ch a b ch c u đơn nhân và đ i th c bào c đ nh (RE
cells), chúng th c bào m m b nh ho c các v t ch t l
khác trong máu. Các đ i th c bào c a lách cũng th c
bào các t bào h ng c u già và hình thành bilirubin.
Thông qua tu n hoàn TM c a, bilirubin đư c g i đ n
gan đ bài ti t qua m t. Các b ch c u đơn nhân c a lá
lách có th xâm nh p vào tu n hoàn khi mô b hư h ng
và c n d n d p và s a ch a.
3. Lưu tr ti u c u và phá h y chúng khi chúng không
còn ch c năng n a.
Lách không đư c xem là m t cơ quan s ng còn b i vì
các cơ quan khác bù đ p cho ch c năng c a nó n u
b t bu c ph i lo i b . Gan và t y đ s lo i b các t
bào h ng c u già và ti u c u kh i vòng tu n hoàn.
Nhi u h ch b ch huy t và các nang h ch huy t s
th c bào m m b nh (như gan) và có các t bào
lympho đư c ho t hóa và các tương bào đ s n xu t
kháng th . M c dù có v là cơ quan th a, nhưng m t
ngư i không có lách có th d b nhi m khu n nh t
đ nh như viêm ph i và viêm màng não.
Tuy n c
Tuy n c n m th p hơn tuy n giáp. thai nhi và tr sơ
sinh, tuy n c l n và kéo dài đ n mũi xương c (Hình
14–5). Khi tu i tăng d n, tuy n c co l i và mô tuy n c
tương đ i thu nh đư c tìm th y ngư i l n, m c dù nó
v n còn ho t đ ng.
3957_Ch14_356-379 07/10/14 2:21 PM Page 361

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H th ng b ch huy t và tính mi n d ch 361
www.foxitsoftware.com/shopping

Amidan
Các h ch dư i các h ch c
hàm
ng ng c
ng
b ch TM dư i đòn T
huy t ph i
Tuy n c

Mammary các h ch nách

plexus

ng ng c

Lách
các B nhũ ch p
h ch
khu u Các h ch m c
treo

M ng T yđ
Peyer
Các h ch ch u

các h ch b n

các h ch khoeo

Hình 14–3 H th ng các m ch b ch

huy t và các nhóm chính c a các h ch
b ch huy t và các nang b ch huy t.
B ch huy t đư c đưa tr l i máu các
tĩnh m ch dư i đòn trái

QUESTION: Các nhóm b ch huy t k t

h p chính n m đâu?

Các t bào g c c a tuy n c s n xu t t bào lympho
T ho c các t bào T; các ch c năng c th c a chúng
đư c trình bày trong ph n ti p theo. Hormon tuy n c
c n thi t cho “kh năng mi n d ch”. Kh năng mi n d ch
nghĩa là có th m quy n làm t t vai trò mi n d ch. Các
hormon tuy n c và các t bào khác c a tuy n c cho
phép các t bào T tham gia vào vi c nh n bi t các
kháng nguyên ngo i lai và đáp ng mi n d ch. Kh năng
mi n d ch c a các t bào T đư c thi t l p
3957_Ch14_356-379 07/10/14 2:21 PM Page 362

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
362 H th ng b ch huy t và tính mi n d ch www.foxitsoftware.com/shopping

m ch b ch huy t vào
l p bao xơ

V h ch

tĩnh m ch

đ ng m ch

r n h ch
van

m ch b ch huy t
đi

vi khu n

t bào lympho

b ch c u trung tính

Kháng th
tương bào (enlarged)
kháng
đ i th c bào
nguyên
(enlarged)

Hình14–4 H ch b ch huy t. (A) Ph n qua m i h ch b ch huy t, hình nh dòng ch y

c a b ch huy t. (B) Hình nh hi n vi c a vi khu n b phá h y trong h ch b ch huy t.

QUESTION: Ch c năng c a các tương bào trong m t h ch b ch huy t là gì?

Box 14–1 | B nh Hodgkin

B nh Hodgkin là m t r i lo n ác tính c a các h ch b ch
huy t; nguyên nhân chưa rõ. Tri u ch ng đ u tiên thư ng
là h ch b ch huy t n i lên nhưng không đau, thư ng
vùng quanh c . B nh nhân đ n khám s c kh e vì các tri u
ch ng khác: s t lâu ngày, m t m i và s t cân.
Vi c ch n đoán liên quan đ n vi c sinh thi t c a h ch và
các tìm ki m các t bào đ c trưng.
Đi u tr b nh Hodgkin đòi h i ph i có hóa tr li u, phóng
x , ho c c hai. V i ch n đoán s m và đi u tr thích h p,
b nh ác tính này thư ng r t có th ch a đư c.
3957_Ch14_356-379 07/10/14 2:21 PM Page 363
Khí qu n
xương
đòn
X
sư n
1 Kh năng mi n d ch có th đư c đ nh nghĩa là
Tuy n c
Hình 14–5 V trí tuy n c tr em.
QUESTION: Nh ng t bào máu trư ng thành nào có trong tuy n
s m và sau đó đư c duy trì b i chính các t bào
lympho. Nhưng chính xác thì các t bào T h c đư c đi u
gì khi n chúng có th m quy n? Trong tuy n c, t bào T
chưa trư ng thành đư c “làm quen” v i các t bào và
các phân t h u cơ c a cơ th và phát tri n hai kh
năng: t nh n bi t và t dung n p.
T nh n bi t là kh năng phân bi t các t bào thu c
v cơ th kh i nh ng t bào không thu c v cơ th . M t
s t bào T chưa trư ng thành ph n ng v i các protein
“b n thân” c a màng t bào trên các t bào c a tuy n
c và “ghi nh ” chúng. Đây là nh ng kháng nguyên c a
ph c h p hòa h p mô (MHC; còn đư c g i là HLA trên
các t bào b ch c u). T t c các t bào c a chúng ta đ u
có các protein này, vì v y các t bào T này s nh n ra t t
c các t bào c a m t cơ th như quen thu c. T bào T
không x y ra quá trình này s tr i qua quá trình apoptosis
(ch t t bào theo chương trình).
T dung n p là kh năng không ph n ng v i protein
và các phân t h u cơ khác mà t bào c a chúng ta t o
ra. Các t bào T chưa trư ng thành tương tác v i các t
bào tua(tb trình di n kháng nguyên) c a tuy n c đã thu
th p các phân t “quen” này. Các t bào T không ph n
ng v i các phân t này, mà ch p nh n ho c dung n p
chúng s là nh ng t bào s đư c gi l i. Nh ng t bào
T ph n ng s b b t ho t ho c tiêu h y.
T t c nh ng s “dung n p” trong tuy n c b t đ u
di n ra trong quá trình phát tri n c a thai nhi. Nhưng h
th ng mi n d ch c a tr sơ sinh chưa hoàn toàn trư ng
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H th ng b ch huy t và tính mi n d ch 363
www.foxitsoftware.com/shopping
thành và tr sơ sinh d b nh ng nhi m trùng nh t đ nh
hơn tr l n và ngư i l n. Thông thư ng tu i 2 năm,
h th ng mi n d ch trư ng thành và tr nên đ y đ ch c
năng. Đây là lý do t i sao m t s v c-xin, ch ng h n như
v c-xin s i, không đư c khuy n cáo cho tr nh dư i
15 đ n 18 tháng tu i. H mi n d ch c a chúng không
đ chín ch n đ đáp ng m nh m v i v c-xin, và s
b o v đư c cung c p b i v c-xin có th không đ y đ .
Kh năng mi n d ch
kh năng tiêu di t các tác nhân gây b nh ho c v t th
l khác và ngăn ng a các trư ng h p nhi m trùng sau
đó. Kh năng này có t m quan tr ng s ng còn vì cơ th
ti p xúc v i m m b nh ngay t th i đi m sinh ra.
Các kháng nguyên là các marker hóa h c đ xác
đ nh các t bào l . T bào c a con ngư i có kháng
nguyên riêng c a chúng đ xác đ nh t t c các t bào
trong m t cá nhân là “quen”, các lo i HLA. Khi kháng
nguyên là ngo i lai, ho c “không quen”,chúng có th
đư c nh n ra và b phá h y. Vi khu n, virus, n m và
c? đ ng v t nguyên sinh là t t c các kháng nguyên ngo i
lai kích ho t ph n ng mi n d ch, cũng có th là các s n
ph m c a t bào như đ c t vi khu n.
Các t bào ác tính, có th đư c hình thành trong
cơ th như là k t qu c a đ t bi n c a các t bào
bình thư ng, cũng đư c xem là kháng nguyên l và
thư ng b phá h y trư c khi chúng có th t thi t l p
và gây ung thư. Th t không may, các cơ quan c y ghép
cũng là mô ngo i l i, và h th ng mi n d ch có th t
ch i (phá h y) m t qu th n ho c tim đư c c y ghép.
Đôi khi h th ng mi n d ch nh m l n ph n ng v i m t
ph n c a cơ th và gây ra b nh lý t mi n; m t s
trong s này đã đư c đ c p trong các chương trư c.
Thông thư ng, các cơ ch mi n d ch ho t đ ng đ b o
v cơ th kh i các vi sinh v t xung quanh chúng ta và
trong chúng ta.
Mi n d ch có hai thành ph n chính: mi n d ch b m
sinh và kh năng mi n d ch thu đư c. Trư c khi chúng
tôi mô t t ng thành ph n, so sánh chung ng n g n
có th h u ích. S mi n d ch b m sinh có th đư c g i
là không đ c hi u, nó không t o ra b nh , và các
đáp ng c a nó luôn gi ng nhau b t k tác nhân nào
gây ra. Mi n d ch thu đư c là r t c th đ i v i m c
tiêu c a nó, nó có th liên quan đ n kháng th , nó t o
ra b nh , và nó có th tr nên hi u qu hơn. C hai
lo i mi n d ch ho t đ ng cùng nhau đ ngăn ch n phá
h y và b nh t t.
Mi n d ch b m sinh
Kh năng mi n d ch b m sinh có m t s thành ph n :
rào c n gi i ph u và sinh lý, đ i th c bào và các t bào
b o v khác, các ch t hóa h c và ph n ng, trong đó
có viêm. Tuy r ng, chúng tôi s mô t t ng thành ph n
riêng bi t, nhưng hãy nh r ng t t c chúng
3957_Ch14_356-379 07/10/14 2:21 PM Page 364
364 H th ng b ch huy t và tính mi n d ch
đ u ho t đ ng cùng nhau. Ngoài ra còn có r t nhi u s
ch ng chéo gi a c ba y u t trên, như b n s th y. Các
đáp ng mi n d ch b m sinh luôn gi ng nhau, và m c
đ hi u qu c a chúng không tăng lên khi nhi m đi nhi m
l i nhi u l n.
Các hàng rào
L p s ng c a l p bi u bì c a da là l p t bào ch t và khi
nó không gián đo n là m t hàng c n tuy t v i cho t t c
các lo i tác nhân gây b nh. Vi sinh v t (vi khu n thư ng
trú) c a b m t da và các axit béo trong bã nh n giúp h n
ch s phát tri n c a vi khu n trên da. Các t bào s ng
c a l p bi u bì t o ra các ch t b o v , đó là các hóa ch t
kháng l i vi khu n.
L p niêm m c c a đư ng hô h p, tiêu hóa, ti t ni u và
sinh d c là bi u mô s ng nhưng v n là m t hàng rào t t.
Bi u mô có lông chuy n c a đư ng hô h p trên là m t
hàng c n đ c bi t hi u qu . B i và các tác nhân gây b nh
b gi l i trên ch t nh y, lông ch a d ch nh y kéo dài đ n
t n h ng và nó b tiêu h y. Axit clohydric c a d dày phá
h y h u h t các m m b nh xâm nh p vào d dày, ho c
trong d ch nh y ho c v i th c ăn và đ u ng. Lysozyme,
m t lo i enzyme đư c tìm th y trong nư c b t và nư c
m t, c ch s phát tri n c a vi khu n trong khoang mi ng
và trên b m t m ư t c a m t. Mô dư i da ch a nhi u
t bào b ch c u (WBCs), cũng như mô liên k t bên dư i
bi u mô c a niêm m c (Hình 14–6).
Các t bào b o v
Quay l i t Chương 11 r ng nhi u t bào b o v c a
chúng ta là các t bào b ch c u. Đ i th c bào, c c
đ nh và di chuy n, có th th cho các tác nhân gây b nh
có kh năng g p ph i (đi u này có th ph n ánh hàng
tri u năm cùng t n t i) và có kh năng th c bào r t hi u
qu . Các t bào khác có kh năng th c bào các m m
b nh ho c các kháng nguyên khác là : b ch c u trung
tính và m c đ th p hơn, b ch c u ưa axit. Các t bào
th c bào s d ng các enzyme và hóa ch t n i bào như
hydrogen peroxide (H2O2) đ tiêu di t các tác nhân gây
b nh.
T bào Langerhans c a da và nhi u t bào tua khác
trên kh p cơ th cũng th c bào v t ng ai lai, không ch
đ tiêu di t nó, mà còn đưa nó đ n h ch b ch huy t hay
nang b ch huy t nơi mà các t bào lympho c a cơ ch
mi n d ch thu đư c đư c kích ho t. Các đ i th c bào
cũng tham gia vào vi c kích ho t các t bào lympho này.
Đây là m t liên k t r t quan tr ng gi a hai thành ph n
mi n d ch.
Các t bào di t t nhiên (t bào NK) lưu thông trong
máu nhưng cũng đư c tìm th y trong t y xương, lách,
và các h ch b ch huy t. Chúng là m t ph n nh (kho ng
10%) trong t ng s t bào lympho nhưng có kh năng
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
tiêu di t nhi u lo i m m b nh và t bào kh i u. T bào
NK ti p xúc tr c ti p v i t bào nư c ngoài và tiêu di t
chúng b ng cách phá v màng t bào c a chúng (v i hóa
ch t g i là perforin) ho c gây ra m t s lo i t n thương
hóa h c khác.
BC ưa ki m và t bào mast (m t lo i t bào mô liên
k t đư c hình thành trong t y xương đ ) cũng là các t
bào phòng th đư c tìm th y trong mô liên k t thưa
dư i niêm m c và mô dư i da. Chúng s n xu t
histamin và leukotrienes. Histamin gây giãn m ch và
làm tăng tính th m c a mao m ch ; đây là nh ng ph n
c a viêm. Leukotrienes cũng làm tăng tính th m mao
m ch và thu hút các t bào th c bào đ n khu v c này.
L p ch t hóa h c b o v
Ch t hóa h c giúp cơ th ch ng l i nhi m khu n bao g m
interferon, b th và các hóa ch t liên quan đ n ph n ng
viêm. Các interferon (alpha-, beta- và gamma-interferon)
là các protein đư c t o ra b i các t bào b nhi m virus
và các t bào T. Virus ph i trong m t t bào s ng đ
sinh s n, và m c dù interferon không th ngăn ch n s
xâm nh p c a virus vào t bào, nhưng nó v n ngăn ch n
s nhân lên c a chúng. Khi nhân lên virus b ch n l i nên
virus không th lây nhi m các t bào m i và gây b nh.
Interferon có l là m t y u t gi i h n t nhiên c a nhi u
b nh do virus (và đư c s d ng trong đi u tr m t s
b nh như viêm gan C).
B th là m t nhóm g m hơn 20 protein huy t tương
lưu thông trong máu cho đ n khi đư c ho t hóa. Chúng
tham gia vào s u ly gi i các kháng nguyên t bào và ghi
nhãn các kháng nguyên không ph i t bào. M t s kích
thích gi i phóng histamine trong viêm; m t s khác thu
hút các b ch c u đ n khu v c.
Viêm là m t ph n ng chung c a cơ th đ i v i b t k
lo i tác nhân nào: vi khu n, hóa ch t ho c v t lý. T
bào ái ki m và t bào mast gi i phóng histamine và
leukotrienes, nh hư ng đ n các m ch máu như đã mô
t trư c. Làm giãn m ch máu làm tăng lưu lư ng máu
đ n vùng b t n thương và các mao m ch tr nên th m
hơn; d ch k và WBC t p trung t i ch . M c đích c a
viêm là đ khu trú các t n thương, gi cho nó không lan
r ng,đ lo i b nguyên nhân, và cho phép s a ch a các
mô ban đ u. T mô t ng n g n này, b n có th th y lý
do t i sao b n d u hi u c a viêm là đ , nóng, sưng và
đau: đ t lưu lư ng máu l n hơn, nhi t t máu và
ho t đ ng trao đ i ch t l n hơn, sưng tích t d ch mô
và đau t b n thân thương t n và có l sưng.
Như đã đ c p trong Chương 10, viêm là m t cơ ch
ph n h i tích c c có th tr thành m t vòng xo n lu n
qu n c a t n thương và gây t n thương nhi u hơn. Các
hoocmôn cortisol là
3957_Ch14_356-379 07/10/14 2:21 PM Page 365

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
A
A Các rào c n www.foxitsoftware.com/shopping

Niêm m c và lysozyme
H da

Tuy n l
L p s ng
Bi u mô có lông chuy n
L pb ov Langerhans cells
• •
•

L p dư i niêm m c
và b ch c u •

•
• •
•

Acid HCl

•
tuy n nư c b t

B
B Các t bào b o v

Các t bào di t NK
T bào Langerhans Đ i th c bào
•

•
Vi khu n
Perforins
•

Kháng nguyên •

Đ i th c bào •
B ch c u trung tính B ch c u ái ki m và tb mast

Activate lymphocytes

Histamine và leukotrienes
C Ch t hóa h c

Ph n ng viêm
Interferon B th
Histamine and leukotrienes
T cell

•
Ly gi i TB và thu •
hút b ch c u giãn m ch
Lư ng máu
đ n nhi u
hơn •

Ngăn c n D ch mô và
virut nhân b ch c u •

lên

Hình14–6 Mi n d ch b m sinh. (A) Các hàng rào (B) T bào b o v (C) Chât hóa h c
b o v . Xem mô t trên

QUESTION: Ba y u t c a kh năng mi n d ch b m sinh đư c k t n i v i nhau; mô t hai trong s các k t n i này.

3957_Ch14_356-379 07/10/14 2:21 PM Page 366
366 H th ng b ch huy t và tính mi n d ch
m t phanh ngăn ch n đi u này và ít nh t m t trong các
protein b th có ch c năng này. Có th có các tín hi u
hóa h c khác (nói chung g i là cytokine và chemokine)
giúp h n ch tình tr ng viêm m c đ h u ích.
Tóm l i, kh năng mi n d ch b m sinh là không đ c
hi u, nó luôn luôn gi ng nhau, nó không t o ra trí nh và
m c dù thư ng r t hi u qu nhưng nó l i không tr nên
hi u qu hơn khi ti p xúc nhi u l n. M t s t bào c a
cơ ch mi n d ch b m sinh cũng kích ho t các cơ ch
mi n d ch đ c hi u. Các khía c nh c a kh năng mi n
d ch b m sinh đư c th hi n trong hình 14–6.
Mi n D ch Đ c Hi u
“ Đ c hi u “có nghĩa là tr nên thích h p và mi n d ch
đ c hi u có th tr thành “phù h p” và đáp ng v i h u
như m i kháng nguyên l . Mi n d ch đ c hi u là c th
và đư c th c hi n b i các t bào lympho và đ i th c
bào.
Ph n l n các t bào lympho là các t bào lympho T
và B, ho c đơn gi n hơn là các t bào T và B. Trong
phôi thai, t bào T đư c t o ra trong t y xương và tuy n
c. Chúng ph i đi qua tuy n c, nơi các hormon tuy n
c giúp chúng trư ng thành; đó là, kh năng phân bi t
gi a “ b n thân ” và “không ph i b n thân ”. Các t bào T
sau đó di chuy n đ n lách, h ch b ch huy t và các nang
b ch huy t, nơi chúng đư c tìm th y sau khi sinh.
Đư c s n xu t trong t y xương phôi, t bào B di
chuy n tr c ti p đ n lách và h ch b ch huy t và các
nang b ch huy t. Khi đư c kích ho t trong ph n ng
mi n d ch, m t s t bào B s phân chia nhi u l n và tr
thành các tương bào t o ra kháng th đ i v i m t kháng
nguyên l đ c hi u.
Các cơ ch mi n d ch liên quan đ n t bào T và t
bào B là đ c hi u nghĩa là m t kháng nguyên l là m c
tiêu m i khi m t cơ ch đư c kích ho t. M t đ i th c
bào có các v trí th th cho các hóa ch t l như các
vách t bào vi khu n ho c lông roi và có th th c bào
b t k v t l nào mà nó đi qua (cũng như các
Langerhans ho c các t bào tua). Tuy nhiên, t bào T và
t bào B tr nên r t đ c hi u, như b n s th y sau.
Bư c đ u tiên trong vi c phá h y m t m m b nh
ho c t bào l là s nh n ra các kháng nguyên c a nó
như là ch t ngo i lai. C t bào T và t bào B đ u có kh
năng này, nhưng cơ ch mi n d ch đư c kích ho t đ c
bi t t t khi s nh n bi t này đư c th c hi n b i các đ i
th c bào và m t nhóm t bào T chuyên bi t g i là t bào
T h tr (còn g i là t bào T CD4). Kháng nguyên l l n
đ u tiên đư c th c bào b i m t đ i th c bào, và m t
ph n c a nó đư c “trình di n” trên màng t bào c a đ i
th c bào. Ngoài ra trên màng đ i th c bào là các kháng
nguyên “b n thân” là đ i di n c a các kháng nguyên
đư c tìm th y trên t t c các các t bào c a cơ th .
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Do đó, t bào T h tr g p đ i th c bào này đư c trình
di n không ch v i kháng nguyên l mà còn v i các kháng
nguyên “ b n thân” đ so sánh (Hình 14– 7). T bào T h
tr tr nên nh y c m và đ c hi u đ i v i kháng nguyên
l , t bào không thu c v cơ th (xem H p 14–2: AIDS).
Vi c nh n ra m t kháng nguyên l kh i phát m t
ho c c hai cơ ch mi n d ch đ c hi u. Đây là mi n d ch
qua trung gian t bào (đôi khi đư c g i là mi n d ch t
bào), trong đó các t bào T và đ i th c bào tham gia, và
mi n d ch trung gian kháng th (ho c mi n d ch d ch
th ), bao g m t bào T, t bào B và đ i th c bào.
Mi n d ch qua trung gian t bào
Cơ ch mi n d ch này không d n đ n vi c s n xu t kháng
th , nhưng nó ch ng l i hi u qu các tác nhân gây
b nh n i bào (như virus), n m, t bào ác tính và ghép mô
ngo i. Như đã đ c p trư c đó, bư c đ u tiên là s công
nh n c a kháng nguyên nư c ngoài c a đ i th c bào và
t bào T tr giúp, đư c kích ho t và đ c hi u. (B n có th
th y h u ích khi tham kh o Hình 14–7 khi b n đ c nh ng
đi u sau đây.)
Nh ng t bào T ho t hóa này, là kháng nguyên đ c
hi u, phân chia nhi u l n đ hình thành t bào T đ c t
bào ( T di t) (còn g i là t bào T CD8) và t bào T nh .
T bào T đ c t bào có kh năng phá h y hóa h c các
kháng nguyên ngo i lai b ng cách phá v màng t bào. Đây
là cách t bào T đ c t bào tiêu di t các t bào ung thư,
ho c các t bào b nhi m virus đ ngăn ch n virus nhân
lên. Các t bào T này cũng s n sinh ra các cytokine, là
nh ng hóa ch t thu hút các đ i th c bào đ n khu v c và
kích ho t chúng đ th c bào hóa các kháng nguyên l
và các m nh v n t bào. Các t bào T nh s ghi nh
kháng nguyên ngo i lai đ c hi u và tr nên ho t hóa n u
nó xâm nh p vào cơ th m t l n n a.
Bên c nh vi c đư c kích ho t ho c b t đ u m t
cách thích h p, các đáp ng mi n d ch này ph i đư c
d ng l i khi các m c tiêu c a chúng đã b lo i b . Đi u này
là quan tr ng b i vì ph n ng mi n d ch quá m c có th
gây h i cho các mô. M t t p h p con c a các t bào T CD4
đư c g i là t bào T đi u hòa (m t l n g i là t bào T
c ch ) t o ra feedback hóa h c h n ch ph n ng mi n
d ch khi kháng nguyên ngo i lai b phá h y. Tuy nhiên,
các t bào T c a b nh s nhanh chóng kh i phát đáp
ng mi n d ch qua trung gian t bào n u có ti p xúc v i
kháng nguyên trong tương lai.
Mi n d ch qua trung gian d ch th
Cơ ch mi n d ch này liên quan đ n vi c t o ra các kháng
th và cũng đư c bi u di n trong hình 14–7. M t l n n a,
bư c đ u tiên là s nh n ra các kháng nguyên l , l n này
b i các t bào B, cũng như b i các đ i th c bào và các t
bào T h tr . Các t bào T h tr trình di n kháng nguyên
3957_Ch14_356-379 07/10/14 2:22 PM Page 367

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor

A
A Trung gian t bào To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
T kháng nguyên
Đ i th c bào

•
V trí receptor

••
••
T bào T h tr T bào T đ c
••

khánh nguyên l Tiêu di t các TB l S n xu t các cytokin

b ng các ch t hóa h c th c bào
T bào T nh

BB Antibody-mediated
T kháng nguyên
•

Đ i th c bào Vùng receptor

•

•
•

Các t bào T h tr T bào B nh

T bào T tương bào

Kháng th

Qúa trình Opsonin Ph c h p KN-KT Ngưng k t b th

ly gi i KN t bào

Đ i th c bào

Hình 14–7 Mi n d ch đ c hi u. (A) mi n d ch qua trung gian t bào. (B) Kh năng

mi n d ch qua trung gian d ch th . Xem văn b n đ bi t mô t .

QUESTION: Kh năng mi n d ch đ c hi u có b nh ; Nh ng t bào nào tham gia ?

Đó là lo i b nh gì?
3957_Ch14_356-379 07/10/14 2:22 PM Page 368
368 H th ng b ch huy t và tính mi n d ch
Box 14–2 | AIDS
Tính đ n đ u năm 2014, hơn 26 tri u ngư i đã t
vong vì h i ch ng suy gi m mi n d ch (AIDS), đư c
gây ra b i virus gây suy gi m mi n d ch ngư i (HIV).
Trên th gi i, hơn 34 tri u ngư i nhi m HIV ho c có
AIDS. Căn b nh này đư c mô t l n đ u tiên vào năm
1981 nh ng ngư i đàn ông đ ng gi i tr New York
và Califor-nia. Nh ng ngư i này có các b nh nhi m
trùng cơ h i như sarcoma Kaposi và viêm ph i do
Pneumocystis và các nhi m trùng n m ho c protozoan
khác không x y ra nh ng ngư i có h mi n d ch kh e
m nh. Virus này đ n t đâu? Có kh năng là HIV đã
ti n hóa t vi rút tinh tinh châu Phi vào nh ng năm
1930. S lây lan c a virus ngư i ban đ u r t ch m
và ch khi du l ch hàng không tr thành ph bi n thì
virus đã lan r ng ra toàn th gi i.
HIV là m t retrovirus lây nhi m các t bào T h tr ,
đ i th c bào và nhi u t bào khác c a con ngư i.
N u không có t bào T h tr đ y đ , h mi n d ch
b suy y u nghiêm tr ng. Tác nhân gây b nh không
đư c nh n di n là ngo i lai, t bào B không đư c kích
ho t, và các t bào T di t không đư c kích thích đ sinh
sôi n y n . M c dù m t s b nh nhi m trùng cơ h i
có th đư c đi u tr b ng thu c và th m chí đã đư c
ch a kh i t m th i, nhưng h th ng mi n d ch không
th ngăn ng a nhi m trùng ti p theo ho c ti p theo.
Th i k b nh c a AIDS r t khác nhau, dao
đ ng t vài tháng đ n vài năm. M t ngư i b nhi m
có th vô tình truy n HIV cho ngư i khác trư c khi
b t k tri u ch ng nào xu t hi n. C n nh n m nh r ng
AIDS, m c dù có th lây truy n, không ph i là m t căn
b nh truy n nhi m. Nó không lây lan do ti p xúc bình
thư ng như b nh s i hay c m l nh thông thư ng. S
lây truy n c a AIDS x y ra thông qua ti p xúc tình
d c, khi ti p xúc v i máu b nhi m b nh, ho c do s
lây lan qua nhau c a vi rút t m sang thai nhi.
ngo i lai cho các t bào B, cung c p m t kích thích
m nh đ ho t hóa các t bào B đ c hi u cho kháng
nguyên này. Các t bào B đư c kích ho t b t đ u phân
chia nhi u l n và hai dòng t bào con c a các t bào
đư c hình thành. M t s t bào B m i đư c t o ra
là các tương bào, chúng t o ra các kháng th đ c hi u
cho m i kháng nguyên ngo i lai . Các t bào B khác tr
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
T i Hoa K , h u h t các trư ng h p m c b nh AIDS
trong nh ng năm 1980 đ u nam gi i đ ng tính và
nh ng ngư i dùng ma túy IV dùng chung ng tiêm b
nhi m máu. Tuy nhiên, đ n nh ng năm 1990, rõ ràng là
AIDS cũng đư c truy n nhi m khác gi i. Ph n l n các
nư c còn l i trên th gi i, đ c bi t là châu Phi và châu
Á, vi c lây truy n AIDS luôn ch y u do ti p xúc tình d c
khác gi i, v i s lư ng n gi i b ng đàn ông b nhi m
b nh. nhi u nư c, AIDS v n là m t v n đ s c kh e
c ng đ ng r t l n.
Theo văn b n này, AIDS v n là m t căn b nh nan y.
Hi n t i, chúng ta không có lo i thu c nào lo i tr
HIV, m c dù m t s lo i thu c k t h p có hi u qu ngăn
ch n virus m t s ngư i. Đ i v i nh ng ngư i này,
AIDS có th tr thành căn b nh mãn tính nhưng không
gây t vong. Th t không may, các lo i thu c này không
có tác d ng đ i v i t t c m i ngư i, và chúng r t t n
kém, đ t chúng vư t quá kh năng c a h u h t b nh
nhân AIDS trên th gi i.
Hi n t i chúng ta chưa có v c-xin phòng ch ng AIDS,
m c dù có nhi u công vi c nghiên c u đang di n ra.
HIV là m t lo i virus đ t bi n; nó liên t c thay đ i chính
nó, làm cho các kháng th s n xu t trư c đây không
hi u qu . Ngay c m t ngư i kh e m nh v i h th ng
mi n d ch có th cũng khó đ theo k p v i m t lo i virus
đ t bi n nhanh như v y, và m t h th ng mi n d ch b
suy y u đơn gi n là không th theo k p. M t kháng
nguyên h ng đ nh, m t kháng nguyên không thay đ i và
có th đư c s d ng trong v c xin, v n chưa đư c
phát hi n.
Phòng ch ng hành vi v n c c k quan tr ng và đòi h i
ph i có giáo d c. M i ngư i nên bi t làm th nào AIDS
lây lan và bi t nh ng hành vi có nguy cơ cao m c HIV
. Nhân viên chăm sóc s c kh e có trách nhi m đ c bi t,
không ch đ giáo d c b n thân mà còn cung c p giáo
d c v AIDS cho b nh nhân và gia đình b nh nhân
c a h và khuy n khích xét nghi m HIV khi thích h p.
thành t bào B nh , nó s nh kháng nguyên đ c hi u
và b t đ u m t ph n ng nhanh chóng khi ti p xúc l n
th hai. Kháng th , còn đư c g i là globulin mi n
d ch (Ig), im-munoglobulin, ho c globulin gamma, là
nh ng protein có hình d ng gi ng như ch Y. Kháng
th không t tiêu di t các kháng nguyên ngo i lai, mà là
g n li n v i
3957_Ch14_356-379 07/10/14 2:22 PM Page 369

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H th ng b ch huy t và tính mi n d ch 369
www.foxitsoftware.com/shopping

các kháng nguyên đ “g n nhãn” và chúng b tiêu
di t. M i kháng th đư c t o ra ch đ c hi u cho m t
kháng nguyên. B i vì có r t nhi u tác nhân gây b nh
khác nhau, b n có th nghĩ r ng h th ng mi n d ch s
ph i có kh năng t o ra nhi u kháng th khác nhau, và
th c t đi u này là như v y. Ngư i ta ư c tính r ng hàng
tri u kháng th kháng nguyên đ c hi u khác nhau có th
đư c t o ra, nên c n có chúng. C u trúc c a các kháng
th đư c th hi n trong hình 14-8, và năm l p kháng th
đư c mô t trong B ng 14–1.
Các kháng th đư c t o ra s liên k t v i kháng
nguyên, t o thành m t ph c h p kháng nguyên kháng
th . Ph c h p này d n đ n s opsonin hóa, có
nghĩa là kháng nguyên hi n nay đư c “dán nhãn” cho
th c bào b i các đ i th c bào ho c các BC trung tính.
Ph c h p kháng nguyên kháng th cũng kích thích
quá trình ngưng k t b th ( complement fixation) (xem
H p 14–3: Các xét nghi m ch n đoán).
M t s protein b th tu n hoàn đư c kích ho t, ho c
ngưng k t, b i m t ph c h p kháng nguyên kháng th .
Ngưng k t b th có th hoàn ch nh ho c m t ph n. N u
kháng nguyên l là t bào, các protein b th liên k t v i
ph c h p kháng nguyên kháng th , sau đó v i nhau, t o
thành m t vòng enzyme gây th ng m t l trong t
bào đ làm ch t c a t bào. Đi u này hoàn thành (ho c
k t thúc) s ngưng k t b th và là nh ng gì x y ra v i
các t bào vi khu n (nó cũng là nguyên nhân c a tan
huy t trong ph n ng truy n máu).
N u kháng nguyên l không ph i là m t t bào - gi
s đó là m t lo i vi-rút, ví d - m t ph n ngưng k t b
th di n ra, trong đó m t s protein b th liên k t v i
ph c h p kháng nguyên kháng th . Đây là m t y u t
hóa h c. Hóa ng đ ng có nghĩa là “di chuy n theo ch t
hóa h c ” và th c s là m t nhãn dán khác thu hút
các đ i th c bào đ làm tiêu và phá h y kháng nguyên
ngo i lai.
Tóm l i, mi n d ch thu đư c là r t đ c hi u, t o ra b
nh , và, b i vì nó có, thư ng tr nên hi u qu hơn v i
tác nhân l p đi l p l i.Trư c khi chúng ta ti p t c, chúng
ta hãy xem xét m t so sánh cu i cùng c a hai thành ph n
chính c a chúng ta v mi n d ch. Nó có th

Vùng kiên k t
kháng nguyên

IgG IgD IgE

Vùng g n b
th Liên k t
đisunfua

Vùng liên
IgA
k tđ i
th c bào
IgM
A B

Vi khu n Virus Đ ct

C S ngưng k t S trung hòa

Hình 14–8 Kháng th . (A) C u trúc c a m t phân t IgG. Lưu ý cách mà nhi u liên
k t disulfua duy trì hình d ng c a phân t . (B) C u trúc c a năm l p kháng th . (C)
Ho t đ ng kháng th : K t t vi khu n và trung hòa vi-rút ho c đ c t .

QUESTION: Trong ph n C, t i sao trung hòa vô hi u hóa đ c t vi khu n?

3957_Ch14_356-379 07/10/14 2:22 PM Page 370

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
370 H th ng b ch huy t và tính mi n d ch www.foxitsoftware.com/shopping

Table 14–1 | CLASSES OF ANTIBODIES

Tên V trí Ch c năng
IgG Máu và ngo i bào M t monomer; globulin mi n d ch ph bi n nh t; đi qua nhau
thai đ cung c p mi n d ch th đ ng cho tr sơ sinh; cung
c p mi n d ch lâu dài cho m t căn b nh sau khi ph c h i
ho c tiêm ch ng
IgA Ch t ti t bên ngoài và bên M t dimer; có m t trong s a m đ cung c p mi n d ch th đ ng cho tr
trong (nư c m t, nư c bú s a m ; đư c tìm th y trong các ch t ti t c a t t c các màng nh y
b t, đư ng ru t, vv) đ cung c p phòng th t i ch nơi các tác nhân gây b nh xâm nh p
IgM Máu M t pentamer; đư c s n xu t đ u tiên b i h mi n d ch trư ng thành c a
tr sơ sinh; s n xu t đ u tiên trong quá trình nhi m trùng (s n xu t IgG
sau); các kháng th c a nhóm máu ABO
IgD T bào B M t monomer; hình thành các th th trên t bào lympho B
IgE T bào mast ho c ưa M t monomer; quan tr ng trong ph n ng d ng (t bào mast
ki m gi i phóng histamin) và đáp ng v i ký sinh trùng như giun

Box 14–3 | Xét nghi m ch n đoán

M t s xét nghi m quan tr ng trong phòng thí nghi m Xét nghi m kháng th hu nh quang — s d ng
liên quan đ n kháng th và có th r t h u ích đ ch n các kháng th đư c g n v i thu c nhu m hu nh
đoán xác đ nh. quang, đư c thêm vào m t m u lâm sàng như máu,
đ m, ho c sinh thi t mô. N u có m m b nh nghi
Xét nghi m b th - xác đ nh s hi n di n c a m t kháng
ng , các kháng th hu nh quang s liên k t v i nó
th đ c bi t trong máu c a b nh nhân nhưng không cho
và ph c h p kháng th kháng nguyên s “phát sáng”
bi t khi nào nhi m trùng x y ra.
khi đư c ki m tra b ng kính hi n vi hu nh quang.
Hi u giá kháng th — xác đ nh m c đ ho c s lư ng
Các xét nghi m như v y đư c s d ng k t h p v i ti n
c a m t kháng th đ c hi u trong máu c a b nh nhân.
s và tri u ch ng b nh nhân đ ch n đoán.
N u m t hi u giá khác đư c th c hi n m t đ n vài
tu n sau đó, s gia tăng m c đ kháng th cho th y s
nhi m trùng là hi n t i.

h u ích khi nghĩ đ n kh năng mi n d ch b m sinh và đ c
hi u như các đ i trong m t môn th thao như bóng đá,
bóng chày ho c bóng r . N u b n yêu thích m t môn th
thao đ ng đ i , b n bi t r ng đ i c n có đư c hàng rào
b o v t t. Nhóm mi n d ch b m sinh s d ng cùng m t
cách phòng th sau m i tr n đ u, b t k đ i th là ai. T i
sao? B i vì nó là chi n lư c duy nh t mà nhóm mi n d ch
b m sinh bi t, và b i vì nó thư ng ho t đ ng. M c dù nó
không th nh n ra các c u th ngôi sao trên m t đ i đ i
l p và thích nghi cho phù h p, kh năng mi n d ch b m
sinh thư ng r t hi u qu , như là m t khu v c phòng th
trong bóng r . T m quan tr ng l n cũng là các t bào
mi n d ch b m sinh cũng kích ho t t bào lympho c a
ph n ng mi n d ch đ c hi u - như
n u m t ngư i chơi trong đ i đã đưa ra m t báo đ ng cho
đ i bóng s thi đ u v i đ i th này vào tu n t i. Nhóm
mi n d ch đ c hi u s t p trung vào và theo đu i c u th
ngôi sao c a đ i th (như v i m t phòng th m t kèm m t)
và s nh và chu n b cho c u th đó khi có m t tr n tái
đ u.
Ph n ng kháng th
Ti p xúc đ u tiên v i m t kháng nguyên l s kích thích
s n xu t kháng th , nhưng các kháng th đư c t o ra t
t và v i m t lư ng nh (xem hình 14–9). Hãy đ chúng
tôi l y làm ví d c th , vi-rút s i. X y ra đ u tiên c a m t
ngư i
3957_Ch14_356-379 07/10/14 2:22 PM Page 371
Ph n ng kháng th sơ c p và th c p
L n ti p
xúc đ u
tiên v i
kháng
nguyên
IgG
Antibody level
IgM
10 days 20 days
Th i gian sau ti p xúc
Hình 14–9 Ph n ng kháng th đ i v i phơi nhi m đ u tiên và ti p theo v i tác nhân
gây b nh. Xem văn b n đ bi t mô t .
QUESTION: Nêu hai s khác nhau trong s n xu t IgG sau l n ti p xúc đ u tiên và l n
th hai v i cùng m t kháng nguyên.
ti p xúc v i vi-rút này, s n xu t kháng th thư ng quá
ch m đ ngăn ng a b nh, và ngư i đó s b b nh s i
lâm sàng. H u h t nh ng ngư i b b nh s i h i ph c
và, sau khi h i ph c, có các kháng th và các t bào b
nh đ c trưng cho siêu vi khu n b nh s i.
Trong l n ti p xúc th hai v i lo i virus này, các t
bào b nh b t đ u s n xu t nhanh chóng m t lư ng
l n kháng th , đ đ ngăn ng a m t ca m c b nh s i
l n hai. Đây là
Box 14–4 | V c xin
M c đích c a v c-xin là phòng b nh. M t lo i v c-xin
ch a m t kháng nguyên mà h th ng mi n d ch s ph n
ng, gi ng như v i m m b nh th c s . Các lo i kháng
nguyên vaccin là m t m m b nh đã ch t ho c b suy
y u (b suy y u), m t ph n c a tác nhân gây b nh như
v vi khu n, ho c m t đ c t vi khu n b t ho t đư c
g i là ch t đ c.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H th ng b ch huy t và tính mi n d ch 371
www.foxitsoftware.com/shopping
IgG
Ti p xúc
l n th
hai v i
kháng
nguyên
IgM
some months some years 10 days 20 days
lý do t i sao chúng phát tri n kh năng mi n d ch đ i v i
m t s b nh nh t đ nh, và đây cũng là cơ s cho vi c
b o v đư c dùng b i v c-xin (xem H p 14–4: V c-
xin).Như đã đ c p trư c đó, kháng th g n nhãn các
tác nhân gây b nh ho c kháng nguyên l khác cho
th c bào ho c ngưng k t b th . C th hơn, kháng th
gây ngưng k t ho c trung hòa các tác nhân gây b nh
trư c khi h y di t chúng. S ngưng k t có nghĩa là
“s k t thành nhóm”
B i vì chính v c-xin không gây b nh (v i nh ng
trư ng h p ngo i l r t hi m), th c t là vi c s n xu t
kháng th v i nó ch m là không gây h i cho ngư i đó.
V c-xin này như là l n ti p xúc đ u tiên v i m m b nh
và kích thích s n xu t kháng th và t bào b nh .
Khi ti p xúc v i m m b nh, các t bào b nh
Continued
3957_Ch14_356-379 07/10/14 2:22 PM Page 372
372 H th ng b ch huy t và tính mi n d ch
Box 14–4 | V c xin (Continued)
b t đ u s n xu t nhanh m t lư ng l n kháng th , đ
đ ngăn ng a b nh t t.
Bây gi chúng ta có v c-xin cho nhi u b nh. V c-xin
u n ván và b ch h u có ch a ch t đ c, các đ c t b t
ho t c a nh ng vi khu n này. V c xin viêm ph i có
ph c u khu n và viêm màng não có ch a v vi
khu n. Nh ng v c-xin này không th gây b nh b i vì
v vi khu n không đ c h i và không s ng; không có
kh năng gây h i ho c sinh s n. Các lo i v c-xin cúm
và b nh d i có ch a vi-rút ch t. S i và v c-xin b i li t
Box 14–5 | D ng
D ng là ph n ng quá m n c m v i m t kháng nguyên
đ c hi u l , đư c g i là ch t gây d ng. Các ch t gây
d ng bao g m ph n hoa th c v t, th c ph m, hóa ch t
trong m ph m, thu c kháng sinh như penicillin và bào
t n m m c. Các ch t gây d ng như v y không ph i
là b n thân chúng có h i. H u h t m i ngư i, ví d , có
th hít vào ph n hoa, ăn đ u ph ng và tôm, ho c u ng
penicillin không có tác d ng x u.
L n đ u ti p xúc
Tôm ch t nh y ru t non
M ng Peyer
Protein c a tôm
T bào tua T cell
Box Figure 14–A S phát sinh d
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
b ng đư ng u ng có ch a các virus b suy y u (suy
y u).
M c dù các m m b nh suy y u nhưng có tính kháng
nguyên m nh và kích thích đáp ng mi n d ch b o v ,
nhưng có m t cơ h i r t nh là m m b nh có th l y l i
đ c l c và gây b nh. V cxin b i li t b ng đư ng u ng
s ng (v n đang đư c s d ng trong nhi m v lo i b
b i li t trên toàn th gi i) có nguy cơ 1 trong 500.000
trư ng h p gây b i li t. V c-xin b i li t tiêm vi-rút đã b
gi t ch t không có r i ro như v y.
Quá m n có nghĩa là h th ng mi n d ch b ph n ng
nh m l n - và đáp ng quá m c - v i ch t gây d ng và
gây t n thương mô b ng cách đó. S phát tri n c a d
ng th c ph m đ i v i tôm đư c th hi n trong Hình 14
– A. L n đ u tiên ti p xúc v i protein tôm, các t bào tua
b t các protein trong niêm m c c a ru t non và mang nó
đ n các t bào T trong m ng Peyer.
ti p xúc l n 2
IgE
Histamine
Leukotrienes
Cytokines
B cell Mast cell
ng v i protein tôm.
3957_Ch14_356-379 07/10/14 2:22 PM Page 373
Box 14–5 | D ng (Continued)
lý do chúng ta chưa bi t rõ, t bào T c a m t ngư i
có th không có kh năng “hi u” đó là protein tôm và
xem nó như là th c ăn. N u đi u đó x y ra, các t bào
T kích ho t các t bào B, và chúng t o ra các kháng
th IgE đ i v i protein tôm. Nh ng kháng th này
sau đó liên k t v i các t bào mast, ch a histamine
và leukotrienes. Sau đó, khi ti p xúc v i protein tôm
th hai, các liên k t protein v i các kháng th IgE
trên các t bào mast, gây ra s gi i phóng histamin
và các cytokine khác. Nh ng hóa ch t này đóng góp
vào vi c gây ph n ng viêm b ng cách tăng tính th m
c a mao m ch và tĩnh m ch.
Tuy nhiên, trong ph n ng d ng, tình tr ng
viêm không có m c đích h u ích - nó ch gây h i và
t o ra các tri u ch ng như n i m đay, ho c ch y
nư c m t và ch y nư c mũi (ho c s t), ho c th
khò khè nghiêm tr ng hơn và khó th đ c trưng
cho hen suy n (xem Chương 15) ). M t s lo i
thu c có s n đ ch ng l i nh ng tác d ng này.
S c ph n v là m t ph n ng d ng c c đoan
có th đư c gây ra b i ti p xúc v i penicillin, n c
côn trùng, ho c m t s lo i th c ph m. Trên
và đây là nh ng gì x y ra khi các kháng th liên k t v i
các t bào vi khu n. Các vi khu n đư c t p h p v i nhau
b ng các kháng th g n li n d dàng b th c bào b i các
đ i th c bào (xem hình 14–8).
Ho t đ ng c a virus có th b vô hi u hóa b i các
kháng th . M t virus ph i vào bên trong m t t bào
s ng đ nhân lên. Tuy nhiên, virus có kháng th g n
li n v i nó không th nh p vào m t t bào, không th
sinh s n, và s s m đư c th c bào. Các đ c t vi khu n
cũng có th đư c trung hòa b ng các kháng th kèm theo.
Các kháng th thay đ i hình d ng c a đ c t , ngăn ch n
nó kh i tác d ng gây h i c a nó, và thúc đ y th c bào
c a nó b ng đ i th c bào.
D ng cũng là k t qu c a ho t đ ng c a kháng th
(xem H p 14–5: D ng).
Các lo i mi n d ch
N u chúng ta xem xét ngu n g c c a kh năng mi n
d ch, đó là, nó xu t phát t đâu, chúng ta có th b t đ u
v i hai lo i chính: mi n d ch di truy n và mi n d ch m c
ph i. Kh năng mi n d ch di truy n đư c trao b i DNA
c a chúng tôi, và kh năng mi n d ch m c ph i l i đư c
phát tri n ho c thu đư c b ng đư ng t nhiên ho c
nhân t o.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H th ng b ch huy t và tính mi n d ch 373
www.foxitsoftware.com/shopping
l n ti p xúc đ u tiên, ngư i đó tr nên nh y c m v i
kháng nguyên ngo i lai. Trong l n ti p xúc th hai,
histamine và các cytokine khác đư c gi i phóng t các t
bào mast kh p cơ th và làm gi m đáng k lư ng máu.
K t qu gi m huy t áp gi m có th gây t vong ch
trong vài phút. Nh ng ngư i bi t h b d ng v i ong
đ t, ví d , có th có đư c m t ng tiêm epinephrine
mang theo. Epinephrine có th trì hoãn s ti n tri n
c a s c ana-phylactic đ lâu đ ngư i b nh tìm ki m
s chăm sóc y t .
Các nghiên c u lâm sàng đ giúp h mi n d ch (t
bào T) h c cách dung n p các ch t gây d ng đang
di n ra. Tr em b d ng n ng (có kh năng gây t vong)
đ i v i s a ho c đ u ph ng đư c cho trư c tiên, trong
th c ph m, m t lư ng nh protein v n đ . Nh ng tu n
sau, h nh n đư c nhi u hơn m t chút, sau đó nhi u hơn
m t chút, v.v. Sau nhi u tháng tăng d n, m t s tr có th
ăn đ n m t tá đ u ph ng ho c u ng t 6 đ n 8 ounce
s a. Các nghiên c u như v y ph i ti n hành ch m và
dư i s giám sát y t ch t ch .
Mi n d ch di truy n không liên quan đ n kháng th
ho c h mi n d ch; nó là k t qu c a b n ch t h di
truy n c a chúng ta. Đi u này có nghĩa là m t s
m m b nh gây b nh m t s loài v t ch nhưng
không gây b nh nh ng loài khác. Ví d , chó và mèo
có kh năng mi n d ch di truy n đ i v i vi-rút s i, là
m m b nh ch dành cho ngư i. Vi rút b nh b ch c u
chu t ch nh hư ng đ n chu t, ch không ph i con
ngư i; chúng ta có kh năng mi n d ch di truy n đ i
v i chúng. Đi u này không ph i vì chúng ta có kháng
th ch ng l i các lo i virus chu t này, mà đúng hơn
là chúng ta có các gen mã hóa protein khi n cho các
m m b nh này không th sinh s n trong các t bào
và mô c a chúng ta. Kh có các gen và protein b o v
tương t cho virus AIDS ngư i; HIV không gây b nh
nh ng con kh này. B i vì đây là m t đ c đi m di
truy n đư c l p trình trong DNA, kh năng mi n d ch
di truy n luôn kéo dài su t đ i.
Mi n d ch thu đư c liên quan đ n kháng th .
Mi n d ch th đ ng có nghĩa là các kháng th là t
m t ngu n khác, trong khi mi n d ch ch đ ng có
nghĩa là cá nhân t o ra các kháng th c a chính
mình.
M t lo i mi n d ch th đ ng t nhiên là s truy n
các kháng th nhau thai (IgG) t
3957_Ch14_356-379 07/10/14 2:22 PM Page 374
374 H th ng b ch huy t và tính mi n d ch
máu c a m sang tu n hoàn thai nhi. Em bé sau đó s
đư c sinh ra t m th i mi n d ch v i các căn b nh mà
ngư i m mi n nhi m. Kh năng mi n d ch th đ ng
này có th kéo dài b ng cách cho con bú vì s a m
cũng ch a kháng th c a ngư i m (IgA).
Mi n d ch th đ ng nhân t o thu đư c b ng cách
tiêm globulin mi n d ch (globulin gamma ho c kháng
th đư c t o s n) sau khi đư c cho là ti p xúc v i
m t m m b nh c th . Globulin mi n d ch như v y có
s n cho b nh s i Đ c, viêm gan A và B, u n ván và
ng đ c (ch ng đ c t ) và b nh d i. Đây không ph i là
v c-xin; chúng không kích thích các cơ ch mi n d ch,
mà là cung c p s b o v kháng th ngay l p t c. Kh
năng mi n d ch b đ ng luôn luôn là t m th i, kéo dài vài
tu n đ n vài tháng, b i vì các kháng th t m t ngu n
khác cu i cùng b phá v .
Ho t đ ng mi n d ch là s n xu t kháng th c a
chính ngư i đó và có th đư c kích thích b ng phương
ti n t nhiên ho c nhân t o. T nhiên có đư c mi n
d ch thu đư c có nghĩa là m t ngư i đã h i ph c t
Box 14–6 | V c xin đã thay đ i cu c s ng c a chúng ta
I Anh vào năm 1797, Edward Jenner đã công b k t
qu c a mình v vi c s d ng vi-rút cowpox đư c g i là
vac-cinia làm v c-xin đ u tiên cho b nh đ u mùa, m t
lo i có liên quan ch t ch v i vi rút . (Ông không bi t v
các tác nhân gây b nh th c s vì virus chưa đư c phát
hi n, nhưng ông đã nh n th y r ng nh ng ngư i đã b
b nh đ u mùa hi m khi m c b nh đ u mùa.) Năm 1980,
T ch c Y t Th gi i tuyên b r ng b nh đ u mùa đã b
lo i tr trên toàn th gi i. M t căn b nh đã gi t ch t ho c
phá h y hàng tri u ngư i trong su t l ch s đư c ghi nh n
hi n nay đư c coi là m t ph n c a l ch s (ngo i tr vi c
s d ng vi-rút có th là m t vũ khí sinh h c).
Trong th k 19 mi n b c Hoa K , hàng ngàn tr em
đã ch t vì b nh b ch h u m i mùa đông. Ngày nay có ít
hơn 10 trư ng h p b ch h u m i năm trong c nư c. Vào
đ u nh ng năm 1950, 50.000 trư ng h p li t b i li t đã
đư c báo cáo t i Hoa K m i năm. Ngày nay, virus b i
li t hoang dã không đư c tìm th y B c M .
B nh đ u mùa, b ch h u và b i li t không còn là nh ng
căn b nh kh ng khi p mà như trư c đây, và đi u này là
do s phát tri n và s d ng r ng rãi c a văcxin. Khi ngư i
ta đư c b o v b ng v c-xin, h không còn là v t ch a
ho c
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
m t căn b nh và hi n nay đã có kháng th và t bào
nh đ c hi u cho m m b nh đó. Kh năng mi n d ch
thu đư c nhân t o là k t qu c a m t lo i thu c ch ng
kích thích s n xu t kháng th và t bào b nh (xem
H p 14–6: V c-xin đã thay đ i cu c s ng c a chúng
ta). Không có s kh ng đ nh chung nào v th i gian
c a mi n d ch thu đư c. Ph c h i t b nh d ch h ch,
ví d , t o ra mi n d ch su t đ i, nhưng v c-xin b nh
d ch thì không. Th i gian mi n d ch thu đư c, do đó,
thay đ i v i b nh ho c v c-xin c th .
Các lo i mi n d ch đư c tóm t t trong B ng 14–2.
Tu i tác và s nh hư ng
đ n h b ch huy t
S lão hóa c a h th ng b ch huy t là rõ ràng trong vi c
gi m hi u qu c a các ph n ng mi n d ch. Ngư i cao
tu i có nhi u kh năng m c b nh zona hơn là khi còn tr ,
khi h th ng mi n d ch lão hóa không th gi cho vi rút
th y đ u không ho t đ ng. H cũng d b
ngu n gây b nh cho ngư i khác, và s lây lan c a b nh
có th b gi i h n r t nhi u.
Các b nh khác đã đư c ki m soát b ng cách s d ng
v c-xin là u n ván, quai b , s i, s i và s i Đ c. Ho gà đã
đư c ki m soát cho đ n g n đây, khi t l tiêm ch ng
gi m. V i m c gi m đó, s trư ng h p hàng năm Hoa
K đã tăng đáng k . Thu c ch ng ng a b nh viêm gan B
đã làm gi m đáng k s ca m c b nh này nh ng nhân
viên y t , và thu c ch ng này đư c khuyên dùng cho t t
c tr em. Nh ng ngư i đã ti p xúc v i b nh d i, mà h u
như luôn luôn gây t vong, có th đư c b o v b ng
v c-xin an toàn.
N u không có v c-xin như v y, cu c s ng c a chúng ta
s r t khác bi t. T l t vong tr sơ sinh ho c t vong
tr nh s thư ng xuyên hơn nhi u, và t t c chúng ta
s ph i nh n th c rõ hơn v các b nh truy n nhi m.
nhi u nơi trên th gi i, đi u này v n đúng; nhi u nư c
đang phát tri n châu Phi và châu Á v n không th đ
kh năng cho các chương trình ch ng ng a cho con cái
c a h . Nhi u b nh đư c đ c p đây, mà chúng ta
hi m khi nghĩ đ n, v n là m t ph n quan tr ng trong
cu c s ng c a hàng tri u ngư i.
3957_Ch14_356-379 07/10/14 2:22 PM Page 375

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H th ng b ch huy t và tính mi n d ch 375
www.foxitsoftware.com/shopping

Table 14–2 | Các lo i mi n d ch

Lo i Đ c đi m
Không liên quan đ n kháng th ; đư c l p trình trong DNA
Di truy n
M t s tác nhân gây b nh nh hư ng đ n m t s loài v t ch nhưng không nh hư ng đ n các loài khác

Thu đư c Có liên quan đ n kháng th

TH Đ NG Kháng th t m t ngu n khác
T nhiên S truy n nhi m IgG t m sang thai nhi
Truy n các kháng th IgA trong s a m
Nhân t o
Tiêm các kháng th đư c t o s n (globulin gamma ho c globulin mi n d ch) sau khi ti p xúc
CH Đ NG v i tác nhân.
T nhiên S n xu t kháng th riêng c a m t ngư i
Nhân t o Ph c h i t b nh, v i s n xu t kháng th và t bào b nh
Thu c ch ng kích thích s n xu t kháng th và t bào b nh

các b nh nhi m trùng như cúm và nh ng gì đư c g i là

nhi m trùng th c p, ch ng h n như viêm ph i sau m t
ca cúm. V c-xin cho c hai lo i thu c này đ u có s n và
ngư i cao tu i nên đư c khuy n khích mua chúng. Ngư i
cao tu i cũng nên ch c ch n đ có đư c m t mi n d ch
u n ván-b ch h u-ho gà m i 10 năm.
R i lo n t mi n cũng ph bi n hơn ngư i cao tu i;
h th ng mi n d ch nh n th c nh m m t mô cơ th là
ngo i lai và b t đ u s h y di t c a nó. Viêm kh p d ng
th p và b nh như c cơ là nh ng ví d v b nh t mi n .
T l m c b nh ung thư cũng cao hơn. Các t bào ác tính
có th đã b phá h y nhanh chóng v n còn s ng và sinh
sôi n y n .
TÓM T T
Các cu c th o lu n trên v kh năng mi n d ch s cho b n
m t ý tư ng nh v s ph c t p c a h th ng phòng th
c a cơ th . Tuy nhiên, còn có nhi u hơn n a v n chưa
đư c trình bày , đ c bi t là v nh ng nh hư ng c a h
th ng th n kinh và h th ng n i ti t t i kh năng mi n
d ch. Ví d , ngư i ta bi t r ng nh ng ngư i dư i áp l c
stress l n có h th ng mi n d ch có th không ho t đ ng
như khi không có căng th ng.
Hi n nay, nhi u nghiên c u đang đư c th c hi n trong
lĩnh v c này. M c tiêu không ph i là lo i b t t c b nh t t
b i vì đi u đó s không th th c hi n đư c. Thay vào đó,
m c đích là đ cho phép m i ngư i s ng cu c s ng kh e
m nh b ng cách ngăn ng a m t s b nh nh t đ nh.

Đi m chính
Các ch c năng c a h b ch huy t
1. Đ tr l i d ch k cho máu,đ duy trì th tích máu
(xem hình 14–1).
2. Đ b o v cơ th ch ng l i tác nhân gây b nh và các
tác nhân ngo i lai.
C u t o c a h th ng b ch huy t
1. M ch b ch huy t và b ch huy t.
2. Mô b ch huy t: các h ch b ch huy t và các nang, lách,
và tuy n c; t bào lympho trư ng thành và nhân lên;
t bào g c có m t.
B ch huy t - d ch mô đi vào các mao
m ch b ch huy t
1. Tương t như huy t tương, nhưng có nhi u WBC
hơn, và có ít protein hơn.
2. Ph i đư c tr l i máu đ duy trì th tích máu và
huy t áp.
M ch b ch huy t
1. Các mao m ch b ch huy t t n đư c tìm th y
trong h u h t các không gian mô; thu th p ch t
l ng mô và protein (xem hình 14–2).
3957_Ch14_356-379 07/10/14 2:22 PM Page 376
376 H th ng b ch huy t và tính mi n d ch
2. C u trúc c a các m ch b ch huy t l n hơn gi ng
như m ch máu; van ngăn ch n dòng ch y c a
b ch huy t.
3. B ch huy t đư c ti p t c di chuy n trong các
m ch b ch huy t b ng cách:
a.Co bóp c a các m ch b ch huy t
b.Các máy bơm cơ xương
c.Các máy bơm hô h p
4. B ch huy t t thân dư i và góc ph n tư phía
trên bên trái đi vào ng ng c và đư c đưa tr
l i máu tĩnh m ch dư i đòn trái (xem hình
14–3).
5. B ch huy t t góc ph n tư phía trên bên ph i đi
vào ng d n b ch huy t ph i và đư c đưa tr l i
máu tĩnh m ch dư i đòn ph i.
Các h ch b ch huy t — kh i lư ng
l n, bao g m c a mô b ch huy t
1. Tìm th y trong các nhóm d c theo con đư ng
c a các m ch b ch huy t.
2. Khi b ch huy t ch y qua các h ch :
a. V t th l đư c th c bào b i đ i th c bào
ngưng k t
b. T bào lympho đư c kích ho t và t o tương
bào s n xu t kháng th kháng nguyên l (xem
hình 14-4)
3. Các nhóm b ch huy t k t h p chính là nhóm
h ch c , nách và b n. Đây là các nút giao c a
đ u và chi v i thân cơ th ; lo i b m m b nh t
b ch huy t t chi dư i trư c khi b ch huy t tr
l i máu.
Nang b ch huy t - kích thư c nh không b bao
ph c a mô b ch huy t
1. Tìm th y bên dư i bi u mô c a t t c các niêm
m c, đó là, các vùng có l m t nhiên cho môi
trư ng.
2. Tiêu di t các tác nhân gây b nh xâm nh p vào
bi u mô c a đư ng hô h p, tiêu hóa, ti t ni u
ho c sinh d c.
3. Amidan là các h ch b ch huy t c a h ng; Các
m ng Peyer là nh ng ph n c a ru t non.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Lách — n m góc ph n tư phía trên bên
trái phía sau d dày
1. Lách bào thai t o ra h ng c u
2. Các ch c năng sau khi sinh:
a. Ch a các t bào lympho đư c kích ho t và
s n xu t tương bào t o ra các kháng th
b. Ch a b ch c u đơn nhân và đ i th c bào c
đ nh (t bào RE) th c hi n th c bào m m b nh
và h ng c u già; bilirubin đư c hình thành và
g i đ n gan đ bài ti t m t
c. Lưu tr ti u c u và phá h y ti u c u
b hư h ng
Tuy n c - th p hơn tuy n giáp; thai nhi
và tr sơ sinh tuy n c l n (xem hình 14–5);
v i tu i trư ng thành co l i
1. T o ra các t bào lympho T (t bào T).
2. T o ra các t bào khác và các hormon tuy n c
cho phép các t bào T tr nên có kh năng mi n
d ch h c: có th nh n bi t các kháng nguyên ngo i
lai và cung c p kh năng mi n d ch.
3. Hai khía c nh c a kh năng mi n d ch là t nh n
bi t (đ i v i t bào) và t dung n p (đ i v i protein
và các phân t h u cơ khác mà t bào c a cơ th
t o ra).
Kh năng mi n d ch — kh năng tiêu di t
các kháng nguyên l và ngăn ng a các
b nh truy n nhi m trong tương lai
1. Kháng nguyên là các marker hóa h c xác đ nh các
t bào. T bào ngư i có kháng nguyên “quen” - lo i
HLA.
2. Kháng nguyên l kích thích s n xu t kháng th ho c
ph n ng mi n d ch khác và bao g m vi khu n, vi
rút, n m, đ ng v t nguyên sinh và các t bào ác
tính.
Kh năng mi n d ch b m sinh (xem hình 14–6)
1. Là không đ c hi u, các đáp ng luôn gi ng nhau,
không t o ra b nh và không tr nên hi u qu
hơn. Bao g m các rào c n, t bào b o v và các
ch t hóa h c trung gian.
3957_Ch14_356-379 07/10/14 2:22 PM Page 377
2. Hàng rào
a. L p s ng không gián đo n là m t rào ch n
tuy t v i; vi sinh v t và bã nh n gi i h n s
phát tri n c a vi khu n khác; t bào bi u bì
s ng ti t ra ch t b o v .
b. Mô dư i da v i các b ch c u
c. Ch t nh y và mô liên k t v i b ch c u; bi u
mô hô h p trên đư c ph b i lông chuy n
d. HCl trong d ch d dày
e. Lysozyme trong nư c b t và nư c m t
3. Hàng rào t bào
a. Phagocytes - đ i th c bào, b ch c u trung
tính, b ch c u ưa acid; đ i th c bào cũng
kích ho t các t bào lympho c a kh năng
mi n d ch đ c hi u
b. T bào Langerhans và các t bào tua khác —
kích ho t t bào lympho
c. Các t bào di t t nhiên - phá h y các t bào
l b ng cách phá v màng t bào c a chúng
d. T bào ái ki m và t bào mast - s n xu t
histamine và leukotrienes (viêm)
4. Ch t hóa h c
a. Interferon ngăn ch n s sinh s n c a virus
b. Protein b th li gi i các t bào l , thu hút
các b ch c u, và góp ph n gây viêm
c. Viêm - ph n ng v i b t k lo i t n thương
nào; giãn m ch và tăng tính th m mao d n
mang l i d ch mô và b ch c u cho khu v c.
M c đích: đ khu trú các t n thương, lo i b
nguyên nhân, và làm cho s a ch a mô có
th . D u hi u: đ , nóng, sưng và đau.
Mi n d ch đ c hi u (xem hình 14–7)
1. R t đ c hi u, có th liên quan đ n kháng th , t o
ra trí nh và ph n h i tr nên hi u qu hơn. Bao
g m kh năng mi n d ch qua trung gian t bào và
trung gian d ch th ; đư c th c hi n b i các t bào
T, t bào B và đ i th c bào.
2. T bào lympho T (t bào T) - trong phôi đư c s n
xu t trong tuy n c và RBM; chúng đòi h i kích
thích c a tuy n c cho s trư ng thành; di chuy n
đ n lá lách, h ch b ch huy t và nang b ch huy t.
3. T bào lympho B (t bào B) - trong phôi đư c s n
xu t trong RBM; di chuy n đ n lá lách, h ch b ch
huy t và n t nang b ch huy t
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H th ng b ch huy t và tính mi n dwww.foxitsoftware.com/shopping
ch 377
4. Kháng nguyên trư c tiên ph i đư c nh n ra;
đi u này đư c th c hi n b i các t bào B ho c
b i các t bào T h tr so sánh kháng nguyên
l v i các kháng nguyên “quen” có m t trên các
đ i th c bào.
5. T bào T h tr kh i đ u m nh m m t ho c c
hai cơ ch mi n d ch: mi n d ch qua trung gian
t bào và mi n d ch qua trung gian d ch th .
Mi n d ch trung gian t bào (t bào) (xem hình
14–7)
1. Không liên quan đ n kháng th ; có hi u qu
ch ng l i các tác nhân gây b nh n i bào, các t
bào ác tính và ghép mô ngo i.
2. Các đ i th c bào và t bào T h tr nh n bi t
kháng nguyên l ; T h tr là kháng nguyên đ c
hi u và b t đ u phân chia đ t o thành các t p
con khác nhau c a t bào T.
3. Các t bào T nh s ghi nh kháng nguyên ngo i
lai đ c hi u.
4. T bào T đ c (gi t) T phá h y hóa h c các
t bào ngo i lai và t o ra các cytokine đ thu
hút các đ i th c bào.
5. Các t bào T đi u ch nh ng ng đáp ng mi n
d ch khi tác nhân gây b nh đã đư c lo i b .
Kh năng mi n d ch trung gian d ch th
(Humoral) (xem hình 14–7)
1. Có liên quan đ n s n xu t kháng th ; có hi u
qu ch ng l i tác nhân gây b nh và t bào ngo i
lai.
2. T bào B, đ i th c bào và t bào T h tr nh n
bi t kháng nguyên l , các t bào B là kháng nguyên
đ c hi u và b t đ u phân chia.
3. Các t bào b nh B s nh các kháng nguyên
ngo i lai c th .
4. Các t bào B khác tr thành các tương bào t o ra
các kháng th kháng nguyên đ c hi u.
5. M t ph c h p kháng nguyên kháng th đư c
hình thành, thu hút các đ i th c bào
(opsonization).
6. T o ph c h p b th đư c kích thích b i các ph c
h p kháng nguyên - kháng th . Protein b th
liên k t v i ph c h p kháng nguyên kháng th và
kháng nguyên t bào li gi i ho c tăng cư ng th c
bào c a kháng nguyên không bào.
3957_Ch14_356-379 07/10/14 2:22 PM Page 378
378 H th ng b ch huy t và tính mi n d ch
Kháng th - globulin mi n d ch (Ig) ho c
globulin gamma (xem B ng 14–1 và Hình 14–
8)
1. Protein đư c s n xu t b i các tương bào đ
đáp ng v i kháng nguyên ngo i lai.
2. M i kháng th ch dành riêng cho m t kháng
nguyên ngo i lai.
3. Liên k t v i kháng nguyên ngo i lai đ g n nhãn
nó cho s nhi m đ c th c bào (opsonization).
Các ph n ng và ch c năng kháng th
(xem hình 14–9)
1. Trong l n ti p xúc đ u tiên v i kháng nguyên
ngo i lai, kháng th đư c s n xu t ch m và
v i s lư ng nh , và ngư i đó có th phát
tri n b nh lâm sàng.
CÂU H I LƯ NG GIÁ
1. Gi i thích m i quan h gi a huy t tương, d ch mô
và b ch huy t, v m t chuy n đ ng c a nư c
kh p cơ th . (p. 358)
2. Mô t h th ng m ch b ch huy t. Gi i thích làm
th nào b ch huy t đư c ti p t c di chuy n
trong các m ch b ch huy t. Cách đ vào tĩnh
m ch c a b ch huy t ? (p. 358)
3.Các v trí c a các nhóm chính c a các h ch b ch
huy t, và gi i thích ch c năng c a h . (trang
358–359)
4.Nêu v trí c a các h ch b ch huy t, và gi i thích
ch c năng c a chúng. (trang 359–360)
5. Xác đ nh v trí c a lách và gi i thích ch c năng
c a nó. N u lách đư c l y ra, cơ quan nào s bù
đ p cho ch c năng c a nó? (p. 360)
6. Gi i thích ch c năng c a tuy n c, và tr ng thái
khi (tu i) ch c năng này là quan tr ng nh t.
(trang 360–361, 363)
7.Tên các lo i kháng nguyên ngo i lai khác nhau
mà h th ng mi n d ch ph n ng và nêu ra ba
khác bi t chung gi a kh năng mi n d ch b m
sinh và kh năng mi n d ch thu đư c. (p. 363)
8. Mi n d ch b m sinh bao g m các rào c n, phòng
th t bào, và hóa ch t; đưa ra hai ví d v m i
ví d .
(p. 364)
9. Gi i thích cách m t kháng nguyên đư c nh n ra
là l . Cơ ch mi n d ch đ c hi u nào liên quan
đ n s n xu t kháng th ? Gi i thích opsonization
nghĩa là gì. (trang 366, 368–369)
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
2. Trong l n ti p xúc th hai, các t bào b nh
b t đ u s n xu t nhanh chóng m t lư ng l n
kháng th , và m t trư ng h p th hai c a b nh
có th đư c ngăn ch n. Đây là cơ s cho vi c
b o v đư c đưa ra b i v c-xin, nơi thay th s
ti p xúc đ u tiên.
3. Kháng th gây ngưng k t (k t t ) c a các t
bào vi khu n; các t bào đư c t p trung l i d
dàng hơn cho các đ i th c bào đ th c bào
(xem hình 14–8).
4. Kháng th trung hoà virus b ng cách liên k t
v i chúng và ngăn ch n xâm nh p c a chúng
vào các t bào.
5. Kháng th trung hòa đ c t vi khu n b ng cách
liên k t v i chúng và thay đ i hình d ng c a
chúng.
Các lo i mi n d ch (xem B ng 14–2)
10.Nêu các ch c năng c a các t bào T h tr , t bào T
đ c t bào, các t bào T quy đ nh, và các t bào T
b nh . Các tương bào phân bi t v i lo i t bào
lympho nào? Nêu rõ ch c năng c a các tương
bào. Lo i t bào nào khác đ n t t bào lympho
B? (trang 366, 368)
11. Đi u gì kích thích ngưng k t b th ? Quá trình này
tiêu di t kháng nguyên t bào và kháng nguyên
không di đ ng như th nào? (p. 369)
12. gi i thích các ph n ng kháng th c a ngưng k t
và trung hòa. (pp. 371, 373)
13.Gi i thích cách m t v c-xin cung c p kh năng
mi n d ch b o v v m t phơi nhi m đ u tiên và
th hai đ i v i tác nhân gây b nh. (trang 370–
371)
14.Gi i thích s khác bi t gi a nh ng đi u sau đây:
(pp. 373–375)
a.Mi n d ch b m sinh và thu đư c
b. Kh năng mi n d ch thu đư c th đ ng và kh năng
mi n d ch thu đư c ch đ ng
c. Kh năng mi n d ch th đ ng t nhiên và nhân t o
d. Kh năng mi n d ch ho t đ ng t nhiên và nhân t o
3957_Ch14_356-379 07/10/14 2:22 PM Page 379
Tài li u m r ng
1. B nh d ch h ch, còn đư c g i là b nh d ch h ch
đen, là m t căn b nh nghiêm tr ng do vi khu n
gây ra và lây lan t b chét t chu t ho c các
đ ng v t g m nh m khác cho ngư i. Nó có tên
“đen” c a nó t “sưng ph ng”, sưng ph ng
màu t i đư c tìm th y trong háng ho c nách
c a nh ng ngư i b b nh d ch h ch. Gi i thích
nh ng gì là sưng ph ng và t i sao chúng
thư ng đư c tìm th y háng và nách.
2. Trong b nh Rh c a tr sơ sinh, kháng th c a
ngư i m bư c vào tu n hoàn thai nhi và tiêu
di t các t bào máu đ c a thai nhi. M t ngư i
m có lo i máu O có kháng th kháng A và
kháng B nhưng có th có m t s tr em lo i A
mà không có b t k v n đ gì c . Gi i thích vì
sao. (Nhìn vào B ng 14–1 và Hình 14–8.)
3. Các lo i v c-xin t t nh t đư c đưa ra b ng cách
tiêm. Tuy nhiên, thu c ch ng ng a b i li t b ng
đư ng u ng (OPV) tuy nhiên, không ph i là nó
đư c đưa ra b ng mi ng. Nh r ng m c đích
c a v c-xin là ti p xúc v i tác nhân gây b nh,
đi u này cho b n bi t v virus b i li t (có ba) và
khu v c nhi m trùng thông thư ng c a chúng là
gì?
T bào T
T bào B và h tr và T
Kháng th tương bào đ c
Ho t đ ng
1 2
4 5
Cao 3 6
Th p
0 7
CÂU H I 14 – A : Dòng th i gian ph n ng v i tác nhân gây b nh
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H th ng b ch huy t và tính mi n d ch 379
www.foxitsoftware.com/shopping
4.M i ngư i nên tiêm phòng u n ván m i 10 năm m t
l n. Đó là nh ng gì chúng ta thư ng g i là “chích u n
ván”. M t ngư i nào đó b thương do nhi m b n đ t
cũng nên đư c tăng cư ng u n ván (n u không có
trong 10 năm qua). Nhưng m t ngư i nào đó có tri u
ch ng u n ván thì nên đư c tiêm globulin mi n d ch,
u n ván. Gi i thích s khác bi t và t i sao TIG l i quan
tr ng như v y.
5.Ngư i b AIDS d b nhi u b nh khác. Đi u nào ít nh t
có th là: viêm ph i, viêm kh p d ng th p, nhi m trùng
n m men, ho c nhi m trùng đơn bào ru t? Giai thích
câu tr l i đó.
6.V t c t da đã cho phép vi khu n xâm nh p vào l p bi u
bì và l p h bì. C hai cơ ch mi n d ch b m sinh và
thích nghi s đáp ng. Đ th trong câu h i Hình 14 –
A là m t dòng th i gian mô t chu i các đáp ng. Hãy
th đ phù h p v i m i t bào mi n d ch và s n xu t
kháng th v i v trí thích h p c a nó trong chu i. Đ
b t đ u, đ i v i dòng màu đ , # 1: lo i t bào nào có
m t trong l p bi u bì đ đưa m m b nh đ n?
T bào B ch c u
T bào B và T trung tính và
Langerhans Đ i th c bào nh tb di t NK
14 21 28
Th i gian ư c tính (ngày)
CHƯƠNG

Hệ Hô
Hấp
MỤC TIÊU
■ Nêu được chức năng chung của hệ hô hấp.
MỤC LỤC
■ Mô tả được cấu trúc và các chức năng của khoang mũi và hầu. CHƯƠNG
Thành phần hệ hô hấp
■ Mô tả được cấu trúc của thanh quản và giải thích cơ chế phát âm.
Mũi và các khoang mũi
■ Mo tả được cấu trúc và các chức năng của khí quản và cây phế quản.
Hầu
■ Nêu vị trí các lá màng phổi và giải thích chức năng của dịch huyết thanh (serous
fluid). Thanh quản
■ Mô tả được cấu trúc và phế nang các mao mạch phổi, giải thích được tầm quan Khí quản và cây phế quản
trọng của chất surfactant. Phổi và các lá màng phổi.
■ Kể tên và mô tả các áp suất khí quan trọng liên quan đến quá trình thở. Phế nang
■ Mô tả quá trình hít vào, thở ra bình thường và thở ra gắng sức.
Cơ chế thở
■ Kể tên các thể tích hô hấp và định nghĩa chúng.
Hít vào
■ Giải thích sự khuếch tán khí trong hô hấp ngoài và hô hấp trong.
Thở ra
....
Các thể tích hô hấp
■ Mô tả sự vận chuyển oxy và carbon dioxide vào trong máu.
Sự trao đổi khí
■ Giải thích cơ chế thần kinh và hóa học điều hòa hô hấp.
■ Giải thích sự ảnh hưởng của hô hấp đến pH dịch cơ thể. Sự khuếch tán khí và
áp suất riêng phần.
Sự vận chuyển khí
THUẬT NGỮ MỚI Pulmonary surfactant (PULL-muh-
ner-ee sir-FAK-tent) lớp chất hoạt diện vào máu.
Alveoli (al-VEE-oh-lye) - phế quản. Alveolus.
Residual air (ree-ZID-yoo-al AIR) khí cặn. Điều hòa hô hấp
Bronchial tree (BRONG-kee-uhl TREE) --
cây phế quản Respiratory acidosis (RES-pi-rah-TOR-ee Cơ chế thần kinh
Epiglottis (ep-i-GLAH-tis) nắp thanh môn. ass-i-DOH-sis) toan hô hấp. Cơ chế hóa học
Glottis (GLAH-tis) thanh môn Respiratory alkalosis (RES-pi-rah-TOR-ee Hệ hô hấp và cân
Intrapleural pressure (IN-trah- bằng acid-base
PLOOR-uhl PRES-shur) áp suất trong KMP al-kah-LOH-sis) kiềm hô hấp
Soft palate (SAWFT PAL-uht) Nhiễm toan hô hấp và
Intrapulmonic pressure (IN-trah-pull-
MAHN-ik PRES-shur) áp suất trong phổi khẩu cái mềm. kiềm hô hấp.
Larynx (LA-rinks) thanh quản Tidal volume (TIGH-duhl -VAHL-yoom) Sự bù trừ hô hấp
Partial pressure (PAR-shul - PRES-shur) thể tích khí lưu thông Già hóa hệ thông
áp suất riêng phần. Ventilation (VEN-ti-LAY-shun) thông khí hô hấp.
Phrenic nerves (FREN-ik NURVZ) Vital capacity (VY-tuhl kuh-PASS-i-tee)
thần kinh hoành. dung tích sống.

Các thuật ngữ được in đậm xuất hiện trong các chương được định nghĩa trong mục bảng chú
giải, băt đầu từ trang 603.

381
382 Hệ hô hấp

THUẬT NGỮ Hyaline membrane disease

MỤC 15–1
(HIGH-e-lin MEM-brain di-ZEEZ)
LÂM SÀNG Bệnh màng trong (HMD) Bệnh hen suyễn
Cyanosis (SIGH-uh-NOH-sis) -
Pneumonia (new-MOH-nee-ah) MỤC 15–2
chứng xanh tím.
viêm phổi Bệnh màng trong
Dyspnea (DISP-nee-ah or disp-
Pulmonary edema (PULL-muh- (HMD)
NEE-ah) chứng khó thở ner-ee uh-DEE-muh) phù phổi
Emphysema (EM-fi-SEE-mah) MỤC 15–3
Pneumothorax (NEW-moh-THAW- Tràn khí màng phổi
khí phế thũng raks) tràn khí màng phổi
Heimlich maneuver (HIGHM-lik-ma- MỤC 15–4
NEW-ver) nghiệm pháp Heimlich Khí phế thũng

MỤC 15–5
Nghiệm pháp Heimlich

MỤC 15–6
Phù phổi

MỤC 15–7
Viêm phổi

MỤC 15–8
Carbon Monoxide

Đ
ôi khi ta miêu tả một thói quen "tự nhiên như
việc thở vậy". Đúng vậy, điều gì có thể tự nhiên
hơn thế.Chúng ta hiếm khi để ý đến hít thở và
cũng không mong đợi nó đến, giống như việc ta trông
ngóng một bữa tối vậy. Chúng ta hít thở, thường với
tần số 12 đến 20 phịp/phút, và nhanh hơn nếu cần
(như khi tập thể dục). Bạn có thể nghe về việc các ca sỹ
học cách thở, nhưng thực chất họ học cách làm sao để
việc thở trở nên hiệu quả hơn.
Hầu hết hệ hô hấp là những gì chúng ta luôn nghĩ về
hít thở: không khí đi vào và ra khỏi hai phổi. Phổi là nơi
trao đổi oxy và carbon dioxide giữa không khí và máu,
Cả hai sự trao đổi này đều quan trọng. Tất cả các tế bào
cần oxy để thực hiện quá trình hô hấp tế bào sản xuất ra
ATP. Quan trọng không kém là quá trình đào thải lượng
CO2 được tạo ra. CO2 được coi là chất cặn bã của hô hấp
tế bào. Và như chúng ta đã biết, hệ tuần hoàn là một
phần không thể thiếu trong quá trình vận chuyển các khí
này trong máu.
PHÂN CHIA HỆ HÔ HẤP
Hệ hô hấp được chia thành đường hô hấp trên và đường
hô hấp dưới. Đường hô hấp trên bao gồm các bộ phận
nằm ngoài khoang ngực: mũi, các khoang mũi, hầu,
thanh quản, và phần trên của khí quản. Đường hô hấp
dưới gồm các bộ phận nằm trong khoang ngực: phần
dưới của khí quản, và hai phổi, mà trong đó chứa nhiều
phế quản và phế nang. Ngoài ra, hệ hô hấp còn bao
gồm màng phổi và các cơ hô hấp hình thành nên
khoang ngực: cơ hoành và cơ liên sườn.
Bạn có nhận ra cơ quan hay cấu trúc nào quen thuộc
không? Sẽ còn nhiều hơn nữa vì chương này gồm nhiều
kiến thức từ tất cả các chương trước. Mặc dù ta đang
thảo luận về cơ thể con người theo từng hệ cơ quan, hệ
hô hấp là một ví dụ tuyệt vời để biểu thị sự tương quan
chức năng giữa chúng.

MŨI VÀ CÁC KHOANG MŨI
Không khí thường ra vào phổi qua mũi, bộ phận được
tạo bởi xương và sụn được da phủ lên trên. Bên trong
mũi là các lông mũi, giúp ngăn chặn sự xâm nhập của
bụi bẩn.
Hai khoang mũi (nasal cavities) nằm trong hộp sọ,
được ngăn cách bởi vách mũi (nasal septum), là một
xương dẹt được tạo bởi xương sàng và xương lá mía.
Niêm mạc mũi (nasal mucosa) là các tế bào biểu mô có
lông chuyển, với tế bào goblet có khả năng bài tiết chất
nhầy. Ba xương nhô ra được gọi là các xoăn mũi
(conchae) bám vào thành tbeen của mỗi khoang mũi
(Hình. 15–1; xem thêm Hình. 6–6 ở chương 6). Giống như
chiếc tủ có nhiều ngăn để có nhiều khoảng trống để đồ,
xoăn mũi làm tăng diện tích bề mặt niêm mạc mũi. Khi
khí đi qua các khoang mũi, chúng được làm ấm và làm ẩm
bởi niêm mạc mũi. Không khí tới phổi ấm gần bằng nhiệt
độ cơ thể và có độ ẩm là 100%; điều này rất quan trọng,
ngăn chặn sự chết tế bào phế nang. Vi khuẩn và các thành
phần trong không khí bị giữ lại bởi lớp chất nhầy; các lông
chuyển đẩy liên tục lớp chất nhầy về phía họng. Hầu hết
lớp chất nhầy này sau cùng đều bị nuốt, và hầu hết các vi
khuẩn trong khoang mũi trên bị giết bởi acid HCl có
trong dịch vị.
Trong khoang mũi trên có các thụ thể khứu giác
(olfactory receptors) giúp phát hiện các chất hóa học bay
hơi ta hít vào. Các dây thần kinh khứu giác đi qua xương
sàng lên não..
Nhớ lại một chút về các chương trước, ta đã từng
thảo luận về các xoang cạnh mũi (paranasal sinuses),
các khoang chứa khí ở xương hàm trên, xương trán,
xương bướm và xương sàng (HÌnh 15–1 và Hình 6–9
trong chương 6). Các xoang này đều lót bằng biểu mô có
lông, và phần chất nhầy bài tiết ra được đưa xuống các
khoang mũi. Các chức năng của các xoang cạnh mũi là
để giảm khối lượng hộp sọ và cộng hưởng âm thanh
(tăng độ rung) cho giọng nói.
HẦU
Hầu (pharynx) là một ống cơ nằm phía sau mũi và
khoang miệng và phía trước cột sống cổ. Về hình thể, hầu
được chia làm 3 phần: hầu mũi (tỵ hầu), hầu miệng (khẩu
hầu) và hầu thanh quản (hạ hầu, thanh hầu) (Hình 15 - 1)
Phần trên nhất là tỵ hầu (nasopharynx), nằm sau ổ
mũi. Khẩu cái mềm (soft palate) được nâng lên trong khi
nuốt để cản tỵ hầu, ngăn thwucs ăn hay nước bọt trào
ngược lên trên. Lưỡi gà (uvula) là một phần của khẩu cái
mềm có thể nhìn thấy ở phía sau họng. Ở thành sau của
tỵ hầu có hạnh nhân hầu, một mô lympho chứa
Hệ hô hấp 383
các đại thực bào. Mở vào phần tỵ hầu là 2 vòi tai (ống
Eustache), kéo dài tới khoang tai giữa. Vai trò của vòi tai
là cho phép khí đi vào hay ra khỏi vùng tai giữa, giúp
màng nhĩ rung động đúng cách.
Tỵ hầu là đường chỉ cho khí đi qua, nhưng các phần
còn lại của hầu đều cho phép cả khí và thức ăn đi qua,
mặc dù không cùng lúc. Khẩu hầu (oropharynx) nằm
phía sau miệng; niêm mạc là lớp biểu mô trụ giả tầng,
liên tiếp với ổ miệng. Cùng với hạnh nhân hầu và các
hạnh nhân lưỡi nằm ở nền lưỡi, chúng tạo nên vòm bạch
huyết quanh hầu, tiêu diệt các tác nhân gây bệnh thâm
nhập vào niêm mạc.
Thanh hầu (laryngopharynx) là phần dưới nhất của
hầu. Nó mở ra phía trước là thanh quản và sau là thực
quản. Sự co cơ ở khẩu hầu và thanh hầu là một phần của
phản xạ nuốt.
THANH QUẢN
Thanh quản (larynx) l à bộ phận quan trọng giúp ta
phát ra được âm thanh. Chức năng khác của nó là đường
dẫn khí giữa hầu và khí quản. Đường dẫn khí luôn phải
đảm bảo mở trong mọi lúc, vì vậy thanh quản được cấu
tạo bởi 9 vòng sụn nối với nhau bởi các dây chằng. Sụn là
một mô cứng chắc nhưng linh hoạt, ngăn cản sự xẹp
thanh quản. Trong khi đó, thực quản (nằm phía sau
thanh quản) là một ống cơ dễ xẹp xuống, trừ khi nó đang
chưa thức ăn ở bên trong.
Sụn lớn nhất của thanh quản là sụn giáp (thyroid
cartilage) (Hình 15 - 2), ta có thể sờ thấy nó ở ngay phía
trước cổ. Sụn nắp thanh môn (epiglottis cartilage, sụn
thượng thiệt) nằm ở trên cùng. Trong khi nuốt, thanh
quản được nâng lên và nắp thanh môn đóng lại, giống
như một cách cửa hay nắp có bản lề, ngăn chặn sự xâm
nhập của nước bọt hay thức ăn vào thanh quản.
Niêm mạc của thanh quản là biểu mô có lông chuyển,
trừ các dây âm thanh (biểu mô lát tầng không sừng hóa).
Các lông chuyển trên bề mặt biểu mô "quét" liên tục để
loại bỏ chất nhầy, bụi bẩn và các vi sinh vật.
Các dây âm thanh (vocal cords) (hay vocal folds)
nằm ở hai bên thanh môn (glottis), phần mở ra ở giữa
hai dây này. Trong khi thở, các dây thanh âm được giữ
nguyên bên cạnh thanh môn, nên khí di chuyển tự do vào
và ra khỏi khí quản (HÌnh 15 - 3). Trong khi nói, các cơ
trong thanh quản kéo chúng ngang qua thanh môn, và
khi thở ra, khí làm rung dây thanh âm sản sinh ra âm
thanh có thể chuyển thành lời nói. Ta cũng có thể nói
 384 Hệ hô hấp

Xoang trán

Các thụ thể khứu giác

Xương sàng
Xoang bướm
Trên
Nơi đổ vào của
Xoăn mũi Giữa vòi tai
Dưới

Hạnh nhân hầu

Tiền đình mũi

Tỵ hầu

Xương hàm trên Khẩu cái mềm

Khẩu cái cứng Lưỡi gà
Xương khẩu cái Hạnh nhân khẩu cái
Khẩu hầu
Hạnh nhân lưỡi
Nắp thanh môn

Thanh hầu

Xương móng

Thanh quản
Thực quản

Sụn giáp

Sụn nhẫn

Khí quản

Hình 15 - 1 Mặt cắt đứng dọc giữa của đầu và cổ bộc lộ các cấu trúc của đường hô hấp trên.

CÂU HỎI: Mô tả hình dạng xoăn mũi bằng cách dùng một vật tương tự. Chức năng của
xoăn múi là gì?
 Hệ hô hấp 385

Nắp thanh môn

KHÍ QUẢN VÀ CÂY PHẾ QUẢN
Xương Khí quản (trachea) dài khoảng 4 đến 5 inch (10-13
móng
cm), kéo dài từ thanh quản đến phế quản chính; nằm
phía trước thực quản. Nếu bạn đặt tay vào nền cổ,
ngay trên xương ức, sẽ sờ thấy cấu trúc hình ống cứng
của khí quản. Thành khí quản chứa 16-20 vòng sụn
Sụn giáp hình chữ C, giúp khí quản luôn mở. (Hình 15 - 2 và
15 - 4). Có khuyết ở phía sau các vòng sụn, cho phép
Dây thực quản mở rộng hơn khi nuốt thức ăn. Niêm mạc
âm thanh của khí quản là biểu mô trụ có lông chuyển, có tế bào
goblet (xem Hình 4 - 3 phần C chương 4). Gióng như ở
Sụn
thanh quản, các lông chuyển quét lên phía trên về hầu.
nhẫn
Sụn Phế quản chính (primary bronchi) trái hay phải
phễu (Hình 15–4) là các nhánh của khí quản đi vào trong
phổi, Cấu trúc của chúng giống với khí quản, với các
vòng sụn hình chữ C và lót bởi biểu mô trụ có lông
A B chuyển. Bên trong phổi, mỗi phế quản chính chia nhỏ
thành phế quản thùy kéo dài đến các thùy tương ứng
Hình 15 - 2: Thanh quản (A). Mặt trước (B) Mặt cắt đứng dọc trong phổi (3 thùy phổi phải, 2 thùy phổi trái). Ống
giữa qua thanh quản, nhìn về phía bên trái phế quản tiếp tục phân nhánh rồi tạo nên cây phế
quản (bronchial tree). Tưởng tượng khí quản là thân
CÂU HỎI: Chức năng của nắp thanh môn là gì?
của một cây bị lộn ngược với rất nhiều nhánh, càng
ngày càng nhỏ; những nhánh nhỏ đó được gọi là các
trong khi hít vào, nhưng ta không thường làm vậy. Các tiểu phế quản (bronchioles). Thành của các tiểu phế
dây thần kinh sọ não là sợi vận động chi phối chuwcs quản không có sụn; điều này rất quan trọng trong lâm
năng phát âm của thanh quản là dây phế vị và dây phụ. sàng của bệnh hen suyễn (xem mục 15-1: Bệnh hen
Nhớ rằng hầu hết mọi người, vùng phát ngôn nằm ở bán suyễn). Các tiểu phế quản tận nằm trong các cụm phế
cầu não trái. nang - các túi khí của phổi.

Nắp thanh môn

Dây thanh âm

Khí quản

Thanh môn

A B

Hình 15 - 3 Các dây thanh âm và thanh môn, nhìn trên xuống. (A) Vị trí của dây thanh âm khi thở (B)
Vị trí của dây thanh âm khi nói.

CÂU HỎI: Điều gì khiến cho các dây thanh âm rung phát ra tiếng?
386 Hệ hô hấp

Động mạch
Xoang trán Mao mạch phổi
Ống phế nang
Xoang bướm
Ổ miệng
Tỵ hầu

Khẩu cái mềm

Nắp thanh môn Phế nang

Thanh quản và dây thanh âm
Khí quản Tĩnh mạch
B
Thùy trên
Phổi phái Phổi trái

PQ chính phải PQ chính trái

Thùy trên
Thùy giữa

Tiểu phế quản

Thùy dưới

Trung thất
Thùy dưới Màng phổi
Khuyết tim
Cơ hoành
Khoang màng phổi

Hình 15 - 4 Hệ hô hấp. (A) Đường hô hấp trên và dưới - nhìn trước (B) Hình ảnh vi thể của phế nang và
mao mạch phổi. (màu sắc đại diện cho các loại mạch máu, không tương quan với nồng độ oxy trong máu)

CÂU HỎI: Nhánh đầu tiên của khí quản là gì, và cấu trúc của chúng giống với khí
quản như thế nào?

được gọi là rốn phổi (hilus), nơi phế quản chính và

PHỔI VÀ MÀNG PHỔI
Phổi (lungs) nằm hai bên tim trong khoang ngực và
được bao bọc và bảo vệ bởi khung xương sườn. Đáy
phổi nằm áp sát trên vòm hoành; đỉnh phổi nằm phía
trên xương đòn. Ở giữa mỗi phổi có một diện lõm vào
động tĩnh mạch phổi đi vào.
Màng phổi gồm 2 lá thành và lá tạng. Lá thành (parietal
pleura) bao mặt trong thành ngực, và lá tạng (visceral
pleura) bao mặt ngoài phổi. Giữa hai lá màng phổi là thanh
dịch, giảm ma sát và giúp hai màng trượt dễ dàng lên nhau
khi thở.

Mục 15 - 1 | BỆNH HEN SUYỄN
Hen suyễn (Asthma) là bệnh viêm nhiễm cây phế quản
và thường do các tác nhân gây viêm hay dị ứng ảnh
hưởng đến cơ trơn và tuyến trong các phế quản. Tác nhân
dị ứng bao gồm thức ăn và các chất hít phải như bụi,
phấn hoa, lông động vật nuôi, và kytin trong bộ xương
ngoài của côn trùng hay thành tế bào nấm.Thở khò khè
và khó thở (dyspnea) là dấu hiệu cơn hen đến, mức độ có
thể từ nhẹ tới nặng.
Giống như phản ứng dị ứng, cơ trơn của các tiểu phế
quản co lại (xem Hình 15 - A). Vì không có sụn trên
thành, các tiểu phế quản có thể co lại hoàn toàn. Và
giống như quá trình viêm, niêm mạc tiểu phế quản sưng
phồng lên và tăng bài tiết chất nhầy, đôi khi khá nhiều,
khiến các tiểu phế quản đang co sẵn bị tắc lại hoặc nghẹt
hoàn hoàn bởi chất nhầy.
Hen suyễn mạn tính là một yếu tố nguy cơ của bệnh
khí phế thũng (emphysema). Khi các tiểu phế quản bị tắc
ngăn cản thông khí phế nang, thành phế nang yếu dần rồi
vỡ, khiến cơ thể không còn đủ diện tích trao đổi khí.
Phế quản bình thường
Hình 15 - A (A) Mặt cắt ngang của một phế quản bình thường. (B) Phế quản bị viêm nhiễm do hen làm hẹp
lòng phế quản.
Hệ Hô hấp 387
Có thể phòng ngừa tổn thương nặng hơn của phổi bằng
cách phòng cơn hen bằng thuốc chặn sự giải phóng kháng
thể IgE. Phản ứng dị ứng bản chất là sự quá mẫn của hệ
miễn dịch, và ngăn chặn nó có thể ngừa được ảnh hưởng
tác động của quá trình viêm. Bổ sung sự thiếu hụt vitamin
D (nếu có) giúp giảm bớt tình trạng hen nặng ở một số
trẻ nhỏ. Một số thuốc chữa hen chặn hoạt động của
leukotrien hoặc các cytokin khác. Ở Mỹ, tỷ lệ mắc bệnh
hen suyễn ngày càng tăng ở các trẻ lớn lên trong thành
phố (những trẻ lớn lê ở nông thôn mắc bệnh với tỷ lệ rất
thấp); đây có thể là hậu quả của sự ô nhiễm môi trường
sống, hoặc sự thiếu tiếp xúc với các loại cây hay con vật -
giúp phát triển hệ miễn dịch của trẻ.
Phế quản bị thu hẹp
388 Hệ Hô hấp
Phế nang
Đơn vị chức năng của phổi là các phế nang (alveoli).
Có hàng triệu phế nang trong mỗi phổi, và tổng diện
tích của chúng vào khoảng 700 - 800 feet vuông (tương
đương với một vỉa hè rộng 2.5 feet và dài bằng sân bóng
đá Mỹ [300 feet]; hay một hình chữ nhật với kích thước
25 feet x 30 feet ); đó là diện tích cần thiết để trao đổi
oxy và carbon dioxide. Các tế bào phế nang typ I dẹt, lót
hầu hết thành phế nang là các biểu mô lát đơn. Nhưng
trước khi tìm hiểu cấu trúc bên trong phế nang, ta thảo
luận trước về cấu trúc xung quanh chúng.
Không gian nằm giữa các cụm phế nang là các mô liên
kết có tính đàn hồi; các sợi đàn hồi giúp ta thực hiện động
tác thở ra. Mỗi phế nang được bao bọc bởi một mạng
lưới mao mạch phổi (Hình 15-4). Nhớ rằng các mao
mạch cũng được lót bằng biểu mô lát đơn, vì vậy chỉ có 2
tế bào giữa không khí ở trong phế nang và trong máu
của mao mạch phổi, tạo điều kiện khuyếch tán khí hiệu
quả (Hình 15-5). Các tiểu động mạch phổi đưa máu đến
mạng lưới mao mạch phổi khác với các tiểu động mạch
hệ thống trong việc đáp ứng các thay đổi về nồng độ oxy
trong nhu mô phổi. Khi bị thiếu oxy, các tiểu động mạch
phổi co lại (thay vì giãn ra), giảm lượng máu tới hệ mao
mạch phổi. Mục đích của đáp ứng này là gì? Lấy ví dụ ở
bệnh viêm phổi do vi khuẩn, các phế nang bị lấp đầy bởi
dịch. Các phế nang này thông khí rất kém, rất ít khí làm
mới đi vào, và máu lưu thông trong các mao mạch xung
quanh lấy được rất ít hoặc không chút oxy nào. Lượng máu
thiếu oxy này sẽ rời khỏi phổi đi đến các mô. Tuy nhiên,
trong tình trạng như vậy, các tiêu động mạch phổi lại co
lại, giảm dòng máu tới các phế nang thông khí kém. Kết
quả là một lượng máu lớn hơn sẽ đến các cụm phế nang
thông khí tốt, nơi lấy oxy hiệu quả và dễ dàng hơn.
Quay trở lại với cấu trúc bên trong phế nang, nơi chứa
rất nhiều khí. Bên trong phế nang là các đại thực bào lang
thang (Hình 15-5), thực bào các tác nhân gây bệnh hay
các tác nhân lạ không cuốn trôi bởi các tế bào biểu mô có
lông ở cây phế quản. Mỗi phế nang được lót bởi một lớp
mỏng dịch mô, nó rất cần thiết trong khuyếch tán khí vì
khí bắt buộc phải hòa tan vào chất lỏng để có thể vào hay
ra khỏi tế bào (nguyên lý giun đất - giun đất thở qua lớp
da luôn ẩm ướt của nó, và sẽ bị nghẹt thở nếu da trở nên
khô). Mặc dù lượng dịch mô này là cần thiết, nó cũng
chứa nguy cơ tiềm tàng khiến thành phế nang dính lại.
Tưởng tượng một túi nilon dang bị ướt bên trong, thành
của nó sẽ dính lại với nhau vì sức căng bề mặt của nước.
Liên kết của chính phân tử nước và sự liên kết của nó
với ni lông khiến cho 2 thành túi dính lại với nhau. Đây
chính là điều xảy ra với phế nang, giữa dịch mô và
các tế bào phế nang, do đó các phế nang sẽ khó phồng
lên hơn.
Vấn đề này được giải quyết bởi chất hoạt diện phổi
(pulmonary surfactant), một loại lipoprotein được tiết
ra bởi tế bào phế nang typ II, còn được gọi là tế bào vách
ngăn (septal cell). Surfactant trộn lẫn với lớp dich mô bê
trong phế nang làm giảm sức căng bề mặt phế nang, cho
phép phế nang căng phồng lên (xem Mục 15–2: Bệnh
màng trong). Phế nang phồng lên tạo điều kiện trong
việc trao đổi khí, nhưng trước khi thảo luận về quá trình
này, ta hãy xem khí vào và ra khỏi phổi như thế nào.
CƠ CHẾ HÍT THỞ
Sự thông khí (ventilation) là thuật ngữ chỉ quá trình
không khí đi vào và ra khỏi phế nang. Quá trình này gồm
hai phần: hít vào và thở ra, được điều phối bởi hệ thần
kinh và các cơ hô hấp. Các trung tâm hô hấp nằm trên
hành não và cầu não. Chức năng cụ thể của chúng sẽ được
đề cập ở phần sau, nhưng hành não chính là nơi tạo xung
đến các cơ hô hấp.
Các cơ hô hấp là cơ hoành và các cơ liên sườn trong và
ngoài (Hình 15 - 6). Cơ hoành (diaphragm) là một cơ
hình vòm phía dưới phổi; khi co lại, cơ hoành đi xuống
dưới. Các cơ liên sườn nằm giữa các xương sườn. Các cơ
liên sườn ngoài (external intercostal muscles) kéo xương
sườn lên trên và ra ngoài. Các cơ liên sườn trong (internal
intercostal muscles) kéo xương sườn xuống dưới và vào
trong. Sự thông khí là kết quả của sự vận động các cơ hô
hấp tạo nên áp suất khác biệt giữa phế nang và cây phế
quản.
Đối với quá trình hô hấp, có 3 loại áp suất rất quan
trọng:
1. Áp suất khí quyển (Atmospheric pressure) - áp suất
của không khí quanh chúng ta. Áp suất khí quyển ở
ngang mực nước biển là 760mmHg. Ở nơi cao hơn, áp
suất sẽ thấp hơn.
2. Áp suất khoang màng phổi (Intrapleural pressure) -
áp suất trong khoang ảo giữa lá thành và lá tạng
màng phổi. Nó có chức năng rất quan trọng. Một lớp
mỏng thanh dịch giúp hai lá màng phổi dính vào
nhau. Áp suất khoang màng phổi thường nhỏ hơn áp
suất khí quyển (khoảng 756 mmHg) nên được gọi là
áp suất "âm". Phổi đàn hồi làm cho lá thành và lá
tạng tách rời nhau. Tuy nhiên, lượng dịch huyết
thanh ngăn cản sự tách rời của 2 lá này (xem mục 15–
3: Bệnh tràn khí màng phổi)
3. Áp suất bên trong phổi (Intrapulmonic pressure)
là áp suất bên trong cây phế quản và phế nang. Áp suất
 Hệ hô hấp 389

Thì thở ra
Sự hô hấp
Hồng cầu Thì hít vào

Mao mạch Khoảng kẽ Phế nang

Oxy (O2)

Carbon dioxide
(CO2)

Tế bào Đại thực bào

phế nang
loại II
Tế bào
phế nang
loại I

Lớp surfactant Phế quản

và dịch mô chính
Biểu mô phế nang Các sợi đàn hồi
Nội mô mao mạch Màng
hô hấp
A Màng đáy mao mạch

Hình 15 -5 (A) Cấu trúc phế nang cho thấy các tế bào typ I, II và đại thực bào phế nang. Màng hô hấp: các
cấu trúc và chất mà khí phải đi qua khi khuếch tán từ không khí vào máu (oxy) hoặc từ máu vào không khí (CO
2). (B) Hình ảnh tạo hình của phổi. Bên trái là phổi binh thường, bên phải là phổi của người hút thuốc. (Ảnh
chụp bởi Dan Kaufman)

CÂU HỎI: Các tế bào nào được nêu trong hình là một phần của màng hô hấp? Các tế bào nào
không phải, và các chức năng của chúng là gì?
390 Hệ Hô hấp

Mục 15-2 | BỆNH MÀNG TRONG

Bệnh màng trong (Hyaline membrane disease) còn Vì vậy, hít thở trở nên rất khó khăn và đứa trẻ cần rất
được gọi là hội chứng suy hô hấp (respiratory distress nhiều năng lượng chỉ để hít thở.
syndrome-RDS) ở trẻ sơ sinh và thường ảnh hưởng đến
các trẻ sinh non ma phổi chưa sản xuất lượng surfactant Các trẻ sinh non cần được hỗ trợ hô hấp đến khi
cần thiết. phổi có đủ khả năng sản xuất lượng surfactant cần
thiết. Sử dụng surfactant tổng hợp giúp đỡ đáng kể các
Các hơi thở đầu của trẻ làm phồng hầu hết các phế
trẻ, và vì chúng có thể thở bình thường nên giảm phụ
nang bị xẹp, sự xuất hiện của lớp surfactant giúp chúng
thuốc vào mặt nạ thở. Việc sử dụng dài hạn surfactant
luôn mở. Các hơi thở tiếp theo trở nên dễ dàng hơn, và
tổng hợp ở các trẻ đẻ non vẫn đang được nghiên cứu và
nhịp thở bình thường được thiết lập.
đánh giá.
Nếu không có lớp surfactant, sức căng bề mặt của lớp
dịch mô lót trong phế nang khiến phế nang xẹp xuống
trong mỗi nhịp thở thay vì phồng lên.

Thì hít vào Thì thở ra

Khí quản
Xương sườn
Xương sườn
Phổi

Cơ liên sườn
ngoài

Xương ức

Cơ hoành
A B

Hình 15-6 Cơ chế hoạt động của các cơ hô hấp. (A) Hít vào: Cơ hoành co lại, đi xuống dưới; các cơ liên
sườn ngoài kéo khung xương sườn lên trên và ra ngoài; phổi được giãn rộng. (B) Thở ra: cơ hoành giãn,
hướng lên trên; khung xương sườn đi xuống dưới và vào trong do các cơ liên sườn trong giãn; phổi thu hẹp
lại.

CÂU HỎI Tại sao thì thở ra bình thường là quá trình thụ động?

dao động, cao hơn hoặc nhỏ hơn áp suất khí quyển
trong mỗi chu kỳ thở.
THÌ HÍT VÀO
Thì hít vào (inhalation), còn được gọi là inspiration, là một
chuỗi các động tác có thể mô tả như sau: xung vận động từ
hành não theo dây thần kinh hoành (phrenic nerves) và các
dây thần kinh liên sườn (intercostal nerves) đến các cơ liên
sườn. Cơ hoành co lại, đi xuống dưới, làm mở rộng khoang
ngực từ trên xuống dưới. Các cơ liên sườn ngoài kéo các
xương sườn lên trên và ra ngoài, mở rộng khoang ngực
sang hai bên và từ phía trước ra phía sau.

Mục 15-3 | BỆNH TRÀN KHÍ MÀNG PHỔI
Tràn khí màng phổi (Pneumothorax) là sự hiện diện
không khí trong khoang màng phổi, dẫn đến xẹp phổi.
Nhớ lại khoang màng phổi chỉ là một khoang ảo vì phần
thanh dịch bên trong nó chỉ nhỏ đủ để 2 lá màng phổi di
động cùng nhau khi thở, và áp suất trong khoang màng
phổi luôn nhỏ hơn áp suất khí quyển. Khi không khí vào
trong khoang màng phổi, áp suất khoang tăng đột ngột
khiến cho phổi bị xẹp (yếu tố khác đóng góp là tính đàn
hồi trong phổi)
Tràn khí màng phổi tự phát không do chấn thương,
thường là hậu quả của sự vỡ các phế nang bị suy yếu trên
bề mặt phổi. Các bệnh phổi như khí phễ thũng là yếu các
phế nang.
Khi khoang ngực được mở rộng, lá thành màng phổi
cũng được mở rộng theo. Khoang màng phổi trở nên âm
hơn do thiếu lực hút giữa 2 lá màng phổi. Tuy nhiên, nhờ
thanh dịch trong khoang màng phổi mà lá tạng cũng mở
rộng theo, giúp phổi phồng lên.
Khi hai phổi mở rộng, áp lực bên trong phổi giảm
xuống nhỏ hơn áp suất khí quyển, khí sẽ qua mũi đi vào
các đường dẫn khí tới các phế nang. Quá trình này diễn
ra cho đến khi áp suất trong phổi bằng áp suất khí
quyển; đó là quá trình thở vào bình thường. Tất nhiên,
quá trình này còn kéo dài thêm nữa, đó là khi ta hít sâu.
Khi đó đòi hỏi các cơ hô hấp co mạnh hơn để mở rộng
phổi, cho phép nhiều khí đi vào hơn.
THÌ THỞ RA
Thì thở ra (exhalation) hay còn gọi là expiration, bắt đầu
khi xung vận động từ hành não giảm kích thích và cơ
hoành cùng cơ liên sườn ngoài giãn. Vì vậy, khoang ngực
giảm thể tích, phổi xẹp xuống, và các mô liên kết có tính
đàn hồi - các mô bị căng ra trong quá trình hít vào, giãn
ra làm thu nhỏ các phế nang. Khi áp lực trong phổi tăng
lên cao hơn áp suất khí quyển, khí bị buộc ra khỏi phổi
cho đến khi hai áp suất được cân bằng lại.
Lưu ý rằng thì thở vào là một quá trình chủ động đòi
hỏi sự co cơ, nhưng thì thở ra bình thường là một quá trình
thụ động, do giãn các cơ và phụ thuộc vào mực độ đàn hồi
của mô phổi. Nói cách khác, bình thường chúng ta cần
dùng năng lượng để thở vào nhưng không cần khi thở ra
(xem mục 15-4: Khí phế thũng).
Hệ hô hấp 391
Vết thương xuyên thủng thành bụng cũng khiến cho
khí đi vào khoang màng phổi, dẫn đến hậu quả làm xẹp
một bên phổi. Trong các trường hợp nặng, lượng lớn
không khí đẩy tim, các mạch máu lớn, khí quản, và thực
quản sang bên đối diện (hiện tượng đẩy lệch trung thât -
mediastinal shift), tạo sức ép phổi đối bên dẫn đến thở
khó khăn hơn. Tình trạng này được gọi là tràn khí màng
phổi áp lực và đòi hỏi can thiệp y khoa nhanh chóng để
giải phóng khí trong khoang màng phổi.
Tuy nhiên, chúng ta có thể vượt xa nhịp thở ra bình
thường và đẩy được nhiều khí ra ngoài hơn, ví dụ như
khi nói chuyện, hát, hay thổi bóng bay. ó là khi ta thở ra
gắng sức - một quá trình chủ động đòi hỏi sự co cơ. Các
cơ liên sườn trong co lại kéo các xương sườn đi xuống và
vào trong, đẩy khí ra khỏi phổi. Các cơ bụng co lại, ví dụ
như cơ thẳng bụng, ép các tạng trong ổ bụng và đẩy cơ
hoành lên trên, khiến khí buộc phải đi ra khỏi phổi (xem
mục 15-5: Nghiệm pháp Heimlich).
CÁC THỂ TÍCH HÔ HẤP
Dung tích của phổi rất đa dạng theo kích thước và độ
tuổi của từng người. Những người cao thường có phổi to
hơn những người thấp. Khi ta già đi, phổi cũng giảm
dung tích do giảm độ đàn hồi và các cơ hô hấp giảm hiệu
quả co bóp. Các giá trị thể tích hô hấp dưới đây cho
phép ta đánh giá chức năng phổi (xem thêm hình 15-7)
Thể tích khí lưu thông (Tidal volume - TV) - thể tích
1. khí lưu chuyển trong một lần hít vào và thở ra thông
thường. Giá trị trung bình thể tích khí lưu thông ở
người bình thường là 500ml, nhưng nhiều người có
giá trị nhỏ hơn do nhịp thở nông.
2. Thể tích thông khí phút (Minute respiratory
volume - MRV) - lượng khí hít vào thử ra trong 1
phút. MRV bằng thể tích khí lưu thông nhân với tần
số thở trong 1 phút (trung bình 12-20 nhịp/phút).
Nếu TV trung bình là 500ml và tần số thở là 12 nhịp/
phút thì MRV = 6000ml/phút = 6l/phút. Với những
bệnh nhân thở nông thì thể tích khí lưu thông thường
nhỏ hơn giá trị trung bình nên
392 Hệ hô hấp
Mục 15-3| KHÍ PHẾ THŨNG
Khí phế thũng (Emphysema) là một dạng của bệnh tắc
nghẽn phổi mạn tính (COPD), là bệnh thoái hóa trong đó
các phế nang mất tính đàn hồi và không thể hồi phục được.
Nguyên nhân hay gặp nhất (và có thể phòng được) là khói
thuốc lá; các nguyên nhân khác là do phơi nhiễm lâu ngày
các chất ô nhiễm không khí nguy hiểm hoặc do bụi công
nghiệp, hen suyễn mạn tính hay viêm phế quản mạn. Khi hít
phải các tác nhân kích thích có thể gây tổn thương thành
phế nang và gây ra suy yếu các mô liên kết đàn hồi xung
quanh phế nang. Các đại thực bào di chuyển đến các vùng bị
tổn thương và sản xuất ra enzyme có khả năng phá hủy
protein elastin. Đây là đáp ứng bình thường của cơ thể (để
loại bỏ các mô tổn thương), khi đáp ứng quá mức sẽ gây tổn
thương tại chính vùng đó. Khi phế nang bị vỡ, tạo nên các
khoang chứa khí nhưng không có chức năng trao đổi khí.
(xem Hình. 15-B)
Trong bệnh khí phế thũng tiến triển, mô phổi bị tổn
thương được thay thế bởi mô liên kết sợi (scar tissue), làm
hạn chế hầu hết khả năng khuếch tán khí.
Phổi bình thường
Hình 15-B (A) Nhu mô phổi - các phế nang bình thường (B) Nhu mô phổi trong bệnh khí phế thũng
vì vậy cần tăng tần số hô hấp để đạt MRV trung bình.
3. Thể tích khí dự trũ hít vào (Inspiratory reserve) -
lượng khí thu được khi cố gắng hít vào hết sức. Bình
thường, thể tích dự trữ hít vào có giá trị từ 2000 đến
3000 ml.
Nồng độ oxy máu giảm, và carbon dioxide máu tăng.
Tích lũy carbon dioxide làm giảm pH dịch nội bào, dẫn
đến bệnh nhân bị toan hô hấp.
Đối với một số người mắc COPD, tổn thương mô
phổi do khói thuốc lá kích thích cơ chế tự miễn dịch
trong cơ thể. Các tế bào miễn dịch hoạt động nhầm lẫn,
làm tăng thương tổn, ngay cả khi người đó đã dừng hút
thuốc.
Một trong những triệu chứng đặc hiệu của khí phế
thũng là bệnh nhân luôn phải thở ra gắng sức. Phổi mất
tính đàn hồi dẫn đến thì thở ra bình thường trở thành
quá trình chủ động, thay vì là bị động như trước. Bệnh
nhân phải sử dụng năng lượng để thở ra sao cho có đủ
không gian cho khí hít vào đi vào phổi. Điều này có thể
gây mệt mỏi nhiều cho người bệnh và gây giảm đi các
triệu chứng của khí phế thũng.
Phổi khi mắc khí phế thũng
4. Thể tích khí dự trữ thở ra (Expiratory reserve) -
lượng khí thu được khi cố gắng thở ra hết sức. Bình
thường, thể tích dự trữ thở ra có giá trị từ 1000 đến
1500ml.
5. Dung tích sống (Vital capacity) - ttoongrcuar thể
tích khí lưu thông, thể tích dự trữ hít vào và thể tích
dự trữ thở ra. Nói cách khác

Mục 15-5 | NGHIỆM PHÁP HEIMLICH
Nghiệm pháp Heimlich đã được phổ biến rộng rãi trong
cộng đồng và thực sự là một kỹ thuật cấp cứu quan trọng.
Nếu một người đang bị nghẹn bởi vật lạ (ví dụ như
thức ăn) nằm ở hầu hay thanh quản, ta sẽ sử dụng chính
khí trong phổi để đẩy vật cản đó ra. Sinh lý học của kỹ
thuật này được biểu thị ở Hinhg 15-C..
Người thực hiện nghiệm pháp đứng đằng sau người
bị nghẹn, đưa cả 2 tay vòng quanh thắt lưng người đó.
Vật lạ
Phổi
Cơ hoành
Hình 15-C Nghiệm pháp Heimlich
dung tích sống là lượng khí thu được khithở ra hết
sức sau khi hít vào hết sức. Giá trị trung bình của
dung tích sống nằm trong khoảng 3500 đến 5000ml.
6. Thể tích khí cặn (Residual air volume) - lượng khí
còn lại trong phổi sau khi đã thở ra hết sức; trung
bình 1000 đến 1500ml. Thể tích khí cặn rất quan
trọng để đảm bảo mọi thời điểm đều có khí trong
phổi, để quá trình trao đổi khí liên tục, ngay cả giữa
các lần thở.
Hệ hô hấp 393
Một bên tay nắm lại, đặt ở giữa rốn và khung xương sườn
(phái dưới cơ hoành) của người bị nạn, và ray còn lại phủ
lên trên tay đó. Việc đặt tay đúng rất quan trọng, tránh
làm vỡ xương sườn của người bị nghẹn. Với cả hai tay,
đẩy mạnh và nhanh lên phía trên, đẩy cơ hoành lên trên
và buộc khí đi ra ngoài. Phần khí này giúp tống vật lạ ra
khỏi cơ thể.
Một số thẻ tích được miêu tả phía trên được đo bởi
phế khí (spirometers), dụng cụ ghi lại sự chuyển động
của khí. Các ca sỹ hay nhạc sỹ chơi nhạc cụ hơi thường có
dung tích sống lớn hơn so với chiều cao và độ tuổi vì các
cơ hô hấp đã thay đổi theo chế độ luyện tập của họ. Điều
này cũng giống với các vận động viên luyện tập thường
xuyên. Tuy nhiên người mắc bệnh khí phế thũng cần
năng lượng để thở ra, dung tích sống và thể tích dự trữ
thở ra thường thấp hơn giá trị trung bình.
394 Hệ hô hấp

Lít (l)
6

Thể tích khí

dự trữ hít vào

Dung tích
sóng

Dung tích 3
Thể tích khí
toàn phổi lưu thông
2.5

2
Thể tích khí
dự trữ thở ra

Thể tích khí cặn

0
Thời gian

Hình 15-7 Các thể tích hô hấp

CÂU HỎI: Các thể tích nào tạo nên dung tích sống? Thể tích nào không đo được bằng phế ký?

Có một chỉ số về thể tích hô hấp giúp cho chuẩn
đoán khí phễ thũng, đó là Thể tich thở ra tối đa (forced
expiratory volume - FEV). Tên gọi đã gợi ý cho ta cách
tích FEV: sau một nhịp hít vào hết sức, ta thở ra nhanh
nhất và hết sức nhất có thể, và thể tích này được xác định
ở giây thứ 1, 2, 3 (FEV1 hay FEV2). Bất kỳ tổn thương
lan rộng của phế nang đều làm giảm FEV.
Một thể kích hô hấp khác là thông khí phế nang
(alveolar ventilation), là lượng khí thực sự tới phế nang
và tham gia trao đổi khí. Trung bình thể tích khí lưu
thông là 500ml, trong đó 350 đến 400ml vào phế nang ở
cuối thì hít vào. Còn lại 100 dến 150ml khí là khoảng
chết giải phẫu (anatomic dead space), lượng khí vẫn
còn trong đường dẫn khí. Mặc dù tên gọi hơi tiêu cực,
khoảng chết giải phẫu là giá trị bình thường , mọi người
đều có nó.
Khoảng chết sinh lý (Physiological dead space) là
giá trị bất thường và thể tích của các phế nang mất chức
năng làm giảm khả năng trao đổi khí. Nguyên nhân làm
tăng khoảng chết sinh lý bao gồm viêm phế quản, viêm
phổi, lao phổi, khí phế thũng, hen suyễn, phù phổi và xẹp
phổi.
Độ giãn nở (compliance) của thành ngực và hai phổi
rất cần thiết để thông khí phế nang hiệu quả. Độ giãn nở
lồng ngực (sự dãn rộng khoang ngực) có thể giảm do
viêm màng phổi (pleurisy) hay gãy xương sườn, khiến ta
đau khi hít vào, hoặc do vẹo cột sống (scoliosis) hay cổ
chướng (ascites), khiến việc co cơ hô hấp gặp khó khăn.
Độ giãn nở phổi, sự dãn nở tự nhiên do khí trong phổi,
sẽ giảm do bất kỳ nguyên nhân nào làm tăng khoảng chết
sinh lý. Độ giãn nở bình thường đảm bảo phổi được mở
rộng đủ để thực hiện chức năng trao đổi khí tại phế nang.
SỰ TRAO ĐỔI KHÍ
Có hai vùng trao đổi khí oxy và carbondioxide: hai phổi
và mô trong cơ thể. Sự trao đổi khí giauwx không khí
trong phế nang và máu trong mạng mao mạch phổi
đưuọc gói là hô hấp ngoài (external respiration). Thuật
ngữ này có thể gây hiểu lầm vì ta thường cho rằng ''bên
ngoài'' là nằm ngoài cơ thể. Tuy nhiên, trong trường hợp
này, "bên ngoài" mang nghĩa là sự trao đổi trong đó bao
gồm khí từ môi trường bên ngoài, mặc dù xảy ra bên
trong phổi, trong cơ thể. Hô hấp trong (internal
respiration) là sự trao đổi khí giữa máu trong mao
mạch hệ thống và các mô của cơ thể.

Khí ta hít vào (khí quyển) chứa khoảng 21% oxy và
0.04% carbon dioxide. Mặc dù hầu hết (78%) không khí
là nito, khí này không có chức năng sinh lý trong cơ thể,
nên ta đơn giản thở ra nguyên vẹn lượng nito hít vào.
Khí thở ra chứa khoảng about 16% oxy và 4.5% carbon
dioxide, vì vậy rõ ràng oxy còn được lưu lại một phần
trong cơ thể và carbon dioxide từ tế bào sản xuất ra được
đẩy ra ngoài.
SỰ KHUẾCH TÁN KHÍ - ÁP SUẤT
RIÊNG PHẦN CÁC KHÍ.
Bên trong cơ thể, khí được khuếch tán từ nơi có nồng đọ
cao tới nới có nồng độ thấp. Nồng độ mỗi khí ở từng
vùng cụ thể (trong phế nang, hệ mạch phổi, ....) được
biểu thị bởi một giá trị gọi là áp suất riêng phần (partial
pressure). Áp suất riêng phần của một khí, tính theo
mmHg, là áp suất nó tao ra trong một hỗn hợp khí,
cho dù hỗn hợp thực sự ở trạng thái khí hay ở trạng
thái lỏng như máu. Áp suất riêng phần của oxy và
carbon dioxide trong khí quyển và trong các vùng trao
đổi khí được liệt kê trong Bảng 15-1. Áp suất riêng
phần được kí hiệu là "P", được dùng ghi kết quả khí
máu trong bệnh viện.
Áp suất riêng phần của oxygen and carbon dioxide ở
vùng hô hấp ngoài (hai phổi) và hô hấp trong (cơ thể) được
thể hiện ở Hình 15-8. Vì áp suất riêng phần phản ánh
Bảng 15-1 | ÁP SUẤT RIÊNG PHẦN VÀ ĐỘ BÃO HÒA OXY
Vùng PO2 (mm Hg) PCO2 (mm Hg)
Khí quyển 160
Khí trong phế nang 104
Máu trong tính mạch hệ thống 40
(tới các động mạch phổi)
Máu trong động mạch hệ thống 100
(từ tĩnh mạch phổi)
Dịch mô 40
Áp suất riêng phần được tính theo công thức sau:
% khí trong hỗn hợp × áp suất tổng = PGAS
Ví dụ: O2 trong khí quyển
21% × 760 mm Hg = 160 mm Hg (PO2)
Ví dụ CO2 trong khí quyển
0.04% × 760 mm Hg = 0.15 mm Hg (PCO2)
Lưu ý rằng áp suất riêng phần trong phế nang không hoàn toàn giống trong khí quyển. Khí trong phế nang chứa
một lượng hơi nước và CO2 khuếch tán từ máu. Oxy cũng khuếch tán từ tiểu động mạch vào mao mạch phổi. Do
vậy, PO2 phế nang nhỏ hơn PO2 khí quyển, và PCO2 phế nang cao hơn đáng kể PCO2 khí quyển.
Hệ hô hấp 395
nồng độ, chất khí sẽ khuếch tán từ nới có áp suất riêng
phần cao towis nơi có áp suất riêng phần thấp hơn.
Khí bên trong phế nang có PO2 cao và PCO2 thấp. Máu
trong mao mạch phổi, có PO2 thấp và PCO2 cao.
Do vậy, trong hô hấp ngoài, oxy khuếch tán từ không
khí vào trong máu, và carbon dioxide khuếch tán từ
máu ra không khí trong phế nang. Lượng máu về tim giờ
có PO2 cao và PCO2 thấp, và được thất trái bớm vào tuần
hoàn hệ thống.
Máu động mạch đến các mao mạch hệ thống có PO2
cao và PCO2 thấp. Các tế bào và mô lai có PO2 cao và PCO2
thấp vì các tế bào liên tục dùng oxy trong hô hấp tế bào
(sản sinh năng lượng) và sản xuất ra carbon dioxide
trong quá trình này. Do vậy, trong hô hấp trong, oxy
khuếch tán từ máu đến mô (tế bào), và carbondioxide
khuếch tán từ mô vào trong máu. Lượng máu này vào hệ
tĩnh mạch rồi đổ về tim có PO2 thấp và PCO2 cao và được
thất phải bơm lên phổi để tham gia vào quá trình hô hấp
ngoài.
Các rối loạn về trao đổi khí thường liên quan tới phổi,
hay hô hấp ngoài (xem Mục 15-6: Phù phổi và Mục 15-7:
Viêm phổi).
Độ bão hòa oxy trong máu (SaO2)
0.15 —
40 —
45 70–75%
40 95–100%
50 —
396 Hệ hô hấp

Phế nang

Po2 105
Pco2 40

Động mạch CO2 O2 to Tĩnh mạch

phổi vào phổi
phế nang blood
Po2 40 Mao mạch
phổi Po2 100
Pco2 45 Pco2 40
Hô hấp
ngoài

Tim phải Tim trái

Tĩnh mạch Động

chủ
mạch chủ

Các tĩnh mạch Các động

Hô hấp mạch
trong
Po2 40 Po2 100
Pco2 45 Mao mạch Pco2 40
hệ thống
CO2 O2 đến mô
vào máu
Po2 40
Pco2 50

Hình 15-8 Hô hấp ngoài trong phổi và hô hấp trong trong cơ thể. Các áp suất riêng phần của oxy và carbon
dioxide được biểu thị ở mỗi vùng.

CÂU HỎI: Mô tả sự vận chuyển của oxy trog hô hấp ngoài và vận chuyển của carbon dioxide
trong hô hấp trong.

QUÁ TRÌNH VẬN CHUYỂN KHÍ

là thành phần của hemoglobin và giúp cho phân tử
TRONG MÁU
protein này có khả năng gắn với oxy.
Mặc dù một số nguyên tử oxy ở dạng hòa tan trong máu và Liên kết oxy–hemoglobin được hình thành tại phổi
có tạo nên giá trị PO2, chúng chỉ chiếm khoảng 1.5% tổng nơi có PO2 cao. Tuy nhiên kiên kết này kém bền, và khi
số oxy vận chuyển, không đủ để duy trì sự sống. Như dòng máu chảy qua các mô có PO2 thấp, liên kết bị phá vỡ
chúng ta đã biết, hầu hết lượng oxy vận chuyển trong và oxy được giải phóng vào các mô. Nồng độ oxy càng
máu đều gắn với hemoglobin ở hồng cầu (RBCs). thấp trong mô, càng nhiều oxy được gaiir phóng từ liên kết
Nguyên tố sắt hóa trị II

Ô 15-6 | PHÙ PHỔI
Phù phổi (Pulmonary edema) là sự tích lũy dịch trong phế
nang. Căn bệnh thường là hậu quả của suy tim sung huyết
bên tim trái (hoặc toàn bộ tim) không bơm một cách hiệu
quả. Nếu thất trái không bơm được mạnh, buồng tim
không thể tống hết máu đi đồng thời không nhận được
toàn bộ lượng máu nhĩ trái đổ xuống. Từ đó, dòng máu bị
"tắc nghẽn", và chảy ngược vào các tĩnh mạch phổi và cả các
mao mạch phổi.
Ô 15 - 7 | VIÊM PHỔI
Viêm phổi (Pneumonia) là bệnh nhiễm khuẩn các lá
phổi. Mặc dù nhiều vi khuẩn có thể gây ra bệnh viêm
phổi, loài phổ biến nhất có lẽ là Streptococcus
pneumoniae (phế cầu khuẩn). Ước tính loài này đã gây
nên khoảng 500,000 trường hợp viêm phổi mỗi năm ở
Hoa Kỳ, với 50,000 ca tử vong.
S. pneumoniae cư ngụ tạm thời ở đường hô hấp trên;
nó không nằm trong hệ vi khuẩn có lợi của cơ thể, nhưng
với hầu hết mọi người, nó không phải là một tác nhân
độc hại. Mặt với người khỏe mạnh, nhiễm khuẩn được
ngăn chặn bởi các tế bào biểu mô có lông chuyển và hệ
miễn dịch của cơ thể. Hầu hết các trường hợp viêm phổi
xảy ra ở người già trên một nền nhiễm trùng có trước
như bệnh cúm, hoặc ở người rất trẻ.
Khi vi khuẩn có thể xâm nhập vào phế nang, các tế
bào phế nang tiết dịch và tích lũy chúng.
oxy-hemoglobin. Điều này đảm bảo các tế bào hoạt động được giải phóng từ hemoglobin. Nguồn dự trữ oxy ở
nhiều, như các cơ thể lực, nhận đủ lượng oxy cần thiết để tĩnh mạch cung cấp cho các mô hoạt động đủ lượng oxy
duy trì hô hấp tế bào. Các yếu tố khác làm tăng giải phóng cần thiết (tham khảo ô 15–8: Carbon Monoxide CO).
oxy ra khỏi hemoglobin là chỉ số PCO2 cao (pH thấp hơn)
và nhiệt độ cơ thể cao, cả hai yếu tố đều là đặc trưng của
các mô hoạt động nhiều.
Chỉ số đo lường khác đánh giá lượng oxy trong máu
là phần trăm độ bão hòa oxy trong hemoglobin (SaO2).
PO2 càng cao thì SaO2 càng cao, và khi PO2 giảm thì SaO2
cũng giảm, mặc dù không nhanh như nhau. Với PO2
khoảng 100 thì SaO2 khoảng 97%, ví dụ như trong hệ
thống động mạch. Với PO2 khoảng 40, như trong hệ
tĩnh mạch, thì SaO2 vào khoảng 75%. Lưu ý rằng máu
tĩnh mạch vẫn có oxy. Và khi dòng máu chảy qua một
mô hoạt động nhiều, thì càng nhiều oxy
Hệ Hô hấp 397
Vì áp lực dòng máu tăng trong các mao mạch phổi, áp lực
lọc khiến dịch tích lũy vào trong phế nang.
Phế nang đổ đầy dịch sẽ không còn bề măt tiếp xúc
để trao đổi khí, hâu quả dẫn đến tình trạng thiếu oxy tế
bào gây nên triệu chứng khó thở (dyspnea) và tăng tần
số thở. Cách điều trị hiệu quả nhất trong trường hợp này
là khôi phục lại khả năng bơm máu của tim về bình
thường.
Nhiều bach cầu trung tính di chuyển đến vị trí nhiễm
khuẩn và tiến hành thực bào vi khkhuaanrLongf phế
nang lúc này chứa đầy dịch, vi khuẩn và các bạch cầu
trung tính (được gọi là hiện tượng đông đặc -
consolidation), điều này làm giảm khả năng trao đổi khí
của phổi.
Pneumovax là một loại vắc xin dự phòng cho viêm
phổi loại này. Nó chỉ chứa vỏ của các loại S. pneumoniae
phổ biến nhất và không gây bệnh (vỏ bọc vi khuẩn không
độc, nhưng có tính kháng nguyên, tức chúng có thể kích
thích sản sinh kháng thể. Tiêm vắc xin này được khuyến cáo
cho người già lớn hơn 60 tuổi và với ngưới mắc bệnh phổi
mạn tính hoặc mọi bệnh lý làm giảm hệ miến dịch. Nó cũng
được khuyến cáo sử dụng cho trẻ sơ sinh.
Quá trình vận chuyển của carbon dioxid phức tạp hơn
một chút. Một số carbon dioxid hòa tan trong huyết
tương, và một số được vận chuyển bởi hemoglobin
(carbaminohemoglobin), nhưng chúng chỉ chiếm
khoảng 20% tổng lượng CO2 vận chuyển. Hầu hết
carbon dioxid vận chuyển trong máu dưới dạng ion
bicarbonate (HCO3−). Trước hết ta cùng nhìn lại các
phản ứng chuyển CO2 thành ion bicarbonate.
Khi carbon dioxid vào trong máu, hầu hết khuếch
tán vào các tế bào hồng cầu, nơi chứa enzyme carbonic
anhydrase. Enzyme này (chứa kẽm) xúc tác
398 Hệ Hô hấp
Ô 15 - 8 | CARBON MONOXIDE
Carbon monoxide (CO) là khí không màu, không mùi
được sản sinh ra trong quá trình đốt cháy nhiên liệu như
gasoline, than đá, dầu và gỗ. Như chúng ta đã biết, CO là
một khí độc có thể gây chết nếu hít phải chỉ với một lượng
nhỏ hoặc chỉ trong khoảng thời gian ngắn.
Lý do mà CO rất độc với cơ thể là cấu trúc của nó
liên kết rất mạnh và ổn định với hemoglobin trong
hồng cầu (carboxyhemoglobin). Hemoglobin liên kết
với CO khiến nó không thể gắn và vận chuyển oxy . Vì
vậy, tác dụng của CO là giảm đáng kể lượng oxy vận
chuyển trong máu. Với chỉ mộ lượng nhỏ 0.1% CO
trong lượng khí hít vào có thể bão hòa một nửa hemo-
globin với CO.
Thiếu hụt oxy thường biểu hiện rõ ràng ở người da
trắng với tình trạng xanh tím (cyanosis) xuất hiện ở da,
môi và cả các nền móng. Triệu chứng này là do
hemoglobin vốn màu đỏ sẫm nếu không có oxy gắn vào.
Tuy nhiên, khi hemoglobin gắn với CO, nó trở thành
màu đỏ anh đào rực rỡ. Màu này có thể nhìn thấy ở
người da trắng và rất dễ gây hiểu lầm; người bị nhiễm
phản ứng carbon dioxide với nước và tạo thành acid
carbonic:
CO2 + H2O → H2CO3
Sau đó acid carbonic phân ly:
_ Các trung tâm hô hấp nằm ở hành não (medulla) và cầu
H2CO3 → H+ + HCO3
Các ion bicarbonate khuếch tán ra khỏi hồng cầu vào
trong huyết tương, để lại các ion hydrogen (H+) vẫn còn
trong hồng cầu. Quá nhiều ion H+ sẽ khiến tế bào hồng
cầu dần bị acid hóa, nhưng hemoglobin hoạt động như
một hệ đệm để ngăn cản tình trạng này. Để duy trì trạng
–
thái cân bằng ion, ion chloride (Cl ) từ huyết tương đi
vào tế bào hồng cầu; điều này đươc gọi là sự trao đổi
clorua. Vậy CO2 ở đâu? Nó ở trong huyết tương như một
phần của ion HCO3–. Khi máu tới phổi, vùng có PCO2
thấp, các phản ứng trên xảy ra theo thứ tự ngược lại, và
CO2 được hình thành lại rồi khuếch tán vào phế nang để
thải ra ngoài.
ĐIỀU HÒA HÔ HẤP
Hai cơ chế điều hòa hô hấp: cơ thế thần kinh và cơ thế
hóa học. Bởi vì hầu hết các thay đổi trong tần số thở
độc CO trong tình trạng thiếu oxy trầm trọng. Các triệu
chứng hay gặp của ngộ độc CO là đau đầu và hoa mắt.
Khó thở, nhầm lẫn hay nôn cũng có thể xảy ra. Tim có
thể bị tổn thương vì CO gắn với myoglobin - phân tử dự
trữ oxy trong các tế bào cơ tim, gây trở ngại hoạt dộng
chứng năng của ty thể và còn giảm tổng hợp ATP.
Mặc dù CO được tìm thấy trong khói thuốc lá, nó chỉ
chiếm một lượng rất nhỏ không gây chết người. Tuy
nhiên, những người hút thuốc nhiều, có thể ở tình trạng
nhẹ nhưng thiếu oxy mạn tính vì hầu hết hemoglobin đã
gắn chặt với CO. Và để bù lại, cơ thể tăng sản sinh hồng
cầu, vì vậy họ thường có lượng hematocit hơn 50%.
Điều trị ngộ độc trầm trọng CO có thể cần sử dụng
buồng oxy cao áp trong đó người bệnh thở oxy dưới áp
lực. Các trướng hợp khác trong đó liệu pháp oxy cao áp có
thể giúp điều trị như bỏng, nhiễn trùng xương, hoại thư
mô và thiếu máu trầm trọng.
hay độ sâu hơi thở cuối cùng đều được thwuc hiện bởi
các xung thần kinh, chúng ta sẽ thảo luận về cơ chế thần
kinh trước.
CƠ CHẾ ĐIỀU HÒA THẦN KINH
não (pons), là những phần nằm trong thân não (Hình 15
–9). Tronh hành não là trung tâm hít vào và thở ra.
Trung tâm hít vào tự tạo xung theo nhịp. Các xung
này di chuyển theo các dây thần kinh đến các cơ hô hấp
để kích thích sự co cơ. Kết quả ta có sự hít vào. Và khi
phổi phồng lên, các receptor nhận cảm áp suất của các tế
bào trong phổi phát hiện sức căng này và tạo xung cảm
giác đến hành não; các xung này sẽ ức chế trung tâm hít
vào. Hiện tượng này được gọi là phản xạ Hering-
Breuer , đồng thời cũng giúp ngăn cản phổi phồng lên
quá to.
Khi trung tâm hít vào bị ức chế, dẫn đến giảm xung tới
các cơ hô hấp, khiến chúng giãn ra và bắt đầu thì thở ra.
Rồi khi trung tâm hít vào hoạt động trở lại thì chu kỳ hít
thở mới được bắt đầu. Khi cần thở ra mạnh hơn trong
mọt số trường hợp, ví dụ như

A
Vùng dưới đồi
Trung tâm điều
chỉnh thở
Trung tâm
ức chế hô hấp
Cầu não
Hành não
B
Trung tâm thở ra
Trung tâm hít vào
Hình 15-9 Điều hòa hô hấp theo cơ chế thần kinh (A) Mặt cắt giữa não bộ. (B) Các trung tâm hô hấp ở hành
não và cầu não (C) Các cơ hô hấp.
CÂU HỎI: Trung tâm nào kích thích trực tiếp quá trình thở vào? Trả lời dựa trên hình vẽ phía trên.
trong khi tập thể dục, trung tâm hít vào kích thích trung
tâm thở ra, từ đó tạo xung gửi đến các cơ liên sườn trong
và cơ bụng.
Hai trung tâm hô hấp ở cầu não hoạt động cùng với
trung tâm hít vào đảm bảo nhịp điệu hơi thở bình
thường. Trung tâm ức chế hô hấp (apneustic center)
kéo dài thì hít vào và bị ức chế bởi tín hiệu từ trung tâm
điều chỉnh thở (pneumotaxic center), tạo nhịp thở ra.
Trong nhịp thở bình thường, thì hít vào kéo dài 1-2 giây,
theo sau là nhịp thở ra dài hơn chút (2-3 giây). Như vậy
tần số thở bình thường khoảng 12-20 nhịp/phút.
Nhưng có rất nhiều biến thể của nhịp thở bình
thường, hơn thế chúng còn rất hay gặp. Xúc cảm thường
Hệ Hô Hấp 399
Kích thích
Ức chế
Vỏ não
Các cơ liên sườn ngoài
C Cơ hoành Các recepter nhận
cảm áp suất trên
phổi
ảnh hưởng đến hô hấp; một nối sợ hãi đột ngột có thể
khiến hơi thở gấp gáp hơn, hoặc sự sợ hãi thường làm
tăng tần số thở. Trong các tình huống này, các xung dẫn
truyền từ vùng dưới đồi (hypothalamus) điều chỉnh tín
hiệu đi của hành não. Vỏ não (cerebral cortex) cho phép
cơ thể tự động thay đổi tần số hay nhịp điệu thở để có
thể nói, hát, thở nhanh hơn hay chậm hơn hoặc ngay cả
ngừng thở trong vòng 1-2 phút. Tuy nhiên, các thay đổi
này không thể tiếp diễn mãi mãi, hành não sẽ dần lấy lại
sự kiểm soát.
Ho (coughing) và hắt hơi (sneezing) là các phản xạ
để loại bỏ các chất kích thích khỏi đường hô hấp; hành
não chứa trung tâm điều chỉnh của cả 2 phản xạ này.
Hắt hơi gây ra bởi các chất gây kích ứng niêm mạc mũi
400 Hệ Hô Hấp
và ho gây ra bởi chất kích ứng niêm mạc hầu họng,
thanh quản và khí quản. Bản chất của 2 phản xạ này
giống nhau: Vào thì hít vào, thanh môn đóng lại để tạo
áp lực. Sau đó thanh môn mở đột ngột, tạo nên nhịp
thở ra. Ho khiến ta thở ra qua miệng, trong khi hắt hơi
khiến ta thở ra qua mũi. Một số người hắt hơi ngay cả
khi tiếp xúc với ánh sáng như ánh sáng mặt trời. Hiện
tượng này được gọi là hắt hơi quang học (photic
sneezing) và có tính di truyền. Quy luật di truyền là gen
trội trên NST thường, với đặc điểm chỉ mang một gen
bệnh, từ mẹ hoặc bố, đều biểu hiện bệnh. (người ta tin
tằng nó được tạo ra bởi các dây thần kinh chi phối
phản xạ hắt hơi và khả năng phát hiện ánh sáng bị lạc
chỗ mà không vì mục đích hữu ích nào cả.
Nấc cục cũng là một phản xạ, do co thắt cơ hoành.
Hậu quả là nhịp hít vào nhanh, dừng lại khi thanh môn
đóng đột ngột, tạo tiếng “hic”. Chất kích thích có thể đã
gây kích thích thần kinh cơ hoành hoặc các dây thần
kinh bụng. Uống quá nhiều rượu là một kích thích gây
ra nấc cục. Một số nguyên nhân đến nay còn chưa rõ.
Phản xạ hô hấp khác là ngáp. Hầu hết chúng ta ngáp
khi mệt mỏi, nhưng cơ chế kích thích và mục đích phản
xạ ngáp vẫn chưa được biết đầy đủ. Có thể nguyên nhân
kích thích là sự tích lũy nhiều carbon dioxide, như khi
chúng ta chán hoặc buồn ngủ và nhịp thở trở nên nông
hơn. Nhưng có bằng chứng hiện nay cho thấy ngáp
giúp não bộ ''mát mẻ'' hơn bằng việc tạo lối tắt cho
dòng máu nóng thay vì đi lên não sẽ đi đến mặt, nơi mà
hơi nóng ngay sát bề mặt da, từ đó dễ dàng thoát ra
ngoài. Điều này có thể có lợi bởi bộ não mát mẻ hơn là
bộ não thông minh hơn. Phản xạ này vẫn còn đang
được tiếp tục nghiên cứu. Mặc dù vào hiện tại chưa biết
rõ tại sao ngáp lại lây truyền, nhưng khi nhìn ai đó ngáp
thì hầu như chắc chắn ta sẽ muốn ngáp. Bạn có thể
Các receptor nhận
O2 cảm hóa học ở thân
ĐM cảnh và ĐM chủ
Hành não;
Trung tâm
hít vào
CO2 hoặc Các receptor
pH nhận cảm hóa
học ở hành não.
Hình 15-10 Điều hòa hô hấp theo cơ chế hóa học.
CÂU HỎI: Cơ thể đáp ứng giống nhau với hai loại thay đổi rất khác nhau (giảm O2 và
tăng CO2). Giải thích tại sao.
đang ngáp khi đọc đoạn về phản xạ ngáp này.
ĐIỀU HÒA THEO CƠ CHẾ HÓA HỌC
Điều hòa bằng cơ chế hóa học liên quan đến ảnh hưởng
của hơi thở lên pH máu và lượng oxy và carbon dioxide
trong máu. Điều này được trình bày ở Hình.15–10. Các
receptor nhận cảm hóa học phát hiện các thay đổi trong
khí máu và pH có mặt ở xoang động mạch cảnh và quai
động mạch chủ và trong cả hành não.
Giảm lượng oxy trong máu (hypoxemia) phát hiện
bởi các receptor nhận cảm hóa học trong thân động
mạch cảnh và động mạch chủ. Các xung cảm giác được
tạo bởi các receptor này đi theo các dây thần kinh thiệt
hầu và thần kinh phế vị đến hành não, nơi đáp ứng tín
hiệu bằng cách tăng tần số hoặc biên độ thở (hoặc cả hai)
Đáp ứng này sẽ đứa nhiều khí vào phỗi hơn để nhiều oxy
có thể khuếch tán vào máu đến đúng mô đang thiếu oxy.
Carbon dioxide trở thành vấn đề nếu nồng độ quá cao
trong máu vì quá thừa CO2 (hypercapnia) làm hạ pH khi
nó phản ứng với nước tạo acid carbonic acid (một nguồn
chứa ion H+). Như vậy, quá nhiều CO2 khiến máu hoặc
các dịch cơ thể giảm tính kiềm (tăng tính acid). Hành
não chứa các receptor nhận cảm hóa học rất nhạy cảm
với sự thay đổi của pH máu, đặc biệt khi pH giảm. Nếu
tích lũy CO2 nhiều gây hạ pH máu, hành não đáp ứng
bởi tăng hô hấp. Điều này không phải với mục
đícddictawng lượng khí oxy hít vào, mà thường để thải
CO2 ra ngoài để pH máu trở về bình thường.
Trong hai khí hô hấp, khí nào có vai trò quan trọng
hơn trong điều hòa hơi thở? chúng ta đoán có thể là oxy,
bởi nó rất cần thiết để sản sinh năng lượng trong hô hấp
tế bào. Tuy nhiên, hệ thống hô hấp có thể duy trì lượng
oxy máu bình thường ngay cả khi giảm tần số thở
Tăng lượng O2
vào máu
Tăng tần số
và biên độ
hô hấp
Nhiều CO2 bị thải trừ
pH

xuống một nửa hay ngưng thở một vài giây. Nhớ lại rằng
khí thở ra có 16% oxy. Lượng oxy này không vào máu
nhưng có thể vào nếu cần. Phần khí dự trữ trong phổi
cũng cung cấp oxy cho máu ngay cả khi tần số thở giảm.
Vì vậy, carbon dioxide là khí điều hóa hô hấp chủ yếu,
do nó có ảnh hưởng tới pH máu. Như đã đề cập từ trước,
quá nhiều lượng CO2 gây hạ pH máu, một tình trạng
không được tiếp tục diễn ra trong cơ thể. Do đó, bất kì
nguyên nhân gây tăng nồng độ CO2 trong máu một cách
nhanh chóng đều được bù lại bởi tăng tần số thở để thải
nhiều CO2. Ví dụ khi ta giữ một nhịp thở, điều gì sẽ
khiến ta thở lại? Do ta cạn hết oxy? Có thể không phải, do
các lý do đã đề cập ở trên. Điều đã xảy ra là sự tích lũy
CO2 đã làm hạ pH máu xuống thấp đủ để kích thích
hành não gửi tín hiệu bắt đầu lại chu kỳ thở.
Trong một số trường hợp, oxy trở thành khí điều hòa
hô hấp chủ yếu. BN mắc các bệnh phổi trầm trọng, mạn
tính như khí phế thũng, phổi bị giảm khả năng trao đổi
khí của cả oxy và carbon dioxide. pH máu giảm do tích
lũy CO2 được điều chỉnh bởi hai thận, nhưng nồng độ
oxy trong máu vẫn giảm. Cuối cùng, nồng độ oxy máu
hạ thấp tới mức tạo nên kích thích mạnh làm tăng tần số
và biên độ hô hấp.
HÔ HẤP VÀ THĂNG BẰNG
ACID-BASE
Như ta vừa được biết, hô hấp ảnh hưởng đến pH của các
dịch cơ thể bởi vì nó điều hòa lượng carbon dioxide
trong các chất dịch. Ghi nhớ rằng CO2 phản ứng với
nước tại nên acid carbonic (H2CO3), chất mà ion hóa
thành ion H+ và HCO3_. Càng nhiều ion hydrogen xuất
hiện trong dịch của cơ thể, pH càng thấp. Và càng ít ion
hydrogen xuất hiện, pH càng cao.
Hệ hô hấp có thể là nguyên nhân gây mất cân bằng
pH, hoặc nó có thể giúp chỉnh lại sự mất thăng bằng pH
gây ra bởi một số nguyên nhân khác.
NHIỄM TOAN HÔ HẤP VÀ KIỀM HÔ HẤP
Nhiễm toan hô hấp (respiratory acidosis) xảy ra khi tần
số hoặc hiệu quả hô hấp giảm xuống, dẫn đến tích lũy
carbon dioxide trong dịch cơ thể. Quá nhiều CO2 khiến
càng nhiều ion H+ được tạo thành, làm giảm pH. Nín thở
có thể gây nên tình trạng nhiễm toan hô hấp nhẹ, nhanh
chóng kích thích hành não gây thở trở lại. Các nguyên
nhân trầm trọng hơn của nhiễm toan hô hấp là các bệnh
về phổi như viêm phổi và khí phế thũng, hoặc hen nặng.
Mỗi bệnh đều gây giảm trao đổi khí và cho phép lượng
CO2 lớn còn lại trong dịch cơ thể.
Hệ Hô hấp 401
Nhiễm kiềm hô hấp (respiratory alkalosis) xảy ra khi
tăng tần số hô hấp, và CO2 bị thải ra quá nhanh. CO2
giảm làm giảm tạo ion H+, làm tăng pH. Thở nhanh
trong vài phút có thể bị nhiễm kiềm hô hấp nhẹ. Trẻ
nhỏ khóc trong thời gian dài (khóc là một tiếng thở ra
bất thường (noisy exhalation)) cũng có thể nhiễm tình
trạng này. Tuy nhiên, nhìn chung, nhiễm kiềm chuyển
hóa không thường xuyên xảy ra. Chấn thương vật lý
nặng và sốc, hoặc trong trạng thái lo lắng về tinh thần
hoặc cảm xúc, có thể kèm theo tăng thông khí và hâu
quả dẫn đến nhiễm kiềm chuyển hóa. Hơn nữa, khi đi
lên quá cao (ít oxy trong không khí) có thể gây tăng tần
số thở tạm thời trước khi cơ chế bù trừ xảy ra (tăng tần
suất sản sinh RBC - xem Chương 11).
SỰ BÙ TRỪ HÔ HẤP
Nếu sự mất cân bằng pH gây ra bởi nguyên nhân khác
ngoài sự thay đổi hô hấp, nó được gọi là nhiễm toan
chuyển hóa hoặc nhiễm kiềm chuyển hóa. Trong cả hai
trường hợp, sự thay đổi pH kích thích thay đổi tần số
hô hấp có thể giúp đưa giá trị pH về bình thường.
Nhiễm toan chuyển hóa (metabolic acidosis) có thể
gây ra bởi bệnh đái tháo đường không điều trị
(ketoacidosis), bệnh thận, hoặc tiêu chảy nặng. Trong các
trường hợp này, nồng độ ion H+ trong dịch cơ thể tăng.
Bù trừ hô hấp bao gồm sự tăng tần số và biên độ hô hấp
để thải nhiều CO2 làm giảm sự tạo thành ion H+ , đưa
pH về giá trị bình thường.
Nhiễm kiền chuyển hóa (metabolic alkalosis) không
thường xuyên xảy ra nhưng có thể gây ra bởi uống quá
nhiều thuốc có tính kiềm như thuốc giúp làm giảm rối
loạn dạ dày. Một nguyên nhân khác là nôn chất nôn ở dạ
dày. Trong các trường hợp này, nồng độ ion H+ trong
dịch cơ thể giảm. Bù trừ hô hấp là giảm tần số thở để giữ
CO2 trong cơ thể để tăng tạo ion H+ , đưa giá trị pH trở
về bình thường.
Bù trừ hô hấp cho sự mất cân bằng pH do chuyển
hóa không thể hoàn chỉnh, bởi vì có giới hạn lượng
CO2 thải ra hay giữ lại. Nhiều nhất sự bù trừ hô hấp chỉ
hiệu quả tầm 75%. Thảo luận hoàn chỉnh về vẫn đề
thăng bằng acid–base được đề cập ở Chương 19.
SỰ GIÀ HÓA VÀ HỆ THỐNG
HÔ HẤP
Có thể cách quan trọng nhất giúp hệ hô hấp khỏe mạnh
là không hút thuốc. Trong trường hợp không có sự tấn
công hóa học, chức năng hô hấp sẽ giảm nhưng thường
vẫn đủ để hoạt động. Các cơ hô hấp, như tất cả các cơ
vân, sẽ yếu dần theo độ tuổi (tập thể lực, ngay cả chỉ với
việc đi bộ nhanh, giúp duy trì được sức mạnh của
402 Hệ Hô Hấp
các cơ hô hấp). Nhu mô phổi giảm tính đàn hồi và mất
dần các phế nang do tổn thương thành. Tất cả các gậy
quả này dẫn đến giảm thông khí phổi và dung tích phổi,
nhưng lượng khí cặn còn lại thường vẫn đủ để suy trì các
hoạt động cơ bản nhất. Tế bào lông chuyển trên niêm
mạc đường hô hấp cũng thoái triển theo tuổi và các đại
thực bào phế nang hoạt động kém hiệu quả, khiến cho
người già dễ mắc viêm phổi hơn, hay các bệnh nhiễm
khuẩn đường hô hấp trầm trọng khác.
Giảm oxy phế nang mạn tính do các bệnh như khí phế
thũng hoặc viêm phế quản mạn tính có thể dẫn đến tăng
áp lực phổi, làm tăng gánh nặng thất phải. Tăng áp lực hệ
thống thường làm suy yếu thất trái, dẫn đến suy tim sung
huyết và phù phổi, hậu quả phế nang chứa nhiều dịch,
giảm diện tích trao đổi khí. Mặc dù đúng với mọi lứa
tuổi, sự phụ thuộc vào nhau giữa
TÓM LƯỢC
Hệ hô hấp vận chuyển khí vào và ra khỏi phổi, nơi
trao đổi khí O2 và CO2 giữ không khí tại phế nang
và máu. Chức năng của hệ hô hấp phụ thuộc trực
tiếp vào chức năng của hệ tuần hoàn.
1. Đường hô hấp trên bao gồm các bộ phận nằm ngoài
khoang ngực.
2. Đường hô hấp dưới bao gồm các bộ phận nằm trong
khoang ngực.
Mũi - tạo bởi xương và sụn được da phủ lên trên
1. Các tế bào có lông ở mũi giúp ngăn chặn sự xâm nhập
của bụi bẩn.
Các khoang mũi - bên trong sọ; ngăn cách bởi cách
vách ngăn (Hình 15 - 1)
1. Niêm mạc mũi là các tế bào biểu mô có lông với tế bào
hình đài; diện tích bề mặt tăng lên do cấu trúc hình vòm.
2. Niêm mạc mũi làm ấm và làm ẩm khí đi vào; bụi và các
vi sinh vật bị giữ lại bởi lớp chất nhầy và các tế bào lông
chuyển đẩy chúng về phía họng.
3. Các thụ thể khứu giác đáp ứng với hơi nước trong khí hít vào.
4. Các xoanh cạnh mũi ở xương hàm trên, xương trán,
xương bướm và xương sàng đổ vào các khoang mũi: có
chức năng làm giảm khối lượng hộp sọ và than gia tạo
tiếng vang cho giọng nói.
hệ hô hấp và hệ tuần hoàn lại dặc biệt rõ ràng ở những
người cao tuổi.
TỔNG KẾT
Như chúng ta vứa thảo luận, hô hấp không chỉ đơn giản
là hoạt động cơ học cử sự hít thở, Thì hít bào cũng cấp
cho cơ thể lượng oxy cần thiết để tổng hợp ATP trong
chuối hô hấp tế bào. Thì thở ra thải CO2 là sản phầm của
hô hấp tế bào. Hit thở còn điều hòa nồng độ CO2, đảm
bảo và duy trì sự cân bằng acid–base trong các chất dịch
cơ thể. Mặc dù các khí hô hấp không cấu thành nên các
cấu trúc trong cơ thể, sự đóng góp trong điều hòa tổ chức
ở mức hóa học của chúng là cần thiết duy trì chức năng
bình thường của cơ thể ở mọi cấp độ.
Hầu họng - phía sau khoang mũi và khoang
miệng. (Hình. 15 - 1)
1. Hầu mũi - phía trên khẩu cái mềm, bị chặn trong quá
trình nuốt; chỉ có khí đi qua. Vòi Eustachio của tai giữa
thông với khoang này. Adenoid là một hạch bạch huyết
nằm trên thành sau của họng.
2. Hầu miệng - phía sau miệng; cho cả khí và thức ăn đi
qua. Amidan (Palantine tonsils) nằm ở thành bên của
họng miệng
3. Hạ hầu - cho cả thức ăn và khí đi qua; mở ra phía trước là
thanh quản và phía sau là thực quản.
Thanh quản - đường dần khí nằm giữa họng và khí
quản (Hình. 15-2)
1. Bao gồm 9 sụn; trong đó sụn giáp là lớn nhất
và trước nhất
2. Nắp thanh môn là sụn cao nhất; phủ lên thanh quản
trong khi nuốt.
3. Hai dây thanh âm ở phía bên của thanh môn, mở cho
không khí đi qua (Hình. 15 - 3).
4. Các dây được kéo ngang qua thanh môn và rung lên bởi
không khí khi thở ra, tạo nên những âm thanh có thể
trở thành lời nói.
5. Các thần kinh sọ chi phối hoạt động nói là thần kinh
phế vị và các nhánh của nó.

Khí quản - kéo dài từ thanh quản đén phế quản
chính (Hình 15 - 4).
1. 16 -20 sụn hình chữ C trên thành khí quản giúp nó luôn
mở để dẫn khí vào và ra khỏi phổi.
2. Niêm mạc là tế bào có lông chuyển với tế bào hình đài;
các lông chuyển đẩy chất nhầy, bụi bẩn bên trong nó, và
các vi sinh vật ngược lại vào vùng hầu họng.
Cây phế quản - kéo dài từ khí quản đến phế quản
(Hình. 15 - 4)
1. Phế quản chính phải và trái là nhánh tận của khí quản;
mỗi nhánh vào một bên phổi, và có cấu trúc giống với
khí quản.
2. Phế quản thứ cấp: đến các thùy của phổi (3 thùy ở phồi
phải, 2 thùy ở phổi trái)
3. Các tiểu phế quản - không có sụn trên thành.
Phổi - nằm ở cả 2 phía của tim trong khoang ngực; kéo
dài từ cơ hoành ở phía dưới lên tới xương đòn phía
trên.
1. Xương sườn bảo vệ hai lá phổi khỏi các chấn thương cơ
học.
2. Rốn phổi - vũng thụt vào ở chính giữa phổi: nơi đi vào
của phế quản chính và động mạch phổi và các tĩnh
mạch kèm theo (cả tĩnh mạch phế quản).
Các lá màng phổi - màng huyết thanh của khoang
ngực.
1. Lá thành nằm trên thành ngực.
2. Lá tạng bao ngoài phổi.
3. Dịch huyết thanh nằm giữa lá thành và lá tạng ngăn
cản lực ma sát và giữ chúng lại với nhau trong khi thở.
Phế nang - vị trí trao đổi khí của phổi
1. Cấu thành bởi các tế bào phế nang loại I, biểu mô lát
đơn; mỏng để có thể khuếch tán không khí qua.
2. Bao quanh là các mao mạch phổi, cũng được cấu tạo bởi
biểu mô lát đơn (Hình. 15 - 4); các tiểu động mạch phổi
co lại đáp ứng với tình trạng thiếu oxydo phế nang
thông khí kém; dòng máu tự tạo lối tắt để thông khí phế
nang tốt hơn.
3. Các sợi đàn hồi có trong mô liên kết giữa các phế nang
đóng vai trò qua trọng đảm bảo nhịp thở bình thường.
Hệ Hô Hấp 403
4. Một lớp mỏng dịch mô ở phế nang; rất cần thiết để
khuếch tán không khí tại phế nang (Hình 15 - 5).
5. Các tế bào phế nang loại II sản xuất chất surfactant rồi
trộn lẫn với dịch mô trong lòng phế nang làm giảm áp
lực bề mặt cho phép phế nang phồng lên chứa khí.
6. Các đại thwucj bào phế nang thwucj bào các chất lạ.
Cơ chế hít thở
1. Quá trình thông khí là sự vận chuyển khí vào và ra khỏi
hai phổi; bao gồm thì hít vào và thì thở ra.
2. Trung tâm hô hấp nằm ở hành não và cầu não.
3. Các cơ hô hấp gồm cơ hoành và các cơ liên sườn trong
và ngoài (Hình 15 - 6)
a. Áp suất khí quyển (áp suất không khí) 760mmHg so
với mực nước biển.
b. Áp suất trong khoang màng phổi (áp suất trong
khoang ảo giữu lá thành và lá tạng) thường nhỏ
hơn chút so với áp suất khí quyển ("âm hơn").
c. Áp suất trong phổi (áp suất trong cây phế quản và phế
nang) dao động trong suất quá trình thở.
Thì hít vào
1. Các xung vận động từ hành não đi theo dây thần kinh
cơ hoành đến cơ hoành, khiến cơ co lại và hạ thấp. Các
xung động đi theo các dây thần kinh liên sườn đến cơ
liên sườn ngoài, đưa các xương sườn lên tren và ra
ngoài.
2. Khoang ngực được mở rộng, và lá thành màng phổi
cũng từ đó rộng ra.
3. Lá tạng màng phổi gắn chặt với lá thành màng phổi, do
đó nó cũng mở rộng ra, dẫn đến kéo phổi căng phồng
lên.
4. Áp lực trong phổi giảm, do đó không khí đi vào trong
phổi.
Thì thở ra
1. Các xung vận động từ hành não giảm dần, và cơ hoành
cùng cơ liên sườn ngoài giãn.
2. Khoang ngực nhỏ dần và đè ép phổi.
404 Hệ Hô hấp
3. Các sợi đàn hồi trong phổi phản ứng lại và rồi phế nang
cũng bị chèn ép.
4. Áp lực trong phổi tăng dần buộc không khí đi ra khỏi
phổi. Như vậy sự thở ra là thụ động.
5. Sự thở ra chủ động (forced exhalation): các cơ liên sườn
trong co lại đưa các xương sườn đi xuống và vào trong;
các cơ bụng cũng co lại đẩy cơ hoành lên trên.
Các thể tích hô hấp (Hình. 15 - 7)
1. Thể tích khí lưu thông (Tidal volume) là thể tích khí
trong một lần hít vào thở ra bình thường.
2. Thông khí phút thể tích khí hít vào và thở ra trong 1
phút.
3. Thể tích khí dự trữ hít vào (IRV) - lượng khí hít vào
chậm và cố hết sức sau khi hít vào bình thường. s
4. Thể tích khí dự trữ thở ra (ERV) - lượng khí thở ra
chậm và cố hết sức sau khi thở ra bình thường.
5. Dung tích sống (VC) - tổng của thể tích khí lưu thông,
thể tích khí dự trữ hít vào và thở ra.
6. Thể tích khí cặn (RV) - lượng khí còn lại trong phổi sau
khi thở ra hết sức; đảm bảo sự trao đổi khí liên tục.
7. Thể tích thở ra gắng sức - lượng khí lớn nhất có thể thở ra
trong 1, 2 hay 3 giây.
8. Thông khí phế nang - lượng khí tới phế nang để trao đổi
khí; phụ thuộc vào độ giãn nở bình thường của phổi và
lồng ngực.
a. Khoảng chết giải phẫu - lượng khí vẫn còn trong
đường hô hấp vào cuối thì hít vào (là hiện tượng
bình thường về sinh lý)
b. Khoảng chết sinh lý - do các phế nang không còn
chức năng , giảm sự dãn nở của phổi và do đó,
giảm khả năng trao đổi khí.
Trao đổi khí
1. Hô hấp ngoài là sự trao đổi khí giữa khí ở phế nang và
máu trong các mao mạch phổi.
2. Hô hấp trong là sự trao đổi khí máu giữa hệ mao mạch
hệ thống và dịch tế bào.
3. Khi hít vào (khí quyển) 21% O2 và 0.04%CO2. Khí thở
ra chứa 16% O2 và 4.5% CO2.
4. Sự khuếch tán của O2 và CO2 trong cơ thể là do
gradient áp suất (Bảng 15 - 1). Khí sẽ khuếch tán từ nới
có áp suất cao đến nới có áp suất thấp hơn.
5. Hô hấp ngoài : ben trong hai phổi.
a. PO2 bên trong phế nang cao, trong khi PO2 trong
mao mạch phổi thấp, dẫn đến O2 khuếch tán từ phế
nang vào máu.
b. PCO2 trong phế nang thấp, trong khi PCO2 trong các
mao mạch phổi cao, dấn đến CO2 khuếch tán từ
máu vào không khí và đẩy ra ngoài (Hình. 15 - 8).
6. Hô hấp trong: bên trong tế bào và mô.
a. PO2 ở các mao mạch hệ thống cao và PO2 trong các
dịch mô thì thấp, do vậy O2 khuếch tán từ máu vào
dịch mô và các tế bào.
b. PCO2 trong các mao mạch hệ thống thấp, và PCO2
trong dịch mô lại cao, do đó CO2 khuếch tán từ
dịch mô vào máu ( Hình. 15 - 8).
Vận chuyển khí trong máu
1. Oxy được vận chuyển bởi sắt trong hemoglobin (Hb) có
trong các tế bào hồng cầu. Liên kết O2–Hb được tạo
thành ở phổi, khi PO2 cao.
2. Tại mô, Hb giải phóng nhiều O2; bởi tại mô
PO2 thấp, PCO2 lại cao, và nhiệt độ mô cũng cao.
3. Độ bão hoà oxy của (SaO2) là 95% đến 97% trong máu
của hệ thống động mạch và trung bình 70% đến 75%
trong hệ thống tĩnh mạch.
4. Hầu hết CO2 được vận chuyển dưới dạng ion HCO3–
trong máu. CO2 đ vào tế bào hồng cầu và phản ứng với
H2O tạo thành acid carbonic (H2CO3). Carbonic anhy-
drase là enzyme xúc tác cho phản ứng này.
H2CO3 phân ly thành ion H+ và ion HCO3– . Ion HCO3–
ra khỏi hồng cầu để vào máu; Hb đóng vai trò là hệ đệm
cân bằng lượng ion H+ còn lại trong hồng cầu. Ion Cl– từ
máu vào hồng cầu để đảm bảo cân bằng ion. (trao đổi
ion clo)
5. Khi máu tới phổi, CO2 được tạo lại, khuếch tán vào phế
nang và thải ra ngoài.

Điều hòa thần kinh của hệ hô hấp (Hình. 15
- 9)
1. Hành não bao gồm trung tâm hít vào và trung tâm thở
ra.
2. Trung tâm hít vào gửi xung tới các cơ hô hấp khiến
chúng co lại, làm khoang ngực mở rộng ra.
3. Các thụ thể nhận cảm áp lực ở mô phổi phát hiện sức
căng của phổi và gửi xung ngược lại hành não để ức
chế trung tâm hít vào. Đây là phản xạ hô hấp Hering -
Breuer, đồng thời đóng vai trò ngăn cản sự căng quá
mức của phổi.
4. Trung tâm thở ra được kích thích bởi trung tâm hít vào
khi cần thở ra gắng sức.
5. Ở cầu não: trung tâm ức chế hô hấp làm kéo dài thì hít
vào, và trung tâm điều chỉnh thở lại hỗ trợ thì thở ra.
Các trung tâm này cùng với trung tâm hít vào của hành
não tạo nên nhịp thở bình thường của mỗi chúng ta.
Vùng dưới đồi có ảnh hưởng đến nhịp thở trong các tình
6.
huống về cảm xúc. Vỏ não cho phép các thay đổi tự chủ
khi thở.
7. Ho và hắt hơi giải phóng các tác nhân kích thích từ
đường hô hấp trên; trung tâm điều chỉnh các phản xạ
này nằm ở hành não.
Điều hòa hóa học của hệ hô hấp (Hình. 15 -
10)
1. Sự giảm nồng độ O2 trogn máu được các thụ thể
nhận cảm hóa học ở thân động mạch cảnh và động
mạch chủ phát hiện ra.
CÂU HỎI ÔN TẬP
1. Nêu 3 chức năng của lớp niêm mạc mũi (Trang 383) t
2. Kể tên 3 thành phần của hầu; nêu rõ phần nào chỉ cho
khí đi qua, phần nào cho cả khí và thwusc ăn đi qua
(Trang 383)
3. Kể tên các mô ở thanh quản và khí quản, và mô tả chức
năng của chúng. Nêu rõ chức năng của sụn nằm ở 2 cơ
quan này (Trang 383, 385)
4. Kể tên các loại màng phổi, nêu rõ chức năng của chúng,
và mô tả các chức năng của dịch khoang màng phổi
(Trang 386)
Hệ Hô Hấp 405
Đáp ứng bằng sự tăng hô hấp để nhiều không khí đi
vào phổi.
2. Sự tăng nồng độ CO2 được phát hiện bởi các thụ thể
nhận cảm hóa học ở hành não. Đáp ứng bằng sự tăng
hô hấp để thải nhiều CO2 ra ngoài.
3. CO2 là khí điều hòa hô hấp chủ yếu vì khi nồng độ quá cao
CO2 làm giảm pH dịch tế bào
(CO2 + H2O → H2CO3 → H+ + HCO3–). Quá nhiều ion
H+ làm giảm pH.
4. Oxy trở thành khí điều hào hô hấp chủ yếu khi nồng độ
trong máu rất thấp như trong các trường hợp bệnh
phổi mạn tính nặng.
Hô hấp và thăng bằng acid-base
1. Toan hô hấp: giảm tần số hoặc hiệu quả hô hấp khiến
tích lũy nhiều CO2 trong các dịch cơ thể, dẫdaanxeens
tạo thành quá nhiều ion H+ làm giảm pH. Tình trạng
này xảy ra trong các bệnh phổi rất nặng.
2. Kiềm hô hấp: tăng tần số hô hấp làm tăng lượng
CO2 được thải ra, dẫn đến giảm tạo thành ion H+ và
tăng pH. Tình trạng này xảy ra khi tăng thông khí hoặc
giai đoạn đầu khi ở quá cao.
3. Bù trừ hô hấp trong toan chuyển hóa: tăng hô hấp làm
tăng thải CO2 để giảm tạo thành ion H+ , đưa pH về giá
trị bình thường.
4. Bù trừ hô hấp trong kiềm chuyển hóa: giảm hô hấp, giữ
lại CO2 để tăng tạo o ion H+ , đứa pH về giá trị bình
thường.
5. Kể tên các mô tạo thành phế nang và mao mạch phổi,
và giải thích tầm quan trọng của các mô này. Giải thích
vai trò của lớp surfactant (Trang 388).
6. Kể tên các cơ hô hấp, và mô tả vai trò của chúng đẻ tạo
nên nhịp thở bình thường. Định nghĩa các áp suất dưới
đây và mối liên quan của chúng với chu kỳ hô hấp: áp
suất không khí, áp suất trong phổi. (Trang 388, 389,
390)
7. Mô tả về hô hấp ngoài theo mối tương quan với áp suất
riêng phần của oxy và carbon dioxide. (Trang 395)
406 Hệ Hô Hấp
8. Mô tả quá trình hô hấp trong theo mối tương quan áp
suất riêng phần oxy và carbonic dioxide (Trang 395).
9. Kể tên tế bào, protein và khoáng chất vận chuyển oxy
trong máu. Nêu rõ 3 yếu tố làm tăng giải phóng oxy
khỏi mô (Trang 396 - 397).
10. Hầu hết carbon dioxide được vận chuyển với thành
phần nào của máu, dưới dạng nào trong máu? Giải
thích vai trò hemoglobin trong sự vận chuyển cardon
dioxide. (Trang 397)
11. Kể tên các trung tâm hô hấp trong hành não và cầu
não, và giải thích vai trò của chúng trong chu kỳ hô
hấp (Trang 398 - 399).
BÀN LUẬN THÊM
1. Sự thành công trong cấy ghép nội tạng phụ thuộc vào
nhiều yếu tố. Yếu tố không thể tránh được nào có thể
làm giảm cơ hội thành công của ca cấy ghép phổi
nhưng không phải là yếu tố đáng quan tâm khi cấy
ghép tim?
2. Khoảng 50 năm về trước ( những năm 1960) người ta
tin rằng hô hấp nhân tạo không thật sự hiệu quả. Quan
niệm sai lầm nào về thành phần khí thở ra khiến họ
nghĩ như vậy, và sự thật là như thế nào?
3. Bạn đang lập danh sách các cơ quan quan trọng, các cơ
quan chúng ta không thể sống nếu thiếu chúng. Bạn có
nghĩ cần thêm thanh quản vào trong danh sách đó?
Giải thích câu trả lời của bạn.
12. Nêu vị trí các thụ thể hóa học nhận cảm sự giảm nồng
độ oxy máu ; mô tả đáp ứng của cơ thể với tình trạng
thiếu oxy và mục đích của đáp ứng. Nêu vị trí các thụ
thể hóa học nhận cảm nồng độ carbon dioxide máu
tăng; mô tả đáp ứng của cơ thể và mục đích của đáp
ứng.
13. Nhiễm kiễm hô hấp và toan hô hấp: nêu lý do và giải
thích sự tăng giảm pH của dịch cơ thể (Trang 401)
14. Giải thích sự bù trừ của hệ hô hấp trong các trường
hợp toan chuyển hóa hay kiềm chuyển hóa. Với tình
trạng mất cân bằng pH liên tục, giưới hạn của sự bù trừ
hô hấp là gì? (Trang 404)
4. Ở một công trường, một hố bị sụp và chôn vùi một công
nhân đến vai anh ta bằng cát ướt. Người giám sát công
trình nói rằng 20 phút nữa, một chiếc cần trục sẽ dến và
nâng anh ta lên, nhưng đồng nghiệp anh ta nói rằng họ
không thể đợi được nữa và phải đào ngay bây giờ. Người
đồng nghiệp này đã đúng. Vậy tại sao trường hợp này là
cấp cứu khẩn cấp, đe dọa tính mạng?
5. pH máu của một bệnh nhân là 7.34, và nhịp thở 32 lần/
phút. Tình trang mất thăng bằng acid-base BN này mắc
phải là gì? Giải thích rõ lý do từng bước một.
 Hệ Hô Hấp 407

6. Mrs. D trong phòng cấp cứu vì bị đau bụng nặng, có thể
do viêm ruột thừa. pH máu của cô ấy là 7.47 và nhịp thở
34 lần/phút. Tình trạng acid-base Mrs. D đang mắc
phải là gì? Nêu rõ lý do từng bước một.
7. Nhìn vào câu hỏi Hình 15 - A. Đây là mặt cắt nang cổ,
với phía trước cổ nằm phái trên bức hình. Nếu bạn đặt
tay ngay trên khuyết cảnh xương ức (vị trí hai xương
đòn gặp xương ức), đó là vùng được cắt ngang trong
hình. Kể tên cấu trúc A, B, C trong hình, và nêu lý do
bạn chọn chúng.

Phía trước

Phía sau

CÂU HỎI HÌNH 15-A: Mặt cắt ngang nền cổ

3957_Ch16_408-435 06/10/14 10:58 AM Page 408

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

Chư¬ng

HÖ tiªu
hãa
3957_Ch16_408-435 06/10/14 10:58 AM Page 409

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

Môc tiªu
Môc lôc
-Ph©n chia hÖ thèng tiªu
- Miªu t¶ chøc n¨ng chung cña hÖ thèng tiªu hãa, tªn c¸c c¬ quan chÝnh
hãa
- Gi¶i thÝch sù kh¸c nhau gi÷a tiªu hãa c¬ häc víi tiªu hãa hãa häc, cho -C¸c lo¹i tiªu hãa
biÕt tªn cña c¸c s¶n phÈm cuèi cïng cña qu¸ tr×nh tiªu hãa -S¶n phÈm cuèi cña qu¸
- Miªu t¶ cÊu tróc vµ chøc n¨ng cña r¨ng vµ lưìi tr×nh tiªu hãa
--Khoang miÖng
- Nªu chøc n¨ng cña nưíc bät R¨ng
- Miªu t¶ vÞ trÝ vµ chøc n¨ng cña hÇu vµ thùc qu¶n Lưìi
C¸c tuyÕn nưíc bät
- Miªu t¶ cÊu tróc vµ chøc n¨ng cña 4 líp cña ®ưêng èng tiªu hãa -HÇu
- Miªu t¶ vÞ trÝ, cÊu tróc vµ chøc n¨ng cña d¹ dµy, ruét non, gan, tói mËt vµ Thùc qu¶n
C¸c líp cÊu tróc cña èng
tôy
tiªu hãa
- Miªu t¶ sù hÊp thu ë ruét non Niªm m¹c
- Miªu t¶ vÞ trÝ vµ chøc n¨ng cña ®¹i trµng H¹ niªm m¹c
Líp c¬
- Gi¶i thÝch chøc n¨ng cña hÖ vi khuÈn b×nh thưêng trong ®¹i trµng Thanh m¹c
- Miªu t¶ chøc n¨ng cña gan D¹ dµy
TiÓu trµng
Gan
Tói mËt
Tôy
HÊp thu
TiÓu trµng
ThuËt ng÷ Internal anal sphincter (in-TER-nuhl
Sù t¸i hÊp thu
AY-nuhl SFINK-ter) §¹i trµng
Alimentary tube (AL-i-MEN-tah-ree
TOOB) Lower esophageal sphincter Sù th¶i ph©n
(e-SOF-uh-JEE-uhl SFINK-ter) C¸c chøc n¨ng kh¸c cña
Chemical digestion (KEM-i-kuhl gan
dye-JES-chun) Mechanical digestion (muh-KAN-i-
kuhl dye-JES-chun)
Common bile duct (KOM-mon
BYL DUKT) Non-essential amino acids (NON-e-
SEN-shul ah-ME-noh ASS-ids)
Defecation reflex (DEF-e-KAY-
shun) Normal flora (NOR-muhl
FLOOR-ah)
Duodenum (dew-AH-den-um or
DEW-oh-DEE-num) Periodontal membrane (PER-ee-oh-
DON-tal)
Emulsify (e-MULL-si-fye)
Pyloric sphincter (pye-LOR-ik
Enamel (e-NAM-uhl)
SFINK-ter)
Essential amino acids (e-SEN-shul
Rugae (ROO-gay)
ah-ME-noh ASS-ids)
Villi (VILL-eye)
External anal sphincter (eks-TER-
nuhl AY-nuhl SFINK-ter)
Ileocecal valve (ILL-ee-oh-SEE-kuhl
VALV)

Terms that appear in bold type in the chapter text are defined in the glossary,
which begins on page 603.

409
3957_Ch16_408-435 06/10/14 10:58 AM Page 410

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
410 The Digestive System www.foxitsoftware.com/shopping

ThuËt ng÷ liªn Lactose intolerance (LAK-tohs

16- 1:Rèi lo¹n
in-TAHL-er-ense)
quan Lithotripsy (LITH-oh-TRIP-see)
cña d¹ dµy
Appendicitis (uh-PEN-di-SIGH-tis)
Paralytic ileus (PAR-uh-LIT-ik 16- 2: Sái mËt
Dental caries (DEN-tuhl KAIR-eez) ILL-ee-us)
Diverticulitis (DYE-ver-TIK-yoo- Peritonitis (per-i-toh-NIGH-tis) 16- 3: Rèi
LYE-tis) lo¹n cña ruét
Pyloric stenosis (pye-LOR-ik
Gastric ulcer (GAS-trik UL-ser) ste-NOH-sis)
16- 4: Ngé
Hepatitis (HEP-uh-TIGH-tis)
®éc trÎ s¬
sinh

16- 5: ChÊt x¬

16- 6:Viªm
gan

B÷a s¸ng ¨n véi vµng khi b¹n muén häc
hay muén lµm ... b÷a ¨n tèi mõng lÔ t¹ ¬n
... ¨n kiªng ®Ó gi¶m 5 pounds... tÊt c¶ cã
®iÓm chung lµ g×? §Òu lµ ®å ¨n. Chóng ta
cã thÓ ¨n như ®Êy lµ viÖc hiÓn nhiªn,®Ó ¨n
mõng hay lµ mong ta ®· kh«ng ¨n qu¸
nhiÒu. Dï ®å ¨n kh«ng cÇn ngay nh­ ta cÇn
kh«ng khÝ nhưng ®ã còng lµ mét phÇn rÊt
quan träng cña cuéc sèng. Thøc ¨n cung
cÊp c¸c nguyªn liÖu th« hay c¸c chÊt dinh
dưìng mµ tÕ bµo t¸i sö dông vµ t¹o c¸c
m« míi. N¨ng lưîng mµ tÕ bµo t¸i sö dông
vµ t¹o m« míi ®ưîc lÊy tõ thøc ¨n qua qu¸
tr×nh h« hÊp tÕ bµo. Trªn thùc tÕ, sù cung
cÊp chÊt dinh dưìng tõ thøc ¨n h»ng ngµy
®Ó cho c¬ thÓ dù tr÷ vµ dïng lóc kh¸c.
PhÇn “5 pounds thõa nµy” đưîc c¬ thÓ dù
tr÷ dưíi d¹ng chÊt bÐo ë c¸c m« mì.
Tuy nhiªn, thøc ¨n mµ chóng ta ¨n kh«ng
ph¶i lµ d¹ng mµ tÕ bµo cã thÓ sö dông
®ưîc. VÝ dô, mét c¸i b¸nh sandwich gµ t©y
bao gåm phøc hîp protein, chÊt bÐo vµ
carbohydrate. Chøc n¨ng cña hÖ tiªu hãa
®ã lµ biÕn chóng thµnh c¸c ph©n tö h÷u c¬
hay v« c¬ ®¬n gi¶n ®Ó hÊp thu vµo m¸u
hoÆc b¹ch huyÕt vµ vËn chuyÓn ®Õn c¸c tÕ
bµo. ë chư¬ng nµy ta sÏ cïng th¶o luËn vÒ
c¸c c¬ quan tiªu hãa vµ sù gãp phÇn cña
chóng vµo sù tiªu hãa vµ hÊp thu
Ph©n chia hÖ tiªu hãa
HÖ tiªu hãa ®­îc chia lµm 2 phÇn lµ èng tiªu hãa vµ
c¬ quan hç trî tiªu hãa.èng tiªu hãa kÐo dµi tõ miÖng
®Õn hËu m«n. Nã bao gåm khoang miÖng, hÇu, thùc
qu¶n, d¹ dµy, tiÓu trµng, ®¹i trµng.Sù tiªu hãa diÔn
ra ë khoang miÖng, d¹ dµy vµ tiÓu trµng, hÇu hÕt sù
hÊp thu chÊt dinh dưìng diÔn ra ë tiÓu trµng. Nh÷ng
phÇn kh«ng tiªu hãa ®ưîc như cellulose ®ưîc th¶i
ë ®¹i trµng.
C¸c c¬ quan hç trî tiªu hãa lµ r¨ng, lưìi, tuyÕn nưíc
bät, gan, tói mËt vµ tôy. C¸c c¬ quan nµy kh«ng tiªu
hãa thøc ¨n nhưng gãp phÇn kh¸c trong viÖc tiªu
hãa
C¸c lo¹i tiªu hãa
Thøc ¨n mµ ta ¨n đư c c¾t nhá nhê 2 qu¸ tr×nh bæ
sung cho nhau ®ã lµ tiªu hãa c¬ häc vµ tiªu hãa
hãa häc. Tiªu hãa c¬ häc lµ qu¸ tr×nh biÕn thøc
¨n thµnh nh÷ng phÇn nhá h¬n, vÝ dô như nhai. khi
thøc ¨n nhá h¬n th× cµng nhiÒu diÖn tÝch bÒ mÆt
cña nã tiÕp xóc víi enzym tiªu hãa(enzym
3957_Ch16_408-435 06/10/14 10:58 AM Page 411

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
HÖ tiªu hãa 411
www.foxitsoftware.com/shopping

Lưìi

R¨ng

TuyÕn nưíc bät mang tai

HÇu

TuyÕn nưíc bät dưíi

Thùc qu¶n
lưìi

TuyÕn nưíc bät dưíi

hµm

D¹ dµy( §· c¾t)
Gan Thïy tr¸i

L¸ch

Thïy ph i T¸ trµng
Tói mËt T y
èng mËt

Đ i tràng xu ng

§¹i trµng
Ti u tràng
ngang(®· c¾t)
H×nh 16-2 C¸c c¬ quan tiªu hãa nh×n tõ
phÝa tr-íc. L¸ch kh«ng ph¶i c¬ quan
thuéc hÖ tiªu hãa nh-ng cã vÞ trÝ gi¶i §¹i trµng lªn
phÉu liªn quan víi d¹ dµy, tôy vµ ®¹i
trµng
Rectum

Anal canal
C©u hái: phÇn nµo cña hÖ tiªu Manh trµng
hãa thùc sù diÔn ra qu¸ tr×nh
tiªu hãa?
Ruét thõa

c¸c enzym ®-îc th¶o luËn ë ch-¬ng 2. C¸c enzym t¸c ®éng ë 1 vÞ thÝ nhÊt ®Þnh. Tuy nhiªn n¬i s¶n
tham gia qu¸ tr×nh tiªu hãa hãa häc gióp ph©n xuÊt vµ n¬i t¸c ®éng cña enzym cã thÓ kh«ng lµ
c¾t c¸c ph©n tö hãa häc phøc t¹p thµnh c¸c d¹ng 1. C¸c enzym vµ t¸c ®éng cña chóng sÏ ®-îc bµn
®¬n gi¶n h¬n mµ c¬ thÓ cã thÓ sö dông ®-îc. C¸c ë phÇn sau
enzym nµy ®Æc hiÖu víi ph©n tö chÊt bÐo, protein
hay carbohydrate. VÝ dô enzym tiªu hãa protein
chØ t¸c ®éng tíi protein mµ kh«ng t¸c ®éng tíi
carbohydrat hay chÊt bÐo. Mçi enzym ®-îc s¶n
xuÊt bëi 1 c¬ quan tiªu hãa cô thÓ vµ thÓ hiÖn
3957_Ch16_408-435 06/10/14 10:58 AM Page 412
412 The Digestive System
S¶n phÈm cuèi cña qu¸ tr×nh tiªu hãa
Trưíc khi ®i vµo miªu t¶ c¸c c¬ quan tiªu hãa,h·y
cïng xem qu¸ tr×nh tiªu hãa thøc ¨n diÔn ra như thÕ
nµo.Trong thøc ¨n cã 3 lo¹i ph©n tö h÷u c¬ phøc t¹p
®ã lµ carbohydrat, protein vµ chÊt bÐo.Mçi ph©n tö
phøc t¹p nµy sÏ ®ưîc tiªu hãa ®Ó t¹o tahµnh c¸c chÊt
®¬n giainr h¬n mµ c¬ thÓ tiªu thô ®ưîc. Carbohydrat,
vÝ dô như tinh bét vµ disaccharide ®ưîc chuyÓn thµnh
glucose, fructose vµ galactose. Protein ®ưîc chuyÓn
thµnh c¸c amino acid, chÊt bÐo th× chyÓn thµnh acid
bÐo vµ glycerol.Ngoµi ra, s¶n phÈm tiªu hãa cßn cã
vitamin, kho¸ng chÊt vµ nưíc
B©y giê ta sÏ chuyÓn sang èng tiªu hãa, c¬ quan
tiªu hãa vµ qu¸ tr×nh tiªu hãa
Khoang miÖng
Thøc ¨n vµo theo ®ưêng miÖng. Khoang miÖng ®ưîc
giíi h¹n phÝa trªn lµ vßm khÈu c¸i cøng vµ khÈu c¸i
mÒm, 2 bªn lµ m¸, dưíi lµ nÒn miÖng. Trong khoang
miÖng cã r¨ng, lưìi vµ lç th«ng cña c¸c tuyÕn nưíc bät
R¨ng
TÊt nhiªn chøc n¨ng cña r¨ng lµ nhai. §©y lµ 1 qu¸ tr×nh
c¬ häc biÕn thøc ¨n thµnh nh÷ng phÇn nhá h¬n vµ nhµo
trén víi nưíc bät. Mçi ngưêi cã 2 bé r¨ng: r¨ng s÷a vµ r¨ng
vÜnh viÔn. R¨ng s÷a b¾t ®Çu nhó ra khái lîi vµo kho¶ng 6
th¸ng tuæi, ®Õn 2 tuæi sÏ mäc xong vµ cã 20 chiÕc. Nh÷ng
chiÕc r¨ng nµy sÏ dÇn ®ưîc thay thÕ b»ng r¨ng vÜnh viÔn ,
chiÕc ®Çu tiªn thưêng ®ưîc thay kho¶ng khi 6 tuæi. 1 bé
r¨ng vÜnh viÔn hoµn chØnh cã 32 chiÕc, gåm r¨ng cöa,
r¨ng nanh, r¨ng hµm bÐ, r¨ng hµm lín. R¨ng kh«n lµ
r¨ng hµm lín thø 3 ë mçi bªn cña xư¬ng hµm. ë mét
sè ngưêi, r¨ng kh«n kh«ng mäc ra tõ xư¬ng hµm do
chóng kh«ng cßn chç ë lîi. Nh÷ng r¨ng kh«n như vËy lµ
bÞ mäc lÖch vµ cã thÓ chÌn Ðp vµo rÔ cña r¨ng hµm lín
sè 2. Nh÷ng trưêng hîp như vËy, cÇn nhæ r¨ng kh«n ®i
®Ó kh«ng ¶nh hưëng ®Õn c¸c r¨ng kh¸c.
CÊu tróc cña r¨ng ®ưîc thÓ hiÖn trong h×nh 16-2.
Th©n r¨ng nh« lªn khái lîi vµ thÊy ®ưîc. Ch©n r¨ng n»m
trong lç ch©n r¨ng ë cung r¨ng dưíi. Mµng nha chu bao
quanh lç ch©n r¨ng vµ sinh líp cement bäc lÊy r¨ng.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Men r¨ng
Th©n
r¨ng r¨ng
r¨ng
r¨ng r¨ng
Ngµ r¨ng
Tñy
Lîi
Cæ
r¨ng
Ch©n
r¨ng cement
mµng nha
chu
ThÇn kinh M¹ch m¸u
H×nh 16-2 CÊu tróc cña r¨ng. MÆt c¾t däc 1 chiÕc r¨ng
cho thÊy cÊu tróc bªn trong
C©u hái: PhÇn nµo cña r¨ng ®ang sèng? Gi¶i thÝch
Líp ngoµi cïng cña th©n r¨ng gäi lµ men r¨ng, do c¸c
nguyªn bµo t¹o men t¹o nªn. Men r¨ng gióp cho cã 1
bÒ mÆt cøng ®Ó nhai, lµ phÇn khã ph¸ hñy nhÊt so víi
c¸c phÇn kh¸c cña r¨ng. Bªn trong líp men r¨ng lµ
ngµ r¨ng, rÊt gièng víi xư¬ng, ®ưîc t¹o nªn bëi c¸c tÕ
bµo lo¹i nguyªn bµo t¹o ngµ. Ngµ r¨ng còng gãp phÇn
t¹o nªn ch©n r¨ng. PhÇn trong cïng cña r¨ng lµ tñy
r¨ng, bao gåm c¸c m¹ch m¸u vµ tËn cïng thÇn kinh
cña d©y tam thoa (d©y sä 5)
Như ta ®· biÕt, khoang miÖng lµ 1 trong nh÷ng n¬i cư
ngô cña c¸c vi khuÈn trong c¬ thÓ. B×nh thưêng trong
khoang miÖng bao gåm nÊm men, ®éng vËt nguyªn
sinh còng như vi khuÈn, th«ng thưêng ®©y lµ c¸c vi
khuÈn tèt gióp ng¨n ngõa sù ph¸t triÓn qu¸ møc cña
c¸c yÕu tè g©y bÖnh. NhiÔm nÊm men thưêng xuÊt
hiÖn ë nh÷ng ngưêi suy gi¶m miÔn dÞch (như HIV-
AIDS) hay nh÷ng ngưêi dïng kh¸ng sinh . Tuy nhiªn 1
sè vi khuÈn th«ng thưêng cã thÓ g©y bÊt lîi khi chóng
chuyÓn hãa ®ưêng trong thùc phÈm như thøc ¨n cña
chóng. C¸c s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh nµy lµm ph¸ hñy
líp men r¨ng vµ ngµ r¨ng dÉn tíi s©u r¨ng. NÕu
kh«ng ch÷a, c¸c vi khuÈn cã thÓ ®i vµo trong tñy g©y
®au r¨ng, cã thÓ lµm chÕt c¸i r¨ng ®ã vµ nhiÔm trïng
lç ch©n r¨ng.
3957_Ch16_408-435 06/10/14 10:58 AM Page 413

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
413
www.foxitsoftware.com/shopping
The Digestive System

Lưìi
Lưìi cÊu t¹o tõ c¬ v©n ®ưîc d©y sä 12(d©y h¹ thiÖt)
chi phèi vËn ®éng. MÆt trªn cña lưìi cã c¸c nhó lưìi gåm
c¸c nhó vÞ gi¸c(xem chư¬ng 9). D©y thÇn kinh chi phèi
vÞ gi¸c lµ d©y 7( d©y mÆt) vµ d©y 9(d©y thiÖt hÇu). Ta ®·
biÕt bªn c¹nh chøc n¨ng vÞ gi¸c v« cïng quan träng bëi
nã gióp ta thưëng thøc mãn ¨n th× lưìi còng cßn c¸c chøc
n¨ng kh¸c.
Khi ta nhai, lưìi gi÷ thøc ¨n n»m gi÷a 2 hµm r¨ng
vµ nhµo trén nã víi nưíc bät.Nh÷ng ho¹t ®éng nµy cña
lưìi thuéc vÒ ph¶n x¹, nÕu kh«ng như vËy ta cÇn ph¶i thËt
chó ý ®Ó nhai kh«ng th× sÏ tù c¾n vµo lưìi nhiÒu lÇn. Sù
n©ng lưìi lªn lµ bưíc ®Çu tiªn ®Ó nuèt. §©y lµ 1 hµnh èng tuyÕn mang tai
®éng chñ ®éng, lưìi co lªn vµ gÆp vßm miÖng cøng, v×
vËy thøc ¨n ®ưîc ®Èy xuèng hÇu. PhÇn cßn l¹i cña
nuèt lµ ph¶n x¹ mµ ta sÏ m« t¶ trong phÇn vÒ hÇu
TuyÕn nưíc bät Sù bµi tiÕt dÞch tiªu hãa trong khoang tuyÕn
miÖng gäi lµ nưíc bät, ®ưîc s¶n xuÊt tõ 3 cÆp tuyÕn mang
nưíc bät(h×nh 16-3).TuyÕn nưíc bät mang tai n»m phÝa tai
trưíc dưíi tai. TuyÕn nưíc bät dưíi hµm n»m sau gãc
hµm, tuyÕn nưíc bät dưíi lưìi n»m dưíi sµn miÖng.Mçi
tuyÕn cã Ýt nhÊt 1 èng ®Ó tiÕt nưíc bät vµo khoang
miÖng. Sù tiÕt nưíc bät diÔn ra liªn tôc nhưng sè lưîng
kh¸c nhau tïy trưêng hîp. NÕu cã thøc ¨n hay bÊt k× thø tuyÕn dưíi
g× trong miÖng sÏ lµm t¨ng tiÕt nưíc bät. §©y lµ ®¸p øng hµm
cña hÖ phã giao c¶m dÉn truyÒn theo d©y mÆt vµ d©y èng tuyÕn
thiÖt hÇu. Mïi cña ®å ¨n còng lµm t¨ng tiÕt nưíc bät.KÝch dưíi lưìi
thÝch giao c¶m trong tr¹ng th¸i stress lµm gi¶m tiÕt khiÕn èng tuyÕn dưíi hµm
tuyÕn dưíi lưìi
miÖng kh« vµ khã nuèt. NÕu ai ®· tõng ®ét ngét sî h·i
(dï lµ bëi 1 bé phim kinh dÞ) hay c¶m thÊy lo l¾ng kÐo dµi
th× h¼n sÏ biÕt c¶m gi¸c kh« miÖng nµy lµ thÕ nµo. Nưíc H×nh 16–3 TuyÕn nưíc bät nh×n tõ bªn tr¸i.
bät chñ yÕu lµ nưíc, lµm hßa tan thøc ¨n ®Ó cã thÓ c¶m
nhËn ®ưîc ®ång thêi cßn ®Ó lµm Èm thøc ¨n gióp nuèt Hái: V× sao ®©y lµ c¸c tuyÕn ngo¹i tiÕt? Nưíc bät
®ưîc. Enzym lysozym trong nưíc bät gièng như thµnh sinh ra tõ ®©u?
phÇn cã trong nưíc m¾t vµ cã cïng chøc n¨ng: ng¨n
ngõa sù ph¸t triÓn cña vi khuÈn. Enzym nµy kh«ng giÕt
chÕt vi khuÈn ngay nh- HCl trong dÞch vÞ mµ lµm chËm l¹i
sù sinh s«i cña chóng. Enzym tiªu hãa trong nưíc bät lµ
amylase, ph©n c¾t tinh bét ra thµnh c¸c chuçi ph©n tö HÇu
glucose ng¾n h¬n hay thµnh maltose- 1 disaccharide. Như ®· m« t¶ phÇn trưíc, hÇu miÖng vµ hÇu thanh qu¶n
Tuy nhiªn hÇu hÕt chóng ta ®Òu kh«ng nhai thøc ¨n ®ñ bªn c¹nh viÖc lµ ®ưêng dÉn khÝ vµo thanh qu¶n cßn lµ
l©u ®Ó cho amylase nưíc bät thùc sù ph¸t huy t¸c dông. ®ưêng dÉn thøc ¨n nèi tõ khoang miÖng tíi thùc qu¶n.
Ta sÏ thÊy, amylase tõ tôy sÏ dïng ®Ó tiªu hãa tinh bét. Kh«ng 1 sù tiªu hãa nµo diÔn ra ë vïng hÇu. Nã chØ liªn
B¶ng 16-1 tæng kÕt chøc n¨ng tiÕt dÞch tiªu hãa Nưíc quan ®Õn chøc n¨ng nuèt- vËn chuyÓn c¬ häc thøc ¨n.
bät ®ưîc t¹o ra tõ huyÕt tư¬ng, do ®ã nã bao gåm nhiÒu Khi lưìi ®Èy viªn nuèt ra sau, c¬ cña hÇu co th¾t như 1
chÊt hãa häc cã trong huyÕt tư¬ng. Mét nghiªn cøu quan phÇn cña ph¶n x¹ nuèt. Trung t©m ph¶n x¹ n»m ë hµnh
träng ®· tËp trung vµo viÖc ph¸t hiÖn c¸c marker hãa n·o, nã diÔn biÕn gåm: co hÇu, ngưng thë, n©ng lưìi gµ
häc trong nưíc bät trong c¸c bÖnh như ung thư nh»m ®ãng ®ưêng lªn mòi, n©ng thanh qu¶n vµ ®ãng n¾p
môc ®Ých sö dông nưíc bät thay v× m¸u trong c¸c xÐt thanh m«n vµ nhu ®éng cña hÇu.
nghiÖm chÈn ®o¸n. S
3957_Ch16_408-435 06/10/14 10:58 AM Page 414

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
414 The Digestive System www.foxitsoftware.com/shopping

Như ta ®· thÊy ph¶n x¹ nuèt kh¸ phøc t¹p nhưng do
®©y lµ 1 ph¶n x¹ nªn ta kh«ng cÇn ph¶i suy nghÜ ®Ó
lµm sao nuèt cho ®óng. Tuy nhiªn nÕu võa ¨n võa cưêi
nãi cã thÓ lµm ng¨n c¶n ph¶n x¹ khiÕn thøc ¨n ®i l¹c
vµo thanh qu¶n. Khi ®ã thưêng ta sÏ cã ph¶n x¹ ho ®Ó
lµm th«ng ®ưêng thë
Thùc qu¶n
HÇu hÕt ai còng tõng î chua Ýt nhÊt 1 lÇn, nã chØ g©y khã
chÞu nhưng nÕu trë thµnh m¹n tÝnh sÏ lµ nghiªm träng.
Niªm m¹c thùc qu¶n sÏ bÞ tæn thư¬ng bëi acid dÞch vÞ
dÉn tíi ch¶y m¸u hay thËm chÝ lµ r¸ch thùc qu¶n. HiÖn
®· cã c¸c thuèc ®iÒu trÞ bÖnh nµy
C¸c líp cña èng tiªu hãa

Thùc qu¶n cã d¹ng èng chuyÓn thøc ¨n tõ hÇu ®Õn d¹

dµy; ë ®©y kh«ng x¶y ra qóa tr×nh tiªu hãa. Nhu ®éng cña Trưíc khi bµn vÒ cô thÓ tõng c¬ quan ta sÏ xem cÊu tróc
thùc qu¶n ®¶m b¶o thøc ¨n ®i 1 chiÒu xuèng d¹ dµy dï ®iÓn h×nh cña èng tiªu hãa. Trªn mÆt c¾t däc ta thÊy 4
khi c¬ thÓ n»m hay lén ngưîc. ë vÞ trÝ nèi víi d¹ dµy cã líp: niªm m¹c, h¹ niªm m¹c, c¬ vµ thanh m¹c. Mçi líp
c¬ th¾t t©m vÞ, b¶n chÊt lµ c¬ tr¬n xÕp vßng. Khi c¬ th¾t cã cÊu tróc ®Æc trưng vµ gãp phÇn vµo chøc n¨ng cña
t©m vÞ gi·n cho thøc ¨n ®i xuèng d¹ dµy, khi c¬ co lµm c¬ quan
ng¨n thøc ¨n tõ d¹ dµy trµo ngưîc lªn. NÕu c¬ th¾t t©m vÞ
kh«ng ®ãng hoµn toµn dÞch vÞ cã thÓ trµo ngưîc lªn
thùc qu¶n g©y c¶m gi¸c khã chÞu gäi lµ î chua, gäi lµ
bÖnh trµo ngưîc d¹ dµy thùc qu¶n. .

Table 16–1 | THE PROCESS OF DIGESTION

ENZYME OR OTHER
ORGAN SECRETION FUNCTION SITE OF ACTION
TuyÕn nưíc bät Amylase ChuyÓn tinh bét thµnh maltose Khoang miÖng
D¹ dµy Pepsin ChuyÓn protein thµnh polypeptide D¹ dµy
HCl ChuyÓn pepsinogen thµnh pepsin, D¹ dµy
duy tr× pH 1-2; ph¸ hñy yÕu tè g©y
bÖnh
Gan Muèi mËt Nhò tư¬ng hãa chÊt bÐo Ruét non
Tôy Amylase ChuyÓn tinh bét thµnh maltose Ruét non
ChuyÓn polypeptide thµnh peptide Ruét non
Trypsin
ChuyÓn chÊt bÐo ®· nhò tư¬ng hãa
Lipase thµnh acid bÐo vµ glycerol Ruét non

Ruét non Peptidases ChuyÓn peptide thµnh acid amin Ruét non
Sucrase ChuyÓn sucrose thµnh glucose vµ
fructose Ruét non
ChuyÓn maltose thµnh glucose
Maltase
ChuyÓn lactose thµnh glucose vµ
Lactase Ruét non
galactose

Ruét non
3957_Ch16_408-435 06/10/14 10:58 AM Page 415

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
415
www.foxitsoftware.com/shopping
The Digestive System

Table 16–1 | THE PROCESS OF DIGESTION—cont’d

Enzym hay dÞch tiÕt
C¬ quan kh¸c k Chøc n¨ng N¬i t¸c dông

TuyÕn Amylase Carbohydrates

nưíc
bät

Amylase

Sucrase, Maltase, Lactase

Gan MËt
ChÊt bÐo
Lipase
D¹ dµy
Pepsin
Tôy

TiÓu Trypsin
trµng

Peptidases Protein

16–A Chøc n¨ng dÞch tiªu hãa.

C©u hái: Protein do ®ưîc tiªu hãa do dÞch tiÕt tõ c¸c c¬ quan nµo?

Niªm m¹c
Niªm m¹c ®ưêng tiªu hãa cÊu t¹o tõ c¸c tÕ bµo
biÓu m«, m« liªn kÕt vµ 2 líp c¬ máng. ë thùc
qu¶n, tÕ bµo biÓu m« d¹ng l¸t tÇng, cßn ë d¹ dµy
vµ ruét th× lµ biÓu m« trô ®¬n. TÕ bµo biÓu m« tiÕt
chÊt nhÇy gióp cho thøc ¨n ®-îc lưu th«ng dÔ dµng
®ång thêi còng tiÕt enzym tiªu hãa thøc ¨n cho d¹
dµy vµ ruét non. Ngay phÝa dưíi líp tÕ bµo nµy,
trong líp m« liªn kÕt cã c¸c nang lympho chøa c¸c
tÕ bµo lympho lµm nhiÖm vô s¶n xuÊt kh¸ng thÓ vµ
macrophage lµm nhiÖm vô thùc bµo vi khuÈn hoÆc
chÊt l¹ x©m nhËp qua líp biÓu m«. C¸c líp c¬ tr¬n
máng t¹o nÕp gÊp vµo trong niªm m¹c vµ c¸c nÕp
nh¨n trong lßng ruét, nhê vËy mµ mäi tÕ bµo biÓu
m« ®Òu liªn kÕt ®ưîc víi phÇn cßn l¹i cña c¬ quan
Êy. §©y lµ mét yÕu tè quan träng gióp hÊp thu ë d¹
dµy vµ ruét non
H¹ niªm m¹c
Líp h¹ niªm m¹c ®ưîc cÊu t¹o tõ c¸c m« liªn
kÕt, ë ®©y cã nhiÒu m¹ch m¸u vµ c¸c nang
lympho. Ngoµi ra cßn cã hµng triÖu sîi thÇn
kinh lµ thµnh phÇn cña hÖ thÇn kinh ruét hay
chÝnh lµ bé n·o cña ruét, nã kÐo dµi kh¾p theo
chiÒu dµi èng tiªu hãa.
3957_Ch16_408-435 06/10/14 10:58 AM Page 416

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

Ruét non

TÕ bµo biÓu m«
mao m¹ch b¹ch huyÕt

M¹ng mao m¹ch

Nang lympho

Niªm m¹c
m¹ch b¹ch huyÕt

c¬ tr¬n

tiÓu tÜnh m¹ch

tiÓu ®éng m¹ch
H¹ niªm m¹c ®¸m rèi Meissner

C¬ vßng
C¬ däc
Líp c¬
§¸m rèiAuerbach
Thanh
A m¹c C¬ hoµnh
Gan
Tôy
D¹ dµy
Phóc m¹c
thµnh T¸ trµng
§¹i trµng M¹c treo
ngang
Ruét non
M¹c nèi
lín §¹i trµng xÝch
ma
Trùc trµng
Tö cung
Bµng
quang
B

H×nh 16–4 (A) 4 líp cña thµnh èng tiªu hãa, 1 phÇn cña thµnh ruét non (B) MÆt c¾t däc
biÓu thÞ mèi liªn quan gi÷a phóc m¹c vµ m¹c nèi víi t¹ng trong æ bông.

C©u hái: Chøc n¨ng líp c¬?

3957_Ch16_408-435 06/10/14 10:58 AM Page 417
HÖ thÇn kinh ruét ho¹t ®éng kh«ng chÞu ¶nh hưëng
bëi hÖ thÇn kinh trung -ư¬ng nhưng bÞ t¸c ®éng bëi
hÖ thÇn kinh thùc vËt. M¹ng thÇn kinh ë líp h¹ niªm
m¹c ®ưîc gäi lµ ®¸m rèi Meisnerhay ®¸m rèi h¹
niªm m¹c, nã ph©n bè thÇn kinh ®Õn líp niªm m¹c
®Ó ®iÒu hßa viÖc bµi tiÕt c¸c dÞch. HÖ phã giao c¶m
lµm t¨ng tiÕt dÞch trong khi hÖ giao c¶m lµm gi¶m tiÕt
dÞch. Ngoµi ra líp c¬ tr¬n cßn cã c¸c neuron c¶m
gi¸c( sù c¨ng gi·n qu¸ møc cña ruét g©y ®au) còng
như c¸c neuron tù ®äng ®i tíi c¸c m¹ch m¸u gióp
®iÒu hßa ®ưêng kÝnh m¹ch còng như dßng ch¶y
cña m¸u trong lßng m¹ch
Líp c¬
Líp c¬ gåm 2 líp c¬ tr¬n: c¬ vßng ë trong vµ c¬ däc
ë ngoµi. Tuy nhiªn tïy tõng c¬ quan mµ cã c¸c
®iÓm kh¸c nhau riªng. ë thùc qu¶n, 1/3 trªn lµ c¬
v©n sau dÇn chuyÓn thµnh c¬ tr¬n ë phÇn dưíi. D¹
dµy l¹i cã 3 líp c¬ tr¬n chø khong ph¶i lµ 2. Sù co
c¬ gióp thøc ¨n nhá h¬n vµ ®ưîc nhµo trén víi dÞch
tiªu hãa. Nhu ®éng ruét gióp ®ưa thøc ¨n tíi hËu
m«n. §¸m rèi Auerbach lµ mét phÇn cña hÖ thÇn
kinh ruét , mét vµi neuron cña chóng còng nhËn tÝn
hiÖu tõ hÖ tù ®éng. HÖ giao c¶m lµm gi¶m nhu ®éng
ruét vµ sùu co bãp trong khi hÖ phã giao c¶m l¹i
lµm t¨ng co bãp vµ nhu ®éng, thóc ®Èy sù tiªu hãa
diÔn ra b×nh thưêng. HÖ phã giao c¶m thuéc d©y
lang thang (d©y sä 10) vµ thùc sù nã mang chÝnh
x¸c nÐt nghÜa cña ch÷ “lang thang”
SEROSA
PhÝa trªn c¬ hoµnh, như ë thùc qu¶n, líp ngoµi
cïng lµ m« x¬ liªn kÕt. PhÝa dưíi c¬ hoµnh, serosa
lµ m¹c treo hay phóc m¹c t¹ng, 1 líp thanh m¹c.
B¸m däc theo khoang bông lµ phóc m¹c thµnh hay
phóc m¹c. Thùc chÊt phóc m¹c- m¹c treo lµ mét
mµng liªn tiÕp nhau. Thanh dÞch n»m gi÷a 2 l¸ cña
phóc m¹c vµ m¹c treo gióp chóng kh«ng bÞ cä s¸t
vµo nhau khi èng tiªu hãa co bãp vµ c¸c c¬ quan
trưît lªn nhau.
PhÇn m« t¶ trªn ®©y lµ ®iÓn h×nh cho èng tiªu hãa.
Tuy nhiªn cã nhiÒu trưêng hîp cã thÓ x¶y ra vµ bÊt
k× sù kh¸c nhau quan träng nµo còng sÏ ®ưîc ®Ì
cËp trong tõng c¬ quan cô thÓ
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
417
www.foxitsoftware.com/shopping
The Digestive System
D¹ dµy
D¹ dµy n»m ë 1/4 trªn bªn tr¸i æ bông phÝa bªn tr¸i
so víi gan vµ phÝa trưíc l¸ch. Tuy lµ 1 phÇn cña
èng tiªu hãa cña nã nhưng d¹ dµy l¹i kh«ng cã d¹ng
èng, mµ cã h×nh d¸ng gièng c¸i tï vµ ®i tõ thùc qu¶n
®Õn ruét non. v× cã h×nh d¸ng nh- vËy nªn d¹ dµy lµ
n¬i ®Ó chøa thøc ¨n nhê ®ã mµ qu¸ tr×nh tiªu hãa
thøc ¨n diÔn ra mét c¸ch tõ tõ vµ ta kh«ng cÇn ph¶i
¨n liªn tôc. ë d¹ dµy diÔn ra c¶ sù tiªu ho¸ c¬ häc vµ
tiªu hãa hãa häc.
C¸c phÇn cña d¹ dµy ®ưîc tr×nh bµy trong h×nh 16-5.
T©m vÞ th«ng d¹ dµy víi thùc qu¶n , ®¸y vÞ n»m cao
h¬n lç t©m vÞ. Th©n vÞ lµ phÇn cã tØ lÖ lín nhÊt, cã bê
cong lín vµ bê cong nhá.. Lç m«n vÞ nèi gi÷a d¹ dµy
víi t¸ trµng, xung quanh vÞ trÝ nµy cã c¬ th¾t m«n vÞ.
§¸y vÞ vµ th©n vÞ lµ n¬i chøa phÇn lín thøc ¨n trong
khi m«n vÞ l¹i chñ yÕu diÔn ra qu¸ tr×nh tiªu hãa.
Khi d¹ dµy rçng, niªm m¹c gËp l¹i thµnh c¸c nÕp.
Khi d¹ dµy chøa ®Çy thøc ¨n vµ d·n ra th× c¸c nÕp
nµy kh«ng cßn n÷a vµ cho phÐp d¹ dµy c¨ng gi·n.
C¸c tuyÕn d¹ dµy gåm nhiÒu lo¹i tÕ bµo kh¸c nhau
vµ tiÕt ra dÞch vÞ. TÕ bµo tiÕt nhÇy tiÕt ra chÊt nhÇy
phñ lªn bÒ mÆt niªm m¹c gióp chóng kh«ng bÞ ph¸
hñy bëi dÞch vÞ. TÕ bµo chÝnh tiÕt pepsinogen, d¹ng
chưa ho¹t ®éng cña pepsin. TÕ bµo thµnh tiÕt HCl,
c¸c tÕ bµo nµy cã enzym gäi lµ b¬m proton, chóng
tiÕt ion H+ vµo lßng d¹ dµy. Ion H+ liªn kÕt víi ion
Cl- sinh ra tõ tÕ bµo thµnh t¹o thµnh HCl ®i vµo lßng
d¹ dµy. HCl gióp chuyÓn pepsinogen thµnh pepsin
nh»m tiªu hãa protein thµnh c¸c chuçi polypeptid vµ
duy tr× pH dÞch vÞ tõ 1 ®Õn 2. ChÝnh pH acid nµy gióp
pepsin thùc hiÖn ®ưîc chøc n¨ng vµ diÖt hÇu hÕt c¸c
vi sinh vËt ®i vµo d¹ dµy. TÕ bµo thµnh cßn tiÕt yÕu
tè néi cÇn thiÕt cho viÖc ng¨n ngõa sù tiªu vitamin
B12 vµ thóc ®Èy hÊp thu chÊt nµy ë rét non. TÕ bµo
G tiÕt hormon gastrin.
Khi ta nh×n thÊy hay tr«ng thÊy thøc ¨n th× 1 lưîng
nhá dÞch vÞ ®ưîc bµi tiÕt. Khi thøc ¨n ®i vµo d¹ dµy
g©y ®¸p øng cña hÖ phã giao c¶m lµm tiÕt dÞch vÞ.
Thøc ¨n vµo lßng d¹ dµy lµm tÕ bµo G tiÕt gastrin,
hormone nµy kÝch thÝch tiÕt nhiÒu d¹ dµy h¬n.
3957_Ch16_408-435 06/10/14 10:58 AM Page 418

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
418 The Digestive System www.foxitsoftware.com/shopping

TÕ bµo tiÕt
nhÇy
Thùc qu¶n §¸y vÞ
TÕ bµo
thµnh

TÕ bµo
chÝnh

tÕ bµo G c¬ däc
B T©m vÞ
TÕ bµoTÕ
chÝnh
c¬ vßng
G cell
C¬ chÐo
Th©n vÞ
bê cong bÐ
Bê cong lín
c¬ th¾t m«n vÞ

nÕp niªm m¹c

t¸ trµng
A m«n vÞ

H×nh 16–5 (A) D¹ dµy nh×n mÆt tr-íc víi 3 líp c¬ vµ c¸c nÕp gÊp niªm m¹c. (B) TuyÕn d¹ dµy vµ
c¸c lo¹i tÕ bµo

C©u hái: Chøc n¨ng cña c¬ th¾t m«n vÞ

§©y lµ vÝ dô n¬i s¶n xuÊt vµ c¬ quan ®Ých cña Ruét non

hormone cïng 1 n¬i nhưng nã kh¸c nhau vÒ lo¹i
tÕ bµo.
Líp c¬ d¹ dµy bao gåm ba líp c¬ tr¬n: c¬ däc, c¬
vßng, c¬ chÐo. 3 líp c¬ nµy cã tËn cïng thÇn kinh
®¸m rèi ruét cña hÖ thÇn kinh ruét. KÝch thÝch ®i tíi
theo d©y lang thang vµ t¸c ®éng m¹nh tíi qu¸ tr×nh
tiªu hãa c¬ häc ®Ó chuyÓn thøc ¨n thµnh d¹ng nhò
trÊp. M«n vÞ ®ãng l¹i khi d¹ dµy nhµo trén thøc ¨n Ruét non cã ®ưêng k kho¶ng 1 inch(2.5cm) vµ
vµ thØnh tho¶ng l¹i më ra cho 1 lưîng nhá thøc dµi kho¶ng 20 feet(6m) ®i tõ d¹ dµy ®Õn ®¹i trµng.
¨n xuèng t¸ trµng. Sau ®ã m«n vÞ ®ãng l¹i kh«ng
cho thøc ¨n tõ ruét vÒ d¹ dµy
3957_Ch16_408-435 06/10/14 10:58 AM Page 419
16–1 | Rèi lo¹n cña d¹ dµy
N«n lµ sù tèng thøc ¨n ra khái d¹ dµy vµ ruét non theo
®ưêng thùc qu¶n vµ miÖng. C¸c kÝch thÝch g©y ra ph¶n
x¹ nµy bao gåm kÝch thÝch d¹ dµy, say tµu xe, ngé
®éc thøc ¨n hay do bÖnh vÝ dô như viªm mµng n·o.
Trung t©m ph¶n x¹ nµy n»m ë hµnh n·o, bao gåm
®ång thêi co c¬ hoµnh vµ c¸c c¬ thµnh bông nhê ®ã
mµ thøc ¨n ®ưîc tèng ra ngoµi. Trong ph¶n x¹ nµy
c¬ th¾t thùc qu¶n gi·n ra vµ n¾p thanh m«n ®ãng l¹i.
NÕu n¾p thanh m«n kh«ng ®ãng, vÝ dô do nhiÔm ®éc
rưîu hoÆc thuèc, lµm rèi lo¹n ph¶n x¹ nµy dÉn tíi
sù t¾c nghÏn ®ưêng thë vµ g©y tö vong.
HÑp m«n vÞ lµ khi c¬ th¾t m«n vÞ kh«ng më ra ®ưîc
hoµn toµn dÉn tíi trë ng¹i trong viÖc lµm rçng d¹
dµy. Thưêng x¶y ra nhÊt lµ hÑp m«n vÞ bÈm sinh
do ph× ®¹i c¬ th¾t m«n vÞ. Cã nhiÒu lý do vÉn chưa
®ưîc gi¶i thÝch, như viÖc thưêng x¶y ra ë trÎ s¬ sinh
trai h¬n lµ trÎ g¸i. Khi d¹ dµy kh«ng ®ưîc lµm rçng
hoµn toµn dÉn tíi t¨ng ¸p lùc trong lßng d¹ dµy. N«n
gióp lµm gi¶m ¸p lùc Êy, n«n lµ 1 triÖu chøng ®iÓn
h×nh cña hÑp m«n vÞ. §Ó kh¾c phôc t×nh tr¹ng nµy
cÇn ph¶i phÉu thuËt lµm më réng lç m«n vÞ.
Trong æ bông, ®¹i trµng ®i vßng quanh c¸c cuén
cña ruét non.
T¸ trµng lµ phÇn 10 inch (25cm) ®Çu cña ruét non.
èng mËt chñ ®æ vµo t¸ trµng ë bãng Vater cïng víi
èng tôy phô còng ®æ vµo ®©y. Hçng trµng dµi 8 feet
cßn håi trµng dµi 11 feet. ë ngưêi sèng, ruét non
thư¬ngf co l¹i v× vËy chiÒu dµi thưêng ng¾n h¬n.
Sù tiªu hãa diÔn ra hoµn toµn ë ruét non, vµ s¶n
phÈm cuèi cïng ®ưîc hÊp thu vµo m¸u vµ b¹ch
huyÕt. Niªm m¹c gåm c¸c tÕ nµo biÓu m« trô ®¬n
víi c¸c vi nhung mao vµ tÕ bµo ®µi tiÕt chÊt nhÇy.
C¸c tÕ bµo tiÕt hormone vµo lßng ruét. C¸c nang
lympho n»m ë líp niªm m¹c ®ưîc gäi lµ m¶ng
Payer, cã nhiÒu ë håi trµng gióp diÖt c¸c mÇm
bÖnh. Líp c¬ gåm c¬ däc vµ c¬ vßng gióp nhµo trén
nhò trÊp víi dÞch tiÕt tiªu hãa vµ ®Èy chóng tíi ®¹i
trµng. C¸c kÝch thÝch ®i tíi thÇn kinh cña líp c¬ theo
d©y lang thang. Tuy nhiªn c¸c sãng nhu ®éng ruét
cã thÓ cã mµ kh«ng cÇn tíi kÝch thÝch cña hÖ thÇn
kinh trung ư¬ng; hÖ thÇn kinh ruét cã thÓ tù ®¶m
nhiÖm chøc n¨ng nµy vµ nhu ®éng diÔn ra b×nh
thưêng
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
419
www.foxitsoftware.com/shopping
The Digestive System
LoÐt d¹ dµy lµ sù xãi mßn cña líp niªm m¹c d¹
dµy. Víi sù t¨ng sinh nhanh chãng cña c¸c tuyÕn d¹
dµy vµ sù tiÕt liªn tôc chÊt nhÇy , niªm m¹c d¹ dµy
b×nh thưêng thÝch øng tèt víi sù ¨n mßn cña dÞch
vÞ, loÐt h×nh thµnh lµ kÕt qu¶ cña t¨ng tiÕt qu¸ møc
HCl hoÆc tiÕt Ýt chÊt nhÇy.
Khi loÐt lan tíi líp h¹ niªm m¹c, c¸c m¹ch m¸u
nhá bÞ vì vµ ch¶y m¸u. Khi n«n, chÊt n«n cã mµu
như b· cµ phª do m¸u bÞ t¸c ®éng bëi dÞch vÞ. BiÕn
chøng nguy hiÓm h¬n ®ã lµ thñng d¹ dµy, khi ®ã dÞch
vÞ vµo æ bông sÏ g©y viªm phóc m¹c.
Vi khuÈn Helicobacter Pylori lµ nguyªn nh©n cña
hÇu hÕt trưêng hîp loÐt d¹ dµy. ë nhiÒu bÖnh nh©n,
sau vµi tuÇn sö dông kh¸ng sinh ®Ó diÖt vi khuÈn
nµy sÏ gióp lµm lµnh æ loÐt. HP còng cã liªn quan
tíi hÇu hÕt c¸c trưêng hîp ung thư d¹ dµy.
BiÖn ph¸p lµm gi¶m tiÕt HCl cã hiÖu qu¶ víi bÖnh
nh©n loÐt d¹ dµy kh«ng dïng kh¸ng sinh.
B
DÞch tiªu hãa trong ruét non cã nguån gèc tõ 3 n¬i:
ga, tôy vµ cña chÝnh ruét non. Ta sÏ tiÕp tôc nãi vÒ
ruét non sau khi nãi vÒ c¸c c¬ quan kh¸c.
Gan
Gan gåm 2 thïy lín, thïy ph¶i vµ thïy tr¸i, n»m
phÝa trªn bªn ph¶i vµ ë gi÷a æ bông, ngay dưíi c¬
hoµnh. §¬n vÞ cÊu tróc cña gan lµ c¸c tiÓu thïy gan,
gåm 1 chuçi c¸c tÕ bµo h×nh lôc gi¸c. Gi÷a c¸c tiÓu
thïy gan liÒn kÒ cã c¸c nh¸nh cña ®éng m¹ch gan
vµ tÜnh m¹ch cöa. C¸c mao m¹ch cña tiÓu thïy cã
d¹ng xoang, réng vµ thÊm dÔ dµng gi÷a c¸c hµng
tÕ bµo. C¸c xong nhËn m¸u tõ c¶ ®éng m¹ch gan
vµ tÜnh m¹ch cöa,
3957_Ch16_408-435 06/10/14 10:59 AM Page 420

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
420 The Digestive System www.foxitsoftware.com/shopping

ITÜnh m¹ch chñ dưíi

TÜnh m¹ch gan ph¶i

TÜnh m¹ch gan tr¸i

gan

èng
tói
mËt

èng gan

èng mËt chñ

§éng m¹ch gan

TÜnh m¹ch cöa

TÜnh n¹ch
A trung t©m(
nh¸nh cña
tÜnh m¹ch
TiÓu thïy gan gan)
Tói mËt

Xooang gan

èng mËt

Nh¸nh cña tÜnh m¹ch cöa

Nh¸nh cña ®éng m¹ch
gan

èng mËt

TÕ bµo gan

H×nh 16–6 (A) gan vµ tói mËt víi m¹ch m¸u vµ èng mËt. (B) H×nh phãng ®¹i cña 1 tiÓu thïy gan

C©u hái: Miªu t¶ ®ưêng ®i cña dßng m¸u trong tiÓu thïy gan.
3957_Ch16_408-435 06/10/14 10:59 AM Page 421

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
421
www.foxitsoftware.com/shopping
The Digestive System

tøc lµ m¸u hçn hîp ®Ó c¸c tÕ bµo gan thùc hiÖn tr×nh tiªu hãa c¬ häc, kh«ng ph¶i tiªu hãa hãa häc
chøc n¨ng cña nã. §éng m¹ch gan mang m¸u giµu do chÊt bÐo vÉn lµ nã nhưng t¨ng diÖn tÝch tiÕp xóc
oxy cßn tÜnh m¹ch cöa mang m¸u tõ c¸c c¬ quan nh»m t¹o ®iÒu kiÖn cho tiªu hãa hãa häc
cã chøc n¨ng tiªu hãa vµ l¸ch tíi. Mçi tiÓu thïy l¹i
cã 1 tÜnh m¹ch trung t©m tiÓu thïy. C¸c tÜnh m¹ch Tói mËt
trung t©m tiÓu thïy ®em m¸u tíi tÜnh m¹ch gan vµ
®æ vÒ tÜnh m¹ch chñ dưíi.
C¸c tÕ bµo gan cã nhiÒu chøc n¨ng nhưng chøc
n¨ng tiªu hãa cña nã lµ nhê mËt. MËt ®i vµo trong
vi qu¶n mËt cña c¸c tÕ bµo gan sau ®ã tËp hîp l¹i
thµnh èng lín h¬n vµ cuèi cïng thµnh èng gan chung
®ưa mËt ra khái gan. èng gan chung hîp víi èng
tói mËt t¹o èng mËt chñ ®Ó ®-a mËt vµo t¸ trµng. Tói mËt lµ mét tói dµi kho¶ng 3 ®Õn 4 inch (7,5 ®Õn
MËt chñ yÕu lµ nưíc vµ ®ưîc tiÕt ra ®Ó ®em 10cm) n»m ë mÆt dưíi thïy gan ph¶i. MËt tõ èng
bilirubin vµ cholesterol tíi ruét ®Ó th¶i ra ngoµi gan theo èng tói mËt ®Ó vµo tói mËt dù tr÷ cho ®Õn
theo ph©n.Chøc n¨ng nµy lµ nhê muèi mËt, chóng khi cÇn ®ưîc sö dông ë ruét non. Tói mËt còng
nhò tư¬ng hãa chÊt bÐo ë ruét non. Nhò tư¬ng hãa c« ®Æc mËt b»ng c¸ch hÊp thu nưíc.
tøc lµ lµm c¸c giät mì lín trë nªn nhá h¬n. §©y lµ
qóa

Table 16–2 | C¬ chÕ tiÕt c¸c dÞch tiªu hãa

DÞch C¬ chÕ thÇn kinh C¬ chÕ hãa häc

N-íc bät Cã thøc ¨n trong miÖng hay nh×n hoÆc Kh«ng

ngöi thÊy thøc ¨n;KÝch thÝch phã giao
c¶m ®i theo d©y 7 vµ d©y 9

DÞch vÞ Nh×n hay ngöi thÊy thøc ¨n; KÝch thÝch Gastrin—sinh ra bëi tÕ bµo G
phã giao c¶m ®i theo d©y 10

MËt
Gan bµi tiÕt Kh«ng Secretin—sinh ra bëi tÕ bµo
enteroendocrine cña t¸ trµngkhi
Co bãp tói mËt Kh«ng nhò trÊp ®i tíi
Cholecystokin—sinh ra bëi tÕ bµo
enteroendocrine cña t¸ trµngkhi
nhò trÊp ®i tíi
Enzyme dÞch Kh«ng Cholecystokin tõ t¸ trµng
tôy
Bicarbonate Kh«ng Secretin—tõ t¸ trµng
dÞch tôy

DÞch ruét XuÊt hiÖn nhò trÊp ë t¸ trµng; KÝch thÝch Kh«ng
phã giao c¶m ®i theo d©y 10
3957_Ch16_408-435 06/10/14 10:59 AM Page 422
422 The Digestive System
16-2. Sái mËt
Mét trong nh÷ng chøc n¨ng cña tói mËt lµ c« ®Æc dÞch
mËt b»ng c¸ch hÊp thu nưíc. NÕu trong mËt cã nång
®é cholesterol cao, viÖc haasp thu nưíc dÉn tíi kÕt
tña vµ h×nh thµnh c¸c tinh thÓ cholesterol. C¸c tinh
thÓ nµy ®ưîc gäi lµ sái mËt.
NÕu c¸c viªn sái nµy nhá, nã sÏ ®i theo èng tói mËt
vµ èng mËt chñ vµo t¸ trµng mµ kh«ng cã triÖu chøng
g×. Tuy nhiªn nÕu chóng cã kÝch thưíc lín, vµ kh«ng
ra khái tói mËt ®ưîc cã thÓ g©y ra c¸c c¬n ®au nhÑ
hoÆc d÷ déi vµ lan lªn vai ph¶i. Vµng da t¾c mËt cã
thÓ xuÊt hiÖn nÕu mËt bÞ ø l¹i ë gan vµ bilirubin hÊp
thô l¹i vµo m¸u
Khi thøc ¨n nhiÒu chÊt bÐo ®i vµo t¸ trµng, c¸c
tÕ bµo enteroendocrine cña niªm m¹c t¸ trµng tiÕt
hormone cholecystokin. Hormone nµy kÝch thÝch sù
co bãp c¬ tr¬n thµnh tói mËt ®ưa mËt vµo èng
tói mËt sau ®ãlµ èng mËt chñ ®Ó vµo t¸ trµng.
Tôy
Tôy n»m ë 1/4 trªn bªn tr¸i æ bông, gi÷a phÇn
cong cña t¸ trµng víi l¸ch, dµi kho¶ng 6 inch
(15cm). Chøc n¨ng néi tiÕt cña tôy sÏ ®ưîc nãi
ë chư¬ng 10 nªn ta chØ bµn vÒ chøc n¨ng
ngo¹i tiÕt. C¸c tuyÕn ngo¹i tiÕt cña tôy gäi lµ
acini. Chóng tiÕt enzyme gióp tiªu hãa c¶ 3 lo¹i
phøc hîp ph©n tö thøc ¨n.
Enzyme amylase cña tôy chuyÓn tinh bét thµnh
maltose. Cã thÓ coi enzym nµy gièng hÖt amylase
nưíc bät dï amylase tôy ®¶m nhiÖm hÇu hÕt nhiÖm
vô tiªu hãa tinh bét. Lipase chuyÓn chÊt bÐo ®·
®ưîc nhò tư¬ng hãa thµnh acid bÐo vµ glycerol.
Qu¸ tr×nh nhò tư¬ng hãa chÊt bÐo hay thùc chÊt
lµ sù ph©n c¾t thµnh c¸c giät mì nhá h¬n b»ng
muèi mËt gióp t¨ng diÖn tÝch bÒ mÆt cña chÊt
bÐo gióp cho lipase lµm viÖc hiÖu qu¶ h¬n.
Trypsinogenlµ d¹ng enzym chưa ho¹t ®éng vµ
®ưîc chuyÓn thµnh d¹ng trypsin ho¹t ®éng ë t¸
trµng. Trypsin ph©n c¾t chuçi polypeptide thµnh
c¸c chuçi aminoacid ng¾n h¬n.
C¸c enzym dÞch tôy ®ưîc ®ưa vµo c¸c èng nhá
sau tíi c¸c èng lín h¬n cuèi cïng thµnh èng tôy
chÝnh.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
HiÖn cã nhiÒu phư¬ng ph¸p ®Ó ®iÒu trÞ sái mËt.
C¸c thuèc lµm tan sái hiÖu qu¶ tõ tõ vµ thưêng
kÐo dµi vµi th¸ng, nã h÷u dông khi ø bilirubin
kh«ng nghiªm träng. Ngưêi ta dïng mét thiÕt bÞ ph¸t
sãng xung kÝch hay ®ưîc gäi lµ m¸y t¸n sái ®Ó lµm
gi¶m kÝch thưíc c¸c viªn sái thµnh nh÷ng viªn nhá
h¬n gióp dÔ dµng ®i vµo t¸ trµng, qu¸ tr×nh nµy gäi
lµ t¸n sái. Tïy trưêng hîp mµ cÇn phÉu thuËt lÊy
sái. Khi ®ã èng gan sÏ nèi trùc tiÕp víi èng mËt chñ
vµ mËt kh«ng ®ưîc c« ®Æc sÏ ®i vµo t¸ trµng. Sau
nh÷ng ca phÉu thuËt như vËy, bÖnh nh©n cÇn tr¸nh
c¸c b÷a ¨n nhiÒu chÊt bÐo
Ngoµi ra cßn cã èng tôy phô. èng tôy chÝnh ®i däc
chiÒu dµi tôy vµ cïng víi èng mËt chñ ®æ vµo t¸
trµng.
Tôy cßn tiÕt bicarbonate ( gåm c¶ natri carbonate)
t¹o m«i trưêng kiÒm. Do dÞch vÞ khi vµo t¸ trµng
cã tÝnh acid m¹nh nªn cÇn ph¶i ®ưîc trung hßa
®Ó kh«ng lµm tæn thư¬ng niªm m¹c t¸ trµng. Sù
trung hßa nµy nhê natri bicarbonate trong dÞch tôy
vµ pH ë t¸ trµng t¨ng lªn tíi 7,5.
Sù bµi tiÕt dÞch tôy ®ưîc kÝch thÝch bëi hormone
secretin vµ cholecystokin ®ưîc sinh do tÕ bµo niªm
m¹c t¸ trµng khi nhò trÊp vµo ruét non. Secretin kÝch
thÝch tôy sinh bicarbonate cßn cholecytokinin kÝch
thÝch tôy sinh enzyme tôy
Tiªu hãa hoµn toµn thøc ¨n vµ
hÊp thu
Ruét non
Sù bµi tiÕt cña tÕ bµo biÕu m« tuyÕn Lieberkun ®ưîc kÝch
thÝch bëi sù xuÊt hiÖn cña thøc ¨n trong t¸ trµng. C¸c
enzym cña ruét bao gåm peptidase, sucrase, maltase,
lactase. Peptidase gióp tiªu hãa hoµn toµn protein b»ng
c¸ch ph©n nhá c¸c chuçi polypeptide ng¾n thµnh c¸c
amino acid. Sucrase, maltase vµ lactase tư¬ng øng tiªu
hãa c¸c disaccharide lµ sucrose, maltose, lactose thµnh
monosaccharide.
3957_Ch16_408-435 06/10/14 10:59 AM Page 423

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
423
www.foxitsoftware.com/shopping
The Digestive System

C¬ th¾t m«n vÞ
èng gan

èng tôy
èng tói mËt chÝnh

èng mËt
chñ

T¸ trµng Tôy

Bãng Vater

§éng tÜnh m¹ch

m¹c treo trµng trªn

TiÓu ®¶o
Langerhans

èng tuyÕn

Acini

Mao m¹ch

TÕ bµo
Delta
TÕ bµoBeta

TÕ bµoAlpha

H×nh 16–7 (A) Tôy, èng tôy. èng tôy chÝnh ®i cïng èng mËt chñ (B) CÊu tróc vi thÓ cña acini vµ
tiÓu ®¶o Langerhans.

C©u hái: C¸c acini bµi tiÕt g×?

3957_Ch16_408-435 06/10/14 10:59 AM Page 424

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
424 The Digestive System www.foxitsoftware.com/shopping

C¸c tÕ bµo enteroendocrine cña tuyÕn tiÕt ®ưîc b»ng m¾t thưêng tr«ng như nÕp cña
hormone cña ruét non. Sù bµi tiÕt nµy ®ưîc kÝch thÝch ®µn accordion. Trªn niªm m¹c cã c¸c nhung mao
bëi thøc ¨n vµo t¸ trµng khiÕn lßng ruét tr«ng mÞn như nhung. Mçi tÕ bµo
®µi ( trõ tÕ bµo tiÕt nhÇy) cña nhung mao l¹i cã c¸c
HÊp thu vi nhung mao trªn bÒ mÆt cña nã.
HÇu hÕt viÖc hÊp thu c¸c s¶n phÈm cuèi cïng ®Òu
diÔn ra ë ruét non (d¹ dµy hÊp thu nưíc vµ rưîu).
Qu¸ tr×nh hÊp thu nµy cÇn cã 1 diÖn tÝch bÒ mÆt
lín. C¸c nÕp niªm m¹c vµ h¹ niªm m¹c mµ ta thÊy

Ruét non
Vi nhung mao

TÕ bµo hÊp thu

TÕ bµo tiÕt nhÇy

mao m¹ch b¹ch huyÕt

M¹ng lưíi mao

m¹ch

A nÕp
niªm
m¹c

tÕ bµo chÕ tiÕt hormone

èng
tuyÕn

H×nh 16–8 Ruét non (A) MÆt c¾t ruét thÓ hiÖn nÕp niªm m¹c (B) CÊu tróc vi thÓ cña nhung mao

C©u hái:T¸c dông cña nhung mao? CÊu tróc nµo kh¸c cã t¸c dông tư¬ng tù?
3957_Ch16_408-435 06/10/14 10:59 AM Page 425
C¸c vi nhung mao lµ c¸c nÕp gÊp vi thÓ cña mµng
tÕ bµo vµ ®ưîc gäi lµ bê bµn ch¶i . TÊt c¶ c¸c
lo¹i nÕp gÊp nµy lµm t¨ng diÖn tÝch bÒ mÆt cña
niªm m¹c ruét rÊt nhiÒu lÇn. Ngưêi ta ưíc tÝnh r»ng
nÕu tr¶i ph¼ng niªm m¹c ra th× nã kho¶ng 2000 feet
vu«ng( kho¶ng 1/2 s©n bãng ræ)
ChÊt dinh dưìng ®ưîc hÊp thu tõ lßng ruét vµo c¸c
m¹ch m¸u cña nhung mao. Ta thÊy trong mçi nhung
mao lai cã 1 m¹ng mao m¹ch m¸u vµ mao m¹ch
b¹ch huyÕt. C¸c chÊt tan trong nưíc ®ưîc hÊp thu
vµo m¸u ë m¹ng mao m¹ch m¸u. Monosaccharide,
amino acid, ion dư¬ng vµ vitamin tan trong nưíc(
vitamin C vµ vitamin nhãm B) ®ưîc vËn chuyÓn tÝch
cùc. Ion ©m cã thÓ vËn chuyÓn thô ®éng hoÆc theo
c¬ chÕ tÝch cùc. Nưíc hÊp thu b»ng c¸ch thÈm thÊu
khi hÊp thu c¸c chÊt kho¸ng, ®Æc biÖt lµ natri. HÇu
hÕt c¸c chÊt dinh dưìng cÇn nh÷ng ®iÒu kiÖn riªng
®Ó cã thÓ hÊp thu ®ưîc: vitamin B12 cÇn yÕu tè néi
do tÕ bµo thµnh ë niªm m¹c d¹ dµy bµi tiÕt, hiÖu qu¶
hÊp thu ion Calci l¹i phô thuéc vµo hormone tuyÕn
cËn gi¸p vµ vitamin D.
ChÊt dinh dưìng tan trong dÇu ®-îc hÊp thu vµo hÖ
b¹ch huyÕt nhê c¸c mao m¹ch b¹ch huyÕt cña nhung
mao. HÊp thu hiÖu qu¶ c¸c acid bÐo vµ vitamin tan
trong dÇu (A,D,E,K). KHi hÊp thu, acid bÐo g¾n víi
glycerol ®Ó t¹o thµnh triglyceride. C¸c triglyceride nµy
sÏ t¹o c¸c giät mì bao gåm c¶ cholesterol vµ protein;
phøc hîp lipid- protein nµy ®-îc gäi lµ chylomicron.
Dưíi d¹ng chylomycron hÇu hÕt c¸c chÊt bÐo ®ưîc
hÊp thu bëi b¹ch huyÕt vµ vÒ m¸u ë tÜnh m¹ch dưíi
®ßn tr¸i.
M¸u tõ m¹ng mao m¹ch cña nhung mao kh«ng trùc
tiÕp vÒ tim mµ ph¶i qua tÜnh m¹ch cöa vÒ gan
trưíc. Sù quan träng cña tuÇn hoµn cöa sÏ ®ưîc
®Ò cËp ë chư¬ng 13. Con ®ưêng nµy gióp gan
®iÒu chØnh lưîng ®ưêng vµ amino acid trong m¸u,
dù tr÷ vitamin, vµ lo¹i bá chÊt ®éc trong m¸u.
§¹i trµng
§¹i trµng cã ®ưêng kÝnh 2,5 inch (6,3cm) vµ dµi 5
feet(1,5m). Nã ®i tõ håi trµng tíi trùc trµng. H×nh
16-9 biÓu diÔn c¸c phÇn cña ®¹i trµng. PhÇn ®Çu
tiªn lµ manh trµng, vÞ trÝ nèi víi h«i trµng cã van håi
manh trµng, ®©y kh«ng ph¶i 1 c¬ th¾t nhưng còng
thùc hiÖn cïng chøc n¨ng như vËy. Van håi manh
trµng lµ nÕp niªm m¹c bao quanh chç nèi håi trµng
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
425
www.foxitsoftware.com/shopping
The Digestive System
víi manh trµng. Sau khi thøc ¨n kh«ng tiªu hãa
®ưîc ( hÇu hÕt lµ cellulose) cïng víi nưíc vµo
manh trµng th× , th× c¸c nÕp kh«ng cßn n÷a khi
cã nhu ®éng ruét gÇn như ®ãng kÝn nhê ®ã ng¨n
kh«ng cho ph©n ®i ngưîc vµo håi trµng.
Ruét thõa dÝnh vµo manh trµng , lµ 1 èng tËn nhá
cã nhiÒu m« lympho. Ruét thõa ®ưîc xem như 1
c¬ quan vÕt tÝch tøc lµ kÝch thưíc vµ chøc n¨ng
cña chóng bÞ tiªu gi¶m. MÆc dï thµnh ruét
thõa cã nhiÒu m« lympho nhưng chøc n¨ng cña
ruét thõa vÒ miÔn dÞch vÉn chưa ®ưîc lµm s¸ng
tá. Viªm ruét thõa lµ sù viªm cña ruét thõa, nã cã
thÓ x¶y ra khi ph©n ngÊm vµo ruét thõa. Viªm ruét
thõa cÇn ph¶i phÉu thuËt.
PhÇn cßn l¹i cña ®¹i trµng lµ ®¹i trµng lªn, ®¹i trµng
ngang, ®¹i trµng xuèng ®i xung quanh ruét non; ®¹i
trµng xÝch ma ®i xuèng dưíi vµ ra gi÷a; trùc trµng;
vµ hËu m«n. Trªn l©m sµng, ngưêi ta thưêng coi
kÕt thóc ®¹i trµng lµ trùc trµng.
§¹i trµng kh«ng diÔn ra qu¸ tr×nh tiªu hãa. Niªm
m¹c ®¹i trµng chØ tiÕt chÊt nhÇy, ®Ó vËn chuyÓn
ph©n dÔ dµng. Líp c¬ däc cña ®¹i trµng cã 3 d¶i
däc c¬. PhÇn cßn l¹i cña ®¹i trµng ph¶i co l¹i cho
phï hîp víi c¸c d¶i däc c¬ Êy. Do vËy ®¹i trµng
cã c¸c bưíu, nhê ®ã lµm t¨ng diÖn tÝch bÒ mÆt ®¹i
trµng.
Chøc n¨ng cña ®¹i trµng ®ã lµ hÊp thu nưíc, chÊt
kho¸ng, vitamin vµ lo¹i bá s¶n phÈm kh«ng tiªu
hãa ®ưîc. Mäi chÊt ®ưîc hÊp thu ë ®¹i trµng
®Çu tiªn ®Òu vÒ gan theo tuÇn hoµn cöa. Kho¶ng
80% nưíc vµo ®¹i trµng ®ưîc hÊp thu (400 ®Õn
800ml/ ngµy). C¸c ion dư¬ng vµ ion ©m còng
®ưîc t¸i hÊp thu. Vitamin ®ưîc t¸i hÊp thu lµ s¶n
phÈm cña hÖ vi khuÈn b×nh thưêng ë ruét, cã hµng
ngh×n tØ con vi khuÈn sinh sèng ë trong ruét.
Con ngưêi vµ hÖ vi khuÈn trong ®ưêng ruét lµ vÝ
dô vÒ céng sinh, tøc lµ cïng chung sèng. Chóng ta
cho vi khuÈn 1 n¬i ë( kh«ng chØ lµ n¬i ë, nã gièng
víi hÖ thèng ®iÒu khiÓn khÝ hËu ®Ó gi÷ lu«n Êm ¸p
h¬n) vµ ta cung cÊp thøc ¨n. C¸c vi khuÈn ruét
tiªu hãa hay lªn men thøc ¨n kh«ng tiªu hãa ®ưîc
vµ sinh ra c¸c s¶n phÈn trao ®æi chÊt cã Ých cho
chóng. Mét sè s¶n phÈm còng cã lîi cho b¶n th©n
chóng ta. C
3957_Ch16_408-435 06/10/14 10:59 AM Page 426
426 The Digestive System
16–3 | Rèi lo¹n ruét
LoÐt t¸ trµng lµ sù xãi mßn thµnh t¸ trµng do dÞch vÞ
tõ d¹ dµy. BiÕn chøng nghiªm träng nhÊt lµ ch¶y
m¸u vµ thñng t¸ trµng.
LiÖt ruét lµ t×nh tr¹ng líp c¬ cña ruét kh«ng co
bãp ®ưîc. §©y cã thÓ lµ biÕn chøng do phÉu thuËt
æ bông nhưng cã thÓ lµ hËu qu¶ cña viªm phóc
m¹c hay viªm mét vÞ trÝ nµo ®ã trong æ bông. Khi mÊt
nhu ®éng ruét, cã thÓ dÉn tíi t¾c ruét. Khi ®ã kh«ng
thÓ ®i ®¹i tiÖn ®ưîc vµ n«n lµ c¸ch gióp gi¶m ¸p
lùc lßng èng tiªu hãa. §iÒu trÞ b»ng c¸ch lÊy vËt t¾c
®Ó ruét ho¹t ®éng l¹i b×nh thưêng.
Kh«ng dung n¹p lactose tøc lµ kh«ng cã kh¶ n¨ng
tiªu hãa lactose do thiÕu hôt enzym lactase. Sù
thiÕu hôt nµy cã thÓ lµ bÈm sinh, hËu qu¶ cña sinh
non, hay ë giai ®o¹n sau cña cuéc ®êi. D¹ng ngõng
ho¹t ®éng phæ biÕn ë ng-êi ch©u Phi vµ ch©u ¸
cæ. vµ n»m trong vËt chÊt di truyÒn. Khi lactose
hay ®ưêng s÷a kh«ng ®ưîc tiªu hãa, nã sÏ bÞ lªn
men bëi vi khuÈn trong ruét. TriÖu chøng bao gåm
tiªu ch¶y, ®au bông, ®Çy bông, chưíng h¬i
Lưîng vitamin K ®ưîc s¶n xuÊt vµ hÊp thu ®ñ
theo nhu cÇu mçi ngưêi ®Ó tham gia tæng hîp
c¸c yÕu tè ®«ng m¸u ë gan. C¸c vitamin kh¸c
®ưîc s¶n xuÊt Ýt h¬n bao gåm riboflavin,
thiamin, biotin, acid folic. Vi khuÈn còng gãp
phÇn vµo sù ph¸t triÓn cña hÖ thèng miÔn dÞch.
Tuy nhiªn mét vµi s¶n phÈm cña vi khuÈn
kh«ng cã Ých cho con ngưêi vµ cã thÓ ¶nh
hưëng tíi sù t¨ng c©n, viªm, hay x¬ v÷a ®éng
m¹ch. Mét chøc n¨ng kh¸c cña hÖ vi khuÈn ruét
®ã lµ ng¨n ngõa sù ph¸t triÓn cña yÕu tè g©y
bÖnh b»ng c¸ch chiÕm thøc ¨n vµ kh«ng gian
hay b»ng c¸ch sinh chÊt kh¸ng sinh. HÖ vi
khuÈn ruét b×nh thưêng cña chóng ta kh«ng cã
mét sù ®èi phã hoµn h¶o chèng l¹i c¸c yÕu tè
g©y bÖnh, chóng kh«ng ng¨n ®ưîc virus vµ cã
thÓ bÞ tÊn c«ng d÷ déi bëi vi khhuÈn nh-
Samonella( tõ thøc ¨n nhiÔm ®éc, trøng gµ chưa
nÊu chÝn). Ta vÉn cÇn phµi
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
BÖnh Celiac lµ bÖnh do rèi lo¹n miÔn dÞch tù ®éng
liªn quan tíi viÖc ph©n hñy protein gluten cã trong lóa
m¹ch, yÕn m¹ch, bét mú vµ c¸c lo¹i h¹t kh¸c. Ph¶n
øng miÔn dÞch trong ®ã gluten lµ yÕu tè g©y bÖnh vµ
sau ®ã dÉn tíi viªm lµm tæn thư¬ng niªm m¹c
ruét non , lµm gi¶m hÊp thu chÊt dinh dưìng. TriÖu
chøng bao gåm ®au bông, ®Çy h¬i, kiÓm so¸t viªm
cÇn chÕ ®é ¨n kh«ng gluten. C¬ chÕ khëi ph¸t hiÖn
vÉn chưa râ.
Tói thõa lµ phÇn ph×nh ra t¹i phÇn yÕu cña thµnh
ruét.Nã thưêng x¶y ra ë ®¹i trµng h¬n so víi ruét non
vµ cã thÓ tån t¹i nhiÒu n¨m mµ kh«ng cã triÖu chøng.
Viªm do tói thõa thưêng lµ hËu qu¶ cña ø ®éng ph©n
vµ vi khuÈn. TriÖu chøng bao gåm ®au bông, sèt,
buån n«n. NÕu kh«ng cã biÕn chøng, viªm tói thõa
cã thÓ ®iÒu trÞ b»ng kh¸ng sinh vµ chÕ ®é ¨n. BiÕn
chøng nghiªm träng nhÊt ®ã lµ vì tói thõa lµm ph©n
vµo trong æ bông dÉn tíi viªm phóc m¹c. §Ó ng¨n
ngõa cÇn chÕ ®é ¨n giµu chÊt x¬, vµ cÇn ng¨n sù
yÕu cña thµnh ruét
ghi nhí r»ng cÇn hiÓu biÕt nhiÒu h¬n vÒ mèi quan
hÖ gi÷a con ngưêi víi hÖ vi khuÈn ®ưêng ruét.
Sù bµi tiÕt ph©n
Ph©n bao gåm cellulose vµ c¸c thµnh phÇn kh«ng
®ưîc tiªu hãa kh¸c, vi khuÈn cßn sèng hoÆc ®·
chÕt, vµ nưíc. Ph©n di chuyÓn trong lßng ®¹i
trµng nhê co bãp cña sãng nhu ®éng, sãng nµy sÏ
t¨ng lªn sau khi ta ¨n. Ph¶n x¹ d¹ dµy kÕt trµng
vµ ph¶n x¹ t¸ trµng kÕt trµng lµ: khi cã mÆt cña
thøc ¨n vµ sãng nhu ®éng liªn tôc ë d¹ dµy vµ t¸
trµng dÉn tíi ph¶n x¹ co bãp cña ®¹i trµng. Ph¶n
x¹ ®ưîc thùc hiÖn nhê hÖ thÇn kinh ruét.. Sù bµi
tiÕt ph©n ®i cïng víi ph¶n x¹ ®¹i tiÖn, ®ã lµ mét
ph¶n x¹ cña tñy sèng , ®ưîc ®iÒu khiÓn tù ®éng .
B×nh thưêng trùc trµng ë tr¹ng th¸i rçng cho tíi khi
c¸c sãng nhu ®éng ®¹i trµng tèng ph©n vµo.
Thµnh trùc trang c¨ng ra lµm kÝch thÝch ph¶n x¹
®¹i tiÖn.
3957_Ch16_408-435 06/10/14 10:59 AM Page 427

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
427
www.foxitsoftware.com/shopping
The Digestive System

§¹i trµng gãc

Bưíu l¸ch
®ai
trµng
§¹i trµng ngang
§¹i trµng Gãc gan
D¶i däc c¬

§¹i trµng
§¹i trµng xuèng
lªn

Håi §¹i trµng xÝch ma

trµng
Van håi manh trµng

Ru«tj thõa

H×nh 16–9 §¹i trµng nh×n mÆt trưíc

Manh trµng
Trùc
trµng èng hËu m«n
C©u hái: Chøc n¸ng van håi manh
trµng? HËu m«n

16–4 | Ngé ®éc ë trÎ s¬ sinh

Ngé ®éc hÇu hÕt lµ do thùc phÈm. Khi c¸c bµo tö cña
c¸c vi khuÈn g©y ngé ®éc ( thưêng n»m trong ®Êt)
ë m«i trưêng yÕm khÝ như trong 1 lä thøc ¨n, nã
chuyÓn thµnh d¹ng vi khuÈn ho¹t ®éng vµ sinh ra
c¸c chÊt ®éc thÇn kinh. NÕu con ngưêi ¨n ph¶i
thøc ¨n chøa chÊt ®éc nµy sÏ dÉn tíi tª liÖt, ®©y lµ
®iÓm ®Æc trưng cña ngé ®éc.
Tuy nhiªn víi trÎ dưíi 1 tuæi, ®Æc biÖt lµ víi trÎ dưíi 6
th¸ng, nÕu ¨n ph¶i bµo tö nµy sÏ rÊt ®éc. D¹ dµy trÎ
kh«ng sinh nhiÒu HCl nªn c¸c bµo tö nµy sÏ kh«ng
bÞ ph¸ hñy. Ngoµi ra th× hÖ vi khuÈn ë ®¹i trµng cña
trÎ chưa h×nh thµnh.
Khi ®ã kh«ng cã c¸c vi khuÈn trong ®ưêng ruét c¹nh
tranh, c¸c bµo tö n¸y cã thÓ chuyyÎn thµnh d¹ng
ho¹t ®éng vµ sinh ra chÊt ®éc.
TrÎ sÏ trë nªn chËm ch¹p, yÕu ít (ph¸t hiÖn lÇn ®Çu
n¨m 1976), yÕu tay ch©n cã thÓ diÔn biÕn tõ tõ hoÆc
nhanh. Cã thÓ dïng thuèc kh¸ng ®éc tè nhưng nÕu
kh«ng nghi ngê th× sÏ kh«ng dïng tíi. NhiÒu trưêng
hîp ngé ®éc cã liªn quan tíi mËt ong do cã chøa
bµo tö. Bµo tö kh«ng ®éc ®èi víi trÎ lín h¬n vµ
ngưêi lín do cã hÖ vi khuÈn ®ưêng ruét ph¸t triÓn
gióp ng¨n ngõa sù ho¹t ®éng cña vi khuÈn g©y ngé
®éc.
3957_Ch16_408-435 06/10/14 10:59 AM Page 428

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
428 The Digestive System www.foxitsoftware.com/shopping

Thô c¶m thÓ vÒ sù c¨ng gi·n n»m ë líp c¬ tr¬n cña
trùc trµng truyÒn tÝn hiÖu tíi tñy sèng. Khi tÝn hiÖu trë
vÒ lµm co c¬ trùc trµng. Xung quanh hËu m«n cã c¬
th¾t trong hËu m«n, b¶n chÊt lµ c¬ tr¬n. Trong ph¶n
x¹, c¬ th¾t gi·n ra cho phÐp ®i ®¹i tiÖn.
C¬ th¾t ngoµi hËu m«n cã b¶n chÊt lµ c¬ v©n, n»m
phÝa ngoµi cña c¬ th¾t trong hËu m«n. Khi kh«ng ®i
®¹i tiÖn, c¬ nµy co l¹i ®Ó ®ãng hËu m«n. NhËn biÕt
nhu cÇu ®i ®¹i tiÖn lµ nhê thô c¶m thÓ c¨ng gi·n
cña trùc trµng. Thô c¶m thÓ nµy ®ưîc kÝch thÝch mçi
khi cã sãng nhu ®éng ®i tíi.
Chøc n¨ng cña gan
Gan lµ 1 c¬ quan quan träng trong c¬ thÓ , chØ n·o
míi cã nhiÒu chøc n¨ng h¬n gan. TÕ bµo gan s¶n
xuÊt nhiÒu enzym xóc t¸c c¸c ph¶n øng hãa häc
trong c¬ thÓ . C¸c ph¶n øng nµy lµ chøc n¨ng cña
gan. Khi m¸u vµo trong c¸c xoang m¹ch cña gan,
c¸c chÊt ®ưîc tÕ bµo gan xö lý vµ sau ®ã ®ưa l¹i
vµo m¸u. Do gan cã ¶nh hưëng ®a d¹ng tíi c¸c hÖ
thèng cña c¬ thÓ nªn ta cã thÓ tæng kÕt l¹i:
1. Trao ®æi carbohydrate: Như ta ®· biÕt, gan
®iÒu chØnh lưîng ®ưêng trong m¸u. Khi cao, lưîng
glucose dư ®ưîc chuyÓn thµnh glycogen; hormone
insulin vµ cortisol tham gia vµo qu¸ tr×nh nµy.

Trùc trµng

e c¬ däc hËu m«n

èng hËu c¬ vßng hËu
m«n m«n

van trùc trµng

Cét hËu
m«n

c¬ n©ng
hËu m«n

c¬ th¾t
trong hËu HËu m«n
m«n
A C¬ th¾t B
ngoµi hËu
m«n
H×nh 16–10 (A) C¬ th¾t trong vµ ngoµi hËu m«n nh×n phÝa trưíc . (B) VÞ trÝ tư¬ng ®èi cña trùc trµng
víi xư¬ng chËu

C©u hái: C¬ th¾t trong vµ ngoµi hËu m«n tiÕp nèi phÇn nµo cña trùc trµng?
3957_Ch16_408-435 06/10/14 10:59 AM Page 429
16–5 | ChÊt x¬
ChÊt x¬ dïng ®Ó chØ chÊt h÷u c¬ ë thµnh tÕ bµo
thùc vËt. Nã chñ yÕu lµ cellulose, pectin vµ c¸c
phøc hîp carbohydrate kh¸c. Vai trß cña chÊt
x¬ còng như c¸c t¸c ®éng tÝch cùc cña chÕ ®é ¨n
giµu chÊt x¬ ®· ®ưîc nghiªn cøu rÊt nhiÒu, ®Æc biÖt
chÊt x¬ lµ thøc ¨n cña nhiÒu vi khuÈn ®ưêng ruét.
NhiÒu nghiªn cøu ®· chØ ra r»ng nh÷ng ngưêi ë
c¸c nÒn v¨n hãa kh¸c nhau cã chÕ ®é ¨n giµu
chÊt x¬ Ýt m¾c 1 sè bÖnh h¬n, bao gåm ung thư
®¹i trµng, bÖnh m¹ch vµnh, tiÓu ®ưêng, t¨ng huyÕt
¸p. Nh÷ng bÖnh nµy phæ biÕn h¬n ë nh÷ng ngưêi
cã chÕ ®é ¨n Ýt rau, hoa qu¶ vµ ngò cèc nguyªn
h¹t, nhiÒu thÞt vµ thøc ¨n chÕ biÕn s½n.
Khi bÞ h¹ ®ưêng huyÕt hay ë tr¹ng th¸i stress,
glycogen ®ưîc chuyÓn thµnh glucose lµm t¨ng
®ưêng m¸u. Qu¸ tr×nh nµy cã sù tham gia
cña hormone epinephrine vµ glucagon.
Gan còng chuyÓn c¸c monosaccharide kh¸c thµnh
glucose. VÝ dô như frutose vµ galactose lµ s¶n
phÈm qu¸ tr×nh tiªu hãa sucrose vµ lactose. Do
hÇu hÕt c¸c tÕ bµo kh«ng sö dông ®ưîc fructose
vµ galactose lµm nguån n¨ng lưîng, nªn gan
chuyÓn chóng thµnh glucose ®Ó tÕ bµo dÔ dµng
sö dông.
2. Trao ®æi acid amin - Gan ®iÒu hßa lưîng amino
acid trong m¸u ®Ó tæng hîp protein. Trong sè 20
acid amin dïng ®Ó tæng hîp protein, gan cã kh¶
n¨ng tæng hîp 12 acid amin, c¸c acid amin nµy
gäi lµ c¸c acid amin kh«ng thiÕt yÕu. Qu¸ tr×nh
nµy ®ưîc gäi lµ qu¸ tr×nh chuyÓn amin, tøc lµ
sù chuyÓn nhãm amin (NH2) tõ 1 acid amin nµy
sang g¾n vµo chuçi carbon tù do kh¸c t¹o 1 acid
amin hoµn chØnh míi. 8 acid amin cßn l¹i ®ưîc
gäi lµ c¸c acid amin thiÕt yÕu. Tøc lµ c¸c acid
amin nµy ph¶i ®ưîc lÊy tõ thøc ¨n do gan kh«ng
tù tæng hîp ®ưîc. Tư¬ng tù vËy, gäi lµ acid
amin kh«ng thiÕt yÕu do gan cã thÓ tù tæng hîp
chóng. CÇn ph¶i cã ®ñ 20 acid amin nµy ®Ó tæng
hîp protein cña c¬ thÓ.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
429
www.foxitsoftware.com/shopping
The Digestive System
Ngưîc l¹i, c¸c nghiªn cøu còng chØ ra r»ng chÊt
x¬ kh«ng cã t¸c dông b¶o vÖ khái ung thư ®¹i trµng.
Ta chØ cã thÓ nãi r»ng ngoµi chÊt x¬ cßn cã nhiÒu
yÕu tè kh¸c cã liªn quan.
C¸c tuyªn bè cho r»ng chÕ ®é ¨n giµu chÊt x¬ trùc
tiÕp lµm gi¶m møc cholesterol m¸u kh«ng ®ưîc ñng
hé trong c¸c thö nghiÖm l©m sµng. Lêi gi¶i thÝch kh¶
thi cã thÓ lµ ngưêi ¨n thøc ¨n nhiÒu chÊt x¬ th× sÏ
¨n Ýt thøc ¨n giµu chÊt bÐo h¬n nhê ®ã mµ lµm
gi¶m mì m¸u vµ cholesterol. Tuy nhiªn bªn c¹nh
®ã, ¨n nhiÒu rau cñ qu¶ cßn cung cÊp cho c¬ thÓ
1 lưîng lín vitamin vµ kho¸ng chÊt.
C¸c acid amin dư kh«ng tham gia s¶n xuÊt
protein kh«ng ®ưîc dù tr÷ mµ sÏ ®ưîc dïng
vµo môc ®Ých kh¸c. Qu¸ tr×nh khö amin, t¸ch
nhãm NH2 ra khái acid amin, chuçi carbon sau
®ã ®ưîc chuyÓn thµnh ph©n tö carbohydrate hay
ph©n tö chÊt bÐo. Như vËy, acid amin dư sÏ
®ưîc chuyÓn hãa t¹o n¨ng lưîng: cã thÓ ®ưîc
sö dông ngay lËp tøc hoÆc lµ n¨ng lưîng dù
tr÷ ë c¸c m« mì. Nhãm NH2 ®ưîc t¸ch ra tõ
qu¸ tr×nh trªn ®i kÕt hîp t¹o ure, ®ưîc ®µo th¶i
ra khái m¸u nhê thËn theo ®ưêng nưíc tiÓu.
3. Trao ®æi lipid - Gan t¹o c¸c lipoprotein, 1
ph©n tö gåm lipid vµ protein nh»m vËn chuyÓn
chÊt bÐo tõ m¸u tíi c¸c m« kh¸c. Gan còng tæng
hîp cholesterol vµ c¸c cholesterol nµy 1 phÇn
®ưîc chuyÓn thµnh mËt vµ bµi tiÕt theo ph©n.
C¸c acid bÐo lµ 1 nguån n¨ng lưîng cña
c¬ thÓ,nhưng ®Ó dïng trong h« hÊp tÐ bµo th×
chóng ph¶i ®ưîc ph©n c¾t thµnh ph©n tö nhá
h¬n. Qu¸ tr×nh beta oxy hãa , chuçi carbon dµi
®ưîc ph©n c¾t thµnh c¸c ph©n tö chøa 2 carbon
gäi lµ nhãm acetyl, lµ c¸c carbohydrate ®¬n gi¶n.
C¸c nhãm acetyl nµy ®ưîc tÕ bµo gan sö dông
®Ó sinh ATP hay kÕt hîp víi nhau t¹o thµnh
thÓ ceton vËn chuyÓn ®Õn tÕ bµo kh¸c. Sau
®ã c¸c tÕ bµo Êy dïng thÓ ceton sinh ATP cho
h« hÊp tÕ bµo.
3957_Ch16_408-435 06/10/14 10:59 AM Page 430
430 The Digestive System
4. Tæng hîp protein huyÕt tư¬ng - Chøc n¨ng
nµy ®ưîc nh¾c tíi trong chư¬ng 11. Gan tæng
hîp nhiÒu protein trong m¸u. Albumin lµ protein
chiÕm tØ lÖ lín nhÊt nhÊt gióp duy tr× thÓ tÝch m¸u
lưu hµnh b»ng c¸ch kÐo dÞch ë m« vµo trong
lßng mao m¹ch.
Gan còng s¶n xuÊt c¸c yÕu tè ®«ng m¸u bao
gåm prothrombin, fibrinogen vµ yÕu tè 8 lưu
hµnh trong m¸u trong c¬ chÕ ®«ng m¸u hãa
häc. Gan còng tæng hîp alpha vµ beta globulin
lµm chÊt mang c¸c ph©n tö kh¸c như chÊt bÐo
trong m¸u.
5. H×nh thµnh bilirubin- gan cã c¸c ®¹i thùc bµo
lµm nhiÖm vô thùc bµo c¸c tÕ bµo m¸u giµ cçi.
Bilirubin khi ®ã sÏ ®ưîc h×nh thµnh tõ c¸c nh©n
hem cña hemoglobin. Gan còng lÊy bilirubin h×nh
thµnh ë l¸ch vµ tñy ®á vµ chuyÓn thµnh mËt ®Ó
bµi tiÕt ra ph©n.
6. Thùc bµo nhê c¸c tÕ bµo Kuffer - c¸c ®¹i thùc
bµo ë tÕ bµo ga gäi lµ tÕ bµo Kuffer. Bªn c¹nh
viÖc ph¸ hñy c¸c tÕ bµo hång cÇu giµ, tÕ bµo
Kuffer cßn thùc bµo c¸c yÕu tè gay bÖnh hay c¸c
vËt l¹ theo tuÇn hoµn tíi gan. NhiÒu vi khuÈn
vµo m¸u ®Õn tõ ®¹i trµng. C¸c vi khuÈn nµy
thưêng cư tró ë ®¹i trµng nhưng cã thÓ g©y ®éc
khi ë n¬i kh¸c. C¸c vi khuÈn ®i vµo m¸u vµ ®Õn
gan nhê tuÇn hoµn cöa. C¸c tÕ bµo Kufer ë gan
thùc bµo vµ tiªu diÖt c¸c vi khuÈn, ®ưa chóng ra
khái m¸u trưíc khi vÒ gan vµ ®i vµo phæi.
7. Dù tr÷- Gan dù tr÷ c¸c vitamin A,D,E,K tan
trong dÇu còng như vitamin B12 tan trong nưíc.
Nguån dù tr÷ vitamin A vµ D cã thÓ ®ñ cho 6 tíi
12 th¸ng , gan bß vµ gµ lµ nh÷ng nguån thùc
phÈm giµu c¸c vitamin nµy.
Gan còng dù tr÷ s¾t vµ ®ång. S¾t lµ yÕu tè cÇn
thiÕt cho hemoglobin vµ myoglobin gióp g¾n
protein nµy víi oxy. §ång còng như s¾t lµ thµnh
phÇn cña protein thamm gia h« hÊp tÕ bµo vµ
thµnh phÇn cña enzym cÇn cho qu¸ tr×nh tæng
hîp hemoglobin.
8. Khö ®éc - Gan cã kh¶ n¨ng tæng hîp c¸c
enzym lµm nhiÖm vô khö ®éc, chuyÓn c¸c chÊt
®éc thµnh c¸c chÊt Ýt ®éc h¬n. VÝ dô rưîu ®ưîc
chuyÓn thµnh acetat , lµ ph©n tö 2 carbon (
nhãm acetyl) ®Ó dïng cho h« hÊp tÕ bµo. 5
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Mäi lo¹i thuèc ®Òu cã kh¶ n¨ng g©y ®éc nhưng gan
tæng hîp c¸c enzym nh»m ph©n hñy chóng hoÆc
chuyÓn hãa chóng. Trong 1 liÒu thuèc, chóng cã
t¸c dông ®iÒu trÞ sau ®ã ®ưîc chuyÓn thµnh chÊt
kÐm ho¹t ®éng h¬n vµ bµi tiÕt bëi thËn. Qu¸ liÒu
thuèc lµ khi cã qu¸ nhiÒu thuèc mµ gan cÇn khö
®éc trong 1 kho¶ng thêi gian vµ thuèc cßn trong
c¬ thÓ cã kh¶ n¨ng g©y ®éc. Do ®ã ngưêi ta kh«ng
®ưîc sö dông rưîu trong thêi gian dïng thuèc.
do khi ®ã kh¶ n¨ng khö ®éc cña gan bÞ qu¸ t¶i
vµ kh«ng hiÖu qu¶, dÉn tíi c¶ rưîu vµ thuèc cßn
g©y ®éc trong kho¶ng thêi gian dµi h¬n. §©y lµ
lý do mµ dïng thuèc ngñ barbiturat sau khi uèng
rưîu thưêng g©y tö vong.
Amoniac lµ 1 chÊt ®éc do vi khuÈn trong hÖ tiªu
hãa sinh ra. Do nã tan ®ưîc trong nưíc nªn 1 phÇn
amoniac ngÊm vµo m¸u, ®Çu tiªn nã ®i tíi gan
theo tuÇn hoµn cöa. Gan chuyÓn amoniac thµnh
ure, 1 chÊt Ýt ®éc h¬n trưíc khi amoniac cã
thÓ tuÇn hoµn trong m¸u vµ ph¸ hñy c¸c c¬
quan, ®Æc biÖt lµ n·o. Sau ®ã ure ®ưîc th¶i ra
nhê thËn.
Sù l·o hãa vµ hÖ tiªu hãa
HÖ tiªu hãa bÞ l·o hãa dÉn tíi nhiÒu biÕn ®æi.
VÞ gi¸c kÐm nh¹y h¬n, nưíc bät tiÕt ra Ýt h¬n, dÔ
m¾c bÖnh r¨ng lîi h¬n vµ r¨ng bÞ rông. Sù bµi tiÕt
c¸c chÊt trong hÖ tiªu hãa còng gi¶m ®i, hiÖu qu¶
cña nhu ®éng ruét còng gi¶m. Khã tiªu trë nªn
thưêng xuyªn h¬n, ®Æc biÖt khi c¬ th¾t t©m vÞ mÊt
chøc n¨ng dÉn tíi kh¶ n¨ng lín bÞ tæn thư¬ng thùc
qu¶n. ë ®¹i trµng, cã thÓ h×nh thµnh c¸c tói thõa
ë vÞ trÝ thµnh ®¹i trµng yÕu, cã thÓ kh«ng triÖu
chøng hoÆc g©y nhiÔm trïng. ë ngưêi giµ thưêng
x¶y ra t¾c ruét non hoÆc ruét giµ. Gi¶m nhu ®éng
gãp phÇn g©y ra t¸o bãn tõ ®ã dÉn tíi trÜ. Nguy c¬
ung thư ®¹i trang còng t¨ng theo tuæi.
Khi tuæi cao, gan vÉn thùc hiÖn chøc n¨ng 1 cachs
hiÖu qu¶ trõ khi bÞ hñy ho¹i bëi c¸c yÕu tè g©y bÖnh
như virus viªm gan hay c¸c chÊt ®éc như rưîu.
Sái mËt còng dÔ h×nh thµnh h¬n, cã thÓ cÇn c¾t tói
mËt.
3957_Ch16_408-435 06/10/14 10:59 AM Page 431
16–6 | Viªm gan
Viªm gan lµ sù viªm diÔn ra ë gan do nhiÒu lo¹i
virus. Phæ biÕn nhÊt lµ c¸c virus g©y viªm gan A,B vµ
C vµ c¸c lo¹i kh¸c. TriÖu chøng viªm gan gåm mÖt
mái, ch¸n ¨n, buån n«n vµ cã thÓ vµng da. Møc ®é
bÖnh cã thÓ tõ rÊt nhÑ( kh«ng triÖu chøng) cho tíi
tö vong. Mçi n¨m ë Mü cã hµng ngµn ca viªm gan,
mÆc dï viªm gan lµ t×nh tr¹ng phæ biÕn ë tÊt c¶ mäi
ngưêi , 3 lo¹i virus viªm gan cã c¸ch l©y truyÒn
kh¸c nhau vµ hËu qu¶ ®Ó lai còng kh¸c nhau víi
ngưêi nhiÔm.
Viªm gan A do virus l©y nhiÔm theo ®ưêng ph©n
miÖng. Thøc ¨n nhiÔm virus tõ tay cña ngưêi m¾c
lµm l©y truyÒn virus. Ngoµi ra nguån l©y nhiÔm virus
cã thÓ lµ ®éng vËt cã vá ®-îc ®¸nh b¾t ë vïng
nưíc « nhiÔm. Viªm gan A th-êng cã møc ®é nhÑ,
khi håi phôc thưêng cã miÔn dÞch l©u dµ vµ kh«ng
mang mÇm bÖnh. Viªm gan A cã vaccine nhưng khi
1 ngưêi ®· m¾c virus nµy råi sÏ cã gamma globulin,
kh¸ng thÓ nµy lËp tøc b¶o vÖ c¬ thÓ vµ ngõa bÖnh.
Viªm tói mËt còng thưêng xuyªn x¶y ra ë ngưêi
cao tuæi. NÕu kh«ng m¾c c¸c bÖnh ®Æc biÖt th×
chøc n¨ng tôy còng vÉn sÏ cßn tèt, tuy nhiªn
viªm tôy cÊp kh«ng râ nguyªn nh©n vÉn hay x¶y
ra ë ngưêi cao tuæi
Tæng kÕt
Qu¸ tr×nh tiªu hãa thøc ¨n vµ sù hÊp thu c¸c chÊt
dinh dưìng cã nhiÒu t¸c dông kh¸c nhau
Tæng kÕt
Chøc n¨ng cña hÖ tiªu hãa lµ ph©n c¾t thøc ¨n
thµnh c¸c chÊt hãa häc ®¬n gi¶n cã thÓ hÊp thu
vµo m¸u vµ b¹ch huyÕt ®Ó tÕ bµo sö dông.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
431
www.foxitsoftware.com/shopping
The Digestive System
Viªm gan B do tiÕp xóc víi dÞch thÓ cña ngưêi
bÖnh, cã thÓ lµ m¸u vµ tinh dÞch. Viªm gan B cã thÓ
nÆng thËm chÝ tö vong vµ kho¶ng 10% ngưêi khái
trë thµnh ngưêi mang virus. Khi ®ã hËu qu¶ ®ã
lµ trë thµnh viªm gan m¹n sau dÉn tíi x¬ gan hoÆc
ung thư gan nguyªn ph¸t. Ngưêi mang virus cã thÓ
l©y nhiÔm virus nµy cho ngưêi kh¸c, ®Æc biÖt lµ b¹n
t×nh.
HiÖn ®· cã vaccine ngõa viªm gan B. Vaccine
®ưîc tiªm cho trÎ em, nh©n viªn y tÕ ph¶i tiÕp xóc
víi m¸u, hay thËm chÝ lµ chØ thØnh tho¶ng tiÕp xóc.
Ngoµi ra cßn cã b¹n t×nh cña ngưêi mang virus.
Virus viªm gan C còng tån t¹i trong dÞch thÓ , k©y
lan theo ®ưêng m¸u hay tiÕp xóc niªm m¹c. HÇu hÕt
sÏ chuyÓn thµnh bÖnh m¹n tÝnh nhưng nhiÒu ngưêi
vÉn kh«ng cã triÖu chøng dï ®· nhiÔm virus nhiÒu
n¨m. Khi bÖnh ho¹t ®éng, virus cã thÓ g©y suy gan.
Khi Êy c¸ch ®iÒu trÞ duy nhÊt lµ ghÐp gan.
C¸c nh©n viªn y tÕ vµ ngưêi bÖnh cÇn biÕt ®iÒu
quan träng ®ã lµ kh«ng ®Ó l©y nhiÔm viªm gan qua
truyÒn m¸u. M¸u ®ưîc hiÕn cÇn kiÓm tra c¶ 3 lo¹i
virus nµy
HÇu hÕt thøc ¨n chóng ta ¨n vµo sÏ trë thµnh 1
phÇn cña chóng ta. C¬ thÓ tæng hîp protein vµ lipid
cho sù t¨ng trưëng, söa ch÷a c¸c m« vµ s¶n xuÊt
c¸c enzym tham gia xóc t¸c c¸c ph¶n øng gióo duy
tr× sù c©n b»ng néi m«i. Thøc ¨n cung cÊp n¨ng
lưîng cÇn thiÕt cho t¨ng trưëng, söa ch÷a, vËn
®éng, c¶m gi¸c vµ suy nghÜ. Chư¬ng tíi ta sÏ
bµn vÒ sù sinh n¨ng lưîng tõ thøc ¨n vµ mèi quan
hÖ gi÷a qu¸ tr×nh sinh n¨ng lưîng víi sù duy tr× th©n
nhiÖt
Ph©n chia hÖ tiªu hãa
1.èng tiªu hãa bao gåm khoang miÖng, hÇu, thùc
qu¶n, d¹ dµy, tiÓu trµng, ®¹i trµng.Sù tiªu hãa
diÔn ra ë khoang miÖng, d¹ dµy vµ tiÓu trµng
3957_Ch16_408-435 06/10/14 10:59 AM Page 432
432 The Digestive System
2. C¸c c¬ quan hç trî tiªu hãa lµ r¨ng, lưìi, tuyÕn
nưíc bät, gan, tói mËt vµ tôy. Mçi c¬ quan cã 1
chøc n¨ng kh¸c nhau.
Lo¹i tiªu hãa
1. C¬ häc - ph©n c¾t thøc ¨n thµnh c¸c mÈu
nhá h¬n lµm t¨ng diÖn tÝch bÒ mÆt cho ho¹t
®éng cña enzym
2. Hãa häc - c¸c enzym ph©n gi¶i c¸c hîp chÊt h÷u
c¬ thµnh chÊt h÷u c¬ ®¬n gi¶n vµ chÊt v« c¬, mçi
thøc ¨n cã 1 enzym ®Æc trưng.
S¶n phÈm cuèi cïng cña tiªu hãa
1. Carbohydrates thµnh c¸c monosaccharide
2. Proteins thµnh c¸c acid amin.
3. ChÊt bÐo thµnh c¸c acid bÐo vµ glycerol.
4. Ngoµi ra cßn cã vitamin,kho¸ng chÊt vµ nưíc.
Khoang miÖng
1. R¨ng vµ lưìi c¾n nhá thøc ¨n vµ trén víi nưíc bät
2. CÊu tróc r¨ng
a. Ngµ r¨ng phñ phÝa ngoµi th©n r¨ng nhê ®ã t¹o
bÒ mÆt cøng ®Ó nhai
b. Men r¨ng n»m trong ngµ r¨ng vµ t¹o ch©n r¨ng
c. Tñy chøa m¹ch m¸u vµ tËn cïng thÇn kinh cña
d©y tam thoa
d. Mµng nha chu sinh cement bäc lÊy r¨ng.
3. Lưìi cã cÊu t¹o bëi c¬ v©n do d©y h¹ thiÖt chi phèi
vËn ®éng. C¸c nhó lưìi ë trªn bÒ mÆt cã c¸c nhó
vÞ gi¸c do d©y thÇn kinh mÆt vµ d©y thiÖt hÇu chi
phèi c¶m gi¸c. Chøc n¨ng: nÕm, gi÷ thøc ¨n gi÷a 2
hµm r¨ng khi nhai, tèng thøc ¨n ra sau ®Ó nuèt .
4. TuyÕn nưíc bät - mang tai, dưíi hµm, dưíi lưìi;
c¸c èng ®æ nưíc bät vµo trong khoang miÖng,
d©y sä gåm d©y mÆt vµ d©y thiÖt hÇu; thÇn kinh
phã giao c¶m lµ t¨ng tiÕt .
5. N-íc bät
a. Amylase chuyÓn tinh bét thµnh maltose.
b. Nưíc hßa tan thøc ¨n ®Ó cã thÓ nÕm vµ lµm Èm
gióp cho nuèt ®ưîc dÔ dµng
c.Lysozyme ng¨n sù ph¸t triÓn cña vi khuÈn .
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
HÇu - dÉn thøc ¨n tõ miÖng tíi thùc qu¶n
1. Kh«ng diÔn ra qu¸ tr×nh tiªu hãa
2. Sù co c¬ cña hÇu thuéc ph¶n x¹ nuèt, do hµnh
n·o ®iÒu khiÓn
Thùc qu¶n - dÉn thøc ¨n tõ hÇu ®Õn d¹ dµy
1. Kh«ng diÔn ra qu¸ tr×nh tiªu hãa
2. C¬ th¾t m«n vÞ ng¨n trµo ngưîc d¹ dµy.
C¸c líp cña èng tiªu hãa
1. Niªm m¹c cÊu t¹o tõ c¸c tÕ bµo biÓu m«
- bµi tiÕt c¸c chÊt gióp cho qu¸ tr×nh tiªu
hãa, c¸c nang lympho chøa c¸c ®¹i thùc
bµo lµm nhiÖm vô thùc bµo yÕu tè g©y bÖnh
x©m nhËp vµo líp niªm m¹c
2. Líp h¹ niªm m¹c - gåm c¸c m« liªn kÕt cïng víi
m¹ch m¸u vµ m¹ch b¹ch huyÕt ; ®¸m rèi Meissner
tËn cïng ë líp niªm m¹c, lµ 1 phÇn cña hÖ thÇn
kinh ruét tr¶i kh¾p èng tiªu hãa.
3. Líp c¬ - ®iÓn h×nh cã líp c¬ vßng ë trong vµ líp c¬
däc phÝa ngoµi; cã chøc n¨ng tiªu hãa co häc vµ
t¹o nhu ®éng ruét, chi phèi bëi ®¸m rèi Auerbach,
thµnh phÇn cña hÖ thÇn kinh ruét, thÇn kinh giao
c¶m lµ gi¶m ho¹t ®éng cßn hÖ phã giao c¶m lµm
t¨ng ho¹t ®éng
4. Líp thanh m¹c phÝa ngoµi cïng, phÝa trªn c¬ hoµnh
®©y lµ m« x¬ liªn kÕt, dưíi c¬ hoµnh lµ m¹c treo.
Phóc m¹c dÝnh v¬Ý æ bông, gi÷a c¸c líp thanh m¹c
lµ thanh dÞch lµm gi¶m sù cä x¸t.
D¹ dµy - phÇn tư trªn bªn tr¸i æ bông, h×nh d¹ng
gièng c¸i tói ®i tõ thùc qu¶n tíi ruét non
1. Chøa thøc ¨n, chuyÓn thøc ¨n thµnh d¹ng nhò trÊp
b¾t ®Çu tiªu hãa protein.
2. DÞch vÞ do c¸c tuyÕn d¹ dµy tiÕt ra
a. Pepsin do tÕ bµo chÝnh tiÕt, chuyÓn protein
thµnh polypeptide
3957_Ch16_408-435 06/10/14 10:59 AM Page 433
b. HCl (pH 1–2) ho¹t hãa pepsin, diÖt c¸c yÕu
tè g©y bÖnh, do tÕ bµo thµnh tiÕt
c. Líp nhÇy phñ niªm m¹c, ng¨n bÞ ph¸ hñy, do tÕ
bµo tiÕt nhÇy tiÕt.
d. Hormone gastrin lµm t¨ng tiÕt dÞch vÞ do tÕ bµo
G tiÕt.
3. C¬ th¾t m«n vÞ ë vÞ trÝ nèi víi t¸ trµng ng¨n sù trµo
ngưîc c¸c chÊt tõ ruét non.
Gan - gåm 2 thïy ë phÝa trªn bªn ph¶i vµ ë
gi÷a æ bông
1. §¬n vÞ chøc n¨ng lµ c¸c tiÓu thïy gan: tÕ bµo gan,
xoang m¹ch, nh¸nh cña ®éng m¹ch gan vµ tÜnh
m¹ch cöa vµ èng mËt
2. ChØ tiÕt mËt, èng gan ®ưa mËt ra khái gan vµ hîp
víi èng tói mËt t¹o èng mËt chñ ®æ vµo t¸ trµng
3. MËt nhò tư¬ng hãa chÊt bÐo- 1 d¹ng tiªu hãa c¬
häc
4. Cholesterol dư vµ bilirubin ®ưîc chuyÓn thµnh mËt
Tói mËt- n»m ë mÆt dưíi thïy gan ph¶i
1. Dù tr÷ vµ c« ®Æc mËt vµ ®ưa ®Õn t¸ trµng khi cÇn
2. èng mËt hîp víi èng gan t¹o èng mËt chñ
Tôy- n»m phÇn tư trªn bªn tr¸i gi÷a t¸ trµng
vµ l¸ch
1. DÞch tôy tiÕt bëi acini, vµo èng tôy sau cïng èng
mËt chñ ®æ vµo t¸ trµng.
2. Enzyme dÞch tôy gióp tiªu hãa c¶ 3 lo¹i thøc ¨n
a. Amylase tiªu hãa tinh bét thµnh maltose
b. Trypsin chuyÓn polypeptide thµnh c¸c peptide
c. Lipase chuyÓn c¸c chÊt bÐo ®· nhò tư¬ng hãa
thµnh acid bÐo vµ glycerl
3. Bicarbonat dÞch tôy trung hßa HCl tõ d¹ dµy xuèng
t¸ trµng.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
433
www.foxitsoftware.com/shopping
The Digestive System
Ruét non - n»m gi÷a æ bông, ®i tõ d¹ dµy tíi ®¹i
trµng
1. T¸ trµng lµ ®o¹n 10 inch ®Çu tiªn, cã mËt tõ èng
mËt chñ vµ dÞch tôy ®æ vµo. Hçng trµng dµi 8 feet
vµ håi trµng dµi 11 feet.
2. Enzyme do tuyÕn ë ruét bµi xuÊt gióp hoµn chØnh
qu¸ tr×nh tiªu hãa
a. Peptidase chuyÓn polypeptid thµnh amino acid
b. Sacrase, maltase vµ lactase chuyÓn c¸c
disaccharide thµnh monosaccharide.
3. Hormone cholecystokinin vµ secretin t¸c ®éng tíi
gan, tói mËt vµ sù bµi tiÕt cña tôy.
4. DiÖn tÝch bÒ mÆt ®Ó hÊp thu ®ưîc t¨ng lªn nhê c¸c
nÕp niªm m¹c, nhung mao, vi nhung mao. C¸c vi
nhung mao t¹o c¸c bê bµn ch¶i
5. C¸c nhung mao chøa c¸c m¹ng mao m¹ch ®Ó hÊp
thu chÊt dinh dưìng tan trong nưíc như
monosaccharide, acid amin, vitamin C vµ vitamin
nhãm B, kho¸ng chÊt vµ nưíc. M¸u tõ ruét non
vµo gan trưíc nhê tuÇn hoµn cöa
6. Nhung mao cã c¸c mao m¹ch b¹ch huyÕt gióp
hÊp thu chÊt dinh dưìng tan trong dÇu như vitamin
A,D,E,K, acid bÐo vµ glycerol , t¹o c¸c chylomicron.
B¹ch huyÕt tõ ruét non vÒ m¸u t¹i tÜnh m¹ch dưíi
®ßn tr¸i.
§¹i trµng ®i tõ ruét non ®Õn trùc trµng
1. §¹i trµng gåm c¸c phÇn: manh trµng, ®¹i trang lªn,
®¹i trµng ngang, ®¹i trµng xuèng, ®¹i trµng xÝch ma,
trùc trµng, hËu m«n
2. Van håi manh trµng ë vÞ trÝ nèi manh trµng vµ håi
trµng cã t¸c dông ng¨n ph©n ®i vµo ruét non
3. §¹i trang cã chøc n¨ng hÊp thu nưíc, kho¸ng
chÊt, vitamin vµ lo¹i bá c¸c chÊt kh«ng tiªu hãa
®ưîc
4. HÖ vi khuÈn b×nh thưêng cña ruét cã kh¶ n¨ng s¶n
xuÊt c¸c vitamin, ®Æc biÖt lµ vitamin K, ng¨n ngõa
sù ph¸t triÓn cña yÐu tè g©y bÖnh, vµ c¸c lîi Ých
kh¸c.
3957_Ch16_408-435 06/10/14 10:59 AM Page 434
434 The Digestive System
5. Ph¶n x¹ ®ai tiÖn :khi nhu ®éng ruét tèng ph©n vµo
trùc trµng lµm chóng c¨ng gi·n. Thô c¶m thÓ dÉn
truyÒn kÝch thÝch vÒ tñy cïng vµ truyÒn tÝn hiÖu l¹i
lµm co c¬ tr¬n cña trùc trµng. C¬ th¾t hËu m«n
trong gi·n cho phÐp ph©n ra ngoµi. C¬ th¾t hËu
m«n ngoµi b¶n chÊt lµ c¬ v©n cã sù ®iÒu khiÓn cã
chñ ý
Chøc n¨ng kh¸c cña gan
1. Trao ®æi carbohydrate: lưîng glucose dư thõa
®ưîc tr÷ dưíi d¹ng glycogen vµ l¹i chuyÓn thµnh
glucose khi h¹ ®ưêng m¸u, chuyÓn fructose vµ
galactose thµnh glucose
2. Trao ®æi c¸c acid amin: c¸c acid aminn kh«ng thiÕt
yÕu ®ưîc tæng hîp nhê ph¶n øng chuyÓn amin, c¸c
acid amin dư thõa ®ưîc chuyÓn thµnh carbohydrate
hoÆc chÊt bÐo b»ng ph¶n øng khö amin, c¸c nhãm
amin chuyÓn thµnh ure vµ ®µo th¶i ë thËn
C©u hái «n tËp
1. KÓ tªn c¸c c¬ quan cña èng tiªu hãa, miªu t¶ vÞ trÝ.
KÓ tªn c¸c c¬ quan cã chøc n¨ng hç trî tiªu hãa ,
m« t¶ vÞ trÝ
2. Gi¶i thÝch t¸c dông cña tiªu hãa c¬ häc, lÊy 2 vÝ dô.
Gi¶i thÝch t¸c dông cña tiªu hãa hãa häc, lÊy 2 vÝ
dô.
3. KÓ tªn c¸c s¶n phÈm cuèi cïng cña qu¸ tr×nh tiªu
hãa, gi¶i thÝch c¸ch hÊp thu c¸c chÊt ®ã
4. Chøc n¨ng cña r¨ng vµ lưìi, amylase nưíc bät,
ngµ r¨ng, lysozyme vµ nưíc cña nưíc bät
5. Miªu t¶ chøc n¨ng hÇu, thùc qu¶n vµ c¬ th¾t t©m
vÞ.
6. KÓ tªn vµ miªu t¶ 4 líp cña èng tiªu hãa
7. KÓ 2 chøc n¨ng chung cña d¹ dµy vµ c¬ th¾t m«n
vÞ. Gi¶i thÝch chøc n¨ng cña pepsin, HCl vµ chÊt
nhÇy
8. Miªu t¶ chøc n¨ng chÝnh cña ruét non, kÓ tªn c¸c
phÇn cña ruét non. Miªu t¶ c¸c cÊu tróc lµm t¨ng
diÖn tÝch bÒ mÆt ë ruét non
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
3. Trao ®æi chÊt bÐo - t¹o c¸c lipoproteinn nh»m vËn
chuyÓn chÊt bÐo trong m¸u, tæng hîp cholesterol,
chuyÓn cholesterol dư thõa thµnh mËt, beta oxi hãa
c¸c acid bÐo thµnh c¸c nhãm acetyl 2 carbon ®Ó
sinh n¨ng lưîng
4. Tæng hîp protein huyÕt tư¬ng: albumin cã vai trß
duy tr× thÓ tÝch m¸u, c¸c yÕu tè ®«ng m¸u gióp ®«ng
m¸u; alpha vµ beta globulin lµ chÊt vËn chuyÓn c¸c
ph©n tö
5. T¹o bilirubin- c¸c hång cÇu giµ bÞ thùc bµo, bilirubin
®ưîc t¹o thµnh tõ nh©n heme vµ chuyÓn thµnh mËt
vµ th¶i ra ph©n
6. TÕ bµo Kuffer lµ nhiÖm vô thùc bµo hång cÇu giµ vµ
vi khuÈn, ®Æc biÖt lµ vi khuÈn hÊp thu ë ®¹i trµng
7. Dù tr÷ vitamin B12,A,D,E,K , s¾t, ®ång
8. Khö ®éc- c¸c enzym ë gan chuyÓn c¸c chÊt ®éc
thµnh c¸c chÊt Ýt ®éc h¬n, vÝ dô như rưîu , thuèc
vµ amoniac ®ưîc hÊp thu ë ®¹i trµng.
9. Gi¶i thÝch c¬ chÕ gan, tói mËt vµ tôy hç trî qu¸
tr×nh tiªu hãa
10. Miªu t¶ cÊu tróc bªn trong cña 1nhung mao vµ
c¸ch hÊp thu c¸c chÊt.
11. KÓ tªn c¸c phÇn cña ®¹i trµng, miªu t¶ chøc n¨ng
van håi manh trang
12. Miªu t¶ chøc n¨ng ®¹i trµng vµ hÖ vi khuÈn trong
lßng ®¹i trµng
13. Trong ph¶n x¹ ®¹i tiÖn, gi¶i thÝch c¸ch kÝch thÝch,
phÇn cña hÖ thÇn kinh trung ư¬ng tham gia ph¶n
x¹ nµy, c¸c c¬ tham gia, chøc n¨ng c¬ th¾t hËu
m«n trong vµ ngoµi, , sù ®iÒu khiÓn cã chñ ý
14. KÓ tªn c¸c vitamin vµ kho¸ng chÊt dù tr÷ ë gan
vµ chÊt ë gan chuyÓn thµnh mËt. Tªn ®¹i thùc
bµo cña gan, chøc n¨ng.
15. C¸ch gan ®iÒu hßa ®ưêng m¸u . Miªu t¶ chøc
n¨ng cña ph¶n øng trao ®æi amin vµ khö amin
16. KÓ tªn protein huyÕt tư¬ng do gan s¶n xuÊt ,
chøc n¨ng cña tõng lo¹i
1
3957_Ch16_408-435 06/10/14 10:59 AM Page 435

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
435
www.foxitsoftware.com/shopping
The Digestive System

Më réng
1. NhiÒu ngưêi bÞ trµo ngưîc d¹ dµy thùc qu¶n sö dông
thuèc øc chÕ b¬m proton lµm gi¶m acid d¹ dµy. V×
sao hä ph¶i ®Æc biÖt chó ý tíi viÖc ¨n uèng
2. §¹i trµng kh«ng cã nhung mao ë niªm m¹c. V× sao
nhung mao kh«ng cÇn thiÕt ë ®©y?
Chyme in
3. Thøc ¨n vÉn cßn ë d¹ dµy trong vµi giê. Thøc ¨n ë stomach
trong ruét non còng mÊt vµi giê. 2 c¬ quan nµy cã
h×nh d¹ng rÊt kh¸c nhau. T¹i sao l¹i cã thÓ gi÷ thøc ¨n
l©u như vËy? HiÖu qu¶ cña viÖc tiªu hãa vµ hÊp thu
4. Tiªu ch¶y kh«ng hÒ tèt nhưng nã cã t¸c dông cña
nã. Gi¶i thÝch t¸c dông cña nã còng như t¸c h¹i 1
A
5. V× sao tñy sèng møc T10 lai tham gia phËn ®¹i tiÖn
6. Nh×n vµo h×nh bªn vÒ hormone cña t¸ trµng. Thøc
3 B
¨n tõ d¹ dµy vµo t¸ trµng (mòi tªn tr¾ng) kÝch thÝch sù 4
2
tiÕt 2 hormone vµo mao m¹ch cña t¸ trµng( mòi tªn
x¸m). C¸c c¬ quan ®Ých lµ mòi tªn cam ®i tõ t¸ trµng.
KÓ tªn c¸c hormone theo tªn ch÷ c¸i vµ c¬ quan ®Ých
cña nã.
Capillaries of
the duodenum

QUESTION FIGURE 16–A: Hormones of the duodenum

3957_Ch17_436-459 06/10/14 10:58 AM Page 436

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

CHƯƠNG

Thân nhi t và
Chuy n hóa
3957_Ch17_436-459 06/10/14 10:58 AM Page 437

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

M C TIÊU H C SINH
Xác đ nh ph m vi nhi t đ cơ th ngư i bình thư ng.
CHƯƠNG M C
Thân nhi t
Gi i thích cách hô h p t bào t o ra nhi t và các y u t nh hư ng đ n sinh
Sinh nhi t
nhi t.
Th i nhi t
Mô t các con đư ng m t nhi t qua da và đư ng hô h tr
Th i nhi t qua da
Gi i thích t i sao vùng dư i đ i đư c g i là “nhi t k ” c a cơ th .
Th i nhi t qua hô h p t bào
Mô t các cơ ch đ tăng th i nhi t.
Th i nhi t qua h ni u và tiêu
Mô t cơ ch duy trì nhi t.
hóa
Gi i thích nguyên nhân gây s t và các ưu đi m và như c đi m c a s t.
Đi u nhi t cơ th
Đ nh nghĩa chuy n hóa, đ ng hóa và d hóa.
Cơ ch làm tăng th i nhi t
Mô t nh ng gì x y ra v i m t phân t glucose trong ba giai đo n c a hô h p
Cơ ch duy trì nhi t
t bào.
S t
Nêu rõ nh ng gì x y ra v i t ng s n ph m hô h p t bào.
Chuy n hóa
Gi i thích cách các axit amin và ch t béo có th đư c s d ng đ sinh năng
Hô h p t bào
lư ng.
Đư ng phân
Mô t vi c s d ng glucose, axit amin và ch t béo đ t ng h p năng lư ng.
Chu trình Krebs
Gi i thích ý nghĩa m c chuy n hóa và kilocalories.
Chu i truy n cytochroms
Mô t các y u t nh hư ng đ n m c chuy n hóa c a m t ngư i.
Ngu n năng lư ng t proteins
và ch t béo
Năng lư ng có s n t ngu n
t ng h p th c ăn
Glucose
Amino acids
Acids béo và Glycerol
THU T NG M I THU T NG LIÊN Vitamins và ch t khoáng
Anabolism (an-NAB-uh-lizm) QUAN Đ N LÂM SÀNG M c chuy n hóa
Catabolism (kuh-TAB-uh-lizm) Lão hóa và chuy n hóa
Antipyretic (AN-tigh-pye-RET-ik)
Coenzyme (koh-EN-zime) Basal metabolic rate (BAY-zuhl
Conduction (kon-DUK-shun) met-ah-BAHL-ik RAYT)
Convection (kon-VEK-shun) Frostbite (FRAWST-bite)
Cytochromes (SIGH-toh-krohms) Heat exhaustion (HEET ig-ZAWS-
Endogenous pyrogen (en-DOJ-en- chun)
Khung 17–1 B nh liên
us PYE-roh-jen) Heat stroke (HEET STROHK) quan đ n nhi t
Fever (FEE-ver) Hypothermia (HIGH-poh-THER-
mee-ah) Khung 17–2
Glycolysis (gly-KAHL-ah-sis)
B nh liên quan đ n
Kilocalorie (KILL-oh-KAL-oh-ree) l nh
Krebs cycle (KREBS SIGH-kuhl)
Khung 17–
Pyrogen (PYE-roh-jen) 3 Ketosis
Radiation (RAY-dee-AY-shun)
Khung 17–4 T
Vitamins (VY-tah-mins)
l trao đ i ch t
Khung 17–5
Gi m cân
BOX 17–6
Leptin và ch s kh i
cơ th

437
3957_Ch17_436-459 06/10/14 10:58 AM Page 438

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
438 Thân nhi t và Trao đ i ch t www.foxitsoftware.com/shopping

T
trong su t th i gian s ng, các t bào c a chúng th o lu n v cơ ch feedback liên quan đ n vùng
taphá v các phân t th c ăn đ có đư c ATP dư i đ i và tuy n yên trư c và Chương 1 cho
(adenosine triphosphate). Hi n nhiên, chúng ta không minh h a.) Khi t c đ trao đ i ch t gi m, tuy n
nh n th c đư c quá trình hô h p t bào x y ra, nhưng giáp đư c kích thích ti t ra nhi u thyroxine hơn.
chúng ta có th c m nh n đư c m t trong nh ng s n Vì thyroxine làm tăng t l hô h p t bào và làm
ph m c a chúng- năng lư ng d ng nhi t. Cơ th con tăng t l trao đ i ch t, cơ ch feedback âm c
ngư i r t m, và nhi t đ đư c đi u ch nh chính xác. ch ti t nhi u hơn cho đ n khi m c chuy n hóa
M c dù chúng ta không th đ ng chân tr n trên băng gi m tr l i. Vì v y, thyroxine đư c ti t ra b t c
Nam C c trong nhi u tháng vào mùa đông, như loài chi,
khi nào có nhu c u hô h p t bào tăng lên và có
cánh c t, nhưng chúng ta có th thích nghi và t n t i
th đư c xem như là ch t đi u ch nh quan tr ng
trong m t ph m vi r ng nhi t đ môi trư ng.
Chương này s th o lu n v s đi u ch nh nhi t đ cơ
nh t trong s n xu t năng lư ng hàng ngày.
th và quá trình trao đ i ch t- t t c các ph n ng x y 2.Trong tình tr ng stress, epinephrine và
ra trong cơ th . Chúng bao g m các ph n ng t o ra norepinephrine đư c ti t ra b i t y thư ng th n,
năng lư ng t hô h p t bào và các ph n ng đòi h i và h th ng th n kinh giao c m ho t đ ng tích
năng lư ng như t ng h p protein ho c t ng h p DNA c c hơn. Epinephrine làm tăng t c đ hô h p t
cho s phân bào. V y nên, nhi t đ cơ th và s trao bào, đ c bi t là trong các cơ quan như tim, cơ
đ i ch t là hai quá trình không th tách r i. xương và gan. Kích thích giao c m cũng làm tăng
ho t đ ng c a các cơ quan này. Vi c tăng s n
THÂN NHI T lư ng ATP đ đáp ng nhu c u c a tình tr ng
stress đ ng nghĩa s có nhi u nhi t đư c sinh ra
hơn.
Ph m vi bình thư ng c a nhi t đ cơ th con ngư i
3.Bình thư ng (s n xu t ATP) là ngu n nhi t đáng
là 96,5° đ n 99,5°F (36° đ n 38°C), v i nhi t đ
k khi cơ th ngh ngơi. Các cơ, ví d , thư ng
mi ng trung bình là 98,6°F (37°C). (M t nghiên c u
trong tr ng thái co nh g i trương l c cơ. Vì ngay
năm 1992 cho th y nhi t đ mi ng trung bình th p
c s co nh cũng c n ATP, nên cũng t o ra nhi t.
hơn m t chút: 98,2° ho c 36,8°. Nhưng m i ngư i
Đi u này chi m kho ng 25% t ng nhi t đ cơ th
v n thích nhi t đ trung bình “truy n th ng” hơn.)
lúc ngh ngơi và nhi u hơn n a trong quá trình
Trong vòng 24 gi , nhi t đ c a t ng cá th dao
t p luy n, khi có thêm ATP
đ ng t 1° đ n 2°, v i nhi t đ th p nh t x y ra
Gan là m t cơ quan liên t c ho t đ ng, t o ra ATP
trong khi ng .
đ cung c p năng lư ng cho các ho t đ ng
Tuy nhiên, cu i các ph tu i, đi u ch nh nhi t đ
ch c năng c a nó. K t qu là, gan t o ra t i
có th không chính xác như tr l n hơn ho c
20% t ng nhi t đ cơ th khi ngh ngơi. Nhi t đư c
ngư i l n tu i. Tr sơ sinh có di n tích b m t hơn
t o ra b i s ho t đ ng c a các cơ quan đư c
(da) tương đ i so v i th tích và có kh năng m t
phân tán kh p cơ th b ng máu. Khi dòng máu
nhi t nhanh hơn. ngư i cao tu i, các cơ ch duy
có nhi t đ th p hơn ch y qua các cơ quan như
trì nhi t đ cơ th có th không ho t đ ng hi u qu
cơ và gan, nhi t mà các cơ quan này t o ra s
như trư c đây, và nh ng thay đ i v nhi t đ môi
đư c chuy n vào máu, làm m nó. Máu m lưu
trư ng có th không đư c đ n bù m t cách nhanh
thông đ n các vùng khác c a cơ th , phân ph i
chóng ho c hi u qu . Đi u này đ c bi t quan tr ng
đ u lư ng nhi t này.
c n nh khi chăm sóc cho nh ng b nh nhân còn
4. Lư ng th c ăn cũng làm tăng s n xu t nhi t vì
r t tr ho c r t già.
ho t đ ng trao đ i ch t c a đư ng tiêu hóa đư c
S N XU T NHI T
tăng lên. Nhi t đư c t o ra khi các cơ quan tiêu
S hô h p t bào, quá trình gi i phóng năng lư ng
hóa s n sinh ATP cho nhu đ ng ru t và t ng h p
t th c ăn đ t o ra ATP, cũng t o ra nhi t là m t
các enzym tiêu hóa.
trong nh ng s n ph m năng lư ng c a nó. M c
5. Thay đ i trong nhi t đ cơ th cũng có nh
dù hô h p t bào di n ra liên t c, nhi u y u t nh
hư ng đ n t l trao đ i ch t và sinh nhi t. Đi u
hư ng đ n t c đ c a quá trình này:
này tr nên quan tr ng v m t lâm sàng khi m t
1. The thyroxine hormone (T3), đư c s n xu t b i
ngư i b s t, nhi t đ cơ th cao b t thư ng. Nhi t
tuy n giáp, làm tăng t l hô h p t bào và s n xu t
đ cao làm tăng t l trao đ i ch t, làm tăng sinh
nhi t trong t t c các mô cơ th . Vi c ti t thyroxine
nhi t và nâng nhi t đ cơ th lên cao hơn n a.
đư c đi u ch nh b i t c đ s n xu t năng lư ng
c a cơ th , t l trao đ i ch t. (Xem Chương 10 đ
3957_Ch17_436-459 06/10/14 10:58 AM Page 439

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Thân nhi t và Trao đ i ch t439
www.foxitsoftware.com/shopping

Vì v y, s t cao có th gây ra m t vòng lu n qu n M t nhi t do đ i lưu cũng cho chúng ta “y u t

c a s tăng sinh nhi t. S t s đư c th o lu n trong
chương này.
Các y u t nh hư ng đ n sinh nhi t đư c tóm t t
trong B ng 17–1.
TH I NHI T
Các con đư ng th i nhi t t cơ th là da, đư ng hô
h p, và, m t m c đ th p hơn, các vùng ti t ni u
và tiêu hóa.
Th i nhi t qua da
B i vì da bao ph cơ th , h u h t nhi t đ cơ th
thóat qua da đ n môi trư ng. Khi nhi t đ môi trư ng
th p hơn nhi t đ cơ th , m t nhi t là không th tránh
kh i. Lư ng nhi t b m t đư c xác đ nh b i lưu lư ng
máu qua da và do ho t đ ng c a các tuy n m hôi.
Lưu lư ng máu qua da nh hư ng đ n lư ng nhi t
b m t do các quá trình b c x , d n truy n và đ i lưu.
B c x có nghĩa là nhi t t cơ th đư c chuy n đ n
các v t th l nh không ti p xúc v i da, gi ng như b
t n nhi t làm m n i dung c a căn phòng (b c x b t
đ u tr nên kém hi u qu hơn khi nhi t đ môi trư ng
tăng lên trên 88°F). Truy n nhi t là s m t nhi t qua
không khí l nh ho c v t th , ch ng h n như qu n áo,
ti p xúc v i da. Đ i lưu có nghĩa là dòng không khí di
chuy n không khí m hơn ra kh i b m t da và t o
đi u ki n cho s m t nhi t; đây là lý do t i sao qu t
máy làm cho chúng ta c m th ymát hơn khi tr i nóng
làm l nh do gió” mà chúng ta nghe đư c trong mùa
đông. M t ngày l nh do gió s l nh hơn m t ngày
l nh do nhi t đ không khí th p, b i vì gió th i không
khí m hơn xung quanh cơ th đi, thay th nó b ng
không khí l nh hơn.
Chương 5, nhi t đ c a da và th i nhi t ti p theo
đư c xác đ nh b i dòng máu ch y qua da. Các ti u
đ ng m ch trong l p h bì có th co l i ho c giãn n
đ gi m ho c tăng lưu lư ng máu. Trong môi trư ng
l nh, co m ch s làm gi m lưu lư ng máu qua l p
h bì và do đó làm gi m t n th t nhi t. Trong m t môi
trư ng m áp, giãn m ch trong l p h bì làm tăng
lưu lư ng máu đ n b m t cơ th và m t nhi t cho
môi trư ng.
Cơ ch khác do nhi t b m t t da qua hi n tư ng
đ m hôi. Các tuy n m hôi ti t m hôi (nư c) lên b
m t da, và lư ng nhi t dư th a làm b c hơi m hôi.
Tư ng tư ng hi n tư ng nư c ch y trên ch o chiên
nóng; ch o đư c làm l nh nhanh chóng do nhi t c a
nó làm b c hơi nư c. M c dù đ m hôi không ph i
là khá n tư ng (không th nhìn th y s hình thành
hơi nư c), nguyên t c ch là như nhau.
Đ m hôi đ t hi u qu nh t khi đ m c a không khí
xung quanh th tr Đ m là ph n trăm lư ng hơi
nư c t i đa mà không khí có th ch a. Đ m 90%
có nghĩa là không khí đã đư c bão hòa 90% v i hơi
nư c và có th gi đư c ít hơn. Trong tình hu ng
như v y, m hôi không d bay hơi, nhưng thay vào
đó v n còn trên da ngay c khi m hôi nhi u hơn

B ng 17–1 | CÁC Y U T NH HƯ NG Đ N SINH NHI T

Y UT NH HƯ NG

Thyroxine Y u t đi u ch nh chuy n hóa hàng ngày quan tr ng nh t; tăng

chuy n hóa th c ăn đ t o ATP, do đó làm tăng sinh nhi t

Epinephrine và kích thích giao Vai trò quan tr ng trong tình tr ng stress; tăng chuy n hóa nhi u
c m cơ quan; tăng s n sinh ATP và t o nhi t
H cơ Trương l c cơ bình thư ng c n ATP; t o 25% lư ng nhi t khi cơ th
ngh ngơi
Gan Luôn chuy n hóa ch đ ng; t o ra 20% lư ng nhi t khi cơ th
ngh ngơi
Th c ăn Tăng ho t đ ng c a đư ng tiêu hóa; tăng sinh nhi t và t o ATP
Tăng thân nhi t Tăng t l trao đ i ch t, sinh nhi t, t c đ trao đ i ch t; có th tr
nên b t l i khi s t cao
3957_Ch17_436-459 06/10/14 10:58 AM Page 440
440 Thân nhi t và Trao đ i ch t
đư c ti t ra. N u đ m không khí là 40%, không
khí có th gi l i m t lư ng l n hơi nư c, và m
hôi b c hơi nhanh chóng qua b m t da, giúp th i
nhi t kh i cơ th . Trong không khí hoàn toàn khô,
m t ngư i duy trì đư c s th y hóa t t có th ch u
đư c nhi t đ 200°F trong g n 1 gi .
M c dù đ m hôi là m t cơ ch r t hi u qu
c a s th i nhi t, nhưng b t l i ch nó đòi h i s
m t nư c đ th i nhi t. M t nư c trong khi đ
m hôi có th nhanh chóng d n đ n tình tr ng m t
nư c và nư c b m t ph i đư c thay b ng cách
u ng nư c (xem Khung 17–1: R i lo n liên quan
đ n nhi t).
M t lư ng nh nhi t cũng b m t trong “m t
nư c không th c m nh n đư c”. B i vì da không
gi ng như túi nh a, nhưng khá th m nư c, m t
lư ng nh nư c khu ch tán qua da và b b c hơi
b i nhi t đ cơ th . Tuy nhiên, so v i đ m hôi,
m t nư c không th đư c xem như là cơ ch th i
nhi t kém.
M t nhi t qua đư ng hô h p
Nhi t b m t qua đư ng hô h p vì nhi t đ c a
niêm m c hô h p làm bay hơi m t s nư c qua
b m t bi u mô s ng. Hơi nư c hình thành đư c
th ra, và m t lư ng nh nhi t b m t.
Đ ng v t ví d như chó mà không có nhi u tuy n
m hôi thư ng th h n h n trong th i ti t m. Th
h n h n là s chuy n đ ng nhanh chóng c a không
khí vào và ra kh i các đư ng hô h p trên, nơi các
b m t m làm b c hơi m t lư ng l n
Khung 17–1 | B NH V NHI T
Ki t s c vì nhi t là do đ m hôi quá nhi u kèm
theo m t nư c và mu i, đ c bi t là NaCl. B nh
nhân c m th y r t y u, và da thư ng mát và m.
Nhi t đ cơ th bình thư ng ho c th p hơn bình
thư ng, m ch thư ng nhanh và y u, huy t áp có
th th p do thoát d ch. Các tri u ch ng khác có
th bao g m chóng m t, ói m a và chu t rút. Đi u
tr bao g m đ n vi c ngh ngơi và dung n p nư c
mu i ho c nư c hoa qu (v i s lư ng nh trong
kho ng th i gian thư ng xuyên).
Đ t qu do nhi t là m t tình tr ng đe d a tính
m ng có th nh hư ng đ n ngư i già ho c ngư i
b b nh kinh niên vào nh ng ngày nóng m, ho c
nh ng ngư i kh e t p th d c quá s c trong
th i ti t như v y. Đ m cao làm vi c đ m hôi
tr thành m t cơ ch th i nhi t không hi u qu ,
nhưng nhi t đ cao,
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
nư c. B ng cách này, con v t có th th i m t
lư ng nhi t l n.
M t nhi t thông qua các đư ng ti t ni u
và tiêu hóa
Khi bài ti t, nư c ti u và phân m c nhi t đ
cơ th , và s đào th i chúng d n đ n m t lư ng
r t nh c a s m t nhi t.
Các con đư ng th i nhi t đư c tóm t t trong
B ng 17–2.
ĐI U HÒA NHI T Đ CƠ TH
Vùng dư i đ i ch u trách nhi m đi u ch nh nhi t
đ cơ th và đư c coi là “trung tâm đi u nhi t”
c a cơ th . Là trung tâm đi u nhi t, vùng dư i
đ i duy trì “thi t l p” nhi t đ cơ th b ng cách
cân b ng gi a sinh nhi t và th i nhi t đ gi cho
cơ th đã đư c thi t l tr
Đ làm đi u này, vùng dư i đ i ph i nh n đư c
thông tin v nhi t đ trong cơ th và v nhi t đ
môi trư ng. Các t bào th n kinh chuyên bi t c a
vùng dư i đ i phát hi n nh ng thay đ i v nhi t
đ c a máu ch y qua não. Các th th nhi t đ
trong da cung c p thông tin v nh ng thay đ i
nhi t đ bên ngoài mà cơ th ti p xúc. Vùng dư i
đ i sau đó tích h p thông tin giác quan này và
thúc đ y các ph n ng c n thi t đ duy trì nhi t
đ cơ th trong ph m vi bình thư ng.
vi c đ m hôi di n ra liên t c. Khi s thoát d ch
tăng, đ m hôi d ng l i đ b o t n lư ng d ch
cơ th , và thân nhi t tăng lên nhanh chóng (trên
105°F, có th lên t i 110°F).
Các tri u ch ng đi n hình c a đ t qu do nhi t là
nóng, da khô. B nh nhân thư ng m t ý th c, th
hi n nh ng t n thương đ n não do tăng thân nhi t.
Đi u tr nên là vi c nh p vi n đ ki m soát lư ng
d ch và gi m nhi t đ dư i s giám sát y t . Sơ
c u ban đ u là s d ng nư c mát (không
ph i nư c đá) cho da càng nhi u càng t t. D ch
không nên đư c truy n cho ngư i b t t nh vì có th
b hút l i vào đư ng hô h tr
3957_Ch17_436-459 06/10/14 10:58 AM Page 441

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Thân nhi t và Trao đ i ch t441
www.foxitsoftware.com/shopping

B ng 17–2 | CON ĐƯ NG TH I NHI T

CON ĐƯ NG CƠ CH

Da (đư ng ch y u) B c x và truy n nhi t—nhi t thoát kh i cơ th qua dòng

khí ho c v t th có nhi t đ th p hơn.
S đ i lưu—dòng khí bên ngoài s đưa khí nóng ra kh i cơ th .
Đ m hôi—tăng thân nhi t làm b c hơi m hôi trên b m t da.

Đư ng hô h p (đư ng th y u ) Thoát hơi nư c—nhi t đ cơ th gây hi n tư ng b c hơi

nư c, và nhi t theo nư c thoát ra ngoài.
Đư ng ni u (đư ng ph ) Ti u ti n—nư c ti u nhi t đ cơ th khi đư c đưa ra ngoài.
Đư ng tiêu hóa (đư ng ph ) Đ i ti n—phân nhi t đ cơ th đư c th i ra ngoài

Cơ ch tăng th i nhi t Run có th làm tăng sinh nhi t nhi u g p năm

Trong môi trư ng có nhi t đ cao hơn ho c khi
t p luy n, nhi t đ cơ th có xu hư ng tăng lên,
và tăng th i nhi t là c n thi t. Đi u này đư c th c
hi n b ng cách giãn m ch l p h bì và tăng ti t
m hôi. Giãn m ch s làm máu m đ n g n hơn
v i b m t cơ th , và thoát ra môi trư ng. Tuy
nhiên, n u nhi t đ môi trư ng g n b ng ho c
cao hơn nhi t đ cơ th , cơ ch này s không
hi u qu . Cơ ch th hai là tăng ti t m hôi, trong
đó lư ng nhi t dư th a làm b c hơi nư c trên
b m t da. Như đã đ c p trư c đó, đ m hôi
tr nên không hi u qu khi đ m không khí cao.
Vào nh ng ngày nóng, sinh nhi t cũng có th
b gi m do gi m trương l c cơ. Đây là lý do t i sao
chúng ta có c m giác r t ch m ch p trong nh ng
ngày nóng; cơ c a chúng ta s co nh hơn bình
thư ng và ch m hơn đ đáp ng v i tình tr ng
này.
Cơ ch duy trì nhi t
Trong môi trư ng có nhi t đ th p, th i nhi t là
không th tránh kh i nhưng có th s gi m
xu ng m t m c đ nào đó. S co m ch trong l p
h bì đưa máu t b m t cơ th v n i t i cơ th
nh th nhi t đ cơ th đư c duy trì. Đ m hôi
gi m và s ng ng hoàn toàn n u nhi t đ c a
vùng dư i đ i gi m xu ng dư i kho ng 98,6°F.
(Ghi nh nhi t đ bên trong c a não cao hơn
nhi t đ mi ng và ít b thay đ i b i nhi t đ môi
trư ng.)
N u nh ng cơ ch này không đ đ ngăn ch n
nhi t đ cơ th gi m xu ng, nhi t có th đư c
sinh ra b ng cách tăng trương l c cơ. Khi nhi t
đ bên trong (gan) đ t đ n 97°F, tăng trương l c
cơ l n lúc này tr nên đáng chú ý như run r y.
l n so v i bình thư ng.
M i ngư i cũng có nh ng hành vi đáp ng v i
l nh. Ch ng h n như m c áo len ho c đi vào
trong nhà ph n ánh nh n th c c a chúng ta v
s khó ch u khi b l nh. Đ i v i con ngư i (chúng
ta không có lông dày như m t s đ ng v t có vú
khác), nh ng ho t đ ng có ý th c này r t quan
tr ng đ ngăn ng a s th i nhi t quá m c khi tr i
r t l nh (xem Khung 17–2: R i lo n liên quan đ n
l nh).
S T
S t là nhi t đ cơ th cao b t thư ng và có th
đi kèm v i các b nh truy n nhi m, ch n thương v t
lý di n r ng, ung thư ho c t n thương th n kinh
trung ương. Các ch t gây s t đư c g i là
pyrogen. Pyrogens bao g m vi khu n, protein ngo i
lai và ch t hóa h c đư c gi i phóng trong quá
trình viêm. Các ch t hóa h c gây viêm đư c g i
là pyrogens n i sinh. Ngư i ta tin r ng pyrogens
nh hư ng v m t hóa h c đ n vùng dư i đ i và
“nâng cao thi t l p” c a trung tâm đi u nhi t dư i
đ i. Vùng dư i đ i s kích thích ph n ng c a cơ
th đ tăng nhi t đ cơ th lên trên m c thi t l p
này.
M t ví d c th là m t đ a tr b viêm h ng do
liên c u khu n. Các pyrogens vi khu n và n i sinh
thi t l p lên trung tâm đi u nhi t dư i đ i lên t i
102°F. Lúc đ u, cơ th “l nh hơn” so v i thi t l p
c a vùng dư i đ i, sau đó cơ ch sinh nhi t và
duy trì nhi t đư c kích ho t. Tr c m th y l nh và
b t đ u rùng mình ( n l nh). Cu i cùng, đ nhi t
đư c t o ra đ tăng thân nhi t đ n m c thi t l p
c a vùng dư i đ i là 102°F. T i th i đi m này,
đ a tr s c m th y không quá m cũng không
quá l nh vì nhi t đ cơ th bây gi là nh ng gì
vùng dư i đ i mu n.
3957_Ch17_436-459 06/10/14 10:58 AM Page 442
442 Thân nhi t và Trao đ i ch t
Khung 17–2 | R I LO N LIÊN QUAN Đ N L NH
B ng l nh là s đóng băng c a m t ph n c a cơ th .
Ngón tay, ngón chân, mũi và tai thư ng b nh hư ng
b i vi c ti p xúc lâu v i nhi t l nh vì các khu v c này
có th tích nh tương ng v i b m t c a chúng.
Lúc đ u da b ng a, sau đó tr nên tê c ng.
N u d ch cơ th đóng băng, tinh th băng có th phá
h y các mao m ch và các mô (vì nư c giãn n
khi đóng băng), và hình thành m n nư c. Trong
trư ng h p nghiêm tr ng có th gây ho i t ; đó là,
mô ch t vì thi u oxy.
Đi u tr b ng l nh bao g m tái t o vùng b
nh hư ng. N u t n thương da là rõ ràng, nó s
đư c đi u tr như th nó là m t ch n thương do b ng.
H thân nhi t là nhi t đ cơ th th p b t
thư ng (dư i 95°F) thư ng là h u qu c a vi c ti p
xúc lâu v i th i ti t l nh. M c dù ngư i b nh hư ng
ch c ch n c m th y l nh đ u tiên, c m giác này có
th vư t qua và đư c thay th b ng s lú l n, nói
ch m, xây x m và thi u s ph i h p trong ho t đ ng.
Khi nh hư ng c a pyrogens gi m đi, thi t l p
c a vùng dư i đ i cũng gi m, g n như bình thư ng tr
l i, 99°F. Lúc này đ a tr s c m th y m hơn, và cơ
ch th i nhi t s đư c kích ho t. S giãn n trong da
và đ m hôi s x y ra cho đ n khi nhi t đ cơ th
gi m xu ng thi t l p vùng dư i đ i m i. Đi u này đôi
khi đư c g i là “kh ng ho ng”, nhưng th c s cu c
kh ng ho ng đã trôi qua, vì m hôi cho th y nhi t
đ cơ th đang tr l i bình thư ng. Trình t thay đ i
nhi t đ trong cơn s t đư c th hi n trong hình 17–
1.
B n có th t h i li u s t có ph c v m c đích
h u ích hay không. Đ i v i nh ng cơn s t tnh là
k t qu c a nhi m trùng, câu tr l i là có. Các b ch
c u tăng cư ng ho t đ ng c a chúng nhi t đ cao
v a ph i, và s trao đ i ch t c a m t s m m b nh
b c ch . Do đó, s t có th có l i vì nó có th rút
ng n th i gian nhi m trùng b ng cách đ y nhanh s
phá h y m m b nh.
Tuy nhiên, s t cao có th gây h u qu nghiêm
tr ng. S t làm tăng t l trao đ i ch t, làm tăng s n
xu t nhi t, do đó làm tăng nhi t đ cơ th nhi u
hơn. Đây là m t cơ ch feedback dương tính s
ti p t c cho đ n khi m t tác đ ng t bên ngoài (như
aspirin ho c m m b nh b gi t) ho t đ ng như m t
cái phanh (xem hình 1–3 trong Chương 1). Khi nhi t
đ cơ th tăng lên trên 106°F, vùng dư i đ i b t đ u
m t kh năng đi u ch nh nhi t đ . Các protein c a t
bào, đ c bi t là các enzym, cũng
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Vào giai đo n này, con ngư i thư ng không
nh n ra m c đ nghiêm tr ng tình tr ng c a h , và
n u ngoài tr i (khi trư t băng ho c trư t tuy t) có
th không tìm ki m m t môi trư ng m hơn. H
thân nhi t c ti p di n, nh p th và nh p tim ch m,
và hôn mê và t vong có th x y ra sau đó.
Nh ng trư ng h p có nguy cơ b h thân nhi t
cao hơn bao g m ngư i cao tu i, cơ ch đi u hòa
thân nhi t không còn hi u qu n a, và nh ng ngư i
không có c m giác l nh trong cơ th . Đ i v i c hai
nhóm này, sinh nhi t có th gi m vì ít ho t đ ng cơ
b tr
Có th gây gi m thân nhi t trong m t s lo i ph u
thu t tim m ch ho c th n kinh. Vi c h thân nhi t
đư c đi u khi n m t cách th n tr ng làm gi m t
l trao đ i ch t và nhu c u v oxy, do v y có th
ph u thu t kéo dài mà không gây ho i t mô di n
r ng b nh nhân.
b sai h ng b i nhi t đ cao như v y. Các enzymes
tr nên bi n tính, nghĩa là, m t c u trúc và không xúc
tác các ph n ng c n thi t trong các t bào (xem
hình 2–9 trong Chương 2). K t qu là, các t bào b t
đ u ch t. Đi u này là nghiêm tr ng nh t não vì
các t bào th n kinh không th đư c thay th , ho c
ch c ch n không th thay th m t cách nhanh chóng.
Ch t t bào là nguyên nhân gây t n thương não sau
m t cơn s t cao kéo dài. nh hư ng c a nh ng thay
đ i v nhi t đ cơ th lên vùng dư i đ i đư c th
hi n trong hình 17–2.
M t lo i thu c như aspirin đư c g i là thu c h s t vì
nó làm gi m s t, có th do nh hư ng đ n nhi t đ
th tr Đ giúp gi m s t cao, cơ th có th đư c làm
l nh b ng cách th m nư c b ng nư c mát. Nhi t
đ cơ th tăng cao s khi n nư c bên ngoài b c hơi,
do đó làm gi m nhi t đ . S t r t cao c n đư c chăm
sóc y t .
TRAO Đ I CH T
Thu t ng trao đ i ch t bao g m t t c các ph n
ng x y ra trong cơ th . T t c nh ng gì xày ra trong
chúng ta là m t ph n c a s trao đ i ch t. Các ph n
ng trao đ i ch t có th đư c chia thành hai lo i
chính: đ ng hóa và d hóa.
Đ ng hóa có nghĩa là ph n ng t ng h p ho c “hình
thành”, s liên k t các phân t nh đ t o thành phân
t l n hơn
3957_Ch17_436-459 06/10/14 10:58 AM Page 443

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Thân nhi t và Trao đ i ch t443
www.foxitsoftware.com/shopping

Nhi t đ
Trung tâm
th c c a cơ
đi u nhi t
th
dư i đ i
105˚
Pyrogen tác đ ng lên vùng dư i đ i
104˚ Co m ch, run
nh hư ng c a gi m pyrogens
103˚

102˚
Đ m hôi, giãn m ch
101˚
Nhi t đ cơ th

100˚

99˚

98˚

2 hr 4 hr 6 hr 8 hr 10 hr 12 hr 14 hr 16 hr 18 hr 20 hr 22 hr 24 hr
Th i gian

Hình 17–1 S thay đ i nhi t đ cơ th trong m t cơn s t. Thay đ i nhi t đ cơ th (đư ng màu
tím) di n ra sau so v i nh ng thay đ i trong trung tâm đi u nhi t vùng dư i đ i (dòng màu xanh)
nhưng đáp ng cùng lúc khi đo n cu i.

CÂU H I:Trong chu k s t, t i sao l i có hi n tư ng đ m hôi và giãn m ch?

S t ng h p hemoglobin b i các t bào t y xương c u trúc c a m t enzyme và cơ ch t s xác đ nh ch c năng

đ , t ng h p khung xương b i các t bào t o xương,
t ng h p glycogen c a t bào gan, và t ng h p ch t
béo đư c lưu tr trong mô m là t t c các ví d v
s trao đ i ch t. Nh ng ph n ng như v y đòi h i
năng lư ng, thư ng d ng ATP
D hóa có nghĩa là phân h y, phá v liên k t c a
các phân t l n đ hình thành các phân t nh
hơn. Hô h p t bào là m t lo t các ph n ng d
hóa phân h y các phân t th c ăn thành carbon
dioxide và nư c. Trong quá trình d hóa, năng lư ng
thư ng đư c t o ra và đư c s d ng đ t ng h p
ATP (năng lư ng nhi t t o thành đã đư c th o lu n
trong ph n trư c). ATP đư c hình thành trong quá
trình d hóa sau đó đư c s d ng cho các ph n ng
đ ng hóa đòi h i năng lư ng như quá trình sao
chép DNA di n ra trư c s phân bào.
H u h t các ph n ng đ ng hóa và d hóa c a đ u
đư c xúc tác b i các enzym. Enzyme là các protein
cho phép ph n ng x y ra nhanh chóng nhi t
đ cơ th . Hãy nh l i Chương 2 v thuy t ho t
hóa vùng, nó cho r ng
c a enzyme. Cơ th có hàng ngàn enzym, và m i lo i là
đ c hi u, nghĩa là, nó s xúc tác cho ch m t lo i ph n ng.
Khi b n đ c các nh ng v n đ ti p theo, hãy ghi nh vai trò
thi t y u này c a các enzym.
HÔ H P T BÀO
Ph n ng tóm t t v hô h p t bào đã quá quen thu c v i
b n,
C6H12O6 + O2 CO2 + H2O + ATP + Nhi t
(glucose)
m c đích là đ s n xu t ATP Glucose ch a năng
lư ng ti m năng, và khi nó đư c phân h y thành
CO2 và H2O, năng lư ng này đư c gi i phóng dư i d ng
ATP và nhi t. Ôxy đư c thu n p t hơi th , và CO2
t o thành đư c lưu thông đ n ph i đ th ra. Nư c đư c
hình thành đư c g i là nư c t quá trình trao đ i và
3957_Ch17_436-459 06/10/14 10:58 AM Page 444

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
444 Thân nhi t và Trao đ i ch t www.foxitsoftware.com/shopping

Nhi t đ cơ th S đi u nhi t c a vùng

dư i đ i

Trên gi i h n s ng? 114˚

112˚
44˚ Đi u nhi t b nh hư ng
110˚ nghiêm tr ng
Đ t qu do nhi t ho c s t 108˚ 42˚
cao 106˚
104˚ 40˚
102˚
Luy n t p g ng s c ho c s t 38˚ Đi u nhi t hi u qu
100˚
37˚
Kho ng bình thư ng 98˚
36˚
96˚
94˚ 34˚
92˚
90˚ 32˚ Đi u nhi t b nh hư ng
H thân nhi t 88˚
(th i ti t l nh 30˚
ho c ngâm mình 86˚
trong nư c l nh) 84˚ 28˚
82˚
80˚ 26˚ M t đi u nhi t
78˚
76˚ 24˚
74˚
72˚
70˚
68˚
Dư i gi i h n s ng? 66˚

˚F ˚C

Hình 17–2 nh hư ng c a s thay đ i nhi t đ cơ th đ n kh năng đi u nhi t đ c a vùng dư i

đ i. Nhi t đ cơ th đư c th hi n b ng đ Fahrenheit và đ Celsius.

CÂU H I: Đ ra kho ng nhi t đ mà m t ngư i trung bình có th s ng đư c.

giúp đáp ng nhu c u nư c hàng ngày c a chúng ta.
Năng lư ng dư i d ng nhi t cho chúng ta nhi t đ cơ
th , và ATP đư c hình thành đư c s d ng cho các
ph n ng đòi h i năng lư ng. T ng h p ATP có nghĩa
là năng lư ng đư c s d ng đ liên k t m t phân t
phosphat t do v i ADP (adenosine diphosphate).
ADP và phosphat t do có m t trong các t bào sau
khi ATP b phá v
cho các ph n ng đòi h i năng lư ng (xem Hình
2– 11 trong Chương 2).
S phân h y glucose đư c tóm t t đây không h
đơn gi n như th , tuy nhiên, mà liên quan đ n m t
lo t các ph n ng ph c t tr Glucose đư c tách r i
thành t ng m nh, v i vi c lo i b các hydro và s
phân tách cacbon-cacbon
3957_Ch17_436-459 06/10/14 10:58 AM Page 445
m ch. Đi u này gi i phóng năng lư ng c a
glucose d n d n đ m t ph n đáng k (kho ng 40%)
có s n đ t ng h p ATP
S hô h p t bào c a glucose bao g m ba giai đo n
chính: đư ng phân, chu trình Krebs, và h th ng
v n chuy n cytochrome (ho c electron). M c dù
chi ti t c a t ng giai đo n n m ngoài ph m vi c a
cu n sách này, chúng tôi s tóm t t các khía
c nh quan tr ng nh t c a t ng cu n sách và sau đó
liên quan đ n vi c s d ng các axit amin và ch t béo
cho năng lư ng. B n tóm t t đơn gi n này đư c mô
t trong hình 17–3. Ba lo i th c ph m chính và các
s n ph m tiêu hóa cu i cùng c a chúng đư c hi n th
đ u hình nh; các mũi tên ch xu ng d n đ n các
giai đo n hô h p t bào.
Đư ng phân
Các enzym cho ph n ng đư ng phân đư c tìm
th y trong t bào ch t c a t bào, và oxy là không c n
thi t (đư ng phân là m t quá trình k khí). Tham
kh o hình 17–3 khi b n đ c ph n sau. Trong
đư ng phân, m t phân t glucose 6C đư c chia
nh thành hai phân t 3C c a axit pyruvic. Hai
phân t ATP là c n thi t đ b t đ u quá trình. Năng
lư ng mà chúng cung c p đư c g i là năng lư ng
ho t hóa và c n thi t đ làm cho glucose m t n
đ nh đ b t đ u phân h y. K t qu c a nh ng ph n
ng này là, năng lư ng đư c gi i phóng đ t ng h p
b n phân t ATP, đ có đư c hai phân t ATP trên
m i phân t glucose. Cũng trong quá trình đư ng, hai
c p hydro đư c lo i b b i NAD, m t phân t mang
ch a vitamin niacin. Hai phân t NAD do đó tr thành
2NADH2, và các c p hydro kèm theo này s đư c
v n chuy n đ n h th ng v n chuy n cytochrome
(giai đo n 3).
N u không có oxy trong t bào, như hi n tư ng x y
ra v i các t bào cơ khi luy n t p, pyruvic acid đư c
chuy n thành axit lactic, gây m i cơ. Tuy nhiên, n u
oxy có m t, axit pyruvic ti p t c trong giai đo n ti p
theo, chu trình Krebs.
Chu k acit citric Krebs
Các enzym cho chu trình Krebs (ho c chu trình axid
citric) n m trong ty th c a các t bào. Giai đo n
th hai c a hô h p t bào là hi u khí, có nghĩa là
c n oxy. Trong m t lo t các ph n ng, phân t axit
pyruvic đư c “tách r i” và các nguyên t cacbon c a
nó đư c chuy n thành CO2. Phân t CO2 đ u tiên
đư c lo i b b i m t lo i enzyme có ch a vitamin
thiamine. Và đ l i m t phân t 2C g i là nhóm
acetyl, k t h p v i m t phân t g i là coenzyme A đ
t o thành acetyl coenzyme A (acetyl CoA). Khi
acetyl CoA ti p t c trong chu trình Krebs, thêm hai
nguyên t cacbon
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Thân nhi t và Trao đ i ch t445
www.foxitsoftware.com/shopping
đư c lo i b như CO2, và nhi u c p hydrogens
đư c ch n b i NAD và FAD (m t phân t mang
khác có ch a vitamin riboflavin). NADH2 và FADH2
s mang hydrogens c a chúng đ n h th ng v n
chuy n cytochrome.
Trong chu trình Krebs, m t lư ng năng lư ng
nh đư c gi i phóng, đ đ t ng h p m t phân t
ATP (hai phân t trên m i glucose). Cũng lưu ý r ng
m t phân t 4C (axit oxaloacetic) đư c tái sinh sau
khi t o CO2. Phân t này s ph n ng v i acetyl
CoA ti p theo, làm cho chu trình Krebs th c s là
m t chu trình t duy trì. K t qu c a các giai đo n
hô h p t bào đư c nêu trong B ng 17–3.
H th ng v n chuy n Cytochrome (Electron)
Cytochromes là các protein ch a s t ho c đ ng
và đư c tìm th y trên màng trong c a ty th t
bào. Các c p hydro đã t ng là m t ph n c a
glucose đư c đưa đ n các cytochrome b i các
phân t mang NAD và FAD. M i nguyên t hydro
sau đó đư c tách thành proton (ion H+) và electron
c a nó. Các electron c a các hydro đư c truy n t
m t cytochrome sang m t cytochrome khác, và cu i
cùng là oxy. Các ion H+ tích lũy và t o ra m t
gradient n ng đ . Chúng đi qua m t enzyme g i
là ATP synthase đ n m t khu v c có n ng đ th p
hơn. Hãy suy nghĩ v các tuabin trong m t đ p l n
như nư c sông quay và t o ra đi n. Và, h t như v y,
là ATP synthase đư c ho t hóa b i dòng ch y c a
ion H+ (proton), và năng lư ng đ đư c t o ra đ
t ng h p 25 phân t c a ATP. Như b n có th th y,
h u h t ATP đư c s n xu t trong quá trình hô h p
t bào đ n t giai đo n th ba này.
Cu i cùng, và r t quan tr ng, m i nguyên t oxy
đã thu đư c hai electron (t các cytochrome) ph n
ng v i hai ion H+ t o thành nư c. S hình thành
c a nư c trao đ i ch t góp ph n vào ch t l ng n i
bào c n thi t và cũng ngăn ng a nhi m toan. N u
ion H+ tích lũy, chúng s làm gi m nhanh pH c a t
bào. Tuy nhiên, đi u này không x y ra vì các ion H +
ph n ng v i oxy đ t o thành nư c và gi m đ pH
đư c ngăn ch n.
Tóm t t v ba giai đo n hô h p t bào trong B ng
17–3 cũng bao g m các vitamin và khoáng ch t c n
thi t cho quá trình này. M t khái ni m t ng th quan
tr ng là m i quan h gi a ăn u ng và th . Ăn u ng
cung c p cho chúng ta m t ngu n năng lư ng ti m
năng (thư ng là glucose) và v i các vitamin và
khoáng ch t c n thi t. Tuy nhiên, đ gi i phóng năng
lư ng t th c ăn, chúng ta ph i th . Đây là lý do t i
sao chúng ta th . Oxy chúng ta hít vào là r t c n
thi t cho
3957_Ch17_436-459 06/10/14 10:58 AM Page 446

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

Proteins Carbohydrates Ch t béo

(Tiêu hóa) (Tiêu hóa) (Tiêu hóa)

Glucose Glycerol
Amino C C C C C C C C C C
acids NH2 C
C Acid béo
C 2 ATP
NH2 C C C C C C C C C
C NH2 C
C C C C C C C C C
(Oxi hóa
beta
2 NAD H2 4 ATP gan)
C
C C
C
C C C C C C C C C
Pyruvic acid C C
C C C
Nhóm
C C C CO2 Acetyl
Coenzyme A
NH2
NH2
NH2 C C
Acetyl CoA
Oxaloacetic C
C C
acid C Citric acid
C
C
Urea C
3 NAD H2 C
C
C
FAD H2

C CO
2 C CO
ATP 2

H H+ H+ H+

e Cytochromes
ATP Synthase

ATP
25 ATP

Oxygen =
H2O H+ H+
Trao đ i
nư c

Hình 17–3 Sơ đ bi u di n hô h p t bào. S phân gi i glucose đư c th hi n trung tâm, các

axit amin bên trái và các axit béo và glycerol bên ph i. Xem văn b n đ bi t mô t .

CÂU H I: C ba nhóm th c ph m đ u chuy n thành hai phân t nào đ vào chu trình Krebs?
3957_Ch17_436-459 06/10/14 10:58 AM Page 447

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Thân nhi t và Trao đ i ch t447 Table
www.foxitsoftware.com/shopping

B ng 17–3 | TÓM T T HÔ H P T BÀO

Phân t bư c vào Vitamins và ch t
Giai đo n (v trí) quá trình K t qu khoáng c n thi t

Đư ng phân Glucose—ATP là ■ 2 ATP (net) Niacin (m t ph nNAD)

(t bào ch t) năng lư ng đ ■ 2 NADH2 (vào chu i truy n
ho t hóa đi n t )
■ 2 pyruvic acid (hi u khí: vào
chu trình Krebs; k khí: hình
thành lactic acid)
Chu trình Krebs Pyruvic acid—t ■ CO2 (th i ra ngoài) Thiamine (cho
■
(ty th ) glucose ho c ■ ATP (2 trên 1 glucose) vi c th i CO2)
glycerol ho c ■ 3 NADH2 và1 FADH2 ■ Niacin (m t ph n
amino acid dư (t i chu i truy n đi n t ) c a NAD)
ho c ■ Riboflavin (m t
■ 1 phân t 4C đư c tái
Acetyl CoA—t t o cho chu k ti p theo ph n c a FAD)
acids béo ho c ■ Pantothenic acid
amino acids dư (m t ph n c a
coenzyme A)
Chu i truy n đi n t NADH2và FADH2— t ■ 25 ATP ■ S t và đ ng (m t
(ty th ) đư ng phân và chu ■ Nư c chuy n ph n c a vài
trình Krebs hóa cytochromes)

đư c thay đ i thành các ch t tham gia vào chu

hoàn thành hô h p t bào, và CO2 t o ra đư c
tth i ra ngoài.
Protein và ch t béo đóng vai trò như ngu n năng
lư ng
M c dù glucose là ngu n năng lư ng ưa thích
cho các t bào, protein và ch t béo cũng ch a năng
lư ng ti m năng và là ngu n năng lư ng thay th
trong nh ng tình hu ng nh t đ nh.
Như b n đã bi t, các protein đư c t o thành t
các phân t nh hơn đư c g i là axit amin, và vi c
s d ng chính cho các axit amin mà chúng ta thu
đư c t th c ph m là s t ng h p các protein m i.
Tuy nhiên, các axit amin dư th a - nh ng th không
c n thi t ngay l p t c cho t ng h p protein - có th
đư c s d ng đ s n xu t năng lư ng. Trong gan,
các axit amin dư th a đư c kh amin, đó là, các
nhóm amin (NH2) đư c lo i b .
Ph n còn l i đư c chuy n thành m t phân t phù
h p v i chu k Krebs. Ví d , m t axit amin kh amin
có th đư c thay đ i thành m t axit pyruvic 3C ho c
m t nhóm acetyl 2C. Khi nh ng phân t này đi vào
chu trình Krebs, k t qu cũng gi ng như khi chúng
xu t phát t glucose. Sơ đ trong hình 17–3.
Ch t béo đư c t o thành t glycerol và axit béo, đó
là nh ng s n ph m cu i cùng c a quá trình tiêu hóa
ch t béo. Nh ng phân t này cũng có th
trình Krebs, và các ph n ng thư ng di n ra trong
gan. Glycerol là m t phân t 3C có th chuy n đ i
thành axit pyruvic 3C, đi vào chu trình Krebs. Trong
quá trình oxy hóa beta, các chu i carbon dài c a
các axit béo đư c chia thành các nhóm acetyl 2C,
bư c vào chu trình Krebs (xem hình 17– 3).
C axit amin và axit béo có th đư c chuy n đ i
b i gan thành keton, đó là các phân t 2 ho c 4C
như axeton và acetoacetic. M c dù các t bào cơ
th có th s d ng keton trong hô h p t bào,
nhưng r t ch m. Trong các trư ng h p ch t béo
ho c axit amin tr thành ngu n năng lư ng chính,
m t tr ng thái g i là ketosis b t đ u hình thành;
đi u này đư c mô t trong Khung 17–3: Ketosis.
Các axit amin dư th a cũng có th đư c chuy n
thành glucose; đi u này r t quan tr ng đ cung c p
cho não b khi lư ng carbohydrate thu vào th p.
nh hư ng c a hormone đ n chuy n hóa th c ăn
đư c tóm t t trong B ng 17-4.
Năng lư ng có s n t ba lo i ch t dinh dư ng
Năng lư ng ti m năng trong th c ph m đư c đo
b ng đơn v g i là Calo ho c kilocalories. M t calo
(ch thư ng “c”) là
3957_Ch17_436-459 06/10/14 10:58 AM Page 448

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
448 Thân nhi t và Trao đ i ch t www.foxitsoftware.com/shopping

Khung 17–3 | KETOSIS

Khi ch t béo và axit amin đư c s d ng cho
vi c t ng h p năng lư ng, chúng thư ng đư c
gan chuy n đ i thành ketone. Ketone là các phân
t h u cơ như axeton có th đư c bi n đ i thành
acetyl CoA và đi vào chu trình Krebs. Các t bào
khác có th s d ng keton làm ngu n năng lư ng,
nhưng chúng r t. Khi keton đư c s n xu t v i
s lư ng ít, thư ng là gi a các b a ăn, th tích
máu tăng không đáng k l m.
Tình tr ng ketosis t n t i khi ch t béo và protein
tr thành ngu n năng lư ng chính, và keton tích
lũy trong máu nhanh hơn vi c t bào có th s
d ng chúng. B i vì keton là các axit h u cơ, chúng
làm gi m đ pH c a máu. Khi lư ng ketone
trong máu tăng lên, th n ti t ra keton, nhưng chúng
cũng ph i bài ti t nhi u nư c hơ đóng vai trò như
m t dung môi, và đi u đó d n đ n m t nư c.
Ketosis là quan tr ng v m t lâm sàng trong
b nh đái tháo đư ng , đói, và r i lo n ăn u ng
như chán ăn. B nh đái tháo đư ng v i tri u ch ng
khó ki m soát có th ti n tri n thành nhi m toan
keton, m t d ng nhi m toan chuy n hóa có th
d n đ n ch ng lú l n, hôn mê và t vong. Vi c
ngăn c n tình tr ng này đòi h i ngu n năng lư ng
carbohydrate và insulin c n thi t đ s d ng nó.

B ng 17–4 | HORMONES ĐI U HÒA CHUY N HÓA

HORMONE (TUY N) TÁC D NG

Thyroxine (ttuy n giáp) ■ Tăng cư ng s d ng t t c ba lo i th c ph m cho năng

lư ng (glucose, ch t béo, axit amin)
■ Tăng t ng h p protein
Hormone tăng trư ng (tuy n yên trư c) ■ Tăng v n chuy n amino acid vào t bào
■ Tăng t ng h p protein
■ Tăng t ng h p năng lư ng t ch t béo

Insulin (tuy n t y) ■ Tăng v n chuy n glucose vào t bào và t ng h p năng lư ng

Glucagon (tuy n t y)
Cortisol (v thư ng th n)
Epinephrine (t y thư ng th n)
■ Tăng chuy n đ i glucose thành glycogen và d tr gan
và cơ
■ Tăng v n chuy n amino acids và aicd béo vào t bào cho
vi c t ng h p (không t o năng lư ng)
■ Tăng chuy n đ i glycogen thành glucose
■ Tăng t ng h p năng lư ng t amino acid và acid
béo
■ Tăng chuy n đ i glycogen thành glucose gan
■ Tăng t ng h p năng lư ng t amino acid và acid béo
■ Gi m t ng h p protein ngo i tr gan và đư ng tiêu hóa
■ Tăng chuy n đ i glycogen thành glucose
■ Tăng t ng h p năng lư ng t ch t béo

lư ng năng lư ng c n thi t đ tăng nhi t đ 1 gam 7 kilocalories. Đây là lý do t i sao m t ch đ ăn

nư c 1°C. M t kilocalorie ho c Calorie (“C”) g p 1000
l n lư ng năng lư ng đó.
M t gam carbohydrate t o ra kho ng 4 kilocalories.
M t gram protein cũng cho năng su t kho ng 4
kilocalories. Tuy nhiên, m t gam ch t béo có năng
su t 9 kilocalories và m t gram rư u tương đương v i
nhi u ch t béo có nhi u kh năng d n đ n tăng cân
n u calo không đư c tiêu háo trong các ho t đ ng
đòi h i năng lư ng: 8 gram ch t béo trong kh u ph n
khoai tây chiên, nhi u g p đôi lư ng calo so v i cùng
m t lư ng đư ng (ho c tinh b t) trong m t cookie.
3957_Ch17_436-459 06/10/14 10:58 AM Page 449

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Thân nhi t và Trao đ i ch t449
www.foxitsoftware.com/shopping

B n có th đã nghe c m t “calo tr ng” đư c áp d ng cho

k o ho c nư c gi i khát. “Tr ng” theo nghĩa này không có
nghĩa là “không” ho c “không có gì”; Ví d , 150 calo đư ng
trong nư c ng t có th đư c s d ng đ s n xu t năng
lư ng, nhưng l i không đư c s d ng khi dư th a- và lư ng
calo vư t quá nhu c u năng lư ng s đư c bi n đ i thành
ch t béo và đư c lưu tr .
Hàm lư ng calo là m t ph n c a thông tin dinh dư ng trên
nhãn th c ph m. Trên nhãn, thu t ng calorie th c s
có nghĩa là Calorie ho c kilocalories đư c hi u theo m t
cách đơn gi n.
T NG H P NĂNG LƯ NG T TH C
PH M
Bên c nh ngu n năng lư ng có s n, m i lo i th c ph m
đư c s d ng trong các ph n ng đ ng hóa đ t ng h p
các v t li u c n thi t cho t bào và mô. B ng tóm t t đơn
gi n v nh ng ph n ng này đư c th hi n trong hình
17–4. Ba lo i th c ph m và s n ph m tiêu hóa cu i cùng
c a chúng phía

Ch t béo (mô
m )

Proteins (enzymes,
c u trúc)
Glycogen

Cholesterol
và steroids
Th a (kh khác
amin)
Th a

Phospholipids
Amino acids (màng t bào)
không c n thi t Đư ng pentose

Bi n đ i amin

Proteins Carbohydrates Ch t béo

(Tiêu hóa) (Tiêu hóa)

(Tiêu hóa)

Amino C C C
C C C C C C C
acids NH2 C Glycerol
C Glucose Acid béo
NH2 C
C C C C C C C C C
C
NH2 C C C C C C C
C C
C

Hình 17–4 T ng h p t th c ph m. Xem văn b n mô t

CÂU H I: Amino acids dư th a có th đư c s d ng đ t ng h p carbohydrates

ho c ch t béo. V y có loai th c ph m nào đư c s d ng đ t ng h p protein?
3957_Ch17_436-459 06/10/14 10:58 AM Page 450
450 Thân nhi t và Trao đ i ch t
dư i cùng c a hình nh, và các mũi tên đi lên cho
bi t t ng h p và d n đ n các s n ph m đư c hình
thành. B n có th tham kh o hình 17–4 khi b n đ c
các ph n ti p theo.
Glucose
Glucose là nguyên li u thô đ t ng h p m t
monosaccharide quan tr ng khác, đư ng pentose là
m t ph n c a axit nucleic. Deoxyribose là 5-carbon
đư ng đư c tìm th y trong DNA, và ribose đư c tìm
th y trong RNA. Ch c năng c a nh ng lo i đư ng
này r t quan tr ng, vì không có đư ng pentose,
các t bào c a chúng ta không th t o ra các nhi m
s c th m i đ phân chia t bào cũng như không
th c hi n quá trình t ng h p protein.
B t k glucose vư t quá nhu c u năng lư ng ho c
nhu c u v đư ng pentose ngay l p t cđư c chuy n
thành glycogen trong gan và cơ. Sau đó glycogen
s là ngu n năng lư ng trong tình tr ng h đư ng
huy t ho c trong khi luy n t p. N u v n còn nhi u
glucose, nó s đư c thay đ i thành ch t béo và
đư c lưu tr trong mô m .
Axit amin
Như đã đ c p, vi c t ng h p năng lư ng t các
axit amin không thi t y u b i gan và t ng h p các
protein m i trong t t c các mô. M t s protein mà
b n đã quen thu c: keratin và melanin trong l p bi u
bì; collagen trong l p h bì, gân và dây ch ng;
myosin, actin và myoglobin trong các t bào cơ;
hemoglobin trong h ng c u; kháng th do WBC t o
ra; prothrombin và fibrinogen đ đông máu; albumin
đ duy trì th tích máu; pepsin và amylase đ tiêu
hóa; hormone tăng trư ng và insulin; và hàng ngàn
enzym c n thi t đ xúc tác các ph n ng trong cơ
th .
Các axit amin chúng ta thu đư c t các protein trong
th c ph m đư c các t bào s d ng đ t ng h p
năng lư ng v i m c c n thi t cho cơ th . Ch khi nhu
c u c a cơ th đ i v i các protein m i đã đư c đáp
ng là các axit amin đư c s d ng đ s n xu t năng
lư ng. Nhưng chú ý trong hình 17–4 nh ng gì x y
ra v i các axit amin dư th a; chúng s đư c kh và
chuy n đ i thành carbohydrate đơn gi n và góp ph n
vào lưu tr glycogen ho c chúng có th đư c bi n
đ i thành ch t béo và đư c lưu tr trong mô m .
Axit béo và Glycerol
Các s n ph m cu i cùng c a quá trình tiêu hóa ch t
béo không thi t y u ngay l p t c đư c s d ng đ
sinh ra năng lư ng lưu tr dư i d ng ch t béo (ch t
béo trung tính) trong mô m . H u h t các mô m
đư c tìm th y dư i da và là năng lư ng ti m tàng
cho khi lư ng th c ăn gi m xu ng. Lưu ý trong
B ng 17-4 r ng insulin kích thích t ng h p và d tr
ch t béo. M t gi thi t
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
tăng cân đ xu t r ng m t ch đ ăn nhi u đư ng
và tinh b t kích thích s bài ti t quá nhi u insulin
d n đ n tăng d tr ch t béo, không đư c đư c s
d ng cho vi c t o năng lư ng.
Axit béo và glycerol cũng đư c s d ng đ t ng
h p phospholipid, là thành ph n thi t y u c a t t c
các màng t bào. Myelin, ví d , là m t phospholipid
c a màng t bào Schwann, t o thành v myelin c a
các t bào th n kinh ngo i biên.
Gan có th t ng h p h u h t các axit béo c n thi t
cho cơ th . Hai trư ng h p ngo i l là axit linoleic và
axit linolenic, là các axit béo thi t y u và ph i đư c
l y t ch đ ăn u ng. Axit linoleic là m t ph n c a
lecithinlà m t ph n c, a t t c các màng t bào. D u
th c v t là ngu n cung c p các axit béo thi t y u
này.
Khi các axit béo b phá v trong quá trình oxy hóa
beta, các nhóm acetyl k t qu cũng có th đư c s
d ng đ t ng h p cholesterol, m t lo i steroid. Đi u
này x y ra ch y u gan, m c dù t t c các t bào
có kh năng t ng h p cholesterol cho màng t bào
c a chúng. Gan s d ng cholesterol đ t ng h p
mu i m t đ nhũ tương hóa ch t béo trong quá trình
tiêu hóa. Các hormon steroid cũng đư c t ng h p t
cholesterol. Cortisol và aldosterone đư c s n xu t
b i v thư ng th n, estrogen và progesterone b i
bu ng tr ng, và testosterone b i tinh hoàn.
VITAMIN VÀ CÁC KHOÁNG CH T
Vitamin là các phân t h u cơ c n thi t v i s
lư ng r t nh cho ho t đ ng bình thư ng c a cơ
th . M t s lo i vitamin là coenzyme; có nghĩa là
chúng c n thi t cho ho t đ ng c a m t s enzym
nh t đ nh. Nh ng lo i khác là các vitamin ch ng oxy
hóa, bao g m vitamin C, E và beta-carotene (ti n thân
c a vitamin A). Ch t ch ng oxy hóa ngăn ch n thi t
h i t các g c t do, là các phân t có ch a m t
electron chưa ghép đôi và có tính ph n ng cao.
Ph n ng c a các g c t do có th làm t n thương
DNA, màng t bào và các bào quan t bào. Các g c
t do đư c hình thành trong m t s ph n ng cơ
th bình thư ng, nhưng hút thu c và ti p xúc v i ô
nhi m s làm tăng s hình thành c a chúng. Các
vitamin ch ng oxy hóa k t h p v i các g c t do
trư c khi chúng có th ph n ng v i các thành ph n
t bào. Th c ph m ngu n g c th c v t là ngu n
cung c p các lo i vitamin này. B ng 17-5 tóm t t
m t s khía c nh trao đ i ch t và dinh dư ng quan
tr ng c a các lo i vitamin chúng ta c n.
Thi u h t vitamin thư ng d n đ n b nh t t: thi u
vitamin C và b nh scorbut, ví d (xem H p 4–2
trong Chương 4). Các b nh thi u h t khác đã đư c
bi t đ n trong nhi u th p k bao g m pellagra (thi u
niacin), beri-beri (riboflavin), thi u máu ác tính (B12),
và
3957_Ch17_436-459 06/10/14 10:58 AM Page 451

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Thân nhi t và Trao đ i ch t451
www.foxitsoftware.com/shopping

Table 17–5 | VITAMINS

VITAMIN CH C NĂNG NGU N TH C ĂN GHI CHÚ
■ Chuy n đ i acid pyruvic thành
TAN TRONG NƯ C
Acetyl CoA trong hô h p t
Thiamine (B1) Th t, tr ng, rau đ u, B phá h y nhanh
bào
rau lá xanh, ngũ chóng b i nhi t
■ T ng h p đư ng pentose
c c đ
■ T ng h p acetylcholine

Riboflavin (B2) ■ Là m t ph n c a FAD trong Meat, milk, cheese, M t lư ng nh

hô h p t bào grains đư c sinh ra b i
vi khu n GI
Niacin (nicotinamide) ■ Là m t ph n c a FAD trong hô h p t bào Th t, cá, ngũ c c, Có th đư c t ng
■ Chuy n hóa ch t béo thành năng tr ng, rau c h p t amino
lư ng acid tryptophan
Pyridoxine (B6) ■ Là m t ph n c a enzyme c n Meat, fish, grains, Small amounts
thi t cho quá trình chuy n hóa yeast, yogurt produced by
axit amin và t ng h p protein, GI bacteria
t ng h p acid nucleic, t ng
h p các kháng th
B12 (cyanocobalamin) ■ T ng h p DNA, đ c bi t là Gan, th t, cá, Ch a coban; y u
s n sinh h ng c u tr ng, s a, t n it it
■ Chuy n hóa amino acids phomat các t bào đ nh
thành năng lư ng d dày c n
■ T ng h p l p v bao myelin, thi t cho s
đ c bi t là t bào thân kinh h p thu
Biotin ■ T ng h p nucleic acids Y n m ch, gan, tr ng M t lư ng nh
■ Chuy n hóa acid béo và đư c sinh ra
amino acids b i vi khu n GI
Folic acid (folacin) ■ T ng h p DNA, s n sinh t Gan, ngũ c c, đ u, M t lư ng nh
bào máu rau lá xanh đư c sinh ra
■ Tham gia vào s phát tri n b i vi khu n
th n kinh bào thai GI
Pantothenic acid ■ Là m t ph n c a coenzyme A Th t, cá, ngũ c c, M t lư ng nh
trong hô h p t bào; chuy n hóa đ u rau c đư c sinh ra b i
amino acids thành năng lư ng vi khu n GI
Vitamin C (ascorbic ■ T ng h p collagen, Trái cây chua, cà B phá h y nhanh
acid) tham gia s lành v t chua, khoai tây chóng b i nhi t
thương đ
■ Chuy n hóa amino acids
■ H p thu s t
■ Ch t ch ng oxi hóa- b o
v t bào kh i các g c t
do

Continued
3957_Ch17_436-459 06/10/14 10:58 AM Page 452

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
452 Thân nhi t và Trao đ i ch t www.foxitsoftware.com/shopping

B ng17–5 | CH T KHOÁNG—ti p theo

VITAMIN CH C NĂNG NGU N TH C ĂN GHI CHÚ

TAN TRONG D U
Vitamin A ■ T ng h p rhodopsin Rau xanh, gan, s a, Đư c lưu tr trong
■ Tăng l ng đ ng calci và tr ng gan; mu i m t
phát tri n xương c n thi t cho s
■ Duy trì l p bi u mô h p th

Vitamin D ■ H p th canxi và phospho S a nguyên ch t, Đư c s n sinh

trong ru t non lòng đ tr ng, da khi ti p xúc
■ Tham gia ph n ng mi n d u gan cá v i tia UV;
d ch, tác d ng c a insulin, đư c lưu tr
duy trì kh i lư ng cơ và s c trong gan; mu i
kh e m t c n thi t
cho s h p thu

Vitamin E ■ Ch t ch ng oxy hóa - ngăn s

phá h y màng t bào Các lo i h t, m m D tr trong gan và
■ Thúc đ y làm lành v t thương lúa mì, d u h t mô m ; mu i
và th i đ c gan m t c n thi t
cho s h p thu
Vitamin K ■ T ng h p prothrombin và các Gan, rau chân Đư c s n xu t b i vi
y u t đông máu khác v t, c i b p khu n GI; mu i
m t c n thi t cho
s h p thu; đư c
d tr gan

còi xương (D). G n đây, t m quan tr ng c a axit t l trao đ i ch t thư ng đư c bi u hi n

folic (folacin) cho s phát tri n c a h th n kinh
trung ương thai nhi đã đư c công nh n. Axit folic
đ y đ trong quá trình mang thai có th làm gi m
đáng k nguy cơ n t đ t s ng (c t s ng c t
s ng) và vô căn (v ng m t c a não, luôn gây t
vong) thai nhi.
Khoáng ch t là nh ng hóa ch t vô cơ đơn gi n
và có nhi u ch c năng, nhi u trong s đó b n đã
quen thu c v i th o lu n v các nguyên t vi
lư ng trong Chương 2. B ng 17-6 li t kê m t s
khía c nh quan tr ng c a khoáng ch t. B n s
th y r ng m t s ch c năng là c u trúc, ch ng
h n như canxi trong ma tr n xương ho c clo như
là m t ph n c a axit clohydric, và các ch c năng
khác là m t ph n c a m t quá trình, ch ng h n
như canxi trong đông máu và clo trong th m
th u. Chúng ta s tr l i các khoáng ch t như
m t ph n c a nghiên c u v cân b ng ch t l ng -
đi n gi i trong Chương 19.
T L TRAO Đ I CH T
M c dù thu t ng chuy n hóa đư c s d ng đ
mô t t t c các ph n ng hóa h c di n ra bên
trong cơ th ,
cho m t lư ng nhi t sinh ra. Đi u này là do nhi u
ho t đ ng trong cơ th s d ng ATP cũng t o ra
nhi t. Nh ng quá trình này bao g m s co cơ,
bơm máu c a tim, và s phân h y bình thư ng
c a các thành ph n t bào. Do đó, có th xem
lư ng nhi t đư c sinh ra như m t thư c đo c a
ho t đ ng trao đ i ch t.
Như đã đ c p t trư c, năng lư ng có s n
t th c ph m đư c đo b ng kilocalories (kcal).
Kilocalories cũng là đơn v đư c s d ng đ đo
năng lư ng mà cơ th tiêu hao. Ví d , trong gi c
ng , năng lư ng tiêu hao b i m t ngư i n ng
kho ng 150 pound là kho ng 60 đ n 70 kcal m i
gi . Vi c chu n b b a sáng làm tăng hao phí
năng lư ng lên 80 đ n 90 kcal m i gi . Đ i v i
các bà m có nhi u con nh , giá tr này có th cao
hơn đáng k . Rõ ràng, ho t đ ng m nh hơn d n
đ n hao phí năng lư ng l n hơn.
Năng lư ng c n thi t ho t đ ng s ng đơn thu n
(n m yên l ng trên giư ng) là t l trao đ i ch t
cơ b n (BMR). Xem Khung 17–4: T l đ ư c
tính
3957_Ch17_436-459 06/10/14 10:58 AM Page 453

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Thân nhi t và Trao đ i ch t453
www.foxitsoftware.com/shopping

B ng 17–6 | CH T KHOÁNG
CH T KHOÁNG CH C NĂNG NGU N TH C ĂN GHI CHÚ

Calcium ■ Hình thành xương và răng S a, phomat, s a chua, Vitamin D c n thi t

■ Ch c năng th n kinh và cơ rau c có lá xanh, h i cho s h p thu; d
■ Đông máu s n có v tr trong xương
Phosphorus ■ Hình thành xương và răng S a, phomat, cá, Vitamin D c n thi t
■ Là m t ph n c a DNA, RNA, ATP, th t cho s h p thu;
và phospholipids d tr trong
■ M t ph n c a h th ng đ m phosphate xương
Natri ■ Góp ph n áp l c th m th u c a cơ Cation d i dào
th Mu i ăn, h u như t t nh t trong
■ Truy n xung th n kinh và co cơ c các lo i th c d chngo i
■ M t ph n c a h th ng đ m ph m bào
phosphate
Kali ■ Góp ph n áp l c th m th u c a cơ Cation d i dào nh t
th H u như t t c các lo i trong d ch n i
■ D n truy n xung th n kinh và co th c ph m bào
cơ
Clo ■ Góp ph n áp l c th m th u c a cơ Mu i ăn Anion d i dào nh t
th trong d chngo i
■ Part of HCI in gastric juice bào
S t ■ Là m t ph n c a hemoglobin và myoglobin Th t, h i s n có v , mơ D tr gan
■ Là m t ph n c a cytochromes trong hô h p khô, rau đ u, tr ng
t bào
Iod ■ Là m t ph n c a thyroxine và T3 Iodized salt, Quan tr ng trong s
seafood phát tri n th n
kinh tr em
Lưu hu nh ■ C u t o nên m t vàiamino acids Th t, tr ng Insulin và keratin
■ C u t o nên thiamine và biotin c n lưu hu nh
Magie ■ Hình thành xương Rau c xanh, đ u, C u t o nên ch t
■ Chuy n hóa ATP–ADP h i s n, s a di p l c cây
xanh
Mangan ■ Hình thành urê Đ u, ngũ c c, rau lá M t ít đư c d
■ T ng h p acid béo và xanh tr gan
cholesterol
Đ ng ■ T ng h p hemoglobin Gan, h i s n, D tr gan
■ Là m t ph n c a cytochromes ngũ c c, đ u
trong hô h p t bào
■ T ng h p melanin
Côban ■ Thành ph n c a vitamin B12 Gan, th t, cá D tr vitamin B12

K m ■ M t ph n c a anhydrase carbonic Th t, h i s n, ngũ N u dư th a gây

c n thi t cho v n chuy n CO2 c c, đ u nh hư ng đ n
■ M t ph n c a peptidases c n cho chuy n hóa
tiêu hóa proteins đ ng và gi m
■ C n cho ho t đ ng v giác kh u giác
■ Tham gia làm lành v t thương
3957_Ch17_436-459 06/10/14 10:58 AM Page 454
454 Thân nhi t và Trao đ i ch t
Khung 17–4 | T L TRAO Đ I CH T
Đ ư c tính t l trao đ i ch t cơ b n (BMR), phép
tính kilocalories (kcal) đư c s d ng m i gi như
sau:
Đ i v i ph n : s d ng h s 0,9 kcal / kg
(kg) tr ng lư ng cơ th
Đ i v i nam gi i: s d ng h s 1,0 kcal cho m i
kg tr ng lư ng cơ th
Sau đó nhân kcal/gi v i 24 gi đ xác đ nh kcal
trên ngày.
Ví d M t ph n n ng 200 pounds:
1. Đ i pounds sang kilograms:
120 lb at 2.2 lb/kg = 55 kg
2. Nhân kg cân n ng v i y u t BMR: 55
kg × 0.9 kcal/kg/hr = 49.5 kcal/hr
3. Nhân kcal/hr v i 24:
49.5 kcal/hr × 24 = 1188 kcal/ngày
(BMR kho ng 1200 kcal/ngày)
Ví d : M t ngư i đàn ông n ng 160 pounds:
1. 160 lb at 2.2 lb/kg = 73 kg
2. 73 kg × 1.0 kcal/kg/hr = 73 kcal/hr
3. 73 kcal/hr × 24 = 1752 kcal/ngày
t l trao đ i ch t c a riêng b n. M t s y u t nh
hư ng đ n t l trao đ i ch t như sau:
1. Luy n t p th thao - S co cơ làm tăng hao
phí năng lư ng và làm tăng t l trao đ i ch t
(xem H p 17–5: Gi m cân).
2. Tu i - T l trao đ i ch t cao nh t tr nh và
gi m theo đ tu i. Các yêu c u v năng lư ng
cho s phát tri n và s hao phí m t lư ng
nhi t l n b do cơ th nh hơn d n đ n t l
trao đ i ch t tr em cao hơn. Sau khi ng ng
phát tri n, t l trao đ i ch t gi m kho ng 2%
m i th p k . N u m t ngư i tr nên ít ho t
đ ng hơn, lư ng gi m là g n 5% m i th p k .
3. C u hình cơ th ngư i trư ng thành -
Ngư i cao, m thư ng có t l trao đ i ch t
cao hơn so v i nh ng ngư i có th p, ch c kh e
có cùng cân n ng. S dĩ như v y vì ngư i cao,
m có di n tích b m t l n hơn (t l v i tr ng
lư ng) thông qua đó nhi t liên t c b m t. Do
đó, t l trao đ i ch t hơi cao hơn m t chút
đ bù l i cho s m t nhi t l n hơn. M i liên
quan
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Đ ư c ch ng lư ng năng lư ng th c s đã chi
tiêu trong m t ngày trung bình (24 gi ), có th s
d ng các t l ph n trăm sau đây:
Ít v n đ ng: tăng 40% đ n 50% BMR vào BMR
V n đ ng nh : tăng 50% đ n 65% BMR vào
BMR
V n đ ng v a ph i: tăng 65% đ n 75% BMR vào
BMR
V n đ ng g ng s c: tăng 75% đ n 100% BMR vào
BMR
S d ng ví d ngư i ph n n ng 120-pounds
v i BMR 1200 kcal/ngày:
Ít: 1680 to 1800 kcal/ngày
Nh : 1800 to 1980 kcal/ngày
V a ph i: 1980 to 2100 kcal/ngày
G ng s c: 2100 to 2400 kcal/ngày
gi a t l b m t v i tr ng lư ng cho các c u
hình cơ th khác nhau đư c minh h a trong
hình 17–5.
4. Hormone gi i tính - Testosterone làm tăng ho t
đ ng trao đ i ch t v i m c đ cao hơn so v i
estrogen, vì th nam gi i có t l trao đ i ch t
cao hơn m t chút so v i gi i n . Ngoài ra, đàn
ông thư ng có nhi u cơ b p hơn- mô ho t đ ng,
trong khi ph n có xu hư ng có nhi u ch t béo
hơn- mô h u như không ho t đ ng.
5. Kích thích giao c m - Trong tình tr ng stress,
t l trao đ i ch t c a cơ th tăng lên. Ngoài
ra đóng góp vào đây là các hormon epinephrine
và norepinephrine.
6. Gi m lư ng th c ăn — N u lư ng th c ăn gi m
trong m t th i gian dài, t l trao đ i ch t cũng
b t đ u gi m. Có th do s trao đ i ch t c a cơ
th “gi m xu ng” đ duy trì ngu n năng lư ng
có s n. (Xem Khung 17– 6: Leptin và Ch s kh i
cơ th .)
7. Khí h u — Nh ng ngư i s ng trong vùng khí
h u l nh có th có t l trao đ i ch t cao hơn t
10% đ n 20% so v i ngư i
3957_Ch17_436-459 06/10/14 10:58 AM Page 455

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Thân nhi t và Trao đ i ch t455
www.foxitsoftware.com/shopping

Khung 17–5 | GI M CÂN

Gi m cân ph thu c vào m t th c t đơn gi n: Vi c theo dõi lư ng calo hàng ngày là m t ph n
chi tiêu calo trong ho t đ ng ph i vư t quá lư ng quan tr ng trong vi c c g ng gi m cân. Đi u quan
calo trong th c ph m (calo có nghĩa là kilocalorie). tr ng c n nh là m t ch t béo lâu dài thư ng không
Đ gi m 1 pound m cơ th , bao g m ch t béo, vư t quá 1 đ n 2 pound m i tu n. M t ph n là vì
nư c và protein, 3500 calo năng lư ng ph i đư c lư ng calo gi m, t l trao đ i ch t gi m. T p th
chi tiêu. M c dù b t k hình th c luy n t p nào d c là r t quan tr ng.
cũng đ u s d ng calo, nhưng t p luy n càng v t M t ch đ ăn u ng gi m cân h p lý s bao
v thì lư ng calo càng tăng. M t s ví d đư c cho g m carbohydrate đ cung c p nhu c u năng
trong b ng. lư ng, protein dinh dư ng (40 đ n 45 gram m i
H u h t bao bì th c ph m có ch a thông tin ngày), và có ít m đ ng v t. Bao g m rau c và
dinh dư ng, bao g m lư ng calo m i kh u ph n. trái cây s cung c p vitamin, khoáng ch t và ch t
xơ.
Calories trung bình Calories trung bình
Ho t đ ng trong 10 phút Ho t đ ng trong 10 phút
Đi b nhanh 45 Ch y (8 mph) 120
Đi b lên c u thang 170 Đ p xe (10 mph) 70
Khiêu vũ 40 Đ p xe (15 mph) 115
Nh y 65 Bơi l i 100

s ng các vùng nhi t đ i. Nguyên nhân là do s

thay đ i trong bài ti t thyroxine, hormone ch u
trách nhi m đi u ch nh t l trao đ i ch t. khí
h u l nh, vi c sinh nhi t m nh s làm tăng ti t
thyroxine và t l trao đ i ch t cao hơn.

LÃO HÓA VÀ TRAO Đ I CH T

Như đã đ c p trong ph n trư c, t l trao đ i

ch t gi m d n theo đ tu i. Tuy nhiên, nh ng ngư i
cao tu i n u v n ho t đ ng bình thư ng, có th d
dàng duy trì vi c sinh năng lư ng phù h p v i nhu
c u c a h mi n là s c kh e t ng quát c a h t t.
Tuy nhiên, m t s ngư i b khi m khuy t v th ch t
ho c tình c m có th có nguy cơ b suy dinh dư ng.
Ngư i chăm sóc có th đánh giá r i ro này b ng cách
Figure 17–5 T l di n tích b m t và tr ng lư ng. Ba d ng kh i này h i t n su t ngư i đó ăn hàng ngày; kh u v là ngon
đ i di n cho nh ng ngư i có cùng cân n ng. “Ngư i cao m” bên ph i hay d ; và cách ăn như th nào. Nh ng câu h i đơn
có di n tích b m t l n hơn kho ng 50% so v i “ngư i th p, ch c” bên gi n này có th s giúp đ m b o dinh dư ng đ y đ .
trái. Di n tích b m t càng l n (nơi nhi t b m t), t l trao đ i ch t càng S nh y c m v i nh ng thay đ i nhi t đ bên ngoài
cao.
có th gi m theo đ tu i, và s đi u ch nh nhi t đ
CÂU H I: T l nào trong s nh ng t l này đ i di n t t nh t cho tr sơ cơ th không còn chính xác n a. Tuy n m hôi
sinh? (Thay vì tr ng lư ng, hãy suy nghĩ v t l bên trong-bên ngoài.)
không ho t đ ng, và nhi t đ môi trư ng cao kéo
dài là m t m i nguy hi m th c s cho ngư i cao
tu i. Vào tháng 8 năm 2003, châu Âu,
3957_Ch17_436-459 06/10/14 10:58 AM Page 456
456 Thân nhi t và Trao đ i ch t
Khung 17–6 | LEPTIN VÀ CH S KH I
]Leptin là m t peptide đư c s n xu t b i các t
bào m , m t lo i hormone báo hi u vùng dư i đ i đ
ngăn ch n c m giác thèm ăn. Nó thông báo cho b não
v lư ng m tích tr cơ th có và tham gia vào vi c
đi u ch nh tr ng lư ng cơ th (cùng v i nhi u hóa
ch t khác, m t s v n còn chưa bi t).
Leptin cũng góp ph n vào s kh i đ u c a tu i
d y thì, đ c bi t là ph n . Các bé gái r t g y, có ít
ch t béo trong cơ th , có xu hư ng có th i k kinh
nguy t mu n hơn so v i các bé gái có lư ng m cơ
th m c trung bình, và m t lư ng m cơ th nh t đ nh
là c n thi t cho s r ng tr ng theo chu k . Leptin là
ch t hóa h c trung gian cho vi c truy n tin.
Leptin cũng làm vi c v i osteocalcin đư c s n
xu t b i nguyên bào xương đ gi m d tr ch t béo
trong các t bào (và s d ng nó cho năng lư ng) và
đ c i thi n hi u qu các t bào t y trong vi c s n xu t
insulin.
nhi t đ cao kéo dài b t thư ng là nguyên nhân gây
ra ít nh t 25.000 ca t vong. H u h t nh ng ngư i
đã ch t đ u là ngư i già.
TÓM T T
Th c ăn c n thi t đ t ng h p các t bào và mô
m i và đ đáp ng lư ng năng lư ng cho các quá
trình này.
NGHIÊN C U
Thân nhi t
1. Kho ng nhi t bình thư ng t 96.5° đ n 99.5°F
(36° đ n 38°C), trung bình là 98.6°F (37°C).
2. Bi n đ ng bình thư ng trong 24 gi là 1° đ n 2°F.
3. S đi u nhi t tr sơ sinh và ngư i cao tu i
không còn chính xác như các đ tu i khác.
Sinh nhi t
Nhi t là m t trong nh ng s n ph m năng lư ng c a
hô h p t bào. Có nhi u y u t nh hư ng đ n lư ng
nhi t sinh ra th c t (xem B ng 17–1).
1. Thyroxine t tuy n giáp - đóng vai trò quan tr ng
nh t c a vi c sinh nhi t hàng ngày. Khi t l trao
đ i ch t gi m, thyroxine đư c ti t ra nhi u hơn đ
tăng t c đ hô h p t bào.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
CƠ TH
M t ch s đo s cân đ i là ch s kh i cơ th .
Tính toán:
Nhân cân n ng pound v i 703.
Chia cho chi u cao tính b ng inch.
Chia m t l n n a cho chi u cao tính b ng inch =
ch s kh i cơ th
Ví d : M t ngư i 5 foot 6 (66 inch) n ng 130
pounds.
130 × 703 = 91,390 91,390 ÷ 66 = 1385 1385 ÷
66 = 20,98
Ch s kh i cơ th t i ưu đư c coi là 21. Ch s
trên 25 đư c coi là th a cân.
H qu c a s trao đ i ch t là, năng lư ng nhi t
cung c p m t lư ng nhi t nh t đ nh cho cơ th
và cho phép ti p t c ho t đ ng trao đ i ch t.
Các con đư ng trao đ i ch t đư c mô t trong
chương này là m t ph n nh c a s trao đ i ch t
c a cơ th . Ngay c ph n trình bày đơn gi n
này, tuy nhiên, cũng cho th y s ph c t p v m t
hóa h c tuy t v i c a ho t đ ng ch c năng con
ngư i.
2. Stress - các xung giao c m và epinephrine và
norepinephrine làm tăng ho t đ ng trao đ i ch t
c a nhi u cơ quan, tăng s n xu t ATP và nhi t.
3. Các cơ quan ho t đ ng liên t c t o ra nhi t. Trương
l c cơ t o ra 25% t ng nhi t đ cơ th khi ngh
ngơi. Gan cung c p t i 20% nhi t đ cơ th khi
ngh ngơi.
4. Lư ng th c ăn làm tăng ho t đ ng c a các cơ
quan tiêu hóa và tăng s n xu t nhi t.
5. Nh ng thay đ i v thân nhi t nh hư ng đ n t
l trao đ i ch t. S t làm tăng t l trao đ i ch t,
và đư c t o ra nhi u hơn; đi u này có th tr nên
b t l i trong nh ng cơn s t r t cao.
3957_Ch17_436-459 06/10/14 10:58 AM Page 457

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Thân nhi t và Trao đ i ch t457
www.foxitsoftware.com/shopping

Th i nhi t (xem B ng 17–2) 4. S t nh có th có l i vì nó làm tăng ho t đ ng

1. Ph n l n nhi t đư c th i ra ngoài qua da. c a WBC và c ch ho t đ ng c a m t s tác
nhân gây b nh.
2. Lưu lư ng máu qua l p da s quy t đ nh lư ng
nhi t b m t do b c x , d n truy n và đ i lưu. 5. S t cao có th gây h i vì các enzym b bi n tính
nhi t đ cao. Đi u này r t nghiêm tr ng não, vì
3. Giãn m ch làm tăng lư ng máu đ n da và th i
các t bào não không đư c thay th khi ch t.
nhi t; b c x nhi t và truy n nhi t hi u qu hơn khi
nhi t đ môi trư ng th p hơn so v i cơ th . Trao đ i ch t- t t c các ph n ng
trong cơ th
4. Co m ch da làm gi m lư ng máu đ n đây và
giúp duy trì nhi t đ cơ th . 1. Đ ng hóa-ph n ng t ng h p thư ng đòi h i
năng lư ng dư i d ng ATP
5. Đ m hôi là cơ ch th i nhi t th t s hi u qu ;
lư ng nhi t dư th a làm thoát hơi nư c qua b 2. D hóa - ph n ng phân h y thư ng gi i phóng
m t da; đ m hôi h u hi u nh t khi đ m không năng lư ng dư i d ng ATP
khí th p. 3. Enzyme xúc tác h u h t các ph n ng d hóa
6. Đ m hôi cũng có m t b t l i do s m t nư c và và d hóa.
ph i đư c thay th đ ngăn ng a tình tr ng m t Hô h p t bào - s phân h y c a
nư c nghiêm tr ng. các phân t th c ăn gi i phóng
7. Nhi t b m t t đư ng hô h p do s b c hơi năng lư ng ti m năng c a chúng
nư c t niêm m c hô h p; hơi nư c là m t ph n và t ng h p ATP (Hình 17– 3)
c a khí th ra. 1. Glucose + oxygen s n ph m là CO2 + H2O + ATP
8. M t lư ng r t nh c a nhi t b m t khi nư c ti u + nhi t.
và phân đư c bài ti t nhi t đ cơ th . 2. S phân h y glucose liên quan đ n ba giai đo n:
đư ng phân, chu trình Krebs, và h th ng v n
Đi u hòa thân nhi t chuy n cytochrome (electron) (xem B ng 17–3).
1. Vùng dư i đ i là trung tâm đi u nhi t c a cơ th 3. Ngu n cung c p oxy đ n t hơi th .
và đi u ch nh b ng cách cân b ng sinh nhi t và
4. Nư c hình thành tr thành m t ph n c a d ch
th i nhi t.
n i bào; CO2 đư c th ra; ATP đư c s d ng
2. Vùng dư i đ i nh n thông tin t các t bào th n cho các ph n ng đòi h i năng lư ng; nhi t
kinh c a nó (nhi t đ máu) và t các th th nhi t cung c p nhi t đ cơ th .
đ trong l p h bì.
3. Cơ ch làm tăng th i th t nhi t là giãn m ch l p Protein và ch t béo - đóng vai trò
h bì và tăng ti t m hôi. Gi m co cơ s làm gi m như ngu n năng lư ng (xem
sinh nhi t. B ng 17-4)
4. Cơ ch duy trì nhi t là co m ch l p h bì và 1. Các axit amin dư th a đư c kh amin t i gan
gi m ti t m hôi. Tăng trương l c cơ (run r y) và chuy n thành pyruvic acid ho c các nhóm
s làm tăng sinh nhi t. acetyl đ vào chu trình Krebs. Axit amin cũng có
th đư c chuy n thành glucose đ cung c p cho
S t-nhi t đ cơ th cao b t thư ng não (Hình 17–3).
1. Pyrogens là nh ng ch t gây s t: vi khu n, protein
2. Glycerol đư c chuy n thành axit pyruvic đ vào
ngo i lai, ho c hóa ch t đư c gi i phóng trong
chu trình Krebs.
quá trình viêm (pyrogens n i sinh).
3. Axit béo, trong quá trình oxy hóa beta trong gan,
2. Pyrogens kích thích kh năng đi u nhi t c a vùng
đư c chia thành các nhóm acetyl đ vào chu trình
dư i đ i; khi c m th y l nh s b t đ u run đ
Krebs; xeton đư c hình thành đ v n chuy n đ n
t o ra nhi t.
các t bào khác (xem hình 17–3).
3. Khi pyrogen đư c ng ng ti t, thi t l p vùng Năng lư ng có s n l y t th c ăn
dư i đ i tr l i bình thư ng; ta c m th y m áp,
1. Năng lư ng đư c đo b ng kilocalories
và b t đ u ti t m hôi đ h th p nhi t đ cơ th .
(Calories): kcal.
3957_Ch17_436-459 06/10/14 10:58 AM Page 458
458 Thân nhi t và Trao đ i ch t
2. Có 4 kcal m i gram carbohydrate, 4 kcal m i gram
protein, 9 kcal m i gram ch t béo. Kilocalories có
th đư c g i là calo.
T ng h p t th c ăn (B ng. 17–4)
1. Glucose - đư c s d ng đ t ng h p đư ng
pentose cho DNA và RNA; đư c s d ng đ t ng
h p glycogen đ lưu tr năng lư ng trong gan và
cơ b p.
2. Axit amin - đư c s d ng đ t ng h p các protein
m i và các axit amin không c n thi t; axit amin
thi t y u thu đư c trong ch đ ăn u ng.
3. Axit béo và glycerol - đư c s d ng đ t ng h p
phospholipid cho màng t bào, ch t béo trung tính
đ d tr m trong mô m , cholesterol và các
steroid khác; axit béo thi t y u thu đư c trong ch
đ ăn u ng.
4. Lư ng th c ăn th a s đư c bi n đ i thành ch t
béo và d tr .
5. Vitamins và ch t khoáng—xem B ng 17–5 và
17–6.
CÂU H I ÔN T P
1. Xác đ nh ph m vi bình thư ng c a nhi t đ cơ th
con ngư i °F và °C. (tr. 438)
2. Vi t phương trình tóm t t c a hô h p t bào, và
mô t nh ng ph n ng đã x y ra (ho c tác d ng
c a) m i s n ph m. (tr 443)
3. Mô t vai trò c a m i ch t sau trong vi c sinh
nhi t: thyroxine, h cơ, tình tr ng stress và gan.
(tr 438)
4. Gi i thích vì sao vi c đ m hôi và giãn m ch
l p h bì không ph i là cơ ch th i nhi t hi u
qu . (tr 439)
5. Gi i thích vì sao vi c đ m hôi và giãn m ch
l p h bì không ph i là cơ ch th i nhi t hi u
qu . (tr 439)
6. G i tên các cơ quan đi u ch nh nhi t đ cơ
th và gi i thích ý nghĩa “trung tâm đi u nhi t”. (tr
440)
7. Trình bày các ph n ng c a cơ th khi môi
trư ng m và môi trư ng l nh. (tr 441)
8. Gi i thích cách pyrogens đư c cho là gây s t và
đưa ra hai ví d v pyrogen. (tr 441)
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
T l trao đ i ch t—sinh nhi t ; đư c đo
b ng calories.
1. T l trao đ i ch t cơ b n (BMR) là năng lư ng c n
thi t đ duy trì s s ng (xem Khung 17–4). Luy n
t p làm tăng t l trao đ i ch t, và m t s y u t khác
nh hư ng đ n t l trao đ i ch t c a m t ngư i năng
ho t đ ng.
a. Tu i tác - t l trao đ i ch t cao nh t tr
nh và gi m d n theo đ tu i.
b. C u hình cơ th — di n tích b m t l n t
l thu n v i tr ng lư ng (cao và m) hay
nói cách khác t l trao đ i ch t cao hơn.
c. Hormone gi i tính - nam gi i thư ng có t l
trao đ i ch t cao hơn n gi i; đàn ông có nhi u
cơ b p t l thu n v i ch t béo hơn so v i ph
n .
d. Kích thích giao c m - ho t đ ng trao đ i ch t
tăng trong các tình tr ng stress.
e. Gi m lư ng th c ăn - t l trao đ i ch t gi m
đ duy trì các ngu n năng lư ng s n có.
f. Khí h u - nh ng ngư i s ng trong vùng khí
h u l nh thư ng có t l trao đ i ch t cao hơn
do nhu c u sinh nhi t l n hơn.
9. Xác đ nh s trao đ i ch t, đ ng hóa, d
hóa, kilocalorie, và t l trao đ i ch t.(tr
442–443, 447, 452)
10. G i tên ba giai đo n c a s hô h p t bào c a
glucose và tr ng thái c a chúng, khi đó m i t
bào có c n oxy hay không.
(tr 445)
11. Đ i v i m i giai đo n, hãy nêu các phân t đi
vào quá trình và k t qu c a quá trình: đư ng
ph n, chu trình Krebs và h th ng v n chuy n
cytochrome (electron).(tr 445, 447)
12. Gi i thích cách các axit béo, glycerol và các axit
amin dư th a đư c s d ng đ s n xu t năng
lư ng trong hô h p t bào. (tr 447)
13. Mô t s t ng h p năng lư ng t glucose, axit
amin và axit béo. (tr 450)
14. Mô t b n y u t nh hư ng đ n t l trao đ i
ch t c a m t ngư i năng ho t đ ng. (tr 454)
15. N u b a trưa bao g m 60 gram carbohydrate, 15
gram protein, và 10 gram ch t béo, có bao nhiêu
kilocalories đư c cung c p? (tr 448)
3957_Ch17_436-459 06/10/14 10:58 AM Page 459
V N D NG
1. Cô Donna mư i b n tu i v a quy t đ nh s ăn
chay. Có khó khăn gì v i ch đ ăn u ng như
v y; hay, nh ng ch t dinh dư ng nào có th
thi u? Làm sao đ có th h p thu đư c nh ng
ch t đó?
2. Các nghiên c u trên đ ng v t đã ch ra r ng h n
ch calo có th kéo dài tu i th b ng cách trì hoãn
m t s tác đ ng c a lão hóa. Ch đ ăn c a đ ng
v t là kho ng m t n a so v i lư ng bình thư ng
c a chúng. V i con ngư i, 1250 đ n 1500 calo m i
ngày s là h n ch (so v i 2000 calo ho c nhi u
hơn mà ngư i B c M tiêu th ). Nó s có giá tr
tương ng v i tu i th 110 năm không? Mô t các
v n đ x y ra v i ch đ ăn u ng như v y.
3.Vào mùa hè, tr nh đư c đ trong xe hơi “ch
trong vài phút”, trong khi cha m chúng làm vi c.
K t qu có th d n t i t n thương não nghiêm
tr ng ho c t vong do tr b đ t qu do nhi t.
Gi i thích t i sao tr nh d b m n c m v i nhi t
đ nóng.
4
3
CÂU H I
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
Thân nhi t và Trao đ i ch t459
www.foxitsoftware.com/shopping
4.B n có nh tàu Titanic, b chìm vào tháng 4 năm
1912? Không có đ xu ng c u sinh cho m i
ngư i, và nhi u ngư i đã bơi trong vùng bi n
B c Đ i Tây Dương. H có áo phao và không
b ch t đu i, nhưng nhi u ngư i v n ch t trong
vòng n a gi sau. Gi i thích vì sao.
5.M t ngư i già và m t ngư i trung niên có th g p
khó khăn trong th i ti t l nh. Gi i thích s khác
bi t v các khó khăn y.
6.Câu h i Hình 17 – A mô t s đi u hòa thân nhi t.
bên trái (# 2-4) là ph n ng c a cơ th khi
th i ti t nóng. bên ph i (# 6-8) là ph n ng
khi tr i l nh. Đ t tên cho m i đáp ng. # 1 nghĩa
là gì, và nh ng mũi tên quay tr l i nó (# 5 và 9)
có nghĩa gì?
5 9
1 8
7
2 6
HÌNH 17–A: Đi u hòa thân nhi t
3957_Ch18_460-481 06/10/14 10:57 AM Page 460

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

CHAPTER

H Ti t Ni u
3957_Ch18_460-481 06/10/14 10:57 AM Page 461

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

M c tiêu CHAPTER OUTLINE

■ Mô t v trí và ch c năng chung c a t ng cơ quan trong h ti t ni u Th n
■ K tên các thành ph n c a 1 nephron và các m ch máu quan tr ng đi cùng C u trúc bên trong c a th n
■ Gi i thích s liên quan c a các quá trình sau trong vi c t o nư c ti u: l c ng nephron
c u th n, tái h p thu ng th n, bài xu t ng th n, và s tư i máu th n Ti u c u th n
■ Mô t cơ ch tái h p thu và gi i thích s quan tr ng c a quá trình bài xu t ng th n
■ Trình bày cách th n giúp duy trì th tích và áp l c máu Các m ch máu c a th n
■ Nêu ch c năng c a các hormone nh hư ng t i h ti t ni u Quá trình t o nư c ti u
■ Mô t cách th n duy trì PH máu và d ch mô S l c c u th n
■ Mô t ph n x đi ti u và gi i thích quá trình đi ti u ch đ ng S tái h p thu
■ Mô t tính ch t c a nư c ti u bình thư ng.
Cơ ch tái h p thu và bài
ti t
Các hoocmon nh hư ng
t i s tái h p thu nư c
S t o thành nư c ti u
Thăng b ng ki m toan
và các ch c năng khác
c a th n
NEW TERMINOLOGY Specific gravity (spe-SIF-ik GRA- S bài xu t nư c ti u
vi-tee) Ni u qu n
Bowman’s capsule (BOW-manz
Threshold level (THRESH-hold Bàng quang
KAP-suhl)
LE-vuhl) Ni u đ o
Detrusor muscle (de-TROO-ser)
Trigone (TRY-gohn) Ph n x đi ti u
External urethral sphincter (yoo-
Ureter (YOOR-uh-ter)
REE-thruhl SFINK-ter) Đ c đi m c a nư c
Urethra (yoo-REE-thrah)
Glomerular filtration rate (gloh-MER- ti u ngư i già và h
Urinary bladder (YOOR-i-NAR-ee
yoo-ler fill-TRAY-shun RAYT) ti t ni u
BLA-der)
Glomerulus (gloh-MER-yoo-lus)
Internal urethral sphincter (yoo- RELATED CLINICAL
REE-thruhl SFINK-ter) BOX 18-1
Juxtaglomerular cells (JUKS-tah-
TERMINOLOGY
Cystitis (sis-TIGH-tis) Sa th n
gloh-MER-yoo-ler SELLS)
Micturition (MIK-tyoo-RISH-un) Dysuria (dis-YOO-ree-ah) BOX 18-2
Hemodialysis (HEE-moh-dye- Suy th n và s
Nephron (NEFF-ron)
AL-i-sis) l c máu
Nitrogenous wastes (nigh-TRAH-
jen-us) Nephritis (ne-FRY-tis) BOX 18-3
Peritubular capillaries (PER-ee- Oliguria (AH-li-GYOO-ree-ah) Erythropoietin
TOO-byoo-ler) Polyuria (PAH-li-YOO-ree-ah) BOX 18-4
Renal corpuscle (REE-nuhl KOR- Renal calculi (REE-nuhl KAL- S i th n
pus’l) kew-lye)
BOX 18-5
Renal filtrate (REE-nuhl FILL-trayt) Renal failure (REE-nuhl FAYL-yer)
Xét nghi m máu và
Renal tubule (REE-nuhl TOO-byoo’l) Rhabdomyolysis (RAB-doh-my- ch c năng th n
Retroperitoneal (RE-troh-PER-i-toh- AHL-i-sis)
BOX 18-6
NEE-uhl) Uremia (yoo-REE-me-ah) Nhi m trùng đư ng ti t
ni u

Terms that appear in bold type in the chapter text are defined in the glossary,
which begins on page 603.

461
3957_Ch18_460-481 06/10/14 10:57 AM Page 462

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
462 The Urinary System www.foxitsoftware.com/shopping

C ơ quan c y ghép thành công đ u tiên là c y

ghép th n th c hi n vào năm 1953. Do
ngư i cho và ngư i nh n là c p sinh đôi, s
th i ghép th n ngư i nh n không ph i là
v n đ . Hàng nghìn ca ghép th n đã đư c
th c hi n k t đó và s ra đ i c a nhi u
thu c c ch mi n d ch đã cho phép nhi u
ngư i s ng cu c s ng bình thư ng v i th n đư c
cho. Dù m t ngư i luôn có 2 th n ,m t qu th n là
đ đ duy trì cân b ng d ch trong cơ th .
H ti t ni u bao g m 2 qu th n, 2 ni u qu n,
bàng quang, và ni u đ o ( hình 18.1) S t o thành
nư c ti u là ch c năng c a th n và s bài xu t
nư c ti u là nhi m v c a các cơ quan còn l i.

Các xương sư n

ĐM ch

TM ch dư i

Tuy n thư ng th n trái

Cơ hoành ĐM MTTT

ĐM, TM th n trái

Th n trái

Ni u quu n tráir
Th n ph i

ĐM , TM ch u
chung trái

Đ t s ng th t lưng

Cơ th t lưng r ng Xương ch u
Cơ ch u Xương cùng

Ni u quu n
ph i

L m c a ni u qu n
Bàng quang Tam giác bàng quang
Kh p mu
Ni u đ o

Figure 18-1 H ti t ni u nhìn t m t trư c

QUESTION: T i sao HA l i cao ĐM th n? G i ý trên hình

3957_Ch18_460-481 06/10/14 10:57 AM Page 463
Các TB c a cơ th t o ra các ch t th i như ure,
creatinin, amoniac, chúng ph i đư c đào th i kh i
cơ th trư c khi tích t t i m i m c gây đ c. Th c
ăn và thu c chúng ta u ng cũng đư c chuy n hóa
và có th gây đ c. Vì th n t o nư c ti u đ đào th i
các ch t th i, chúng cũng th c hi n các ch c năng
quan tr ng sau:
1. Đi u ch nh th thích máu b ng cách th i ho c
gi nư c
2. Đi u ch nh các ch t đi n phân trong máu nh
s bài xu t ho c gi các ch t khoáng.
3. Đi u ch nh thăng b ng acid- base trong máu b ng
cách th i ho c gi các ions như H+ hay HCO3-
4. Đi u ch nh t t c nh ng đi u trên d ch ngo i
bào
Quá trình t o nư c ti u giúp duy trì thành ph n bình
thư ng, th tích và pH c a c máu và d ch ngo i bào
b ng vi c đào th i nh ng ch t làm m t s n đ nh và
cân b ng c a d ch ngo i bào.
Th n
Hai th n n m ph n trên c a b ng 2 bên c t
s ng th t lưng, sau phúc m c. Ph n trên c a th n
d a trên m t dư i c a cơ hoành và đư c bao quanh
và b o v b i các xương sư n dư i ( hình 18.1). Có
th th y r ng th n trái cao hơn th n ph i m t chút.
Th n ph i th p hơn b i vì s có m t c a gan 1/4
trên ph i b ng. Th n đư c ôm l y b i mô m
đóng vai trò như cái n m và bao b c b i m t màng
Box 18–1 | SA TH N
M t qu th n sa di đ ng đư c ra ngoài v trí bình
thư ng c a nó. X y ra nh ng ngư i r t g y có
l p đ m c a mô m quá m ng, ho c m t đòn đánh
m nh vào lưng làm đ y th n ra kh i v trí.
M t qu th n có th th c hi n ch c năng b t
k v trí nào; v n đ v i m t qu th n sa là ni u đ o
có th b xo n hay th t l i. N u nư c ti u không
ch y qua ni u qu n đư c, nó trào ngư c và tích l i
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
463
www.foxitsoftware.com/shopping
The Urinary System
liên k t xơ g i là bao th n, giúp gi th n đúng v
trí ( xem B ng 18. Th n sa). M i qu th n có m t
ch lõm vào g i là r n m t gi a c a nó. T i đó,
ĐM th n đi vào và TM th n cùng ni u qu n đi ra.
ĐM th n là 1 nhánh c a ĐMCB, TM th n đ máu v
TMCD ( hình 18.1). Ni u đ o d n nư c t th n t i
bàng quang.
C u trúc bên trong c a th n
m t c t đ ng và m t c t ngang, có 3 vùng chú ý.
ngoài và gi a là các l p nhu mô và chính gi a
r n th n là m t khoang. L p nhu mô phía ngoài g i
là v th n, nó đư c t o b i các ti u c u th n và các
ti u qu n. Các thành ph n c a nephron đư c mô t
trong ph n ti p theo. L p phía trong là t y th n t o
b i các quai Henle và ng góp ( đ ng th i cũng là
thành ph n c a nephron). T y th n bao g m nhi u
kh i hình nón g i là các tháp th n. Đ nh c a m i
tháp th n là nhú th n.
Ph n th ba là b th n, nó không ph i là m t l p
nhu mô, nhưng đúng hơn là m t khoang t o b i s
giãn ra c a ni u qu n trong th n vùng r n. Ch
m r ng hình ph u g i là đài th n, ch a nhú c a
các tháp th n sau đó qua b th n đ vào ni u qu n.
NEPHRON
Nephron là đơn v c u trúc và ch c năng c a th n.
M i qu th n ch c x p x 1 tri u nephron. Đi cùng
v i các m ch máu, bên trong nephron là n i nư c
ti u đư c t o ra. M i nephron có hai ph n chính: 1
ti u c u th n và 1 ng ti u qu n. M i ph n l i có
các đơn dư i đơn v đư c ch ra cùng v i các
m ch máu trên hình 18.3.
trong b th n. Nư c ti u vào t các ng th n cũng
trào ngư c tr l i. N u ph n nư c th n l c ra không
th ch y ra ngoài bao Bowman thì áp l c bên trong
nó s tăng, ch ng l i áp l c máu trong các cu n
m ch. S l c c u th n sau đó không th ho t đ ng
hi u qu . N u không đư c s a ch a, nó có th gây
t n thương th n vĩnh vi n.
3957_Ch18_460-481 06/10/14 10:57 AM Page 464

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
464 The Urinary System www.foxitsoftware.com/shopping

V th n
Nephron T y th n ĐM và TM
ĐM và TM gian (pyramids) hình cung
Ti u c u th n
ti u thùy
ĐM gian ti u thùy

Nhú th n V th n
Đài th n
B th n
ĐM th n
ng th n
TM th n
ĐM gian
thùy
T y th n
ĐM và TM
hình cung
Ni u qu n
ng nhú

A B

C D

Figure 18-2 (A) Frontal section of the right kidney showing internal structure and blood ves-
sels. (B) The magnified section of the kidney shows several nephrons. (C) Vascular cast of a
kidney in lateral view. Red plastic fills the blood vessels. (D) Vascular cast in medial view. Blood
vessels have been removed; yellow plastic fills the renal pelvis and ureter. (Photographs C
and D by Dan Kaufman.)

QUESTION: Which main parts of a nephron are found in the renal cortex? Which areas of a kidney have
many blood vessels?
3957_Ch18_460-481 06/10/14 10:57 AM Page 465
Ti u c u th n
M t ti u c u th n bao g m m t cu n mao m ch
c u th n đư c bao b c xung quanh b i m t bao
Bowman. Cu n mao m ch c u th n là m ng lư i
mao m ch xu t phát t m t ĐM đ n và đ vào ĐM
đi. Đư ng kính ĐM đi nh hơn đư ng kính c a ĐM
đ n giúp duy trì huy t áp khá cao cu n m ch.
Bao Bowman là ch phình ra c a đo n cu i c a
ng th n, nó bao xung quanh cu n m ch. L p trong
c a bao Bowman t o b i các TB podocytes - TB có
chân và chân c a chúng n m trên b m t c a cu n
mao m ch c u th n ( hình 18.3). S s p x p c a
các TB podocyte t o ra các l , các khe rãnh gi a
các chân li n k khi n cho l p này r t d th m qua.
L p ngoài c a bao Bowman không có các khe và
không th m qua đư c. Kho ng gi a 2 l p c a bao
Bowman ch a d ch l c c u th n đư c l c t máu
trong cu n mao m ch và cu i cùng s tr thành
nư c ti u.
ng th n
ng th n liên ti p t bao Bowman và bao g m các
ph n sau: ng lư n g n ( n m v th n), quai
Henle ( hay quai nephron, n m t y th n), và ng
lư n xa ( n m v th n). Các ng lư n xa t m t
vài nephron đ vào m t ng góp. M t vài ng góp
sau đó h p l i và t o thành ng nhú, ng nhú d n
nư c ti u đ vào m t đài th n c a b th n.
M t c t ngang các ph n c a ng th n đư c ch
ra trên hình 18.3. Chú ý các thành c a ng th n r t
m ng cũng như các vi nhung mao c a ng lư n
xa. Các đ c đi m gi i ph u này đem t i s trao đ i
hi u qu các ch t mà b n th y.
T t c các ph n c a ng th n đư c bao b c b i
các mao m ch quanh ông th n xu t phát t các
ĐM đi. Các mao m ch quanh ng th n s nh n các
ch t đư c tái h p thu t ng th n- mô t trong ph n
s hình thành c a nư c ti u.
CÁC M CH MÁU C A TH N
Dòng máu ch y qua th n là m t ph n thi t y u c a
quá trình t o ra nư c ti u. Máu t ĐMCB ch y vào
ĐM th n và phân nhánh trong th n thành các ĐM
gian thùy ( gi a các tháp th n). M i ĐM gian thùy
tr thành m t ĐM cung ( cung ĐM n m trên tháp
th n) và phân nhánh thành các ĐM gian ti u thùy
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
465
www.foxitsoftware.com/shopping
The Urinary System
và đi vào v th n (hình 18-2). Các ĐM gian ti u thùy
cho ra các nhánh ĐM đ n v th n ( hình 18-3).
T các ĐM đ n , máu đ vào các mao m ch c u
th n , t i các ĐM đi, r i các mao m ch quanh ng
th n và t i các TM cùng tên ( TM cung, TM gian ti u
thùy) khi chúng đi cũng các ĐM. Các TM gian thùy
h p l i r n th n đ t o thành TM th n, đ vào TM
ch dư i. Chú ý r ng có 2 lư i mao m ch nơi x y
s trao đ i di n ra gi a máu và mô xung quanh. Vì
v y, trong th n có 2 v trí trao đ i. S trao đ i gi a
các nephron và các mao m ch c a th n t o ra nư c
ti u t huy t tương.
Hình 18-2 cũng cho th y 2 góc nhìn c a m t lư i
m ch c a m t th n, hình d ng các m ch máu
đư c gi a nguyên trong ch t d o màu đ . B n có
th th y m ng lư i dày đ c các m ch máu c a th n
và ph n l n chúng là các mao m ch.
S HÌNH THÀNH NƯ C TI U
S hình thành nư c ti u bao g m 3 quá trình chính.
Đ u tiên là s l c c u th n di n ra ti u c u th n.
Hai quá trình sau là s tái h p thu và bài ti t di n
ra ng th n.
S L C C U TH N
L c là quá trình trong đó áp l c máu đ y huy t
tương, các ch t hòa tan và các protein nh ra kh i
mao m ch và vào trong bao Bowman. D ch này
không ph i huy t tương mà g i là d ch l c c u
th n.
Áp l c máu mao m ch c u th n cao hơn so v i
các mao m ch khác, kho ng 60 mmHg. Áp l c
trong bao Bowman khá th p, và l p trong- các TB
podocyte r t d th m qua, vì v y x p x 20 -25%
lư ng máu qua c u th n tr thành d ch l c c u
th n trong bao Bowman. Các TB máu và các
protein l n hơn quá l n đ đ y ra ngoài các mao
m ch ti u c u th n. Các ch t dinh dư ng và
khoáng ch t cũng hòa tan trong huy t tương và có
m t trong d ch l c c u th n. S l c là không ch n
đ i v i các ch t có ích, nó ch ch n l c theo kích
c phân t .
3957_Ch18_460-481 06/10/14 10:57 AM Page 466

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
ng góp
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

Podocyte- TB có chân

ng lư n xa

Mao m ch
ti u c u th n

V
th n

L p trong bao
Bowman
L p ngoiaf bao
Bowman
ĐM đi

Các TB c nh
c u
th n
ĐM đ n

ĐM gian ti u thùy
MM c nh ng th n

ng lư n g n ĐM và TM
cung

T y
th n

Quai Henle

Figure 18-3 A M t nephron v i các m ch máu liên quan. Các ph n c a nephron đư c phóng to. M i tên ch hư ng c a dòng máu
là d ch l c c u th n. Đ c ph n mô t .

QUESTION: Hình dáng c a TB podocyte giúp chúng th c hi n ch c năng ntn? Đ c đi m c a l p trong ng lư n g n?

3957_Ch18_460-481 06/10/14 10:57 AM Page 467
Vì v y, d ch l c c u th n r t gi ng huy t tương,
ngo i tr có ít protein và không có s hi n di n
c a TB máu
M c l c c u th n (GFR) là lư ng d ch l c c u
th n đư c t o ra b i th n trong 1 phút , trung bình
100-125 ml/ph. GFR có th thay đ i n u lư ng
Box 18–2 | SUY TH N VÀ CH Y TH N NHÂN T O
Suy th n t c là th n không còn kh năng th c hi n
ch c năng bình thư ng, do 3 nguyên nhân trư c
th n, t i th n, và sau th n.
Trư c th n có nghĩa là v n đ n m “ trư c
th n “ là do dòng máu t i th n. B t c nguyên nhân
nào làm gi m lư ng máu t i th n có th làm t n
thương th n và gây suy th n. VD: M t máu nhi u ;
HA quá th p sau m t cơn đau tim hay m t nư c
do tiêu ch y c p hay nôn nhi u.
T i th n thì nguyên nhân n m chính qu
th n. Ti u đư ng và huy t áp cao làm t n thương
các m ch máu th n và gây nên 70% s ca suy th n
giai đo n cu i. Nhi m khu n hay ti p xúc v i các
ch t hóa h c ( ch y u là kháng sinh) có th g y
t n thương các nephron. Globin cơ ni u k ch phát
( (Rhabdomyolysis) là h qu c a v phá h y các
mô cơ vân; các phân t l n như myoglobin thoát
ra t các TB b t n thương và có th làm t c ngh n
các ng th n. Kh năng t vong có th do nh ng
ch n thương l n ( như tai n n ô tô) hay shock đi n.
B nh th n đa nang (PKD) là m t r i lo n di truy n
trong đó ng th n giãn ra và m t ch c năng. Các
Box Figure 18–A Nguyên nhân gây suy th n (A)
Trư c th n. (B) T i th n. (C) Sau th n.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
467
www.foxitsoftware.com/shopping
The Urinary System
máu qua th n thay đ i. N u lư ng máu ch y qua
tăng, GFR tăng và nhi u d ch l c c u th n đư c
t o thành. N u lư ng máu qua th n gi m (có th
x y ra khi m t máu n ng) GFR gi m, ít d ch l c
c u th n đư c t o thành và lư ng nư c ti u gi m(
xem b ng 18-2. Suy th n và l c máu)
t n thương n ng không xu t hi n cho t i đ tu i
40-60 tu i và sau đó có th d n t i suy th n.
Sau th n nghĩa là nguyên nhân n m “ sau
th n”, trong ph n còn l i c a đư ng ti t ni u. T c
ngh n s lưu thông nư c ti u có gây ra b i s i ni u
qu n, xo n ni u qu n hay phì đ i ti n li t tuy n làm
nư c ti u trong bàng quang b .đ ng.
Đi u tr suy th n bao g m gi i quy t các nguyên
nhân đ c thù n u có th . N u không th , t n thương
th n là vĩnh vi n, ngư i b nh b m c b nh suy th n
m n. L c máu là s d ng th n nhân t o đ th c
hi n công vi c c a các nephron đã không còn ch c
năng. Máu c a b nh nhân truy n qua các ng đư c
bao quanh b i ch t d ch có thành ph n hóa h c
như huy t tương. Ch t th i và khoáng ch t dư th a
khu ch tán t máu c a ngư i b nh vào trong ch t
d ch.
M c dù l c máu giúp kéo dài tu i th cho b nh
nhân b suy th n m n nhưng nó không thay th đư c
qu th n còn ch c năng. Tuy nhiên, t l c y ghép
th n thành công tăng lên mang t i kh năng có m t
cu c s ng bình thư ng v i b nh nhân suy th n m n.
A B
3957_Ch18_460-481 06/10/14 10:57 AM Page 468
468 The Urinary System
S TÁI H P THU NG TH N
S tái h p thu di n ra t ng th n vào trong các
mao m ch quanh ng th n. Trong 24h, th n t o ra
150 -180 L d ch l c c u th n và nư c ti u th i ra
trong th i gian này là 1- 2 L. Tư ng tư ng r ng
b n có 150 đ ng xu trên bàn . Đó là m t s ít đ ng
xu và đ i di n cho lư ng d ch l c t th n c a b n
m i ngày. N u b n là th n, bao nhiêu đ ng xu b n
s ph i cho đi đ bi u th cho lư ng nư c ti u th i
ra? Ph i, ch 1 hay 2 đ ng xu; ph n còn l i b n s
gi . Vì v y, b n có th th y h u h t d ch l c c u
th n đư c gi l i trong cơ th , quay l i máu và
không tr thành nư c ti u. Th c t , x p x 99%
lư ng d ch l c đư c tái h p thu vào máu trong các
mao m ch quanh ng th n. Ch kho ng 1% xu ng
b th n đ tr thành nư c ti u.
H u h t s tái h p thu và bài ti t ( kho ng
65%) di n ra ng lư n g n, nơi có các vi nhung
mao làm tăng đáng k di n tích b m t. ng lư n
xa và ng góp cũng là nh ng v trí quan tr ng cho
vi c h p thu nư c (Fig. 18-4).
Cơ ch c a s tái h p thu
1. V n chuy n ch đ ng - Các TB ng th n s
d ng ATP đ v n chuy n h u h t các ch t có l i
t d ch l c vào trong máu. Các ch t này bao
g m glucose, amino acids, vitamins, và các ion
dương.
V i nhi u ch t, ng th n có m t ngư ng tái h p
thu nh t đ nh. Đi u đó có nghĩa có m t gi i h n
mà ng th n có th d i đi m t lư ng bao
nhiêu t d ch l c. VD: n u n ng đ glucose trong
d ch l c là bình thư ng (tương ng v i n ng đ
glucose trong máu bình thư ng) ng th n s tái
h p thu t t c glucose và s không có glucose
trong nư c ti u. Đi u này x y ra khi s lư ng
các transporter v n chuy n glucose trên màng
TB ng th n đ đ đưa các phân t glucose đi
qua d ch l c. Tuy nhiên n u n ng đ glucose
máu cao hơn bình thư ng, lư ng glucose trong
d ch l c cũng s cao hơn bình thư ng và s vư t
quá ngư ng tái h p thu. S phân t glucose c n
đư c tái h p thu nhi u hơn s phân t mà các
transporter có th v n chuy n. Trong trư ng h p
này, m t lư ng glucose v n có trong d ch l c và
có m t trong nư c ti u.
S tái h p thu ion Ca+2 đư c tăng lên b i
hoocmoon PTH. Tuy n c n giáp ti t ra PTH khi
n ng đ canxi máu gi m. S tái h p thu ion Ca
+2 th n là m t trong nh ng cơ ch giúp n ng
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
đ canxi máu tăng tr l i m c bình thư ng.
Hoocmon aldosteron , đư c ti t b i v tuy n
thư ng th n, làm tăng tái h p thu Na+ và tăng
đào th i K+. Bên c nh vi c duy trì n ng đ trong
máu bình thư ng c a Na+ và K+ , aldosteron
còn nh hư ng t i t i th tích tu n hoàn.
2. V n chuy n th đ ng - nhi u ion âm quay
l i máu nh đư c tái h p thu sau s tái h p thu
các ion dương do s tương quan đi n th .
3. Th m th u —s tái h p thu nư c theo s tái h p
thu các ch t khoáng, đ c bi t là Na+. Hoocmon
aarnh hư ng đ n s tái h p thu nư c s nh c
t i ph n sau.
4. m bào —các protein nh quá l n đ đư c
tái h p thu b ng cách v n chuy n tích c c.
Chúng đư c h p th màng các TB ng
lư n g n. Màng TB sau đó lõm xu ng r i bao
xung quanh phân t protein và đưa nó vào trong
( xem hình 3-3 chương 3 mô t s m bào và
các cơ ch khác). Bình thư ng t t c proteion
đư c tái h p thu h t và không hi n di n trong
nư c ti u.
S BÀI XU T NG TH N
Cơ ch này cũng làm thay đ i thành ph n c a
nư c ti u. Tuy nhiên trong s bài xu t ng
th n, các ch t đư c bài ti t ch đ ng t máu
trong các mao m ch quanh ng th n vào trong
d ch l c trong ng th n ( ngư c v i s tái h p
thu). Các ch t th i nhưu ammonia, creatinin, s n
ph m chuy n hóathu c có th đư c bài ti t vào
trong d ch l c và bài xu t trong nư c ti u. Thành
c a ng góp có các TB xen k ch a các bơm
proton n m trên m t t do c a màng TB. Các
bơm này có th bài ti t ion H+ vào trong d ch l c
c u th n th m chí ngư c l i chi u gradient n ng
đ r t cao. Đó là lí do t i sao pH nư c ti u “ acid
hơn pH c a máu.
HOOCMON NH HƯ NG T I S TÁI H P
THU NƯ C
Aldosterone đư c ti t ra v tuy n thư ng th n,
đáp ng v i n ng đ K+ máu cao, n ng đ Na+
máu th p hay s gi m th tích tu n hoàn. Khi
aldosteron kích thích s tái h p thu Na+ ,nư c s
tái h p thu theo Na+ tr l i máu giúp duy trì th
tích tu n hoàn và huy t áp.
3957_Ch18_460-481 06/10/14 10:57 AM Page 469

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
469
www.foxitsoftware.com/shopping
The Urinary System

ng lư n g n

Bao Bowman
H 2O
Glucose
Amino acids
Các protein Cu n m ch
nh
H 2O Các ch t ti u c u
Glucose khoáng th n
Amino acids Ch t th i ĐM đi
proteins nh
Các ch t
khoáng ĐM đ n

ng lư n
xa

ng góp
H+
Ammonia
Creatinine H2O
H 2O
Thu c

Mao m ch H 2O
quanh ng Wastes
th n H+
Na+
K+

Quai Henle
ĐM

D ch l c c u th n
Tái h p thu

TM Nư c ti u
Bài xu t

Figure 18-4 Sơ đ di n t s l c c u th n, quá trình tái h p thu và bài ti t ng th n. ng th n

đã đư c tháo xo n và các mao m ch quanh ng th n đư c v sát ng th n

QUESTION: Describe Mô t s bài ti t ng th n? Nh ng ch t nào có th đư c

bài ti t?
3957_Ch18_460-481 06/10/14 10:57 AM Page 470

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
470 The Urinary System www.foxitsoftware.com/shopping

B n có th nh l i r ng ch t đ i kháng v i HA cao trong cu n mao m ch c u th n đ y huy t

aldosteron là atrial natriuretic peptide (ANP, m t
trong nh ng peptide t tim), nó đư c bài ti t b i
tâm nhĩ khi thành tâm nhĩ b kéo căng do HA cao
ho c tăng th tích tu n hoàn. ANP làm gi m s tái
h p thu Na+ b i th n; tương t v i nư c đư c bài
ti t ra ngoài. B ng vi c tăng đào th i Na+ và nư c,
ANP làm gi m th tích tu n hoàn và HA.
Antidiuretic hormone (ADH) đư c gi i phóng
t thùy sau tuy n yên khi lư ng nư c trong cơ th
gi m. Dư i tác d ng c u ADH, ng lư n xa và ng
góp có kh năng h p thu nhi u nư c hơn t d ch
l c c u th n. Nó giúp duy trì th tích tu n hoàn và
HA bình thư ng, đ ng th i cho phép th n s n xu t
ra nư c ti u cô đ c hơn d ch trong cơ th n. Vi c t o
ra nư c ti u cô đ c là thi t y u đ ngăn vi c m t
nư c quá nhi u trong khi v n bài ti t các ch t c n
đư c th i ra.
N u lư ng nư c trong cơ th tăng lên thì s bài
ti t ADH s gi m đi, và th n s h p thu ít nư c hơn.
Nư c ti u tr nên loãng và đư c th i ra cho đ n khi
n ng đ trong cơ th tr v bình thư ng. Nó cũng
th x y ra sau khi u ng quá nhi u nư c. nh hư ng
c a các hoocmon t i th n đư c t ng h p trong B ng
18-1 và đư c mô t trên Hình 18-5.
TÓM T T QUÁ TRÌNH T O NƯ C TI U
1. Th n t o nư c ti u t huy t tương. Máu đi qua th n
là y u t chính trong vi c đ m b o t o ra nư c ti u.
2. S l c c u th n là bư c đ u tiên trong s hình thành
nư c ti u. S l c không có tính ch n l c đ i v i các
ch t có l i, nó ch có tính ch n l c d a trên kích c
tương, các ch t tan và protein kích thư c nh
vào trong bao Bowman, d ch lúc này đư c g i
là d ch l c c u th n.
3. S tái h p thu ch n l c đ i v i các ch t có l i.
Ch t dinh dư ng nhưu glucose, amino acids,
vitamins đư c h p thu b ng có ch v n chuy n
tích c c và có ngư ng tái h p thu. Ion dương
đư c v n chuy n tích c c, ion âm đư c v n
chuy n th đ ng. Nư c đư c h p thu b ng cách
th m th u, protein kích thư c nh đư c h p thu
b ng m bào.
S tái h p thu di n ra theo chi u t d ch l c
c u th n t i máu trong các mao m ch quanh ng
th n.
4. S bài ti t di n ra theo chi u t máu trong mao
m ch quanh ng th n vào d ch l c c u th n và
các ch t th i như creatinin, H+ dư th a đư c
v n chuy n tích c c vào trong d ch l c đ th i ra
ngoài.
5. Các hoocmon như aldosteron, ANP và ADH nh
hư ng t i s tái h p thu nư c và giúp duy trì
th tích và HA bình thư ng. S bài ti t c u ADH
quy t đ nh khi nào nư c ti u t o ra là đ c hay
loãng.
6. Các ch t th i gi l i trong d ch l c c u th n và
đư c bài xu t trong nư c ti u.
TH N VÀ THĂNG B NG ACID- BASE
Th n là cơ quan ch y u đ m nh n vi c duy trì pH
máu và d ch mô n m trong gi i h n bình thư ng .

Table 18–1 | NH HƯ NG C A HOOCMON T I TH N

HOOCMON (TUY N) CH C NĂNG

Antidiuretic hormone Tăng tái h p thu nư c (Gi m lư ng nư c ti u)

(ADH) (thùy sua tuy n yên)
Parathyroid hormone
(PTH) (tuy n c n giáp)
Aldosterone
(tuy n v thư ng th n)
Tăng tái h p thu Ca 2+ và tăng đào th i ion phosphat
Tăng tái h p thu Na+ , tăng đào th i K+. Nư c đư c tái h p thu
cùng v i Na+
(Gi m lư ng nư c ti u )

Atrial natriuretic peptide Gi m tái h p thu Na+, gi Na+ trong d ch l c c u th n . Nhi u Na+
(ANP) (tâm nhĩ) và nư c đư c th i ra trong nư c ti u (Tăng lư ng nư c ti u th i
ra)
3957_Ch18_460-481 06/10/14 10:57 AM Page 471

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
471
www.foxitsoftware.com/shopping
The Urinary System

Máu

ADH Tăng tái h p thu nư c

PTH Tăng tái h p thu Ca+2

Nư c ti u

Aldosterone Tăng tái h p thu Na+ và tăng

bài ti t K+

ANP Gi m tái h p thu Na+

Figure 18-5 nh hư ng c a hoocmon t i th n.

QUESTION: Hoocmon nào nh hư ng t i c s tái h p thu và bài ti t? nh hư ng ntn?

Chúng có kh năng bù đ p l n nh t cho s thay đ i v i quá trình đư c mô t trên, và đó là chính xác

pH - m t ph n bình thư ng c a s chuy n hóa cơ
th ho c do b nh t t và là s ch nh s a c n thi t.
Ch c năng đi u ti t c a th n r t ph c t p
nhưng b ng cách đơn gi n nh t nó có th đư c
mô t như sau. N u d ch trong cơ th tr nên quá
acid, th n s bài ti t H+ vào trong d ch l c c u th n
và s đưa nhi u HCO3- tr l i máu. Đi u này giúp
pH máu tăng tr l i bình thư ng. Cơ ch tương tác
đư c mô t trên hình 18-6, chúng ta s th o lu n
sau. Tuy nhiên đ u tiên hãy xem xét ng n g n cách
th n đi u ch nh khi d ch trong cơ th tr nên quá
base. B n có th mong đ i th n làm đi u ngư c l i
là đi u x y ra. Th n s đưa H+ quay tr l i máu và
bài ti t HCO3- vào nư c ti u giúp làm gi pH c a
máu v m c bình thư ng.
Vì d ch trong cơ th có xu hư ng tr nên acid
hơn, hãy cùng nhìn chi ti t hơn vào cơ ch làm
tăng pH - hình 18-6. Các TB ng th n có th bài ti t
H+ hay amoniac đ đ i ch cho ion Na+, do đó nh
hư ng đ n s tái h p thu c a các ion khác. Ion H+
và HCO3- thu đư c t ph n ng c a CO2 và H2O
( ho c quá trình khác). M t nhóm amin t m t acid
amin đư c liên k t v n 1 ion H+ đ t o ra amoniac.
3957_Ch18_460-481 06/10/14 10:57 AM Page 472

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
472 The Urinary System www.foxitsoftware.com/shopping

Mao m ch ng th n
c nh c u th n D ch l c

+ + +
Na Na Na
⫺
⫺ CI
CO ⫹ H O H CO CI
2 2 2 3 +
Na
+
Na
⫺ ⫺ +
HCO HCO ⫹ H ⫺
3 3 CI
+
H
+ NH +
NH ⫹ H NH NH 4
2 3 3

⫺ ⫺ +
HCO HCO ⫹ H
3 3

CO ⫹ H O H CO
2 2 2 3
+
Na
+ +
Na Na
NH Cl
4 Figure 18-6 Thăng b ng acid-base. Các TB
ng th n ti t ra H+ và amoniac trong d ch l c và đưa
Na+ và HCO3- quay tr l i máu trong mao m ch
c u th n.

Máu Nư c ti u
QUESTION: The Các TB ng th n s
d ng CO2 đ làm gì?

TB ng th n ti t ra ion H+ và amoniac vào trong bài xu t ho c gi l i. Cơ ch này s đư c mô t

d ch l c c u th n và đ i ch cho 2 ion Na+ đư c tái trong Chương 19.
h p thu. Trong d ch l c, ion H+ và amoniac t o thành
NH4+ ( 1 g c amoni), chúng ph n ng v i ion Cl- CÁC CH C NĂNG KHÁC C A
và t o ra NH4CI và bài xu t trong nư c ti u. TH N
Khi ion Na+ quay tr l i máu trong mao m ch
Ngoài nh ng ch c năng đ đư c mô t , th n có
quanh ng th n, ion HCO3- đư c t o ra trong TB
các ch c năng khác, m t vài không liên quan tr c
ng th n cũng đi theo. Chú ý đi u đã x y ra: 2 ion
ti p t i s hình thành nư c ti u. Nh ng ch c năng
H+ đư c bài xu t trong nư c ti u và 2 ion Na+ , 2
này là ti t renin ( nh hư ng t i s t o thành nư c
ion HCO3- quay tr l i máu. Khi đó, d ch trong cơ th
ti u), s n xu t erythropoietin, và ho t hóa vitamin D.
đư c ngăn vi c tr nên quá acid. Th n là cơ quan
duy nh t đào th i H+ kh i cơ th đ đi u ch nh s 1. Bài ti t renin - Khi HA gi m, các TB c nh c u
gi m pH. th n trong thành các ĐM đ n ti t enzym renin.
M t cơ ch khác đư c th c hi n b i các TB ng Renin sau đó kh i đ ng cơ ch renin-
th n đ di u chình pH là h th ng đ m phoshat d a angiotensin đ tăng HA. Đi u này đư c mô t
trên cùng nguyên t c: T o ra ion H+ và HCO3- đ đ u tiên trong Chương 13, và các trình t c a
nó đư c mô t trong B ng 18-2. S n ph m cu i
cùng c a cơ ch này là angiotensin II
3957_Ch18_460-481 06/10/14 10:57 AM Page 473
Table 18–2 H RENIN-ANGIOTENSIN
HO T HÓA
1. Khi huy t áp gi m kích thích th n bài ti t
renin.
2. Renin chuy n protein huy t tương là
angiotensinogen ( đư c t ng h p
b i gan) thành angiotensin I.
3. Angiotensin I đư c chuy n thành
Angiotensin II b i enzym đư c tìm
th y t bào n i mô m ch máu và
mô ph i.
4. Angiotensin II gây co m ch và kích
thích v thư ng th n bài ti t
aldosterone.
Angiotensin II, ch t gây co m ch và tăng cư ng
gi i phóng aldosterone, c hai tác d ng này làm
tăng huy t áp.
Huy t áp bình thư ng là c n thi t đ cơ
th th c hi n ch c năng bình thư ng. S bi n
đ ng nghiêm tr ng nh t có l là s gi m huy t
áp m nh, đ t ng t, ví d x y ra sau khi m t
máu n ng. Đ đáp ng v i s gi m huy t áp,
th n s gi m quá trình l c và bài xu t nư c ti u
ra ngoài và b t đ u ho t hóa angiotensin II. B ng
cách này, th n s đ m b o tim có đ máu đ
bơm đ duy trì cung lư ng tim và huy t áp.
2. S bài ti t erythropoietin — Hormon này đư c
bài ti t khi n ng đ oxy máu gi m (hypoxemia).
Erythropoietin kích thích t y xương tăng s n
xu t h ng c u. V i lư ng l n h ng c u trong
máu, kh năng mang oxy c a máu l n hơn và
Box 18–3 | ERYTHROPOIETIN
Thi u máu là m t trong nh ng h u qu n ng
n nh t c a suy th n, mà vi c l c máu thì không
khôi ph c l i đư c. Th n b b nh ng ng s n xu t
erythropoietin, m t tác nhân kích thích t nhiên đ
s n xu t h ng c u. Erythropoietin có th đư c s n
xu t b ng k thu t di truy n và có s n cho nh ng
b nh nhân l c máu. Trong quá kh , nh ng b nh
nhân thi u máu ch có th đi u tr b ng truy n máu,
d n t i nh ng bi n ch ng mi n d ch có th m c
ph i như là k t qu c a vi c ti p xúc nhi u l n
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
473
www.foxitsoftware.com/shopping
The Urinary System
tình tr ng thi u oxy đư c c i thi n (có th xem
b ng 18-3: Erythropoietin).
3. S ho t hóa c a Vitamin D—Nh c l i r ng
Vitamin D đư c hình thành t cholesterol da khi
da ti p xúc v i tia t ngo i. Vitamin này t n t i
các d ng c u trúc khác nhau đư c chuy n
thành vitamin D3 (calcitriol) b i th n. Vitamin
D 3 là d ng ho t đ ng nh t c a vitamin D,
làm tăng h p thu canxi và phosphat trong ru t
non và có nh ng ch c năng chuy n hóa khác
(xem thêm chương 17, ph n 17-5).
S BÀI XU T NƯ C TI U
Ni u qu n, bàng quang và ni u đ o không làm
thay đ i thành ph n hay s lư ng nư c ti u nhưng
quan tr ng v i chu kì bài xu t nư c ti u.
NI U QU N
M i ni u qu n đi t b th n t i m t sau dư i c a
bàng quang. Gi ng như hai qu th n, hai ni u
qu n n m sau phúc m c c a h th t lưng. M t c t
ngang ni u qu n đư c th hi n trong hình 18-7.
Chú ý t i chi u dày l p cơ trơn và đ nh c a lòng
ng. M t trong c a ni u qu n có nh ng n p g p
r ng và sâu đ h n ch kích thư c c a lòng ng.
Cơ trơn thành ni u qu n co theo các sóng nhu
đ ng đ y nư c ti u v phía bàng quang. Khi
bàng quang căng, nó ph ng lên và đè ép đo n cu i
c a ni u qu n đ ngăn nư c ti u ch y ngư c dòng.
BÀNG QUANG
Bàng quang là m t túi cơ n m dư i phúc m c
và sau xương mu. ph n , bàng quang n m
v i máu đư c cho ho c các b nh do virus .
Erythropoietin t ng h p lo i b đư c nh ng nguy
cơ y. Tuy nhiên, c n lưu ý b i vì m t vài
nghiên c u lâm sàng ch ra r ng nh ng ngư i
nh n erythropoietin nhân t o có nhi u kh năng
ch t s m hơn nh ng b nh nhân không đư c
nh n thu c. Vài nhà nghiên c u g i ý r ng
erythropoietin t ng h p có th ho t đ ng như là
ch t kích thích s phát tri n c a m t s kh i u
nào đó.
3957_Ch18_460-481 06/10/14 10:57 AM Page 474

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
474 The Urinary System www.foxitsoftware.com/shopping

Phúc m c ph m t
trên Ni u qu n

Cơ bàng
quang

L ni u
qu n đ
vào
A N pg p B
g p
Ni u qu n
Trigone

Tuy n ti n li t

Ni u đ o ti n li t

Trigone Ni u đ o màng
Cơ th t
ni u đ o trong

Cơ th t
ni u đ o ngoài

Ni u đ o x p
Ni u đ o

L ni u đ o
Th hang (mô cương)

M tc t
ngang c a
ni u qu n

Hình 18-7 (A) M t c t trư c c a bàng quang và ni u đ o n ; m t c t c a ni u qu n.

(B) M t c t trư c c a bàng quang và ni u đ o nam.

QUESTION: Name the sphincters of the urinary system and state whether each is voluntary or involuntary.

phía dư i t cung; nam, bàng quang n m trên
tuy n ti n li t. Bàng quang là nơi tích lũy nư c
ti u và co l i đ đào th i nư c ti u.
Niêm m c bàng quang là bi u mô chuy n ti p,
cho phép giãn r ng m t trong bàng quang mà không
gây rách. Khi bàng quang r ng, niêm m c xu t hi n
nh ng n p g p nh ; nh ng n p g p này là nh ng
n p nhăn cũng cho phép giãn r ng bàng quang.
Đáy bàng quang có hình tam giác g i là tam giác
bàng quang ( trigone), nơi này không có n p nhăn
và không làm giãn bàng quang. Ba đ nh tam giác
là l đ vào c a hai ni u qu n và l m vào ni u
đ o (hình. 18-7).
L p cơ trơn thành bàng quang đư c g i là
cơ bàng quang (detrusor muscle). Nó là m t kh i
cơ có hình d ng m t kh i c u, khi nó co l i thì
3957_Ch18_460-481 06/10/14 10:57 AM Page 475
bàng quang thu nh và th tích bàng quang gi m.
Xung quanh l m vào ni u đ o các s i cơ
c a bàng quang t o nên cơ th t ni u đ o trong (cơ
th t bàng quang), ho t đ ng không theo ý mu n.
NI U Đ O
Ni u đ o (xem hình 18-7) mang nư c ti u t bàng
quang ra bên ngoài. Cơ th t ni u đ o ngoài
đư c bao quanh b i cơ vân đáy ch u và đi u
khi n theo ý mu n.
ph n , ni u đ o dài 2,5-4 cm và phía
trư c âm đ o. nam, ni u đ o dài 17-20cm. Đo n
đ u tiên ngoài bàng quang đư c g i là ni u đ o
ti n li t vì xung quanh nó là tuy n ti n li t. Đo n
ti p theo là ni u đ o màng, bao quanh nó là cơ
th t ni u đ o ngoài. Ph n dài nh t là ni u đ o hang
( ho c ni u đ o x p hay ni u đ o dương v t),
n m trong v t x p dương v t. Ni u đ o nam
mang tinh d ch và nư c ti u.
PH N X TI U TI N
Cũng có th g i là đi ti u ho c ti u ti n. Ph n x này
là m t ph n x t y s ng mà qua đó có th ki m soát
theo ý mu n. Kích thích ph n x là s kéo căng c a
cơ bàng quang. Bàng quang có th ch a kho ng
800ml nư c ti u, th m chí nhi u hơn, nhưng ph n x
có t trư c khi đ t m c t i đa.Khi th tích nư c
ti u t 200 t i 400 mL, s căng giãn đ đ t o
nên xung c m giác đi t i t y cùng. Các xung
th n kinh v n đ ng theo các dây th n kinh phó
giao c m t i cơ bàng quang, làm các cơ co th t.
Cùng lúc, cơ th t ni u đ o trong giãn ra. N u cơ th t
ni u đ o ngoài t ý giãn ra, thì nư c ti u ch y
xu ng ni u đ o, và bàng quang đư c làm r ng.
Ti u ti n có th b ngăn c n b i s co th t theo ý
mu n c a cơ th t ni u đ o ngoài. Tuy nhiên, n u
như bàng quang ti p t c đ y lên và căng ra, s
ki m soát theo ý mu n r t cu c cũng không th th c
hi n lâu hơn.
Đ C ĐI M C A NƯ C TI U
Đ c đi m c a nư c ti u bao g m nh ng tính ch t
v t lý và hóa h c thư ng đư c đánh giá như m t
ph n c a phân tích nư c ti u. Vài đ c đi m đư c
mô t đây (xem ph l c D: Giá tr bình thư ng
c a m t vài xét nghi m nư c ti u thông thư ng).
S lư ng—Lư ng nư c ti u bình thư ng trên
24h là 1 đ n 2 lít. Nhi u y u t có th làm thay
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
475
www.foxitsoftware.com/shopping
The Urinary System
đ i đáng k lư ng nư c ti u. Đ m hôi quá m c
hay m t d ch qua tiêu ch y s làm gi m lư ng
nư c ti u ra ngoài (thi u ni u) đ b o t n nư c
trong cơ th . Lư ng dich u ng vào quá m c s
làm tăng lương nư c ti u ra ngoài (đái nhi u).
U ng rư u cũng làm tăng s đào th i ra ngoài b i
vì rư u làm h n ch s bài ti t ADH, và th n s gi m
tái h p thu nư c.
Màu s c—màu vàng đ c trưng c a nư c ti u (t s c t
ni u, m t s n ph m giáng hóa c a m t) thư ng
đư c g i là “vàng rơm” hay “màu h phách.” Nư c
ti u cô đ c thì vàng đ m ( màu h phách) hơn
nư c ti u loãng. Nu c ti u v a m i bài ti t thì
trong su t, không đ c.
Tr ng lư ng riêng—kho ng bình thư ng là t
1.010 đ n 1.025; đây là m t thư c đo các ch t hòa
tan trong nư c ti u. Tr ng lư ng riêng c a
nư c c t là 1.000, nghĩa là không có m t c a
các ch t tan. Do đó, tr ng lư ng riêng càng
cao, càng có nhi u ch t hòa tan trong nư c ti u.
Nh ng ngư i mà làm vi c n ng nh c và m t nư c
cơ th qua m hôi thì thư ng s t o ra ít nư c ti u
hơn, nó s cô đ c hơn và s có tr ng lư ng riêng
cao hơn.
Tr ng lư ng riêng c a nư c ti u là m t ch s
c a kh năng cô đ c nư c ti u: th n ph i
th i tr v i lư ng nư c ti u ít nh t có th ,
các ch t th i liên t c đư c hình thành.
pH —Kho ng pH nư c ti u là t 4.6 đ n 8.0, v i
giá tr trung bình là 6.0 . Ch đ ăn u ng có nh
hư ng l n nh t đ n đ pH c a nư c ti u. Ch
đ ăn chay s d n t i nư c ti u ki m hơn, ch đ
ăn giàu protein s d n t i nư c ti u acid hơn.
Thành ph n—Nư c ti u có kho ng 95% nư c, hòa
tan các ch t th i và mu i. Mu i không đư c coi là
ch t th i th t s b i vì chúng có th đư c cơ th
s d ng khi c n thi t, nhưng lư ng dư th a s
đư c bài ti t trong nư c ti u (see Box 18-4: Kidney
Stones).
Nh ng ch t th i ch a Nitơ—gi ng như tên c a nó
bi u th , t t c ch t th i này có ch a nitơ . Ure đư c
t o b i nh ng t bào gan khi acid amin dư th a b
kh nhóm NH2 đ t o ra năng lư ng. Creatinine
đư c chuy n hóa t creatine
phosphate, m t ngu n năng lư ng trong cơ. Acid
uric đư c t o thành trong quá trình thoái hóa
nh ng acid nucleic, th t v y, là quá trình giáng
hóa ADN và ARN. M c dù chúng là s n ph m dư
th a, luôn luôn có m t lư ng nh t đ nh trong máu.
Box 18-5: Xét nghi m máu và ch c năng th n mô
t m i quan h gi a n ng đ các s n ph m dư
th a trong máu và ch c năng th n.
Nh ng s n ph m dư th a không ch a Nitơ
khác bao g m hàm lư ng nh c a urobilin t
3957_Ch18_460-481 06/10/14 10:57 AM Page 476
476 The Urinary System
Box 18–4 | S I TH N
S i th n là nh ng tinh th mu i thư ng có trong
nư c ti u. N ng đ mu i cao trong nư c ti u có
th gây ra s k t t a mu i và hình thành nh ng
tinh th , có th đư ng kính c c nh t 10 t i
20 mm. Lo i ph bi n nh t c a s i th n là s i
canxi; lo i ít ph bi n hơn là s i acid uric.
S i th n có nhi u kh năng đư c hình thành
t b th n. Các y u t nguy cơ là gi m lư ng
d ch n p vào ho c b sung quá nhi u khoáng
ch t, c hai đi u này đ u d n t i s hình thành
cô đ c nư c ti u.
Box 18–5 | XÉT NGHI M MÁU VÀ CH C NĂNG TH N
Các ch t th i thư ng có trong máu và n ng đ
m i s n ph m thay đ i trong ph m vi bình thư ng.
Nh các tiêu chu n xét nghi m g i là hóa sinh máu,
n ng đ c a 3 ch t th i ch a ni-tơ đư c xác đ nh
(ure, creatinin, và acid uric).
N u ba ch t này có n ng đ trong máu
trong gi i h n bình thư ng, đi u này có th
k t lu n r ng th n đang th i ra nh ng ch t này
m c bình thư ng. Tuy nhiên, n u n ng đ c a
chúng trong máu cao thì m t nguyên nhân có th
x y ra là ch c năng th n b suy y u. Trong ba
ch t này, n ng đ creatinin có l là ch s đáng
tin c y nh t c a ch c năng th n. Nitơ ure máu
(BUN) có th thay đ i đáng k trong nh ng
hemoglobin c a nh ng h ng c u già (xem hình
11-4 Chương 11) và có th bao g m nh ng
s n ph m chuy n hóa c a thu c. B ng 18-3 tóm
t t đ c đi m c a nư c ti u.
Khi tìm th y m t ch t không bình thư ng
trong nư c ti u, có m t nguyên nhân cho nó.
Nguyên nhân có th khá c th ho c t ng quát.
B ng 18-4 li t kê vài thành ph n b t thư ng trong
nư c ti u và nguyên nhân t n t i c a nó (see also
Box 18-6: Urinary Tract Infections).
LÃO HÓA VÀ H TI T NI U
Theo tu i, s lư ng nephron c a hai th n gi m
d n, thư ng b ng m t n a s ban đ u đ tu i
70 đ n 80 và th n gi m m t ph n kh năng l c
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
S di chuy n c a s i th n t i ni u qu n có th
gây đau d d i ( cơn đau qu n th n) và ch y
máu. T c ngh n s i th n ni u qu n có th gây
nư c ti u trào ngư c dòng và gây t n thương
th n. Các cách đi u tr bao g m ph u thu t l y
s i, hay tán s i, s d ng sóng xung kích đ nghi n
s i thành nh ng m nh nh đ đ lo i b không
làm t n thương đư ng ti t ni u.
tình hu ng nh t đ nh không liên quan t i th n.
Ví d , BUN có th tăng cao như h u qu c a
ch đ ăn giàu protein hay đói khi protein c a cơ
th b phá h y v i t c đ nhanh hơn bình
thư ng. N ng đ acid uric cũng thay đ i theo
ch đ ăn. Tuy nhiên, n ng đ ba ch t th i ch a
Nitơ trong máu tăng cao thư ng xuyên cho th y
c u th n b suy gi m ch c năng l c.
Uremia là m t thu t ng chung cho n ng đ
ure máu cao.Vài bác sĩ lâm sàng cho r ng thu t
ng này là thi u chính xác, nh ng s n ph m th i
khác gây ra đ c tính. Tuy nhiên, b i vì thu t ng
này v n đư c s d ng, chúng ta nên bi t ý nghĩa
c a nó.
c a chúng. M c l c c u th n cũng gi m, m t
ph n là h u qu c a xơ v a đ ng m ch và gi m
lưu lư ng máu th n . M c k nh ng s thay đ i
này, s bài ti t c a nh ng s n ph m th i ch a
nitơ v n luôn gi n đ nh.
Bàng quang gi m kích thư c, và trương
l c cơ bàng quang gi m. Nh ng thay đ i này d n
t i vi c đi ti u nhi u hơn. Ti u không t ch
(không có kh năng ki m soát ti u ti n) không ph i
là m t h u qu không th tránh kh i c a lão hóa
và có th đư c ngăn ng a ho c gi m thi u. Tuy
nhiên, nh ng ngư i cao tu i có nhi u nguy cơ b
nhi m trùng đư ng ti t ni u hơn, đ c bi t n u đi
ti u không h t đ l i nư c ti u dư th a trong bàng
quang.
3957_Ch18_460-481 06/10/14 10:57 AM Page 477

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
477
www.foxitsoftware.com/shopping
The Urinary System

Table 18–3| Đ C ĐI M C A NƯ C TI U BÌNH THƯ NG

Đ C ĐI M MÔ T

S lư ng 1-2 lít trên 24 gi ; ph thu c vào lư ng d ch n p vào và lư ng nư c m t qua

da và đư ng tiêu hóa.
Màu s c Vàng rơm hay màu h phách; đ m hơn nghĩa là n ng đ cao hơn, có th
trong su t, không đ c.
Tr ng lư ng riêng 1.010-1.025; thư c đo các ch t tan trong nư c ti u; giá tr càng th p nư c
ti u càng loãng.
pH Trung bình 6.0 ; kho ng 4.6-8.0; ch đ ăn nh hư ng l n nh t t i pH nư c ti u.
C ut o 95% nư c; 5% mu i và s n ph m th i.
S n ph m th i ch a Nitơ Urê— t thoái hóa amino acid
Creatinine— t thoái hóa cơ
Uric acid— t thoái hóa acid nucleic.

Table 18–4 | THÀNH PH N B T THƯ NG C A NƯ C

TIĐ U
C ĐI M NGUYÊN NHÂN

Glucose ni u Mi n là,n ng đ đư ng huy t trong gi i h n bình thư ng, n ng đô d ch l c

cũng s bình thư ng và s không vư t quá gi i h n tái h p thu. Ví d , trong
b nh ti u đư ng không đư c đi u tr , n ng đ đư ng huy t cao; do đó m c
l c đư ng huy t cũng cao. Th n tái h p thu đư ng huy t t i n ng đ
ngư ng c a chúng, nhưng ph n dư th a v n t n t i trong d ch l c và đư c
bài ti t trong nư c ti u.
Protein ni u H u h t protein quá l n đ có th qua đư c c u th n, và các protein nh đi
vào d ch l c đư c tái h p thu theo cơ ch m bào. S hi n di n c a
protein trong nư c ti u đã ch ra r ng các c u th n đã tr nên tăng
tính th m như x y ra m t s b nh th n.

H ng c u ni u S hi n di n c a h ng c u trong nư c ti u đã ch ra r ng c u th n tăng tính

th m. M t kh năng khác có th x y ra là đang ch y máu m t v trí nào
đó trên đư ng ti t ni u. Xác đ nh v trí ch y máu s yêu c u nh ng xét
nghi m ch n đoán đ c bi t.
Vi khu n ni u Vi khu n khi n nư c ti u đ c hơn; b ch c u cũng có th xu t hi n. S hi n
di n c a vi khu n có nghĩa là có m t nhi m trùng đâu đó trong đư ng ti t
ni u. C n có thêm các xét nghi m ch n đoán đ xác đ nh v trí chính xác.

Ceton ni u Ceton đư c hình thành t ch t béo và protein đư c s d ng đ s n xu t

năng lư ng. M t lư ng nh ceton trong nư c ti u là bình thư ng. N ng
đ ceton cao hơn cho th y vi c tăng s d ng ch t béo và protein cho
năng lư ng. Đây có th là k t qu c a vi c gi m chuy n hóa carbonhydrat
(như b nh đái tháo đư ng) ho c đơn gi n hơn là k t qu c a m t ch đ
ăn giàu protein.
3957_Ch18_460-481 06/10/14 10:57 AM Page 478
478 The Urinary System
Box 18–6 | NHI M TRÙNG ĐƯ NG TI T NI U
S nhi m trùng có th x y ra b t c đâu trong
đư ng ti t ni u và h u h t thư ng đư c gây ra b i
các tác nhân vi khu n c a b nh lây nhi m qua
đư ng tình d c (Chương 20) ho c b i vi khu n kí
sinh đư ng ru t. Đ c bi t ph n , l ti t ni u và
l h u môn g n nhau, và vi khu n đ i tràng trên
da đáy ch u có th xâm nh p vào đư ng ti t ni u.
Vi c s d ng xông ti u nh ng b nh nhân n m vi n
hay nh ng b nh nhân n m li t giư ng cũng có th
là 1 y u t n u kĩ thu t vô trùng không đư c th c
hi n c n th n.
TÓM LƯ C
Th n là b máy đi u ch nh chính bên trong cơ
th . Thành ph n c a t t các các d ch trong cơ th
đư c đi u hòa tr c ti p ho c gián ti p b i th n như
STUDY OUTLINE
H ti t ni u bao g m hai th n, hai ni u 3. B th n- m t khoang hình thành do s
qu n, bàng quang và ni u đ o.
1. Th n t o nư c ti u đ th i tr các ch t c n bã
và đ đi u ch nh th tích, n ng đ các ion, và
pH c a máu và d ch mô.
2. Nh ng b ph n khác c a h ti t ni u có liên
quan t i vi c đào th i nư c ti u.
Th n (xem hình 18-1)
1. Khoang sau phúc m c hai bên c t s ng cao
hơn khoang b ng; m t ph n đư c ph n dư i
khung xương sư n b o v .
2. Mô m và m c th n đ m lót cho th n và giúp
gi chúng t i ch .
3. R n th n—m t ch lõm gi a; đ ng m ch
th n đi vào, tĩnh m ch th n và ni u qu n đi ra.
Th n- c u trúc bên trong (see Fig. 18-2)
1. V th n—l p mô bên ngoài, đư c t o thành t
ti u c u th n và ti u qu n.
2. T y th n (tháp th n)—l p mô bên trong, đư c
t o thành t quai Henle và ng góp.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Cystitis là b nh viêm bàng quang. Tri u ch ng
bao g m đi ti u thư ng xuyên, ti u bu t, đau th t
lưng. Nephritis (or pyelonephritis) là ch ng viêm
th n. M c dù đây có th là h qu c a nhi m khu n
toàn thân, viêm th n là m t bi n ch ng thư ng g p c a
các b nh nhi m trùng đư ng ti t ni u dư i không
đư c đi u tr như viêm bàng quang. Các tri u ch ng
có th x y ra là s t và đau m t cá chân (trong khu
v c c a th n). Viêm th n không đư c đi u tr có
th d n đ n t n thương n ng cho các nephron và
ti n tri n đ n suy th n
vi c chúng t o thành nư c ti u t huy t tương. Th n
cũng r t quan tr ng trong vi c đi u ch nh pH d ch
cơ th . Ch đ này là ch đ c a chương ti p theo.
phình ra
c a đo n cu i ni u qu n trong r n th n; ph n
m r ng xung quanh nhú c a các tháp th n
đư c g i là các đài th n, nơi thu th p nư c
ti u.
Nephron—đơn v ch c năng c a th n
(see Fig. 18-3); 1 tri u trên th n
1. Ti u c u th n—bao g m m t c u th n đư c
bao quanh b i b c Bowman.
a. Cu n mao m ch c u th n- m t m ng lư i
mao m ch gi a ti u đ ng m ch đ n và ti u
đ ng m ch đi
b. Bao Bowman—đo n cu i phình ra c a ng
th n bao l y cu n mao m ch c u th n; l p
trong t o b i các TB podocytes có chân và
r t có tính th m; ch a d ch l c c u th n (
nư c ti u đ u)
2. ng th n—bao g m ng lư n g n, quai
Henle, ng lư n xa, và ng góp. ng góp h p
nh t thành ng nhú sau đó đ y nư c ti u vào
các đài th n c a b th n.
a. Mao m ch quanh ng th n- liên ti p t ĐM đi
và bao quanh t t c các đo n c a ng th n.
3957_Ch18_460-481 06/10/14 10:57 AM Page 479
Các mao m ch máu c a th n (xem hình
18-1, 18-2, và 18-3)
1. Đư ng đi: đ ng m ch ch b ng đ ng m ch
th n các đ ng m ch gian thùy các đ ng
m ch cung các đ ng m ch gian ti u thùy
các đ ng m ch đ n c u th n các đ ng
m ch đi các mao m c quanh ng th n
các tĩnh m ch gian ti u thùy các tĩnh m ch
cung các tĩnh m ch gian thùy tĩnh m ch
th n tĩnh m ch ch dư i.
2. Hai lư i mao m ch cung c p cho hai v trí trao
đ i gi a máu và các mô trong quá trình hình
thành nư c ti u.
Thông tin v nư c ti u (see Fig. 18-4)
1. B l c c u th n—di n ra t c u th n t i bao
Bowman. Huy t áo cao (60 mm Hg) trong c u
th n đ y huy t tương, ch t hòa tan, và protein
nh ra kh i máu và vào bao Bowman. D ch
này đư c g i là d ch siêu l c. S l c ch ch n
l c v kích thư c; các t bào máu và các protein
l n v n t n t i trong máu.
2. M c l c c u th n t 100 t i 125 mL trên phút.
Tăng lư ng máu qua th n làm tăng m c l c c u
th n; gi m lư ng máu qua th n làm gi m m c
l c c u th n.
3. S tái h p thu ng lư n—di n ra t d ch l c
trong ng th n t i máu trong mao m ch quanh
ng th n; 99% d ch l c đư c tái h p thu; ch
1% tr thành nư c ti u.
a. V n chuy n ch đ ng—s tái h p thu
glucose, amino acid ,các vitamin, và
các ion dương; ngư ng tái h p thu là gi i
h n lư ng có th tái h p thu.
b. V n chuy n th đ ng—h u h t các ion âm
theo s tái h p thu c a các ion dương.
c. S th m th u—Nư c theo sau s tái h p
thu các ch t khoáng, đ c bi t là Na.
d. Hi n tư ng m bào— các protein nh đư c
chuy n vào t bào ng lư n g n.
4. S bài ti t ng th n—di n ra t máu trong mao
m ch quanh ng th n t i d ch l c trong ng th n;
creatinine và các ch t th i khác đư c bài ti t vào
d ch l c đ bài xu t trong nư c ti u. D ch cơ th
thông thư ng có xu hư ng tr nên acid hơn; s
bài ti t ion H+giúp n đ nh pH máu.
5. Hormones nh hư ng t i s tái h p thu -
aldosterone, ANP, ADH, và hormone tuy n c n
giáp-xem b ng 18-1 và hình 18-5.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
479
www.foxitsoftware.com/shopping
The Urinary System
Th n và cân b ng acid-base
1. Th n có dung lư ng l n nh t đ bù cho nh ng
thay đ i pH bình thư ng và b t thư ng.
2. N u d ch cơ th quá acid, th n s bài ti t ion H
+ vào máu và tr l i HCO3- vào máu(xem hình
18-6).
3. N u d ch cơ th quá ki m, th n s tr l i ion H
+ vào máu và bài ti t ion HCO3– .
Các ch c năng khác c a th n
1. S bài ti t renin b i các th bào c nh c u th n
khi huy t áp gi m (b ng 18-2). Angiotensin
II gây co m ch và tăng bài ti t aldosteron.
2. S bài ti t c a ery thropoietin đáp ng v i
tình tr ng thi u oxy; kích thích t y đ tăng s n
xu t h ng c u.
3. Ho t hóa vitamin D—chuy n các d ng không
ho t đ ng sang d ng ho t đ ng, D3.
S đào th i nư c ti u—ch c năng c a
ni u qu n, bàng quang, ni u đ o
Ni u qu n (hình 18-1 và 18-7)
1. M i cái xu t phát t r n th n t i m t sau dư i
c a bàng quang.
2. Nhu đ ng c a l p cơ trơn đ y nư c ti u v
phía bàng quang.
Bàng quuang (hình 18-1 và 18-7)
1. M t túi cơ n m dư i phúc m c và sau xương
mu; n , phía dư i t cung; nam, trên tuy n
ti n li t.
2. Niêm m c - bi u mô chuy n ti p đư c g p
thành nh ng n p g p; cho phép giãn r ng mà
không rách.
3. Tam giác bàng quang—vùng tam giác trên đáy
bàng quang; không n p g p, không giãn; gi i
h n b i các l m vào ni u đ o và ni u qu n.
4. Cơ bàng quang—l p cơ trơn, m t lo i cơ
vòng; k t h p đ t ng kh nư c ti u (ph n
x ).
5. Cơ th t ni u đ o trong—không t ch ; đư c
hình thành b i các s i cơ bàng quang xung
quanh l m vào c a ni u đ o.
3957_Ch18_460-481 06/10/14 10:57 AM Page 480

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
480 The Urinary System www.foxitsoftware.com/shopping

Ni u đ o—đem nư c ti u t bàng 2. Xung c m giác t i t y s ng, Xung v n đ ng (

quang ra ngoài (xem hình 18-7) thu c th n kinh phó giao c m ) tr l i cơ bàng
1. n —dài 1-1.5 inch; phía trư c âm đ o. quang; k t hơp giãn cơ th t ni u đ o trong.
2. nam—dài 7-8 inch; n m trong tuy n ti n li t 3. Cơ th t ni u đ o ngoài ki m soát theo ý mu n.
và dương v t.
3. Cơ th t ni u đ o ngoài: Cơ vân c a vùngđáy Đ c đi m c a nư c ti u (b ng 18-3)
ch u (theo ý mu n).
Thành ph n b t thư ng c a nư c ti u
Ph n x đi ti u- s ti u ti n (b ng 18-4)
1. S kích thích: S tích t nư c ti u làm căng
giãn cơ bàng quang.

REVIEW QUESTIONS
1. Mô t v trí cu th n, ni u qu n, bàng quang và 9. Tên c a Hormon có nh hư ng trên th n: (pp.
ni u đ o. (pp. 463, 473–475) 468, 470)
2. Nêu tên ba vùng c a th n và nêu rõ m i vùng a. Thúc đ y s tái h p thu ion Na+
bao g m gì. (p. 463) b. Thúc đ y tr c ti p s tái h p thu nư c
3. K tên hai ph n c a m t nephron. Nêu rõ ch c c. Thúc đ y s tái h p thu ion Ca+2
năng chung c a nephron.(p. 465)
d. Thúc đ y s bài ti t ion K+
4. Tên các b ph n c a ti u c u th n. Nh ng
quá trình nào di n ra đây? Tên các b ph n e. Gi m s tái h p thu ion Na+
c a ng th n. Nh ng quá trình nào di n ra 10. Trong trư ng h p nào thì th n bài ti t ion H
đây? (pp. 465, 468) +? Nh ng ion nào s quay tr l i máu? Nh ng
5. Gi i thích ý nghĩa c a ngư ng n ng đ tái h p y u t nào nh hư ng pH máu? (p. 471)
thu, và gi i thích cơ ch s tái h p thu ng 11. Trong trư ng h p nào thì th n bài ti t renin và
lư n theo m i cái sau: (p. 468) m c đích c a nó? (pp. 472–473)
a. Nư c 12. Trong trư ng h p nào thì th n bài ti t
b. Glucose erythropoietin và m c đích c a nó là gì? (p.
473)
c. Các protein nh
13. Mô t ch c năng c a ni u qu n và ni u đ o.
d. Các ion dương (pp. 473, 475)
e. Các ion âm 14. Mô t ch c năng c a các n p g p, cơ b c ni u
f. Các amino acid c a bàng quang. (p. 474)
g. Vitamin 15. Mô t ph n x đi ti u v y u t kích thích, các
6. Gi i thích t m quan tr ng c a s bài ti t ng ph n c a h th n kinh TW tham gia ph n x ,
lư n. các cơ đáp ng, cơ ni u th t ni u đ o trong,
ph n x t ch . (p. 475)
(p. 468)
16. Mô t đ c đi m bình thư ng c a nư c ti u,
7. Mô t đư ng đi c a máu ch y qua th n t
s lư ng, pH, tr ng lư ng riêng, và thành
đ ng m ch ch b ng t i tĩnh m ch ch dư i.
ph n. (p. 475)
(p. 465)
17. Nêu rõ ngu n g c c a các ch t th i có ch a
8. Tên c a hai b mao m ch trong th n và nêu
Nitơ: creatinine, acid uric và ure.
rõ các quá trình di n ra trong m i cái. (pp. 465,
468) (p. 475)
3957_Ch18_460-481 06/10/14 10:57 AM Page 481

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
481
www.foxitsoftware.com/shopping
The Urinary System

FOR FURTHER THOUGHT

1. Ch c năng c a th n có th đư c ví như làm
s ch phòng c a b n b ng cách ném t t c m i
th ra ngoài c a s , sau đó đi ra ngoài đ l y
nh ng gì b n mu n gi , ch ng h n như đ ng
và dép. Hãy tư ng tư ng các n i dung c a m t
căn phòng, so sánh chúng v i các ch t trong
máu (chính b n là m t qu th n), và mô t
nh ng gì x y ra v i chúng, và t i sao.
2. Gi i thích t i sao các acid béo không đư c tìm
th y trong nư c ti u. Trong các trư ng h p nào
các vitamin tan trong nư c ( như vitamin C) có
trong nư c ti u?
3. Gi i thích t y s ng ngang m c T11 s nh
hư ng t i ph n x đi ti u ?
4. Như m t ph n ki m tra s c kh e cho đ i bóng
trư ng đai h c, patrick làm m t xét nghi m
nư c ti u. K t qu cho th y có m t lư ng l n
ceton. Anh ta không b ti u đư ng và không
m. Đi u gì có th gây nên tình tr ng tăng
ceton này? Xét nghi m sinh hóa máu nào (v
s n ph m th i c a nito) giúp ta xác nh n?
5. M t b nh nhân b ng đ c th c ph m có pH
máu là 7.33, pH nư c ti u là 4.5, t n s hô
h p là 28 l n/ phút. Đây la lo i m t cân b ng
gì? Gi i thích l p lu n c a b n theo t ng bư c.
6. Erythropoietin, đư c g i là EPO, tr thành
m t lo i thu c đư c vài v n đ ng viên s d ng
b t h p pháp. Nh ng v n đ ng viên s d ng
EPO, trong lo i th thao nào? H hy v ng
nh ng ích l i gì? Ph n nào c a CBC s ch ra
r ng m t v n đ ng viên đang dùng EPO? Gi i
thích.
7. Sau 4 gi t p luy n vào m t ngày tháng Sáu
nóng b c, hu n luy n viên c a trư ng trung
h c cho nhóm c a cô y ti p t c u ng nhi u
nư c. Các cô gái đ m b o v i hu n luy n
viên c a h r ng h s bi t làm th nào đ
xác đ nh xem h có đ lư ng nư c t i hôm
đó, r ng h có lư c đ màu s c đư c ghi nh .
Chúng có nghĩa gì?
8. Câu h i Hình 18-A là sơ đ lưu lư ng máu
qua th n. Các ph n 3, 4, 9 và 10 đã đư c
dán nhãn tên c a các m ch máu. B n có
th g n nhãn các ph n đư c đánh s khác
không?

4 3 2 1
5

Đ ng m ch cung
6
Đ ng m ch gian ti u thùy

7 8
10 11 12
9
ĐM ch
b ng

Tĩnh m ch TM ch
dư i
cung
Tĩnh m ch gian ti u thùy

QUESTION FIGURE 18-A: Sơ đ đư ng đi c a m ch máu ch y qua th n

3957_Ch19_482-497 06/10/14 5:41 PM Page 482

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

C HƯƠNG

D ch-đi n gi i

và thăng b ng

acid -bazo
3957_Ch19_482-497 06/10/14 5:41 PM Page 483

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

M c tiêu c a h c sinh
■ Mô t các khoang ch a d ch và tên c a các d ch đó. Chương chính
■ Gi i thích đư c s di chuy n c a nư c gi a các khoang Các khoang ch a d ch
■ Gi i thích s đi u hòa lư ng d ch nh p và xu t. Lư ng d ch nh p và xu t

■ Tên các đi n gi i chính trong d ch cơ th , nêu rõ ch c năng c a chúng. Đi u hòa lư ng nư c nh p

■ Gi i thích s đi u hòa đi n gi i nh p và xu t. và xu t
■ Mô t 3 h th ng đ m trong d ch cơ th . Đi n gi i
■ Gi i thích t i sao h hô h p có nh hư ng t i pH, và mô t cơ ch bù tr Đi n gi i trong cơ th
hô h p.
Nh p, xu t và đi u hòa
■ Gi i thích cơ ch đi u hòa pH d ch ngo i bào c a th n. Thăng b ng Acid–Base
■ Mô t nh hư ng c a nhi m toan và nhi m ki m.
H đ m
H đ m Bicarbonate
H đ m Phosphate
THU T NG M I THU T NG LÂM SÀNG
Nhóm Amin (ah-MEEN) H đ m Protein
LIÊN QUAN
Anions (AN-eye-ons) Phù (uh-DEE-muh) Cơ ch hô h p
Nhóm Carboxyl (kar-BAHK-sul) Tăng canxi huy t (HIGH-per- Nhi m ki m và toan hô h p
Cations (KAT-eye-ons) kal-SEE-me-ah)
S bù tr hô h p đ i v i s
Đi n gi i (ee-LEK-troh-lites) Tăng Kali huy t (HIGH-per-
kuh-LEE-me-ah) thay đ i trao đ i pH
Th m th u (ahs-moh-LAR-i-tee)
Tăng natri huy t(HIGH-per-uh- Cơ ch c a th n
Th th th m th u (AHS-moh-re-
SEP-ters) TREE-me-ah)
nh hư ng đ n s thay đ i
Gi m canxi huy t (HIGH-poh-
kal-SEE-me-ah) pH
Gi m kali huy t(HIGH-poh- Lão hóa và d ch và s đi u
kuh-LEE-me-ah) hòa pH
Gi m natri huy t (HIGH-poh-
Ô 19-1 Phù
nuh-TREE-me-ah)
Ô 19-2 M t
cân b ng đi n
gi i

T in đ m trong chương đư c đ nh nghĩa trong b ng chú gi i, b t đ u trang

603

483
3957_Ch19_482-497 06/10/14 5:41 PM Page 484
484 D ch-Đi n gi i và thăng b ng Acid–Base
N
gư i là sinh v t ưa nư c.Chính xác hơn, chúng
ta là sinh v t nư c m n,m c dù không m n như
bi n.Nư c,môi trư ng ch t l ng c a cơ th
ngư i, chi m 55% t i 70% t ng tr ng lư ng
cơ th . Tr sơ sinh có nhi u nư c hơn ngư i
l n,và đàn ông trư ng thành nhi u nư c hơn
ph n .
Đi n gi i là các ion dương và âm xu t hi n trong
d ch cơ th . các chương trư c chúng ta g i các
mu i này ho c, trong m t s trư ng h p là nguyên t vi
lư ng.Nhi u ion trong s này là các khoáng ch t đã quen
thu c v i các b n. M i chúng đ u có nh ng ch c năng đ c
bi t trong d ch cơ th ,và m t trong s chúng cũng tham
gia vào duy trì pH c a d ch cơ th bình thư ng.Trong
chương này đ u tiên chúng ta s th o lu n v căn b ng
d ch -đi n gi i,sau đó xem xét và tóm t t các cơ ch tham
gia vào thăng b ng acid–base.
C ÁC GIAN NƯ C v t ch t hòa tan trong nư c cao hơn. N ng đ các ch t
H u h t nư c c a cơ th , kho ng 2/3 t ng th tích nư c,
đư c tìm th y trong các t bào riêng l và đư c g i là d ch
n i bào (ICF). Còn l i 1/3 đư c g i là d ch ngo i
bào(ECF) và g m máu huy t tương,b ch m ch,d ch mô
và d ch đ c bi t như d ch não t y, d ch kh p,th y d ch,
và huy t thanh.
D ch n i bào
S
chuy n
d ch
B ch
huy t
D ch k
(mô)
Huy t
tương
Hình 19–1 Các gian nư c. Tên đư c đưa ra cho nư c
trình bày .
Câu h i: Tên 2 d ch đ c bi t tương t d ch mô .
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Nư c liên tiên t c di chuy n t m t v trí ch t l ng
trong cơ th d n nơi khác b ng các quá trình l c và
th m th u. Các v trí ch t l ng này đư c g i là các
gian nư c (Hình. 19–1). Các bu ng tim và t t c các
m ch máu hình thành m t gian, và nư c trong đó g i
là huy t tương. B ng quá trình l c mao m ch, m t s
huy t tương đư c ép vào kho ng không gi a các mô
(gian khác) và sau đó đư c g i là d ch mô. Khi d ch mô
vào t bào b ng quá trình th m th u, nó đã chuy n sang
m t gian khác,và đư c g i là d ch n i bào.D ch mô vào
các m ch b ch huy t m t khoang khác và đư c g i
là b ch m ch.
Quá trình khác (bên c nh quá trình l c) mà nư c di
chuy n t gian này sang gian khác là th m th u, b n có
th nh l i, là s khu ch tán c a nư c qua màng bán
th m .Nư c s di chuy n qua màng t bào t nơi có
n ng đ cao hơn đ n nơi có n ng đ th p hơn. M t
cách khác đ nói nư c s khu ch tán đ n nơi n ng đ
đi n gi i trong các gian nư c khác nhau s quy t đ nh
cách th m th di n ra như th nào. Do đó, n u nư c
tr ng thái cân b ng trong t t c các gian, các ch t đi n
gi i cũng đư c cân b ng .
T bào
Mao
m ch
M ch
b ch
huy t
m i v trí c a nó đư c
3957_Ch19_482-497 06/10/14 5:41 PM Page 485
M c dù nư c và ion liên t c di chuy n , t l c a chúng
trong các khoang v n không đ i; đây là các ch t cân
b ng d ch-đi n gi i, và vi c duy trì nó c n thi t cho
cu c s ng (xem Ô 19–1: Phù).
D ch L Y V ÀO V À THOÁT RA
H u h t nư c cơ th yêu c u đ n t s u ng ch t l ng;
t ng lư ng trung bình này là 1600 mL trên 1 ngày. Th c
ăn chúng ta ăn cũng chưa nư c. Thâm chí th c ăn
chúng ta nghĩ là khô như bánh mì, có ch a m t lư ng
nư c đáng k . T ng lư ng nư c hàng ngày t th c
ăn trung bình 700 mL. Ngu n nư c cu i cùng kho ng
200 mL m t ngày, là nư c chuy n hóa là s n ph m c a
hô h p t bào. Do đó t ng lư ng nư c u ng vào h ng
ngày kho ng 2500 mL, ho c 2.5 liters.
H u h t lư ng nư c m t đi t cơ th d ng nư c
ti u đư c s n xu t b i th n, trung bình 1500 mL m t
ngày. Kho ng 500 mL m t ngày m t đi d ng m hôi,
300 mL m i ngày d ng hơi nư c trong hơi th và
200 mL m i ngày trong phân. do đó t ng lư ng nư c
thoát ra kho ng 2500 mL m i ngày.
Đương nhiên, b t kì s tăng lư ng nư c thát ra cũng ph i
đư c bù b i s tăng lư ng nư c l y vào.M t vài ngư i t p
th d c n ng,ví d , có th m t 1 đ n 2 lít nư c trong m
hôi và ph i thay th b ng cách u ng nhi u nư c hơn.
m t ngư i kh e m nh,lư ng nư c u ng b ng
H p 19–1 | PHÙ
Ph ù là m t tình tr ng tăng b t thư ng t ng lư ng
d ch mô, có th là khu trú ho c toàn thân. Th nh
tho ng phù không rõ ràng và đôi khi nó xu t hi n
như sưng lên.
V trí phù thư ng nh ng v trí ch n thương
ho c viêm c a cơ th .V D Bong gân m t cá chân,
làm t n thương mô sau đó gi i phóng histamine.
Histamine làm tăng tính th m thành m ch và
nhi u d ch mô đư c hình thành. Khi d ch mô tích
lũy, m t cá chân có th b sưng lên.
Phù toàn thân là k t qu c a s m t cân b ng
gi a s d ch chuy n d ch vào và ra mao m ch,đó
là, s l c và s th m th u.S l c quá đ x y ra khi
áp l c mao m ch tăng. Đi u này có th đư c gây
ra do t c ngh n tĩnh m ch b i c c máu đông hay
suy tim xung huy t. Phù lo i này thư ng xu t hi n
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
D ch-Đi n gi i và thăng b ng Acid–Base 485
www.foxitsoftware.com/shopping
b ng lư ng nư c thoát ra, m c dù t ng s lư ng m i lo i
có th thay đ i r t nhi u so v i m c trung bình v a đ c p.
(Hình. 19–2 và B ng 19–1).
S ĐI U HÒA D CH L Y V ÀO V À THOÁT RA
V ùng dư i đ i trong não ch a các th th th m th u phát
hi n ra nh ng thay đ i đ th m th u d ch cơ th . Áp su t
th m th u là n ng đ ch t tan xu t hi n trong đơn v ch t
l ng. M t nư c làm tăng áp su t th m th u c a máu;
nghĩa là, có ít nư c hơn tương ng v i t ng lư ng ch t
hòa tan. M t cách khác đ di n đ t m t cách đơn gi n nói
r ng máu bây gi là dung d ch đ m đ c. Khi m t nư c,
chúng ta c m th y khát, đ c trung b i s khô mi ng và
h ng,m t ít nư c mi ng đã đư c s n xu t ra.Khát là m t
c m giác khó ch u, và chúng ta u ng nư c đ gi m chúng.
Nư c chúng ta u ng nhanh chóng đư c h p thu b i niêm
m c d dày và ru t non và nó nh hư ng đ n s gi m áp
su t th m th u c a máu. Nói cách khác, chúng ta có th
nói r ng nư c chúng ta r a u ng làm cho máu tr thành
dung d ch loãng hơn, và đ th m th u huy t thanh tr l i
bình thư ng, c m giác khát s gi m đi.
B n có th nh l i, vùng dư i đ i cũng liên quan đ n
cân b ng nư c do s n xu t hormon ch ng bài ni u (ADH),
đư c lưu tr thùy sau tuy n yên
chi dư i (Phù ph i đư c mô t chương 15).
Nhi m trùng toàn thân do vi khu n có th tăng tính
th m mao m ch, và m t huy t tương vào kho ng k
là m t tình tr ng c a nhi m trùng huy t. Tuy nhiên,
trong trư ng h p này phù có t m quan tr ng th
y u v i h huy t áp, đi u này có th nguy hi m đ n
tính m ng.
Áp l c th m th u không hi u qu , s tr l i c a d ch
mô vào mao m ch, là k t qu c a s gi m protein
huy t tương, đ c bi t là albumin. Đi u này có
th x y ra trong m t s b nh v gan ví d b nh xơ
gan, b nh th n liên quan đ n m t protein nư c ti u,
suy dinh dư ng ho c ch n thương do b ng n ng.
B i phù là m t tri u ch ng hơn là m t b nh, đi u
tr nh m đi u ch nh nguyên nhân c th . N u không
th , th tích d ch mô có th b gi m b i ch đ ăn ít
mu i và s d ng thu c l i ti u.
3957_Ch19_482-497 06/10/14 5:41 PM Page 486
486 D ch-Đi n gi i và thăng b ng Acid–Base
X u t
Nư c ti u
M hôi
Hơi th
Phân
Hình 19–2 D ch nh p và xu t. X em văn b n và B ng 19–1 mô t .
CÂU H I: Vào m t ngày r t nóng, th tích ra s thay đ i như th nào?
Tình tr ng m t nư c, vùng h đ i kích thích gi i
phóng ADH t tùy sau tuy n yên. An-tidiuretic
hormone sau đó làm tăng tái h p thu b i ng th n.
Nư c đư c tr l i máu đ b o t n th tích máu và
lư ng nư c ti u gi m.
Hormone aldosterone, t v thư ng th n cũng
giúp đi u ch nh lư ng nư c thoát ra. Aldosterone làm
tăng tái h p thu ion Na+ b i các t bào ng th n, và
nư c t d ch l c th n theo ion Na+ ions tr l i máu.
Aldosterone đư c bài ti t khi n ng đ ion Na+ trong
máu gi m ho c b t k khi nào có s gi m đáng k
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Nh p
ch t l ng
th c ăn
Nư c chuy n hóa
huy t áp (Cơ ch renin-angiotensin ).
M t s y u t cũng góp ph n làm m t nư c. Chúng
bao g m đ m hôi quá nhi u, xu t huy t tiêu ch y hay
nôn,b ng n ng và s t. Trong trư ng h p này, th n s
ti t ki m nư c,nhưng nư c cũng ph i thay th b ng
cách tăng tiêu th . Sau xu t huy t ho c trong su t tình
tr ng m c b nh nh t đ nh, d ch cũng có th đư c thay
th b ng cách truy n tĩnh m ch.
S c ít ph bi n hơn là tình tr ng th a nư c, s
hi n di n c a quá nhi u nư c trong cơ th . Đi u này
có th x y ra
3957_Ch19_482-497 06/10/14 5:41 PM Page 487
B ng 19–1 | D ch nh p và xu t
T NG LƯ NG TRUNG BÌNH
D ng TR ÊN 24H(ML)
Nh p
D ch 1600
Th c ăn 700
Nư c chuy n hóa 200
X u t
Nư c ti u 1500
M hôi (và 500
m t nư c vô tình)
Hơi th (hơi nư c) 300
Phân 200
sau khi tiêu th quá nhi u ch t l ng. Áp su t th m
th u c a máu gi m, có có quá nhi u nư c tương ng
v i đi n gi i (ho c máu quá loãng). Tình tr ng này có
th tr thành tri u ch ng và đư c g i là ng đ c nư c.
Các tri u ch ng là chóng m t,đau b ng, bu n nôn, và
hôn mê. Co gi t có th x y ra trong m t s ca n ng và
d ch ph i đư c h n ch cho đ n khi th n có th bài ti t
lư ng nư c th a.M t hormone s đóng góp vào là
atrial natriuretic peptide (ANP), đư c ti t ra b i tâm
nhĩ khi th tích máu và huy t áp tăng. ANP sau đó làm
gi m s tái h p thu ion Na+ b i th n, tăng nư c ti u
có Na và nư c. Ngoài ra, s ti t ADH s gi m đi,đi u
này cũng góp ph n t o ra lư ng nư c ti u l n hơn s
tr l i áp su t th m th u c a máu v bình thư ng.
ĐI N GI I
Đi n gi i là các ch t hóa h c tan trong nư c và phân ly thành
các ion âm và dương. H u h t đi n gi i là các ch t mu i
vô cơ, acid,base tìm đư c trong t t c d ch cơ th .
H u h t các h p ch t h u cơ đ u không ph i là ch t
đi n gi i; nghĩa là chúng không ion hóa khi trong dung d ch.
Glucose,ví d , hòa tan trong nư c nh ng không ion hóa; nó
v n là các phân t glucose nguyên v n. Tuy nhiên m t s
proteins, t o liên k t ion và khi dung d ch phân ly thành ion.
Các ion dương đư c g i là các cation. V D là Na+,
K+, Ca+2, Mg+2, Fe+2, and H+. Các ionđư c g i là các
anion,
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
D ch-Đi n gi i và thăng b ng Acid–Base 487
www.foxitsoftware.com/shopping
và VD là Cl–, HCO3–, SO4–2 (sulfate), HPO4–2
(phosphate), và anion protein .
Đi n gi i giúp t o ra áp l c th m th u c a d ch cơ
th , và do đó giúp đi u ch nh áp l c th m th u c a
d ch gi a các khoang d ch. M t vào đi n gi i liên
quan đ n cơ ch đi u hòa acid–base ho c chúng
là m t ph n c u các mô ho c m t ph n enzym.
M t vào đi n gi i có th đươc lưu tr trong cơ
th : calcium, phospho, và magie xương và s t
và đ ng gan.
ĐI N GI I TR ONG D CH CƠ TH
Ba ch t l ng chính trong cơ th là dich n i bào, d ch ngo i
bào và d ch mô. N ng đ tương đ i c a các ch t đi n gi i
quan tr ng nh t trong các ch t l ng này đư c mô t trong
hình 19–3. S khác bi t chính có th đư c tóm t t dư i
đây.Trong d ch n i bào, cation d i dào nh t là K+, anion
d i dào nh t là HPO4–2, and anion protein cũng d i dào.
Trong c d ch mô và huy t tương, cation d i dào nh t là
Na+, anion d i dào nh t là Cl–. Anion protein t o m t
thành ph n quan tr ng c a huy t tương nhưng nhưng
không ph i d ch mô. Ch c năng c a các ch t đi n gi i
chính đư c mô t trong b ng 19–2.
NH P, X U T, V À ĐI U HÒA
Đi n gi i là m t ph n th c ăn và đ u ng chúng
ta tiêu th , đư c h p th b i đư ng tiêu hóa vào
máu, và tr thành m t ph n d ch c a cơ th .
Hormones đi u ch nh n ng đ m t s đi n gi i ngo i
bào. Aldosterone làm tăng tái h p thu ion Na+ và bài
ti t ion K+ b i th n. Do đó n ng đ Na máu tăng
lên, và n ng đ K gi m xu ng. ANP làm tăng bài
ti t ion Na+ b i th n, và làm gi m n ng đ Na máu.
Hormone parathyroid (PTH) và calcitonin đi u hòa
n ng đ calcium và phosphate trong máu. PTH làm
t n tái h p thu m t s vi ch t t xương và làm tăng
h p thu chúng t th c ăn trong ru t non (vitamin D
cũng c n thi t). Calcitonin thúc đ y vi c lo i b
calcium và phosphate t máu đ hình thành ch t
n n xương.
Đi n gi i m t qua nư c ti u, m hôi và phân.
Nư c ti u g m đi n gi i không đư c tái h p thu b i
ng th n; ch y u là ion Na+ . Đi n gi i khác xu t
hi n trong nư c ti u khi n ng đ chúng trong máu
vư t quá nhu c u c a cơ th .
Các ch t đi n gi i cos nhi u trong m hôi là ion
Na+ và ion Cl– . Đi n gi i m t qua phân, nó không
đư c h p thu qua ru t non và đ i tràng.
3957_Ch19_482-497 06/10/14 5:41 PM Page 488

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
488 D ch-Đi n gi i và thăng b ng Acid–Base www.foxitsoftware.com/shopping

Hình 19–3 N ng đ đi n gi i trong d ch k ,và huy t tương. N ng đ đư c bi u th b ng

milliequivalents trên liter. X em văn b n đ tóm t nh ng khác nhau chính gi a các d ch.

Câu h i: D ch k g n gi ng như các d ch khác? T i sao b n bi t d ch này?

B ng 19–2 | Đi n gi i chính
M c huy t tương M c ICF
Đi n gi i mEq/L* mEq/L Ch c năng
Sodium (Na+) 136–142 10 ■ T o ra nhi u áp l c th m th u c a
ECF,cation dooif dào nh t trong ECF
■ C n thi t cho ho t đ ng đi n c a t bào
th n kinh và t bào cơ
Potassium (K+) 3.8–5.0 141 ■ T o ra nhi u áp l c th m th u c a ICF;
Cation d i dào nh t trong ICF
■ C n thi t cho ho t đ ng đi n c a t bào
th n kinh và t bào cơ
Calcium (Ca+2) 4.6–5.5 1 ■ H u h t (98%) đư c tìm th y trong răng
■ Duy trì s kích thích bình thư ng c a t
bào th n kinh và t bào cơ
■ C n thi t cho quá trình đông máu
Magnesium (Mg+2) 1.3–2.1 58 ■ H u h t (50%) đư c tìm th y trong xương
■ Phong phú ICF hơn ECF
■ C n thi t cho quá trình s n xu t ATP và ho t
đ ng c a t bào th n kinh và t bào cơ
3957_Ch19_482-497 06/10/14 5:41 PM Page 489

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
D ch-Đi n gi i và thăng b ng Acid–Base 489
www.foxitsoftware.com/shopping

Table 19–2 | ĐI N GI I CHÍNH

M c M c ICF
Đi n gi i h uy t tương mEq/L* mEq/L Ch c năng

Chloride (CI–) 95–103 4 ■ Anion d i dào nh t trong ECF; khu ch tán đơn
gi n ra và vào t bào ;giúp cân b ng áp su t
th m th u
■ M t ph n c a HCl trong d ch d dày
Bicarbonate (HCO3–) 28 10 ■ M t ph n c a h đ m bicarbonate
Phosphate (HPO –2) 4 1.7–2.6 75 ■ H u h t(85%) tìm th y đư c trong xương và răng
■ Ch y u là anion ICF
■ M t ph n c a DNA, RNA, ATP, phospholipids
■ M t ph n c a h đ m phosphate
Sulfate (SO4–2) 1 2 ■ M t ph n c a m t vài amino acid và protein
*N ng đ ion thư ng đư c bi u th b ng miliequivalents trên lít, vi t t t là mEq / L, là s lư ng đi n tích trong m i lít
dung d ch.

M t vài m c đ m t cân b ng đi n gi i chính dư i ph m vi này. Ch t d ch n i bào có đ pH t 6,8

đư c mô t trong ô 19–2: M t cân b ng đi n gi i .
THĂNG B NG ACID–BASE
B n đã h c đư c khá nhi u v đi u ch nh đ pH c a
d ch cơ th trong các chương v hóa h c (xem Chương
2 v thang đo pH), h hô h p và h ti t ni u. Trong
ph n này, chúng tôi s đưa t t c thông tin đó l i v i
nhau.
Đ pH bình thư ng c a máu là 7,35-7,45. Đ pH
c a ch t l ng mô là tương t nhưng có th thay đ i
m t chút trên ho c
đ n 7,0. Lưu ý r ng các d i pH này khá h p; chúng
ph i đư c duy trì đ ph n ng enzym và các quá trình
khác đ ti n hành bình thư ng.
Duy trì s cân b ng n i môi acid-base đư c th c hi n
b i các h th ng đ m trong d ch cơ th , t c đ và đ
sâu c a hô h p, và th n.
H Đ M
M c đích c a m t h th ng đ m là đ ngăn ch n
nh ng thay đ i m nh m trong đ pH c a d ch
cơ th b ng cách ph n ng hóa h c v i các axit
ho c bazơ m nh mà n u không s thay đ i pH
r tl n

Ô 19–2 | M T CÂN B NG ĐI N GI I
M T CÂN B NG Na
H natri máu - h u q u c a q uá nhi u m hôi,
tiêu ch y ho c nôn m a. Đ c trưng b i
chóng m t, lú l n, suy như c, HA th p, s c.
Tăng NA máu- h u qu c a vi c m t nư c quá nhi u
ho c ăn natri. Đ c trưng b i s thi u m t c a
ICF và s khát và kích đ ng c c đ .
M t cân b ng K
H kali máu - h u qu c a nôn m a, tiêu ch y
ho c b nh th n. Đ c trưng b i s m t m i, lú
l n, suy tim có th x y ra.
Tăng kali máu - h u qu c a suy th n c p ho c b nh
Addison. Đ c trưng b i s y u đu i, c m giác b t
thư ng, r i lo n nh p tim và ng ng tim.
M t cân b ng c a canxi
H calci máu - m t h qu c a thi u năng c n
giáp ho c gi m lư ng canxi. Đ c trưng b i co
cơ d n đ n co c ng.
Tăng canx i máu—m t h u qu c a tăng năng c n
giáp. Đ c trưng b i y u cơ, xương giòn và s i
th n có th .
3957_Ch19_482-497 06/10/14 5:41 PM Page 490
490 D ch-Đi n gi i và thăng b ng Acid–Base
M t h th ng đ m bao g m m t axit y u và m t base
y u. Các phân t này ph n ng v i các axit ho c bazơ
m nh có th đư c t o ra và thay đ i chúng thành các
ch t không có nh hư ng l n đ n pH.
H đ m Bicarbonate
Hai thành ph n c a h th ng đ m này làacid carbonic
(H2CO3),acid y u, và Na bicarbonate (NaHCO3), 1
base y u.M i phân t này tham gia vào m t lo i ph n
ng c th .
N u m t thay đ i pH đi n th đư c t o ra b i m t
axit m nh, ph n ng sau đây di n ra:
HCl + NaHCO3 → NaCl + H2CO3
(acid m nh) ( acid y u)
Axit m nh đã ph n ng v i Na bicarbonate đ t o
ra mu i (NaCl) không nh hư ng đ n pH và axit y u
có ít nh hư ng đ n pH.
N u m t thay đ i pH ti m năng đư c t o ra b i
m t bazơ m nh, ph n ng sau đây x y ra:
NaOH + H2CO3 → H2O + NaHCO3
( base m nh) ( basey u)
The strong base has reacted with the carbonic acid to
produce water, which has no effect on pH, and a weak base
that has little effect on pH.
The bicarbonate buffer system is important in both the
blood and tissue fluid. During normal metabolism, these
fluids tend to become more acidic, so more sodium bicar-
bonate than carbonic acid is needed. The usual ratio of
these molecules to each other is about 20:1 (NaHCO3 to
H2CO3).
H đ m Phosphate
Hai thành ph n c a h đ m này là Na di-hydrogen
phosphate (NaH2PO4),m t acid y u, và Na
monohydrogen phosphate (Na2HPO4), m t base y u.
Hãy đ chúng tôi s d ng các ph n ng c th đ ch
ra cách th c ho t đ ng c a h th ng đ m này.N u m t
thay đ i pH ti m năng đư c t o ra b i m t axit m nh,
ph n ng sau đây di n ra
HCl + Na2HPO4 → NaCl + NaH2PO4
( acid m nh)
( acid y u)
Acid m nh ph n ng v i Na monohy-drogen
phosphate đ t o ra m t mu i không nh hư ng đ n
pH và axit y u có ít nh hư ng đ n pH.
N u m t thay đ i pH đi n th đư c t o ra b i m t
bazơ m nh, ph n ng sau đây x y ra:
NaOH + NaH2PO4 → H2O + Na2HPO4
( base m nh) ( base y u)
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Cơ s v ng ch c đã ph n ng v i phosphate phosphat
natri dihydro đ t o thành nư c, mà không nh hư ng
đ n pH, và m t bazơ y u có ít nh hư ng đ n pH.
H th ng đ m phosphate r t quan tr ng trong vi c
đi u ch nh đ pH c a máu qua th n (xem hình 19–4).
Các t bào c a ng th n có th lo i b các ion hyđrô
dư th a b ng cách hình thành NaH2PO4, đư c bài ti t
trong nư c ti u. Các ion Na + còn l i đư c đưa tr l i
máu trong các mao m ch quanh ng th n, cùng v i các
ion bicarbonate. Đây là nh ng ion bicarbonate m i mà
các t bào th n t ng h p t carbon dioxide và nư c.
H Đ M PROTEIN
H th ng đ m này là h th ng đ m quan tr ng nh t
trong d ch n i bào. B n có th nh l i t Chương
15 r ng hemoglobin đ m các ion hydro đư c hình
thành trong quá trình v n chuy n CO2. Các axit amin
t o thành protein m i nhóm có m t nhóm cacboxyl
(COOH) và m t amin (or amino) nh óm (NH2) và có
th ho t đ ng như 1 acid ho c base
Nhóm cacboxyl có th ho t đ ng như m t axit vì
nó có th t ng m t ion hydro (H+) cho ch t l ng đ
ch ng l i tăng đ ki m:
H H
NH2 C COOH NH2 C COO- + H+
R R
Nhóm amin có th ho t đ ng như m t bazơ vì nó
có th thu đư c m t ion hyđrô dư th a t ch t l ng
đ ch ng l i s gia tăng axit:
H H
COOH C NH2 COOH C NH3+
R R
Các h th ng đ m ph n ng trong m t ph n nh c a
m t giây đ ngăn ch n s thay đ i pH m nh m . Tuy
nhiên, chúng có dung tích ít nh t đ ngăn ch n nh ng
thay đ i l n v pH vì m t s lư ng gi i h n các phân
t c a các b đ m này có m t trong ch t d ch cơ th .
Khi m t nguyên nhân liên t c làm gián đo n đ pH
bình thư ng, các cơ ch hô h p và th n cũng s c n
thi t
CƠ CH HÔ H P
H hô h p nh hư ng đ n pH b i vì nó đi u ch nh
lư ng CO2 có trong ch t d ch cơ th . Như b n đã
bi t, h th ng hô h p có th là nguyên nhân gây m t
cân b ng pH
3957_Ch19_482-497 06/10/14 5:41 PM Page 491

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
D ch-Đi n gi i và thăng b ng Acid–Base 491
www.foxitsoftware.com/shopping

Mao m ch ng th n
quanh ng L c
th n

Na HPO
2 4

+ + + + -2
Na Na Na Na HPO
4

CO H O H CO
2 2 2 3

– – + +
HCO HCO + H H
3 3

NaH PO
2 4

Figure 19–4 H đ m phosphate . Các ph n ng

đư c bi u di n trong ng th n.X em văn b n đ
bi t mô t . Máu Nư c
ti u
Câu h i: Các t bào ng th n nh n ion
Hydro t đâu đ bài ti t?

ho c có th giúp đi u ch nh đ m t cân b ng pH t Bù tr ph i đ i v i s thay đ i pH chuy n hóa

m t s nguyên nhân khác.
N hi m ki m và toan hô h p
N h i m toan hô h p gây ra b i b t kì lí do gì làm
tăng t l hay hi u qu hô h p. M t vài b nh ph i
có th gây nhi m toan hô h p.Khi CO2 không th
th ra nhanh như nó đư c hình thành trong su t
quá trình hô h p t bào, CO2 dư th a k t qu hình
thành ion H+ dư th a, đư c bi u di n theo ph n
ng dư i đâys:
CO2 + H2O → H2CO3 → H+ + HCO3–
Ion H+ dư th a làm gi m pH c a d ch cơ th .
Nhi m ki m h ô h pthư ng ít ph bi n hơn
nhưng là k t qu c a s th nhanh hơn, cái
làm tăng lư ng khí CO2 th ra. V ì có ít phân t
CO2 hơn trong d ch cơ th , ít ion H+ đư c hình
thành và pH có xu hư ng tăng.
Thay đ i pH gây ra do r i lo n hô h p đư c g i là nhi m
toan chuy n hóa v à nhi m ki m chuy n hóa. Trong c
2 trư ng h p, h hô h p có th giúp ngăn ng a s thay
đ i m nh pH.
Nh
hi m toaan chu y n hóa a có th đư c gây lên do
b nh th n, đái tháo đư ng thai k , tiêu ch y quá
m c ho c nôn m a, ho c s d ng thu c l i ti u. Khi
ion H+ dư th a xu t hi n trong d ch cơ th ,pH b t
đ u gi mvà đi u này kích thích trung tâm hô h p p
hành não. Đáp ng tăng t n s th đ th ra nhi u
CO2 hơn đ gi m hình thành ion H+ .Đi u này giúp
tăng pH tr v giá tr ban đ u.
N h i m ki m chuy n hóa không thông thư ng
nhưng có th do s d ng quá nhi u thu c kháng
acid ho c ch nôn m a ch t trong d dày. Khi đ pH
c a d ch cơ th b t đ u tăng lên, th ch m và gi m
lư ng
3957_Ch19_482-497 06/10/14 5:41 PM Page 492
492 Fluid–Electrolyte and Acid–Base Balance
CO2 th ra. Khí CO2 gi l i trong cơ th làm tăng s hình
thành ion H +, giúp gi m pH tr l i m c bình thư ng.
H th ng hô h p đáp ng nhanh chóng đ ngăn
ng a nh ng thay đ i m nh v pH, thư ng trong vòng
t 1 đ n 3 phút. Tuy nhiên, đ i v i s m t cân b ng
pH trao đ i ch t liên t c, cơ ch hô h p không có kh
năng bù tr đ y đ . Trong trư ng h p này, bù hô h p
ch có hi u qu t 50% đ n 75%.
CƠ CH TH N
Như đã th o lu n trong Chương 18, th n
giúp đi u ch nh đ pH c a d ch ngo i bào
b ng cách bài ti t ho c b o t n ion H + và
b ng cách tái h p thu (ho c không) ion Na +
và ion HCO3–.M t cơ ch đư c mô t trong
hình 18–6, và m t cơ ch khác liên quan đ n
h th ng đ m phosphate, đư c th hi n
trong hình. 19–4.
Th n có kh năng l n nh t đ đ m m t s
thay đ i pH liên t c. M c dù các cơ ch th n
không ho t đ ng đ y đ trong vài gi đ n vài
ngày, m t khi chúng v n ti p t c có hi u qu
lâu hơn các cơ ch hô h p. Chúng tôi s xem
xét k hơn lý do t i sao đi u này là như v y
trong m t th i đi m, nhưng trư c tiên chúng ta
hãy s d ng như m t ví d m t b nh nhân đái
tháo đư ng không đư c đi u tr nh ng ngư i
đang nhi m toan ceton, m t toan chuy n hóa.
Như tích t acid ceton trong máu, dung tích h
đ m c a d ch ngo i bào (ECF) nhanh chóng c n
ki t. T l th sau đó tăng lên, và nhi u CO2 đư c
th ra đ gi m s hình thành ion H + và tăng đ pH
c a ECF. Tuy nhiên, có gi i h n v t c đ hô h p có
th tăng lên, nhưng cơ ch đ m th n s tr nên hi u
qu . T i th i đi m này đó là th n gi cho b nh nhân
s ng b ng cách ngăn ng a nhi m toan đ n m c t
vong.
Th n có dung lư ng l n nh t đ ngăn ng a nhi m
toan gây t vong vì th n có th lo i b ion H + kh i
d ch cơ th và bài ti t chúng trong nư c ti u. H
th ng đ m không lo i b ion H + kh i cơ th , nhưng
gi chúng trong các phân t không ion hóa nhanh.
H th ng hô h p có th làm tăng s th ra đ ngăn
ng a s hình thành ion H + t CO2 nhưng không th
lo i b ion H + t các ngu n khác (như xeton).
Ch có th n m i có th lo i b ion H + kh i d ch
cơ th , cũng như t o ra các ion bicarbonate m i đ
đưa vào máu. Ngay c th n có gi i h n, tuy nhiên, và
nguyên nhân c a nhi m toan ph i đư c đi u ch nh
đ ngăn ng a t vong.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Trong trư ng h p c a nhi m ki m, các t bào ng
th n s t ng h p ion H + và ion HCO3– t CO2 và
nư c (như trong hình 19-4). Nhưng các ion đư c gi l i
và tr v máu là các ion H +, và các ion bài ti t trong
nư c ti u là các ion bicarbonate; đi u này s làm gi m
đ pH c a máu v m c bình thư ng.
M t b n tóm t t c a quy đ nh axit-base đư c mô t
trong hình 19–5. Ph n A so sánh t c đ và dung lư ng
c a các h th ng đ m, hô h p và th n. Ph n B mô t
các cơ ch bù tr cho s thay đ i pH.
NH HƯ NG C A S THAY Đ I PH
Tình tr ng nhi m toan là b t l i nh t đ i v i h th ng
th n kinh trung ương, gây ra vi c trì tr v s truy n
xung các kh p th n kinh. M t ngư i b nhi m toan
tr nên lú l n và m t phương hư ng, sau đó b hôn
mê.
Nhi m ki m có tác d ng ngư c l i và nh hư ng
đ n c h th n kinh trung ương và ngo i biên. Tăng
kh năng d n truy n kh p th n kinh, th m chí không
có kích thích, l n đ u tiên đư c ch đ nh b i s kích
đ ng và co gi t cơ. Nhi m ki m ti n tri n đư c đ c
trưng b i co th t cơ và co gi t nghiêm tr ng.
Các lo i pH thay đ i đư c tóm t t b ng 19–3.
V À đDi CH VÀb S
TU
Nh ngI thay v cân ng chĐI U ho c đ pH
t l ng
HÒA PH
ngư i cao tu i thư ng là h u qu c a b nh ho c t n
thương các cơ quan c th . M t trái tim y u (suy tim
sung huy t) không th bơm hi u qu cho phép máu lưu
thông trong máu. Đ i l i, đi u này có th gây ra phù
n , m t lo t k t h p b t thư ng c a ch t l ng. Phù n
có th có toàn thân (thư ng xu t hi n chi dư i) n u
tâm th t ph i y u ho c ph i n u tâm th t trái suy.
C m giác khát có th không c p tính ngư i già,
nh ng ngư i có th b m t nư c nghiêm tr ng trư c
khi b t đ u c m th y khát. M t cân nh c hành vi quan
tr ng là nh ng ngư i cao tu i lo s nư c ti u không
t ch có th làm gi m lư ng nư c u ng c a h .
Thi u h t khoáng ch t ngư i cao tu i có th là
k t qu c a dinh dư ng kém ho c tác d ng ph c a
m t s lo i thu c, đ c bi t là nh ng ngư i tăng huy t
áp làm tăng s n lư ng nư c ti u. R i lo n pH có th
do b nh ph i mãn tính, ti u đư ng ho c b nh th n
3957_Ch19_482-497 06/10/14 5:41 PM Page 493

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
D ch-Đi n gi i và thăng b ng Acid–Base 493
www.foxitsoftware.com/shopping

L n nh t

Ngày

Hours

Minutes
Na HCO3
Seconds Nh nh t
Th i gian Dung H đ m H hô h p Th n
A đ tác tích đ
đ ng đ m
S bù tr
7.35–7.45

N hi mtoan chu y n hóa N hi m ki m chuy n hóa

Tăng t c đ và đ G i m t c đ và đ

sâu c a hô h p: T h sâu c a hô h p:

ra nhi u CO2 G i l i nhi u CO2

T h n bài ti t T h n bài ti t ít
nhi u ion H+ ion H+
B

Hình 19–5 Tóm t t s đi u hòa acid - base . (A) Cơ ch đi u hòa Acid–base so m i quan h
gi a th i gian đ tác đ ng hi u qu và dung tích đ m m i l n thay đ i pH liên t c. (B) S bù tr
gi a ki m và toan chuy n hóa. Cơ ch th n và hô h p góp ph n đưa pH máu v giá tr bình
thư ng.

Cau h i: ph n B, T i sao các cơ ch bù tr phía bên ph i có màu đ và nh ng màu

phía bên trái có màu xanh?
3957_Ch19_482-497 06/10/14 5:41 PM Page 494

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
494 D ch-Đi n gi i và thăng b ng Acid–Base www.foxitsoftware.com/shopping

B ng 19–3 | Thay đ i pH
THAY Đ I NGUYÊN NHÂN CÓ TH S BÙ TR

Nhi m toan chuy n hóa B nh th n, Nhi m ceton,tiêu ch y Tăng hô h p th i CO2

ho c non m a
Nhi m ki m chuy n hóa quá li u bircacbonate, hút h dày Gi m hô h p gi CO2

Nhi m toan hô h p Gi m cư ng đ ho c hi u qu Th n gi ion H+ và tái h p thu ion

c a hô h p, khí thũng ,hen Na+ và ion HCO3–
suy n, viêm ph i, các cơ hô
h p
Nhi m ki m hô h p Tăng cư ng đ hô h p:lo Th n gi ion H+ và bài ti t ion
l ng, vùng cao Na+ và ion HCO3–

STUDY OUTLINE
Thăng b ng d ch-đi n gi i
1. Nư c chi m 55% t i 70% t ng lư ng d ch cơ th .
2. Đi n gi i là các ion tìm đư c trong cơ th ; h u h t là
các khoáng ch t.
Các khoang ch a d ch (x em Hình. 19–1)
1. D ch n i bào (ICF)—nư c trong t bào ;kho ng 2/3
t ng lư ng d ch cơ th .
2. D ch ngo i bào (ECF)—d ch bên ngoài t bào;
g m huy t tương,b ch huy t,d ch k và các d ch
đ c bi t.
3. D ch liên t c di chuy n t khoang này t i khoang
khác.S l c: huy t tương tr thành d ch k .Th m
th u :d ch k tr thành huy t tương,b ch
huy t,ho c d ch n i bào
4. Th m th u đư c đi u ch nh b i n ng đ đi n gi i
trong d ch cơ th (áp su t th m th u).Nư c s
khu ch tán qua màng t i nh ng nơi n ng đ đi n
gi i l n hơn.
D ch nh p (x em hình. 19–2)
1. Nư c,th c ăn , nư c chuy n hóa—xem b ng
19–1.
Nư c xu t (x em Hình. 19–2)
1. Nư c ti u,m hôi, hơi th ,phân xem B ng 19–1.
2. B t kì s thay đ i d ch ra nào cũng ph i đư c bù
tr b ng s thay đ i c a d ch và.
Đi u hòa lư ng d ch nh p và xu t
1. V ùng h đ i g m nh ng th th c m th m th u
đ nh hư ng cho s thay đ i áp l c th m th u
d ch cơ th .
2. M t nư c kích thích ph n x khát nư c và d ch
đư c tiêu th đ làm gi m nó.
3. ADH đư c gi i phóng t thùy sau tuy n yên làm
gi m s tái h p nư c b i th n.
4. Aldosterone đư c bài ti t b i v thư ng th n
làm tăng s tái h p thu ion Na+ b i th n; nư c
đư c tái h p thu b ng áp l c th m th u.
5. N u có quá nhi u nư c trong cơ th b n (Tình
tr ng th a nư c do quá t i), s u bài ti t ADH
gi m và nư c ti u tăng.
6. N u th tích máu tăng, ANP đ y m nh m t ion
Na+ và nư c trong nư c ti u.
Đi n gi i
1. Ch t hóa h c hòa tan trong nư c và phân ly thành
ion, h u h t là các ch t vô cơ.
2. Cation là ion dương như Na+ và K+.
3. Anion là các ion âm như Cl– và HCO3–.
4. B ng cách t o ra áp l c th m th u,di n gi i đi u
hòa s th m th u d ch gi a các khoang.
5. Na,P và Mg đư c lưu tr xương; s t và đ ng
đư c lưu tr gan.
3957_Ch19_482-497 06/10/14 5:41 PM Page 495
Đi n gi i trong d ch cơ th (x em Hình. 19–
3 v à b ng 19–2)
1. ICF—cation ch y u là K+; anion ch y u là
HPO4–2; anion protein cũng r t nhi u.
2. Huy t tương— cation chính là Na+; anion chính
là Cl–; anion protein là đáng k .
3. D ch k - như huy t tương tr các anion protein
không đáng k .
Nh p, x u t v à đi u hòa
1.Nh p— đi n gi i là m t ph n th c ăn và đ u ng.
2. X u t—nư c ti u, m hôi, phân.
3. Hormone tham gia: aldosterone—Na+ và K+;
ANP—Na + ; PTH và calcitonin—Ca +2 và
HPO4–2.
Thăng b ng Acid–Base
1. M c pH bình thư ng—máu: 7.35 t i 7.45;
ICF: 6.8 t i 7.0; d ch k : tương t như máu .
2. Bình thư ng pH d ch cơ th đư c duy trì b i h
đ m, hô h p, và th n.
H đ m
1. M i lo i g m m t acid y u và m t base y u;ph n
ng v i acid ho c base m nh đ thay đ i chúng
thành các ch t không nh hư ng l n đ n pH .Ph n
ng trong m t ph n nh c a giây,nhưng có dung
tích ít đ ngăn c n s thay đ i pH.
2. H đêm bicarbonate —xem văn b n đ i v i
ph n ng; quan tr ng c trong máu và d ch k ,
t l acid và base là 20:1.
3. H đ m phosphate —xem Hình. 19–4 và văn
b n đ i v i ph n ng, quan tr ng trong ICF và
th n.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
D ch-Đi n gi i và thăng b ng Acid–Base 495
www.foxitsoftware.com/shopping
4. H đ m protein-acid amin có th ho t đ ng như
acis ho c base.Xem văn b n đ i v i ph n ng,
quan tr ng trong ICF.
Cơ ch hô h p
1. H hô h p nh hư ng đên pH vì nó đi u hòa
lư ng CO2 trng d ch cơ th .
2. Có th là nguyên nhân gây ra thay đ i pH ho c
giúp bù tr cho s thay đ i pH trao đ i ch t—
xem B ng 19–3.
3. S bù tr hô h p có hi u qu nhanh (trowng ít
phút), nhưng b gi i h n v dung lư ng n u đ
m t cân b ng pH đang di n ra.
Cơ ch th n
1. Th n có dung tích l n nh t đ đ m s thay đ i
pH,nhưng chúng có th có vài gi ho c t i vài ngày
đ tr lên hi u qu (xem B ng 19–3).
2. Ph n ng: xem Hình. 18–6 và 19–4.
3. Tóm t t ph n ng:trong đáp ng v i nhi m toan,
th n s bài ti t ion H+ gi ion Na+ và ion HCO3–
; trong đáp ng v i nhi m ki m , th n s gi ion
H+ và bài ti t ion Na+ và ion HCO – ( cũng xem
3
Hình. 19–5).
4. Ch th n có th lo i b ion H+ dư th a t cơ th
đ ch ng l i tình tr ng nhi m toan liên t c, cũng
như t o ra các ion bicarbonate m i đ gi l i ho c
bài ti t khi tình tr ng pH yêu c u.
nh hư ng c a s thay đ i pH
1. Nhi m toan - làm gi m s d n truy n th n
kinh trong th n kinh trung ương; k t qu là s
lú l n , hôn mê v à cái ch t.
2. Nhi m ki m—tăng d n truy n th n kinh trong
CNS và PNS; k t qu là kích thích , co cơ và co
gi t.
3957_Ch19_482-497 06/10/14 5:41 PM Page 496
496 D ch-Đi n gi i và thăng b ng Acid–Base
Câu h i đánh giá
1. Tên c a các khoang ch a d ch chính và tên d ch
trong m i khoang. Tên 3 d ch cơ th đ c bi t và
tình tr ng v trí c a m i chúng. (tr. 484)
2. Gi i thích cách nư c di chuy n gi a các khoang;
tên các quá trình. (tr. 484)
3. Mô t 3 ngu n d ch c a cơ th và s lư ng tương
đ i c a m i chúng . (tr. 485)
4. Mô t các con đư ng th i d ch. Cái nào là quan
tr ng nh t? Nh ng lo i bi n đ i nào có th có trong
d ch th i? (tr. 485)
5. Tên c a nh ng hormone nh hư ng đ n th
tích d ch, và tình tr ng ch c năng c a chúng. (tr.
485–486)
6. Đ nh nghĩa đi n gi i, cation, anion, th m th u
v à áp su t th m th u. (tr. 485, 487)
7. Tên nh ng đi n gi i chính trong huy t tương, d ch
k , và d ch n i bào và tr ng thái ch c năng c a
chúng. (tr. 487–489)
8. Gi i thích cách h đ m bicarbonate ph n ng
v i đ m acid m nh. (tr. 490)
FOR FURTHER THOUGHT
1. Đàn ông có xu hư ng nhi u nư c hơn ph n . Lí
do ph i làm vi c v i 2 mô, 1 trong nh ng th đãm
nư c hơn cái khác. Nh ng mô này thư ng xu t
hi n nh ng nơi khác nhau đàn ông và ph n
nó là gì?gi i thích câu tr l i c a b n.
2. Bà. T, 82 tu i, nói v i y tá đ n thăm bà y là bà
y g p khó khăn khi đi quanh nhà vì chân và m t
cá chân bà y b sưng. Y tá h n g p bác sĩ cho
bà T và nói v n đ có th là tim c a bà y.Gi i
thích.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
9. Gi i thích cách h đ m phosphate ph n ng
v i h đ m acid m nh. (p. 490)
10. Gi i thích t i sao m t amino acid có th ho t
đ ng như 1 acid ho c 1 base. (p. 490)
11. Mô t cơ ch bù tr hô h p đ i v i nhi m toan
chuy n hóa và nhi m ki m chuy n hóa.
(tr. 491)
12. N u d ch cơ th tr nên quá acid, ion nào th n
s bài ti t? Ion nào th n s đưa tr l i máu? (tr.
492)
13. Cơ ch đi u hòa pH nào nhanh nh t? ch m nh t?
Cơ ch nào trong s nh ng cơ ch này có kh
năng l n nh t đ đ m m t s thay đ i pH liên
t c? Cơ ch nào có dung lư ng th p nh t?(tr.
490, 492)
14. Mô t nh hư ng c a nhi m toan và nhi m ki m.
(tr. 492)
3. Cô H,18 tu i, có ch đ ăn đư c khuy n cáo 8 ly
nư c m i ngày. Cô H nghĩ n u 8 ly là t t, có l 12 ly
t t hơn, b i “nư c t t cho cơ th b n.” B n có th
nói gì v i cô y? Có ph i nư c luôn luôn t t?
3957_Ch19_482-497 06/10/14 5:41 PM Page 497

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
D ch-Đi n gi i và thăng b ng Acid–Base 497
www.foxitsoftware.com/shopping

4. Ông C b cái ông g i là “ khó tiêu acid” và u ng 2 pH

viên nén đ c g ng làm gi m chúng. Ông y th a 7.8
nh n r ng hương vj trái cây c a các viên thu c
7.7
thư ng có c a ông y “gi ng như k o” t t c
các ngày. Ông y đăng đi khám bác sĩ b i ông y 7.6
nói c m th y cơ b p c a ông y “b t thư ng.”
B n mong đ i đi u gì đ tìm pH máu, thông khí 7.5
trên phút, và pH nư c ti u? Gi i thích caau tr l i
7.4
c a b n.
5. Nhìn vào câu h i hình19–A. Đây là đ th c a các giá 7.3
tr pH d ch ngo i bào có th đư c d ki n trong m t
7.2
s tình hu ng: ng t n ng, ti u đư ng n ng, tăng thông
khí, quá li uthu c kháng acid ,và nôn các đ ch a
7.1
trong ru t. B n có th nói các giá tr pH v i tình hu ng
chính xác? (Chú ý :2 là r t g n; b n ch c n có đư c 7.0
các c p thích h p.) A B C D E

CÂU H I hHÌNH 19–A: Tìn h h ìn h các giá tr p H c a d ch

n go i bào
3957_Ch20_498-519 06/10/14 10:56 AM Page 498

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

CHƯƠNG

H th ng
sinh s n
3957_Ch20_498-519 06/10/14 10:56 AM Page 499

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
M c tiêu h c t p www.foxitsoftware.com/shopping

■ Mô t đư c quá trình gi m phân. Hi u đư c nghĩa c a đơn b i và lư ng

b i.
■ Mô t đư c s khác nhau gi a s t o tinh và t o tr ng. C U TRÚC CHƯƠNG
■ K tên các hormones c n thi t cho quá trình hình thành giao t , và nêu Quá trình gi m phân
vai trò c a chúng. Quá trình t o tinh trùng
■ Nêu rõ v trí và ch c năng c a tinh hoàn. Quá trình t o tr ng
■ Gi i thích đư c ch c năng c a mào tinh, ng d n tinh, ng phóng
Cơ quan sinh d c nam
tinh và ni u đ o.
Tinh hoàn
■ Gi i thích đư c ch c năng c a túi tinh,, tuy n ti n li t và tuy n
hành-ni u đ o. Mào tinh
■ Nêu đư c các thành ph n c a tinh d ch và gi i thích t i sao pH c a nó ng d n tinh
ph i ki m ng phóng tinh
■ Nêu đư c các thành ph n c a tinh trùng và nêu ra đư c ch c năng c a Túi tinh
t ng thành ph n Tuy n ti n li t
■ Nêu đư c ch c năng c a bu ng tr ng, ng d n tr ng, t cung và âm đ o. Tuy n hành ni u đ o
■ Nêu đư c c u trúc và ch c năng c a cơ t cung và n i m c t cung. Ni u đ o-Dương v t
■ Nêu đư c c u trúc tuy n vú và ch c năng các hormones liên quan đ n Tinh d ch
ti t s a. Cơ quan sinh d c n
■ Mô t chu kì kinh nguy t theo th i kì bài ti t hormones và s thay đ i
t ng bu ng tr ng và n i m c t cung Bu ng tr ng
ng d n tr ng
CÁC THU T NG T cung
T M I Âm đ o
Cervix (SIR-viks) LÂM SÀNG
Cơ quan sinh d c ngoài
Ductus deferens (DUK-tus DEF- Amenorrhea (ay-MEN-uh-REE-ah)
er-enz)
Tuy n vú
Down syndrome (DOWN
Endometrium (EN-doh-MEE-tree- Chu kì kinh nguy t
SIN-drohm)
uhm) Ectopic pregnancy (ek-TOP-ik
nh hư ng c a tu i tác
Fallopian tube (fuh-LOH-pee-an PREG-nun-see) đ n cơ quan sinh s n
TOOB) In vitro fertilization (IN VEE-troh
Graafian follicle (GRAF-ee-uhn Box 20-1 Th ba nhi m
FER-ti-li-ZAY-shun)
FAH-li-kuhl) Mammography (mah-MOG-
và h i ch ng Down
Inguinal canal (IN-gwi-nuhl ka-NAL) rah-fee)
Menopause (MEN-ah-paws)
Box 20-2 Bi n pháp
Prostatic hypertrophy (prahs-TAT- tránh thai
Menstrual cycle (MEN-stroo-uhl ik high-PER-truh-fee)
SIGH-kuhl) Trisomy (TRY-suh-mee) Box 20-3 Phì đ i tuy n
Myometrium (MY-oh-MEE-tree- Tubal ligation (TOO-buhl lye- ti n li t
uhm) GAY-shun)
Oogenesis (OH-oh-JEN-e-sis) Vasectomy (va-SEK-tuh-me) Box 20-4 Th tinh trong
Prostate gland (PRAHS-tayt) ng nghi m
Seminiferous tubules (sem-i-NIFF-
er-us) Box 20-5 Các b nh lây
Spermatogenesis (SPER-ma-toh- truy n qua đư ng tình
JEN-e-sis) d c
Vulva (VUHL-vah)
Zygote (ZYE-goht) Box 20-6 Ch p tuy n vú
Các t đư c in đ m trong chương này đư c đ nh nghĩa trong ph n ph l c b t
đ u t trang 603. Các t trên mình đã d ch hoàn toàn ra ti ng Vi t trong bài r i,
nên các b n không c n d ch l i n a, n u các b n mu n tìm hi u thêm thì nh ng
t này r t r ng rãi trên internet.

499
3957_Ch20_498-519 06/10/14 10:56 AM Page 500
500 H sinh s n
Vai trò c a h sinh s n nam và n là đ duy trì nòi
gi ng b ng cách t o ra nh ng cá th m i. Tho t đ u
nghe dư ng như nh ng vi c đó ch là c a riêng ngư i
khác không ph i c a chúng ta, nhưng ng m kĩ l i thì
chúng ta l i chính là nh ng cá th m i đó và d n d n
chúng ta cũng s có nh ng đ a con c a mình. M c dù
nh ng loài đ ng v t khác chăm sóc con chúng trong
m t t p h p nhi u gia đình v i nhau th m chí trong m t
xã h i c a chúng. Con ngư i l i khác vì chúng ta có
n n t ng văn hóa. Và nên nh r ng chúng ta sinh s n đ
duy trì dòng dõi gia đình.
Cũng gi ng như nh ng loài đ ng v t khác, s sinh ra và
phát tri n c a m t cá th là m t quá trình v m t gi i
ph u và sinh lí. Cơ quan sinh d c nam và n cùng t o ra
h p t , đó là s k t h p gi a tr ng vfa tinh trùng và
đư c th c hi n nh quan h tình d c. ngư i ph n ,
t cung s là nơi mà phôi thai phát ti n đ n m c hoàn
thi n đ có th t n t i môi trư ng bên ngoài.
Chương này s nói v các cơ quan sinh s n và vai trò
c a chúng trong hình thành nên cá th m i hay nói tóm
l i là ch c năng c a h sinh s n. Tuy nhiên, đ u tiên
chúng ta s nói v s hình thành giao t .
S GI M PHÂN
S phân chia t bào qua quá trình gi m phân t o ra các giao
t -tinh trùng hay tr ng. Trong gi m phân, m t t bào v i b
nhi m s c th lư ng b i (46 NST ngư i) phân chia 2 l n t o
thành 4 t bào, chúng có b NST đơn b i là 23. M c dù quá
trình gi m phân h u như gi ng nhau c nam và n a, tuy nhiên
cũng có nh ng đi m khác nhau quan tr ng
S T O THÀNH TINH TRÙNG
S t o tinh la m t quá trình gi m phân x y ra bên trong tinh
hoàn, nơi sinh ra tinh trùng. Bên trong m i tinh hoàn có các
ng sinh tinh ch a tinh nguyên bào, là t bào g c t o ra tinh
trùng. M t tinh nguyên bào nguyên phân t o ra 2 t bào, m t
trong hai v n đóng vai trò là t bào g c, còn t bào kia s
bi t hóa t o nên tinh bào sơ c p và s tr i qua nguyên phân
ti p t c (Hình 20-1). Các b n có th g p trong chương 10, s
hình thành giao t đư c đi u hòa nh các hormone. Vùng
dư i đ i ti t GnRH, kích thích thùy trư c tuy n yên bài ti t
FSH và LH. FSH kh i đ ng quá trình t o tinh và
testosterone ti t b i tinh hoàn khi b kích thích b i LH, s
thúc đ y quá trình trư ng thành c a tinh trùng. Inhibin, cũng
s n xu t b i tinh hoàn, làm gi m ti t FSH. Trong hình 20-1,
đ i v i m i tinh bào sơ c p tr i qua gi m phân, 4 tinh trùng
s đư c s n xu t ra.
S n xu t tinh trùng b t đ u tu i d y thì (10 đ n 14 tu i),
và hàng tri u tinh trùng đư c t o thành m i ngày trong tinh
hoàn. M c dù s s n xu t tinh trùng suy gi m theo tu i,
nhưng không có s d ng h n, gi ng như s t o tr ng ph
n tu i mãn kinh.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
S T O TR NG www.foxitsoftware.com/shopping
S t o tr ng là quá trình gi m phân hình thành t bào tr ng;
đư c th c hi n bu ng tr ng và cũng dduwwocj đi u hòa
b i hormone GnRH vùng dư i đ i, hormone này kích thích
ti t FSH thùy trư c c a tuy n yên. FSH kh i đ ng s phát
tri n c a nang tr ng, m i nang tr ng ch a m t noãn nguyên
bào, là t bào g c t o ra tr ng (Hình 20-2). Hormone này
cũng kích thích t bào nang tr ng ti t estrogen, thúc đ y s
trư ng thành c a tr ng. Đáng lưu ý đây là, v i m i noãn
bào sơ c p ch t o ra m t t bào tr ng th c hi n đư c ch c
năng. Còn 3 t bào còn l i t o thành các th c c. Chúng
không th c hi n ch c năng và d n thoái hóa. M t nang
tr ng trư ng thành ph i ch a noãn bào th c p; khi tr ng
đư c th tinh thì quá trình gi m phân 2 c a noãn bào th c p
m i x y ra.
S t o tr ng b t đ u tu i d y thì (10 đ n 14 tu i) và ti p
t c đ n tu i mãn kinh (45 đ n 55 tu i), khi bu ng tr ng b
teo l i và không còn đáp ng v i hormone tuy n yên. Trong
su t nh ng năm 30 và 40 tu i , s t o tr ng theo chu kì , v i
m i tr ng trư ng thành đư c t o ra m i 28 ngày (chu kì kinh
nguy t s đư c đ c p sau). Th t ra có m t vài nang tr ng
b t đ u phát tri n trong m i chu kì . Tuy nhiên, s v c a
nang tr ng đ u tiên trư ng thành làm ng ng s phát tri n
c a nh ng nang tr ng khác.
Quá trình gi m phân cũng gi ng như nh ng quá trình khác
ngư i, có th x y ra “l i” . M t trong s đó là th tam b i,
đư c đ c p trong b ng 20-1: Th tam b i và h i ch ng
Down.
Tr ng đơn b i k t h p v i tinh trùng đơn b i, m i t bào đ u
g m 23 NST. Khi th tinh di n ra, nhân tr ng và tinh trùng
hòa h p v i nhau, và tr ng đư c th tinh (h p t ) có 46
NST, s NST lư ng b i. Vì th gi m phân giúp duy trì b
NST lư ng b i c a loài ngư i b ng cách gi m m t n a s
NST trong quá trình hình thành giao t .
H SINH S N NAM
H sinh s n c a nam bao g m tinh hoàn và m t h
th ng ng và tuy n. Tinh trùng đư c s n xu t t i
tinh hoàn và đư c v n chuy n qua h th ng
3957_Ch20_498-519 06/10/14 10:56 AM Page 501

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H sinh s n 501 www.foxitsoftware.com/shopping

T bào g c

Nguyên phân

T bào g c m i Tinh nguyên bào

Tinh bào
sơ c p

Gi m phân I

Tinh bào th
Gi m phân c p

Gi m phân II

Tinh t
Đ u TT
Th mũ

Nhân
Ph n gi a
TT Trung th Tinh trùng trư ng thành

Ti th
Roi tinh trùng

Hình 20–1 Hình 20-1 Quá trình t o tinh. Các quá trình nguyên phân và gi m
phân. V i m i tinh bào sơ c p tr i qua gi m phân, 4 tinh trùng có th th c
hi n đư c ch c năng s đư c t o thành. C u trúc c a tinh trùng trư ng thành
cũng đư c ch rõ trên hình.
CÂU H I: Tinh trùng có bao nhiêu NST và chúng n m đâu trên tinh trùng???

ng: mào tinh hoàn, ng d n tinh, ng phóng tinh
và ni u đ o (Hình 20-3). Tuy n sinh d c t o ra các
ch t ti t tham gia vào thành ph n tinh d ch, tinh d ch
đư c xu t ra t ni u đ o. Nh ng tuy n này g m:
túi tinh, tuy n ti n li t và tuy n hành ni u đ o..
TINH HOÀN
Tiinh hoàn n m trong bìu, m t túi da n m gi a hai
đùi. Nhi t đ bên trong bìu
là kho ng 96oF, hơi th p hơn so v i nhi t đ cơ th ,
c n thi t cho quá trình s n xu t tinh trùng . Trong
thai nhi nam, tinh hoàn phát tri n g n th n, sau đó
xu ng th p và vào trong bìu ngay trư c lúc sinh.
Tinh hoàn l c ch là tình tr ng tinh hoàn không đi
xu ng , và gây vô sinh n u không ph u thu t và
đưa tinh hoàn vào l i trong bìu
M i tinh hoàn dài kho ng 1,5 inch r ng 1 inch
(4 cm và 2,5 cm) và bên trong đư c chia thành các
thùy (Hình 20-4).
3957_Ch20_498-519 06/10/14 10:56 AM Page 502

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
502 H sinh s n www.foxitsoftware.com/shopping

TB g c Stem cell

Nguyên phân Mitosis

Noãn nguyên Oogonium New stem cell T bào g c m i

bào

Noãn bào sơ c p

Gi m phân
Gi m phân I

Th c c
Noãn bào th c p

Gi m phân II

Th c c

Tr ng trư ng thành

Hình 20–2 Quá trình t o tr ng. Quá trình nguyên phân và gi m phân. V i m i
noãn bào sơ c p tr i qua gi m phân, ch có m t tr ng có th th c hi n ch c
năng đư c t o thành.
CÂU H I: Khi nào noãn bào th c p b t đ u gi m phân II???

Box 20–1 | TH BA NHI M VÀ H I CH NG DOWN

Th ba nhi m là s xu t hi n c a 3 NST nào đó nh n ra h có thai. Khi phôi thai v n t n t i

trong t bào trên cơ th . X y ra do s không
phân chia c a m t c p NST trong quá trình
gi m phân II, thư ng x y ra t bào tr ng.
Tr ng mang đ n 2 NST nào đó, th tinh v i tinh
trùng, t o h p t ch a 3 NST đó và t ng c ng
có 47 NST.
H u h t các th ba nhi m có th gây ch t ngư i;
phôi b nh hư ng s ch t r t nhanh, th m chí
trư c khi ngư i ph n
và đ a tr đư c sinh ra v i th ba nhi m, khi m
khuy t luôn luôn xu t hi n đ a tr .
M c đ nghiêm tr ng c a th ba nhi m có
th th y trong 2 th ba nhi m hi m g p: Th ba
nhi m 13 và th ba nhi m 18, thư ng x y ra v i
t l 1/5000 tr sơ sinh ra đ i s ng sót v i m i
trư ng h p. C hai th ba nhi m này đ u đ c
trưng b i các khi m khuy t v trí tu .
3957_Ch20_498-519 06/10/14 10:56 AM Page 503

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H sinh s n 503 www.foxitsoftware.com/shopping

Box 20–1 | TH BA NHI M VÀ HÔI CH NG DOWN (ti p t c)

, th ch t, tim, đi c và b t thư ng xương. Đ a
tr m c ph i thư ng ch t trong tu i đ u tiên c a
cu c đ i.
H i ch ng Down (3 NST 21) là th ba nhi m
thư ng g p nh t, v i t n s kho ng 1/750 tr .
Đ a tr m c h i ch ng Down có nhi u khi m
khuy t b m sinh, tình tr ng trí tu đ a tr r t
thay đ i trong h i ch ng này. Các đ c đi m th
ch t bao g m n p g p da trên phía trên c a
m t
, t m vóc bé, trương l c cơ m m, và khi m
khuy t tim. Nh n m nh m t l n n a, m c đ
nghiêm tr ng c a h i ch ng r t thay đ i.
Ph n có tu i trên 35 đư c cho là có nguy cao
hơn trong vi c đ ra nh ng đ a con b Down.
Nguyên nhân có l do tu i c a t bào tr ng, quá
trình gi m phân dư ng như đã di n ra không
đúng.

X ương cùng

L m c a ni u
đ o vào bàng
K h pv
quang

ng d n tinh TR c tràng

Bàng q uang
Túi tinh
Th hang
ng phóng tinh

Th x p Tuy n ti n li t
Tuy n hành
Ni u đ o x p
ni u đ o
H u môn
Q uy đ u
Mào tinh hoàn
Bao q uy đ u
Ni u đ o màng
Bìu
Tinh hoàn

Hình 20–3 Hê sinh s n nam, theo m t ph ng c t đ ng d c giũa qua khoang ch u

CÂU H I: K tên ông đã d n tinh trùng vào trong khoang ch u.

3957_Ch20_498-519 06/10/14 10:56 AM Page 504

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
504 H sinh s n www.foxitsoftware.com/shopping

Spermatic cord Th ng tinh

Testicular artery
ĐM và TM tinh hoàn
and veins

Ductus deferens
ng d n tinh

Nerve
Th n kinh

Rete testis Lư i tinh hoàn

TB k
Epididymis Mào tinh
Mao m ch TB Sertoli

Lòng ng

Seminiferous
tubules ng sinh tinh

Spermatozoa (sperm cells) Tinh trùng trư ng thành

Spermatids Tinh t
Spermatocytes Tinh bào
Spermatogonia Tinh nguyên bào
B A

Figure 20–4 (A) M t c t đ ng d c gi a qua tinh hoàn. Mào tinh hoàn m t sau tinh hoàn. (B)
M t c t ngang qua ng sinh tinh cho th y quá trình phát tri n c a tinh trùng.

CÂU H I: Đánh d u con đư ng c a tinh trùng t lúc hình thành đ n lúc vào ng d n tinh.

M i thùy trong tinh hoàn ch a ng sinh tinh, trong
đó quá trình sinh tinh di n ra. Gi a các nguyên tinh
bào là các t bào nuôi (Sertoli), chúng s n xu t ra
hormone inhibin khi b kích thích b i testosteron.
Gi a các quai ng sinh tinh là t bào k , là t bào
s n xu t testosterone khi kích thích b i LH t thùy
trư c tuy n yên. Bên c nh vai trò trong s trư ng
thành c a tinh trùng, testosterone cũng ch u trách
nhi m cho s hình thành các đ c đi m gi i tinh
nam th phát b t đ u phát tri n tu i d y thì (B ng
20-1)
M t t bào tinh trùng chưa nhi u ph n
, đư c ch rõ trên hình 20-1. Đ u ch a 23 NST.
Trên đ nh đ u là mũ tinh trùng, tương t như m t
lysosome và ch a enzyme tiêu hóa màng t bào
tr ng. Trong ph n gi a c a tinh trùng là ti th s n
xu t ATP. Roi giúp tinh trùng chuy n đ ng.Khi roi
chuy n đ ng yêu c u ATP c a ti th .
Tinh trùng t ng sinh tinh vào m t h th ng ng
g i là lư i tinh hoàn, sau đó vào mào tinh hoàn, là
ng xu t đ u tiên.
MÀO TINH HOÀN
Mào tinh hoàn là m t ng kho ng 20 feet (6m)
chi u dài đư c cu n l i m t sau tinh hoàn (Hình
20-4). Bên trong mào tinh hoàn, tinh trùng trư ng
thành hoàn toàn, và roi c a chúng b t đ u chuy n
đ ng.
3957_Ch20_498-519 06/10/14 10:56 AM Page 505
B ng 20–1 | HORMONES SINH D C NAM
HORMONE BÀI TI T B I
FSH Thùy trư c tuy n yên
LH (ICSH) Thùy trư c tuy n yên
Testosterone* Tinh hoàn (t bào
k )
Inhibin Tinh hoàn (t bào
Sertoli)
* c hai gi i, testosterone (t v thư ng th n
Cơ trơn trên thành mào tinh đ y tinh trùng vào
trong ng d n tinh.
ng d n tinh
ng d n tinh b t đ u n i t mào tinh trong bìu
vào trong b ng qua ng b n. ng b n m vào
b ng có ch a th ng tinh, đó là m t mô liên k t
ch a ng d n inh, m ch máu tinh hoàn và th n
kinh. Vì ng b n là m t l thành cơ nên nó là m t
đi m y u t nhiên, và là nơi thư ng xuyên nh t x y
ra thoát v đàn ông.
M t kkhi vào bên trong b ng, ng d n tinh đi lên
phía trên bàng quang, sau đó xu ng th p phía sau
bàng quang r i nh p v i ng phóng tinh cùng bên
(Hình 20-3). Cơ trơn ng d n tinh co bóp theo nhu
đ ng cũng có ch c năng phóng tinh (xem b ng
20-2: Bi n pháp tránh thai).
ng phóng tinh
M i ng phóng tinh nh n tinh trùng t ng d n tinh
và d ch ti t c a túi tinh. C hai ng phóng tinh đ u
d n tinh trùng vào ni u đ o.
Túi tinh:
C p túi tinh n m ngay sau bàng quang (xem hình
20-3). D ch ti t c a chúng ch a fructose đ làm
ngu n cung c p năng lư ng cho tinh trùng và cũng
ki m tính đ giúp tinh trùng d di đ ng hơn.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H sinh s n 505
www.foxitsoftware.com/shopping
CH C NĂNG
■ K h i đ ng quá trình t o tinh trong tinh hoàn
■ K ích thích bài ti t testosterone b i tinh hoàn
■ Thúc đ y s trư ng thành c a tinh trùng
■ B t đ u hình thành đ c đi m sinh d c th c p:
— Phát tri n cơ quan sinh s n
— Phát tri n thanh qu n
— Phát tri n lông m t và cơ th
— Tăng t ng h p protein, đ c bi t là cơ vân
■ Gi m ti t FSH đ duy trì quá trình t o tinh m cđ
phù h p
n ) có cai trò trong đi u ch nh gi i tính và t ng h p protein cơ.
ng túi tinh c a m i bên s h p v i ng d n tinh
m i bên tương ng t o thành ng phóng tinh.
Tuy n ti n li t
Là m t tuy n cơ ngay bên dư i bàng quang, tuy n
ti n li t cao kho ng 1,2 inches, r ng 1,6 inches và
dày kho ng o,8 inches (cao 3cm, r ng 4 cm và dày
2cm); kích thư c c m t qu óc chó). Tuy n bao
quanh chi u dài kho ng 1 inches c a ni u đ o
ngay dư i bàng quang (xem hình 20-3). Mô tuy n
ni u đ o ti t d ch hơi acid ch a ch t kháng vi sinh
v t và acid citric c n cho s n xu t năng lư ng
(trong ti th c a tinh trùng). Cơ trơn c a tuy n ti n
li t co bóp đ hôc tr trong quá trình t ng tinh d ch
trong ni u đ o.
Tuy n hành ni u đ o
Còn g i là tuy n Cowper’s, có kích thư c c m t
h t đ u, n m ngay bên dư i tuy n ti n li t; chúng
đ vào ni u đ o. Ch t ti t c a tuy n mang tính
ki m và tác d ng là tráng m t l p áo bên trong
ni u đ o ngay trư c khi phóng tinh, giúp trung hòa
acid c a nư c ti u khi có m t.
Có th th y 2/3 tuy n ti t ra d ch mang tính ki m.
Đi u này r t quan tr ng b i vì âm đ o c a ph n
có tính acid đư c t o ra do h vi khu n vùng âm
đ o.
3957_Ch20_498-519 06/10/14 10:56 AM Page 506
506 H sinh s n
Box 20–2 | BI N PHÁP TRÁNH THAI
Có m t vài phương pháp tránh thai; m t vài
phương pháp mang l i hi u qu hơn so v i các
phương pháp khác, có phương pháp thành công
100% đó là kiêng quan h tình d c.
Tri t s n-tri t s n nam liên quan đ n m t
th thu t đơn gi n g i là c t ng d n tinh. M t
v t r ch s đư c t o ra th ng tinh, sau đó ng
d n tinh s đư c c t ra và n i l i v i nhau. M c
dù tinh trùng v n đư c s n xu t bên trong tinh
hoàn nhưng chúng không th đi qua ch c t,
chúng s ch t và đư c h p thu tr l i.
Tri t s n n thư ng là th t ng d n tr ng,
khi đó tr ng không th vào ng mà tinh trùng
cũng không th t t cung vào th tinh.
Khi đư c th c hi n xong phương pháp này
100% hi u qu .
U ng thu c tránh thai (“viên con nh ng”)-Tránh
thai b ng thu c ch a progesterone và estrogen
theo nh ng t l nh t đ nh. Chúng ngăn c n s
r ng tr ng b ng cách c ch bài ti t FSH và LH
t th trư c tuy n yên. Khi đư c u ng đúng theo
trình t , l ch dùng thu c, hi u qu lên đ n 98%.
M t vài tác d ng ph là: đau đ u, tăng cân, và
bu n nôn.
Box 20–3 | PHÌ Đ I TUY N TI N LI T
Là s phình to ra c a tuy n. Thư ng xu t hi n
ngư i trên 60 tu i. Gây ra ti u khó hay bí ti u.
Ph u thu t c t b m t ph n ho c toàn b tuy n
s đư c th c hi n. Kh năng xu t tinh cũng b
nh hư ng. Phương pháp ph u thu t m i hơn có
th b o t n ch c năng sinh d c tuy nhiên,
Tính ki m c a tinh d ch giúp trung hòa pH acid c a
âm đ o và cho phép tinh trùng di đ ng d dàng trong
môi trư ng không thu n l i.
NI U Đ O-DƯƠNG V T
Ni u đ o là ng cu i cùng ch a tinh d ch trư c khi
đư c bài xu t ra ngoài, và đây cũng là ph n đư c
bao quanh b i dương v t.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Ph n dùng thu c cũng tránh hút thu c lá vì có
th nó liên quan đ n t o thành các kh i b t
thư ng trong m ch và có nguy cơ cao gây đau tin
và đ t qu .
Phương pháp rào ch n- bao g m: bao cao su,
màng âm đ o và mũ c t cung, ngăn c n tinh
trùng vào t cung và vào ng d n tr ng. S d ng
thêm hóa ch t di t tinh trùng làm tăng hi u qu
c a phương pháp này. Bao cao su là m t màng
cao subao l y dương v t và ch a tinh d ch trong
quá trình quan h . Rò tinh d ch ra ngoài v n có
th x y ra, nhưng nhìn chung hi u qu kho ng
80-90%. Đây là phương pháp duy nh t làm gi m
thi u các b nh truy n qua đư ng tình d c.
Màng âm đ o và mũ c t cung là m t c u trúc
b ng nh a d o đư c đưa âm đ o đ che c t
cung. Kho ng hi u qu là 80%. Tuy nhiên,
phương pháp này s khong đư c s d ng nh ng
ph n b nhi m trùng âm đ o và sinh thi t b ng
tăm bông có d u hi u b t thư ng ho c nh ng
ngư i có h i ch ng shock do nhi m đ c.
thu c ph i đư c s d ng đ làm cho mô tuy n
co l i.
Ung thư tuy n ti n li t b nh ph bi n th hai
đàn ông sau ung thư ph i. H u h t x y ra đàn
ông trên 50 tu i. Đi u tr có th bao g m ph u
thu t, x tr hay dùng li u pháp hormone làm
gi m m c testosterone đàn ông.
Dương v t là m t cơ quan sinh d c ngoài; ph n t n
cùng c a nó đư c g i là quy đ u và đư c bao b i
m t m ng da g i là bao quy đ u. C t bao quy đ u
là ph u thu t c t b bao quy đ u. Đây là th thu t
thư ng đư c th c hi n nh ng tr sơ sinh nam,
m c dù có nh ng tranh lu n y khoa
3957_Ch20_498-519 06/10/14 10:56 AM Page 507
v l i ích c a c t bao quy đ u , nhưng nh ng
nghiên c u y khoa đã ch ra có ít trư ng h p nhi m
HIV nh ng ngư i c t bao quy đ u hơn nh ng
ngư i không c t bao quy đ u.
Trong dương v t có 3 th hang (mô cương) (Hình
20-3). Chúng có m t h th ng cơ trơn và mô liên
k t g m nhi u xoang ch a máu l n và đ c trưng
vùng này.
Khi máu đi qua các xoang này ít, dương v t s
m m nhão. Trong su t quá trình kích thích tình
d c, đ ng m ch đ n dương v t dãn r ng, các xoang
m ch ch a nhi u máu, và dương v t s cương, và
d ng lên. S dãn c a đ ng m ch do s gi i phóng
t i ch nitric oxide (NO) và nh h th n kinh đ i
giao c m. Dương v t cương c ng có kh năng đưa
vào m đ o ph n đ phóng tinh. Khi đ t đ nh thì
có th phóng tinh, m t đáp ng c a h giao c m đó
là t o ra nhu đ ng cho c a các ng ch a tinh trùng,
co bóp tuy n ti n li t và các cơ vùng n n ch u.
TINH D CH
Tinh d ch ch a tinh trùng và d ch ti t c a túi tinh,
tuy n ti n li t, và tuy n hành ni u đ o; pH trung bình
là 7,4. Trong su t quá trình phóng tinh, g n 2-4 mL
tinh d ch đư c phóng ra. M i mL ch a kho ng 100
tri u tinh trùng.
H SINH S N N
Cơ quan sinh d c n bao g m hai bu ng tr ng,
ng d n tr ng, m t t cung và âm đ o và cơ quan
sinh d c ngoài (Hình 20-5). T bào tr ng đư c s n
xu t trong bu ng tr ng và theo ng d n tr ng vào
t cung. T cung là nơi phát tri n cho phôi thai.
BU NG TR NG
Bu ng tr ng là m t cơ quan dài kho ng 1,5
inches (4 cm) n m hai bên t cung trong khoang
ch u (Hình 20-6). Dây ch ng bu ng tr ng n i t
m t trong c a bu ng tr ng đ n thành t cung, và
dây ch ng r ng là m t t m phúc m c bao l y
bu ng tr ng. Nh ng dây ch ng này giúp c đ nh
bu ng tr ng.
Bên trong bu ng tr ng là vài trăm ngàn nang
tr ng sơ c p, xu t hi n ngay lúc sinh ra. Trong
su t nh ng năm mang thai, ch có kho ng 300-400
nang tr ng t o ra tr ng trư ng thành.
M i nang tr ng sơ c p ch a m t noãn bào, m t
tr ng ho t đ ng hay t bào tr ng. Xung quanh
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H sinh s n 507 www.foxitsoftware.com/shopping
noãn bào là t bào nang, s ti t estrogen. S trư ng
thành c a m t nang tr ng, yêu c u FSH và estrogen.
Và hormone LH gây ra s r ng tr ng, đó là s v
c a nang tr ng trư ng thành gi i phóng ra tr ng.
Vào lúc này, nh ng nang tr ng đang phát tri n
khác b t đ u thoái hóa, và đư c g i là nang tr ng
t t và không còn tác d ng. Dư i tác d ng c a LH,
s v nang tr ng t o thành hoàng th và b t đ u
ti t progesterone, gi ng như estrogen. Hormon mà
dduwwocj s n xu t m t ít hoàng th là inhibin
và relaxin.
NG D N TR NG
Còn đư c g i là n g t cung; dài kho ng 4
inches (10 cm). Đ u ngoài c a ng đư c che l i b i
bu ng tr ng, đ u trong đ vào t cung. Đ u t n c a
ng có các tua, hình ngón tay, t o ra dòng ch y c a
d ch xung quanh bu ng tr ng kéo tr ng vào trong
ng d n tr ng.
B i vì tr ng không có phương ti n đ t chuy
đ ng như tinh trùng, nên ng d n tr ng đ m b o
c u trúc đ tr ng có th di chuy n v phía t cung.
Cơ trơn c a ng co bóp t o thành nhu đ ng đ đây
tr ng đi. L p lót lòng ng đc c u t o b i bi u mô
có lông chuy n, giúp đ y tr ng đi. Thi t di n c t
ngang qua ng trên hình 20-6.
Th tinh thư ng di n ra trong ng d n tr ng.
N u không th tinh,, tr ng ch t trong vòng 24-48h
và phân rã trong t cung ho c trong ng d n
tr ng. N u đc th tinh, s t o thành h p t và đư c
di chuy n vào t cung; di n ra trong vòng 4-5 ngày
(Xem b ng 20-4: Th tinh trong ng nghi m).
Kho ng 1-2% ph n mang thai, h p t ko đ n t
cung mà phát tri n ngoài t cung goi là thai ngoài
t cung. Phôi có th phát tri n b t c đâu, trong
ng d n tr ng, trong bu ng tr ng ho c th m chí
trong khoang b ng. Thai ngoài t cung thư ng
không phát tri n lâu
3957_Ch20_498-519 06/10/14 10:56 AM Page 508

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
508 H sinh s n www.foxitsoftware.com/shopping

Fimbriae Tua vòi

ng d n tr ng Fallopian tube

Ovary Bu ng tr ng

Uterus T cung

Sacrum Xương cùng

Cervix C t cung

Kh p v Symphysis pubis

Rectum
Bàng quang Urinary bladder Tr c tràng

L ni u qu n Opening of ureter

Âm v t Clitoris

Ni u đ o Urethra

Anus
H u môn

Môi nh Labium minor Vagina

Âm đ o
Môi l n Labium major Bartholin's gland
Tuy n Barholin

Hình 20–5 H sinh s n n theo m t c t đ ng d c gi a qua khoang ch u

CÂU H I: V trí c a t cung so v i bàng quang là như th nào, và t i sao đi u này l i quan tr ng?

b i vì nh ng vùng này s ko có đư c bánh nhau và gi a hai bu ng tr ng và n m trong khoang ch u

không đ phát tri n giãn r ng đ ch a thai như t cung. (Hình 20-5). Dây ch ng r ng cũng che ph t cung
Khi th i kì mang thai ngoài t cung k t th c, thư ng (Hình 20-6). Đáy t cung là ph n trên t cung m
gây ra ch y máu m và ph u thu t c n thi t đ ngăn vào ng d n tr ng, thân t cung là ph n l n trung
ch n ch t ngư i m do shock tu n hoàn. tâm. Ph n nh và th p dư i là c t cung, m vào
âm đ o.
T CUNG
T cung gi ng như m t trái lê quay ngư c xu ng,
dài kho ng 3 inches, r ng 2 inches và dày 1 inches
(dài 7,5 cm; r ng 5 cm và dày 2,5 cm), phía trên
bàng quang;
3957_Ch20_498-519 06/10/14 10:56 AM Page 509

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H sinh s n 509 www.foxitsoftware.com/shopping

Fimbriae Tua vòi tr ng

Đáy t cung
Ovary Bu ng tr ng
ng d n tr ng Fundus
Tr ng th tinh Fallopian of uterus Ovarian DC bu ng tr ng
Hoàng th Corpus Fertilization tube ligament
luteum of ovum

Body of Thân t cung

uterus

Endometrium N i m c t cung
Myometrium Cơ t cung
Mature
Nang tr ng trư ng thành follicle Sperm Tinh trùng
Broad
DC r ng ligament Cervix of C t Lining L p lót
DC tròn Round uterus cung
ligament
Artery Vagina Âm đ o
ĐM và TM and vein

N p ngang Rugae
Smooth
muscle
Cơ trơn

Tuy n Bartholin’s Fallopian tube ng d n tr ng

Bartholin gland (cross-section) (c t ngang)

Hình 20–6 Cơ quan sinh s n n nhìn phía trư c. Bu ng tr ng phía bên trái hình
v đư c c t ra đ th y đư c quá trình phát tri n c a các nang tr ng. ng d n
tr ng bên trái cũng đc c t ra đ th y đc quá trình th tinh. C u trúc c t ngang c a
ng d n tr ng bên trái cho th y c u trúc bên trong c a nó. Âm đ o và t cung
cũng đư c c t đ nhìn rõ th y c u trúc bên trong. Mũi tên ch s chuy n đ ng
c a tr ng v phái t cung và chuy n đ ng c a tinh trùng t phía âm đ o v phía
ng d n tr ng.
CÂU H I: L p nào c a t cung dày nh y??? Lo i mô nào t o nên l p đó???

Box 20–4 | TH TINH TRONG NG NGHI M

IVT là quá trình th tinh ngoài cơ th , thư ng là
trong m t đĩa th y tinh. Ngư i ph n mu n có
con đc tiên FSH kích thích s phát tri n c a các
nang tr ng. LH cũng tiêm vào làm cho tr ng
r ng. Tr ng sau đó đư c l y ra t ngư i ph n
và đư c đ t trong môi trư ng có ch a tinh trùng
c a ngư i mà ph n mu n có con chung. Sau
khi th tinh và nguyên phân l n đ u, phôi đư c
đưa vào t cung ngư i ph n .
Cũng có th tr n v i tinh trùng r i l p t c đưa
vào l i vòi tr ng c a ngư i ph n . S phát
tri n sau đó là s th tinh hoàn toàn t nhiên.

Còn n a
3957_Ch20_498-519 06/10/14 10:56 AM Page 510
510 H sinh s n
Box 20–4 | TH TINH TRONG NG NGHI M (Ti p theo)
T khi đ a tr ra đ i l n đ u tiên năm 1978 t
phương pháp này, thì đã có hàng ngàn đ a tr ra
đ i theo cách tương t . Kĩ thu t này ko ph i lúc
nào cũng thành công ., và th c hi n l i thì chi phí
s r t đ t.
Ki m tra di truy n trư c khi c y tr l i cơ th
ngư i m
L p ngoài cùng c a t cung đó là l p thanh
m c, là m t lá c a phúc m c. L p cơ t cung là
l p cơ trơn, trong quá trình mang thai các t bào
cơ phát tri n đ ch a thai và co bóp đ giúp cho
quá trình sinh đ cu i th i kì mang thai.
L p trong cùng là l p n i m c t cung, chưa 2
thành ph n là l p n n, ngay c nh l p cơ, giàu
m ch máu nhưng r t m ng, có m t thư ng xuyên
và l p ch c năng đư c tái t o và m t đi theo chu kì
kinh nguy t. Dư i tác đ ng c a estrogen và
progesterone t bu ng tr ng, m ng m ch máu phát
tri n s làm dày l p ch c năng chu n b cho phôi
xu ng làm t . N u quá trình th tinh không x y ra
thì, l p ch c năng s bong ra trong kì kinh nguy t.
Trong quá trình mang thai l p ch c năng hình
thành nên ph n nhau thai c a m .
ÂM Đ O
Âm đ o là m t ng cơ dài kho ng 4 inches (10
cm) m vào trong c t cung trong n n ch u. Nó
n m trư c tr c tràng và sau ni u đ o (Hình 20-5)
Box 20–5 | CÁC B NH TRUY N QUA ĐƯ NG TÌNH D C
H u h t gây ra b i vi khu n và vi rút.
L u-đư c gây ra b i Neisseria gonorrhoeae.
Ngư i đàn ông m c b nh s b viêm ni u đ o
v i các cơn đau cùng v i thư ng xuyên ti u
ti n ra m . Ph n thư ng không có tri u
ch ng, và vk có th lây t c t cung sang các
cơ quan sinh d c khác (B nh nhi m khu n
vùng ch u). Vi c dùng kháng sinh m t tr
m i sinh nh m tránh nhi m khu n gây nên
viêm giác m c t m mang vi khu n này.
B nh l u có th đi u tr b i kháng sinh,
nhưng ch ng kháng thu c có th di u tr khó
khăn.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Ki m tra di truy n trư c khi c y tr l i cơ th
ngư i m là r t c n thi t đ phát hi n ra b nh và
b t thư ng trong các NST như th ba nhi m. Đi u
này có th c c kì quan tr ng nh ng ngư i ph
n l n tu i mu n có conv và cho nh ng gia đình
có b nh di truy n như là thi u máu h ng c u hình
li m hay b nh xơ hóa nang..
L âm đ o thư ng b che m t ph n b i màng
trinh, s b rách trong quá trình quan h tình d c
l n đ u hay s d ng băng v sinh trong su t th i kì
kinh nguy t.
Ch c năng c a âm đ o là nh n tinh trùng t
dương v t trong lúc quan h tình d c, là đư ng
thoát c a máu kinh nguy t, và là đư ng sinh đ .
Niêm m c âm đ o sau khi d y thì là bi u mô lát t ng,
ngăn c n m m b nh. H vi khu n bình thư ng
âm đ o t o ra pH acid, giúp ngăn c n s phát tri n
c a m m b nh, đ c bi t là n m. Kháng sinh có th
đư c dùng cho nhi m khu n b t kì đâu trên cơ th ,
tuy nhiên chúng có th làm m t s đ kháng c a vi
khu n âm đ o, và làm tăng pH vùng âm đ o, t o
ra môi trư ng thu n l i cho b t kì loài n m nào phát
tri n. (Xem b ng 20-5: Các b nh truy n qua đư ng
tình d c).
B nh giang mai-gây ra b i Treponema
pallidum,
M c dù giang mai có th đi u tr b i
penicillin, nhưng nó là m t b nh có th b qua
b i vì tri u ch ng dư ng như nh và thư ng
không kéo dài. Tuy nhiên n u không đi u tr ,
b n có th gay t n thương n ng th m chí ch t
ngư i do phá h y h th n kinh và tim. Trong
vài năm qua s ngư i m c giang mai gi m và
Trung tâm ki m soát và phòng ch ng b nh
có th lo i b giang mai kh i nư c Mĩ.
Nhi m khu n Chlamydia-Gây ra b i Chlamydia
3957_Ch20_498-519 06/10/14 10:56 AM Page 511

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H sinh s n 511 www.foxitsoftware.com/shopping

Box 20–5 | CÁC B NH TRUY N QUA ĐƯ NG TÌNH D C (Ti p theo)

Ngư i đan ông b nhi m khu n có th b viêm H mi n d ch c a tr quá y u đ ch ng l i

ni u đ o hay viêm mào tinh hoàn. Ngư i ph n
thư ng không có tri u ch ng lúc đ u nhưng có
th gây ra b nh nhi m khu n vùng ch u, làm tăng
nguy cơ thai ngoài t cung. Đ a tr sinh ra t
ngư i m b nhi m khu n có th b viêm k t m c
hay viêm ph i. Nhi m lo i vk này có th đ tr
kh i b ng kháng sinh.
Herpes sinh d c-gây ra b i virus herpes simplex
(thư ng là type 2). Gây đau vùng sinh d c là
tri u ch ng ban đ u. M c dù t n thương kh i
trong vòng 5-9 ngày, nhưng có th tái l i, do nh
hư ng lên sinh lí cơ th , ch ng h n như b m.
M c dù herpes không th ch a cho đ n hi n t i,
nhưng thu c v n có tác d ng ch ng nhi m l i.
Herpes sơ sinh: là m t nhi m khu n m c ph i
tr m i sinh trong su t quá trình sinh đ .
chúng, nhi m khu n có th gây t vong ho c t n
thương não. M t ph n mang thai có ti n s
herpes sinh d c có th ch n m l y thai đ không
nhi m lo i virus này.
Virus HPV-Hơn 100 lo i HPV đã đư c tìm th y,
m t vài trong s chúng gây ra m n cóc sinh d c.
M t vài kích thích s phát tri n b t thư ng c a t
bào và gây ung thư c t cung ph n ; m t vài
có th gây ra ung thư h ng và vòm mi ng c
nam và n . Gi ng như nh ng b n do virus khác ,
v n chưa th ch a tr , nhưng đã có lo i vaccine
phòng ch ng 2 lo i virus mà gây ra g n 70% trong
các trư ng h p ung thư c t cung, và 2 lo i có
t n su t gây ra b nh m n cóc sinh d c nhi u nh t.
Vacccine đư c ch đ nh c nam và n đ tu i
11 đ n 12.

CƠ QUAN SINH D C NGOÀI Mu là m t m ng m che ph kh p mu, ph b i da

Cơ quan sinh d c ngoài n có th đư c g i là âm
h (Hình 20-7) và bao g m âm v t, môi nh , môi
l n, và tuy n Bartholin (Hình 20-5).
Âm v t là m t kh i mô cương nh phía trư c l
ni u đ o. Ch c năng duy nh t c a âm v t là c m
giác; nó đáp ng v i các kích thích sinh d c, và
m ch máu trong đó s ch a đ y máu.
và lông. M ra sau là môi l n (bên ngoài) và môi
nh (bên trong), c hai môi đ u t o thành c p hai
bên. Vùng gi a hai môi nh là ti n đình ch a l âm
đ o và ni u đ o. Môi âm đ o che ph l này và
tránh làm khô niên m c c a chúng.
Tuy n Bartholin, còn g i là tuy n ti n đình (Xem
hình 20-5 và 20-6), n m trong n n vùng ti n đình,
ng c a chúng đ

Mu
Mons pubis

Âm v t Clitoris Labium major Môi l n

Labium minor Môi bé

L ni u đ o Urethral
opening

Hình 20–7 Cơ quan sinh d c ngoài c a n (âm h ), nhìn

t phía dư i c a n n ch u.
Hymen
CÂU H I: Ch c năng c a môi nh và môi l n là
Màng trinh
gì? Vaginal opening Anus H u môn

L âm đ o
3957_Ch20_498-519 06/10/14 10:56 AM Page 512

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
512 H sinh s n www.foxitsoftware.com/shopping

trên niêm m c l âm đ o. S ti t c a tuy n này kích thích vùng dư i đ i g i xung đ ng đ n vùng

làm cho niêm m c luôn m và bôi trơn âm đ o
trong quá trình quan h tình d c.
TUY N VÚ
Tuy n vú v m t c u trúc nó liên quan đ n da
nhưng v ch c năng liên quan đ n h sinh s n, vì
chúng s n xu t s a đ nuôi con. Đư c bao trong
vú, tuy n vú n m trư c cơ ng c l n; c u trúc c a
nó đc trình bày trong hình 20-8.
Mô tuy n đư c bao quanh b i mô m . Thùy
tuy n s n xu t s a sau khi mang thai; s a còa ng
d n s a, r i h i t t i núm vú. Do quanh núm vú có
màu khác g i là qu ng vú.
S hình thành s a nh hormone. Trong su t quá trình
mang thai, n ng đ cao estrogen và progesterone
giúp s n sàng t o s a. Prolactin t thùy trư c tuy n
yên là hormone ch y u cho quá trình t o s a sau khi
mang thai. H at đ ng mút núm vú c a tr sơ sinh
Da Skin
Mô m Adipose tissue
Ribs Xương sư n
sau tuy n yên, ti t ra oxytocin đ giúp bài ti t s a.
Ho t đ ng c a nh ng hormone này lên tuy n vú
đư c t ng h p b ng 20-2.
S a ngư i ch a ch y u là nư c, v i lactose, acid
béo, proteins và mu i khoáng đ nuôi tr sơ sinh.
Các oligosaccharides cũng có c n thi t cho s phát
tri n vi khu n đư ng ru t tr , vi khu n giúp t o
nên mi n d ch niêm m c, ch ng nhi m khu n.
Cũng có vai trò quan tr ng là kháng th trong s a
m , phân t IgA. Nh ng đ a tr s nh n đư c mi n
d ch th đ ng v i các b nh mà m đã có mi n d ch.
Trong chương 14, đã nh c nh ng mi n d ch như
v y có th i gian t n t i ng n nhưng có th kéo dài
đ n 6 tháng sau khi ngh ng bú (xem b ng 20-6:
Ch p tuy n vú).
CHU KÌ KINH NGUY T
Chu kì kinh nguy t bao g m các ho t đ ng c a các
hormone bu ng tr ng và thùy trư c tuy n yên và
t o nên thay đ i bu ng tr ng (chu kì bu ng
tr ng) và t cung (chu kì t cung).

Pectoralis major muscle Cơ ng c l n

Qu ng vú Areola

Núm vú Nipple
Intercostal muscles
ng d n Lactiferous duct Cơ gian sư n Hình 20–8 Tuy n vú theo m t c t đ ng d c gi a.
s a

Các tuy n Lactiferous glands CÂU H I: NK tên các hormone s n xu t s a và

s a bài ti t s a

B ng 20–2 | HORMONE TÁC Đ NG LÊN TUY N VÚ

HORMONE BÀI TI T B I CH C NĂNG
Bu ng tr ng
Estrogen (nang tr ng) ■ K ích thích s phát tri n c a h th ng ng tuy n
Nhau thai
Bu ng tr ng (nang
Progesterone ■ K ích thích s phát tri n c a các t bào bài ti t
tr ng)
Nhau thai
Prolactin Thùy trư c tuy n yên ■ K ích thích s n xu t s a sau sinh
Oxytocin Thùy sau tuy n yên (h đ i) ■ K ích thích ti t s a
3957_Ch20_498-519 06/10/14 10:56 AM Page 513
Box 20–6 | CH P TUY N VÚ
Ch p tuy n vú là m t kĩ thu t X quang đư c s d ng
đ đánh giá tình tr ng mô tuy n vú đ phát hi n các
b t thư ng. Thư ng s d ng đ phát hi n ung thư
nh t, m t trong nh ng lo i ung thư hay g p nh t
ngư i ph n . N u phát hi n s m, ung thư có th
đư c ch a kh i nh k t h p gi a ph u thu t và x
tr
Nh ng đi u này đã đư c mô t l i hình 20-9, có
th ph c t p lúc đ u nhưng b n s d hi u hơn
khi đ c đ n nh ng ph n ti p theo.
Đ u tiên 4 hormone tham gia là: FSH và LH t
thùy trư c tuy n yên, estrogen t nang tr ng,
và progesterone t hoàng th , s bi n đ ng c a
nh ng hormone này trong chu kì trung bình 28
ngày. M t chu kì có th đư c mô t theo ba
giai đo n: giai đo n kinh nguy t, giai đo n
nang tr ng và giai đo n hoàng th .
1. Giai đo n kinh nguy t-s bong tróc l p ch c
năng c a n i m c t cung đư c g i là s hành
kinh. M c dù đây th c s là giai đo n cu i c a
chu kì kinh nguy t, nhưng s kh i đ u chu kì
kinh nguy t đư c xác đ nh chính xác trong giai
đo n này. Hành kinh di n ra trong vòng 2 đ n
8 ngày, trung bình là 3 đ n 6 ngày. Vào th i
đi m này, s ti t FSH tăng lên, và m t vài
nang tr ng b t đ u phát tri n.
2. Giai đo n nang tr ng-FSH kích thích s phát
tri n các nang tr ng và bài ti t ra estrogen b i
các t bào nang. S ti t LH cũng tăng lên,
nhưng ch m hơn. FSH và estrogen thúc đ y s
phát tri n và trư ng thành c a tr ng, estrogen
cũng kích thích s phát tri n c a m ch máu
trong n i m c t cung đ tái t o l p ch c năng.
Giai đo n này k t thúc b ng s r ng tr ng, khi có
s tăng m nh LH gây ra s v nang tr ng
trư ng thành.
3.-Giai đo n hoàng th -Dư i tác d ng c a LH,
nang tr ng v tr thành hoàng th và b t đ u ti t
progesterone, cũng như estrogen. Progesterone
giúp cho s làm t c a phôi 5-8 ngày tu i vào n i
m c t cung, có l b ng cách c ch viêm t i ch .
Nó cũng kích thích s phát tri n m nh hơn c a h
th ng m ch máu trong l p ch c năng c a n i m c
t cung và tăng cương tích tr ch t dinh dư ng
như glycogen.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H sinh s n 513 www.foxitsoftware.com/shopping
và hóa tr . Ngư i ph n nên t khám vú hàng tháng,
nhưng X quang có th phát hi n nh ng u nh mà tay
không s th y. Ph n đ tu i 30 có th ch p tuy n
vú, đ so sánh tình tr ng vú so v i nh ng năm sau
đó.
Khi bài ti t progesterone tăng, s bài ti t LH
gi m, và n u tr ng không đư c th tinh thì,
s ti t progesterone b t đ u gi m. Không có
progesterone n i m c t cung không th duy
trì và b t đ u tróc ra trong giai đo n kinh
nguy t. S ti t FSH b t đ u tăng (khi
estrogen và progesterone gi m), và chu kì b t
đ u l n n a.
Cũng ti t ra t i hoàng th trong chu kì kinh
nguy t là hormone inhibin và relaxin. Inhibin
c ch s ti t ra c a FSH và có l cũng c
LH n a. Relaxin đư c coi là có tác d ng c
ch co th t cơ t cung (cũng gi ng như
progesterone),nó giúp s làm t c a phôi .
Chu kì 28 ngày đư c trình bày trong hình
20-9 là m t chu kì trung bình. Ph n có th
có chu kì t 23-35 ngày, đó là kho ng bình
thư ng. Ph n làm vi c g ng sưc trong m t
th i gian dài có th b vô kinh, nghĩa là
ng ng hành kinh. Đi u này dư ng như liên
quan đ n gi m lư ng m trong cơ th . Chu
kì sanh s n s ngh ng l i n u ngư i ph n
không h i ph c l i năng lư ng cho mình
cũng như thai nhi đang phát tri n. Cơ ch
chính xác thì hi n nay chưa bi t rõ, nhưng
đư c cho là có liên quan đ n leptin, m t
hormone c a mô m thông tin đ n vùng h
đ i v s thay đ i c a mô m dư i da (Xem
B ng 17-6 trong chương 17). Vô kinh cũng
có th xu t hi n cùng v i tr ng thái v th
ch t và c m xúc, lo âu, và các r i lo n n i
ti t khác.
Ch c năng c a các hormone sinh d c n
đư c t ng h p trong b ng 20-3.
TU I TÁC VÀ H SINH S N
Ph n s ph i tr i qua th i kì k t thúc kh năng
sinh s n; đư c g i là mãn kinh và thư ng x y ra
gi a tu i 45 và 55. Ti t estrogen gi m; s r ng
tr ng và chu kì kinh nguy t tr nên b t thư ng và
cu i cùng là ngh ng.
3957_Ch20_498-519 06/10/14 10:56 AM Page 514

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
514 H sinh s n www.foxitsoftware.com/shopping

S r ng tr ng
Ovulation

Progesterone
Hormone levels (relative scale)

N ng đ các
hormones Estrogen
và tương
quan
FSH

LH
Ovarian

Chu kì c a
cycle

tr ng

Primary Secondary Graafian Corpus Corpus

follicle follicles follicle luteum albicans
Nang tr ng sơ c p Nang tr ng th c p Nang tr ng trư ng thành Ho ng Th tr ng
th (B ch th )
during the menstrual cycle
Endometrial changes

S thay đ i
c an im c
t cung trong
su t chu kì
kinh nguy t.

Menstrual Dòng kinh

flow nguy t

L p ch c Functional
năng layer

L p đáy Basilar
layer

0 5 10 15 20 25 28
Days
Ngày
Figure 20–9 .Chu kì kinh nguy t. N ng đ các hormones đư c bi u th tương quan v i nhau trong
su t chu kì. S thay đ i nang tr ng cũng đư c th hi n. Đ dày tương ng c a n i m c t cung
cũng đc trình bày đ y đ .
CÂU H I: L o i hormone nào kh i đ ng quá trình r ng tr ng? Ngoài tác d ng này hormone
này còn tác đ ng gì lên nang tr ng?
3957_Ch20_498-519 06/10/14 10:56 AM Page 515

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor

H sinh s n 515
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

B ng 20–3 | CÁC HORMONE H SINH D C N

HORMONE BÀI TI T B I CH C NĂNG

FSH Thùy trư c tuy n ■ Thúc đ y s phát tri n c a các nang tr ng

■ Kích thích s bài ti t estrogen c a các t bào nang tr ng
yên
LH Thùy trư c tuy n ■ CGây ra s r ng tr ng
yên ■ Chuy n nang tr ng v thành hoàng th
■ Kí ích thích s bài ti t progesterone t hoàng th .
Estrogen* Bu ng tr ng ■ Promotes maturation of ovarian follicles
(nang tr ng). ■ Promotes growth of blood vessels in the endometrium
Nhau thai trong ■ Initiates development of the secondary sex characteristics:
quá trình mang — growth of the uterus and other reproductive organs
thai — growth of the mammary ducts and fat deposition in the
breasts
— broadening of the pelvic bone
— subcutaneous fat deposition in hips and thighs
Progesterone Bu ng tr ng ■ Promotes successful implantation of the embryo in the
(hoàng th ) endometrium
Nhau thai trong ■ Promotes further growth of blood vessels in the
quá trình mang endometrium and storage of nutrients
thai ■ Inhibits contractions of the myometrium
Inhibin Bu ng tr ng ■ Inhibits secretion of FSH
(hoàng th )
Relaxin Bu ng tr ng ■ Inhibits contractions of the myometrium to facilitate
(hoàng th ) implantation
Nhau thai trong ■ Promotes stretching of ligaments of the pubic symphysis
su t quá trình
mang thai
*Estrogen nh hư ng lên mô m và các cơ quan như xương và m ch máu c nam và n . Estrogen đư c s n xu t mô m
ng c và hông. nam, testosterone đư c chuy n thành estrogen não .

S gi m estrogen cũng có các nh hư ng khác. phì đ i tuy n ti n li t, s phình to ra c a ti n li t

M t ch t n n xương có th d n đ n loãng xương
và gãy xương; tăng cholesterone máu khi n ngư i
ph n có th m c các b nh m ch vành; khô
niêm m c âm đ o làm cho d b nhi m khu n.
Li u pháp b sung estrogen có th làm ch m m t
vài các kh năng, nhưng nó cũng ti m n r i ro,
ngư i ph n ph i đư c thông tin kĩ lư ng trư c
khi ti n hành nh ng li u pháp đó. T l ung thư
vú cũng tăng lên theo tu i, và ph n trên 50 tu i
nên th c hi n ch p tuy n vú như m t khám s c
kh e thư ng quy và tham kh o ý ki n chuyên gia
v th i gian tái khám.
Đ i v i h u h t đàn ông, s ti t testosterone liên
t c su t cu c đ i, quá trình sàn xu t tinh trùng
cũng v y, m c cho chúng đ u gi m theo th i gian.
Có l v n đ l n nh t nam gi i cao tu i là.
tuy n. Khi ni u đ o b chèn ép b i tuy n ti n li t
do phì đ i tuy n, ti u tiên tr nên khó khăn làm tích
nư c ti u trong bàng quang, t đó làm tăng nguy
cơ nhi m khu n đư ng ti u. Phì đ i tuy n ti n li t
thư ng nh , nhưng ung thư tuy n ti n li t là m t
trong nh ng ung thu ph bi n hơn c ngư i già.
TÓM T T
S s n xu t giao t c nam và n là quá trình đư c
đi u hòa b i hormone. Khi tr ng đư c th tinh b i
tinh trùng, h p t có th tr thành m t cơ th m i.
S phát tri n c a h p t thành phôi thai r i thành
cơ th m i cũng ph thu c vào hormone và nó là
ch đ c a các chương sau.
3957_Ch20_498-519 06/10/14 10:56 AM Page 516

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
516 H sinh s n www.foxitsoftware.com/shopping

SƯ N C N N M C A CHƯƠNG
4. Tuy n hành ni u đ o (m t c p)-bên dư i tuy n
H sinh s n-m c đích là t o ra giao t (tr ng ti n li t; đ vào ni u đ o (xem hình 20-3); d ch
và tinh trùng), đ giúp cho s th tinh, và ti t có tính ki m đ lót m t trong ni u đ o trư c
ngư i ph n cung c p nơi phát tri n cho khi phóng tinh và h tr di chuy n cho tinh
trùng.
phôi thai.
5. Ni u đ o (đơn)-bên trong dương v t; ch c năng
Gi m phân-quá trình phân chia t bào s n bài xu t tinh trùng ra ngoài (xem hình 20-3).
xu t ra giao t Dương v t ch a 3 kh i mô cương ch a các
1.M t t bào v i s nhi m s c th lư ng b i (46) xoang m ch máu. Kích thích tình d c và đ i
chia đôi hai l n thành 4 t bào, m i t bào có b giao c m làm giãn đ ng m ch c a dương v t và
NST đơn b i (23). gâu cương dương. Phóng tinh s liên quan đ n
nhu đ ng c a t t c các ng và s co th t tuy n
2.S t o tinh trùng di n ra trong tinh hoàn; m t ti n li t và n n ch u.
quá trình liên t c trong su t cu c đ i; m t tinh
6. Tinh d ch-ch a tinh trùng và ch t ti t c a túi
bào sơ c p t o ra 4 tinh tinh trùng ch c năng tinh, tuy n ti n li t, và tuy n hành ni u đ o. pH
(xem hình 20-1). FSH và testosterone là nh ng ki m (7,4) trung hòa pH acid c a âm đ o.
hormone tham gia tr c ti p vào quá trình này
H sinh s n n -bao g m bu ng tr ng, t
(Xem b ng 20-1). cung, âm đ o và cơ quan sinh d c ngoài.
3.S t o tr ng di n ra t i bu ng tr ng; quá trình 1.Bu ng tr ng (c p)- n m hai bên t cung (xem hình
di n ra theo chu kì (m i 28 ngày) t lúc d y thì 20-6). T bào tr ng đư c t o ra trong nang tr ng;
cho đ n lúc mãn kinh; m i noãn bào sơ c p t o m i tr ng ch a 23 NST. S r ng tr ng c a m t
ra m t tr ng th c hi n ch c năng và 3 th c c nang tr ng trư ng thành đư c kích thích b i LH
không th c hi n ch c năng (Xem hình 20-2). (Xem b ng 20-3).
FSH, LH, và estrogen c n thi t cho quá trình này
(Xem b ng 20-3).
H sinh s n nam-bao g m tinh hoàn, các ng
và các tuy n đóng góp vào s hình thành tinh
d ch (Xem hình 20-3)
1.Tinh hoàn (m t c p)-n m trong bìu gi a hai
đùi; nhi t đ trong bìu là 96oF, cho phép s n
xu t tinh trùng. Tinh trùng đư c s n xu t trong
ng sinh tinh (Xem hình 20-4 và b ng 20-1).
M t t bào tinh trùng g m đ u, ch a 23 NST;
ph n gi a, ch a ti th ; và roi cho s di đ ng; và
th mũ acrosome trên đ nh c a đ u tinh trùng đ
tiêu hóa màng t bào tr ng (Xem hình 20-1).
2.Mào tinh hoàn (m t c p)-m t ng dài cu n
m t sau tinh hoàn (xem hình 20-4). Tinh trùng
hoàn toàn trư ng thành c a nó đây.
3. ng d n tinh (m t c p)-m ra t mào tinh, đi
vào b ng qua ng b n, đi lên trên và xu ng sau
bàng quang đ h p thành ng phóng tinh (xem
hình 20-3). Cơ trơn trên thành ng co bóp t o
nhu đ ng.
3957_Ch20_498-519 06/10/14 10:56 AM Page 517
2. ng d n tr ng (c p)-d n t bu ng tr ng vào t
cung (xem hình 20-6); các tua vòi d n tr ng vào
trong ng d n tr ng; bi u mô có lông chuy n và
nhu đ ng do cơ trơn t o ra đ y tr ng v phía t
cung; th tinh thư ng x ra bên trong ng d n
tr ng.
3. T cung (đơn)-phía trên bàng quang và gi a hai
bu ng tr ng (xem hình 20-5). Cơ t cung là
m t l p cơ trơn giúp co thăt và s thai (xem
hình 20-6). N i m c t cung là l p lót và có th
tr thành nhau thai; l p đáy thì t n t i thư ng
xuyên, còn l p ch c năng thì bong tróc theo chu
kì kinh và tái t o tr l i. Các ph n: Ph n đáy t
cung trên, thân t cung gi a và c t cung
phía dư i.
4. Âm đ o (đơn)- m t c t cung đ n l âm đ o
(xem hình 20-5 và 20-6). Nh n tinh trùng trong
quá trình quan h tình d c; nơi thoát ra c a máu
trong kì hành kinh và là nơi đ s thai. Bình
thư ng h vi khu n đây t o ra môi trư ng
acid, ngăn c n s phát tri n c a m m b nh.
5.Cơ quan sinh d c ngoài (xem hình 20-5 và 20-7)-
còn g i là âm h . Âm v t là m t khói mô cương
nh nh y c m khi quan h tình d c; môi l n và
môi nh là m t c p m ng da che ph ti n đình
âm đ o và che ph âm đ o, l n l ni u đ o;
tuy n Bartholin đ vào trong l âm đ o và ti t
d ch nh y.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
H sinh s n 517 www.foxitsoftware.com/shopping
Tuy n vú-phái trư c cơ ng c l n và đư c
baoq uanh b i mô m (xem hình 20-8)
1.Các nang tuy n s n xuât ra s a; các ng tuy n
t p trung núm vú.
2.Hormone đi u hòa-xem b ng 20-2.
3.S a ch a lactose, acid béo, và protein, đó là v
m t ding dư ng, kháng th v m t mi n d ch th
đ ng, và oligosaccharides giúp tăng cư ng s
phát tri n c a h vi khu n đư ng ru t tr .
Chu kì kinh nguy t-trung bình 28 ngày; bao
g m các hormone FSH, LH, estrogen,
progesterone và s thay đ i bu ng tr ng và
n i m t cung (Xem hình 20-9 và b ng 20-3)
1.Giai đo n hành kinh-m t l p n i m c t cung.
2.Giai đo n nang tr ng- môt vài nang tr ng
phát tri n; s r ng tr ng làm v nang tr ng
trư ng thành; m ch máu phát tri n trong n i
m c t cung.
3.Giai do n hoàng th -nang tr ng v phát tri n
thành hoàng th ; n i m c t cung ti p t c phát
tri n.
N u s th tinh không x y ra, gi m progesterone
và do đó làm m t l p n i m c t cuung trông kig
hành kinh.
3957_Ch20_498-519 06/10/14 10:56 AM Page 518
518 H sinh s n
CÂU H I ÔN T P
1. Mô t băng l i quá tình t o tinht rùng, quá trình
t o tr ng, s t bào thwucj hi n ch c năng đư c
t o thành c a m i lo i khi tr i qua gi m phân,
và th i gian c a m i quá trình
2. Mô t ch c năng c a FSH, LH, inhibin và
testosterone trong quá trình t o tinh. Mô t ch c
năng c a FSH và estrogen trong quá tình t o tr ng
3. Mô t v t rí c a tinh hoàn và mào tinh hoàn, và
gi i thích ch c năng
4. K tên các ng, mà tinh trùn đi qua t tinh hoàn
đ n ni u đ o
5. K tên các tuy n sinh d c nam, và cho bi t
chúng đóng góp như th nào trong s hình thành
tinh d ch
6. Gi i thích ý nghĩa c a các mô d ng hang trong
quá trình cương dương. Li t kê các c u trúc góp
ph n vào quá trình phonga tinh
7. Nêu ch c năng c a m i ph n c a tinh trùng:
đ u, ph n gi a, roi và th mũ
8. Mô t v trí c a bu ng tr ng, và li t kê tên các
hormone s n xu t b i bu ng tr ng
9. Gi i thích tr ng hay h p t vì sao liên t c di
chuy n đư c qua ng d n tr ng
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
10. Nêu ch c năng l p n i m c t cung, l p đáy
n i m c và l p ch c năng n i m c. K tên các
hormone c n thi t cho s phát tri n c a n i
m c t cung
11. Nêu ch c ăng c a âm đ o, môi l n và môi nh ,
và tuy n Bartholin
12. K tên các ph n c a tuy n vú và nêu ch c năng
c a chúng
13. K tên các hormone mà có tác d ng trên tuy n
vú:
a. Gây ra s ti t s a
b. Kích thích s phát tri n c a ng tuy n
c. Kích thích s phát tri n c a t bào ti t
d. Kích thích s n xu t s a
14. K tên các giai đo n c a chu kì kinh nguy t mà
trong đó các quá trình dư i đây x y ra:
a. V nang tr ng trư ng thành
b. M t l p n i m c
c. S phát tri n cu i cùng c a n i m c t cung
d. S phát tri n c a hoàng th
e. S phát tri n c a m t vài nang tr ng
3957_Ch20_498-519 06/10/14 10:56 AM Page 519

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
519
www.foxitsoftware.com/shopping
The Reproductive Systems

M C TIÊU NÂNG CAO

1.So sánh gi m phân v i nguyên phân b ng l i v 5. H sinh s n có m t chút liên h i các h khác
s l n phân chia, s t bào t o thành, s NST trong vi c t o ra cơ th s ng m i đ duy trì cu c
trong m i t bào và m c đích m i t bào đư c s ng đang ti p di n, dĩ nhiên là có nhi u m i
s n xu t ra. liên h gi a chúng. Câu h i hình nh 20-A cho
2.M t tr ng đư c s n xu t b i m t nang tr ng th y m i quan h gi a h sinh s n (bi u th b ng
trư ng thành, nhưng hoàng th l i không ti t bu ng tr ng và tinh hoàn trung tâm) v i các
progesterone. Thì h i n u nang tr ng đư c th h khác. Mũi tên màu xanh bi u th s tác đ ng
tinh, thì nó có th làm t không? Có hoàn thành c a các h khác đ n h sinh s n; mô t ng n g n
đư c th i kì mang thai không? Gi i thích câu tr s tác đ ng đó. Mũi tên màu cam bi u th s tác
l i đ ng c a hormone h sinh s n lên các h cơ
quan khác; mô t ng n g n tác đ ng.
3. M t b nh lây truy n qua đư ng tình d c như
b nh l u, thư ng gây ra tri u ch ng nam
nhưng thư ng thì ph n l i không có tri u
ch ng. Gi i thích sao v đi u này và v i nh ng
ngư i liên quan đ n trư ng h p này.
4.M t vài sách hay báo nói đ n thu t ng “h ni u
d c”. Đi u này có đúng đ i v i t t c m i
ngư i? Đ i v i b t c ai? N u nó đúng m t
ph n nào đó, hãy mô t đi m gi ng nhau v m t
gi i ph u.

3
4 9

Ovary Testis 8
2

1 6
6
5
7

QUESTION FIGURE 20–A: Relationships between the reproductive systems and other body systems.
3957_Ch21_520-543 06/10/14 5:43 PM Page 520

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

CHAPTER

S phát
tri n và di
truy n
ngư i
3957_Ch21_520-543 06/10/14 5:43 PM Page 521

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping

STUDENT OBJECTIVES
■ .Miêu t quá trình th tinh và giai đo n phân chia phôi
CHAPTER OUTLINE
Human Development
■ .Gi i thích s làm t c a phôi di n ra đâu,khi nào và th nào
■ .Miêu t ch c năng c a màng phôi
Fertilization
■ .Miêu t c u trúc và ch c năng c a nhau thai và dây r n Implantation
■ .Nêu tên và gi i thích ch c năng c a hormon nhau thai Embryo and Embryonic
■ .Miêu t các giai đo n c a th i kì mang thai Membranes
■.Miêu t s thay đ i chính c a đ a bé sau sinh Placenta and Umbilical Cord
Placental Hormones
■.Miêu t nh ng thay đ i chính c a ngư i m trong th i kì mang thai Parturition and Labor
■.Gi i thích : NST tương đ ng, NST thư ng, NST gi i tính The Infant at Birth
■.Gi i thích alen,gen, ki u hình,tính tr ng Genetics
Chromosomes and Genes
Genotype and Phenotype
Inheritance: Dominant–
Recessive
NEW TERMINOLOGY Parturition (PAR-tyoo-RISH-uhn)
Inheritance: Multiple Alleles
Alleles (uh-LEELZ) Phenotype (FEE-noh-type)
Sex chromosome (SEKS KROH- Inheritance: Sex-Linked Traits
Amnion (AM-nee-on)
muh-sohm)
Amniotic fluid (AM-nee-AH-tik
FLOO-id) BOX 21–1
RELATED CLINICAL Twins
Autosomes (AW-toh-sohms)
TERMINOLOGY
Cleavage (KLEE-vije) BOX 21–2
Amniocentesis (AM-nee-oh-sen-
Embryo (EM-bree-oh) TEE-sis) Fetal Diagnosis
Genotype (JEE-noh-type) APGAR score (APP-gar SKOR) BOX 21–3
Gestation (jes-TAY-shun) Cesarean section (se-SAR-ee-an Congenital Fetal
Heterozygous (HET-er-oh-ZYE- SEK-shun) Infections
gus) Chorionic villus sampling (KOR-ee-
Homologous pair (hoh-MAHL-ah- BOX 21–4
ON-ik VILL-us)
gus PAYR) Congenital (kon-JEN-i-tuhl) Fetal Alcohol Syndrome
Homozygous (HOH-moh-ZYE-gus) Fetal alcohol syndrome (FEE-tuhl BOX 21–5
Implantation (IM-plan-TAY-shun) AL-koh-hol) Premature Birth
Labor (LAY-ber) Teratogen (te-RAH-toh-jen)
BOX 21–6
APGAR Score
Terms that appear in bold type in the chapter text are defined in the glossary, BOX 21–7
which begins on page 603. Solution to Genetics
Question

521
3957_Ch21_520-543 06/10/14 5:43 PM Page 522
522 Human Development and Genetics
.húng ta thư ng nghe các l i nh n xét như :
C cô y có đôi m t c a m hay cái mũi này
gi ng v i mũi c a cha- b i vì m i ngư i
thư ng so sánh đ a tr m i sinh v i cha
m c a chúng.M c dù đ a tr thì không
hoan toàn gi ng v i cha m c a chúng
,nhưng cơ b n c a s so sánh này d a trên
gen t o nên các đ c đi m c a đ a tr là s
k th a NSt t b và m
Trong chương này, chúng ta s khám phá m t
vài đi m cơ b n c a s di truy n.Đ u tiên
chúng ta hãy nhìn vào s phát tri n c a
tr ng đã th tinh đ n cơ th ngư i
S PH T TRI N CON NGƯ I
Trong kho ng 40 tu n c a th i kì mang thai,phôi
thai đư c b o v và nuôi dư ng b i t cung ngư i
m .Con ngư i thì b t đ u cu c s ng t m t t
bào,tr ng đã th tinh đư c g i là h p t ,nó phát tri n
thành m t cơ th ngư i riêng bi t bao g m hàng t
t ch c t bào hình thành lên các h cơ quan v i
các ch c năng.
S th tinhM c dù có hàng tri u tinh trùng đư c
phóng thích trong âm đ o trong khi giao
h p,nhưng duy nh t ch có m t tinh trùng s th
tinh v i tr ng .Tinh trùng s bơi trong d ch t cung
vào vòi tr ng,chúng ,chúng tr i qua s thay đ i
22Y
Sperm
22X 22X
Egg
(ovum)
Fertilized
44XY egg 44XX
Male Female
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
chuy n hóa cu i cùng ,đư c g i là “ tinh trùng bi t
hóa” .S thay đ i này liên quan đ n th c c
đ u,khi n chúng tr nên m ng manh hơn ,enzym
th c c đ u s tiêu hóa màng t bào xung quanh
nang tr ng
Khi mà nhân tinh trùng vào tr ng ,màng tr ng s
thay đ i làm block n i vào c a các tinh trùng
khác.TR ng s hoàn thành phân chia gi m nhi m
2,tinh trùng k t h p v i tr ng dư i d ng NST
lư ng b i trong h p t
Sô NST lư ng b i c a cơ th ngư i là 46 NST:
tương ng v i 23 c p NST : 23 đ n t tinh trùng,
23 đ n t tr ng.23 c p này có 22 c p có ngu n
g c t NST thư ng, 1 c p có ngu n g c t NST
gi i tính.Ph n có NST gi i tính là XX, đàn ông có
NST gi i tính là XY
S LÀM T :
S th tinh thư ng di n ra vòi tr ng, h p t b t
đ u phân bào và di chuy n v t cung.Hình 21-2
22X
Sperm
Figure 21–1 Inheritance of gender. Each
ovum contains 22 autosomes and an
X chromosome. Each sperm contains 22
autosomes and either an X chromosome
or a Y chromosome.
QUESTION: Which parent determines the
sex of the embryo-fetus?
3957_Ch21_520-543 06/10/14 5:43 PM Page 523

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
523
www.foxitsoftware.com/shopping
Human Development and Genetics

2 cell stage
(36 hours)
4 cell stage
(48 hours)

Fertilization
Morula

Blastocyst Inner cell mass

Zona
pellucida Blastocoele
Corona radiata Trophoblast
Ovum (enlarged for
greater clarity)
Sperm
Fallopian tube Artery and
Corpus vein
Corpus luteum albicans Implantation
(7–8 days)
Ovum
Embryonic disc
Endometrium
of uterus

Primary follicles
Ovulation
Maturing follicles
Ovary

Figure 21–2 Ovulation, fertilization, and early embryonic development. Fertilization takes
place in the fallopian tube, and the embryo has reached the blastocyst stage when it becomes
implanted in the endometrium of the uterus.

QUESTION: Find the blastocyst stage. What is the inner cell mass? What kind of cells make it up?

H p t m t t bào đư c phân chia thành 2 t
bào,4 t bào, 8 t bào,.... 3 ngày sau th tinh là 16
t bào,chúng ti p t c phân chia và nh ng t bào
hình thành nên kh i c u đ c g i là phôi dâu(nhìn
b ng 21-1: twins).Quá trình phân chia ,kh i c u
này tr lên r ng thì đư c g i là phôi nang,chúng
v n cùng kích thư cv à cùng ngu n g c.
Phôi nang ch a đ y d ch bao g m n ng t bào
lá ngoài g i là lá nu i phôi và kh i t bào n m trong
(or em-bryoblast) chúng ch a phôi ti m năng.
Giai đo n túi phôi s đư c c y vào thành t cung
kho ng 5-8 ngày sau khi th tinhthat becomes
implanted
S c y phôi thành công không đơn gi n là m t
v n đ túi phôi ti p xúc v i thành t cung.N i m c
t cung s n xu t ra các phân t carbohydrate bám
carbohydrate,và phôi thai có protein b m t phù h p
v i v trí c a phân t bám .Khi mà “ s phù h p” đó
x y ra, t bào lá nuôi bài ti t enzym đ tiêu hóa n i
m c t cung,t o ra m t cái h nh đ túi phôi c m
vào. Hormone progesteron đư c cho là
3957_Ch21_520-543 06/10/14 5:43 PM Page 524
524 Human Development and Genetics
Box 21–1 | TWINS
Thai đôi anh emlà k t qu c a 2 tr ng riêng bi t th
tinh v i 2 tinh trùng riêng bi t(nhìn hình 21–A, ph n
A) . Đi u này có l x y ra khi 2 nang tr ng đ t đ n
đ trư ng thành và v cùng th i đi m. Thai đôi này
có th cùng gi i ho c khác gi i. Th m chí là cùng gi i,
tuy nhiên 2 thai này có gen khác nhau .
Thai đôi gi ng h t nhau là k t qu c a s tách
bi t c a phôi t r t s m trư c khi t bào bi t hóa (
thư ng vào ngày th 8 sau khi th tinh). Ví d , giai
đo n 16 t bào tách thành 2 nhóm ,m i nhóm 8 t
bào (nhìn vào ph n B c a hình), m i nhóm s ti p
t c phát tri n theo thông thư ng. Cũng có kh năng
là phân tách kh i t bào bên trong túi phôi. Sau đó
s bi t hóa quan tr ng s di n ra và m i kh i t bào
m i bên trong s phát tri n thành m t cá th
A B
Box Figure 18–A Types of twins. (A) Fraternal twins. (B) Identical twins. (C) Conjoined twins.
ngăn ch n s viêm.Nó ph i ngăn ch dù là m t ch
viêm h tý, s viêm s phá h y bào thai.Khi s c y
phôi thành công, t bào lá nuôi s tr thành màng
đ m, màng phôi s hình thành nên rau thai.Sau khi
c y phôi, kh i t bào bên trong s ti p t c phát tri n
tr thành phôi thai và các màng khác.
Nh ng t bào trong kh i t bào bên trong là
nh ng t bào cu ng phôi. Trong nh ng t bào này,
t t c ADN có kh năng thay đ i, t bào này có kh
năng t ng h p lên hơn 200 lo i t bào khác nhau
ngư i
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
Thai đôi lo i này đư c g i là m t h p t nghĩa là
chúng cùng đ n t cùng m t tr ng th tinh.Thai đôi
cùng tr ng luôn cùng gi i, gi ng h t nhau v ngo i
hình và gen cũng như các m t khác.
Thai đôi n i là k t qu c a s tách phôi và h p 2
đơn v l i (nhìn ph n C: n u 2 phôi duy trì s tách
bi t chúng s tr thành thai đôi cùng tr ng; n u 2 phôi
tách ra đó l i h p l i s thành thai đôi n i. The name
Siamese twins refers to Chang and Eng (1811–1874),
anh em n i ti ng sinh ra Siam, bây gi là Thailand.
Thai đôi n i này chia s m t só ph n cùng nhau như
da , cơ(ph n C, vùng mông), ho c chúng chia s m t
s t ng quan tr ng như gan. S ti n b c a ph u thu t
vi ph u và ph u thu t “ đ n bù” đã cho phép 2 cơ th
tách bi t.
C
sau khi sinh. Nh ng t bào này ti p t c phân chia to
hơn, m t vài ADN như m t “công t c hóa h c”trong
m i t bào , genes tr lên b đ ng, kh năng đ c bi t
c a m i t bào s b h p xu ng.
PHÔI VÀ MÀNG PHÔI
from the time of fertilization M t phôi sx phát tri n
thành m t cá th ngư i k t khi th tinh đ n tu n
th 8 c a thai kì. M t vài giai đo n trong s phát
tri n phôi s m đư c ch ra trong Hình 21-3
3957_Ch21_520-543 06/10/14 5:43 PM Page 525

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
525
www.foxitsoftware.com/shopping
Human Development and Genetics

Khi đư c x p x 12 ngày, đĩa phôi (the potential person)
thì đơn gi n là m t cái đĩa c a nhi u t bào trong túi
phôi .Nh ng t bào duy trì s phân chia, đĩa t bào
g p l i. ngày 14 thai đôi đư c cho là không còn
kh năng.
Ngay sau đó, 3 lá đâu tiên,hay nh ng lá m m, b t
đ u phát tri n: ngo i bì, trung bì , n i bì.Đây là m t
bư c chính trong s bi t hóa c a t bào phôi b i
vì s khác nhau trong gen mã hóa c a 3 lá nuôi

ngày 12

đĩa phôi

ngày 14

đĩa phôi

20 days
đ uc a
phôi

Chorionic
villi

4-5 tu n

đ u c a phôi

n im c Umbilical
Lá nuôi phôi cord
màng i
Túi noãn hoàng Limb buds
Phôi
Rauthai
màngđ m

Figure .s phát tri n c a phôi vào ngày th 12 ( sau khi th tinh), ngày 14, ngày 20 và tu n
4-5. T tu n th 5, phôi có các ph n riêng bi t nhưng v n chưa rõ ngư i

QUESTION: At 14 days, what structures shown will become the fetal portion of the placenta?
3957_Ch21_520-543 06/10/14 5:43 PM Page 526

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
526 Human Development and Genetics www.foxitsoftware.com/shopping

for the layer remain switched on. Each cell is now
committed to a particular layer and can no longer “go
back,” that is, become a cell of either of the other two laye
; M i m t lá s phát tri n hơn,các t bào tr
lên đ c bi t hơn, nhi u gen trng m t t bào s t t
(switched off).V i các gen ho t đ ng,chúng v n duy
trì b t(switched on),các t bào trong m i lá đư c cam
k t phát tri n thành m t cơ quan đ c bi t ho c m t
ph n c a cơ quan. Ecto nghĩa là “outer”; bi u bì có
ngu n g c t ngo i bì, và trong m t vài t bào có gen
s n su t keratin thì ho t đ ng. Meso nghĩ là “middle,cơ
xương phát tri n t trung bì và trong nh ng t bào
có gen s n xu t myosin and actin thì ho t đ ng. Endo
có nghĩa là “inner”; d dày có ngu n g c t n i bì , và
trong t bào nh ng gen s n xu t pepsinogen thì ho t
đ ng. Table 21–1 danh sách các c u trúc có ngu n g c
t các lá m m.
ngày 20,màng phôi có th phân bi t rõ ràng v i
phôi.Túi noãn hoàng không ch a noãn hoàng dinh
dư ng,như chim và phôi các loài bò sát.Tuy nhiên
nó là v trí hình thành các t bào đ u tiên và nh ng
t bào này s tr thành nguyên bào sinh d c ho c túi
noãn.Khi phôi trư ng thành,màng túi noãn hoàng
s sát nh p v i dây r n và s s n xu t t bào máu
thì đư c đ m nhi m đ u tiên b i gan.
Màng i là m t màng m ng bao quanh phôi thai
và ch a d ch i.
D ch này như m t cái đ m đ bào thai ch ng l i các
t n thương cơ h c khi mà ngư i m di chuy n.
Khi mà th n c a bào thai b t đ u ho t đ ng ch c
năng,chúng s bài ti t nư c ti u vào d ch i. Trong
d ch này cũng có các t bà lo i b c a bào thai;đây là
m t ng d ng quan tr ng trong lâm sàng đư c g i
là quá trình ch c dò d ch i (see Box 21–2: ch n đoán
thai). S v màng i (thư ng đư c g i là “túi nư c”)
thì thư ng là d u hi u c a s đau đ b t đ u
Màng đ m là cái tên đư c đ t cho lá nuôi phôi
khi nó phát tri n hơn.Khi mà m t phôi thai đư c c y
vào t cung, nh ng ch nhô nh đư c g i là lông
màng đ m b t đ u phát tri n thành trung bì. Nó ch a
m ch máu bào thai và tr thành nhau thai.
kho ng tu n th 4,5 c a s phát
tri n,phôi thai ch ra hình xác đ nh.Đ u thì đã rõ
ràng, tim thì b t đ u đ p,và m m chân tay đã có
th nhìn th y.Giai đo n phát tri n c a phôi thai ti p
t c đ n tu n 8. th i đi m này, phôi thai kho ng 1.5
inches (3 cm)chi u dài, 1 gramcân n ng,và t t c h
th ng cơ quan đư c thi t l p. H th ng này ti p t c
phát tri n và trư ng thành cho đ n cu i thai kì.S
phát tri n c a bào thai tr i r ng t ngyaf th 9 đ n
tu n th 40. Table 21–2 là danh sách các m t chính
trong s phát tri n c a bào thai- phôi thai.Bào thai
tu n th 16đư c mô t hinhf21-4( b ng 21–3:s
nhi m trùng bào thai b m sinh and Box 21–4: h i
ch ng bào thai Alcohol.).S thay đ i c a m trong
th i kì mang thai đư c t ng h p b ng 21–3.

Table 21–1 | CÁC C U TRÚC B T NGU N T CÁC LÁ M M

LÁ C U TRÚC B T NGU N

ngo i bì ■ Da ,tóc , móng, tuy n m hôi; h th n kinh, tuy n

yên, t y th n
■ Th y tinh th ,giác m c, tai trong
■ Cơ c a các khoang mi ng mũi; tuy n nư c b t

trung bì ■ H bì; xương và s n

■ Cơ vân ,cơ tim và h u h t cơ trơn
■ Th n và v thư ng th n
■ Màng xương và máu; mô lympho; m ch máu
n i bì ■ Cơ c a th c qu n,d dày, ru t
■ Ph n dư i c a h hô h p bao g m ph i
■ Gan , cơ bàng quang
■ Tuy n giáp, t y

*These are representative lists, not all-inclusive ones. Keep in mind also that most organs are combinations of tissues
from each of the three germ layers. Related structures are grouped together.
3957_Ch21_520-543 06/10/14 5:43 PM Page 527

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
527
www.foxitsoftware.com/shopping
Human Development and Genetics

Box 21–2 | CH N ĐOÁN THAI

m t vaid quy trình có s n hi n nay đ xác đ nh ch c
ch n lo i b t thư ng trong bào thai và giám sát s
phát tri n c a thai
SIÊU ÂM
;Đây là m t quy trình không xâm l n, s ng âm t n s
cao đư c truy n qua thành b ng vào t cung. S
ph n chi u c a sóng âm đư c chuy n thành hình nh
đư c g i là siêu âm.Phương pháp này đư c s d ng
đ xác đ nh giai đo n thai ph c t p, đ xác đ nh v trí
ho c tu i thai, ho c tìm ra khi m khuy t tim thai ho c
các d t t.
L Y M U LÔNG NHUNG MÀNG Đ M(CVS)
,Trong quy trình này m t ng nh a sinh h c s đư c
chèn qua âm đ o và c t cung đ m u m t m u nh
lông nhung màng đ m .Nh ng t bào này có ngu n
g c t bào thai nhưng không ph i là m t ph n c a
bào thai.Thông tin ch a trong m u đó cũng tương
t như trong ch c dò d ch i,nhưng CVS có th th c
hi n th i kì s m hơn,gi a tu n th 8 và 11.M c dù
quy trình này thì nguy hi m có th gây s y thai,CVS
có th so sánh đư c v i ch c i an toàn.Đi u quan
tr ng c n nh là quy trình không xâm l n thì s không
nguy hi m

CH C I
.Quy trình có th đư c th c hi n vào tu n th 16-20
c a th i kì mang thai.M t mũi kim dư i da s đư c
chèn qua thành b ng và túi i và kho ng 10-20ml d ch
i đư c l y ra.Trong d ch này có t bào thai,chúng
có th đư c c y đ xác đ nh NST .Qua ki m tra
sinh hóa,s lư ng gen b nh ho c NST b t thư ng
s đư c tìm ra.B i vì ph n trên 35 tu i đư c cho
r ng có kh năng cao hơn mang thai m c hôi ch ng
Down,ch c dò d ch i thì thư ng đư c khuyên làm
nhóm tu i này .Ti n s gia đình mang gen b nh cũng
là m t lý do cho ph n mang thai mu n th c hi n k
thu t này
K I M TRA MÁU M
k
Alpha-fetoprotein (AFP) đư c s n xu t b i bào
thai và tìm th y trong vòng tu n hoàn m .N ng đ
đ t đ nh gi a tu n 12-15 c a th i kì thai và sau đó
gi m .N u AFP v n cao sau tu n 16-18 ,kho ng 95%
thai b tách đôi t y ho c thi u m t ph n,d t t ph n
TK trung ương.Nh l i chương 17 s thi u h t folic
acid trong kho ng th i gian mang thai gi m m nh
s gây nguy hi m bào thai
Nh ng ki m tra m i nh t đánh giá nh ng m nh
v c a ADN bào thai ( t rau thai) chúng vào máu
m và có th đư c ti n hành vào cu i tháng th 3
.Test này cũng đánh giá nhi u r i lo n gen và NST
nhưng nó v n đư c xem là test nghiên c u v i k t
qu đư c xác nh n b i ch c i ho c CVS

Table 21–2 | S PH T TRI N C A BÀO THIA -PHÔI THAI

t h á n g c
1 ■
2 ■
3 ■
APPROXIMATE OVERALL
á c m t p t SIZE IN INCHES
Tim b t đ u đ p; m m chi hình thành; xương 0.25
s ng hình thành; đ c đi m v m t chưa phân bi t
B t đ u canxi hóa xương; ngón tay ngón chân 1.25–1.5
đã rõ ràng trên chi,; đ c đi m trên m t đã phân
bi t rõ hơn; h cơ quan đư c thành l p
FĐ c đi m trên m t đã phân bi t nhưng m t v n 3
đóng,móng phát tri n trên ngón chi ;s hóa
xương ti p t c,bào thai phân bi t đư c nam và
n

Continued
3957_Ch21_520-543 06/10/14 5:43 PM Page 528

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
528 Human Development and Genetics www.foxitsoftware.com/shopping

Table 21–2 | GROWTH OF THE EMBRYO-FETUS—cont’d

MONTH OF APPROXIMATE OVERALL
GESTATION (END) ASPECTS OF DEVELOPMENT SIZE IN INCHES
4 ■ Đ u khá là r ng cân x ng trên cơ th ,nhưng cánh 5–7
tay chân dài ra,tóc xu t hi n trên đ u, h cơ quan
ti p t c phát tri n
5 ■ Cơ xương tr lên ho t đ ng(“nhanh hơn” m có 10–12
th c m nh n đư c)); cơ th phát tri n nhanh hơn
đ u; cơ th bao ph b i lông tơ

6 ■ Eyelashes and eyebrows form; eyelids open; skin 11–14

is quite wrinkled; pulmonary surfactant is first
produced
7 ■ Đ u và cơ th đ t đ n đ cân x ng c a đ a tr khi 13–17
chào đ i; s l ng đ ng m dư i da khi n cho da
có n p g p
8 ■ Tinh hoàn c a bào thai nam di chuy n xu ng 16–18
bìu;có nhi u m đư c l ng đ ng dư i da hơn ; s
s n xu t ch t b m t ph i cho phép th khi sinh ra

9 ■ Lông tơ thì r ng.móng phát tri n đ u đ ,xương s 19–21

thì c t hóa v i s có m t c a vùng trán,ph i phát
tri n hơn;

Table 21–3 |NH NG THAY Đ I C A M TH I K MANG THAI

ASPECT CHANGE
cân n ng ■ Tăng 2–3 pounds m i tháng khi mang thai
T cung ■ M r ng đáng k ,các t ng b ng di chuy n lên trên
tuy n giáp ■ tăng bài ti t thyroxine,chúng tăng t c đ chuy n hóa
da ■ Xu t hi n đư ng v n vùng b ng
h tu n hoàn ■ Nh p tim tăng, cũng như th tích bơm và cung lư ng tim,th ích máu tăng;
giãn Tm chân và h u môn
H tiêu hóa ■ NBu n nôn có th x y ra giia đo n s m c a th i kì thai( m nghén) ,ch ng táo
bón có g p giai đo n sau
H bài ti t ■ Th n tăng ho t đ ng, t n s bài ti t nư c ti u tăng (bàng quang b đè
nén b i t cung
h hô h p ■ T c đ hô h p tăng; kh năng haotj đ ng c a ph i gi m khi cơ hoành b đ y
lên trên b i s c ép c a các t ng cùng b ng th i kì sau
Skeletal system ■ ;Ư n lưng x y ra khi tăng cân phía trư c vùng b ng ,kh p mu tr lên m m
d o trư c sinh
3957_Ch21_520-543 06/10/14 5:43 PM Page 529
16 weeks
nhau thai
t cung
Dây r n
c t
cung
âm đ o
Figure 21–4 Fetal development at 16 weeks.
QUESTION: Name the fluid that surrounds the fetus, and state
its function.
Box 21–3 | S NHI M TRÙNG BÀO THAI B M SINH
Tác nhân quái thai là th gây ra s phát tri n b t
thư ng trong bào thai- phôi thai .M t vài s nhi m
vi sinh v t đư c bi t đ n như là tác nhân quái thai
.Chúng đi qua rau thai t máu m đ n máu thai và
làm t n thương bào thai
H i ch ng rubella b m sinh-virus rubella có l
đư c bi t đ n như là m t tác nhân gây nhi m quái thai
the .N u m t ph n b rubella trong th i kì mang thai
thì kho ng 20% bào thai b nh hư ng .D n đ n bào
thai có th b ch t,khi m khuy t , b đi c,ch m phát
tri n trí tu . M n u s d ng rubella vaccine thì các
h i ch ng trên s hi m g p hơn,nhưng nhi u nư c
đang phát tri n không có chương trình vaccin m r ng
này.
H i ch ng th y đ u b m sinh—b nh th y đ u
(herpes zoster) là m t b nh nghiêm tr ng mà r t
nhi u ngư i m c khi còn nh
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
529
www.foxitsoftware.com/shopping
Human Development and Genetics
NHAU THAI VÀ DÂY R N
Nhau thai đư c t o b i c t mô c a m và bào
thai.Do màng đ m c a bào thai và n i bì c a t cung
đóng góp.Dây r n đư c hình thành vào tháng th
3 c a th i kì mang thai,(12 tu n). S phát tri n c a
màng đ m là 1 cái đĩa ph ng 7 inches (17 to 18 cm)
trong đư ng kính.
C u trúc mô phóng to c a nhau thai hình. 21–
5.Chú ý các m ch máu thai thì n m trong xoang máu
m ,nhưng không có s k t n i tr c ti p gi a m ch
máu m và thai. Qua m t vài t bào thai qua vòng
tu n hoàn m ,bình thư ng máu thai thì không pha
tr n v i máu m . Nhau thai có 2 ch c năng:là v trí
đ trao đ i gi a máu m và thai ,s n xu t hormon
duy trì th i kì mang thai.Chúng ta s xem đ n s trao
đ i đ u tiên
Thai nhi thì ph thu c vào oxy và dinh dư ng t
m và lo i b nh ng ch t th i bài ti t.Dây r n s k t
n i bào thai v i nhau thai và phát tri n dài kho ng
20 inches (50 cm).Trong dây này có 2 Đm r n mang
máy t bào thai t i nhau thai và 1 TM r n mang
máu tr v t nhau thai t i bào thai
Khu v c b m t trao đ i gi a bào thai và m là
nhau thai đư c ư c tính ít nh t 100square feet, nhau
thai cung c p nh ng ch t c n thi t cho bào thai
.N u m t ph n đang mang thai mà m c b nh
th y đ uthì virus này có th qua nhau thai.D n đ n
bào thai có th b chân tay d d ng,b mù, ch m phát
tri n trí tu .Đây không ph i là b nh b m sinh ph
bi n và s thành công c a vaccin th y đ u đã khi n
nó tr lên hi m hơn
B nh Giang mai b m sinh—giang mai là b nh
l y truy n tình ducjgaay ra b i vi khu n (Tre-
ponema pallidum).Vi khu n này có th qua nhau
thaisau tháng th tư c a giai đo n thai kì.D n đ n
nhi m trùng s m c a thai gây ra ch t d d ng
xương, răng ho c b nh đ c nhân m t.N u nhi m
trùng x y ra cu i thai kì ,tr con có th b sinh ra
đã m c giang mai b m sinh.Nó thư ng xuyên
song song v i ban đ da và màng nh y.B nh
giang mai ngư i l n có th đư c ch a kh i b i
penicillin; s ngăn ch n giang mai b m sinh
Continued
3957_Ch21_520-543 06/10/14 5:43 PM Page 530
530 Human Development and Genetics
Box 21–3 | CONGENITAL FETAL INFECTIONS (Continued)
ph thu c vào s chăm sóc thai t t c a ngư i
ph n b nhi m
Congenital toxoplasmosis—gây ra b i đ ng v t
đơn bào kí sinhToxoplasma gondii.Đ i v i h u h t
s c kh e con ngư i, toxoplasmosis thì không có tri u
ch ng; nó là m t nhi m trùng vô h i. B i vì mèo và
Box 21–4 | FETAL ALCOHOL SYNDROME
Fetal alcohol syndrome là m t nhóm các đ c đi m
xu t hi n tr con ti p xúc v i alcohol trong đ i s ng
bào thai . Alcohol thì là m t ch t đ c đ i v i ngư i
l n th m chí c v i các mô bào thai làm ch m phát
tri n.Alcohol ho c ch t đ c c a nó(acetaldehyde)có
th đi t m qu vòng tu n hoàn thai nhi và nh hư ng
đ n s phát tri n c a thai
D n đ n tr con sinh ra b nh cân,đ u nh và
khuôn m t b t thư ng
Khi mà máu m t Đm r n vào bánh nhau,CO2 và
ch t th i t các mao m ch bào thai s tràn vào máu
m . Oxygen khu ch tán t máu m vào h mao
m ch bào thai,ch t dinh dư ng s đi vào máu thai
b ng vi c khu ch tán và cơ ch v n chuy n tích
c c.Máu giàu O2 và ch t dinh dư ng s đi qua TM
r n vào bào thai.Vòng tu n hoàn baò thai s đư c
miêu t chương 13
Khi mà đ a tr đ ra thì dây r n s b c tn,nhau
thai s tách ra kh i thành t cung và đư c gi i
phóng . Th nh tho ng trong giai đo n mang thai, vì
m t lý do nào đ y không xác đ nh ,m t ph n nhau
thai tách ra s m.V i s tách nh bánh nhau làm
gi m lư ng O2 cung c p và có th gây t n thương
não .Đ i v i m ,có th m t máu nh đ u tiên,nhưng
sau đó m nh hơn và nhanh hơn và nó nguy hi m
đ n c m và bào thai
Dây r n cũng là m t ph n sau sinh.Máu c a thai
trong dây r n còn l i ch a nhi u t bào cu ng, và
kh năng c a chúng là có th tr thành các lo i t
bào khác nhau,t bào m m phôi ( có th tr thành
t bào ngư i )
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
m t s đ ng v t nuôi khác là v t ch kí sinh, ph
n mang thai có th b nhi m b i ti p xúc v i phân
mèo ho c ăn ph i th t bò ho c th t c u ch a ngu n
lây.D n đ n bào thai b ch t ,ch m phát tri n trí tu
ho c mù.Phòng ng a b ng cách tuyên truy n cho bà
m mang thai cách tránh ngu n lây nhi m
khi m khuy t tim và d d ng các t ng ,d kích đ ng
và lo âu.Đ a tr thư ng xuyên phát tri n ch m c
v th ch t l n trí tu
Phòng ch ng b ng bi n pháp giáo d c, ph n
mang thai c n bi t các h u qu nh hư ng đ n bào
thai
và t bào m m ngư i l n ( chúng thì b h n ch
hơn).T bào cu ng dây r n có m t vài l i ích hơn
t bào m m phôi ,t bào m m dây r n không có
khư ng hình thành kh i u,trong khi t bào m m phôi
thì có th . T bào m m dây r n thì có th s n sàng
s d ng đ x lý b nh Krabbe c a tr con m i
sinh, r i lo n v th n kinh bào thai khi 2 tu i .Chúng
đư c đi u tr ph thu c vào ki m tra gen và có t
bào m m dây r n phù h p lúc sinh .Ngân hàng máu
dây r n thì đư c thành l p r t nhi u trung tâm y
t ( b i vì r t nhi u máu hi n t ng có th đư c d
tr và tươi m i) ,và s d ng nh ng t bào m m
dây r n đ thay th trong c y xương
Hormon rau thai
Hormon đ u tiên đư c bài ti t t rau thai là
human chorionic gonadotropin (hCG), nó đư c s n
xu t màng đ m c a phôi s m.Ch c năng c a
hCG là kích thích nang tr ng bài ti t estrogen and
progesterone.S bài ti t progesterone thì đ c bi t
quan tr ng giúp ngăn ng a co cơ t cung,
3957_Ch21_520-543 06/10/14 5:43 PM Page 531

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
531
www.foxitsoftware.com/shopping
Human Development and Genetics

Maternal blood
sinus

Chorionic
villus
Maternal Maternal
arteriole venule

Fetal arteriole
and venule

Umbilical cord
Umbilical vein
Umbilical
Myometrium arteries

Endometrium
(maternal
part of
placenta)
Chorion
(fetal part of
placenta)

Figure 21–5 Placenta and umbilical cord. The fetal capillaries in chorionic villi are within the
maternal blood sinuses. Arrows indicate the direction of blood flow in maternal and fetal vessels.

QUESTION: What substances move from maternal blood to fetal blood?

tránh x y thai. Khi hCG vào vòng tu n hoàn m ,nó
đư c bài ti t trong t cung,nó là cơ s cho r t
nhi u ki m tra thai kì. Ki m tra hCG trong máu m
thì chính xác hơn và xác đ nh li u r ng có thai hay
không khi kinh nguy t b nh .
Hoàng th là m t c u trúc nh ,tuy nhiên nó không
th bài ti t đ lư ng estrogen and progesterone đ
duy trì su t th i k có thai. Rau thai thì b t đ u
bài ti t estrogen and progesterone trong m t vài tu n
đ u,và lư ng hormon bài ti t gi m đi trư c khi sinh
.Khi mà rau thai đ m nhi m ,s bài ti t hCG gi m
và hoàng th tr lên không có ch c năng .Trong
th i kì mang thai , estrogen and progesterone c
ch thùy trư c tuy n yên bài ti t FSH and LH, nên
không có nang tr ng phát tri n
Hormon rau thai cũng chu n b cho tuy n vú s n
sinh ra s a
Rau thai bài ti t relaxin,nó giúp c ch s co
cơ t cung.Relaxin cũng cho phép làm giãn dây
ch ng kh p mu trong khi sinh
QUÁ TRÌNH SINH Đ VÀ S ĐAU Đ
PQuá trình sinh đ là kho ng th i gian thông
thư ng c a s sinh đ ,đau đ là m t chu i các s
ki n x y ra trong quá trình sinh.Giai đo n mang thai
trung bình dài 40 tu n (280 ngày),có th thay đ i t
37-42 tu n (see Box 21–5: Premature Birth).Đ n cu i
th i kì,rau thai bài ti t progesterone gi m trong khi
n ng đ estrogen v n gi m c cao và cơ t cung
b t đ u co y u các kho ng th i gian không
đ u.Cùng kho ng th i gian đó, bào thi b t đ u xoay
đ u
3957_Ch21_520-543 06/10/14 5:43 PM Page 532
532 Human Development and Genetics
Box 21–5 | SINH NON
Sinh non là quá trình t nhiên c a đ a tr ra đ i trư c
khi k t thúc thai kì ho c sinh ra có ch ý vì m t lý do
nào đó liên quan đ n s c kh e ngư i m ho c c a
bào thai.Sinh non cũng đư c dùng đ ch đ a tr có
cân n ng nh hơn 2500g(5,5 pounds),m c dù kho ng
th i gian mang thai thì quan tr ng hơn cân n ng .
The March of Dimes ư c tính có kho ng 13
tri u ca sinh non x y ra m i năm trên th gi i .H u
h t x y ra Châu Phi và Châu Á.Trong 13 tri u tr
sinh non có kho ng 1 tri u ch t sau sinh
Trong các kho ng th i gian thai kì,m t tr sơ sinh
tháng th 8 có cơ h i s ng r t t t n u đư c chăm
sóc y t t t .M t tr sơ sinh tháng th 7 c a thai kì
ho c nh hơn thư ng xuyên trong tình tr ng suy
ki t hô h p b i vì ph i thì không s n xu t đ ch t
surfactant b m t làm n các ph nang
xu ng t cung (Fig. 21–6).Quá trình đau đ có th
chia làm 3 giai đo n :
Giai đo n 1—giãn c t cung.Khi mà t cung co,túi
i ép xu ng c t cung,làm giãn m c t cung.
cu i giai đo n này ,túi i v ra và d ch r i qua âm
đ o, và bây gi đư c g i là ng sinh . Giai đo n
này kéo dài t 8-12 gi
Giai đo n 2—s sinh thai nhi. S co m nh hơn c a t
cung đư c t o ra b i oxytocin do thùy sau tuy n
yên ti t ra và có th c bánh rau.Giai đo n này có
th kéo dài b i mooth vài tác nhân .N u bào thai
có v trí đ u th p hơn,sinh đ s khó hơn.Và đây
đư c g i là sinh “khóa nòng”( a breech birth) và
c n ph i m đ l y thai ra qua ph u thu t trong
thành b ng và t cung . m t vài ph n s m
trung tâm kh p mu quá nh so v i s cho phép
sinh ra c a đ a tr .S gi m sút bào thai b ng
vi c xác đ nh b i vi c ki m soát nh p tim là m t ví
d , cũng có th yêu c u sinh m
Giai đo n 3—gi i phóng rau (sau sinh).Ti p t c co t
cung làm đ y rau thai và màng, thư ng kho ng
10 phút sau khi sinh đ a tr ra đ i .M t ít máu
ch y ra lúc đón,nhưng t cung nhanh chóng
gi m kích c
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
M t tr sơ sinh khi đư c 23 tu n ( ho c 22 tu n
c a thai kì có th đư c đi u tr thành công và g i
v nhà s m v i b m .Li u r ng có s nh hư ng
căn b n kéo dài đ n đ a tr trong th i gian này.H
th n kinh c a đ a tr m i sinh r t nh y c m v i s
thi u h t O2
Các nhà nghiên c u y h c đã đ t đ n kh năng
cao nh t trong lĩnh v c này .M t bào thai tu n 20
,các t bào ph nang và t bào mao m ch ph i
không đóng đ l n nhau cho phép trao đ i khí.Hi n
t i không có m t phát minh y khoa mà có th vư t
qua đư c th c t gi i ph u này
Cân n ng sơ sinh th p nh t có th s ng sót đư c
là 244 grams (8.6 oz) vào tháng 10 2004.M t cô
bé có tu i thai 26 tu n
và s co ép lên n i m c t cung thì d ng l i và
đóng các m ch máu t i các v trí hình thành lên
bánh rau.Đây là đi u r t quan tr ng làm ngăn
ng a m t máu m sau sinh
Đ A TR LÚC SINH
Ngay l p t c sau sinh, d y r n b c t ,mũi và
mi ng đ a tr b t hơi làm đ y m t ít d ch ra và
th (see Box 21–6: APGAR Score). Bây gi i đ a tr
thì đ c l p v i m , s thay đ i nhanh chóng x y
ra trong h hô h p và tu n hoàn.
Khi mà n ng đ CO2 trong máu đ a tr tăng,trung
tâm hô h p hành não kích thích th vào làm th i
ph ng ph i .S n r ng hoàn toàn ph i đ n kho ng
7 ngày sau sinh,t c đ hô h p c a tr r t nhanh
kho ng th i gian này, kho ng 40 nh p trên phút
Nh p th đi u khi n vòng tu n hoàn ph i t t hơn
và làm tăng lư ng máu tr v tâm nhĩ đóng các lá
van. ng ĐM b t đ u khép l i,song song v i nó là
s tăng n ng đ 02 máu.S đóng kín ng ĐM m t
kho ng 3 tháng
ng TM không còn nh n máu t TM r n và b t
đ u co l i sau vài phút
3957_Ch21_520-543 06/10/14 5:43 PM Page 533

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
533
www.foxitsoftware.com/shopping
Human Development and Genetics

Amniotic sac

Amniotic fluid

Placenta

Spine

Umbilical cord

Urinary bladder

Symphysis pubis
Rectum

Anus

Cervix
Vagina
Mucus plug

Figure 21–6 Full-term fetus positioned head down within the uterus.

QUESTION: Why is it beneficial for the fetus to be positioned head down?

sau sinh.Trong vài tu n ng TM tr lên không còn NST VÀ GEN

ch c năng .
Gan c a đ a tr thì phát tri n chưa đ y đ khi
sinh và có th không có kh năng bài ti t bilirubin
hi u qu .Đi u này gây ra b nh vàng da,nó x y ra
r t nhi u đ a tr sua sinh.B nh vàng da đư c xem là
b nh không nghiêm tr ng, tr khi nó do m t nguyên
nhân khác ví d s không tương h p Rh (see Chapter
11).
S DI TRUY N
S di truy n là h c v s k th a.H u h t,n u không
ph i là t t c ,các đ c đi m c a con ngư i đư c
đi u ch nh ít nh t m t ph n b i gen.Đ u tiên chúng
ta s nhìn xem gen là cái gì và sau đó miêu t v
s di truy n
EM i m t t bào trong m i cơ th ( ngo i tr t
bào máu, tr ng và tinh trùng) ch a 46NST
lư ng b i .NST bao g m 23 c p g i là c p NST
tương đ ng.M t thành viên trong c p có ngu n
g c t tr ng đư c g i là c a m và m t thành
viên khác đ n t tinh trùng đư c g i là c a b
.NST thư ng bao g m các c p NST t 1-22
.C p NST gi i tính n u n là XX và nam là
XY.
NST đư c t o lên b i DNA and protein;
DNAđư c k th a t m .Xem l i Chapter 3 các
ki n th c cơ b n v DNA x a NSTthat the sequence
of bases in the DNA of chromosomes is the
3957_Ch21_520-543 06/10/14 5:43 PM Page 534

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
534 Human Development and Genetics www.foxitsoftware.com/shopping

Box 21–6 |T L APGAR

T l APGAR là s đánh giá chung c a m t đ a tr th p). T l cao nh t là 10.M t đ a tr có t leej
sau khi sinh 1 phút ( l p l i 5 phút n u ch s đ u th p hơn 5 thì c n đư c yêu c u chăm sóc y t
tiên
Characteristic Description Score
Nh p tim • Trên 100 bpm 2
• Below 100 bpm 1
• Không có nh p 0
Hô h p • Kh e,hô h p m nh 2
• Khóc y u 1
• Không c g ng th 0
Muscle tone • T ý, chuy n đ ng tích c c 2
• chuy n đ ng m t chút 1
• không chuy n đ ng 0
Ph n ng đáp l i kích thích c a • Khóc 2
bàn chân • Nhăn nhó 1
• Đáp l i 0
Màu s c • màu s c kh e m nh 2
• chi xanh tím 1
• chi,thân xanh tím 0

mã gen cho protein ,c u trúc protein cũng như
enzym. mã DNA cho 1 protein đư c g i là gen. Genes
c a chúng ta có m t b n đ ,chúng ta bi t v trí chính
xác c a m i gentreen m i NST .Ví d m t vùng đ c
bi t c a ADN trên NST 11 thì mã hóa cho chu i
beta c a hemoglobin.B i vì m i cá th có 2 NST 11
Because an individual has two of chromosome 11, cô
y ho c anh y s có 2 gen cho protein này ,m t
gen th a hư ng t m , 1 gen t b .Ư c tính có
kho ng 20000gen đư c tìm th y trên NST.Trong
h gen c a chúng ta ,m t protein đ u có 2 gen
KI U GEN VÀ KI U HÌNH
M i gen c a 1 c p ,có th có 2 ho c hơn d ng
khác,có kh năng bi u l ,nó s xu t hi n và nh
hư ng th nào đ n m i cá nhân.Đó đư c g i là
allens.M t ngư i có th có 2 alen cho m t protein
ho c đ c đi m nào đó,allen có th gi ng ho c khác
nhau
N u có 2 alen gi ng nhau ,1 ngư i nào đó đư c
g i là tương đ ng v đ c đi m.N u có 2 alen khác
nhau m t ngư i đó có th g i là d h p v đ c
đi mI
Ki u gen do di truy n t o lên,là s có m t c a
alen.Ki u hình là ngo i hình ,do alen bi u l ra. Khi
mà gen có 2 ho c nhi u hơn 2 alen, m t alen nào
đó có th n i b t hơn nh ng alen còn l i,chúng
đư c g i là alen tr i.M t ngư i có ki u gen d h p
thì gen tr i s s quy t d nh ki u hình .Alen l n thì
n đi nhưng không m t mà nó truy n l i cho đ i
sau.Đ c đi m l n s đư c bi u l ra ngoài thành
ki u hình khi m t ngư i có 2 alen l n.
M t ví d h u ích đư c minh h a Fig. 21–7. Khi
làm v v n đ di truy n, a Punnett square đã ch ra
s k t h p gen gi a tinh trùng và tr ng .Nh r ng
tr ng và tinh trùng có duy nh t 23 NST nên có duy
nh t m t gen cho m i đ c đi mi
Ví d ,s di truy n v màu s c m t r t đơn
gi n.M c dù màu s c đư c quy t đ nh b i r t
nhi u c p gen,v i r t nhi u ki u hình có th ,m t
c p đư c xem là chính, m t nâu thì n i tr i hơn m t
xanh.Gen tr i thì thư ng xu t hi n hơn
3957_Ch21_520-543 06/10/14 5:43 PM Page 535

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
535
www.foxitsoftware.com/shopping
Human Development and Genetics

Gene for brown Gene for blue

eye color eye color

Ova

Sperm

Key
BB Genotype: homozygous brown (2 dominant genes)
Phenotype: brown

Bb Genotype: heterozygous (1 dominant and 1 recessive gene)

Phenotype: brown (since brown is dominant)

bb Genotype: homozygous blue (2 recessive genes)

Phenotype: blue

Figure 21–7 Inheritance of eye color. Both mother and father are heterozygous for brown eyes.
The Punnett square shows the possible combinations of genes for eye color for each child of
these parents. See text for further description.

QUESTION: If Dad is heterozygous for brown eyes and Mom has blue eyes, what will be the four possible
combinations?

B m Fig. 21–7c hai cùng d h p.Ki u gen thì
bao g m c gen m t nâu và gen m t xanh,nhưng
ki u hình thì ch là m t nâu
M i tr ng s n xu t b i m có kho ng 50% m t
nâu và 50 % m t xanh, tương t đ i v i tinh trùng
đưu c s n xu t b i b có 50% m t nâu và 50 %
m t xanh
Bây gi hãy nhìn vào b ng ô vuông,kh năng
hi n di n c a gen t o lên m i đ a tr
V màu m t có 3 kh năng kho ng 25% đ ng h p
t m t nâu,50% d h p t m t nâu,25% đ ng h p
h p t m t xanh. CHú ý r ng BB and Bb có ki u hình
gi ng nhau m c dù ki u gen khác nhau ,nhưng ki u
hình m t xanh ch có duy nh t m t ki u gen bb .B
m đ u m t nâu có th có con m t xanh ? Có th
n u c hai cùng d h p m t nâu,m i đ a tr có t l
25 % m t xanh? M t vài câu h i đư c tìm th y trong
b ng Box 21–7: Gaiir pháp và câu h i di truy n
3957_Ch21_520-543 06/10/14 5:43 PM Page 536

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
536 Human Development and Genetics www.foxitsoftware.com/shopping

IDI TRUY N : TR I -L N
S di truy n c a màu m t là m t ví d miêu t
đ c đi m thì đư c xác đ nh b i c p alen,1 alen
tr i hơn alen còn l i.M t ví d khác v b nh thi u
h ng c u hình li m máu đư c mô t trong
chương 11.Gen c a chu i beta hemoglobin n m
trên NST 11,alen c a chu i hemoglobin bình
thư ng là alen tr i còn alen c a chu i hemoglobin
b nh là alen l n .M t ngư i nào đó có ki u gen d
h p mang gen b nh ,mooth ngư i nào đó có
ki u gen đ ng h p l n s b b nh thi u máu
h ng c u hình li m . B ng ô vuông T. 21–8 ch ra
c hai b m d h p thì m i đ a tr có 25 % kh
năng th a hư ng c 2 gen l n . Table 21–4 li t kê
m t vài b nh di truy n ngư i
Đi u quan tr ng c n nh trong thu t ng di
truy n ,tr i không có nghĩa là thư ng xuyên mà là
chung.Nó là m t gen mang đ y đ các đ c đi m
c a ki u hình.Quay tr l i v nhóm máu ABO.V y
lo i nào ph bi n nh t trong c ng đ ng? Nhóm
máu O thì ph bi n nh t, sau đó đ n A ,ti p theo là
B.NHóm AB thì có t th th p nh t . đây là do đ c
đi m di truy n l n,thư ng xu t hi n trong con
ngư i.T i sao AB l i chi m ít nh t m c dù alen A,
B thì ph bi n hơn O ,b i vì có r t ít alen đư ct ìm
th y trong c ng đ ng
không nhi u ngư i có alen.
IS K TH A : ALEN
M t ví d đi n hình trong nhóm này là s k th a
trong nhóm máu ABO.M i gen trong nhóm amus
này có th có 3 alen khác nhau: A,B,O.M t ngư i
có duy nh t2 alen ,chúng có th gi ng ho c khác
nhau.O là alen l n,A và B là 2 alen đ ng tr i,nghĩa
là chuungs tr i hơn alen O nhưng gi a 2 alen này
tr i ngang nhau
b n cũng bi t v nhóm máu, có 4 nhom cơ b n:
A,B,AB,O. B ng 21–5 ch ra s k t h p alen m i
lo i.Chú ý nhóm máu O và AB có duy nh t m t ki u
gen.Đ i v i lo i A và B thì có 2 ki u gen thì alen A,B
tr i hơn alen O .
Hãy đ chúng tôi s d ng m t v n đ đ minh
h a cho m t nhóm máu.B ng ô vuông Fig. 21–9 ch ra
m có nhóm máu O và b có nhóm máu AB.B ng ch
ra các nhóm máu có th đ a tr .M i đ a tr có
50% kh năng nhóm máu A và 50% nhóm máu B .Tuy
nhiên ki u gen thì luôn d h p .Chú ý trong ví d m i
nhóm máu đ a tr thì không gi ng b m

Mom
Has sickle-cell trait

H h

H h

Dad H H HH Hh
Has sickle-cell
Figure 21–8 Inheritance of sickle-cell anemia
trait
h h Hh hh (dominant–recessive pattern). See text for
description.

QUESTION: If Dad has sickle-cell trait and Mom is

Key: H Gene for normal hemoglobin homozygous for normal hemoglobin, can a child of
theirs have sickle-cell anemia?
h Gene for sickle-cell hemoglobin
3957_Ch21_520-543 06/10/14 5:43 PM Page 537
Table 21–4 | B NH DI TRUY N NGƯ I
B NH
B nh thi u máu h ng c u hình li m(R)
U xơ (R)
Tay-Sachs b nh (R)
Phenylketonuria or PKU (R)
Huntington’s disease(D)
B nh máu khó đông (X-linked)
Duchenne’s b nh lo n dư ng cơ
(X-linked)
R = l n; D = tr i.
(Nhân t Rh di truy n đ c l p v i nhóm máu ABO và
là nhóm di truy n tr i l n.Rh dương thì tr i còn Rh
dương thì l n)
Table 21–6 li t kê m t s đ c đi m di truy n
ngư i v i ki u hình tr i l n m i lo i
S K TH A: Đ C ĐI M LIÊN K T V I
GI I TÍNH
Sđ c đi m liên k t v i gi i tính cũng có th g i là di
truy n liên k t v i X .B i vì gen quy đ nh thì có v trí
trên NST X .Y thì không có gen mà đa s chúng
n m trên NST X.NSt Y r t nh và duy nh t có 20
gen.Có m t vài gen ch đ ng duy nh t trong tinh
hoàn và đóng góp trong ngu n g c c a tinh trùng
.Có m t vài gen ch đ ng khác trong r t nhi u t
bào cơ th nhưng chưa đư c bi t rõ ch c năng
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
537
www.foxitsoftware.com/shopping
Human Development and Genetics
MÔ T
Đây là b nh di truy n ph bi n trong ngư i t tiên châu
Phi.T bào máu thì méo mó và l n x n RBCs;kh
năng mang O2 c a máu b gi m.
Đây là b nh di truy n ph bi n trong ngư i t tiên châu
Âu.S s n xu t nư c nhày dày làm đông các nhành và
ng t y. nh hư ng nghiêm tr ng nh t là viêm ph i
mãn tính và suy ph i
Đây là b nh di truy n ph bi n c a t tiên ngư i do Thái
.S suy thoái v h th ng th n kinh và t bào nơron
d n đ n cái ch t khi 2 tu i results in death by the age
of 2 years.
Thi u h t enzym chuy n hóa amino acid phen-
ylalanine d n đ n s ch m phát tri n trí tu và sinh lý .
Đ ngăn ng a đi u này c n h n ch phenylalanine
trong các b a ăn
Không ki m soát đư c cơ co b t đ u t năm 30-50
tu i,ti p theo là m t trí nh và b n tính cách.Không có
phương pháp đi u tr mà có th giúp ngăn l i s h y
ho i trí nh
Thi u h t c p nhân t làm đông máu s 8,có th ki m
soát b ng vi c b sung thêm nhân t 8
S thay th mô cơ thành t bào m và mô s o v i s ti n
tri n lamd m t ch c năng c a cơ,nó thư ng gây,nó
thư ng gây ch t ngư i tu i 20 do liên quan đ n t bào
cơ tim
gen liên k t v i gi i tính là gen l n,b i vì nó không
có gen trên Y che đi,m t ngư i đàn ông có duy nh t
có duy nh t 1 gen b c l ki u hình.M t ngư i ph n
có gen l n trên m t NSt X và gen tr i trên m t NST X
khác thì v n có ki u hình bình thư ng .Cô y đư c
g i là ngư i mang gen vì có th di truy n l i cho đ i
sau.
CHúng tôi s s d ng m t ví d v t t mù màu
xanh đ .B ng ô vuông Fig. 21–10 ch ra m mang đ c
đi m gen này nhưng b nhìn màu bình thư ng
b ng di truy n liên k t v i gi i tính ph n dư i ch ra
s di truy n liên k t v i gen l n.
3957_Ch21_520-543 06/10/14 5:43 PM Page 538

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
538 Human Development and Genetics www.foxitsoftware.com/shopping

Table 21–5 | ABO NHÓM MÁU: M c dù h gen c a con ngư i đư c mã hóa,r t

K I U GEN
NHÓM MÁU KI U GEN CÓ TH
O OO
AB AB
A AA or OA
B BB or OB
Trong ví d con gái có 50% kh năng là ngư i mang
gen ,50% kh năng là ngư i không mang gen.Đ i
v i con trai, 50% kh năng b mù màu,50% bình
thư ng.Ngư i con trai thì không mang gen b nh mà
ch có th b b nh ho c là không
Cân n ng là m t ví d ,có r t nhi u c p gen cùng
góp ph n vào đ c đi m này.Có r t nhi u c p gen
d n đ n s k t h p đư c r t nhi u ki u gen và ki u
hình.Ngoài ra cân n ng cũng là m t đ c đi m ch u
tác d ng t y u t môi trư ng như dinh dư ng .
nhi u công vi c duy trì c n đư c làm.S t p chung
bây gi c n h c m i gen c a chúng ta ,lo i protein
mà gen mã hóa và ch c năng c a protein.
Công vi c lâm sàng thì ti p t c đư c n l c đ
c u ch a b nh di truy n b ng vi c chèn b n sao
đúng c a các gen ch c năng.Thi u h t mi n d ch(
trư c đây xem là tai h a) đư c xem là b o v m t vài
đ a tr và nh ng t n thương v r i lo n nghiêm tr ng
m t thì đã d ng l i m t s đ a tr , .S thành
công ph i là tái t o,k t qu c a s tái t o thì là m t
ph n quan tr ng c a các phương th c khoa h c. Và
khi k t qu dư i s mong đ i ,các nhà nghiên c u
và các nhà lâm sàng ph i đánh giá l i các nguyên
t c cơ b n c a công vi c mà h đã ch n, quy t đ nh
cái c n thay đ i là c n thi t và c g ng l i.B i vì
ch đ con ngư i bây gi là li u pháp gen,các nhà
nghiên c u ph i làm ch m l i và cân nh c các r i
ro cũng như làm gi m
M t vài b nh đư c c u ch a cũng như đư c ki m
soát b i li u pháp gen bao g m u xơ ,b nh máu khó
đông,b nh Parkinson,b nh đái tháo đư ng,b nh lo n
dư ng cơ,b nh thi u máu h ng c u hình li m.Càng
nhi u các nghiên c u và các thí nghi m c n th n
đư c ti n hànhtrư c khi li u pháp thay th gen tr
thành tiêu chu n đi u tr s n sàng cho các b nh v
gen.

Mom
Type O

O O

O O

Dad
A A AO AO
Type AB

B B BO BO Figure 21–9 Inheritance of blood type (multiple alleles

pattern). See text for description.

Key: O Gene for neither A nor B antigens
A Gene for A antigen
B Gene for B antigen
QUESTION: If Dad has type AB blood and Mom is heterozy-
gous for type A, can a child of theirs have a blood type that is
different from that of both parents?
3957_Ch21_520-543 06/10/14 5:43 PM Page 539

Edited with the trial version of

Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
539
www.foxitsoftware.com/shopping
Human Development and Genetics

Mom
Carrier of color blndness

Xc X

Xc X

X X XcX XX
Dad
Normal color vision
Figure 21–10 Inheritance of red-green color
blindness (sex-linked pattern). See text for
description.
Y Y XcY XY
QUESTION: If Dad is color blind and Mom is not a Key: XX X chromosome with gene for normal color vision
carrier, what are the possible outcomes for daugh-
Y
ters and for sons?
Xc Y chromosome (has no gene for color vision)
X chromosome with gene for red-green color blindness
Table 21-1Đ C ĐI M DI TRUY N NGƯ I
Đ C ĐI M KI U HÌNH TR I KI U HÌNH L N

Nhóm máu ABO AB, A, B O

Nhóm máu Rh Rh + Rh -
Màu tóc t i Sáng(blond or red)
S thay đ i trng màu s c màu xám trư c sinh màu xám đ n sai trong cu c s ng
S i tóc xoăn th ng
dòng tóc Widow’s peak th ng
màu m t t i sáng
nhìn màu bình thư ng mù màu
đ nh y v t m nhìn nhìn g n ho c nhìn xa bình thư ng
Màu da t i sáng
tàn nhan nhi u m t ít
lúm đ ng ti n xu t hi n không xu t hi n
C m ch xu t hi n không xu t hi n
Thùy tai không g n g n
S ngón tay,chân Polydactyly ( hơn 5 ngón) 5 ngón trên m t bàn
Mid-digital hair Present Absent
G p đôi kh p ngón tay cái Present Absent
Xu hư ng ngón tay nh Present Absent
có kh năng đ o lư i m t bên có kh năng không có kh năng
3957_Ch21_520-543 06/10/14 5:43 PM Page 540
540 Human Development and Genetics
Box 21–7 | GI I QUY T CÁC CÂU H I V DI TRUY N
Câu h i: C 2 b m đ u d h p t m t nâu thì có th có 4 đ a tr m t xanh đư c không?Kh năng
có th ho c cơ h i nào có th x y ra?
Tr l i: Đúng ,v i m i đ a tr cơ h i đ có m t xa.Tính toán kh năng có th c 4 đ a đ u m t xanh
đư c ghi b ng dư i
1st child 2nd child
/4
1
× /4
1
× 1
Xác su t là 1/ 256 (or 0.4%).
DÀN BÀI
S phát tri n c a con ngư i- t tr ng đã th
tinh thành cá th ngư i
S th tinh-s k t h p gi a tr ng và tinh trùng
,thư ng xuyên x y ra vòi tr ng
1. Tinh trùng tr i qua s trư ng thành cu i cùn
đư ng sinh d c n ,túi c c đ u ch a enzym tiêu hóa
màng tr ng
2. TCó 23 NST c a tinh trùng k t h p v i 23 NSt c a
tr ng t o thành h p t có 46NSTh
3. A H p t có 22 c p NSt thư ng và 1 c p NST gi i
tính,XX n và XY nam(see Fig. 21–1).
S làm t (see Fig. 21–2)—5-8 ngày sau khi
th tinh
1. Trong ng d n tr ng ,h p t b t đ u phân
chiadduwocj g i là s phân c t hình thành lên giai
đo n 2 t bào,4 t bào,8 t bào và ti p t c
2. Phôi dâu là m t kh i c u đ c nh ng t bào và xa
hơn n a thì nó phân chia đ hình thành lên khoang
r ng đư c g i là phôi nang .
3. Phôi nang bao g m lá ngoài đư c g i là ngo i bì
và kh i t bào ch a bên trong là bào thai ti m
năng,nh ng t bào này là nh ng t bào g c ch
không ph i đ c bi t.Ngo i bì thì bài ti t enzym đ
hình thành lên h n i m c t cungđ phôi nang
vào làm t .Progesteron giúp ngăn ng a viêm v
trí này và c n thi t cho s làm t thành công .
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
3rd child 4th child
/4 × /4
1
= 1
/256
Phôi thai—t h p t qua 8 tu n c a giai
đo n thai kì (see Fig. 21–3)
1. trong đĩa phôi,3 lá m m phát tri n thành: n i bì,
trung bì, ngo i bì(see Table 21–1).
2. K t tu n th 8 c a giai đo n thai kì(k t thúc tháng
th 2),t t c h th ng t ng đ u đư c hình thành(see
Table 21–2).
Màng phôi (see Fig. 21–3)
1. Túi noãn hoàng hình thành nên t bào máu đ u
tiên và t bào tr thành t bào sinh tinh ho c t
bào noãn
2. Màng i xung quanh bào thai và ch a d ch i,d ch
này tránh s va ch m xung quanh bào thai
3. Màng đ m thì phát tri n thành lông nhung, chúng
s ch a các m ch máu, hình thành ph n bào thai
v i nhau thai
Bào thai—tu n th 9-40 c a giai đo n thai
kì (see Table 21–2)
1. H th ng các t ng thì phát tri n
2. TS phát tri n c a bào thai gây ra s thay đ i c a
nhi u c u trúc cũng như ch c năng c a m (see
Table 21–3).
Nhau thai và dây r n
1. Nhau thai đư c hình thành b i màng đ m c a phôi
và n i m c t cung,t cung;dây r n g n k t bào thai
v i rau thai
3957_Ch21_520-543 06/10/14 5:43 PM Page 541
2. Máu thai không b tr n v i máu m etal blood does
not mix with maternal blood; mao m ch máu
thai thì thu c xoang máu m f(see Fig. 21–5); đây
là v trí trao đ i gi a máu m và máu thai
3. Có 2 Đm r n mang máu t bào thai đ n nhau
thai,các s n ph m th i c a bào thai s đư c đưa ra
ngoài qua máu m ;và O2, dinh dư ng s vào máu
thai .
4. TM r n thì đưa máu t rau thai đ n bào thai
5. Rau thai thì đư c gi i phóng khi đ a tr ra đ i
Hormon rau thai
1. hCG—bài ti t t màng đ m duy trì hoàng th bài
ti ts estrogen and progesterone trong tháng đ u
c a thai kì.Hoàng th thì quá nh đ bài ti t đ y
đ hormon giúp duy trì c giai đo n thai kì
2. Estrogen and progesterone bài ti t b t đ u t
tu n th 4-6vaf ti p t c đ n khi sinh v i s lư ng
r t l nđ đ b n v ng thai kì.
3. Estrogen and progesterone c ch FSH and
LH bài ti t trong th i kì mang thai và chu n b cho
tuy n vú t o s a.
4. Progesterone c ch s co cơ t cung cho đ n
trư c sinh,khi mà progesterone bài ti t b t đ u
gi m .
5. Relaxin c ch s co cơ t cung và cho phép giãn
kh p mu .
S đ - đau đ
1. Giai đo n mang thai kho ng t 37-42 tu n,trung
bình là 40 tu n.
2. đau đ : giai đo n 1—giãn c t cung, co t cung,
ép túi i vào c t cung ,túi i v và d ch thì trào
ra ngoài
3. đau đ : giai đo n 2—đ a tr ra đ i ; oxy-tocin gây
ra l c co cơ t cung m nh,n u âm đ o không th
giúp đ a tr ra đ i thì c n ph i m
4. đau đ : —giai đo n 3 gi i phóng nhau thai,t cung
ti p t c co và đ y nhau thai ra ngoài,ti p t c co
hơn,gi m v kích thư c và c m các m ch máu
n im c.
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
541
www.foxitsoftware.com/shopping
Human Development and Genetics
Đ a tr lúc sinh (see Box 21–6)
1. Dây r n đư c k p ch t,tăng CO2 d n đ n hơi th
và ph i giãn ra
2. L van đóng, ng Đm co, ng TM co,thi t l p vòng
tu n hoàn bình thư ng
3. JB nh vàng da có th xu t hi n đ a tr sau
sinh vì gan chưa trư ng thành nên không hteer
bài ti t nhanh bilirubin
S di truy n—h c v s k th a
NSt-46 NST và 23 c p NSt tương
đ ng
1. C p NST tương đ ng bao g m NST t b và m
2. Có 22 c p NST thư ng và 1 c p NST gi i tính(XX
or XY).
3. DNA—k th a NSt t m
4. Gene—di truy n mã hóa protein;m t cá th có 2
gen cho m i protein ho c đ c đi m,1 t m và 1 t
b
5. Alleles—phiên b n c a gene,có th gen bi u l
6. Ki u gen - alen hi n di n t o lên di truy n
a. Tr i—có 2 alen tương đ ng
b. l n—có 2 alen khác nhau
7. Ki u hình—bên ngoài ho c b c l ra do s hi n
di n c a alen
a. Ph thu c vào alen tr i l n và nhóm di truy n
liên quan
Di truy n—tr i–l n
1. Gen tr i s bi u hi n ra bên ngoài ki u hình c a cá
th d h p( có 1 gen tr i).Gen l n s bi u hi n ra
bên ngoài duy nh t cá th đ ng h p( có 2 gen
l n)
2. See Figs. 21–7 and 21–8 for Punnett squares.
3957_Ch21_520-543 06/10/14 5:43 PM Page 542
542 Human Development and Genetics
Di truy n -nhi u alen
1. có th có hơn 2 alen trên m i gen:nhóm máu
ABO .
2. M t cá th có duy nh t 2 alen(gi ng ho c khác
nhau Table 21–5 and Fig. 21–9.
Di truy n liên k t v i gi i tính
1. Genes l n đư c tìm duy nh t trên NST X không
xu t hi n trên Y
REVIEW QUESTIONS
1. Where does fertilization usually take place? How
many chromosomes are present in a human
zygote? Explain what happens during cleavage,
and describe the blastocyst stage. (pp. 522–523)
2. Describe the process of implantation, and state
where this takes place. (pp. 522–523)
3. How long is the period of embryonic growth?
How long is the period of fetal growth? (p. 526)
4. Name two body structures derived from ecto-
derm, mesoderm, and endoderm. (p. 526)
5. Name the embryonic membrane with each of
these functions: (p. 526)
a. Forms the fetal portion of the placenta
b. Contains fluid to cushion the embryo
c. Forms the first blood cells for the embryo
6. Explain the function of: placenta, umbilical arter-
ies, and umbilical vein. (pp. 529–530)
7. Explain the functions of the placental hormones:
hCG, progesterone, and estrogen and proges-
terone (together). (pp. 530–531)
8. Describe the three stages of labor, and name the
important hormone. (p. 532)
9. Describe the major pulmonary and circulatory
changes that occur in the infant after birth.
(pp. 532–533)
Edited with the trial version of
Foxit Advanced PDF Editor
To remove this notice, visit:
www.foxitsoftware.com/shopping
2. Ph n v i 1 gene (và 1 gen v i ch c năng bình
thư ng )đư c g i là ngư i mang gen are called
carriers of the trait.
3. Ngư i đàn ông không th mang gen,h thì b b nh
ho c không See Fig. 21–10.
10. What is the genetic material of chromo-
somes? Explain what a gene is. Explain why
a person has two genes for each protein or
trait. (p. 533)
11. Define homologous pairs, autosomes, and sex
chromosomes. (p. 533)
12. Define allele, homozygous, heterozygous,
genotype, and phenotype. (p. 534)
13. Genetics Problem: Mom is heterozygous for
brown eyes, and Dad has blue eyes. What is the
percent chance that a child will have blue eyes?
Brown eyes? (p. 535)
14. Genetics Problem: Mom is homozygous for
type A blood, and Dad is heterozygous for type
B blood. What is the percent chance that a
child will have type AB blood? Type A? Type B?
Type O? (pp. 537–538)
15. Genetics Problem: Mom is red-green color
blind, and Dad has normal color vision. What
is the percent chance that a son will be color
blind? That a daughter will be color blind? That
a daughter will be a carrier? (p. 538)
3957_Ch21_520-543 06/10/14 5:43 PM Page 543
FOR FURTHER THOUGHT
1. Women who smoke cigarettes should make the
effort to stop if they want to have children, in
part because nicotine causes vasoconstriction.
Describe how maternal smoking would affect
a fetus.
2. The use of fertility drugs may lead to multiple
fertilizations and embryos. With six embryos,
or even five, what problems will there be in the
maternal uterus?
3. Mr. and Mrs. Brown want to have children, but
Mr. Brown is hesitant. He had an older brother
who died of Duchenne’s muscular dystrophy,
and he is worried that he may have a gene that
can be passed on. “It’s recessive,” he tells you,
“and doesn’t always show up; it can skip a gen-
eration.” What can you tell the Browns?
4. Mr. and Mrs. Gray have six children: three have
type A blood and three have type B blood. Can
we say with certainty what the two blood types
Hormone levels in maternal blood
Relative
hormone
levels in
maternal
blood
0 4 8 12
Implantation
QUESTION FIGURE 21-A: Hormone levels in maternal blood.
Human Development and Genetics 543
of the parents are? Can we list possible pairs?
Can we say with certainty what the parents’
blood types are not? (For example, Mr. and
Mrs. Gray cannot both be type O.) Make a list
of possible pairs and a list of pairs that are not
possible.
5. Your friends, the Kalliomaa family, are of Finnish
descent, and they are having a family reunion.
Another friend asks you how all of these people
in three generations can have blond hair and
blue eyes, because these are recessive traits,
and dark hair and eyes are dominant. What can
you tell your friend to explain this?
6. Question Figure 21–A is a graph that depicts
the relative levels of the three most important
placental hormones in maternal blood through-
out the 40 weeks of gestation. Name these
hormones and match each with its line on
the graph.
16 20 24 28 32 36 40
Weeks of gestation
Birth