‫محەممەد کابولی‬

‫‪1898‬‬
‫سەرچاوە‪:‬‬
‫ویکیپێدیا‬

‫ئامادەکردنی‪:‬‬
‫میران سەنگەر کاکەمییر‬
‫بەش‪:‬‬
‫‪IT – G3‬‬
 ‫محەممەد‪ 6‬کابولی ناسراو بە مامۆستا قانع شاعیری چەوساوەکان و بەش مەینەتان و زانای گەورە و پایەبەرزی نەتەوەی کوردە‪ .‬بە ھۆی‬
‫شیعرەکانیەوە بە شاعیری چەوساوەکانی کوردستان ناوبانگی دەرچووە‪ .‬شیعرەکانی قانع ھەوێنی بیرێکی فراوان و‬
‫پێشکەوتووخوازانەیە‪ ،‬ئەوەتا سەردەمانێکی زۆر گوزەری کردووە بەسەر کۆچی دوایی شاعیردا‪ ،‬کەچی پەیتا پەیتا خوێنەری شیعرەکانی‬
‫لە زیادبووندایە‪.‬‬

‫ژیانی مناڵی‬

‫دوای ئەوەی دەرەبەگەکانی ناوچەی مەریوان باوکی ئەم شاعیرە ئاوارە دەکەن‪ ،‬بەدەم لێقەوماوییەوە قانع وەکو مناڵی دەربەدەرێک لە‬
‫ڕۆژی ‪١٥‬ی ئەیلولی ساڵی ‪١٨٩٨‬ی زایینی لە گوندی ڕیشێن[‪]١‬لە بناری شارەزووری مەریوان لە دایک بووە بەو حاڵەشەوە کڵۆڵی‬
‫دەستی لە یەخەی نەکردەوە‪ ،‬لە تەمەنی ‪ ٤٠‬ڕۆژیدا باوکی کۆچی دوایی دەکات و تازە پێ دەگرێت کاتێک دایکیشی کۆچی دوایی دەکات‪،‬‬
‫مامەکانی نازی دەکێشن‪.‬‬
‫قانع سه‌باره‌ت به زێدی خۆی وا ده‌ڵێت‪:‬‬
‫له ئه‌ساڵ خه‌ڵکی دۆاڵشم‪ ،‬مه‌ریوان جێگه‌ی ئه‌ژدادم‪/‬موحه‌ممه‌د کابولیم ئه‌مما ته‌خه‌للوس قانعم ناوه‬
‫که دۆاڵش گوندێک بوه له نزیکی شاری مه‌ریواندا‪.‬‬
‫تۆماری ژیانی ئەم مناڵە مەینەت دۆستە لە زەمینەیەکی دەربەدەری و پڕ لە کوێرەوەرییەوە دەستی پێ کرد‪ ،‬شەرم نییە ئەگەر بڵێین‬
‫ڕۆژان لە نێو منااڵندا و شەوان لەسەر تەنوور ژیانی بەسەر دەبرد‪.‬‬
‫تا ماوەیەک ئینجا بە ھۆی خزمێکی دووریانەوە کە ناوی (ئاغا سەید حسێن) و خەڵکی دێی چۆڕ دەبێت لە ناوچەی مەریوان پێ دەنێتە‬
‫زەمینەی ژیانێکی ترەوە‪ ،‬ئاغا سەید دەیباتە الی خۆی و لە حوجرە دەینێرێتە بەر خوێندن‪ .‬بەر لەوەی بە تەواوی فێری نووسین و خوێندن‬
‫ببێت جار و بار شیعری سەرزەنشتیی دادەنا و ھەر ئەمەش بووە بنچینەی شاعیرێتی دوا ڕۆژی‪.‬‬
‫قانع لە کاتی بێ ئیشیدا خۆی بە خوێندنەوە و بابەتی وێژەییەوە دەبردە سەر‪ ،‬شیعر لەو کاتەدا شەوچەرەی کۆڕی شەوانە و کەرەستەی‬
‫ڕۆشنبیرەکانی جەماوەر دەبێت‪ ،‬بۆیە ئەمیش یەکێک دەبێت لە سەوداسەرەکانی بازاڕی شیعر‪.‬‬
‫کە ئاگری شەڕی جیھانیی یەکەم گەیشتە ناوچەی مەریوان‪ ،‬لەبەر ئەوەی کە الیەنی ئایینی لە شەڕەکەدا بەھێز بوو‪ ،‬زۆربەی ڕۆشنبیرە‬
‫ئایینییەکانی ئەو سەردەمەی ناوچەکە‪ 6‬ڕاستەوخۆ تێکەاڵوی شەڕەکە بوون و خەڵکێکی زۆریان ڕاپێچی ناو شەڕەکە کرد‪ ..‬بێ ئەوەی لە‬
‫ستراتیژییەتی شەڕەکە و الیەنە سیاسییەکان و نیازی ئیمڕیالیزم و مەبەستەکانی بگەن‪ .‬ئەمیش یەکێک دەبێت لەو کۆمەڵە ڕۆشنبیرە‬
‫ئایینیانەی ئەو سەردەمەی‪ 6‬ناوچەکەیان و وەکو یەکێک لەوان بەشداری شەڕەکە دەکات‪ ..‬الیەنی بە ئایین بۆیاخکراوی شەڕەکە گەلێک‬
‫کار دەکاتە سەر ڕێبازی بیرکردنەوەی بۆیە ئەو سەرەتا شیعرییەی کە لەسەر سەرزەنشتکاری دامەزرابوو بەجێ دەھێڵێت و ڕوو دەکاتە‬
‫شیعری ئایینی و خواپەرستی‪.‬‬
‫کە شۆڕشی ئۆکتۆبەری شۆسیالیستی بە پێچەوانەی تای کێشی سیاسی ئەنجامی شەڕەکەی بە بارودۆخێکی سەر بە قازانجی زۆربەی‬
‫گەالنی ناوچەکە کێشایەوە‪ ،‬سەرەتای بیرکردنەوەیەکی نوێ لە ژیانی ڕۆشنبیری شاعیردا سەری ھەڵدا‪ ..‬دوا ئەوە جارێکی تر دەست‬
‫دەکاتەوە بەخوێندن‪ ،‬ئینجا ھەوای گەڕان بە شارەکانی کوردستاندا دەبێتە خولیای‪ ،‬ھەر بۆیە بۆ خوێندن سنە‪ ،‬مەھاباد‪ ،‬شنۆ‪ ،‬ھەولێر‪،‬‬
‫کۆیە‪ ،‬کەرکووک‪ ،‬سلێمانی و بیارە گەڕاوە‪ .‬دوا قۆناغی خوێندنی دێنێتەوە بۆ مەریوان و ئینجا بە یەکجاری دەستی لێ ھەڵدەگرێ‪.‬‬

‫ژیانی الوێتی‬

‫لە سەرەتای الوێتیدا دووچاری نەخۆشی تەنگەنەفەسی دەبێت و تا دێت لێی زیاد دەکات لە ئەنجامدا ھەر بەو ئازارەش سەری نایەوە‪.‬‬
‫ئەو ناکۆکییە خێڵەکییانەی نێوان بنەماڵەی شاعیر و دەرەبەگەکانی ناوچەی مەریوان ڕۆژ لە دوای ڕۆژ لەناو جموجۆڵی فیکری شاعیردا‬
‫زیادی دەکرد‪ ..‬ئەمە لە الیەک‪ ،‬لە سەرەتای بیستەکانیش بە دواوە کە ناو بە ناو ھەواڵی پەیوەندی سیاسییانەی توندوتۆڵی ھاریکاری نێوان‬
 ‫کۆڕ و کۆمەڵ و تاقمە‪ 6‬سیاسییکانی ئەو سەدەمەیباکووری کوردستان و کەمالییەکان دەگەیشت بێ ئارامی خۆی شیعری دادەگرت‪..‬‬
‫دیسانەوە لە الیەکی تریشەوە سەرکەوتنی شۆڕشە مەزنەکەی ئۆکتۆبەر و سەرەتای باڵوبوونەوەی بیر و باوەڕی پێشکەوتووخوازانەی‬
‫دژ بە فاشیزم لە نێو توێژ و کۆمەڵە خوێندەوارەکاندا‪ ،‬ئەمانە ھەموو زەمینەیەکی نیشتمان پەروەرانە و نەتەوایەتییانەیان خولقاندبوو‪ ،‬وە‬
‫پاشگەزبوونەوەی کەمالییەکان بەرانبەر مەسەلەی کورد و بەرپابوونی شۆڕشە ناوبەناو پچڕاو و یەک لەدوای یەکەکانی باکووری‬
‫کوردستان (ئاگری داخ) بیر و باوەڕی زۆربەی الوە خوێندەوارەکانی خستە بەر مەودایەکی نەتەوایەتی و نیشتمانیانەی کاریگەر‪.‬‬
‫لەو کاتەدا کە سەرەتای شاعیرێتی شاعیر بوو زۆر بە گورجی باری سەرنج و شێوەی ناوەڕۆکی شیعرەکانی لە دڵداری و ئایینییەوە‬
‫گۆڕدران بۆ نیشتمانپەروەرێتی‪ .‬وەک خۆی چەند جارێک لە پێشەکی دیوانە شیعرەکانی سەردەمی خۆیدا باسی کردووە و لە چەند الیەکی‬
‫تریشەوە لێی دواوە؛ کتێبێکی دەستنووسی فارسی بە ناوی (وقایق ال اردەالن)ی دەست دەکەوێت کە باسی ڕاپەڕینەکانی تیرەی‬
‫ئەردەاڵنییەکان دەکات‪ 6‬بەرانبەر داگیرکەران‪ ،‬ئەمیش ئەوەندەی تر کار دەکاتە سەر دیوی ناوەوەی شاعیر و بەرھەمە شیعرییەکانی کە‬
‫لێرەدا بە تەواوی قۆناغی شیعری دڵداری جێ دەھێڵێت و شافیر دوای ئەو قۆناغە دەبێتە شاعیرێکی نەتەوایەتی و نیشتیمانپەروەر‪.‬‬
‫بیروباوەڕی سۆشیالیستی و دژە دەرەبەگایەتی‬

‫باڵوکردنەوەی بیروباوەڕی سۆشیالیستی لە الیەن کاربەدەستانی حکومەتی ئەو سەردەمە بەربەست کرابوو‪ ،‬لەو کاتەدا باس و‬
‫بەسەرھاتی شۆڕشی ئۆکتۆبەری سۆشیالیستی و ئامانج و الیەنە سیاسی و ئابووری و نەتەوایەتییەکان بەزۆری بەسەر زارەکی باس‬
‫دەکران‪ .‬شاعیریش لەو سەردەمەدا ھەست بە سەرەتای ڕژێمی سۆشیالیستی دەکات‪ 6‬و دەڵێت‪:‬‬
‫با سێ قات نەبێت خانوو سەراکەت‪6‬‬
‫پارەی قاتێکیان بدە بە براکەت‬
‫دەوڵەمەدن مەڵێ ھەوڵی بۆ خۆیە‬
‫نەبوونی ھەژار‪ ،‬نەبوونی تۆیە‬
‫بەھۆی شەڕی جیھانیی دووەمیەوە بیروباوەڕی پێشکەوتووانە لە واڵتدا پەرەی سەند و ئەم پەرەسەندنەش بووە ھۆی زیاتر ھاندانی‬
‫شاعیر لە دژی ڕژێمی دەرەبەگایەتی و کۆڵۆنیالیزم‪ .‬ئەو ناکۆکییە خێڵەکییانەی نێوان شاعیر و چەند دەرەبەگێک گۆڕایە سەر شێوەی‬
‫کێشەیەکی سیاسی دژ بە تێکڕای ڕژێمەکە‪ .‬ھەرچەندە مەودای بیرکردنەوەی لە کێشەی نێوان خاوەن موڵک و ڕەعیەتەکان قوڵتر‬
‫بوایەتەوە ئەوەندە ھەڵوێستی بەرانبەر تێکڕای دەرەبەگایەتی توندتر دەبوو‪ ،‬لەم قۆناغەدا شاعیر تێکەڵ بە ئەدەبی شۆڕشی نھێنی بوو‪.‬‬
‫لەبەر ئەوەی کۆمەڵگای کوردەواری ئەو سەردەمە کۆمەڵگایەکی ئایینی و دەرەبەگایەتی بووە‪ ،‬سروشتی کۆمەڵگاکەمان لە واڵتێکی‬
‫پیشەسازی‪ 6‬نەچووەکە دەسەاڵتی سەرمایەداران خەڵکایان چەوساندبێتەوە بۆیە شیعرەکانی بە زۆری لەگەڵ جوتیاراندا دەدوێ و‬
‫بەرھەڵستی دەرەبەگەکان‪ 6‬دەکات‪ .‬شاعیر باوەڕی بە یەکگرتنی جەماوەر و سەرکەوتنی ڕژێمی سۆشیالیستی ھەبووە‪ ،‬بۆیە ڕوو دەکاتە‬
‫دەرەبەگ و ھەوڵی شۆڕشی نھێنی دەدات بە گوێیدا و دەڵێت‪:‬‬
‫گوێگرە قانوونی سۆشیالیستی دەنگی دایەوە‬
‫ڕۆژی مەرگت‪ 6‬زۆر نزیکە ئەو دەنگە یاسینتە‬
‫نۆکەر و پێش خزمەت‪ 6‬و کارەکەر و دایانەکەت‬
‫کەوتە ڕۆژی خۆی بزانە دوژمنی خوێنینتە‬
‫باخێ ھێندە قایم و مەحکەم نەبووی من ناتگەمێ‬
‫دەستی ئیستیعمارە ھێز و کۆمەک و پەرژینتە‬
‫شاعیر لەو باوەڕەدا بووە کە لە واڵتێکی فرە نەتەوەدا مومکن نابێت کە ھەموو نەتەوەکانی ناو چوارچەوەی ئەو واڵتە وەک یەک بژین و‬
‫لە ڕووی یاسای کۆمەاڵیەتییەوە یەکسان بن و ئابووری واڵت بە ئابووری ھەموو نەتەوەکان وەک یەک بدرێنە قەڵەم و وەکو یەک‬
‫سەربەستی سیاسییان بدرێتێ‪ ،‬بۆیە ھەمیشە لە ھەڵوێستی سیاسییانەی‪ 6‬نەتەوە سەرەکەییەکانی ئەو جۆرە واڵتانە سڵەمیوەتەوە و لە‬
‫شیعرەکانیدا ئەمەی بە الدێنشینەکان گەیاندووە‪.‬‬
 ‫نموونەی شیعریی قانع‬

‫قانع لە زۆر بواردا شیعری نووسیوە لەوانە‪ :‬دڵداری‪ ،‬نیشتمانی‪ ،‬کۆمەاڵیەتی‪ ،‬نەتەوایەی‪ ،‬شۆڕشگێرانە‪ ،‬ئایینی‪ .‬ئەمانە ھەندێک نموونەی‬
‫شیعریی قانعن‪:‬‬

‫نموونەی شیعری ئایینی‬

‫یا محەمەد‪ 6‬لێو بە بار و دڵ بە بوریانم مەکە‪6‬‬

‫ئەی ڕەئیسی ھەردوو دنیا‪ ،‬دیدە گریانم مەکە‬
‫دەستە ئەژنۆ و چاوەڕێگەی دەستی یارانم مەکە‬
‫من کە ئالی تۆم‪ ،‬زەلیلی باری عصیانم مەکە‬
‫غەیری قاپی ڕەئفەتت‪ ،‬بۆ کەس سەناخوانم مەکە!‬

‫شیعری دڵداری‬
‫مەسیح گەر بێتە سەر قەبرم بخوێنێ پێی دەڵێم‪ :‬الچۆ‬
‫دڵم پێکراوی تیری غەمزەو و پەیکانی موژگانە‬
‫ئەگەر تۆ نۆبەرەی ماچێکی لێوی خۆت بە من بەخشی‬
‫مەعباد چۆڵ ئەکەم بیلال‪ ،‬ئەچم بۆ کونجی مەیخانە‬

‫دەقی الر'=== شیعری نیشتمانپەروەری === ئەی وەتەن!‬

‫خۆ من بە ناحەق سەرکز و ئاوارە نیم‬

‫ڕۆڵەکەی خۆتم بە پاکی دوژمن و خوێنخوارەو نیم‬
‫چونکە ڕۆڵەی کوردستانم‪ ،‬وەحشی و پەتیارە نیم‬
‫وا مەزانە! کەوتە ڕۆژی خۆی‪ ،‬وەھا بێکارە نیم‬
‫سەیری مەغزی دوژمن کە‪ ،‬تێکەڵی خوێناومە‬
‫یان‬
‫قوربانی ئەم خاکەیە‪ 6،‬ئەم ڕۆحە لەبەرما‬
‫سۆزی دڵی پڕ دەردە‪ ،‬کە خولیایە لەسەرما‬
‫ئامادەیی مەیدانم و ئەم بەرگە کە پۆشیم‬
‫کفنە‪ ،‬نەوەکو چاکەت و پانتۆڵە لەبەرما‬

‫بەرھەمەکان‬
‫• گواڵڵەی مەریوان‬
‫• باغچەی کوردستان‬
‫• چوارباخی پێنجوێن‬
‫• شاخی ھەورامان‬
‫• دەشتی گەرمیان‬