‫محەممەد کابولی‬

‫‪1898‬‬
‫سەرچاوە‪:‬‬
‫ویکیپێدیا‬

‫ئامادەکردنی‪:‬‬
‫میران سەنگەر کاکەمییر‬
‫بەش‪:‬‬
‫‪IT – G3‬‬
 ‫محەممەد کابولی ناسراو بە مامۆستا قانع شاعیری چەوساوەکان و بەش مەینەتان و زانای گەورە و پایەبەرزی نەتەوەی‬
‫کوردە‪ .‬بە ھۆی شیعرەکانیەوە بە شاعیری چەوساوەکانی کوردستان ناوبانگی دەرچووە‪ .‬شیعرەکانی قانع ھەوێنی بیرێکی‬
‫فراوان و پێشکەوتووخوازانەیە‪ ،‬ئەوەتا سەردەمانێکی زۆر گوزەری کردووە بەسەر کۆچی دوایی شاعیردا‪ ،‬کەچی پەیتا‬
‫پەیتا خوێنەری شیعرەکانی لە زیادبووندایە‪.‬‬

‫ژیانی منالی‬

‫دوای ئەوەی دەرەبەگەکانی ناوچەی مەریوان باوکی ئەم شاعیرە ئاوارە دەکەن‪ ،‬بەدەم لێقەوماوییەوە قانع وەکو منالی‬
‫دەربەدەرێک لە ڕۆژی ‪١٥‬ی ئەیلولی سالی ‪١٨٩٨‬ی زایینی لە گوندی ڕیشێن[‪]١‬لە بناری شارەزووری مەریوان لە دایک بووە بەو‬
‫حالەشەوە کلۆلی دەستی لە یەخەی نەکردەوە‪ ،‬لە تەمەنی ‪ ٤٠‬ڕۆژیدا باوکی کۆچی دوایی دەکات و تازە پێ دەگرێت کاتێک‬
‫دایکیشی کۆچی دوایی دەکات‪ ،‬مامەکانی نازی دەکێشن‪.‬‬

‫قانع سهبارهت به زێدی خۆی وا دهڵێت‪:‬‬

‫له ئهسڵ خهڵکی دۆڵشم‪ ،‬مهریوان جێگهی ئهژدادم‪/‬موحهممهد کابولیم ئهمما تهخهللوس قانعم ناوه‬

‫که دۆڵش گوندێک بوه له نزیکی شاری مهریواندا‪.‬‬

‫تۆماری ژیانی ئەم منالە مەینەت دۆستە لە زەمینەیەکی دەربەدەری و پڕ لە کوێرەوەرییەوە دەستی پێ کرد‪ ،‬شەرم نییە‬
‫ئەگەر بلێین ڕۆژان لە نێو مناڵندا و شەوان لەسەر تەنوور ژیانی بەسەر دەبرد‪.‬‬
‫تا ماوەیەک ئینجا بە ھۆی خزمێکی دووریانەوە کە ناوی (ئاغا سەید حسێن) و خەلکی دێی چۆڕ دەبێت لە ناوچەی مەریوان‬
‫پێ دەنێتە زەمینەی ژیانێکی ترەوە‪ ،‬ئاغا سەید دەیباتە ڵی خۆی و لە حوجرە دەینێرێتە بەر خوێندن‪ .‬بەر لەوەی بە‬
‫تەواوی فێری نووسین و خوێندن ببێت جار و بار شیعری سەرزەنشتیی دادەنا و ھەر ئەمەش بووە بنچینەی شاعیرێتی دوا‬
‫ڕۆژی‪.‬‬
‫قانع لە کاتی بێ ئیشیدا خۆی بە خوێندنەوە و بابەتی وێژەییەوە دەبردە سەر‪ ،‬شیعر لەو کاتەدا شەوچەرەی کۆڕی‬
‫شەوانە و کەرەستەی ڕۆشنبیرەکانی جەماوەر دەبێت‪ ،‬بۆیە ئەمیش یەکێک دەبێت لە سەوداسەرەکانی بازاڕی شیعر‪.‬‬
‫کە ئاگری شەڕی جیھانیی یەکەم گەیشتە ناوچەی مەریوان‪ ،‬لەبەر ئەوەی کە ڵیەنی ئایینی لە شەڕەکەدا بەھێز بوو‪،‬‬
‫زۆربەی ڕۆشنبیرە ئایینییەکانی ئەو سەردەمەی ناوچەکە ڕاستەوخۆ تێکەڵوی شەڕەکە بوون و خەلکێکی زۆریان ڕاپێچی‬
‫ناو شەڕەکە کرد‪ ..‬بێ ئەوەی لە ستراتیژییەتی شەڕەکە و ڵیەنە سیاسییەکان و نیازی ئیمڕیالیزم و مەبەستەکانی بگەن‪.‬‬
‫ئەمیش یەکێک دەبێت لەو کۆمەلە ڕۆشنبیرە ئایینیانەی ئەو سەردەمەی ناوچەکەیان و وەکو یەکێک لەوان بەشداری‬
‫شەڕەکە دەکات‪ ..‬ڵیەنی بە ئایین بۆیاخکراوی شەڕەکە گەلێک کار دەکاتە سەر ڕێبازی بیرکردنەوەی بۆیە ئەو سەرەتا‬
‫شیعرییەی کە لەسەر سەرزەنشتکاری دامەزرابوو بەجێ دەھێلێت و ڕوو دەکاتە شیعری ئایینی و خواپەرستی‪.‬‬
‫کە شۆڕشی ئۆکتۆبەری شۆسیالیستی بە پێچەوانەی تای کێشی سیاسی ئەنجامی شەڕەکەی بە بارودۆخێکی سەر بە‬
‫قازانجی زۆربەی گەڵنی ناوچەکە کێشایەوە‪ ،‬سەرەتای بیرکردنەوەیەکی نوێ لە ژیانی ڕۆشنبیری شاعیردا سەری ھەلدا‪..‬‬
‫دوا ئەوە جارێکی تر دەست دەکاتەوە بەخوێندن‪ ،‬ئینجا ھەوای گەڕان بە شارەکانی کوردستاندا دەبێتە خولیای‪ ،‬ھەر بۆیە‬
‫بۆ خوێندن سنە‪ ،‬مەھاباد‪ ،‬شنۆ‪ ،‬ھەولێر‪ ،‬کۆیە‪ ،‬کەرکووک‪ ،‬سلێمانی و بیارە گەڕاوە‪ .‬دوا قۆناغی خوێندنی دێنێتەوە بۆ‬
‫مەریوان و ئینجا بە یەکجاری دەستی لێ ھەلدەگرێ‪.‬‬

‫ژیانی ڵوێتی‬

‫لە سەرەتای ڵوێتیدا دووچاری نەخۆشی تەنگەنەفەسی دەبێت و تا دێت لێی زیاد دەکات لە ئەنجامدا ھەر بەو ئازارەش‬
‫سەری نایەوە‪.‬‬
 ‫ئەو ناکۆکییە خێلەکییانەی نێوان بنەمالەی شاعیر و دەرەبەگەکانی ناوچەی مەریوان ڕۆژ لە دوای ڕۆژ لەناو جموجۆلی‬
‫فیکری شاعیردا زیادی دەکرد‪ ..‬ئەمە لە ڵیەک‪ ،‬لە سەرەتای بیستەکانیش بە دواوە کە ناو بە ناو ھەوالی پەیوەندی‬
‫سیاسییانەی توندوتۆلی ھاریکاری نێوان کۆڕ و کۆمەڵ و تاقمە سیاسییکانی ئەو سەدەمەیباکووری کوردستان و‬
‫کەمالییەکان دەگەیشت بێ ئارامی خۆی شیعری دادەگرت‪ ..‬دیسانەوە لە ڵیەکی تریشەوە سەرکەوتنی شۆڕشە مەزنەکەی‬
‫ئۆکتۆبەر و سەرەتای بڵوبوونەوەی بیر و باوەڕی پێشکەوتووخوازانەی دژ بە فاشیزم لە نێو توێژ و کۆمەلە‬
‫خوێندەوارەکاندا‪ ،‬ئەمانە ھەموو زەمینەیەکی نیشتمان پەروەرانە و نەتەوایەتییانەیان خولقاندبوو‪ ،‬وە پاشگەزبوونەوەی‬
‫کەمالییەکان بەرانبەر مەسەلەی کورد و بەرپابوونی شۆڕشە ناوبەناو پچڕاو و یەک لەدوای یەکەکانی باکووری کوردستان‬
‫(ئاگری داخ) بیر و باوەڕی زۆربەی ڵوە خوێندەوارەکانی خستە بەر مەودایەکی نەتەوایەتی و نیشتمانیانەی کاریگەر‪.‬‬
‫لەو کاتەدا کە سەرەتای شاعیرێتی شاعیر بوو زۆر بە گورجی باری سەرنج و شێوەی ناوەڕۆکی شیعرەکانی لە دلداری و‬
‫ئایینییەوە گۆڕدران بۆ نیشتمانپەروەرێتی‪ .‬وەک خۆی چەند جارێک لە پێشەکی دیوانە شیعرەکانی سەردەمی خۆیدا باسی‬
‫کردووە و لە چەند ڵیەکی تریشەوە لێی دواوە؛ کتێبێکی دەستنووسی فارسی بە ناوی (وقایق اڵ اردەڵن)ی دەست‬
‫دەکەوێت کە باسی ڕاپەڕینەکانی تیرەی ئەردەڵنییەکان دەکات بەرانبەر داگیرکەران‪ ،‬ئەمیش ئەوەندەی تر کار دەکاتە‬
‫سەر دیوی ناوەوەی شاعیر و بەرھەمە شیعرییەکانی کە لێرەدا بە تەواوی قۆناغی شیعری دلداری جێ دەھێلێت و شافیر‬
‫دوای ئەو قۆناغە دەبێتە شاعیرێکی نەتەوایەتی و نیشتیمانپەروەر‪.‬‬
‫بیروباوەڕی سۆشیالیستی و دژە دەرەبەگایەتی‬

‫بڵوکردنەوەی بیروباوەڕی سۆشیالیستی لە ڵیەن کاربەدەستانی حکومەتی ئەو سەردەمە بەربەست کرابوو‪ ،‬لەو کاتەدا باس‬
‫و بەسەرھاتی شۆڕشی ئۆکتۆبەری سۆشیالیستی و ئامانج و ڵیەنە سیاسی و ئابووری و نەتەوایەتییەکان بەزۆری بەسەر‬
‫زارەکی باس دەکران‪ .‬شاعیریش لەو سەردەمەدا ھەست بە سەرەتای ڕژێمی سۆشیالیستی دەکات و دەلێت‪:‬‬
‫با سێ قات نەبێت خانوو سەراکەت‬
‫پارەی قاتێکیان بدە بە براکەت‬
‫دەولەمەدن مەلێ ھەولی بۆ خۆیە‬
‫نەبوونی ھەژار‪ ،‬نەبوونی تۆیە‬
‫بەھۆی شەڕی جیھانیی دووەمیەوە بیروباوەڕی پێشکەوتووانە لە وڵتدا پەرەی سەند و ئەم پەرەسەندنەش بووە ھۆی‬
‫زیاتر ھاندانی شاعیر لە دژی ڕژێمی دەرەبەگایەتی و کۆلۆنیالیزم‪ .‬ئەو ناکۆکییە خێلەکییانەی نێوان شاعیر و چەند‬
‫دەرەبەگێک گۆڕایە سەر شێوەی کێشەیەکی سیاسی دژ بە تێکڕای ڕژێمەکە‪ .‬ھەرچەندە مەودای بیرکردنەوەی لە کێشەی‬
‫نێوان خاوەن مولک و ڕەعیەتەکان قولتر بوایەتەوە ئەوەندە ھەلوێستی بەرانبەر تێکڕای دەرەبەگایەتی توندتر دەبوو‪ ،‬لەم‬
‫قۆناغەدا شاعیر تێکەڵ بە ئەدەبی شۆڕشی نھێنی بوو‪.‬‬
‫لەبەر ئەوەی کۆمەلگای کوردەواری ئەو سەردەمە کۆمەلگایەکی ئایینی و دەرەبەگایەتی بووە‪ ،‬سروشتی کۆمەلگاکەمان لە‬
‫وڵتێکی پیشەسازی نەچووەکە دەسەڵتی سەرمایەداران خەلکایان چەوساندبێتەوە بۆیە شیعرەکانی بە زۆری لەگەڵ‬
‫جوتیاراندا دەدوێ و بەرھەلستی دەرەبەگەکان دەکات‪ .‬شاعیر باوەڕی بە یەکگرتنی جەماوەر و سەرکەوتنی ڕژێمی‬
‫سۆشیالیستی ھەبووە‪ ،‬بۆیە ڕوو دەکاتە دەرەبەگ و ھەولی شۆڕشی نھێنی دەدات بە گوێیدا و دەلێت‪:‬‬
‫گوێگرە قانوونی سۆشیالیستی دەنگی دایەوە‬
‫ڕۆژی مەرگت زۆر نزیکە ئەو دەنگە یاسینتە‬
‫نۆکەر و پێش خزمەت و کارەکەر و دایانەکەت‬
‫کەوتە ڕۆژی خۆی بزانە دوژمنی خوێنینتە‬
‫باخێ ھێندە قایم و مەحکەم نەبووی من ناتگەمێ‬
‫دەستی ئیستیعمارە ھێز و کۆمەک و پەرژینتە‬
‫شاعیر لەو باوەڕەدا بووە کە لە وڵتێکی فرە نەتەوەدا مومکن نابێت کە ھەموو نەتەوەکانی ناو چوارچەوەی ئەو وڵتە وەک‬
‫یەک بژین و لە ڕووی یاسای کۆمەڵیەتییەوە یەکسان بن و ئابووری وڵت بە ئابووری ھەموو نەتەوەکان وەک یەک‬
‫بدرێنە قەلەم و وەکو یەک سەربەستی سیاسییان بدرێتێ‪ ،‬بۆیە ھەمیشە لە ھەلوێستی سیاسییانەی نەتەوە‬
‫سەرەکەییەکانی ئەو جۆرە وڵتانە سلەمیوەتەوە و لە شیعرەکانیدا ئەمەی بە ڵدێنشینەکان گەیاندووە‪.‬‬

‫نموونەی شیعریی قانع‬

‫قانع لە زۆر بواردا شیعری نووسیوە لەوانە‪ :‬دلداری‪ ،‬نیشتمانی‪ ،‬کۆمەڵیەتی‪ ،‬نەتەوایەی‪ ،‬شۆڕشگێرانە‪ ،‬ئایینی‪ .‬ئەمانە‬
‫ھەندێک نموونەی شیعریی قانعن‪:‬‬

‫نموونەی شیعری ئایینی‬

‫یا محەمەد لێو بە بار و دڵ بە بوریانم مەکە‬

‫ئەی ڕەئیسی ھەردوو دنیا‪ ،‬دیدە گریانم مەکە‬
‫دەستە ئەژنۆ و چاوەڕێگەی دەستی یارانم مەکە‬
‫من کە ئالی تۆم‪ ،‬زەلیلی باری عصیانم مەکە‬
‫غەیری قاپی ڕەئفەتت‪ ،‬بۆ کەس سەناخوانم مەکە!‬

‫شیعری دلداری‬
‫مەسیح گەر بێتە سەر قەبرم بخوێنێ پێی دەلێم‪ :‬ڵچۆ‬
‫دلم پێکراوی تیری غەمزەو و پەیکانی موژگانە‬
‫ئەگەر تۆ نۆبەرەی ماچێکی لێوی خۆت بە من بەخشی‬
‫مەعباد چۆڵ ئەکەم بیلڵ‪ ،‬ئەچم بۆ کونجی مەیخانە‬

‫دەقی ڵر'=== شیعری نیشتمانپەروەری === ئەی وەتەن!‬

‫خۆ من بە ناحەق سەرکز و ئاوارە نیم‬

‫ڕۆلەکەی خۆتم بە پاکی دوژمن و خوێنخوارەو نیم‬
‫چونکە ڕۆلەی کوردستانم‪ ،‬وەحشی و پەتیارە نیم‬
‫وا مەزانە! کەوتە ڕۆژی خۆی‪ ،‬وەھا بێکارە نیم‬
‫سەیری مەغزی دوژمن کە‪ ،‬تێکەلی خوێناومە‬
‫یان‬
 ‫قوربانی ئەم خاکەیە‪ ،‬ئەم ڕۆحە لەبەرما‬
‫سۆزی دلی پڕ دەردە‪ ،‬کە خولیایە لەسەرما‬
‫ئامادەیی مەیدانم و ئەم بەرگە کە پۆشیم‬
‫کفنە‪ ،‬نەوەکو چاکەت و پانتۆلە لەبەرما‬

‫بەرھەمەکان‬
‫• گوڵلەی مەریوان‬
‫• باغچەی کوردستان‬
‫• چوارباخی پێنجوێن‬
‫• شاخی ھەورامان‬
‫• دەشتی گەرمیان‬