‫!

هەڵە لە زماندا‬
‫سەعد قازی‬
‫هەڵە کردن لە هەر بابەتێکدا‪ ،‬یا نیشانەی نەزانییە یا نیشانەی کەمتەرخەمییە‪ .‬بوونی هەڵە لە جەستەی زمانی‬
‫کتێبی وانەییدا‪ ،‬ئەویش بەو ڕێژە زۆرە‪ ،‬بەتایبەتی لە واڵتێک کە زمانی کوردی زمانی یەکەمە و یەکێک لە‬
‫شوناسە گرنگەکانی نەتەوەی سەر بە زمانەکەیە و بە پلەی یەکەم کاری پەروەردەیی پێدەکرێت‪ ،‬دەبێتە‬
‫هۆی تێکچوونی ئاسایشی زمانی و نائەمنی زمانی بەرهەمدێتنێت‪ .‬هەستی نائەمنی زمانی لە الیەن نرمینە‬
‫موعینیان (معینیان‪ ،١٣٨٨ ،‬ل ‪ )١٧٩‬بەکارهێندراوە‪ .‬ئەو دەڵێت‪" :‬هەڵە نوێنەڕایەتی‪ ،‬نەزانی‪،‬‬
‫کەمتەرخەمی‪ ،‬پشتگوێ خستن و ڕەنگە گەمژەیی بکات و‪ ،‬دەبێتە هۆی بەرهەم هاتنی نائەمنی زمانی" بەو‬
‫پێودانە دەکرێت بگوترێ‪ ،‬بوونی هەڵە لە جەستەی زمانی کوردیدا‪ ،‬بەرهەمی هەر کام لەو هۆیانە بێ‪،‬‬
‫لەوانەیە‪ ،‬نائەمنی زمانی و دواتر نائەمنی سیاسی و کۆمەاڵیەتی بەرهەم بێنێت‪ .‬چونکە‪ ،‬دەبێتە هۆی ئەوەی‬
‫زمانی کوردی لە الی ئاخێوەرانی کەم بایەخ بێ و لە ئەنجامدا هەست بکەن کێشەکە لە ماهییەتی‬
‫زمانەکەدایە و لە ئاکامدا‪ ،‬بۆ ڕاپەڕاندنی کاری پەروەردەیی پشت بە زمانێکیتر ببەستن‪ .‬هەڵبەت‪ ،‬ڕەنگە لە‬
‫سەرەتادا مرۆڤ زۆر هەست بە قوواڵیی گرفتەکانی هەڵەی زمانی نەکات‪ ،‬بەاڵم‪ ،‬کاتێک بە وردی بیر لە‬
‫ئاکامی بوونی هەڵە لە جەستەی زمانی کتێبە وانەییەکانی سیستەمی پەروەردەدا دەکرێتەوە‪ ،‬هەست دەکرێت‪،‬‬
‫سووکایەتی بە زمانەکە کراوە و لە ئاکامدا بۆی هەیە‪ ،‬تاکی سەر بە زمانەکە تۆڕهەڵداتە دەرەوەی نیشتمانی‬
‫زمانەکەی خۆی‪ .‬بۆ وردبوونەوە لە هۆی ئەم گرفتە دەکرێت باسی ئەوە بکرێت‪ ،‬کە زمانی کوردی لە‬
‫قۆناخی بە ستاندارد بووندایە و هێشتا نەیتوانیوە ئەرکی زمانێکی گەشە کردووی مودێرن لە ڕاپەڕاندنی‬
‫ئەرکی پەروەردەیی ببینێت‪ .‬بۆیە پێویستی بە تێپەڕاندنی هەموو قۆناخەکانی ستاندارد سازی هەیە‪ .‬بۆ‬
‫نموونە‪ ،‬پێوەرسازی و پااڵوتنی هەڵەی ڕێنووسیی و ڕێزمانی و خاڵبەندی و مانایی و هەتا دوایی‪ .‬ڕادەی‬
‫سەرکەوتنی سیستەمی پەروەردەی هەرێمی کوردستان لە پێداچوونەوە بە هەڵەکانی جەستەی زمانی ناو‬
‫کتێبە وانەییەکان و نوێ کردنەوە و پەرەپێدان و پااڵوتنی زمانی کوردی کتێبە وانەییەکان‪ ،‬پێشاندەری‬
‫ڕادەی گەشەی تکنیکی ئەو سیستەمەیە کە خۆی لە ژێر کاریگەری گەشەی فەرهەنگی و کۆمەاڵیەتی و‬
‫‪.‬ئابووریدا بەرهەمدێت‬
‫زمان جگە لە کەرەستەی ڕاگواستنی زانیاری‪ ،‬خاوەنی مانای سیاسی و کۆمەاڵیەتی و ڕۆشنبیرییە (سادق‬
‫‪.‬عوسمان‪ ،٢٠١٤ ،‬ل‪)٨٣‬‬
‫وەک ئەمیر حەسەنپوور باس دەکات‪ ،‬ئایدیۆلۆژی زمان بریتییە لە بڕوای خەڵک سەبارەت بە ئەوەی‪ ،‬زمان‬
‫‪.‬چییە و چۆن دەبێت دەکاتر بکرێت (ئەمیر حەسەنپوور‪ ،٢٠١١ ،‬ل‪)٨‬‬
‫فەرهەنگی زمانی بریتییە لە تێروانینی ئاخێوەرانی زمانێک‪ ،‬کە بە شێوەی دیار و نادیار‪ ،‬کاریگەری لە‬
‫‪.‬سەر چۆنییەتی سیاسەتی زمانی واڵتەکە دادەنێن‬
‫‪...‬‬
‫مافی زمانی و مافی مرۆڤ‬
‫ئەو هەواڵنەی لە پێناو پاراستنی زم انی خ ەڵکی خۆجێ یی پرس تۆریکا دەدرێت‪ ،‬وەک ه ەوڵێک ل ە‬
‫پێناو دابین کردنی مافی مرۆڤدا ناسراوە (سپاڵسکی‪ ،١٣٩١،‬ل‪.)٢٠٠‬‬
‫دوایین نموونە سەبارەت بە وەی کە مافی زمانی لە مابەقی مافەکانیتری مرۆڤ جیا نییە‪ ،‬ئەوەیە ک ە‬
‫وارینز(‪ )٢٠٠١‬باسی دەکات‪ .‬ئەو ڕای وایە کە مافی زمانی لە نێو مافی مرۆڤدا گونجاوە و دەتوانین ل ە ن او‬
‫دەقەکانی ماڤی مرۆڤدا بیانبینینەوە‪ .‬لە نێو ئەو مافانەی کە تاکەکانی کۆمەڵگە لێی بەهرەمەندن و یەک ل ەوان‬
‫بریتییە لە ئەسلی بەرەنگار بوونەوە لە گەڵ هەاڵواردن (هەمان‪ ،‬ل‪.)١٦٣‬‬