Professional Documents
Culture Documents
KİMYA TEKNOLOJİSİ PERMANGANOMETRİ - Megep PDF
KİMYA TEKNOLOJİSİ PERMANGANOMETRİ - Megep PDF
KİMYA TEKNOLOJİSİ PERMANGANOMETRİ - Megep PDF
KİMYA TEKNOLOJİSİ
PERMANGANOMETRİ
524KI0045
Ankara, 2012
Bu modül, mesleki ve teknik eğitim okul/kurumlarında uygulanan Çerçeve
Öğretim Programlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik olarak
öğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmış bireysel öğrenme
materyalidir.
Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz olarak verilmiştir.
PARA İLE SATILMAZ.
İÇİNDEKİLER
AÇIKLAMALAR .................................................................................................................... ii
GİRİŞ ....................................................................................................................................... 1
ÖĞRENME FAALİYETİ-1 ..................................................................................................... 3
1. POTASYUM PERMANGANAT ÇÖZELTİSİNİN HAZIRLANMASI VE
AYARLANMASI .................................................................................................................... 3
1.1. Redoks Titrasyonlarının Dayandığı Temeller ............................................................... 4
1.1.1. Oksidimetri (Yükseltgeme ..................................................................................... 5
1.1.2. Redüktimetri (İndirgeme ....................................................................................... 5
1.2. Derişim ve İndirgenme Potansiyelleri......................................................................... 11
1.3. Standart Elektrot Potansiyelleri .................................................................................. 13
1.4. Eşdeğerlik Noktası Potansiyeli ................................................................................... 14
1.5. Redoks Titrasyonlarında Denge Sabiti ....................................................................... 15
1.6. Redoks Titrasyonlarında Kullanılan İndikatörler........................................................ 23
1.7. Permanganometri ........................................................................................................ 27
1.7.1. 0,1 N Potasyum Permanganat Çözeltisinin Hazırlanması ................................... 31
1.7.2. 0,1 N Potasyum Permanganat Çözeltisinin Ayarlanması .................................... 32
UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 35
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 40
ÖĞRENME FAALİYETİ–2 .................................................................................................. 42
2. AYARLI PERMANGANAT ÇÖZELTİSİYLE YAPILAN TAYİNLER ......................... 42
2.1. Demir Tayini ............................................................................................................... 42
2.1.1. Zimmerman- Reinhard Yöntemi.......................................................................... 43
2.2. Kalsiyum Tayini.......................................................................................................... 43
UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 45
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 52
MODÜL DEĞERLENDİRME .............................................................................................. 53
CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 54
KAYNAKÇA ......................................................................................................................... 56
i
AÇIKLAMALAR
AÇIKLAMALAR
KOD 524KI0045
ALAN Kimya Teknolojisi
DAL Kimya Laboratuvarı
MODÜLÜN ADI Permanganometri
Permanganat çözeltisi hazırlama ve ayarlama; permanganat
MODÜLÜN
çözeltisi ile demir ve kalsiyum tayinleri yapma ile ilgili bilgi ve
TANIMI
becerilerinin kazandırıldığı öğrenme materyalidir.
SÜRE 40/24
ÖN KOŞUL
YETERLİK Permanganometrik analiz yapmak
Genel Amaç
Gerekli ortam sağlandığında, kuralına uygun olarak
permanganometrik analiz yapabileceksiniz.
Amaçlar
MODÜLÜN AMACI
1.Permanganat çözeltisini hazırlayabilecek ve
ayarlayabileceksiniz.
2. Ayarlı permanganat çözeltisiyle demir ve kalsiyum tayini
yapabileceksiniz.
Ortam: Sınıf, atölye, laboratuvar, işletme, kütüphane, ev, bilgi
teknolojileri ortamı (internet) gibi kendi kendinize veya grupla
çalışabileceğiniz tüm ortamlar
Donanım: Bilgisayar, DVD çalar, televizyon, su banyosu,
EĞİTİM ÖĞRETİM süzgeç kâğıdı, boraks, beher, baget, spatül, damlalık, saat camı,
ORTAMLARI VE termometre, kıskaç, huni, destek, mezür, hassas terazi, piset,
DONANIMLARI büret, 1 litrelik balon joje, mangan (II) sülfat, sülfürik asit
çözeltisi, metil kırmızısı, okzalat, üçayak, amonyak, hidroklorik
asit, etüv, huni, cam pamuğu, renkli ayıraç şişesi, kibrit, lastik
tıpa, porselen kapsül, turnusol kâğıdı, potasyum permanganat
çözeltisi.
Modül içinde yer alan her öğrenme faaliyetinden sonra verilen ölçme araçları ile
kendinizi değerlendireceksiniz.
ÖLÇME VE Öğretmen modül sonunda ölçme aracı (çoktan seçmeli test,
DEĞERLENDİRME doğru-yanlış testi, boşluk doldurma, eşleştirme vb.) kullanarak
modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek
sizi değerlendirecektir.
ii
GİRİŞ
GİRİŞ
Sevgili Öğrenci,
Kimya bilimi ile uğraşan insanların temel görevi ve amacı gerek tabiatta gerekse
laboratuvar koşullarında oluşan reaksiyonların gerçekleşmesinde etkili faktörleri belirlemek
ve bu faktörleri isteğe uygun biçimde yönlendirmektir.
Bu modülle siz öğrenciler, çözelti hâlindeki örneğe eklenen ayarlı bir yükseltgen veya
indirgen yardımıyla oluşan yükseltgenme- indirgenme tepkimesine dayanarak yapılan
titrasyonların yapışlını ve önemini kavrayacaksınız.
1
2
ÖĞRENME FAALİYETİ–1
ÖĞRENME FAALİYETİ-1
AMAÇ
ARAŞTIRMA
1. POTASYUM PERMANGANAT
ÇÖZELTİSİNİN HAZIRLANMASI VE
AYARLANMASI
Yükseltgenme-indirgenme (redoks) tepkimeleri, yükseltgenme basamaklarının
değiştiği, yani değerliğinin değiştiği tepkimelerdir.
Elektron alışverişinin olduğu tepkimelere, yükseltgenme-indirgenme ya da redoks
tepkimeleri denir.
Yükseltgenme bir maddenin elektron vermesi olayıdır.
3
Net denklem:
Yukarıdaki tepkime incelendiği zaman Fe+2 iyonu Fe+3 iyonuna yükseltgenirken Mn+7
iyonu da 5 elektron alarak Mn+2 iyonuna indirgenmiştir. Burada Fe+2 iyonu indirgendir;
Çünkü Mn+7 iyonunu Mn+2 iyonuna indirgemiştir. MnO4- iyonu ise yükseltgendir çünkü Fe+2
iyonunu Fe+3 iyonuna yükseltgemiştir.
Bir redoks tepkimesi, elektron veren ve elektron alan olmak üzere iki ayrı tepkimeye
ayrılabilir.
4
Aynı şekilde; MnO4 - + 5Fe +2 + 8H + → Mn +2 + 5Fe +3 + 4H2O tepkimesinde;
MnO4 -
+ 5e- + 8H + → Mn +2 +4H2O tepkimesi indirgenme yarı tepkimesi,
Redoks tepkimelerini esas olan volümetrik analiz yöntemleri iki ana çeşit altında
incelenir.
Permanganometri
Bromometri
Serimetri
İyodometri
Kromatometri
İyodat ile yükseltgeme
Titanometri
İyodometri
Hipovanadat ile indirgeme
Krom III ile indirgeme
5
Oksijen bir kaç istisnayla ( OF2, H2O2, KO2 de -1) bütün bileşiklerinde -2
değerlik alır.
Hidrojen bir kaç istisnayla ( CaH2, UH3 de -1 ) bütün bileşiklerinde +1
yükseltgenme basamağındadır.
Flor bütün bileşiklerinde -1 yükseltgenme basamağındadır.
Cl, Br, I, oksijenli ve kendi aralarında verdikleri bileşikler hariç, bütün
bileşiklerinde -1 yükseltgenme basamağındadır.
Alkali metaller (1A) +1, Toprak alkali (2A) metaller +2 yükseltgenme
basamağında bulunurlar.
Elementlerin yükseltgenme basamakları sıfırdır.
İyonların yükü iyonu oluşturan elementlerin yükseltgenme
basamaklarının toplamına eşittir.
Moleküllerde yükseltgenme basamakları toplamı sıfırdır.
Örnek Çözüm:
6
H2S’deki bir tane S atomu 2e vererek sıfır yükseltgenme basamağına yükseltgenir.
Ancak 1 tane S8 oluşabilmesi için -2 yükseltgenme basamağındaki kükürtten 8 tane gerekir.
Bu nedenle yükseltgenme sırasında verilen toplam elektron sayısı 16’dır. Doğru gösterim
şöyledir:
Alınan elektron sayısı verilen elektron sayısına eşit olmalıdır. Tepkimede; indirgenme
Mn atomlarının 5e almasıyla, yükseltgenme S atomlarının toplam 16e vermesiyle
gerçekleşmektedir. 5 ve 16 sayıların en küçük ortak katı 80’dir. Bu nedenle indirgenen Mn
atomları 16 ile yükseltgenen S atomları ise 5 ile çarpılmalıdır.
7
Girenler kısmında 80 tane H atomu (40 H2S), ürünler kısmında ise 128 tane H atomu
(64 H2O) vardır. Yani girenler kısmında 128 - 80 = 48 tane H atomu eksiktir. Bu eksiklik,
girenler kısmına 48 H+ yazılarak giderilir.
Bir redoks tepkimesinde atomların girenlerde ve ürünlerde sayıca eşit olmasına kütle
denkliği denir.
Kütle denkliği sağlandıktan sonra yük denkliği kontrol edilir. İyonlu bir redoks
tepkimesinde giren iyonların yüklerinin toplamının, ürünlerin iyon yüklerinin toplamına eşit
olmasına yük denkliği denir.
Bazik Ortam;
8
Yükseltgenen ve indirgenen atomlar belirlenir.
Girenlerde 9 tane O atomu (3NO3-), , ürünlerde ise 32 tane O atomu [8Al(OH)4 --]
vardır, yani girenlerde 32 - 9 = 23 tane O atomu eksiktir. Bunun için girenlere 23 tane H2O
ilâve edilerek O atomlarının girenlerde ve ürünlerde sayısal eşitliği sağlanır
Girenlerde 46 tane H atomu (23 H2O), ürünlerde ise 41 tane H atomu (32’si 8Al(OH)4-
, 9'u 3NH3) vardır, yani ürünlerde 46 - 41 = 5 tane H atomu eksiktir. Bunun için ürünlere 5
H+ ilâve edilir.
Son hâliyle redoks tepkimesi için hem kütle denkliği hem de yük denkliği sağlanmıştır.
Ancak ortam bazik olduğu için H+ iyonunun denklemde yer almaması gerekir. Ürünler
kısmındaki 5H+ iyonunu nötrleştirmek için ürünlere 5 tane de OH- iyonu ilâve edilir. Bu
arada kütle denkliğinin bozulmaması için girenler kısmına da 5 tane OH- iyonu eklenir.
Yukarıda görüldüğü gibi denklemin her iki yanında da H2O vardır. Bu durumu ortadan
kaldırmak için denklemin her iki tarafından da 5 H2O çıkarılır.
Son olarak kütle denkliğinin sağlandığından emin olduktan sonra yük denkliği kontrol
edilir.
Girenlerin yüklerinin toplamı = Ürünlerin yüklerinin toplamı
10
Aşağıdaki asitli ortamda gerçekleşen tepkimeleri denkleştiriniz.
a) Au + NO3 + Cl -
AuCl 4 + NO2
b) Cu 2 S + NO3
Cu +2 + SO 2 + NO2
c) Sn +2 + Cr2 O7
Sn +4 + Cr +3
d) AsO33 + Cr2 O7
AsO 43 Cr +3
e) PbS + NO3
PbO S NO
f ) Cu + NO 3
Cu +2 + NO
g) SO32 IO3
I 2 SO42
h) Zn NO3 Zn +2 + NH 4
i) CH 3 OH Cr2 O7
CH 2 O Cr +3
a) P + NO3 PO 43
+ NO
b) MnO 4 + CN
MnO 2 + CNO-
-
c) MnO4 Br -
MnO 2 + BrO 3-
d) Cr(OH)3 + IO3
I- + CrO 42
11
Nernst eşitliği genel olarak;
0
Katot tepkimesi aA + ne cC E1
0
Anot tepkimesi bB dD + ne E2
0 0
Pil tepkimesi aA + bB cC + dD E pil E1 E 2 buradan
Nerst denklemi genel olarak;
0 R.T [Yükseltgenen]
E=E ln şeklinde yazılabilir.
n.F [İndirgenen]
0 0, 059 [Yükseltgenen]
E=E log
n [İndirgenen]
12
Bu çizelgedeki verilen değerlerde eksi işaretli olanlar indirgen, artı işaretli olanlar ise
yükseltgendir. Eksi işaretli olan tepkimeler yazıldıkları yönde meydana gelmedikleri hâlde
artı işaretli olanlar yazıldıkları yönde kendiliğinden meydana gelir.
Bir standart hidrojen elektrotta (SHE), çözeltideki birim aktiflikleri H3O+ iyonları
(yani aH3O+ = 1) ile gaz fazında 1 bar basıncındaki H2 molekülleri arasında (platin gibi) soy
bir metal yüzeyinde kurulan bir denge vardır. Denge tepkimesi metal yüzeyinde belirli bir
potansiyel oluşturur fakat bu potansiyel keyfî olarak sıfır alınır.
Cu2+ (1 M) + 2 e- → Cu(k) E° 2+
Cu / Cu =?
Yukarıdaki yarı tepkimenin olduğu bir standart elektrodun E° değerini tayin etmek
için bu yarı-hücre bir standart elektrodu (SHE) ile karşılaştırılır. Bu karşılaştırmada SHE
daima hücre diyagramının solundaki elektrot (anot) olarak alınır. Karşılaştırılan elektrot ise
hücre diyagramının sağındaki elektrot (katot)tur. Elektronların H2den Cu elektroda ilettiği
aşağıdaki hücrede ölçülen potansiyel farkı 0,340 V’tur.
13
Standart hidrojen elektrodu (SHE)
Standart hidrojen elektrodu, 1 M H+(aq) içeren çözeltiye daldırılan bir platin parçası ile
platinin yüzeyinden geçen hidrojen akımından meydana gelir. Platin tepkimeye girmeyip
H3O+ (aq) nın H2(g) indirgenmesi ve bunun tersi olan yükseltgenme yarı tepkimesi için bir
yüzey meydana getirir. Standart hücre potansiyeli, E°pil iki standart elektrottan oluşan bir
hücrenin potansiyel farkı veya voltajıdır. Bu fark daima aşağıdaki gibi bulunur:
Tepkimede diyagramı verilen pil (volta) hücresinde oluşan toplam tepkimeyi aşağıdaki
gibi yazabiliriz:
H2(g, 1 atm) + Cu2+(1 M) → 2 H+(1 M) + Cu(k) E°pil = 0,340 V
Hücre tepkimesi, Cu2+(1 M) nın H+(1 M) dan daha kolayca indirgendiğini belirtir.
Standart hidrojen elektrodunun potansiyeli sıfır olarak alınır. Herhangi bir elektrot
yarı-tepkimesinin indirgenme eğilimi, H+(1 M) nın H2 (g, 1 atm)e indirgenme eğiliminden
daha büyükse bu elektrodun standart indirgenme potansiyeli E°, pozitif bir değer alır.
Herhangi bir elektrot yarı tepkimesinin indirgenme eğilimi, H+ (1 M)nın H2 (g, 1 atm)e
indirgenme eğiliminden daha küçükse bu elektrodun standart indirgenme potansiyeli (E°)
negatiftir.
Standart elektrot potansiyellerinden yararlanılarak çeşitli analitik tayinler yapılır:
Denge sabiti
Çözünürlük çarpımı sabiti
Titrasyonla çeşitli tayinler
İndB → Yük B + nB e
0,059 [Yük A ]
15
EA = E° A - --------- log --------------
nA [İnd A ]
0,059 [Yük B ]
EB = E° B - ---------- log --------------
nB [İnd B ]
0,059 [Yük A ]a
EA = E° A - ---------- log --------------
nA [İnd A ]a
0,059 [Yük B ]b
EB = E° B - ---------- log --------------
nA [İnd B ]b olarak yazılabilir.
n(E° A - E° B )
log K = ----------------------- olarak bulunur.
0,059
2(0.88 - 0.34 )
Log K = ----------------------- = 15,59
0,059
Örnek: Cr+3 / Cr+2 = -0.38 volt , Fe +3 / Fe+2 = + 0.70 volt ise 1M HCI’de
Cr+2 +Fe+3 → Cr+3 +Fe+2 reaksiyonu için denge sabiti değerini hesaplayınız.
[Cr+3] [Fe+2]
K=
[Cr+2] [Fe +3]
İki redoks çifti için HCI’deki potansiyellerine göre Nernst denklemi şöyledir:
[Fe+3]
E = +0.70 +0.059 log ----------
[Fe+2 ]
[Cr+3 ]
E= -0.38 +0.059 log ------------ karşılıklı eşitleme yaparsak
[Cr+2]
[Fe+3] [Cr+3 ]
+0.70 +0.059 log --------- = -0.38+0.059 log ------- olur. Tekrar düzenlersek
[Fe+2 ] [Cr+2]
[Fe+3] [Cr+3 ]
+0.70 + 0.38 = 0.059 log --------- + 0.059 log ------- veya
[Fe+2 ] [Cr+2]
[Cr+3 ] [Fe+2 ]
1.08 = 0.059 Log ------------------ buradan
[Cr+2 ] [ Fe+3 ]
17
1.08
Log K =--------------- = 18.3 denge sabitinin çok büyük değeri, reaksiyonun tam
0.059
olarak gerçekleştiğini göstermektedir.
Soru: Fe+3 / Fe+2 = +0.77 volt ve MnO4 - / Mn+2 = +1.51 volt asidik çözeltisinde
5 Fe+2 + MnO4- + 8H+ → Fe+3 + Mn+2 + 4 H2O reaksiyonu için denge
sabiti değerini hesaplayınız.
Ce +4 + Fe +2 → Fe+3 + Ce+3
şeklinde yazılabilir. Tepkimeye başlamadan önce ortamda hiç Fe+3 iyonu bulunmadığı için
Fe +2 → Fe+3 dönüşümünde bir potansiyelin gözlenmesi söz konusu değildir. Çözeltiye
yükseltgen eklenmesiyle derişimde bir değişiklik hemen gözlenir. Titrasyonun K denge
sabiti yeterince büyükse eklenen yükseltgenin hemen hemen tamamı tepkimeye girer.
Titrasyon ilerledikçe Fe +2 derişimin de bir azalma Ce+3 ve Fe+3 derişimlerinde bir artış söz
konusudur.
10 ml Ce+4 eklenmesi ile önceden 0.01 mol Fe +2 iyonu varken eklenen Ce +4 ile
tepkimeye girer. 1x10-2 – 1x10 -3 = 9x10-3mol çözeltide kalır, bu arada 1x10-3 mol Fe+3
iyonu meydana gelmiştir. Buna göre ortamdaki bileşenlerin derişimi hesaplanır.
18
10x0.1
[Ce+3] = - ----------- = 1/110 = 9,09x10-3 M
110
Burada potansiyel yarı tepkimelerinden herhangi birinin kullanılmasıyla
hesaplanabilir.
[Ce+4 ]
E Eş = E° Ce+4 -0.059 log ----------
[Ce+3 ]
[Fe+3 ]
+3
E Eş = E° Fe – 0.059 log ---------------- Burada Fe+2 ve Fe+3 ,
[Fe+2]
derişimlerinin hesaplanmış olması bakımından uygundur.
E Eş = - 0.714 volt
100x0.1-20x0.1
[Fe+2] = - -------------------- = 8 / 120
120
99x0.1
+3
[Fe ] = --------------- = 9.9 / 199
199
100 x 0.1-99x0.1
[Fe+2] = ---------------------- = 0.1 / 199
199
19
Eşdeğerlik noktasında derişim hesaplanması (E Eş):
[Fe+3]
E eş = - 0.77 -0.059 log --------- şeklinde yazılır, eşdeğerlik (denge) noktasında
[Fe+2]
her iki yarı tepkimenin potansiyelleri eşit olduğundan her iki eşitlik alt alta toplanabilir. Bu
işlem sonunda
[Fe+3] [Ce+4]
2 E eş = - 2.38 -0.059 log ------------------------ elde edilir.
[Fe+2] [Ce+3]
n1 . Eo 1 + n2 . Eo 2
E =--------------------------- genel formülü ile hesaplanabilir. Burada Eo 1 ve Eo 2
n1 + n2
standart yarı tepkime potansiyellerini n1 ve n2 ise bu yarı tepkimelerde verilen veya alınan
elektronları belirler.
100x 0.1 10
[Ce+3] =----------------- = ------------
201 201
20
1x 0.1 0.1
[Ce+4] =----------- = --------
201 210
E = 1.67 -0.059 log 10:201 / 0.1: 201 E Eş = - 1.492 volt
100x 0.1 10
[Ce+3] =----------------- = --------
210 210
10x 0.1 1
[Ce+4] =------------- = --------
210 201
100x 0.1 10
[Ce+3] =------------------- = --------
250 250
50x 0.1 5
[Ce+4] =---------------- = --------
250 10
100x 0.1 10
[Ce+3] =----------- = --------
300 300
100x 0.1 10
[Ce+4] =----------- = --------
300 300
E = 1.67 -0.059 log 10:300 / 10:300 E = - 1.61 volt
21
Aşağıdaki çizelgede 100 ml 0.1 M Fe+2 çözeltisinin 0.1 M Ce+4 ile titrasyonu ile ilgili
değerler verilmiştir.
Ce +4 ml ilavesi
Grafik 1.1: 100 ml 0.1 M Fe+2 çözeltisinin 0.1 M Ce+4 ile titrasyonu eğrisi
22
1.6. Redoks Titrasyonlarında Kullanılan İndikatörler
Redoks indikatörleri, çok kullanılan indikatörlerdendir. Maddelerin yükseltgenme ve
indirgenme potansiyellerinin değişik olmaları prensibine dayanır. Yan yana bulunan iki
indirgenden, indirgeme potansiyeli daha yüksek olan madde önce yükseltgenir. Birinci
maddenin yükseltgenmesi bittikten sonra ikinci madde yükseltgenmeğe başlar. İşte bu ikinci
madde redoks indikatörü olarak ortama ilave edilen maddedir. Bu amaçla kullanılacak
maddenin yükseltgenmiş ve indirgenmiş hâllerinin renkleri farklı olmalıdır.
Göz, indirgenmiş hâlin yükseltgenmiş hâle oranı 10 veya 1/10 olduğu zaman renk
değişikliğini fark edebilir. Bu tür reaksiyonlarda kullanılan indikatörlerde:
23
o İndikatörle meydana gelen kompleks koyu bir renk
oluşturmalıdır.
o Oluşan kompleks uygun bir kararlılıkta olmalıdır.
o Kompleks oluşumu reversible (tersinir) olmalı ve
ayrışması kolay olmalıdır.
Redoks titrasyonları, analiz çözeltisinin ayarlı bir yükseltgen veya ayarlı bir indirgen
ile tepkimeye sokulması temeline dayanır. Analizin doğru bir şekilde yapılabilmesi için
çözeltideki analiz edilen maddenin tek bir değerlikte olması ve başka bir yükseltgen veya
indirgenin ortamda bulunmaması gerekir.
Birden fazla yükseltgenme basamağına sahip maddelerde bir ön işlemle o maddenin
ya en yüksek değerliği ya da en düşük değerliği elde edilir. Redoks titrasyonlarında
kullanılan bu tür ayraçlara yardımcı ayraçlar denir.
Yardımcı ayraçların çok belirgin bazı özelliklere sahip olması gerekir. Örneğin analiz
maddesinin istenen değerliğini elde etmek için yükseltgenin gücü yeterince kuvvetli
olmalıdır. Ancak ortamda bulunan yabancı maddeleri analize zarar verecek şekilde
yükseltgememesi (veya indirgememesi) gerekir. Ayrıca yardımcı ayracın kullanılmayan
artan kısmı çözelti ortamından kolaylıkla uzaklaştırılabilecek özellikte olmalıdır. Aksi hâlde
daha fazla ayarlı ayraç kullanılır.
Yükseltgen olanlar
İndirgen olanlar
Yükseltgenler
Katı olarak eklenir. Reaksiyon sonucunda Bi5+ iki elektron alarak Bi3+ e indirgenir.
Numune ile beraber kaynatılarak, reaksiyon sonunda kalan katı süzülerek ortamdan
uzaklaştırılır. Sodyum bizmutat çok kuvvetli bir yükseltgendir. Mangan (II)yi permanganata
kadar yükseltger. Bundan başka suda çok az çözündüğünden fazlası ortamdan süzülerek
kolaylıkla uzaklaştırılır. Yükseltgenme işinde asitli ortama genellikle fazlaca sodyum
bizmutat konur.
Amonyum persülfat da kuvvetli bir yükseltgendir. Seryum (III) iyonunu seryum (IV),
krom (III) iyonunu krom (VI)a, mangan (II) iyonunu da permanganata kadar yükseltger.
Yükseltgenme potansiyeli,
o Ozon (O3)
Ozon flüordan sonra en kuvvetli yükseltgendir (Eo =2,07 volttur.). Fazlası kaynatılarak
uzaklaştırılır.
Yardımcı ayraç olarak kullanılan bazı yükseltgenler aşağıdaki tablo olarak verilmiştir.
İndirgenler
o Metaller:
Saf metaller standart elektrot potansiyellerine göre indirgen olarak kullanılır. Çinko,
kadmiyum, alüminyum, kurşun, nikel, cıva ve gümüş en önemlileridir. Bu metaller tel veya
levha şeklinde kullanıldığı gibi toz veya granül hâlinde de kullanılabilir. Bir cam kolon
içerisine granüle (veya toz) metal konarak çözelti bu kolon içinden geçirilirse bu sisteme
“redüktör” denir.
H2S veya SO2 gazları bu amaç için kullanılabilir. Asidik çözeltilerde kaynatma ile
reaktif fazlası ortamdan uzaklaştırılır. Ancak bu gazların hem zehirleyici olması hem de
indirgeme reaksiyonlarının en az yarım saat kadar zaman alması nedeni ile fazla tercih
edilmez.
1.7. Permanganometri
Permanganometri; ayarlı potasyum permanganat çözeltisi ile yapılan redoks
titrasyonlarına verilen addır. Volümetrik bir kimyasal analiz yöntemidir.
27
Bunun başlıca nedenleri;
Dayanıklı olmaması,
Klorürü yükseltgeyebilmesi gibi olumsuz yönleri de vardır.
Birincil (primer) standart madde; çözeltiyi ayarlayabilmek için kullanılan çok saf
maddelere birincil standart veya primer standart madde denir.
Örneğin; permanganat çözeltisinin ayarlanması, saf ve kuru sodyum okzalatın belli bir
miktarının çok duyarlı bir şekilde tartılması ve bunun permanganat çözeltisi ile tepkimeye
sokulmasıyla yapılabilir. Bu ayarlamada kullanılan çok saf sodyum okzalata, birincil standart
madde denir. Aynı şekilde asit çözeltisinin sodyum karbonat ile ayarlanmasında veya gümüş
nitrat çözeltisinin sodyum klorür ile ayarlanmasında sodyum karbonat ve sodyum klorür
birer birincil standart maddelerdir.
Her bileşik birincil standart olarak kullanılamaz. Bir maddenin birincil standart olarak
kullanılabilmesi için bazı koşulları sağlaması gerekir:
28
İkincil standart madde
Çözelti ayarlamada çok saf madde yerine ayarı belli başka bir çözelti de kullanılabilir.
Kullanılan bu ayarı belli çözeltiye, ikincil standart (veya sekonder standart) denir.
Örneğin ayarlı bir asit çözeltisi ile bir baz çözeltisinin ayarlanmasında veya gümüş
nitrat çözeltisinin ayarı belli sodyum klorür ile ayarlanmasında, asit ve sodyum klorür
çözeltileri birer ikincil standart maddelerdir.
Permanganat reaksiyonları
Birçok madde, kuvvetli asitli ortamda permanganatla endirekt olarak titre edilebilir.
Bunlar şu şekilde gruplara ayrılırlar:
Az çözünen kromatlar:
Az çözünen kromatların tayini için kurşun kromat, baryum kromat gibi az çözünen kromatlar
çöktürülüp süzüldükten sonra iyice yıkanır. Perklorik asit veya sülfürik asitle çözülür. Bu
arada kromat iyonu serbest kalır ve bikromata dönüşür.
Açığa çıkan bikromat, fazlaca ayarlı demir (II) sülfat çözeltisi ile titre edilir.
Adı geçen katyonlar, okzalatlar hâlinde çöktürülüp süzüldükten sonra iyice yıkanır.
Sülfürik veya perklorik asitle çözülür. Serbest hâle geçen oksalik asit, permanganatla titre
edilir.
29
H2C2O4 → 2CO2 + 2 H + + 2e
MnO2, Mn3O4, PbO2, Pb3O4 gibi yüksek oksitler sülfürik asit veya perklorik asitle
asitlendirildikten sonra gereğinden fazla demir (II) sülfat, sodyum okzalat, sodyum arsenit
gibi indirgenlerle muamele edilir. İndirgenin fazlası permanganatla geri titre edilir.
Az çözünen fosfatlar:
Az çözünen fosfatlar, fosfatlı bileşikler nitrik asitli ortamda, amonyum molibdat ile
amonyum fosfomolibdat [(NH4)3 PO4.12.MoO3] hâlinde çöktürüp süzülür. İyice yıkanan
çökelek amonyakta çözülür. İndirgenmiş olan molibden (III) permanganatla titre edilir.
Asitlendirme ile:
Dönüm noktası
Dönüm noktası, titrasyonda eşdeğerlik noktasını belirlemek için kullanılan indikatörün
renginin değiştiği noktaya denir.
30
Eşdeğerlik noktası ve dönüm noktası aynı nokta gibi görünmekle birlikte farklı
noktalar da olabilir.
Ayarlı bir baz çözeltisi ile asit tayininde indikatör olarak çoğunlukla fenolftalein
çözeltisi kullanılır. Damla damla baz ekleyerek yapılan analizde, damlanın düştüğü noktada
kırmızı renk meydana gelir ancak bu dönüm noktası değildir. Çünkü çalkalandığında
kaybolur.
Titrasyona devam edildiğinde öyle bir noktaya gelinir ki asidin bir damla fazlası bütün
çözeltiyi kırmızı renge boyar. Bu noktaya dönüm noktası denir.
Permanganat iyonu koyu mor renkli olduğundan özellikle derişik ortamlarda yapılan
titrasyonlarda dönüm noktası çok kolaylıkla gözlenir. Örneğin; 100 ml’lik bir çözeltiye 0,01
N çözelti ilave edildiğinde göz bunu kesinlikle görebilir. Çok seyreltik permanganat çözeltisi
kullanılırsa ortama bir redoks indikatörü olan difenilamin sodyumsülfonat ilave edilir, bunun
sonucunda renk daha keskin olur. Permanganatın rengi ortamda uzun süre kalamaz. Çünkü
permanganat kuvvetli bir yükseltgen olduğundan kullanılan kaplarda bulunan kirleri ve
ortamda bulunan Mn2+ yi yükseltger ve kendisi MnO2 e dönüşür.
2 MnO4 - +3 Mn+2 + 2H2O → 5 MnO2 + 4 H+
Bu tepkimenin hızı çok yavaş olduğundan dönüm noktası gözetlenebilir. Bir damla
permanganat renginin 20-30 saniye solmadan ortamda kalması dönüm noktasına gelindiğini
gösterir.
31
Potasyum permanganat çözeltisinin saklanması
32
Ayarlama işlemi için primer standart olarak arsenik oksit, potasyum iyodür, demir II,
amonyum sülfat, saf demir, oksalik asit (H2C2O4.2H2O) veya saf olan sodyum okzalat
(Na2C2O4) kullanılır.
İşlem öteki iki deney için bir erlene sodyum okzalat koyulmadan birinci deneydeki
hacim kadar saf su ve H2SO4 eklenerek titrasyon aynı şekilde yapılır. Harcanan permanganat
hacmi not edilir.
33
Permanganatın okzalat ile titrasyonu sırasında ilk 1-2 damlada tepkimenin oldukça
yavaş olduğu görülür. Ayrıca bu tepkime normal koşullarda, hatta bir miktar ısıtıldığında
bile çok yavaştır. Bu tepkimeyi hızlandıran Mn+2 iyonudur. Çok yavaş da olsa meydana
gelen mangan (II) (Mn+2 ) iyonu (bu 5-10 saniyelik zamanda) daha sonra katalizör görevi
görür ve tepkimenin hızla sürmesini sağlar. Harcanan KMnO4 miktarı büretten okunur ve
T. 1000
F eşitliğinden faktör hesaplaması yapılır.
S.N.E
Örnek: Yaklaşık derişimi 0,1 N olan MnO4 – çözeltisinin ayarlanması için 0,1435 g sodyum
okzalat (Na2C2O4) tartımı alınmış ve gerekli işlemlerden sonra 18,6 ml 0,1 N MnO4 –
çözeltisi ile titre edilmiştir. Permanganat çözeltisinin faktörü nedir? Na2C2O4=134
Çözüm:
T. 1000 0,1435. 1000
F F F 1,1515
S.N.E 134
18,6. 0,1.
2
Kurutma 105-110 ºC’de yapılır. Arsenik (III) oksit suda kolaylıkla çözünmediğinden
önce bir bazda çözülür ve arsenit elde edilir. Daha sonra asitlendirilerek arsenöz aside
dönüştürülür.
H2AsO3- + H + H3AsO3
Permanganat çözeltisi yalnız demir analizlerinde kullanılacak ise bunun saf demire
karşı ayarlanması daha doğru olur. Çünkü ayarlama sırasında yapılacak hatalar analiz
sırasında da yineleneceğinden hata en az olur.
34
UYGULAMA FAALİYETİ
UYGULAMA FAALİYETİ
0,1 N permanganat çözeltisi hazırlayınız ve ayarlayınız.
Kullanılan araç ve gereçler: Potasyum permanganat, saf su, balon joje, cam pamuğu,
der. HCI asit, uzun boylu cam huni, renkli şişe
35
Süzüntüyü başka bir 1 litrelik balon jojede
toplayınız.
36
0,1 N permanganat çözeltisi ayarlamak
7.8 gram sodyum okzalatı 105-110 ºC’de
etüvde kurutunuz.
37
70-80 ºC’ye kadar ısıtınız. Isıtılan karışımın sıcaklığını sürekli
olarak kontrol ediniz.
Sıcaklık artışı çok hızlı
olmamalıdır.
Bek alevinin sıcaklığını ayarlayarak
da sıvının sıcaklık artışının
kontrolünü yapabilirsiniz.
Bürete potasyum permanganat çözeltisi
doldurunuz.
38
KONTROL LİSTESİ
DEĞERLENDİRME
Değerlendirme sonunda “Hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.
Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız
“Evet” ise “Ölçme ve Değerlendirme” ye geçiniz.
39
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere doğru sözcükleri yazınız.
8. Bir damla permanganatın rengi ………… ……. kaldıktan sonra yok oluyorsa
titrasyona son verilir.
16. Standart elektrot potansiyelinden yararlanılarak yapılan analitik tayinler kaça ayrılır?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4
40
17. Redoks titrasyonlarında yardımcı maddeleri kaç kısma ayrılır?
A) 1 B) 3 C) 5 D) 2
18. Permanganometride ortamın asitliğine bağlı olarak kaç türlü elektron alışverişi vardır?
A) 2 B) 3 C) 1 D) 4
20. Permanganatla doldurulmuş bir büret gün ışığına konursa bir zaman sonra büretin
kenarları kahverengi bir çökelekle kaplanır. Bu çökelek nedir?
A) MnO2 B) MnO C) Mn D) MnO3
21. Titrasyonu asitli ortamda yapılan KMnO4ın eş değer ağırlığı kaç gramdır?
A) 32 B) 31 C) 31,6 D) 3.161
22. KMnO4 safsızlık olarak MnO2 içerdiğinden bu, çözelti ayarının zamanla bozulmasına
neden olur. Bu bozulma nasıl giderilir?
A) Süzerek B) Kaynatarak C) Bekleterek D)Ortamda bozulmaz.
23. Bir damla permanganat renginin kaç saniye solmadan ortamda kalması dönüm
noktasına gelindiğini gösterir?
A) 15 B) 15-25 C) 20-30 D) 35
26. Permanganat kuvvetli bazik ortamda iyi bir yükseltgendir. Bu reaksiyonlar da kendisi
hangi renk manganata indirgenir?
A) Mor B) Kahverengi C) Menekşe D) Yeşil
27. Ayarlı bir asit çözeltisi ile baz tayininde indikatör olarak çoğunlukla hangisi
kullanılır?
A) Fenolftalein B) Metil C) Eosin D) Timol mavisi
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap
verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz.
41
ÖĞRENME FAALİYETİ–2
ÖĞRENME FAALİYETİ–2
AMAÇ
ARAŞTIRMA
2. AYARLI PERMANGANAT
ÇÖZELTİSİYLE YAPILAN TAYİNLER
2.1. Demir Tayini
Analiz edilecek çözünür demir tuzu örneğinden bir numune kabına 5,6 gram dolayında
alınır. Etüvde 110 oC’de 1 saat süre ile kurutulur. Buradan 0,5 gram dolayında duyarlı olarak
alınır.
.
Resim 2.1: Demir örneğinin tartımı
Analiz edilecek demir örneği uygun bir yöntemle çözeltiye alındıktan sonra uygun bir
yükseltgenle çözeltideki bütün demir, demir (III) iyonu hâline dönüştürülür. Yükseltgenin
aşırısı uzaklaştırıldıktan sonra ayarlı KMnO4 ile
42
MnO4 - + 5Fe +2 + 8H +→ Mn +2 +5Fe +3 + 4H2O
tepkimesine göre titre edilir ve sarfiyat okunur, demir miktar hesaplaması yapılır.
F.S.N.E
T= formülünden sonuç hesaplanıır.
1000
70 gram MnSO4.4H2O, 500 ml saf suda çözülür. Buna karıştırarak 125 ml derişik
H2SO4 ve 125 ml % 85’lik derişik H3PO4 eklenir. Saf su ile litreye tamamlanır.
Üzerine 5 NHCI konup çözülmesi sağlanır. Bu sırada gaz çıkışı nedeniyle dışarı
sıçramalarına dikkat edilir. CO2 kaynatılarak uzaklaştırılır ve çözelti 200 ml’ye seyreltilir.
Çözelti 60-70 oC’ye kadar su banyosunda ısıtılır. İçine 4-5 damla metil kırmızısı damlatılır,
yaklaşık 2 gram amonyum okzalat 25 ml’lik suda çözülerek çözeltiye eklenir. Üzerine 6N
NH3 çözeltisi indikatörün rengi değişinceye kadar damla damla eklenir. Bu arada kalsiyum
okzalat çökeleği oluşur. 30 dk. su banyosunda bekletilir. Süzülür, süzüntü klorür ile tepkime
vermeyinceye kadar yıkanır. Süzgeç çökelek ile bir behere alınır. Üzerine saf su ve H 2SO4
eklenir, çözülmesi sağlanır. Uygulama faaliyetindeki işlemlerden sonra ayarlı KMnO4 ile bir
bagetle karıştırılarak titre edilir. Harcanan permanganatın miktarı büretten okunur. Örnekteki
kalsiyum miktarı Ca cinsinden hesaplanır.
Ca
N KMnO4 .VKMnO4 .103. .
%Ca 2 .100
Örnek gram
44
UYGULAMA FAALİYETİ
UYGULAMA FAALİYETİ
Ayarlı permanganat çözeltisi ile demir ve kalsiyum tayini yapınız.
UYGULAMA FAALİYETİ
Araç ve gereçler: % 10’luk kalay II klorür çözeltisi, Zimmerman- Reinhard çözeltisi,
6 M hidroklorik asit çözeltisi, doymuş cıva II klorür çözeltisi, etüv, erlen, saf su, 5 N HCI,
6.N amonyum hidroksit çözeltisi, 3 N sülfürik asit çözeltisi, erlen, saf su, bek, amyant tel,
metil kırmızısı, okzalat, beyaz bant süzgeç kâğıdı, beher, ayarlı permanganat çözeltisi, kroze,
üçayak, su banyosu
45
Tayini yapılacak demir çözeltisinden 10 - 20 ml Aldığınız miktarı kaydetmeyi
arasında 250’lik erlene alınız. unutmayınız.
Kaynama sıcaklığının altına kadar ısıtınız. Çözeltiyi kaynatmayınız.
Bunun üzerine sıcakken 10 ml 6 M hidroklorik Kimyasalları karıştırırken
asit çözeltisi ekleyiniz. dikkat ediniz.
Çözelti sıcak iken % 10’luk kalay II klorür Kimyasalların renk değişimine
çözeltisinden renk sarıdan yeşile dönünceye dikkat ediniz.
kadar ekleyip karıştırınız. Çözeltilerin karışımı sırasında
istenmeyen olaylara dikkat
ediniz.
Renk dönümünden sonra 2 damla kalay II klorür Renklenmeden sonra kalay
çözeltisinin aşırısını ekleyiniz. klorürün aşırısını eklemek
gerektiğini unutmayınız.
Oda sıcaklığında soğutunuz. Deneyin oda koşullarında
olduğunu unutmayınız.
Üzerine 10 ml doymuş cıva (II) klorür ekleyiniz. Cıva II klorürü bir seferde
eklemek gerektiğini
unutmayınız.
Çözeltiyi 100 ml’ye seyreltiniz. Çözeltileri seyreltme kurallarını
uygulayınız.
Üzerine 25 ml Zimmerman-Reinhard çözeltisi
ekleyiniz. Çözeltiyi yeterince ekleyiniz.
Büreti kimyasallarla
doldururken dikkatli olunuz.
46
Harcanan permanganatı okuyunuz.
47
Üzerine 10 ml 5N hidroklorik asit çözeltisi Çözelti hazırlama kurallarına
ekleyip 200 ml’ye seyreltiniz. dikkat ediniz.
60-70 ºC’de su banyosunda ısıtınız. Su banyosunda çözeltiyi ısıtma
kurallarına göre yapınız.
Direkt ısıtmadan sakınız.
Üzerine 4-5 damla metil kırmızısı indikatörü
ekleyiniz.
48
Yarım saat su banyosunda dinlendiriniz. Su banyosunda dinlendirme
kurallarına dikkat ediniz.
Çökeleği beyaz bant süzgeç kâğıdıyla süzünüz.
49
KONTROL LİSTESİ
Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız beceriler için
Evet, kazanamadığınız beceriler için Hayır kutucuğuna (X) işareti koyarak kendinizi
değerlendiriniz.
DEĞERLENDİRME
51
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz.
6. Ayarlı KMnO4 ile Ca tayininde Asidik ortamda hangi gaz çıkışı olur?
A) CO B) H2O C) CO2 D) SO2
DEĞERLENDİRME
52
MODÜL DEĞERLENDİRME
MODÜL DEĞERLENDİRME
Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz.
2. Ayarlı KMnO4 ile okzalat iyonu reaksiyonunda dönüm noktasının rengi nedir?
A) Menekşe B) Siyah C) Mavi D) Yeşil
3. Permanganatla doldurulmuş bir büret gün ışığına konursa bir zaman sonra büretin
kenarları kahverengi bir çökelekle kaplanır. Bu çökelek nedir?
A) Mn B) MnO C) MnO2 D) MnO3
5. Bir damla permanganat renginin kaç saniye solmadan ortamda kalması dönüm
noktasına gelindiğini gösterir?
A) 15 B) 15-25 C) 20-30 D) 35
10. Standart elektrot potansiyelinden yararlanılarak yapılan analitik tayinler kaça ayrılır?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4
11. Titrasyonu asitli ortamda yapılan KMnO4ın eş değer ağırlığı kaç gramdır?
A) 32 B) 31 C) 31,6 D) 3.161
DEĞERLENDİRME
CEVAP ANAHTARLARI
ÖĞRENME FAALİYETİ-1’İN CEVAP ANAHTARI
1 İndirgen
2 Yükseltgen
3 Redoks
4 Dönüm
5 Yükseltgenme
6 105-110 oC
7 Primer - Sodyum Okzalat
8 30 sn.
9 Demir - Saf Demire
10 A
11 B
12 A
13 A
14 B
15 A
16 C
17 D
18 B
19 C
20 A
21 C
22 A
23 C
24 B
25 C
26 D
27 A
54
MODÜL DEĞERLENDİRMENİN CEVAP ANAHTARI
1 C
2 A
3 B
4 A
5 C
6 D
7 B
8 A
9 D
10 C
11 C
55
KAYNAKÇA
KAYNAKÇA
DEMİR Mustafa, Şahinde DEMİRCİ, Ali USANMAZ, Analitik ve Sınai
Kimya Laboratuvarı, Ostim Mesleki Eğitim Merkezi, Ankara, 2001.
DEMİR Mustafa, Yalçın TARHAN, Analitik Kimya (Nicel), Millî Eğitim
Basımevi, İstanbul, 1990.
DEMİR Mustafa, Analitik Kimya (Nicel), SHÇEK Basımevi, Ankara, 2001.
GÜNDÜZ Turgut, Kantitatif Analiz Ders Kitabı, Gazi Kitapevi, 1999.
SOLAK Ali Osman, Ali Rehber TÜRKER, Esma KILINÇ, Analitik Kimya,
Gazi Büro Kitapevi, Ankara, 1994.
56