^∏ Û¯¤ÛË ÌÂÙ·Íf

¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜ ηd ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›·˜

ÛÙe Ï·›ÛÈÔ Ùɘ ı›·˜ ∂鯷ÚÈÛÙ›·˜

DRAGICA TADIC*

1. ∂åÛ·ÁˆÁc

∂rÓ·È ÁÂÁÔÓe˜ ¬ÙÈ ì ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›· ηd ì ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›· ‰bÓ ÌÔÚÔÜÓ Óa ‰È·-

¯ˆÚÈÛÙÔÜÓ. ≠√ˆ˜ àÎÚȂᘠï Àîe˜ ηd Ùe ¶ÓÂÜÌ· àÔÙÂÏÔÜÓ Ù¿ «‰‡Ô ¯¤ÚÈ· ÙÔÜ
¶·Ù¤Ú·»1, Ùa ïÔÖ· ‰bÓ ¯ˆÚ›˙ÔÓÙ·È ÛÙe ÎÔÈÓe öÚÁÔ Ùɘ ΔÚÈ·‰ÔÏÔÁÈÎɘ ÔåÎÔÓÔ-
Ì›·˜, Ìb ú‰ÈÔ ÙÚfiÔ Î·d ï ÏfiÁÔ˜ ÂÚd ëÓe˜ ÚÔÛÒÔ˘ Ùɘ ^∞Á›·˜ ΔÚÈ¿‰Ô˜ ‰bÓ
ÌÔÚÂÖ Óa Á›ÓÂÈ Î·Ù·ÓÔËÙe˜ ¯ˆÚd˜ àÓ·ÊÔÚa ÛÙa ôÏÏ· ‰‡Ô. ¶·Ú·ÙËÚÔÜÌÂ,
¬Ìˆ˜, ¬ÙÈ Ìb Ùe ¤Ú·ÛÌ· ÙÔÜ ¯ÚfiÓÔ˘ ì Û¯¤ÛË ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›·˜ Ìb ÙcÓ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔ-
ÏÔÁ›· ö¯ÂÈ ¯¿ÛÂÈ ÙcÓ ÚˆÙ·Ú¯È΋ Ù˘ åÛÔÚÚÔ›·, ÁÂÁÔÓe˜ Ùe ïÔÖÔ Âr¯Â ‰È¿ÊÔ-
Ú˜ âÈÙÒÛÂȘ ÛÙcÓ Ú·ÎÙÈÎc ˙ˆc Ùɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜. ¶ÚÔÎÂÈ̤ÓÔ˘ Óa ‰ÈÔÚıˆ-
ıÔÜÓ ·éÙb˜ Ôî ÚÔ‚ÏËÌ·ÙÈÎb˜ ηٷÛÙ¿ÛÂȘ, ì Û¯¤ÛË ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜ Ìb ÙcÓ
ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›· Ú¤ÂÈ Óa â·Ó·ÚÔÛ‰ÈÔÚÈÛÙÂÖ âÎ Ó¤Ô˘ ÛÙe àÚ¯ÈÎfi Ù˘ Ï·›ÛÈÔ
ÛÙd˜ àÚ¯ÈΤ˜ Ù˘ ‚¿ÛÂȘ. Δ›ıÂÙ·È, ÏÔÈfiÓ, Ùe âÚÒÙËÌ· «Ìb ÔÈe ÙÚfiÔ ì ¶Ó¢-
Ì·ÙÔÏÔÁ›· ηd ì ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›· ÌÔÚÔÜÓ Óa Û˘Ì¤ÛÔ˘Ó Ûb ÌÈa çÚÁ·ÓÈÎc ηd Ï‹-
ÚË Û‡ÓıÂÛË;»2, ¬ˆ˜ ÂûÛÙÔ¯· ÛËÌÂÈÒÓÂÙ·È àe ÙeÓ ªËÙÚÔÔÏ›ÙË ¶ÂÚÁ¿ÌÔ˘
\πˆ¿ÓÓË ∑Ë˙ÈԇϷ. ^√ ú‰ÈÔ˜ Ì¿ÏÈÛÙ· ıˆÚÂÖ Ùe ˙‹ÙËÌ· ·éÙe ó˜ ≤Ó· àe Ùa Èe
ÛËÌ·ÓÙÈÎa ˙ËÙ‹Ì·Ù· Ôf çÊ›ÏÂÈ Óa àÓÙÈÌÂÙˆ›ÛÂÈ ì çÚıfi‰ÔÍË ıÂÔÏÔÁ›· Û‹ÌÂ-
Ú·.

* ^∏ Dragica Tadic ÂrÓ·È £ÂÔÏfiÁÔ˜ ηd οÙÔ¯Ô˜ ªÂÙ·Ù˘¯È·ÎÔÜ ¢ÈÏÒÌ·ÙÔ˜ ∂剛Î¢Û˘

Ùɘ £ÂÔÏÔÁÈÎɘ ™¯ÔÏɘ ÙÔÜ ∂∫¶∞.
1. ÷ڷÎÙËÚÈÛÙÈÎc öÎÊÚ·ÛË ÙÔÜ ∂πƒ∏¡∞π√À §Àø¡√™. μÏ. .¯. Contre les héresies IV.34.1,
A. Rousseau et all. (éd), t. II, Sources Chrétiennes 100bis, Cerf, Paris 1965Ø Contre les hérésies
V.6.1; 28.3, A. Rousseau et all. (éd), t. II, Sources Chretiennes 153, Cerf, Paris 1969.
2. Iø. ∑∏∑π√À§∞™, «ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›·, ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›· ηd \∂ÎÎÏËÛÈÔÏÔÁ›·», ÌÙÊÚ. àe Ùa Á·Ï-
ÏÈÎa ™Ù. °È·Áο˙ÔÁÏÔ˘ – ™Ù. ΔÂÚ˙ɘ, \∞Ó·ÏfiÁÈÔÓ 6 (2003), ÛÛ. 100-116, â‰á 102.

221
 Dragica Tadic
£∂√§√°π∞ 2/2016

2. \∂ÎÊÚ¿ÛÂȘ Ùɘ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜ Ûb Û˘Ó¿ÊÂÈ· Ìb ÙcÓ ÃÚÈÛÙÔÏÔ-

Á›· ÛÙcÓ ∫·ÈÓc ¢È·ı‹ÎË Î·d ÛÙÔf˜ ¶·Ù¤Ú˜ Ùɘ \∞Ú¯·›·˜ \∂ÎÎÏË-
Û›·˜

™ÙcÓ ∫·ÈÓc ¢È·ı‹ÎË, ï ÚfiÏÔ˜ ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘ ¶Ó‡̷ÙÔ˜ ÛÙcÓ ÔåÎÔÓÔÌ›· Ùɘ Ûˆ-
ÙËÚ›·˜ Ûb Û¯¤ÛË Ìb Ùe ÚfiÏÔ ÙÔÜ ÀîÔÜ âÎÊÚ¿˙ÂÙ·È Ìb ≤Ó·Ó ‰ÈÏe ÙÚfiÔ3. \∞e Ùc
Ì›· ÌÂÚÈ¿, Ùe ≠∞ÁÈÔ ¶ÓÂÜÌ· ‰›ÓÂÙ·È ÛÙcÓ \∂ÎÎÏËÛ›· ó˜ Ì›· ‰‡Ó·ÌË Ôf Ùɘ ÚÔ-
ÛʤÚÂÈ Ùc ‰˘Ó·ÙfiÙËÙ· Óa âÎÏËÚÒÛÂÈ Ùe îÂÚ·ÔÛÙÔÏÈÎfi Ù˘ öÚÁÔ. ™˘ÁÎÂÎÚÈ̤-
Ó·, ï àÓ·ÛÙË̤ÓÔ˜ ÃÚÈÛÙe˜ ¯·Ú›˙ÂÈ Ùe ¶ÓÂÜÌ· Ùe ïÔÖÔ âÓÂÚÁÂÖ âΠ̤ÚÔ˘˜ ΔÔ˘.
^√ÏÔÎÏËÚÒÓÂÈ, ‰ËÏ·‰‹, ÙcÓ àÔÛÙÔÏc ÙÔÜ ÃÚÈÛÙÔÜ Î·d ΔeÓ ‰ÔÍ¿˙ÂÈ. Δe àÓÙÈ-
ΛÌÂÓÔ ·éÙɘ Ùɘ àÔÛÙÔÏɘ ÂrÓ·È ì \∂ÎÎÏËÛ›· ì ïÔ›· ıˆÚÂÖÙ·È ó˜ ‰È·ÛÎÔÚ-
ÈṲ̂ÓÔ˜ Ï·e˜ ÙÔÜ £ÂÔÜ (‰È·-ÛÔÚ¿). ^√ ÃÚÈÛÙfi˜, ó˜ \∞Ú¯c4 ηd ∫ÂÊ·Ïc Ùɘ
\∂ÎÎÏËÛ›·˜, ¯ÔÚËÁÂÖ Ùe ¶ÓÂÜÌ· ηd ëÓÒÓÂÈ Ùe ‰È·ÛÎÔÚÈṲ̂ÓÔ Ï·e ï‰ËÁÒÓÙ·˜
ÙÔÓ Úe˜ Ùa ò∂Û¯·Ù·. \∂ÊfiÛÔÓ Ùe öÚÁÔ ÙÔÜ ¶Ó‡̷ÙÔ˜ ^∞Á›Ô˘ àÎÔÏÔ˘ıÂÖ Î·d
Û˘ÌÏËÚÒÓÂÈ Ùe öÚÁÔ ÙÔÜ ÃÚÈÛÙÔÜ, ì ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›· ¬Ù·Ó Á›ÓÂÙ·È Î·Ù·ÓÔËÙc
Ìb ·éÙeÓ ÙeÓ ÙÚfiÔ ÂrÓ·È àfiÏ˘Ù· âÍ·ÚÙË̤ÓË àe ÙcÓ ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›·.
^À¿Ú¯ÂÈ, óÛÙfiÛÔ, ηd ≤Ó·˜ ôÏÏÔ˜ ÙÚfiÔ˜ ηٷÓfiËÛ˘ Ùɘ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜,
Û‡Ìʈӷ Ìb ÙeÓ ïÔÖÔ Ùe öÚÁÔ ÙÔÜ ¶Ó‡̷ÙÔ˜ ‰bÓ àÊÔÚÄ ÌfiÓÔ ÛÙcÓ îÂÚ·Ô-
ÛÙÔÏc ηd ÙcÓ â¤ÎÙ·ÛË Ùɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜, àÏÏa ÂÚÈÏ·Ì‚¿ÓÂÈ Î·d ÙcÓ âÛ¯·ÙÔÏÔ-
ÁÈ΋ Ù˘ ‰È¿ÛÙ·ÛË5. Δe ÁÂÁÔÓe˜ ÙÔÜ ÃÚÈÛÙÔÜ Ì¤Û· ÛÙcÓ îÛÙÔÚ›· Ùɘ àÓıÚˆfi-
ÙËÙ·˜, àe Ùc Á¤ÓÓËÛ‹ ΔÔ˘ ̤¯ÚÈ Ùc ¢Â˘Ù¤Ú· ΔÔ˘ ¶·ÚÔ˘Û›· ÛÙcÓ ‰fiÍ·, ηd Ì¿-
ÏÈÛÙ·, ì Â鯷ÚÈÛÙȷ΋ ΔÔ˘ ·ÚÔ˘Û›·, ÂrÓ·È àÔÙ¤ÏÂÛÌ· Ùɘ âÓ¤ÚÁÂÈ·˜ ÙÔÜ ^∞Á›-
Ô˘ ¶Ó‡̷ÙÔ˜. ≠√Ï·, ‰ËÏ·‰‹, ¬Û· Ú·ÁÌ·ÙÔÔÈÂÖ ï Àîe˜ ÙÔÜ £ÂÔÜ Ìb ÛÎÔe
Ùc ÛˆÙËÚ›· Ùɘ ‰ËÌÈÔ˘ÚÁ›·˜, Á›ÓÂÙ·È Ìb Ùc ‰‡Ó·ÌË ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘ ¶Ó‡̷ÙÔ˜. \∞ÓÙ›-
ıÂÙ· Ìb ÙcÓ ÚÒÙË ÂÚ›ÙˆÛË, ì ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›· ÂrÓ·È â‰á âÍ·ÚÙË̤ÓË àe ÙcÓ
¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›· ηd àÔÚÚ¤ÂÈ, ‚·ÛÈο, àe âΛÓË6.
∫¿ÔÈ· ‰È·ÊÔÚa àÓ¿ÌÂÛ· Ûb ·éÙb˜ Ùd˜ ‰‡Ô ÚÔÛÂÁÁ›ÛÂȘ Ê·›ÓÂÙ·È úÛˆ˜ Èe
ÍÂοı·Ú· ÛÙe ·Ú¿‰ÂÈÁÌ· Ùɘ \∞Ó¿ÛÙ·Û˘ ÙÔÜ ∫˘Ú›Ô˘. ™‡Ìʈӷ Ìb ÙeÓ ÚáÙÔ
Ù‡Ô ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜, Ùe ≠∞ÁÈÔ ¶ÓÂÜÌ· ¯·Ú›˙ÂÙ·È àe ÙeÓ àÓ·ÛÙË̤ÓÔ ÃÚÈ-

3. ≠√ˆ˜ Ùe ·Ú·ÙËÚÂÖ çÚıa ηd Ìb ÍÂοı·ÚÔ ÙÚfiÔ ï ª∏Δƒ√¶√§πΔ∏™ ¶∂ƒ°∞ª√À πø∞¡¡∏™

∑∏∑π√À§∞™ ÛÙe ôÚıÚÔ ÙÔ˘ «¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›· ηd \∂ÎÎÏËÛÈÔÏÔÁ›·», ™‡Ó·ÍȘ ∂鯷ÚÈÛÙ›·˜, ÷ÚÈ-
ÛÙ‹ÚÈ· Âå˜ ÙÈÌcÓ ÙÔÜ Á¤ÚÔÓÙÔ˜ ∞åÌÈÏÈ·ÓÔÜ, âΉ. òπÓ‰ÈÎÙÔ˜, \∞ıÉÓ·È 2003, ÛÛ. 153-174.
4. ¶Ú·Í. 3, 15 ηd 5, 31Ø ^∂‚Ú. 2, 10 ηd 12, 2.
5. μã ∫ÔÚ. 1, 22Ø \∂Ê. 1, 14, Î.Ï.
6. μÏ. π. ∑∏∑π√À§∞™, «¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›· ηd \∂ÎÎÏËÛÈÔÏÔÁ›·», ÛÛ. 153-174:153-157.

222
 ™Ã∂™∏ ¶¡∂Àª∞Δ√§√°π∞™ ∫∞π Ãπ™Δ√§√°π∞™

ÛÙfi7. ™‡Ìʈӷ, ¿ÏÈ, Ìb Ùe ‰Â‡ÙÂÚÔ Ù‡Ô, Ùe ≠∞ÁÈÔ ¶ÓÂÜÌ· ï‰ËÁÂÖ ÛÙcÓ àÓ¿ÛÙ·-
ÛË ÙÔÜ ÃÚÈÛÙÔÜ8.
™Ùe ΛÌÂÓÔ Ùɘ ∫·ÈÓɘ ¢È·ı‹Î˘ Ì·ÚÙ˘ÚÔÜÓÙ·È Î·d Ôî ‰‡Ô àÓ·ÊÂÚfiÌÂÓÔÈ
ÙÚfiÔÈ Î·Ù·ÓfiËÛ˘ Ùɘ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜, ηd àÓÙ›ÛÙÔȯ˘ Û¯¤Û˘ Ù˘ Úe˜ ÙcÓ
ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›·. ÷ڷÎÙËÚÈÛÙÈÎe ÁÈa ÙeÓ ÚáÙÔ Ù‡Ô ÂrÓ·È Ùe ¬ÙÈ Ùe ≠∞ÁÈÔ ¶ÓÂÜÌ·
ÂÚÈÁÚ¿ÊÂÙ·È ó˜ ‰‡Ó·ÌË Ôf Û˘ÁÎÂÓÙÚÒÓÂÈ ÙeÓ ‰È·ÛÎÔÚÈṲ̂ÓÔ Ï·fi, ¬ˆ˜ .¯.
ÛÙe §Ô˘Î. 4, 14 ηd 24, 49Ø öÂÈÙ· ÛÙd˜ ¶Ú¿Í. 1, 8 ηd 10, 38Ø ƒˆÌ. 15, 13Ø 1 ∫ÔÚ.
2, 4Ø 1 £ÂÛÛ. 1, 5, Î.Ï. ªb ‚¿ÛË, ‰¤, Ùe ‰Â‡ÙÂÚÔ Ù‡Ô ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜, Ùe
¶ÓÂÜÌ· Ù·˘Ù›˙ÂÙ·È Ìb ÙcÓ ú‰È· ÙcÓ ÎÔÈÓˆÓ›·, ¬ˆ˜ Ì·ÚÙ˘ÚÂÖÙ·È ÛÙe 2 ∫ÔÚ. 13,
13Ø ºÈÏ. 2, 1Ø 1 \πˆ. 1, 6 ηd àÏÏÔÜ. ≠√̈˜, ÛÙcÓ ∫·ÈÓc ¢È·ı‹ÎË ·éÙÔd Ôî ‰‡Ô Ù‡-
ÔÈ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜ ÂrÓ·È ÙfiÛÔ âÈÙ˘¯Ë̤ӷ Û˘Ó‰Â‰Â̤ÓÔÈ ÌÂٷ͇ ÙÔ˘˜ Ôf Û˘-
Ó˘¿Ú¯Ô˘Ó àfiÏ˘Ù· êÚÌÔÓÈÎa ÛÙe ú‰ÈÔ Î›ÌÂÓÔ. ^∏ ≤ÓˆÛ‹ ÙÔ˘˜, ¬Ìˆ˜, ‰bÓ ÂrÓ·È
ÌfiÓÔ â͈ÙÂÚÈ΋. ^∏ ‚·ı‡ÙÂÚË ·åÙ›· ·éÙɘ Ùɘ êÚÌÔÓÈÎɘ Û‡Ó·„˘ ‚Ú›ÛÎÂÙ·È
ÛÙe ÁÂÁÔÓe˜ ¬ÙÈ ì àÚ¯·›· \∂ÎÎÏËÛ›· ıˆÚÔÜÛ ÙcÓ îÂÚ·ÔÛÙÔÏc ó˜ Ì›· ù„Ë
ÙÔÜ å‰›Ô˘ ÙÔÜ âÛ¯·ÙÔÏÔÁÈÎÔÜ ÁÂÁÔÓfiÙÔ˜. ¢˘ÛÙ˘¯á˜, ì àÓ·‚ÔÏc Ùɘ ¢Â˘Ù¤Ú·˜
¶·ÚÔ˘Û›·˜ ÁËÛ ÛÙ·‰È·Îa ÛÙe ‰È·¯ˆÚÈÛÌfi, j àÎfiÌ· ηd ÛÙcÓ àÓÙ›ıÂÛË ÙáÓ
‰‡Ô ÙÚfiˆÓ ηٷÓfiËÛ˘ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜, ÁÂÁÔÓe˜ Ôf ·Ú·ÙËÚÂÖÙ·È õ‰Ë ηÙa
ÙcÓ ÂÚ›Ô‰Ô àÔÛÙÔÏÈÎáÓ ¶·Ù¤ÚˆÓ9. ™ÙcÓ ¶ÚÒÙË âÈÛÙÔÏc Úe˜ ∫ÔÚÈÓı›Ô˘˜
ÙÔÜ ∫Ï‹ÌÂÓÙ· ƒÒÌ˘, ì \∂ÎÎÏËÛ›· ·ÚÔ˘ÛÈ¿˙ÂÙ·È ó˜ âd Ùe ÏÂÖÛÙÔÓ Ì¤Û· àe
Ùe ÚÖÛÌ· Ùɘ îÛÙÔÚÈÎɘ Ù˘ îÂÚ·ÔÛÙÔÏɘ, âÓá Ùe ≠∞ÁÈÔ ¶ÓÂÜÌ· ‰bÓ Û˘Ó‰¤ÂÙ·È
ÙfiÛÔ Ìb Ùe ÃÚÈÛÙfi, ¬ÛÔ Ìb Ùe àÔÛÙÔÏÈÎe ΋ڢÁÌ· ηd ÙcÓ ¥‰Ú˘ÛË ÙáÓ ‰È·ÎÔ-
ÓËÌ¿ÙˆÓ10. ™Ùd˜ âÈÛÙÔÏb˜ ÙÔÜ \πÁÓ·Ù›Ô˘ \∞ÓÙÈԯ›·˜, àÓÙ›ıÂÙ·, ì \∂ÎÎÏËÛ›· ÚÔ-
‚¿ÏÏÂÙ·È Ì¤Û· àe Ùe ÚÖÛÌ· Ùɘ ∂鯷ÚÈÛÙ›·˜, ‰ËÏ·‰‹, Ù·˘Ù›˙ÂÙ·È Ìb ÙcÓ ÎÔÈ-
ÓˆÓ›· Ùɘ âÛ¯·ÙÔÏÔÁÈÎɘ Û‡Ó·Í˘ ì ïÔ›· Ûb ¬ÏÔ ÙeÓ ÎfiÛÌÔ Ú·ÁÌ·ÙÔÔÈÂÖ
ÙcÓ ·ÚÔ˘Û›· ÙÔÜ ÃÚÈÛÙÔÜ ÛÙe ª˘ÛÙ‹ÚÈÔ Ùɘ ∂鯷ÚÈÛÙ›·˜. Δe öÚÁÔ ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘
¶Ó‡̷ÙÔ˜ Ï·Ì‚¿ÓÂÈ ¯ÒÚ· â›Û˘ Ûb ·éÙe Ùe Â鯷ÚÈÛÙÈ·Îe Ï·›ÛÈÔ11.

7. μÏ. .¯. \πˆ. 14, 16Ø 14, 26Ø 15, 26. \πˆ. 14, 26: ï ‰b ·Ú¿ÎÏËÙÔ˜, Ùe ¶ÓÂÜÌ· Ùe ≠∞ÁÈÔÓ n
¤Ì„ÂÈ ï ·ÙcÚ âÓ Ùˇá çÓfiÌ·Ù› ÌÔ˘.
8. μÏ. ƒˆÌ. 8, 11: ∂å ‰b Ùe ¶ÓÂÜÌ· ÙÔÜ âÁ›ڷÓÙÔ˜ \πËÛÔÜÓ âÎ ÓÂÎÚáÓ ÔåÎÂÖ âÓ ñÌÖÓ, ï âÁ›-
Ú·˜ ÙeÓ ÃÚÈÛÙeÓ âÎ ÓÂÎÚáÓ ˙ˆÔÔÈ‹ÛÂÈ Î·d Ùa ıÓËÙa ÛÒÌ·Ù· ñÌáÓ ‰Èa Ùe âÓÔÈÎÔÜÓ ·éÙÔÜ
¶ÓÂÜÌ· âÓ ñÌÖÓ.
9. πø. ∑∏∑π√À§∞™, «¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›· ηd \∂ÎÎÏËÛÈÔÏÔÁ›·», ÛÛ. 153-174:160-161.
10. μÏ. .¯. ΔÔÜ ∫Ï‹ÌÂÓÙÔ˜ \∂ÈÛÙÔÏc Úe˜ ∫ÔÚÈÓı›Ô˘˜ ÚÒÙË 8,1 (PG 1, 225)Ø 42, 3-4 (PG
1, 292-293A)Ø 44, 1-3 (PG 1, 296C- 297A).
11. μÏ. .¯. \∂ÈÛÙÔÏc \πÁÓ·Ù›Ô˘ Úe˜ ª·ÁÓËÛ›Ô˘˜ 6,1 (Ùe ÄÓ ÏÉıÔ˜, âÎÊÚ·˙fiÌÂÓÔ ÛÙe
ÚfiÛˆÔ ÙÔÜ âÈÛÎfiÔ˘Ø PG 5, 668∞)Ø \∂ÈÛÙÔÏc Úe˜ ΔÚ·ÏÈ·ÓÔf˜ 3, 1 (PG 5, 677A)Ø \∂È-
ÛÙÔÏc Úe˜ \∂ÊÂÛ›Ô˘˜ 3, 2 (PG 5, 648A).

223
 Dragica Tadic
£∂√§√°π∞ 2/2016

^∏ Û‡ÓıÂÛË ÙáÓ ‰‡Ô ·éÙáÓ ÚÔÛÂÁÁ›ÛÂˆÓ ÛÙcÓ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›· qÙ·Ó ·-

ÚÔÜÛ· àÎfiÌ· ηd ÛÙÔ‡˜ «ÙÂÏÂ˘Ù·›Ô˘˜ \∞Ó·ÙÔÏÈÎÔf˜ Ùɘ ¢‡Ûˆ˜» – ÙeÓ ∂åÚËÓ·ÖÔ
Ùɘ §˘gÓ Î·d ÙeÓ ^πfiÏ˘ÙÔ ƒÒÌ˘. \∂ÎÂÖÓÔÈ ù¯È ÌfiÓÔ ·Ú¤ÌÂÈÓ·Ó ÈÛÙÔd ÛÙe
ÓÂÜÌ· Ùɘ ∫·ÈÓɘ ¢È·ı‹Î˘ ηd ÙáÓ àÔÛÙfiψÓ, àÏÏa ñÉÚÍ·Ó Î·d ÈÛÙÔd Û˘-
Ó¯ÈÛÙ¤˜ ÙÔ˘˜. ò∂ÙÛÈ ÛÙa öÚÁ· ÙÔ˘˜ Ê·›ÓÂÙ·È Û·Ê¤Ûٷٷ ì ÔÚ›· Ùɘ âͤÏÈ͢
Ùɘ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜ ÙcÓ ïÔ›· ıa ïÏÔÎÏËÚÒÛÔ˘Ó ÛÙc Û˘Ó¤¯ÂÈ· Ôî ∫··‰fiΘ
¶·Ù¤Ú˜12. ∞éÙc ì ‰È·ÌfiÚʈÛË Ùɘ ıÂÔÏÔÁÈÎɘ öÎÊÚ·Û˘ ÛÙcÓ \∞Ó·ÙÔÏc ·ÚÔ˘-
ÛÈ¿˙ÂÙ·È Î·d ÛÙa ÏÂÈÙÔ˘ÚÁÈÎa ΛÌÂÓ·, ¬ˆ˜ ıa ‰ÔÜÌ ·Ú·Î¿Ùˆ. ™Ùc ¢‡ÛË,
¬Ìˆ˜, Ìb ÙeÓ ∫˘ÚÈ·Óe ∫·Ú¯Ë‰fiÓÔ˜ ÍÂÎÈÓ¿ÂÈ ≤Ó·˜ ‰È·¯ˆÚÈÛÌe˜ ÙÔÜ îÂÚ·ÔÛÙÔ-
ÏÈÎfi-îÛÙÔÚÈÎÔÜ Ù‡Ô˘ àe ÙeÓ Â鯷ÚÈÛÙÈ·Îfi-âÛ¯·ÙÔÏÔÁÈÎe Ù‡Ô ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔ-
Á›·˜, ¬ˆ˜ â›Û˘ ηd àÓÙÈÛÙÔ›¯ˆÓ ÙÚfiˆÓ ηٷÓfiËÛ˘ ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›·˜ ηd \∂Î-
ÎÏËÛÈÔÏÔÁ›·˜. ^√ ΔÂÚÙ˘ÏÏÈ·Ófi˜, ¿ÏÈ, ıa Û˘Ó‰¤ÛÂÈ ÙcÓ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›· Ìb ÙcÓ
äıÈÎc Ú¿ÍË ÙáÓ àÓıÚÒˆÓ. \∂Í¿ÏÏÔ˘, ï îÂÚe˜ ∞éÁÔ˘ÛÙ›ÓÔ˜, ıa âÎÊÚ¿ÛÂÈ ÙcÓ
¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›· Ì¤Ûˇˆ „˘¯ÔÏÔÁÈÎáÓ Î·ÙËÁÔÚÈáÓ. ™Ùe ëÍɘ, ì ıÂÔÏÔÁ›· Ùɘ \∂Î-
ÎÏËÛ›·˜ Ùɘ ƒÒÌ˘ Ûb Û¯¤ÛË Ìb Ùe ñe Û˘˙‹ÙËÛË ı¤Ì·, ıa ¿ÚÂÈ ≤Ó· ‰È·ÊÔÚÂ-
ÙÈÎe ‰ÚfiÌÔ13. ∞éÙc ì ‰È·ÊÔÚÔÔ›ËÛË Ùɘ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜ ÛÙcÓ ‰˘ÙÈÎc \∂ÎÎÏË-
Û›· àe ÙcÓ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›· Ùɘ ÎÔÈÓɘ âÎÎÏËÛÈ·ÛÙÈÎɘ ·Ú¿‰ÔÛ˘ ÁËÛÂ
ÚÔÊ·Óᘠηd ÛÙcÓ ‰È·ÊÔÚÔÔ›ËÛË ÙáÓ Â鯷ÚÈÛÙÈ·ÎáÓ ·Ú·‰fiÛÂˆÓ ¢‡Û˘ ηd
\∞Ó·ÙÔÏɘ14. ™Ùe ·ÚeÓ Î›ÌÂÓÔ ıa âÈÌ›ÓÔ˘Ì ÛÙcÓ ıÂÔÏÔÁÈÎc âͤÏÈÍË, Ì¿ÏÈÛÙ·
‰b Ûb Ì›· Û˘ÁÎÂÎÚÈ̤ÓË Ù˘¯‹ Ù˘, Ôf öÏ·‚ ¯ÒÚ· ÛÙcÓ \∞Ó·ÙÔÏ‹, ¬ˆ˜ ·éÙc

12. ^√ ∂åÚËÓ·ÖÔ˜ §˘áÓÔ˜ qÙ·Ó ï ÚáÙÔ˜ Û˘ÁÁڷʤ·˜ Ôf ÂåÛ‹Á·Á ÙcÓ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›· Ûb
≤Ó· ΔÚÈ·‰ÔÏÔÁÈÎe Û‡ÛÙËÌ·, Âå‰ÈÎa ÛÙe öÚÁÔ ÙÔ˘ ∫·Ùa ·îÚ¤ÛˆÓ, iÓ Î·d ÌfiÓÔ ÛÙe â›Â‰Ô Ùɘ
ÔåÎÔÓÔÌ›·˜. ∞éÙe ¬Ìˆ˜ ÏÂÈÙÔ‡ÚÁËÛ ó˜ åÛ¯˘Úc ‚¿ÛË ÁÈa Ùe öÚÁÔ ÙáÓ ª¤Á· μ·Û›ÏÂÈÔ˘ ηd °ÚË-
ÁÔÚ›Ô˘ £ÂÔÏfiÁÔ˘, Ôî ïÔÖÔÈ âÚÁ¿ÛÙËÎ·Ó ¿Óˆ Ûb ·éÙa ıÂ̤ÏÈ· ÁÈa ÌÈa ïÏÔÎÏËڈ̤ÓË ¶ÓÂ˘Ì·-
ÙÔÏÔÁ›· âÓۈ̷و̤ÓË ÛÙcÓ ΔÚÈ·‰ÔÏÔÁ›·, ÙfiÛÔ ÛÙe â›Â‰Ô Ùɘ ÔåÎÔÓÔÌ›·˜, ¬ÛÔ Î·d ÛÙe â›-
Â‰Ô Ùɘ ıÂÔÏÔÁ›·˜.
13. ™¯ÂÙÈÎa Ìb ÙcÓ âͤÏÈÍË ·éÙc ηd Ùd˜ ÌÂÙ¤ÂÈÙ· Û˘Ó¤ÂȤ˜ Ù˘ ÛÙcÓ Û¯¤ÛË àÓ·ÙÔÏÈÎÔÜ Î·d
‰˘ÙÈÎÔÜ ¯ÚÈÛÙÈ·ÓÈÛÌÔÜ, ‚Ï. πø. ∑∏∑π√À§∞™, «¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›· ηd \∂ÎÎÏËÛÈÔÏÔÁ›·», ÛÛ. 153-
174:162.
14. μÏ. Û¯ÂÙÈÎa °. ºπ§π∞, «¶Ù˘¯b˜ Ùɘ ∂鯷ÚÈÛÙÈ·Îɘ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜. ™¯fiÏÈ· Ìb àÊÔÚÌc
ÙcÓ Â鯷ÚÈÛÙÈ·Îc â›ÎÏËÛË ÛÙd˜ §ÂÈÙÔ˘ÚÁ›Â˜ ÙÔÜ μ·ÛÈÏ›Ԣ ÙÔÜ ªÂÁ¿ÏÔ˘ ηd °ÚËÁÔÚ›Ô˘ ÙÔÜ
£ÂÔÏfiÁÔ˘», £ÂÔÏÔÁ›· 4 (2009), Û. 107-122:115, Ìb ñÔÛ. 39. °Èa Ùe ı¤Ì· ÙáÓ ‰È·ÊÔÚÂÙÈÎáÓ ·-
Ú·‰fiÛÂˆÓ ÙáÓ Âé¯áÓ Ùɘ â›ÎÏËÛ˘ ÛÙcÓ \∞Ó·ÙÔÏc ηd ÛÙcÓ ¢‡ÛË, ηd ÙáÓ âÈÙÒÛÂÒÓ ÙÔ˘˜
ÛÙeÓ ÔåÎÔ˘ÌÂÓÈÎe ‰È¿ÏÔÁÔ, ‚Ï. R. TAFT, “The Epiclesis Question in the Light of the Orthodox
and Catholic Lex Orandi Traditions”, New Perspectives on Historical Theology. Essays in
Memory of John Meyendorff, ed. B. Nassif, Grand Rapids/Cambridge: William B. Eerdmans
Publishing Co., 1996, 210-237:223-237.

224
 ™Ã∂™∏ ¶¡∂Àª∞Δ√§√°π∞™ ∫∞π Ãπ™Δ√§√°π∞™

àÔÙ˘ÒÓÂÙ·È ÛÙa ΛÌÂÓ· ÙáÓ \∞Ó·ÊÔÚáÓ ÙáÓ ÙÂÛÛ¿ÚˆÓ ÚÒÙˆÓ ·åÒÓˆÓ Ùɘ
¯ÚÈÛÙÈ·ÓÔÛ‡Ó˘, ηd ÛÙcÓ âÈ‚›ˆÛ‹ Ù˘ ÛÙa ΛÌÂÓ· ÙáÓ £Â›ˆÓ ÏÂÈÙÔ˘ÚÁÈáÓ Ôf
‚Ú›ÛÎÔÓÙ·È Ûb ¯Ú‹ÛË Ì¤¯ÚÈ Û‹ÌÂÚ·. \∂Í¿ÏÏÔ˘, ì ‰˘ÙÈÎc ÏÂÈÙÔ˘ÚÁÈÎc ·Ú¿‰ÔÛË,
Ûb àÓÙ›ıÂÛË Ìb ÙcÓ \∞Ó·ÙÔÏÈ΋, ‰bÓ ‰Â›¯ÓÂÈ ÚˆÙÔÔÚ›·, ÔûÙ àÎÔÏÔ˘ıÂÖ Ùc ıÂ-
ˆÚËÙÈ΋, ıÂÔÏÔÁÈÎc âͤÏÈÍË, àÏÏa ö¯ÂÈ ÙcÓ Ù¿ÛË Óa ‰È·ÙËÚÂÖ ÈÛÙa Ùa ·Ï·Èa ÙÂ-
ÏÂÙÔ˘ÚÁÈÎa ÚÔÙ˘·15. °Èa ·éÙe ÏÔÈfiÓ, ‰bÓ ÂrÓ·È ÂûÎÔÏÔ Óa ·Ú·ÎÔÏÔ˘ı‹ÛÔ˘-
Ì Ùd˜ ıˆÚËÙÈÎb˜ âÍÂÏ›ÍÂȘ Ì¤Ûˇˆ ·éÙáÓ ÙáÓ ÏÂÈÙÔ˘ÚÁÈÎáÓ ÎÂÈ̤ӈÓ, ‰Â‰Ô̤ÓÔ˘
¬ÙÈ ‰bÓ âÎÊÚ¿˙Ô˘Ó Û‡Á¯ÚÔÓ˜ àfi„ÂȘ, àÏÏa ̤ÓÔ˘Ó ÈÛÙa ÛÙe ıÂÔÏÔÁÈÎe ÏÂÍÈ-
ÏfiÁÈÔ Ùɘ ÂÚÈfi‰Ô˘ ÚdÓ ÙcÓ Aã √åÎÔ˘ÌÂÓÈÎc ™‡ÓÔ‰Ô Ùɘ ¡›Î·È·˜.

3. ò√„ÂȘ Ùɘ Û¯¤Û˘ ÌÂÙ·Íf ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜ ηd ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›·˜ ÛÙa

àÚ¯·ÈfiÙÂÚ· ÏÂÈÙÔ˘ÚÁÈÎa ΛÌÂÓ·

™ÙcÓ àÚ¯·›· \∂ÎÎÏËÛ›·, ηd Ôî ‰‡Ô àÓ·ÊÂÚfiÌÂÓÔÈ Ù‡ÔÈ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜,

Ìb àÓÙ›ÛÙÔȯ˜ ¯ÚÈÛÙÔÏÔÁÈÎb˜ ηd âÎÎÏËÛÈÔÏÔÁÈΤ˜ ÙÔ˘˜ Û˘Ó¤ÂȘ, ‚ÈÒÓÔÓÙ·Ó
̤۷ ÛÙe Ï·›ÛÈÔ Ùɘ £Â›·˜ ∂鯷ÚÈÛÙ›·˜. ΔcÓ ÚÔÙÂÚ·ÈfiÙËÙ·, Âr¯Â, Ûb οÔÈÔ
‚·ıÌfi, ï Â鯷ÚÈÛÙÈ·ÎÔ-âÎÎÏËÛÈÔÏÔÁÈÎe˜ Ù‡Ô˜ Ùɘ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜, iÓ Î·d
‰bÓ ÌÔÚÂÖ Óa ıˆÚËıÂÖ ¬ÙÈ ï îÂÚ·ÔÛÙÔÏÈÎÔ-îÛÙÔÚÈÎe˜ Ù‡Ô˜ qÙ·Ó ·Ú·ÌÂÏË-
̤ÓÔ˜. §fiÁˇˆ Ùɘ çÚÁ·ÓÈÎɘ Û‡ÓıÂÛ˘ ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›·˜ Ìb ÙcÓ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·, Ôî
‰È·ÊÔÚÂÙÈÎb˜ ÚÔÛÂÁÁ›ÛÂȘ ÛÙcÓ Û¯¤ÛË ÙÔ˘˜ ‰bÓ Û˘ÓÈÛÙÔÜÛ·Ó Î¿ÔÈÔ Úfi‚ÏË-
Ì·. ò∂ÙÛÈ ÁÈa ·Ú¿‰ÂÈÁÌ·, ÛÙcÓ ™˘Ú›· ηd ÛÙcÓ ¶·Ï·ÈÛÙ›ÓË Ì¤¯ÚÈ ÙeÓ 4Ô ·åáÓ·
qÙ·Ó Ú¿ÍË Óa ÚÔËÁÂÖÙÔ Ùe ÃÚÖÛÌ· ÙÔÜ μ·Ù›ÛÌ·ÙÔ˜, âÓá Ûb ôÏϘ \∂ÎÎÏË-
ۛ˜, Ùe ÃÚÖÛÌ· ÙÂÏÔÜÙ·Ó ÌÂÙa Ùe μ¿ÙÈÛÌ·. \∂ÚfiÎÂÈÙÔ ÁÈa ÙcÓ Ú·ÎÙÈÎc
öÎÊÚ·ÛË Ùɘ ÚÔÙÂÚ·ÈfiÙËÙ·˜ Ôf ‰ÈÓfiÙ·Ó ÛÙcÓ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·, ηd ÛÙcÓ ÃÚÈ-
ÛÙÔÏÔÁ›· àÓÙ›ÛÙÔȯ·. ^øÛÙfiÛÔ, ì ‰È·ÊÔÚÂÙÈÎc ÚÔÛ¤ÁÁÈÛË ‰bÓ àÔÙÂÏÔÜÛ Ïfi-
ÁÔ ÁÈa ‰È·¯ˆÚÈÛÌfi, ‰ÈfiÙÈ ÛÙcÓ ÔéÛ›· ‰È·ÙËÚÔÜÙ·Ó, ì ëÓfiÙËÙ· ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜
ηd ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›·˜. ™ÙcÓ \∞Ó·ÙÔÏc ì ëÓfiÙËÙ· ·éÙc ‰È·ÙËÚ‹ıËΠÛÙe ÏÂÈÙÔ˘ÚÁÈÎe
â›Â‰Ô Ì¤¯ÚÈ Î·d Û‹ÌÂÚ·16.

15. μÏ. M. SMYTH, “Ante altaria”. Les rites antiques de la messe dominicale an Gaule, en
Espagne et en Italie du Nord, Cerf, Paris 2007, Û. 335.
16. ™ÙcÓ ƒˆÌ·ÈÔηıÔÏÈÎc \∂ÎÎÏËÛ›· ¬Ìˆ˜, ¬Ô˘ àe ÓˆÚd˜ ÍÂΛÓËÛÂ ï ‰È·¯ˆÚÈÛÌe˜ ÙÔÜ îÂ-
Ú·ÔÛÙÔÏÈÎfi-îÛÙÔÚÈÎÔÜ àe ÙeÓ Â鯷ÚÈÛÙÈ·Îfi-âÛ¯·ÙÔÏÔÁÈÎe Ù‡Ô ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜, ¬ˆ˜ ηd
ÙáÓ àÓÙÈÛÙÔ›¯ˆÓ ÙÚfiˆÓ ηٷÓfiËÛ˘ Ùɘ ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›·˜ ηd \∂ÎÎÏËÛÈÔÏÔÁ›·˜, âÓá ηd Ùe ‚¿ÙÈ-
ÛÌ· ηd Ùe ¯ÚÖÛÌ· ÙÂÏÈÎa ¯ˆÚ›ÛÙËÎ·Ó ÏÂÈÙÔ˘ÚÁÈο. μÏ. ÂÚÈÛÛfiÙÂÚ· ÛÙe πø. ∑∏∑π√À§∞™, «ÃÚÈ-
ÛÙÔÏÔÁ›·, ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›· ηd \∂ÎÎÏËÛÈÔÏÔÁ›·», ÛÛ. 100-116: 103-104.

225
 Dragica Tadic
£∂√§√°π∞ 2/2016

™Ùe Ï·›ÛÈÔ Ùɘ £Â›·˜ ∂鯷ÚÈÛÙ›·˜, ì ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›·, àe Ùc ÌÈa ÏÂ˘Ú¿, Ë-
Á¿˙ÂÈ àe ÙcÓ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·. ≠√Ï· ¬Û· öÚ·Í ï ÃÚÈÛÙe˜ ÁÈa Ùc ÛˆÙËÚ›· ÙÔÜ
ÎfiÛÌÔ˘, öÁÈÓ·Ó ¯¿ÚË ÛÙcÓ âÓ¤ÚÁÂÈ· ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘ ¶Ó‡̷ÙÔ˜ –àe Ùc °¤ÓÓËÛË Î·d
Ùc μ¿ÙÈÛË ÙÔÜ £Â·ÓıÚÒÔ˘, ̤¯ÚÈ ÙcÓ \∞Ó¿ÛÙ·ÛË, \∞Ó¿ÏË„Ë Î·d Ùc ¢Â˘Ù¤Ú·
¶·ÚÔ˘Û›· ΔÔ˘. ªÂÙa Ùc ‰È·Ù‡ˆÛË ÙÔÜ ÂÚd êÁ›Ô˘ ¶Ó‡̷ÙÔ˜ ‰fiÁÌ·ÙÔ˜ ÛÙcÓ
μã √åÎÔ˘ÌÂÓÈÎc ™‡ÓÔ‰Ô, ÁÈa ÙcÓ ÏÂÈÙÔ˘ÚÁÈÎc ˙ˆc Ùɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜, ï ÚfiÏÔ˜ ÙÔÜ
^∞Á›Ô˘ ¶Ó‡̷ÙÔ˜ ÛÙcÓ ÔåÎÔÓÔÌ›· Ùɘ ÛˆÙËÚ›·˜ ‚ÚÉΠÙcÓ å‰È·›ÙÂÚ‹ ÙÔ˘
öÎÊÚ·ÛË ÛÙcÓ Âé¯c Ùɘ â›ÎÏËÛ˘. Δe ÁÂÁÔÓfi˜, ¬Ìˆ˜, ¬ÙÈ ì Û˘ÁÎÂÎÚÈ̤ÓË Âé¯c
Úe˜ ÙeÓ £Âe ¶·Ù¤Ú· Ìb ÛÎÔe Óa ηٷ¤Ì„ÂÈ Ùe ¶ÓÂÜÌ· Ùe ≠∞ÁÈÔ, ‰bÓ Û˘Ó·-
ÓÙÈ¤Ù·È ÛÙÔf˜ ÚÒÙÔ˘˜ ·åáÓ˜ ÙÔÜ ¯ÚÈÛÙÈ·ÓÈÛÌÔÜ, ‰bÓ ÛËÌ·›ÓÂÈ ¬ÙÈ ì \∂ÎÎÏËÛ›·
àe Ùd˜ àÚ¯b˜ Ùɘ ≈·ÚÍ‹˜ Ù˘ ‰bÓ Âr¯Â Û˘Ó›‰ËÛË ÁÈa Ùe å‰È·›ÙÂÚÔ ÚfiÏÔ ÙÔÜ ÙÚ›-
ÙÔ˘ ÚÔÛÒÔ˘ Ùɘ ^∞Á›·˜ ΔÚÈ¿‰·˜ ÛÙe Ì˘ÛÙ‹ÚÈÔ Ùɘ £Â›·˜ ∂鯷ÚÈÛÙ›·˜ ηd
ÛÙcÓ ÔåÎÔÓÔÌ›· Ùɘ ÛˆÙËÚ›·˜.
Δe àÚ¯·ÈfiÙÂÚÔ Î›ÌÂÓÔ Ùe ïÔÖÔ Ôî ÂÚÈÛÛfiÙÂÚÔÈ âÚ¢ÓËÙb˜ ıˆÚÔÜÓ ó˜
ÚÒÙË ÂÚÈÁÚ·Êc ÙÔÜ Ì˘ÛÙËÚ›Ô˘ Ùɘ £Â›·˜ ∂鯷ÚÈÛÙ›·˜ ÂrÓ·È ì ¢È‰·¯c ∫˘Ú›-
Ô˘ ‰Èa ÙáÓ ‰Ò‰Âη àÔÛÙfiÏˆÓ ÙÔÖ˜ öıÓÂÛÈ, Ôf ÁÚ¿ÊÙËΠÁ‡Úˆ ÛÙe 90 Ì.Ã. Δe
9Ô Î·d Ùe 10Ô ÎÂÊ¿Ï·Èfi ÙÔ˘ àӷʤÚÔÓÙ·È ÛÙcÓ ∂鯷ÚÈÛÙ›·, âÓá ÛÙÔf˜ ÛÙ›¯Ô˘˜
9.4 ηd 10.5 οÔÈÔ˜ Û˘Ó·ÓÙ¿ÂÈ ‰‡Ô Âé¯b˜ Ôf àÊÔÚÔÜÓ ÛÙcÓ Û‡Ó·ÍË Ùɘ \∂Î-
ÎÏËÛ›·˜:
œÛÂÚ qÓ ÙÔÜÙÔ Ùe ÎÏ¿ÛÌ· ‰ÈÂÛÎÔÚÈṲ̂ÓÔÓ â¿Óˆ ÙáÓ çÚ¤ˆÓ ηd Û˘Ó·-
¯ıbÓ âÁ¤ÓÂÙÔ ≤Ó, Ô≈Ùˆ Û˘Ó·¯ı‹Ùˆ ÛÔ˘ ì âÎÎÏËÛ›· àe ÙáÓ ÂÚ¿ÙˆÓ Ùɘ
Áɘ Âå˜ ÙcÓ ÛcÓ ‚·ÛÈÏ›·Ó (¢È‰·¯c 9,4), ηd
ÌÓ‹ÛıËÙÈ, ·ÚÈÂ, Ùɘ âÎÎÏËÛ›·˜ ÛÔ˘, ÙÔÜ ®‡Û·Ûı·È ·éÙcÓ âÓ ÙFÉ àÁ¿FË
ÛÔ˘, ηd Û‡Ó·ÍÔÓ ·éÙcÓ àe ÙáÓ ÙÂÛÛ¿ÚˆÓ àӤ̈Ó, ÙcÓ êÁÈ·ÛıÂÖÛ·Ó, Âå˜
ÙcÓ ÛcÓ ‚·ÛÈÏ›·Ó, mÓ ìÙԛ̷۷˜ ·éÙFÉ (¢È‰·¯c 10,5)17.
^∏ âÛ¯·ÙÔÏÔÁÈÎc Û‡Ó·ÍË ÁÈa ÙcÓ ïÔ›· Á›ÓÂÙ·È ÏfiÁÔ˜ Ûb ·éÙb˜ Ùd˜ Âé¯b˜ ö¯ÂÈ
õ‰Ë Ú·ÁÌ·ÙÔÔÈËıÂÖ ÛÙeÓ ôÚÙÔ Ùɘ £Â›·˜ ∂鯷ÚÈÛÙ›·˜. Δ·˘Ùfi¯ÚÔÓ·, ì Û˘ÁÎÂ-
ÎÚÈ̤ÓË ÙÔÈÎc îÛÙÔÚÈÎc Û‡Ó·ÍË ‰›ÓÂÈ àÊÔÚÌc ÁÈa ÚÔÛ¢¯c ñbÚ Ùɘ ÔåÎÔ˘ÌÂ-
ÓÈÎɘ Û‡Ó·Í˘. ¶·Ú\ ¬ÏÔ Ôf ‰bÓ àӷʤÚÂÙ·È ÚËÙ¿, ıˆÚÔÜÌ ¬ÙÈ â‰á ÚfiÎÂÈ-
Ù·È ÁÈa Ùe öÚÁÔ ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘ ¶Ó‡̷ÙÔ˜ Ùe ïÔÖÔ Ú·ÁÌ·ÙÔÔÈÂÖÙ·È Û‡Ìʈӷ ηd
Ìb ÙÔf˜ ‰‡Ô ÚÔ·Ó·ÊÂÚfiÌÂÓÔ˘˜ ÙÚfiÔ˘˜ Ùɘ ηٷÓfiËÛ˘ Ùɘ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜.

17. ¢È‰·¯c ÙáÓ ‰Ò‰Âη àÔÛÙfiψÓ, öΉÔÛË: La Doctrine des douze apôtres (Didachè), W.
Rordorf – A. Tuilier (éd.), Sources Chrétiennes 248bis, Paris 19982, ÛÛ. 176 ηd 180.

226
 ™Ã∂™∏ ¶¡∂Àª∞Δ√§√°π∞™ ∫∞π Ãπ™Δ√§√°π∞™

^∏ ‰È·ÏÂÎÙÈÎc àÓ¿ÌÂÛ· ÛÙ‹Ó «õ‰Ë» η› «ù¯È àÎfiÌ·» Ú·ÁÌ·ÙÔÔÈË̤ÓË μ·ÛÈ-

Ï›· ÙÔÜ £ÂÔÜ, ‰ËÏÒÓÂÈ, àe Ùc Ì›· ÏÂ˘Ú¿, ¬ÙÈ Ùe ≠∞ÁÈÔ ¶ÓÂÜÌ· õ‰Ë Û˘Ó‹Á·-
Á ÙcÓ \∂ÎÎÏËÛ›· Ì¤Ûˇˆ Ì˘ÛÙËÚ›Ô˘ Ùɘ ∂鯷ÚÈÛÙ›·˜, ¬ÙÈ, ‰ËÏ·‰‹, ÂåÛ‹Á·Á Ùa
ò∂Û¯·Ù· ÛÙcÓ îÛÙÔÚ›·. ∂rÓ·È Ê·ÓÂÚe ¬ÙÈ ÚfiÎÂÈÙ·È ÁÈa âÎÂÖÓÔ Ôf ÚÔÛ‰ÈÔÚ›-
Û·ÌÂ ó˜ ‰Â‡ÙÂÚÔ Ù‡Ô Ùɘ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜. \∞e ÙcÓ ôÏÏË ÏÂ˘Ú¿, ï ‰È·ÛÎÔÚ-
ÈṲ̂ÓÔ˜ Ï·e˜ ÙÔÜ £ÂÔÜ ‰bÓ ÂrÓ·È àÎfiÌ· Û˘Ó·Á̤ÓÔ˜ Ûb Ï‹ÚË ÌÔÚÊ‹, ïfiÙÂ
Ùe ≠∞ÁÈÔ ¶ÓÂÜÌ· Ú¤ÂÈ Óa ÙeÓ Î·ıÔ‰ËÁ‹ÛÂÈ Úe˜ Ùc μ·ÛÈÏ›·, Û‡Ìʈӷ Ìb
ÙeÓ ÚáÙÔ Ù‡Ô Ùɘ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜. μϤÔ˘ÌÂ, ÏÔÈfiÓ, ¬ÙÈ ÛÙcÓ àÚ¯·ÈfiÙÂÚË
ÂÚÈÁÚ·Êc Ùɘ ∂鯷ÚÈÛÙ›·˜ Ôf ‰È·ÛÒ˙ÂÙ·È, Ôî ‰‡Ô ÙÚfiÔÈ Î·Ù·ÓfiËÛ˘ ÙÔÜ
öÚÁÔ˘ ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘ ¶Ó‡̷ÙÔ˜ ÛÙcÓ ÔåÎÔÓÔÌ›· Ùɘ ÛˆÙËÚ›·˜ Û˘Ó˘¿Ú¯Ô˘Ó Ûb
àfiÏ˘ÙË êÚÌÔÓ›·18.
™ÙcÓ \∞ÔÛÙÔÏÈÎc ·Ú¿‰ÔÛË, öÚÁÔ Ôf àÔ‰›‰ÂÙ·È ÛÙeÓ ^πfiÏ˘ÙÔ ƒÒÌ˘
(àÏÏa ¯ÚÔÓÔÏÔÁÂÖÙ·È ÙeÓ 3Ô-4Ô ·åáÓ·), ‚Ú›ÛÎÔ˘Ì ÙcÓ ÚÒÙË Ì·ÚÙ˘Ú›· Ùɘ â›-
ÎÏËÛ˘ ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘ ¶Ó‡̷ÙÔ˜, iÓ Î·d Ûb ÌÈa ÚÒÈÌË ÌÔÚÊc Ùɘ âͤÏÈÍ‹˜ Ù˘:
∫·d àÍÈÔÜÌÂÓ Ûb ¬ˆ˜ àÔÛÙ›ÏF˘ Ùe ÓÂÜÌ· ÛÔ˘ Ùe ±ÁÈÔÓ âd ÙcÓ ÚÔ-
ÛÊÔÚaÓ Ùɘ êÁ›·˜ âÎÎÏËÛ›·˜. Âå˜ íÓ Û˘Ó¿ÁˆÓ, ‰e˜ ÄÛÈÓ ÙÔÖ˜ ÌÂÙ·Ï·-
‚ÔÜÛÈÓ êÁ›ÔȘ Âå˜ Ï‹ÚˆÛÈÓ Ó‡̷ÙÔ˜ êÁ›Ô˘ Úe˜ ‚‚·›ˆÛÈÓ ›ÛÙˆ˜ âÓ
àÏËı›÷·19.
™Ùe ΛÌÂÓÔ ·éÙe ‚ϤÔ˘Ì ¬ÙÈ Á›ÓÂÙ·È â›ÎÏËÛË ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘ ¶Ó‡̷ÙÔ˜, Óa
öÚıÂÈ ÛÙa ÚÔΛÌÂÓ· ‰áÚ·, œÛÙ âÎÂÖÓÔÈ Ôf ıa ÎÔÈÓˆÓ‹ÛÔ˘Ó, Óa âÓÙ·¯ıÔÜÓ
ÛÙe ≤Ó· ™áÌ· ÙÔÜ ÃÚÈÛÙÔÜ. ^øÛÙfiÛÔ, ì Û˘ÁÎÂÎÚÈ̤ÓË ÚÔÛ¢¯c ÁÈa ÙcÓ ÌÂÙ·-
‚ÔÏc ÙáÓ ÚÔÛÊÂÚfiÌÂÓˆÓ ‰ÒÚˆÓ Ûb ™áÌ· ηd ∞xÌ· ÃÚÈÛÙÔÜ, àÎfiÌ· ‰bÓ

18. μÏ. W. RORDORF, «Liturgie et eschatologie», L’économie du salut dans la liturgie,

Conférences Saint-Serge 1970, Roma 1982, ÛÛ. 219-229:225-227. ^√ Rordorf âÈÛËÌ¿ÓÂÈ ¬ÙÈ ì
\∂ÎÎÏËÛ›· Ìb ÙcÓ ‰‡Ó·ÌË ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘ ¶Ó‡̷ÙÔ˜ ¿ÓÙ· ÍÂÎÈÓ¿ÂÈ àe ÙcÓ õ‰Ë Ì˘ÛÙËÚÈ·Îa Ú·Á-
Ì·ÙÔÔÈË̤ÓË âÛ¯·ÙÔÏÔÁÈÎc Û‡Ó·ÍË Î·d ÎÈÓÂÖÙ·È Úe˜ ÙcÓ μ·ÛÈÏ›· ì ïÔ›· àÎfiÌ· ‰bÓ ÂrÓ·È
·ÚÔÜÛ· ÛÙcÓ ÏËÚfiÙËÙ¿ Ù˘ (Û. 227). ™¯Â‰eÓ ú‰È· ÂåÎfiÓ· Ùɘ Û‡Ó·Í˘ Ùɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜ àe ÙáÓ
ÙÂÛÛ¿ÚˆÓ àӤ̈Ó, Ôf ÚÔ¤Ú¯ÂÙ·È àe Ùe ∫·Ùa ª·Ùı·ÖÔÓ 24, 31 ηd ö¯ÂÈ åÛ¯˘Úe âÛ¯·ÙÔÏÔÁÈÎe
¯·Ú·ÎÙÉÚ·, ‚Ú›ÛÎÔ˘Ì ηd ÛÙa ÌÂÙ·ÁÂÓ¤ÛÙÂÚ· ΛÌÂÓ· ÙáÓ \∞Ó·ÊÔÚáÓ, ¬ˆ˜ ıa ‰ÔÜÌ ·Ú·-
οو.
19. \∞ÔηٿÛÙ·ÛË ÙÔÜ ëÏÏËÓÈÎÔÜ ÎÂÈ̤ÓÔ˘ Ùɘ â›ÎÏËÛ˘ Ùɘ \∞Ó·ÊÔÚĘ Ùɘ \∞ÔÛÙÔÏÈÎɘ
·Ú¿‰ÔÛ˘ Û‡Ìʈӷ Ìb ÙeÓ B. Botte. μÏ. B. BOTTE, “L’Épiclèse de l’Anaphore d’Hippolyte”,
Recherches de théologie ancienne et médiévale 14 (1947), ÛÛ. 241-251:248. √î ·ÚȘ âÎÊÚ¿ÛÂȘ
·éÙɘ Ùɘ ÚÔÛ¢¯É˜ â·Ó·Ï·Ì‚¿ÓÔÓÙ·È Î·d ÛÙcÓ ÏÂÈÙÔ˘ÚÁÈÎc ÚÔÛ¢¯c ÙÔÜ Testamentum
Domini (™˘Ú›·, Á‡Úˆ ÛÙa 350 Ì.ÃØ ÁÈa Ùe ΛÌÂÓÔ ‚Ï. ÛÙe Testamentum Domoni Nostri Jesu
Christii, öΉÔÛË Î·d ÌÂÙ¿ÊÚ·ÛË ÛÙa Ï·ÙÈÓÈÎa àe I. E. Rahmani, Û. 43).

227
 Dragica Tadic
£∂√§√°π∞ 2/2016

ñ¿Ú¯ÂÈ. ¶·Ú\ ¬Ï· ·éÙ¿, Ùe ΛÌÂÓÔ ·éÙɘ Ùɘ â›ÎÏËÛ˘ Ì·ÚÙ˘ÚÂÖ ¬ÙÈ ï Û˘Á-
Áڷʤ·˜ Ùɘ \∞ÔÛÙÔÏÈÎɘ ·Ú¿‰ÔÛ˘ âÎÊÚ¿˙ÂÈ Ù·˘Ùfi¯ÚÔÓ· ηd ÙÔf˜ ‰‡Ô ÙÚfi-
Ô˘˜ ηٷÓfiËÛ˘ Ùɘ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜. Δe ¶ÓÂÜÌ· Ú·ÁÌ·ÙÔÔÈÂÖ Ùe ÁÂÁÔÓe˜
ÙÔÜ ÃÚÈÛÙÔÜ, ¬ˆ˜ ÛÙc °¤ÓÓËÛ‹ ΔÔ˘, öÙÛÈ Î·d ÙÒÚ· ÛÙcÓ Û‡Ó·ÍË Ùɘ \∂ÎÎÏË-
Û›·˜, Ì¤Ûˇˆ ÙáÓ Â鯷ÚÈÛÙÈ·ÎáÓ ‰ÒÚˆÓ20. Δe ¶ÓÂÜÌ·, ¬Ìˆ˜, Ù·˘Ùfi¯ÚÔÓ· àÎÔ-
ÏÔ˘ıÂÖ ÙeÓ ÃÚÈÛÙe ηd ÙfiÙ ì ·ÚÔ˘Û›· ÙÔ˘ ö¯ÂÈ ó˜ ÛÎÔe ÙcÓ Û‡Ó·ÍË ÙáÓ È-
ÛÙáÓ, âÊfiÛÔÓ ‰bÓ ö¯ÂÈ Ú·ÁÌ·ÙÔÔËıÂÖ Ùe ϋڈ̷ Ùɘ âÛ¯·ÙÔÏÔÁÈÎɘ ÎÔÈÓˆ-
Ó›·˜.
\∞Í›˙ÂÈ Óa ÛËÌÂȈıÂÖ Î·d ≤Ó· ¯·Ú·ÎÙËÚÈÛÙÈÎe ¯ˆÚ›Ô àe Ùe öÚÁÔ ∫·Ùa ·îÚ¤-
ÛÂˆÓ ÙÔÜ ∂åÚËÓ·›Ô˘ Ùɘ §˘áÓÔ˜. ªÂÙa ÙcÓ àÓ·ÊÔÚ¿ ÙÔ˘ Ûb ¯ˆÚ›· Ùɘ ∫·ÈÓɘ
¢È·ı‹Î˘ Ìb Ùa ïÔÖ· âȂ‚·ÈÒÓÂÈ ¬ÙÈ Ùe ≠∞ÁÈÔ ¶ÓÂÜÌ· ÂrÓ·È ì ‰‡Ó·ÌË Ôf
Ú·ÁÌ·ÙÔÔÈÂÖ Ùe ª˘ÛÙ‹ÚÈÔ ÙÔÜ ÃÚÈÛÙÔÜ, ÛÙe ÛÙ›¯Ô 17.2 ÙÔÜ ΔÚ›ÙÔ˘ ‚È‚Ï›Ô˘
ÙÔÜ öÚÁÔ˘ ∫·Ùa ·îÚ¤ÛˆÓ, ï ∂åÚËÓ·ÖÔ˜ âÍËÁÂÖ ÁÈ·Ùd ï £Âe˜ ¶·ÙcÚ öÛÙÂÈÏ ÙeÓ
¶·Ú¿ÎÏËÙÔ, ÛËÌÂÈÒÓÔÓÙ·˜:
(...) ÌÂÙa ÙcÓ àÓ¿ÏË„ÈÓ ÙÔÜ ∫˘Ú›Ô˘ âd ÙÔf˜ Ì·ıËÙa˜ âÓ ÙFÉ ÂÓÙËÎÔÛÙFÉ,
ö¯ÔÓ âÍÔ˘Û›·Ó ¿ÓÙˆÓ âıÓáÓ Úe˜ ÂúÛÔ‰ÔÓ Ùɘ ˙ˆÉ˜ ηd ôÓÔÈÍÈÓ Ùɘ
ηÈÓɘ ‰È·ı‹Î˘ (...) 21.
ªÈÏ¿ÂÈ, ‰ËÏ·‰‹, ÁÈa ÙcÓ Û‡Ó·ÍË ÙÔÜ ‰È·ÛÎÔÚÈṲ̂ÓÔ˘ Ï·ÔÜ ÙÔÜ £ÂÔÜ àe
Ùe ≠∞ÁÈÔ ¶ÓÂÜÌ·. ≠√ˆ˜ ‚ϤÔ˘ÌÂ, ÛÙeÓ ∂åÚËÓ·ÖÔ ñ¿Ú¯ÂÈ àÎfiÌ· ÌÈa ÔÏf
êÚÌÔÓÈÎc Û‡Ó‰ÂÛË ÙáÓ ‰‡Ô Ù‡ˆÓ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜, ì ïÔ›·, ¬ˆ˜ àӷʤÚıË-
ÎÂ, ‰bÓ ÂrÓ·È ÌÈa êÏc â·Ó¿ÏË„Ë Ùɘ Û‡Ó‰ÂÛ˘ Ôf ñ¿Ú¯ÂÈ ÛÙcÓ ∫·ÈÓc ¢È·-
ı‹ÎË, àÏÏa ì âͤÏÈÍ‹ Ù˘ ÛÙcÓ ú‰È· ÓÂ˘Ì·ÙÈÎc ·Ú¿‰ÔÛË.
^∏ ÂåÎfiÓ· Ùɘ Û‡Ó·Í˘ Ùɘ ‰È·Û·Ṳ́Ó˘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜ Ôf ÚˆÙÔÂÌÊ·Ó›˙Â-
Ù·È ÛÙc ¢È‰·¯‹, â·Ó·Ï·Ì‚¿ÓÂÙ·È Î·d ÛÙd˜ \∞ÔÛÙÔÏÈÎb˜ ¢È·Ù·Á¤˜, ÌÈa âÂÍÂÚ-

20. ™Ùe ΛÌÂÓÔ Ùɘ ÏÂÈÙÔ˘ÚÁ›·˜ Ùɘ \∞ÔÛÙÔÏÈÎɘ ·Ú¿‰ÔÛ˘ àӷʤÚÂÙ·È ¬ÙÈ ï ÃÚÈÛÙe˜ ÁÂÓ-
Ó‹ıËΠàe Ùe ≠∞ÁÈÔ ¶ÓÂÜÌ· ηd ÙcÓ ¶·Úı¤ÓÔ. μÏ. B. BOTTE, La Tradition apostolique de Saint
Hippolyte. Essai de reconstitution (Liturgiegeschichtliche Quellen und Forschungen 39),
Aschendorff, Münster 19892, ÛÛ. 14-15. ¶ÚÔÁÂÓ¤ÛÙÂÚ·, ηd ï \πÔ˘ÛÙ›ÓÔ˜, ºÈÏfiÛÔÊÔ˜ ηd ª¿Ú-
Ù˘˜ ÛÙcÓ \∞ÔÏÔÁ›· ÙÔ˘ àÓ·ÊÂÚfiÙ·Ó Ìb ·ÚfiÌÔÈÔ ÙÚfiÔ ÛÙe ≠∞ÁÈÔ ¶ÓÂÜÌ·. ™˘ÁÎÂÎÚÈ̤ӷ, ·-
Ú·ÏÏ‹ÏÈ˙ Ùe Ì˘ÛÙ‹ÚÈÔ Ùɘ ∂鯷ÚÈÛÙ›·˜ Ìb ÙcÓ Á¤ÓÓËÛË ÙÔÜ ÃÚÈÛÙÔÜ. ^∏ ú‰È· ‰‡Ó·ÌË, ϤÂÈ ï \πÔ˘-
ÛÙ›ÓÔ˜, ì ïÔ›· Ú·ÁÌ·ÙÔÔ›ËÛ ÙcÓ Û¿ÚΈÛË ÙÔÜ ÃÚÈÛÙÔÜ, Ú·ÁÌ·ÙÔÔÈÂÖ Î·d Ùc ÌÂÙ·‚ÔÏc
ÙáÓ ‰ÒÚˆÓ Ûb ™áÌ· ηd ∞xÌ· ΔÔ˘ ÛÙcÓ £Â›· §ÂÈÙÔ˘ÚÁ›·. ªb ·éÙc ÙcÓ ôÔ„Ë, Ì¿ÏÈÛÙ·, âͤ-
ÊÚ·Û ÌÈa Â鯷ÚÈÛÙÈ·Îfi-âÎÎÏËÛÈÔÏÔÁÈÎc ηٷÓfiËÛË Ùɘ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜. μÏ. π√À™Δπ¡√™ ºπ-
§√™√º√™ ∫∞π ª∞ƒΔÀ™, \∞ÔÏÔÁ›· ∞ã, 66.2, PG 6, 428C-429A.
21. IRÉNÉE DE LYON, Contre les hérésies, livre III, A. Rousseau - L. Doutreleau (éd), t. II,
Sources Chrétiennes 211, Cerf, Paris 1974, Û. 331.

228
 ™Ã∂™∏ ¶¡∂Àª∞Δ√§√°π∞™ ∫∞π Ãπ™Δ√§√°π∞™

Á·Ṳ̂ÓË Û˘ÏÏÔÁc ·Ï·ÈáÓ ÎÂÈÌ¤ÓˆÓ Ôf Û˘ÓÙ¿¯ıËΠÁ‡Úˆ ÛÙe 380, ÛÙcÓ Â-
ÚÈÔ¯c \∞ÓÙÈԯ›·˜. ™Ùe ≤‚‰ÔÌfi Ù˘ ‚È‚Ï›Ô, ÛÙe ÛÙ›¯Ô 25, ‰È·‚¿˙Ô˘ÌÂ:
™f ‰¤ÛÔÙ· ·ÓÙÔÎÚ¿ÙÔÚ, £Âb ·åÒÓÈÂ, œÛÂÚ qÓ ÙÔÜÙÔ ‰ÈÂÛÎÔÚÈṲ̂ÓÔÓ
ηd Û˘Ó·¯ıbÓ âÁ¤ÓÂÙÔ Âx˜ ôÚÙÔ˜, Ô≈Ùˆ˜ Û˘Ó¿Á·Á¤ ÛÔ˘ ÙcÓ \∂ÎÎÏËÛ›·Ó
àe ÂÚ¿ÙˆÓ Ùɘ Áɘ Âå˜ ÙcÓ ÛcÓ ‚·ÛÈÏ›·Ó 22.
^∏ Û˘ÁÎÂÎÚÈ̤ÓË Âé¯c ‰bÓ ‰È·ÙËÚ‹ıËΠÌfiÓÔ ÛÙc Û˘ÚÈ·Óc ·Ú¿‰ÔÛË, àÏÏa
ηd ÛÙcÓ ·åÁ˘Ùȷ΋. ™Ùe ∂é¯ÔÏfiÁÈÔ ÙÔÜ ™ÂÚ·›ˆÓÔ˜, ÙÔÜ âÈÛÎfiÔ˘ £Ìԇˆ˜
(ÂÚd Ùe 350 Ì.Ã.) â·Ó·Ï·Ì‚¿ÓÔÓÙ·È Û¯Â‰eÓ Î˘ÚÈÔÏÂÎÙÈÎa Ôî ϤÍÂȘ ÙÔÜ ™‡ÚÈ-
Ô˘ Û˘ÁÁڷʤ· Ùɘ ¢È‰·¯É˜. ™Ùe ΛÌÂÓÔ Ùɘ \∞Ó·ÊÔÚĘ, ÌÂÙa ÙÔf˜ î‰Ú˘ÙÈÎÔf˜
ÏfiÁÔ˘˜, àÎÔÏÔ˘ıÂÖ ì Âé¯c Úe˜ ÙeÓ £Âe ¶·Ù¤Ú·:
∫·d œÛÂÚ ï ôÚÙÔ˜ ÔyÙÔ˜ âÛÎÔÚÈṲ̂ÓÔ˜ qÓ â¿Óˆ ÙáÓ çÚ¤ˆÓ ηd Û˘Ó·-
¯ıÂd˜ âÁ¤ÓÂÙÔ Âå˜ ≤Ó, Ô≈Ùˆ ηd ÙcÓ êÁ›·Ó ÛÔ˘ âÎÎÏËÛ›·Ó Û‡Ó·ÍÔÓ âÎ ·-
ÓÙe˜ öıÓÔ˘˜ ηd ¿Û˘ ¯ÒÚ·˜ ηd ¿Û˘ fiψ˜ ηd ÎÒÌ˘ ηd ÔúÎÔ˘ ηd
Ô›ËÛÔÓ Ì›·Ó ˙áÛ·Ó Î·ıÔÏÈÎcÓ âÎÎÏËÛ›·Ó 23.
∫·d ÛÙeÓ ¿˘ÚÔ ÙÔÜ Der-Balizeh, Ôf ¯ÚÔÓÔÏÔÁÂÖÙ·È ÛÙeÓ 6Ô ·åáÓ·, iÓ Î·d
ÂrÓ·È Èı·ÓeÓ Óa Ì·ÚÙ˘ÚÂÖ àÚ¯·ÈfiÙÂÚË ·Ú¿‰ÔÛË, ÌÂÙa àe ÙcÓ ÚÔÛ¢¯c Úe˜
Ùe £Âe ¶·Ù¤Ú· Óa ηٷ¤Ì„ÂÈ Ùe ≠∞ÁÈÔ ¶ÓÂÜÌ· ÁÈa Óa οÓÂÈ Ùa ÚÔÛÊÂÚfiÌÂ-
Ó· ‰áÚ· ™áÌ· ηd ∞xÌ· ÃÚÈÛÙÔÜ, ÛËÌÂÈÒÓÂÙ·È:
∫·d nÓ ÙÚfiÔÓ ÔyÙÔ˜ ï ôÚÙÔ˜ âÛÎÔÚÈṲ̂ÓÔ˜ qÓ â¿Óˆ çÚ¤ˆÓ (...) Ô≈Ùˆ˜
âÈÛ‡Ó·ÍÔÓ ÙcÓ Î·ıÔÏÈÎcÓ âÎÎÏËÛ›·Ó ÙÔÜ \πËÛÔÜ ÃÚÈÛÙÔÜ 24.
∂rÓ·È ÚÔÊ·Ób˜ ¬ÙÈ ÛÙd˜ Â鯷ÚÈÛÙÈ·Îb˜ Âé¯b˜ Ôf àӷʤڷÌ ̤¯ÚÈ ÛÙÈÁÌɘ,
Ì·ÚÙ˘ÚÂÖÙ·È Û·Êá˜ ì ‰È·ÏÂÎÙÈÎc àÓ¿ÌÂÛ· ÛÙe õ‰Ë ηd ù¯È àÎfiÌ·, ¯·Ú·ÎÙËÚÈ-
ÛÙÈÎc ÁÈa ÙcÓ Â鯷ÚÈÛÙÈ·Îc Û‡Ó·ÍË ÛÙcÓ îÛÙÔÚ›·, ¬Ô˘ Ùe öÚÁÔ ÙÔÜ ¶Ó‡̷ÙÔ˜
ηd ÚÔËÁÂÖÙ·È Î·d Ù·˘Ùfi¯ÚÔÓ· àÎÔÏÔ˘ıÂÖ Ùe öÚÁÔ ÙÔÜ ÃÚÈÛÙÔÜ. ¶·Ú·ÙËÚÂÖÙ·È,
¬Ìˆ˜, Ù·˘Ùfi¯ÚÔÓ· ηd ÌÈa ÛÙÚÔÊc Úe˜ ÙcÓ îÛÙÔÚÈÎc ù„Ë Ùɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜ ηd
ÙcÓ îÛÙÔÚÈÎÔ-îÂÚ·ÔÛÙÔÏÈÎc ηٷÓfiËÛË Ùɘ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜.

22. μÏ. Les Constitutions Apostoliques, t. III, M. Metzger (éd.), Sources Chrétiennes 336,
Cerf, Paris 1987, Û. 54.
23. F. E. BRIGHTMAN «The Sacramentary of Serapion of Thmuis», Journal of Theological
Studies 1 (1900), ÛÛ. 88-113:106.
24. Der-Balizeh papyrus, Fol. II verso, I.1-11, ÛÙfi: C. H. ROBERTS – B. CAPELLE, ∞n Early
euchologium, the Dêr-Balizeh papyrus enlarged and reedited, Louvain 1949, Û. 26.

229
 Dragica Tadic
£∂√§√°π∞ 2/2016

4. ^∏ âͤÏÈÍË Ùɘ ‰È‰·Ûηϛ·˜ ÂÚd ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘ ¶Ó‡̷ÙÔ˜

^∏ âÌÊ¿ÓÈÛË ‰È¿ÊÔÚˆÓ ·îÚÂÙÈÎáÓ, ηd å‰È·›ÙÂÚ· ÙáÓ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÌ¿¯ˆÓ, Ôî

ïÔÖÔÈ qÙ·Ó Ôî Èe ‰Ú·ÛÙ‹ÚÈÔÈ Î·Ùa ÙeÓ 4Ô ·åáÓ· Ì.Ã., üıËÛ·Ó ÙcÓ \∂ÎÎÏËÛ›·
Óa ÙÔf˜ ‰ÒÛÂÈ ÌÈa ïÚÈÛÙÈÎc ηd ÍÂοı·ÚË à¿ÓÙËÛË, ‰È·Û·ÊËÓ›˙ÔÓÙ·˜ Ìb ÙeÓ
ÙÚfiÔ ·éÙe ÙcÓ ÂÚd ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘ ¶Ó‡̷ÙÔ˜ ‰È‰·Ûηϛ·. ∞éÙc ì ΛÓËÛË àÓÙÈη-
ÙÔÙÚ›˙ÂÙ·È Ìb ≤Ó· Û·ÊÉ ÙÚfiÔ ÛÙcÓ âͤÏÈÍË Ùɘ Âé¯É˜ Ùɘ â›ÎÏËÛ˘, Ôf ‚ÚÈ-
ÛÎfiÙ·Ó Ûb ·Ú¿ÏÏËÏË ¯Ú‹ÛË. ò∂ÙÛÈ ¬Ù·Ó ì \∂ÎÎÏËÛ›· ÎÏ‹ıËΠÓa ñÂÚ·ÛÈÛÙÂÖ
Ûb ‰ÔÁÌ·ÙÈÎe â›Â‰Ô ÙcÓ ïÌÔÔ˘ÛÈfiÙËÙ· ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘ ¶Ó‡̷ÙÔ˜ Ìb ÙeÓ ¶·Ù¤Ú·
ηd ÙeÓ Àîfi, ÛÙe â›Â‰Ô Ùɘ Ú¿Í˘, ÛÙc ÏÂÈÙÔ˘ÚÁÈÎc ˙ˆc Ùɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜ Ùɘ
\∞Ó·ÙÔÏɘ âÈÎÚ¿ÙËÛ ì ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁÈÎc â›ÎÏËÛË25.
Δe ϤÔÓ ¯·Ú·ÎÙËÚÈÛÙÈÎe ·Ú¿‰ÂÈÁÌ· àÔÙÂÏÂÖ ì \∂ÎÎÏËÛ›· ÙáÓ ^πÂÚÔÛÔ-
χ̈Ó. ^√ â›ÛÎÔfi˜ Ù˘ ∫‡ÚÈÏÏÔ˜ (351-386) öÌÂÈÓ ÁÓˆÛÙe˜ ÛÙcÓ îÛÙÔÚ›· ó˜
Û˘ÓÙ¿ÎÙ˘ ÙáÓ ‚·ÙÈÛÌ·ÙÈÎáÓ Î·d Ì˘ÛÙ·ÁˆÁÈÎáÓ ∫·Ù˯‹ÛÂˆÓ 26. ™ÙcÓ 5Ë ª˘-
ÛÙ·ÁˆÁÈÎc ηً¯ËÛË, Û¯ÔÏÈ¿˙ÔÓÙ·˜ Ùa ÙÂÎÙ·ÈÓfiÌÂÓ· ÛÙc £Â›· ∂鯷ÚÈÛÙ›·, ο-
ÓÂÈ Û·Ê¤Ûٷٷ ÏfiÁÔ ÁÈa ÙcÓ Âé¯c Ùɘ â›ÎÏËÛ˘ ó˜ Âé¯c Ìb ÙcÓ ïÔ›· Á›ÓÂÙ·È
â›ÎÏËÛË ÛÙe ≠∞ÁÈÔ ¶ÓÂÜÌ· Óa êÁÈ¿ÛÂÈ Î·d ÌÂÙ·‚¿ÏÏÂÈ Ùa ÚÔÛÊÂÚfiÌÂÓ·
‰áÚ·27. ΔcÓ ÂÚ›Ô‰Ô Î·Ùa ÙcÓ ïÔ›· ï ∫‡ÚÈÏÏÔ˜ ‰›‰·ÛΠÙÔf˜ ÓÂÔÊÒÙÈÛÙÔ˘˜,

25. ΔÔÓ›˙Ô˘Ì ¬ÙÈ ÂrÓ·È ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁÈÎc âÂȉc ÛÙa àÚ¯·ÈfiÙÂÚ· ÏÂÈÙÔ˘ÚÁÈÎa ΛÌÂÓ· Ì·ÚÙ˘-
ÚÔÜÓÙ·È Î·d Ôî ¯ÚÈÛÙÔÏÔÁÈÎb˜ ηd ÙÚÈ·‰ÔÏÔÁÈÎb˜ âÈÎÏ‹ÛÂȘ. °Èa ÙcÓ îÛÙÔÚÈÎc ÔÚ›· Ùɘ âͤÏÈ-
͢ Ùɘ â›ÎÏËÛ˘ ‚Ï. R. TAFT, “From logos to spirit: On the early history of the epiclesis”, in
Gratias agamus. Studien zum eucharistischen Hochgebet, für Balthasar Fischer, ed. A. Heinz –
H. Rennings, Liturgischen Instituten Salzburg, Trier, Zürich, Freiburg/Basel/Vienna: Herder,
1992, 489-502.
26. Δe ¬ÙÈ ï ∫‡ÚÈÏÏÔ˜ ÂrÓ·È Û˘ÁÁڷʤ·˜ ÙáÓ ª˘ÛÙ·ÁˆÁÈÎáÓ Î·Ù˯‹ÛÂˆÓ àÌÊÈÛ‚ËÙÂÖÙ·È
õ‰Ë àe ÙeÓ 16Ô ·åáÓ·. ∞éÙb˜ Û˘Ó‹ıˆ˜ àÔ‰›‰ÔÓÙ·Ó ÛÙeÓ ‰È¿‰Ô¯fi ÙÔ˘ ÛÙe ıÚfiÓÔ Ùɘ \∂ÎÎÏË-
Û›·˜ ÙáÓ ^πÂÚÔÛÔχ̈Ó, ÛÙeÓ \πˆ¿ÓÓË ππ (387-417). ¶ÚfiÛÊ·Ù˜ öÚ¢Ó˜ ¬Ìˆ˜, ‰Â›¯ÓÔ˘Ó ¬ÙÈ Ôî
ª˘ÛÙ·ÁˆÁÈÎb˜ ηÙ˯‹ÛÂȘ àÓ‹ÎÔ˘Ó àfiÏ˘Ù· ÛÙe ÓÂÜÌ· ÙÔÜ ∫˘Ú›ÏÏÔ˘. h∞Ó ‰bÓ Ùd˜ öÁÚ·„ ï
ú‰ÈÔ˜, ÙfiÙ Ùd˜ ·ÚÔ˘Û›·Û ÌÚÔÛÙa Ûb ÓÂÔÊÒÙÈÛÙÔ˘˜, ηd öÂÈÙ· ηٷÁÚ¿ÊËÎ·Ó àe ÙÔf˜ ‰È·-
‰fi¯Ô˘˜ ÙÔ˘. μÏ. K. J. BURRESON, “The Anaphora of the Mystagogical Catecheses of Cyril of
Jerusalem”, Essays on Early Eastern Eucharistic Prayers, ed. P. Bradshaw, The Liturgical Press,
Collegville, MN 1997, ÛÛ. 131-151:131-133, ηd A. PIEDAGNEL, ÂåÛ·ÁˆÁc ÛÙcÓ ÎÚÈÙÈÎc öΉÔÛË
Cyrille de Jérusalem, Catéchèses Mystagogiques, Sources Chrétiennes 126bis, Cerf, Paris 1988,
ÛÛ. 18-40 ηd 177-187.
27. ∂rÙ· (...) ·Ú·Î·ÏÔÜÌÂÓ ÙeÓ ÊÈÏ¿ÓıÚˆÔÓ £ÂeÓ Ùe ±ÁÈÔÓ ¶ÓÂÜÌ· âÍ·ÔÛÙÂÖÏ·È âd Ùa
ÚÔΛÌÂÓ·, ¥Ó· ÔÈ‹ÛFË ÙeÓ ÌbÓ ôÚÙÔÓ ÛáÌ· ÃÚÈÛÙÔÜ, ÙeÓ ‰b ÔrÓÔÓ ·xÌ· ÃÚÈÛÙÔÜØ ·ÓÙe˜ ÁaÚ
Ôy iÓ âÊ¿„ËÙ·È Ùe ±ÁÈÔÓ ¶ÓÂÜÌ·, ÙÔÜÙÔ ìÁ›·ÛÙ·È Î·d ÌÂÙ·‚¤‚ÏËÙ·È. CYRILLE DE JÉRUSALEM,
Catéchèses Mystagogiques, V.7, SC 126bis, 154.

230
 ™Ã∂™∏ ¶¡∂Àª∞Δ√§√°π∞™ ∫∞π Ãπ™Δ√§√°π∞™

ÛÙa ^πÂÚÔÛfiÏ˘Ì· ÙÂÏÔÜÙ·Ó ì §ÂÈÙÔ˘ÚÁ›· ÙÔÜ \π·ÎÒ‚Ô˘, \∞‰ÂÏÊfiıÂÔ˘28. ™Ùe Λ-

ÌÂÓÔ Ùɘ ÏÂÈÙÔ˘ÚÁ›·˜ ·éÙɘ, Û‡Ìʈӷ Ìb Ùd˜ âÎÊÚ¿ÛÂȘ Ù˘ ™˘Ì‚fiÏÔ˘ Ùɘ ›-
ÛÙˆ˜ âΛӢ Ùɘ âԯɘ, Ùe ≠∞ÁÈÔ ¶ÓÂÜÌ· ÂÚÈÁÚ¿ÊÂÙ·È ÍÂοı·Ú· ó˜ ±ÁÈÔ,
ïÌÔÔ‡ÛÈÔ Î·d Û˘Ó·ÈÒÓÈÔ ÙÔÜ ¶·ÙÚe˜ ηd ÙÔÜ ÀîÔÜ. ™‡Ìʈӷ Ìb ·éÙ¿, ÛÙcÓ ÙÚ›-
ÌÂÚË \∞Ó·ÊÔÚa ÙÔÜ \π·ÎÒ‚Ô˘, ¬Ô˘ ï ÚfiÏÔÁÔ˜ ÂrÓ·È àÊÈÂڈ̤ÓÔ˜ ÛÙeÓ ¶·Ù¤-
Ú·, ηd Ùe post-sanctus ηd ì àÓ¿ÌÓËÛË ÛÙeÓ Àîfi, ì â›ÎÏËÛË Û˘ÓÈÛÙÄ Ùc ‰ÔÍÔ-
ÏÔÁ›· ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘ ¶Ó‡̷ÙÔ˜29. ∫·d Ùe ≠∞ÁÈÔ ¶ÓÂÜÌ·, ÙÔÜ ïÔ›Ô˘ Ôî âÈıÂÙÈÎÔd
ÚÔÛ‰ÈÔÚÈÛÌÔd ÁÈa ÚÒÙË ÊÔÚa âÎʤÚÔÓÙ·È Ìb Û·Ê‹ÓÂÈ· Ûb ÌÈa \∞Ó·ÊÔÚ¿,
ÂrÓ·È âÎÂÖÓÔ Ôf âÎÏËÚÒÓÂÈ Î·d ïÏÔÎÏËÚÒÓÂÈ Ùe öÚÁÔ ÙÔÜ ÃÚÈÛÙÔÜ, ÙfiÛÔ ÛÙcÓ
îÛÙÔÚ›·, ¬ÛÔ Î·d ÛÙcÓ ·åˆÓÈfiÙËÙ·.
ΔÂÏÈο, ÌÂÙa Ùc ™‡ÓÔ‰Ô Ùɘ ∫ˆÓÛÙ·ÓÙÈÓÔ˘fiψ˜, Ùe 381, ηıg˜ â›Û˘ ηd
Ùe ‰ÔÁÌ·ÙÈÎe öÚÁÔ ÙÔÜ ªÂÁ¿ÏÔ˘ μ·Û›ÏÂÈÔ˘ ηd ÙÔÜ °ÚËÁfiÚÈÔ˘ ÙÔÜ £ÂÔÏfiÁÔ˘,
àÔÎÏ›ÛÙËΠοı ۇÁ¯˘ÛË j ·îÚÂÙÈÎc àÓÙ›ÏË„Ë ì ïÔ›· ıa â͛ۈÓ Ùe ≠∞ÁÈÔ
¶ÓÂÜÌ· Ìb ÌÈa àÚfiÛˆË ‰‡Ó·ÌË Î·d ÂÚÈÔÚÈṲ̂ÓÔ ‰›Ô ‰Ú¿Û˘. √î ÌÂÁ¿ÏÔÈ
∫··‰fiΘ ¶·Ù¤Ú˜ à·ÓÙÒÓÙ·˜ ÛÙd˜ ÚÔÎÏ‹ÛÂȘ Ùɘ âԯɘ Ìb ÙÚfiÔ Ìc
âȉ¯fiÌÂÓÔ àÌÊÈÛ‚‹ÙËÛ˘, à¤‰ÂÈÍ·Ó ¬ÙÈ Ùe ≠∞ÁÈÔ ¶ÓÂÜÌ· ÂrÓ·È £Âfi˜, ≤Ó·
àe Ùa ÙÚ›· ÚfiÛˆ· Ùɘ ^∞Á›·˜ ΔÚÈ¿‰Ô˜, Ìb Û˘ÁÎÂÎÚÈ̤ÓÔ ÚfiÏÔ ÛÙcÓ ÔåÎÔÓÔ-
Ì›· Ùɘ ÛˆÙËÚ›·˜, Ùe ïÔÖÔ âÎÊÚ¿˙ÂÙ·È Î·d ÛÙcÓ £Â›· §ÂÈÙÔ˘ÚÁ›·30.

28. Δe ΛÌÂÓÔ Ùɘ ÏÂÈÙÔ˘ÚÁ›·˜ àÓ·ıˆڋıËΠηÙa Ùe 4Ô ·åáÓ· ηd ñ¿Ú¯Ô˘Ó ‚¿ÛÈ̘ àfi-
„ÂȘ ¬ÙÈ ÙcÓ âÂÍÂÚÁ·Û›· ÙÔ˘ ÙcÓ öηÓ ï ú‰ÈÔ˜ ï ∫‡ÚÈÏÏÔ˜. μÏ. K. J. BURRESON, “The Anaphora
of the Mystagogical Catecheses of Cyril of Jerusalem”, ÛÛ. 131-151:150-151, ηd J. R. K.
FENWICK, The Anaphoras of St Basil and St James. An Investigaton into their Common Origin,
Orientalia Christiana Analecta 240, Roma 1992, ÛÛ. 305-307.
29. (...) ηd âÍ·fiÛÙÂÈÏÔÓ âÊ\ ìÌĘ ηd âd Ùa ÚÔΛÌÂÓ· ‰áÚ· Ù·ÜÙ· Ùe ÓÂÜÌ· ÛÔ˘ Ùe ·-
Ó¿ÁÈÔÓ Ùe ·ÚÈÔÓ Î·d ˙ˆÔÔÈeÓ Ùe Û˘ÓıÚÔÓfiÓ ÛÔÈ Î·d ı¡á ηd ·ÙÚd ηd Ùˇá ÌÔÓÔÁÂÓÂÖ ÛÔ˘ ˘îˇá
Ùe Û˘Ì‚·ÛÈÏÂÜÔÓ Ùe ïÌÔÔ‡ÛÈÔÓ Î·d Û˘Ó·˝‰ÈÔÓ, Ùe Ï·ÏÉÛ·Ó âÓ ÓfiÌˇˆ ηd ÚÔʋٷȘ ηd ÙFÉ Î·ÈÓ‹
ÛÔ˘ ‰È·ı‹ÎFË (...) ∞éÙe Ùe ÓÂÜÌ· ÛÔ˘ Ùe ·Ó¿ÁÈÔÓ Î·Ù¿ÂÌ„ÔÓ ‰¤ÛÔÙ· âÊ\ ìÌĘ ηd âd Ùa
ÚÔΛÌÂÓ· ±ÁÈ· ‰áÚ· Ù·ÜÙ· ¥Ó· âÈÊÔÈÙÉÛ·Ó ÙFÉ êÁ›÷· ηd àÁ·ıFÉ Î·d âÓ‰fiÍÔ˘ ·éÙÔÜ ·ÚÔ˘Û›÷·
êÁÈ¿ÛFË Î·d ÔÈ‹ÛFË ÙeÓ ÌbÓ ôÚÙÔÓ ÙÔÜÙÔÓ ÛáÌ· ±ÁÈÔÓ ÃÚÈÛÙÔÜ Î·d Ùe ÔÙ‹ÚÈÔÓ ÙÔÜÙÔ ·xÌ· Ù›ÌÈÔÓ
ÃÚÈÛÙÔÜ ¥Ó· Á¤ÓˆÓÙ·È (...). ^∏ ÎÚÈÙÈÎc öΉÔÛË ÙÔÜ ëÏÏËÓÈÎÔÜ ÎÂÈ̤ÓÔ˘ Ùɘ \∞Ó·ÊÔÚĘ ‚Ï. ÛÙe
B.C. MERCIER, La Liturgie de Saint Jacques, Patrologia Orientalis 26/2, Paris 1946, ÛÛ. 202 ηd
ëÍ.
30. °Èa ÙcÓ ·ÚÔ˘Û›·ÛË ÙáÓ ıÂÔÏÔÁÈÎáÓ ÚÔ‚ÏËÌ¿ÙˆÓ Ôf ÚÔοÏÂÛ·Ó Ôî ·îÚÂÙÈÎÔ›, ηd
Ùɘ ÛËÌ·ÓÙÈÎɘ ÚÔÛÊÔÚĘ ÙáÓ ¶·Ù¤ÚˆÓ Ùɘ μã √åÎÔ˘ÌÂÓÈÎɘ ™˘Ófi‰Ô˘ ‚Ï. J.D. ZIZIOULAS,
“The Teaching of the 2nd Ecumenical Council on the Holy Spirit in Historical and Ecumenical
Perspective”, ÛÙe Credo in Spiritum Sanctum, Libreria Editrice Vaticana, Vatican City 1983, ÛÛ.
29-54.

231
 Dragica Tadic
£∂√§√°π∞ 2/2016

°Èa Ùe ª¤Á· μ·Û›ÏÂÈÔ, Ùe ≠∞ÁÈÔ ¶ÓÂÜÌ· Ú·ÁÌ·ÙÔÔÈÂÖ Ùe ¯ÚÈÛÙÔÏÔÁÈÎe ÁÂ-

ÁÔÓfi˜, àe Ùc °¤ÓÓËÛË Ì¤¯ÚÈ ÙcÓ \∞Ó¿ÛÙ·ÛË Î·d ÙcÓ \∞Ó¿ÏË„Ë ÙÔÜ \πËÛÔÜ ÃÚÈ-
ÛÙÔÜ. ^∏ âÓ¤ÚÁÂÈ¿ ÙÔ˘ ÚÔËÁÂÖÙ·È ·åÙÈÔÏÔÁÈÎa ÙÔÜ ÔåÎÔÓÔÌÈÎÔÜ öÚÁÔ˘ ÙÔÜ ÃÚÈ-
ÛÙÔÜ31. ¶ÚfiÎÂÈÙ·È ÁÈa Û·ÊÉ àÓ·ÊÔÚa Ûb ‰Â‡ÙÂÚÔ Ù‡Ô ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜, ÙeÓ
ïÔÖÔ ¬Ìˆ˜ ï ª¤Á·˜ μ·Û›ÏÂÈÔ˜ êÚÌÔÓÈÎa Û˘Ó‰¤ÂÈ Ìb ÙeÓ ÚáÙÔ Ù‡Ô. ^√ ú‰ÈÔ˜
ÎÏ›ÓÂÈ ÙcÓ ·Ú¿ÁÚ·ÊÔ Ôf ÂÚÈÁÚ¿ÊÂÈ ¬Ï· ¬Û· Ùe ≠∞ÁÈÔ ¶ÓÂÜÌ· öηÓ ÁÈa Óa
î‰Ú‡ÛÂÈ Ùe ÁÂÁÔÓe˜ ÙÔÜ ÃÚÈÛÙÔÜ, Ìb ÙcÓ àÔÛÙÔÏc ÙÔÜ ¶Ó‡̷ÙÔ˜ àe Ùe ÃÚÈ-
ÛÙe ÛÙÔf˜ Ì·ıËÙb˜ ÚÔÎÂÈ̤ÓÔ˘ Óa ÎËÚ‡ÍÔ˘Ó ÙcÓ μ·ÛÈÏ›· ÙÔ˘32.
^√ °ÚËÁfiÚÈÔ˜ ï £ÂÔÏfiÁÔ˜ âÎÊÚ¿˙ÂÙ·È Ìb ·ÚfiÌÔÈÔ ÙÚfiÔ âÓá àӷʤÚÂÙ·È
Ìb ¯·Ú·ÎÙËÚÈÛÙÈÎe ÙÚfiÔ ÁÈa Ùc Û¯¤ÛË ÙáÓ ‰‡Ô ÚÔÛÒˆÓ Ùɘ ΔÚÈ¿‰Ô˜ ÛÙe
ÔåÎÔÓÔÌÈÎfi ÙÔ˘˜ öÚÁÔ: °ÂÓÓÄÙ·È ÃÚÈÛÙfi˜, ÚÔÙÚ¤¯ÂÈØ ‚·Ù›˙ÂÙ·È, Ì·ÚÙ˘ÚÂÖØ ÂÈ-
Ú¿˙ÂÙ·È, àÓ¿ÁÂÈØ ‰˘Ó¿ÌÂȘ âÈÙÂÏÂÖ, Û˘Ì·ÚÔÌ·ÚÙÂÖØ àÓ¤Ú¯ÂÙ·È, ‰È·‰¤¯ÂÙ·È33.
∫·d âÓá â‰á Ê·›ÓÂÙ·È ¬ÙÈ Î˘ÚÈ·Ú¯ÂÖ ï ‰Â‡ÙÂÚÔ˜ Ù‡Ô˜ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜ (iÓ Î·d
Ôî ‰‡Ô âÎÊÚ¿ÛÂȘ ÂrÓ·È ·ÚfiÓÙ˜), ÚáÙÔ˜ Ù‡Ô˜ âÎÊÚ¿˙ÂÙ·È àÓ·ÌÊ›‚ÔÏ· ÛÙeÓ
§fiÁÔ ÛÙcÓ ¶ÂÓÙËÎÔÛÙ‹, ¬Ô˘ ï ±Á. °ÚËÁfiÚÈÔ˜, âÊfiÛÔÓ ö¯ÂÈ àӷʤÚÂÈ Ùa öÚÁ·
Ùɘ ı›·˜ ÔåÎÔÓÔÌ›·˜ ÙÔÜ ÃÚÈÛÙÔÜ, ϤÂÈ ¬ÙÈ ÌÂÙa ÙcÓ \∞Ó¿ÏË„‹ ΔÔ˘ ÍÂÎÈÓÄÓ Ùa
öÚÁ· Ùɘ ÔåÎÔÓÔÌ›·˜ ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘ ¶Ó‡̷ÙÔ˜: Δa ÌbÓ ‰c ۈ̷ÙÈÎa ÙÔÜ ÃÚÈÛÙÔÜ
¤Ú·˜ ö¯ÂÈ (...) Δa ‰b ÙÔÜ ¶Ó‡̷ÙÔ˜ ôÚ¯ÂÙ·È34.

5. √î Û¯¤ÛÂȘ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜ ηd ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›·˜ ÛÙe ΛÌÂÓÔ Ùɘ

μ˘˙·ÓÙÈÓɘ §ÂÈÙÔ˘ÚÁ›·˜

\∂‰á ηd ·åáÓ˜, ÛÙcÓ \√Úıfi‰ÔÍË \∂ÎÎÏËÛ›· ÙÂÏÔÜÓÙ·È ‰‡Ô ‚·ÛÈÎb˜ ÏÂÈ-
ÙÔ˘ÚÁ›Â˜ –ÙÔÜ ªÂÁ¿ÏÔ˘ μ·Û›ÏÂÈÔ˘ ηd ÙÔÜ \πˆ¿ÓÓÔ˘ ÙÔÜ ÃÚ˘ÛÔÛÙfiÌÔ˘35. ∫·d

31. BASILE DE CÉSARÉE, Sur le Saint Esprit, 19.49, B. Prûche (éd), Sources Chrétiennes 17bis,
Cerf, Paris 1968, ÛÛ. 418-420.
32. ≠√.., 16, 39, SC 17bis, ÛÛ. 384-386.
33. GRÉGOIRE DE NAZIANZE, 5e Discours sur le Saint Esprit, 31.29, ÛÙe Discours 27-31
(Discours theologiques), P. Gallay-M. Jourjon (éd), Sources Chrétiennes 250, Cerf, Paris 1978,
ÛÛ. 332-333.
34. GRÉGOIRE DE NAZIANZE, Discours 41.5 dans: Discours 38-41, C. Moreschini-P. Gallay
(éd), Sources Chrétiennes 358, Cerf, Paris 1990, ÛÛ. 324-327.
35. Δe àÚ¯·ÈfiÙÂÚÔ Ûˆ˙fiÌÂÓÔ Î›ÌÂÓÔ ·éÙáÓ ÙáÓ ‰‡Ô ÏÂÈÙÔ˘ÚÁÈáÓ ñ¿Ú¯ÂÈ ÛÙe ÂÚ›ÊËÌÔ
Codex Vaticanus Barberinianus graecus 336, Ôf ÁÚ¿ÊÙËΠÁ‡Úˆ ÛÙe 790 Ì.Ã. ÛÙcÓ ∫ˆÓÛÙ·ÓÙÈ-
ÓÔ‡ÔÏË. μÏ. ÙcÓ ÎÚÈÙÈ΋ ÙÔ˘ öΉÔÛË L’Eucologio Barberini gr. 336, S. PARENTI- E. VELKOVSKA,
B.E.L. Subsidia 80, Roma 20002.

232
 ™Ã∂™∏ ¶¡∂Àª∞Δ√§√°π∞™ ∫∞π Ãπ™Δ√§√°π∞™

ÛÙa ‰‡Ô ΛÌÂÓ·, ì Âé¯c Ùɘ â›ÎÏËÛ˘ âÌÊ·Ó›˙ÂÙ·È ó˜ Â鯷ÚÈÛÙÈ·Îc öÎÊÚ·ÛË

par excellence Ùɘ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜36. ≠ÀÛÙÂÚ· àe ÙcÓ Âé¯c Ùɘ àÓ¿ÌÓËÛ˘, Ìb
ÙcÓ ïÔ›· âÎÊÚ¿˙ÂÙ·È Ùe ÛˆÙËÚÈÔÏÔÁÈÎe öÚÁÔ ÙÔÜ \πËÛÔÜ ÃÚÈÛÙÔÜ, à¢ı‡ÓÂ-
Ù·È ì Âé¯c Úe˜ ÙeÓ £Âe ¶·Ù¤Ú· Óa ηٷ¤Ì„ÂÈ Ùe ≠∞ÁÈÔ ¶ÓÂÜÌ· ÛÙa ÚÔΛ-
ÌÂÓ· ‰áÚ· ηd Óa Ùa ÌÂÙ·‚¿ÏÏÂÈ Ûb ™áÌ· ηd ∞xÌ· ÃÚÈÛÙÔÜ. ™Ùe ΛÌÂÓÔ Ùɘ
‚˘˙·ÓÙÈÓɘ ÏÂÈÙÔ˘ÚÁ›·˜, ÏÔÈfiÓ, ì àÓ¿ÌÓËÛË ÂrÓ·È Û˘Ó‰Â‰Â̤ÓË Ìb ÙcÓ â›ÎÏË-
ÛË, ‰ËÏ·‰c Û˘Ó‰¤ÂÙ·È ì ·ÚÔ˘Û›· ÙÔÜ îÛÙÔÚÈÎÔÜ \πËÛÔÜ Ìb ·éÙcÓ ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘
¶Ó‡̷ÙÔ˜ Ôf Û˘Ó¯›˙ÂÈ Ùe öÚÁÔ ÙÔÜ ∫˘Ú›Ô˘ ÛÙcÓ \∂ÎÎÏËÛ›·37. Δe ÙÚ›ÙÔ Úfi-
ÛˆÔ Ùɘ ΔÚÈ¿‰Ô˜ öÙÛÈ ïÏÔÎÏËÚÒÓÂÈ Ùe öÚÁÔ ÙÔÜ £Â·ÓıÚÒÔ˘, ηd ó˜ âÎ ÙÔ‡-
ÙÔ˘ ì ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·, àe ÙcÓ ôÔ„Ë ·éÙ‹, âÍ·ÚÙÄÙ·È àe ÙcÓ ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›·.
^øÛÙfiÛÔ, Ùe ≠∞ÁÈÔ ¶ÓÂÜÌ· η٤گÂÙ·È Î·d ÌÂÙ·ÌÔÚÊÒÓÂÈ Ìb Ùc ¯¿ÚË ÙÔ˘ ù¯È
ÌfiÓÔ Ùa ÚÔΛÌÂÓ· ‰áÚ·, àÏÏa ηd ÙcÓ Î·Ú‰Èa ηd ÙeÓ ÓÔÜ ÙáÓ ÈÛÙáÓ, ÚÔ-
ÎÂÈ̤ÓÔ˘ Óa ÌÂÙ·Ï¿‚Ô˘Ó ·éÙa Ùa ηı·ÁÈ·Ṳ̂ӷ ¢áÚ·. ^∏ ÏÂÈÙÔ˘ÚÁÈÎc Ú¿ÍË
Ùɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜ âÈ̤ÓÂÈ ÛÙc ‰ÈÏc ·éÙc âÓ¤ÚÁÂÈ· ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘ ¶Ó‡̷ÙÔ˜,
àÎÚȂᘠâÂȉc ì ÌÂÙ·‚ÔÏc ÙáÓ ‰ÒÚˆÓ ‰bÓ àÔÙÂÏÂÖ ·éÙÔÛÎÔfi. ªÔÚÔÜÌ Óa
ÔÜÌ ¬ÙÈ Î·d ì ÌÂÙ·‚ÔÏc ÙáÓ ‰ÒÚˆÓ ÂrÓ·È ≤Ó· âӉȿÌÂÛÔ ÛÙ¿‰ÈÔ Ôf ïÏÔÎÏË-
ÚÒÓÂÙ·È Ìb ÙcÓ âÓۈ̿وÛË ÙáÓ Î·ı·ÁÈ·ÛÌ¤ÓˆÓ ÈÛÙáÓ ÛÙe Ì˘ÛÙËÚÈ·Îe ™áÌ·
ÙÔÜ ÃÚÈÛÙÔÜ38. ≠√ˆ˜ Á›ÓÂÙ·È àÓÙÈÏËÙfi, ì ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›· â‰á ÂrÓ·È âÍ·ÚÙË̤ÓË
àe ÙcÓ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·. Δe Ì˘ÛÙ‹ÚÈÔ Ùɘ ≤ÓˆÛ˘ ÙáÓ ÈÛÙáÓ ó˜ ̤ÏË ÙÔÜ ÛÒ-
Ì·ÙÔ˜ ÙÔÜ \πËÛÔÜ ÃÚÈÛÙÔÜ âÓÂÚÁÂÖÙ·È Ìb Ùc ¯¿ÚË ÙÔÜ ÙÚ›ÙÔ˘ ÚÔÛÒÔ˘ Ùɘ ñÂ-
ÚÔ˘Û›Ô˘ ΔÚÈ¿‰Ô˜. ªÔÚÔÜÌ Óa ÔÜÌ ¬ÙÈ ì ëÓfiÙËÙ· ÙáÓ ÌÂÏáÓ Ùɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜
‰Èa Ùɘ £Â›·˜ ªÂÙ·Ï‹„ˆ˜, ÛÙcÓ àÓ·ÌÔÓc Ùɘ âÚ¯fiÌÂÓ˘ ‚·ÛÈÏ›·˜, ÂrÓ·È ‚·-
ÛÈÎe Û˘ÛÙ·ÙÈÎe ÛÙÔȯÂÖÔ Ùɘ â›ÎÏËÛ˘. ^∏ ëÓfiÙËÙ· ÙáÓ ¿ÓÙˆÓ «âÓ êÁ›ˇˆ ¶Ó‡-
Ì·ÙÈ» ÚÔÂÙÔÈÌ¿˙ÂÈ ÙcÓ Ï‹ÚË ëÓfiÙËÙ· ηÙa ÙeÓ Ì¤ÏÏÔÓÙ· ·åáÓ·39. ò∂ÙÛÈ ÏÔÈ-

36. μÏ. B. BOBRINSKOY, «Comment le Christ et le Saint-Esprit se situent-ils l’un par rapport
à l’autre dans la liturgie?», Le Christ dans la Liturgie, Conférences Saint-Serge 1980, Roma
1981, ÛÛ. 27-35:33. \∂ÓÓÔÂÖÙ·È ¬ÙÈ ì â›ÎÏËÛË ‰bÓ ÂrÓ·È ï ηÙ\ âÍÔ¯cÓ ÙfiÔ˜ ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘ ¶Ó‡̷-
ÙÔ˜. ∫·d Ùa ÙÚ›· ÚfiÛˆ· Ùɘ ^∞Á›·˜ ΔÚÈ¿‰Ô˜ ÂrÓ·È ·ÚfiÓÙ· ηı\ ¬ÏË Ùc ‰È¿ÚÎÂÈ· Ùɘ £Â›·˜
∂鯷ÚÈÛÙ›·˜, ηd ó˜ âÎ ÙÔ‡ÙÔ˘ ÔûÙ ì ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›·, ÔûÙÂ ì ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›· ÌÔÚÔÜÓ Óa ÂÚÈÔ-
ÚÈÛÙÔÜÓ Ûb ÌÂÚÈÎb˜ ÌfiÓÔ Â鯤˜, Ù‡Ô˘˜ ηd ÙÂÏÂÙÔ˘ÚÁÈÎb˜ Ú¿ÍÂȘ. ^À¿Ú¯Ô˘Ó, ¬Ìˆ˜, Û˘ÁÎÂÎÚÈ-
̤ӷ ̤ÚË ÙÔÜ ÎÂÈ̤ÓÔ˘ Ùɘ £Â›·˜ §ÂÈÙÔ˘ÚÁ›·˜ ¬Ô˘ ïÚÈṲ̂Ó˜ Ù˘¯b˜ Ùɘ ‰ÔÁÌ·ÙÈÎɘ ‰È‰·Ûη-
Ï›·˜ Ùɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜ âÎÊÚ¿˙ÔÓÙ·È Ìb ۷ʤÛÙÂÚÔ ÙÚfiÔ, j ñÔÁÚ·ÌÌ›˙ÔÓÙ·È å‰È·›ÙÂÚ·.
37. °. ¡. ºπ§π∞™, «¶Ù˘¯b˜ Ùɘ ∂鯷ÚÈÛÙÈ·Îɘ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜», Û. 107-122:121.
38. μÏ. ηd ¬.., Û. 115.
39. °. ¡. ºπ§π∞™, «¶Ù˘¯b˜ Ùɘ ∂鯷ÚÈÛÙÈ·Îɘ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜», ÛÛ. 107-122:116.

233
 Dragica Tadic
£∂√§√°π∞ 2/2016

fiÓ, Ùe ≠∞ÁÈÔ ¶ÓÂÜÌ· ‰bÓ ÂrÓ·È ÌfiÓÔ ì ‰‡Ó·ÌË âΛÓË Ôf ïÏÔÎÏËÚÒÓÂÈ Ùe öÚÁÔ
ÙÔÜ \πËÛÔÜ ÃÚÈÛÙÔÜ Î·d Û˘ÁÎÚÔÙÂÖ ÙÔf˜ ÈÛÙÔf˜ Ûb ÌÈa ÎÔÈÓfiÙËÙ·, àÏÏa ÂrÓ·È ì
ú‰È· ì ÎÔÈÓˆÓ›· ÙáÓ ÌÂÏáÓ ÙÔÜ ÛÒÌ·ÙÔ˜ ÙÔÜ ÃÚÈÛÙÔÜ ÛÙc ‚·ı‡ÙÂÚË öÓÓÔÈ¿ Ù˘40.
ªb ·éÙe ÙeÓ ÙÚfiÔ Ùe ≠∞ÁÈÔ ¶ÓÂÜÌ· ʤÚÓÂÈ ÛÙcÓ îÛÙÔÚ›· Ùa ò∂Û¯·Ù· ηd ÁÈ\
·éÙe Ùe ÏfiÁÔ, ì οıÔ‰fi˜ ÙÔ˘ ÛÙc £Â›· §ÂÈÙÔ˘ÚÁ›· Ù·˘Ù›˙ÂÙ·È Ìb ÙeÓ âÚ¯ÔÌe Ùɘ
μ·ÛÈÏ›·˜ ÙáÓ √éÚ·ÓáÓ41.
™ÙcÓ £Â›· ∂鯷ÚÈÛÙ›·, ÏÔÈfiÓ, ÂrÓ·È ·ÚfiÓÙ˜ ηd Ôî ‰‡Ô ÚÔ·Ó·ÊÂÚfiÌÂÓÔÈ
Ù‡ÔÈ Ùɘ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜. ∂ú‰·Ì ¬ÙÈ ÙÔf˜ âÎÊÚ¿˙ÂÈ ì Âé¯c Ùɘ â›ÎÏËÛ˘
¬Ô˘ ö¯Ô˘Ì ÙfiÛÔ ÙcÓ ïÏÔÎÏ‹ÚˆÛË ÙÔÜ öÚÁÔ˘ ÙÔÜ ÃÚÈÛÙÔÜ ÛÙcÓ îÛÙÔÚ›·, ¬ÛÔ
ηd ÙcÓ Û‡ÛÙ·ÛË ÙÔÜ ª˘ÛÙËÚÈ·ÎÔÜ ™ÒÌ·Ùfi˜ ΔÔ˘ àe Ùe ≠∞ÁÈÔ ¶ÓÂÜÌ·. \∂›-
Û˘, Ùe Ì˘ÛÙ‹ÚÈÔ Ùɘ ∂鯷ÚÈÛÙ›·˜ Ú·ÁÌ·ÙÔÔÈÂÖÙ·È Ûb ≤Ó·Ó Û˘ÁÎÂÎÚÈ̤ÓÔ Ùfi-
Ô Î·d ¯ÚfiÓÔ, àÏÏa ‰bÓ ïÏÔÎÏËÚÒÓÂÙ·È Ìb ÙcÓ àfiÏ˘ÛË ÙáÓ ÈÛÙáÓ. \∞ÓÙ›ıÂÙ·,
Ôî ÈÛÙÔ›, ëӈ̤ÓÔÈ àÓ·fiÛ·ÛÙ· ÌÂٷ͇ ÙÔ˘˜ ó˜ ̤ÏË ÙÔÜ ÛÒÌ·ÙÔ˜ ÙÔÜ ÃÚÈ-
ÛÙÔÜ, ηÏÔÜÓÙ·È, Óa Û˘Ó¯›ÛÔ˘Ó Ùe öÚÁÔ Ùɘ îÂÚ·ÔÛÙÔÏɘ Ùɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜ ¬Ô˘
ηd Óa ‚ÚÂıÔÜÓ, Ûb οı ÙfiÔ Î·d Ûb οı ÛÙÈÁÌc Ùɘ ˙ˆÉ˜ ÙÔ˘˜. ¶ÏËÌÌ˘ÚÈṲ̂-
ÓÔÈ Ìb Ùe ≠∞ÁÈÔ ¶ÓÂÜÌ·, Ùe ïÔÖÔ àe ÙcÓ ¶ÂÓÙËÎÔÛÙc ÂrÓ·È Û˘Ó¯ᘠ·ÚeÓ
ÛÙcÓ \∂ÎÎÏËÛ›·, Ôî ÈÛÙÔd ÚÔÛʤÚÔ˘Ó –ÛÙe ̤ÙÚÔ, ‚¤‚·È·, ÙÔÜ ‰˘Ó·ÙÔÜ, àÓ¿-
ÏÔÁ· Ìb Ùa ‰áÚ· ηd Ùa ¯·Ú›ÛÌ·Ù¿ ÙÔ˘˜– Ì›· êÙc Ì·ÚÙ˘Ú›· Ùɘ öÏ¢Û˘ ÛÙeÓ
ÎfiÛÌÔ Ùɘ μ·ÛÈÏ›·˜ ÙÔÜ £ÂÔÜ. °È\ ·éÙe ì Âé¯c Ùɘ àfiÏ˘Û˘ ‰bÓ ÂrÓ·È Ùe Ù¤-
ÏÔ˜, àÏÏa ÌÈa Ó¤· âÎΛÓËÛË Ùɘ à‰È¿ÏÂÈÙ˘ £Â›·˜ §ÂÈÙÔ˘ÚÁ›·˜.
^∏ £Â›· §ÂÈÙÔ˘ÚÁ›·, ¬Ù·Ó ÙcÓ Î·Ù·ÓÔÔÜÌ Ìb ·éÙe ÙeÓ ÙÚfiÔ, ó˜ ‰ËÏ·‰c
Â鯷ÚÈÛÙÈ·Îc Û‡Ó·ÍË, ηd Ù·˘Ùfi¯ÚÔÓË àÔÛÙÔÏc ÛÙeÓ ÎfiÛÌÔ, âÎÊÚ¿˙ÂÈ Ùe ‚·-
ı‡ÙÂÚÔ Ú˘ıÌe Ùɘ ˙ˆÉ˜ Ùɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜ ì ïÔ›· Û˘Ó¿˙ÂÙ·È ÚáÙ· àe ¬Ï˜ Ùd˜
ôÎÚ˜ ÙÔÜ ÎfiÛÌÔ˘ ÛÙe μ·Û›ÏÂÈÔ Ôf ÂrÓ·È «õ‰Ë» ·ÚfiÓ, ηd ≈ÛÙÂÚ·, ë‰Ú·ÈˆÌ¤-
ÓË Î·d âÓ‰˘Ó·ÌˆÌ¤ÓË àe ÙeÓ ò∞ÚÙÔ Ùɘ ∑ˆÉ˜ ηd ÎÈÓÔ‡ÌÂÓË àe Ùe ≠∞ÁÈÔ
¶ÓÂÜÌ·, ‰È·¯¤ÂÙ·È ÛÙeÓ ú‰ÈÔ ·éÙe ÎfiÛÌÔ ÚÔÎÂÈ̤ÓÔ˘ Óa Ì·ÚÙ˘ÚÂÖ Î·d Óa ÎË-
Ú‡ÙÙÂÈ ÙeÓ ÃÚÈÛÙe ηd Ùe μ·Û›ÏÂÈfi ΔÔ˘, ÙÔÜ ïÔ›Ô˘, óÛÙfiÛÔ ‰bÓ ˙ÔÜÌ Ùe Ï‹-
ڈ̷, «ù¯È àÎfiÌ·»42.

40. μÏ. π. ∑∏∑π√À§∞™, «¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›· ηd \∂ÎÎÏËÛÈÔÏÔÁ›·», ÛÛ. 153-174:157.

41. μÏ. π. ∑∏∑π√À§∞™, «∂鯷ÚÈÛÙ›· ηd ‚·ÛÈÏ›· ÙÔÜ £ÂÔÜ», ™‡Ó·ÍË 52 (1994), ÛÛ. 81-97:87-
88, ηd J. M. R. TILLARD, «L’Eucharistie et le Saint-Esprit», Nouvelle revue théologique, 40
(1968), ÛÛ. 363-387:374.
42. B. BOBRINSKOY, «Le Saint-Esprit», ÛÙfi: Communion du Saint-Esprit, Bégrolles-en-
Mauges: Abbaye de Bellefontaine 1992, ÛÛ. 19-49:47.

234
 ™Ã∂™∏ ¶¡∂Àª∞Δ√§√°π∞™ ∫∞π Ãπ™Δ√§√°π∞™

6. ™˘ÌÂÚ¿ÛÌ·Ù·

∂ú‰·Ì ÏÔÈeÓ g˜ ÛÙcÓ ∫·ÈÓc ¢È·ı‹ÎË Ùe ≠∞ÁÈÔ ¶ÓÂÜÌ· ·ÚÔ˘ÛÈ¿˙ÂÙ·È Ìb

‰‡Ô ÙÚfiÔ˘˜ –ó˜ ‰‡Ó·ÌË ì ïÔ›· Û˘Ó¯›˙ÂÈ Ùe öÚÁÔ ÙÔÜ ÃÚÈÛÙÔÜ ÛÙcÓ îÛÙÔÚ›·,
ηd ó˜ ÓÂÜÌ· Ôf ηıÈÛÙÄ ‰˘Ó·Ùe ηd Ú·ÁÌ·ÙÔÔÈÂÖ Ùe ¯ÚÈÛÙÔÏÔÁÈÎe ÁÂÁÔ-
Ófi˜. ªb ‚¿ÛË Ùa ‰Â‰Ô̤ӷ ·éÙ¿, ÌÔÚÔÜÌ Óa ÌÈÏ‹ÛÔ˘Ì ÁÈa ‰‡Ô Ù‡Ô˘˜ ¶Ó¢-
Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜, ¬ˆ˜ ηd ÁÈa ‰‡Ô àÓÙ›ÛÙÔÈ¯Ô˘˜ Ù‡Ô˘˜ ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›·˜. ^√ ÚáÙÔ˜
Ù‡Ô˜ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜ ÔéÛÈ·ÛÙÈÎa ÂrÓ·È îÛÙÔÚÈÎfi-îÂÚ·ÔÛÙÔÏÈÎe˜ ηd àÎÔÏÔ˘-
ıÂÖ ÙcÓ ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›·. ^√ ‰Â‡ÙÂÚÔ˜ Ù‡Ô˜ ÂrÓ·È Â鯷ÚÈÛÙÈ·ÎÔ-âÛ¯·ÙÔÏÔÁÈÎe˜ ηd
·åÙÈÔÏÔÁÈÎa ÚÔËÁÂÖÙ·È Ùɘ ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›·˜. ΔeÓ ÚfiÏÔ ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘ ¶Ó‡̷ÙÔ˜
ÌÔÚÔÜÌ ÏÔÈeÓ Óa ëÚÌËÓ‡ÛÔ˘Ì Ìb ‰‡Ô ÙÚfiÔ˘˜, ÁÂÁÔÓe˜ Ùe ïÔÖÔ çÊ›ÏÂ-
Ù·È ÛÙc ‰È·ÏÂÎÙÈÎc àÓ¿ÌÂÛ· ÛÙfi «õ‰Ë» ηd Ùfi «ù¯È àÎfiÌ·». ∞éÙc ì ‰È·ÏÂÎÙÈÎc
ÂrÓ·È ≤Ó· àe Ùa ‚·ÛÈÎa ¯·Ú·ÎÙËÚÈÛÙÈÎa Ùɘ ˙ˆÉ˜ Ùɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜ ηÙa ÙcÓ Â-
Ú›Ô‰Ô ÌÂÙ·Íf Ùɘ ¶ÂÓÙËÎÔÛÙɘ ηd Ùɘ ¢Â˘Ù¤Ú·˜ ¶·ÚÔ˘Û›·˜, ÛÙcÓ ïÔ›· Ùe
âÛ¯·ÙÔÏÔÁÈÎe ÁÂÁÔÓe˜ ö¯ÂÈ õ‰Ë Ú·ÁÌ·ÙÔÔÈËıÂÖ ÛÙe ª˘ÛÙ‹ÚÈÔ Ùɘ ∂鯷ÚÈ-
ÛÙ›·˜, àÏÏa ù¯È àÎfiÌ· ÛÙcÓ ÏËÚfiÙËÙ¿ ÙÔ˘. ^∂Ô̤ӈ˜ ηı›ÛÙ·Ù·È ÚÔÊ·Ób˜
¬ÙÈ Î·d Ôî ‰‡Ô ÙÚfiÔÈ ‰Ú¿Ûˆ˜ ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘ ¶Ó‡̷ÙÔ˜ ÌĘ ÂrÓ·È àÓ·ÁηÖÔÈ.
≠√ˆ˜ àӷʤÚıËÎÂ, ·éÙÔd Ôî ‰‡Ô ÙÚfiÔÈ Î·Ù·ÓfiËÛ˘ Ùɘ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜
Û˘Ó˘¿Ú¯Ô˘Ó êÚÌÔÓÈÎa ÛÙe ΛÌÂÓÔ Ùɘ ∫·ÈÓɘ ¢È·ı‹Î˘, ηÙa ·ÚÈÔ ÏfiÁÔ
âÂȉc ì \∂ÎÎÏËÛ›· ö‚ÏÂ ÙcÓ îÂÚ·ÔÛÙÔÏ‹, ù¯È ó˜ ÌÈa îÛÙÔÚÈÎc ÚÔ¤ÎÙ·Û‹
Ù˘, àÏÏa ó˜ ÌÈa Ù˘¯c ÙÔÜ âÛ¯·ÙÔÏÔÁÈÎÔÜ ÁÂÁÔÓfiÙÔ˜. ^∏ ‚È‚ÏÈÎc ·éÙc àÓÙ›ÏË-
„Ë ‰È·ÙËÚ‹ıËΠÛÙc ÛΤ„Ë ÙáÓ àÚ¯·›ˆÓ ¶·Ù¤ÚˆÓ Ùɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜, àÏÏa ηd
ÛÙcÓ Ú·ÎÙÈ΋, ÏÂÈÙÔ˘ÚÁÈÎc ˙ˆc Ùɘ âÎÎÏËÛÈ·ÛÙÈÎɘ ÎÔÈÓfiÙËÙ·˜, ¬ˆ˜ Ì·ÚÙ˘-
ÚÂÖÙ·È ÛÙa ΛÌÂÓ· ÙáÓ \∞Ó·ÊÔÚáÓ. ªb ÙcÓ àÔÛ·Ê‹ÓÈÛË Ùɘ ÂÚd ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘
¶Ó‡̷ÙÔ˜ ‰ÔÁÌ·ÙÈÎɘ ‰È‰·Ûηϛ·˜, Ùe ΛÌÂÓÔ Ùɘ §ÂÈÙÔ˘ÚÁ›·˜ öÏ·‚ â›Û˘
ÌÈa ïÚÈṲ̂ÓË ÌÔÚÊc âÎÊÚ¿˙ÔÓÙ·˜ ÙcÓ ú‰È· ‰È‰·Ûηϛ·.
ªb Ùe ¤Ú·ÛÌ· ÙÔÜ ¯ÚfiÓÔ˘, ¬Ìˆ˜, ì ηٷÓfiËÛË ÙÔÜ ÚfiÏÔ˘ ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘ ¶Ó‡-
Ì·ÙÔ˜ ÛÙcÓ ÔåÎÔÓÔÌ›· Ùɘ ÛˆÙËÚ›·˜ ·Ú¤ÎÏÈÓÂ, Ìb àÔÙ¤ÏÂÛÌ· Óa ¯·ıÂÖ ì
àÚ¯ÈÎc åÛÔÚÚÔ›· ÌÂÙ·Íf îÛÙÔÚÈÎÔ-îÂÚ·ÔÛÙÔÏÈÎÔÜ Î·d Â鯷ÚÈÛÙÈ·ÎÔ-âÛ¯·ÙÔ-
ÏÔÁÈÎÔÜ ÙÚfiÔ˘ ηٷÓfiËÛ˘ Ùɘ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜. ªb ôÏÏ· ÏfiÁÈ·, ì àÚ¯¤ÁÔÓË
çÚÁ·ÓÈÎc Û‡ÓıÂÛË ÌÂÙ·Íf ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜ ηd ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›·˜, ‰bÓ ÂrÓ·È ϤÔÓ
Ê·ÓÂÚc ÔûÙ Ûb â›Â‰Ô ‰È‰·Ûηϛ·˜ ÔûÙ Ûb â›Â‰Ô ÏÂÈÙÔ˘ÚÁÈÎɘ Ú¿Í˘.
¶ÔÏf Û˘¯Óa Ùa Ú¿ÁÌ·Ù· ÎÈÓÔÜÓÙ·È Úe˜ Ùa ôÎÚ· ηd ÚÔÙÈÌÄÙ·È ≤Ó·˜ Ù‡Ô˜
¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜ Ûb ‚¿ÚÔ˜ ÙÔÜ ôÏÏÔ˘, ï ïÔÖÔ˜ Û˘Ó‹ıˆ˜ àÁÓÔÂÖÙ·È àfiÏ˘Ù·.
∂ú‰·ÌÂ, ¬Ìˆ˜, ¬ÙÈ Ùe Ì˘ÛÙ‹ÚÈÔ Ùɘ ı›·˜ ∂鯷ÚÈÛÙ›·˜ Û˘Ó‰˘¿˙ÂÈ êÚÌÔÓÈÎa ηd
ÙÔf˜ ‰‡Ô Ù‡Ô˘˜ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜. \∞e Ùc ÌÈa ÌÂÚÈa ÙcÓ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·, Û‡Ì-

235
 Dragica Tadic
£∂√§√°π∞ 2/2016

ʈӷ Ìb ÙcÓ ïÔ›· Ùe ≠∞ÁÈÔ ¶ÓÂÜÌ· ≤ÂÙ·È ÙÔÜ âÓÛ·ÚΈ̤ÓÔ˘ §fiÁÔ˘ ÙÔÜ £Â-
ÔÜ Î·d Û˘ÌÏËÚÒÓÂÈ Ìb ÙcÓ îÂÚ·ÔÛÙÔÏc Ùe Ï˘ÙÚˆÙÈÎe öÚÁÔ \∂ΛÓÔ˘, ηd àe
ÙcÓ ôÏÏË ÙcÓ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·, ¬Ô˘ Ôî ¬ÚÔÈ àÓÙÈÛÙÚ¤ÊÔÓÙ·È, ηd ì âÂÓ¤ÚÁÂÈ·
ÙÔÜ ^∞Á›Ô˘ ¶Ó‡̷ÙÔ˜ ÚÔËÁÂÖÙ·È Ùɘ öÓÛ·Ú΢ ÔåÎÔÓÔÌ›·˜ ÙÔÜ §fiÁÔ˘ ηd Ù›-
ıÂÙ·È ó˜ ÚÔ¸fiıÂÛË ÁÈa ïÏfiÎÏËÚË ÙcÓ â›ÁÂÈ· ‰Ú¿ÛË ÙÔ˘, àe Ùc °¤ÓÓËÛË ≤ˆ˜
ÙcÓ \∞Ó¿ÛÙ·Û‹ ÙÔ˘.
^√ ª¤Á·˜ μ·Û›ÏÂÈÔ˜ ıˆÚÔÜÛ ¬ÙÈ ì ÏÂÈÙÔ˘ÚÁÈÎc ˙ˆc ö¯ÂÈ àfiÏ˘ÙÔ ÎÜÚÔ˜ ó˜
ï ηÙÂÍÔ¯cÓ Ì¿ÚÙ˘Ú·˜ Ùɘ ‰È‰·Ûηϛ·˜ Ùɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜. ∫·d Ú¿ÁÌ·ÙÈ, Ùa ΛÌÂ-
Ó· ÙáÓ ÏÂÈÙÔ˘ÚÁÈáÓ Ôf ¯ÚËÛÈÌÔÔÈÔÜÓÙ·Ó ÙÔf˜ ÚÒÙÔ˘˜ ·åáÓ˜ Ùɘ ¯ÚÈÛÙÈ·ÓÔ-
Û‡Ó˘ àÔÙÂÏÔÜÓ àÏËıÈÓÔf˜ Ì¿ÚÙ˘Ú˜ Ùɘ çÚıfi‰Ô͢ ‰È‰·Ûηϛ·˜, âÈÎ˘ÚˆÌ¤-
Ó˘ àe Ùd˜ ™˘Ófi‰Ô˘˜. ∂ú‰·Ì â›Û˘ ¬ÙÈ Ûb ·éÙa Ùa ΛÌÂÓ· ì çÚıc ‚È‚ÏÈÎc η-
Ù·ÓfiËÛË ÙáÓ Û¯¤ÛÂˆÓ ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›·˜ ηd ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›·˜ ‰bÓ ö¯ÂÈ Ï‹Úˆ˜ ¯·ıÂÖ.
°Èa Ùe ÏfiÁÔ ·éÙfi, ·éÙc ì êÚÌÔÓÈÎc ηٷÓfiËÛË ÙáÓ Û¯¤ÛÂˆÓ ÌÂÙ·Íf ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔ-
ÏÔÁ›·˜ ηd ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›·˜, Ôf ö¯ÂÈ ‰È·Ê˘Ï·¯ıÂÖ ÛÙcÓ Ú¿ÍË Ùɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜, Û‹-
ÌÂÚ· ıa ÌÔÚÔÜÛ Óa âËÚ¿ÛÂÈ ıÂÙÈÎa ÙcÓ ıˆڛ·, ÛÙcÓ ÚÔÔÙÈÎc Ùɘ àÔÌ¿-
ÎÚ˘ÛÓ˘ οı Âú‰Ô˘˜ àÔÎÏÂÈÛÙÈÎfiÙËÙ·˜ ¬ÛÔÓ àÊÔÚÄ ÛÙcÓ ÔåÎÔÓÔÌÈÎc âÓ¤ÚÁÂÈ·
Ùɘ ^∞Á›·˜ ΔÚÈ¿‰Ô˜. ∫¿ı âÂÓ¤ÚÁÂÈ· ÙÔÜ £ÂÔÜ, àe Ùc ‰ËÌÈÔ˘ÚÁ›· ÙÔÜ ÎfiÛÌÔ˘
̤¯ÚÈ Ùc ¢Â˘Ù¤Ú· ¶·ÚÔ˘Û›·, ÂrÓ·È öÚÁÔ Ùɘ Û˘ÓÂÚÁ›·˜ ηd ÙáÓ ÙÚÈáÓ ı›ˆÓ ÚÔ-
ÛÒˆÓ. ^√ÏfiÎÏËÚË ì ÔåÎÔÓÔÌ›· Ùɘ ÛˆÙËÚ›·˜, ì ïÔ›· ÎÔÚ˘ÊÒÓÂÙ·È ÛÙe ª˘ÛÙ‹-
ÚÈÔ Ùɘ ∂鯷ÚÈÛÙ›·˜, ÍÂÎÈÓ¿ÂÈ àe ÙeÓ ¶·Ù¤Ú·, ηd Ú·ÁÌ·ÙÔÔÈÂÖÙ·È Ìb ÙcÓ Û˘-
Ó¤ÚÁÂÈ· ÙÔÜ ÀîÔÜ Î·d ÙÔÜ ¶Ó‡̷ÙÔ˜. ∫·d àÓÙ›ÛÙÚÔÊ· –ì ·ÚÔ˘Û›· ÙÔÜ ÀîÔÜ Î·d
ÙÔÜ ¶Ó‡̷ÙÔ˜ ̤۷ ÛÙcÓ îÛÙÔÚ›·, ÌĘ àÔηχÙÔ˘Ó ÙeÓ ¶·Ù¤Ú·. ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›·
ηd ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›· ‰bÓ ÌÔÚÔÜÓ Óa ¯ˆÚÈÛÙÔÜÓ, ÔûÙ ηd Ôî ÌÂٷ͇ ÙÔ˘˜ ‰˘e ‰È·-
ÎÂÎÚÈ̤ÓÔÈ ÙÚfiÔÈ Î·Ù·ÓfiËÛ˘ Ùɘ Û¯¤Û˘ ÙÔ˘˜. ∫¿ı àÓÈÛÔÚÚÔ›· ÛÙeÓ ÙÚfiÔ
ıÂÒÚËÛ˘ ÙÔÜ ª˘ÛÙËÚ›Ô˘ Ùɘ ^∞Á›·˜ ΔÚÈ¿‰Ô˜ âËÚ¿˙ÂÈ àÚÓËÙÈÎa ÙcÓ Ú·ÎÙÈÎc
ηd Ï·ÙÚ¢ÙÈÎc ˙ˆc Ùɘ \∂ÎÎÏËÛ›·˜. ¶·Ú\ ¬ÏÔ Ô‡, ¬ˆ˜ Âú‰·ÌÂ, Ùa ΛÌÂÓ· ÙáÓ
\∞Ó·ÊÔÚáÓ Ùa ïÔÖ· ¯ÚËÛÈÌÔÔÈÔÜÌ ̤¯ÚÈ Û‹ÌÂÚ· ‰bÓ ö¯Ô˘Ó àÏÏ¿ÍÂÈ, ì Û¯¤ÛË
Ùɘ ÎÔÈÓˆÓ›·˜ ÙáÓ ÈÛÙáÓ Úe˜ ÙcÓ ‰È΋ ÙÔ˘˜ çÚıÔ‰ÔÍ›·, ÂrÓ·È âÎÙÂıÂÈ̤ÓË Ûb
ΛӉ˘ÓÔ. °Èa ·éÙe ÂrÓ·È Î·›ÚÈ·˜ ÛËÌ·Û›·˜ Óa ëÚÌËÓ‡ÛÔ˘Ì ηd Óa àÓ·‚ÈÒÛÔ˘-
Ì Ùa ΛÌÂÓ· Ùɘ £Â›·˜ §ÂÈÙÔ˘ÚÁ›·˜ Ì·˜. ≠√ˆ˜ ñÔÛÙËÚ›˙ÂÈ ï ªËÙÚÔÔÏ›Ù˘
¶ÂÚÁ¿ÌÔ˘, «ì ÏÂÈÙÔ˘ÚÁ›· ‰È·ÛÒ˙ÂÈ àÎfiÌË ÙcÓ \√ÚıÔ‰ÔÍ›·»43. ò√ÓÙˆ˜, ì ÏÂÈÙÔ˘Ú-
Á›· àÔÙÂÏÂÖ Ùc ˙ˆÓÙ·Óc Ì·ÚÙ˘Ú›· Ùɘ ÛˆÛÙɘ Ú¿Í˘ ηd Ú¤ÂÈ Óa âÈÛÙÚ¤„Ô˘-
Ì Ûb ·éÙcÓ ÚÔÎÂÈ̤ÓÔ˘ Óa Í·Ó·‚ÚÔÜÌ ÙeÓ àÏËıÈÓe ë·˘Ùfi Ì·˜.

43. Iø. ∑∏∑π√À§∞™, «ÃÚÈÛÙÔÏÔÁ›·, ¶ÓÂ˘Ì·ÙÔÏÔÁ›· ηd \∂ÎÎÏËÛÈÔÏÔÁ›·», 100-116:113.

236