ANTYKWA

HISTORIA I RODZAJE
 ANTYKWA
 Rodzaj pisma drukarskiego alfabetu łacińskiego wywodzącym się od ręcznego pisma humanistycznego

 Majuskuły antykwy oparte są na grafemach rzymskiej kapitały , a minuskuły na grafemach dojrzałej

minuskuły karolińskiej

 Charakterystyczną cechą antykw jest krągłość łuków liter oraz płynna linia czytania

 Za pierwszą drukarską antykwę uważa się pismo Arnolda Pannartza i Conrada Sweynheima, którzy w
Rzymie wydrukowali nią w 1467 roku Listy do przyjacieli Cycerona

 W Polsce jako pierwszy antykwę zastosował do składania i drukowania Florian Ungler w 1513 roku
 ANTYKWA RENESANSOWA
 Powstała w północnych Włoszech w XIV i XV wieku w kręgach skrybów i uczonych

 Najstarsze zachowane stemple i matryce czcionek antykwy zostały wykonane w Paryżu w latach
30. XVI wieku, prawdopodobnie przez Claude’a Garamonda

 Charakterystyka antykwy wczesnorenesansowej: pionowe kreski główne, brzuszki niemal okrągłe, kreska
o zmiennej grubości (modulowana), niewielka wysokość minuskuły, ostre ukośnie prowadzone szeryfy górne
(np. w literach „b” oraz „r”), łączone pod kątem obustronne szeryfy dolne, płaskie lub lekko wysklepione
(w literach takich jak „r”, „l”, „p”); ścięte, oddające nachylenie pióra zwieńczenia liter „a”, „c”, „f” oraz „r”;
ukośna poprzeczka w „e”, prostopadła do osi pióra
 ANTYKWA RENESANSOWA
 Zmiany od 1500 roku: szeryfy górne przybierają formę klinów; szeryfy dolne łączone pod kątem zastępowane
są szeryfami łagodnie łączonymi z kreską główną; zwieńczenia „c”, „f”, „r” stają się mniej ścięte, a bardziej
łezkowate (w kształcie kropli); poprzeczka „e” staje się pozioma

 Dzieli się na trzy rodzaje: humanistyczną, aldyńską i niderlandzką

 ANTYKWA HUMANISTYCZNA
 Najstarszym jej przykładem jest krój z 1469 roku wykonany przez Johannesa i Wendelina von Speyer, lecz
dopiero Nicholas Jenson miał ustanowić wzorzec tego pisma

 Do 1520 roku pismo to było odwzorowywane bez żadnych modyfikacji

 Z czasem zaczęło powoli ustępować antykwie aldyńskiej

 Pozostawała w zapomnieniu aż do końca XIX wieku, kiedy to William Morris (artysta z ruchu Arts & Crafts)
zainteresował się typografią i stworzył krój Golden Type w 1890 roku

 W kolejnych latach pojawiły się kolejne rekonstrukcje takie jak Centaur, Italian Old Style czy Legacy
 ANTYKWA ALDYŃSKA
 Charakterystyka: cechy formalne jak dla antykw renesansowych; „e” z poziomą poprzeczką; ostrzejsze
wyraźnie ukształtowane skośne szeryfy; litery węższe niż w antykwie humanistycznej

 Nazwa pochodzi od imienia uczonego i wydawcy Aldusa Manutiusa, który zamówił pierwsze takie czcionki u
Francessca Griffa w 1499 roku do dzieła De Aetna kardynała Pietro Bambo

 Po 1540 roku udoskonaleniem tej antykwy zajmowali się: Claude Garamond, Jean Jannon oraz Robert
Granjon

 Z czasem uległa wpływom niderlandzkim

 Ponownie pojawiła się w połowie XIX wieku i zyskała duża popularność na początku XX wieku po
wynalezieniu mechanicznego składu

 Rekonstrukcje: Bembo, Dante, Sabon i Garamond

 ANTYKWA NIDERLANDZKA
 Charakterystyka: cechy formalne jak u antykw renesansowych, w porównaniu z pismem humanistycznym i
aldyńskim: wysokość „x” na ogół większa, silniejszy kontrast, większy ciężar optyczny

 Pierwsze przejawy pojawiły się już pod koniec XVI wieku, kiedy to rytownik stempli Hendrik van den Keere
zaczął tworzyć pisma o solidniejszej konstrukcji – obecnie uważane za przejaw „stylu niderlandzkiego”

 Jego śladem poszli: Christoffl van Dijck, Nikolas Kis oraz bracia Bartholomaeus i Dirk Voskens

 Z czasem niderlandzkie kroje były kupowane przez drukarzy angielskich (np. Dr Fell kupował je dla
wydawnictwa Oxford University Press)

 Na bazie antykwy niderlandzkiej powstał krój Caslon stworzony przez Williama Caslona w 1725 roku
 ANTYKWA NIDERLANDZKA
 Krój Caslon był stosowany przez większość XVII wieku (wykorzystał go sam Benjamin Franklin
w Deklaracji Niepodległości)

 W XX wieku antykwa niderlandzka była kilkakrotnie reaktywowana (Imprint, Plantin, Times New Roman)
 ANTYKWA BAROKOWA
 Najwcześniejsze antykwy barokowe są pochodzenia niderlandzkiego z połowy XVII wieku i wywodzą się z
warsztatów grawerskich i giserskich braci Voskens , Christopha van Dijcka, Antona Jansona, pracujących dla
słynnych domów drukarsko-wydawniczych Elzevierów i Officina Plantiniana

 Była szczególnie popularna w Holandii, Francji i Wielkiej Brytanii

 Charakterystyka: dwuelementowa o dużym kontraście grubości kresek tworzących litery, litery okrągłe oraz
klinowe, początki liter minuskułowych (m, n, d) są mniej skośne niż w antykwie renesansowej, często nawet
poziome, szersza i większa minuskuła w stosunku do antykwy renesansowej, szeryfy są klinowe, łagodne
zaokrąglenia, mocno pocienione przy końcach
 ANTYKWA KLASYCYSTYCZNA
 Charakterystyka: okrągłe łuki, wersaliki zbliżonej szerokości, „a” i „g” dwupiętrowe, „J” zazwyczaj oparte
na linii podstawowej, „R” z wygiętą nogą ku górze, ostre, spłaszczone lub poziome szeryfy wydłużeń
górnych i przy środkowej linii pisma

 Dwa rodzaje: kontynentalna i brytyjska

 ANTYKWA KONTYNENTALNA
 Pierwszy raz użyta w 1702 r. w kroju Romain du Roi (Philippe Grandjean)

 Znane przykłady użycia to typografia Bodoniego i Didota

 Charakterystyka: cechy formalne jak antykw klasycystycznych, a także bardzo delikatne i poziome szeryfy
połączone łagodnymi łukami lub bez użycia łuków, silny kontrast
 ANTYKWA BRYTYJSKA
 Pierwszy raz użyta w Wielkiej Brytanii przez Johna Baskervillego, który zmodyfikował antykwę renesansową

 Charakterystyka: cechy formalne jak u antykw klasycystycznych, a także łagodnie łączone szeryfy, „R”
miewa prostą nogę, „J” często opada poniżej linii podstawowej

 Podobna do antykwy kontynentalnej

 Różnice od antykwy kontynentalnej: więcej łuków, bardziej płynny, kaligraficzny charakter, występują
łagodne łączenia
 ANTYKWA WERNAKULARNA
 Powstała w XIX wieku

 W I połowie XIX wieku stała się podstawą, na której konstruowano litery ozdobne

 Charakterystyka: duże rozmiary nadające się do wykorzystywania w tytułach i szyldach, wzorowane na

regionalnych stylach liternictwa

 Dwa rodzaje: angielska i kontynentalna

 ANTYKWA WERNAKULARNA
ANGIELSKA I KONTYNENTALNA
 Angielska: masywność, regularność, stała szerokość znaków na kwadratowych polach, górne i dolne ramię
„E” tej samej długości, litery stanowią solidniejszą wersję brytyjskiej antykwy klasycznej, zachowują
delikatność i krągłość form, łagodne łączenie szeryfów

 Kontynentalna: masywność, regularność, mocne i spokojne linie, litery są wąskie lub szerokie
 ANTYKWA WERNAKULARNA CIĘŻKA
 Charakterystyka: cechy formalne jak dla antykw klasycystycznych, z wyjątkiem: szeryfy w formie trójkątów,
szerokie litery na kwadratowym polu znaku, gwałtowne przejścia pomiędzy grubymi a cienkimi elementami

 Najstarszym zachowanym krój pochodzi z odlewni Bower & Bacon z 1809 roku
 PISMO TOSKAŃSKIE (TOSKANKA)
 Po raz pierwszy pojawiły się już na inskrypcjach wyrytych przez Filokalusa na zamówienie papieża
Damazego

 Po raz pierwszy zostały wycięte przez Vincentego Figginsa ok. 1817 roku

 Popularne w epoce wiktoriańskiej – występowały w dekoratywnych stylach

 Charakterystyka: litery na ogół szerokie, rozwidlone szeryfy, rozdwojenie (bifurkacja), roztrojenie

(trifurkacja), często występuje, zakrzywienie prostych linii
 ANTYKWA LINEARNA SZERYFOWA
(EGIPCJANKA)
 Charakterystyka: jednakowa grubość liter; mocno zaznaczone szeryfy; znaki na ogół szerokie,
na kwadratowym polu znaku; ciężkie litery; „u” i czasami „b” z poziomymi szeryfami na linii podstawowej;
„A” z płaskim wierzchołkiem; „E” i „F” bez szeryfa na środkowym ramieniu; „G” z ostróżką

 Pierwszą linearną antykwę z szeryfami przedstawił pod nazwą Antiqua Vincent Figgins w 1815 roku

 W 1829 roku Robert Thorn i William Thorowgood wydali wzorniki z następnymi antykwami tego typu,
a pierwszy nazwał ją Egyptian

 Początkowo nazwy Egyptian używano na określenie nowych rodzajów pism, z czasem zaczęła oznaczać tylko
antykwy linearne szeryfowe
 ANTYKWA LINEARNA SZERYFOWA
(EGIPCJANKA)
 W 1825 roku w odlewni czcionek William Caslona IV ukazała się pierwsza pochyła egipcjanka

 Po 1830 roku egipcjanka szybko rozprzestrzeniła się w Europie

 Stosowano ją głównie jako pisma akcydensowe, afiszowe i tytułowe

 Wywarła też decydujący wpływ na krój pisma maszyn do pisania

 W I połowie XIX wieku wykształciła się druga forma egipcjanki z szeryfami wyokrąglonymi w miejscach
połączeń z kreską liter zwaną Clarendon

 Pierwszym pismem zarejestrowanym jako Clarendon był projekt Roberta Besleya z 1845 roku, jednakże jego
początków można szukać już lat 1815-1817

 W kolejnych latach powstały kroje takie jak: Pharaon, Karnak czy Memphis
 ANTYKWA LINEARNA SZERYFOWA
TYPU GRECKIEGO (GRECIAN)
 Wprowadzony w 1841 roku przez amerykańskiego producenta drewnianych czcionek Johnsons & Smith

 Występuje w dwóch odmianach: Grecian 1 i Grecian 2

 Obie wersje opierały się na pomyśle usunięcia z liter kątów

 GRECIAN I
 Charakterystyka: kanciaste krzywizny z tendencją do kątów prostych, proste główne kreski o równoległych
krawędziach; zakończenia ciężkie, łączone prostopadle. poziome szeryfy belkowe; znaki liternicze na ogół
wąskie; „O” ma kształt ośmioboku; „A” z płaskim wierzchołkiem; „R” z wygiętą nogą; „G” z ostróżką;
ściśnięty; kanciasty

 Stosowany przez szyldziarzy

 GRECIAN II
 Charakterystyka: krzywizny kanciaste/wygięte pod kątem prostym, kreski główne skonstruowane z
oddzielnych krzywizn; brak szeryfów z wklęsłymi końcówkami; znaki liternicze na ogół wąskie, „O” ma
kształt ośmioboku, „A” z płaskim wierzchołkiem, „R” z wygiętą nogą, „G” z ostróżką, ściśnięty, kanciasty,
lekkie cieniowanie, mniejsze od Grecian 1
 ANTYKWA LINEARNA SZERYFOWA
TYPU ŁACIŃSKIEGO I RUNICZNEGO
 Pierwszy raz pojawiły się w Anglii w latach 40. XIX wieku

 Charakterystyka: łaciński – zakończenia trójkątne (klinowe), runiczny – zakończenia krótkie, ostro

zakończone szeryfy klinowe; kształt: okrągły, zbliżony do kwadratów, łagodne przejścia od grubych do
cienkich elementów, „A” często z szeryfem na wierzchołku, „G” z ostróżką, „J” oparte na podstawie linii
pisma, „R” z wygiętą nogą
 ANTYKWA LINEARNA SZERYFOWA
TYPU WŁOSKIEGO I FRANCUSKIEGO
 Cechy formalne jak dla egipcjanek

 Cechy szczególne: pozioma oś kontrastu, poziomy rytm cieniowania, mocno zaakcentowane linie poziome

 W wielkiej Brytanii pojawiły się dopiero w 1821 roku

 Kojarzone z Dzikim Zachodem oraz cyrkiem

 Niektóre z nich zostały zrekonstruowane w latach 50. XX wieku jak np. Playbill wykonany przez Roberta
Harlinga dla odlewni Stephenson Blake
ANTYKWA LINEARNA BEZSZERYFOWA
(GROTESK)
 Pierwszym pismem bezszeryfowy był Egyptian zaprezentowany przez Williama Caslona IV w 1815/1816

 Charakterystyka: brak szeryfów, wąskie litery, proste formy oparte w dużym stopniu na prawidłach geometrii
(prostokącie, kwadracie, trójkącie, kole lub owalu), „A” z płaskim wierzchołkiem, „G” z ostróżką,
„R” z wygiętą nogą, jednakowa bądź zbliżona grubość kresek
 NEOGROTESK
 Za pierwszy neogrotesk uważa się krój Akzidenz Grotesk („akcydensowy”) powstały w 1898 roku w odlewni
Bertholda

 Charakterystyka: brak ujednolicenia szerokości wersalików, modulacji kreski głównej oraz dwupiętrowego
„g”

 Pojawiły się pisma określane w USA jako Gothic z różnymi początkowymi członami nazwy jak np. Alternate
(1903), Franklin (1903), News (1908) czy Record (1927)

 Charakterystyka pisma amerykańskiego: brak jednolitej kreski jak w przypadku Akzidens, w wielu
przypadkach zachowanie dwupiętrowego „g”

 Po II wojnie światowej grotesk ponownie znalazł się w centrum zainteresowań, powstały kroje takie jak
Helvetica czy Arial
ANTYKWA LINEARNA BEZSZERYFOWA
(HUMANISTYCZNA)
 Jako pierwszy próby połączenia pisma bezszeryfowego ze wzorcami antykwy podjął się Edward Johnston
w 1916 roku tworząc logo dla londyńskiego metra

 Charakterystyka: dwupiętrowe „a” i „g”, przejście od elementów grubych do cienkich

 W latach 1927-1930 Eric Gill (uczeń Johnstona) opracował własny krój Gill Sans

 W kolejnych latach powstały kroje takie jak: Optima (1958), Syntax (1968) i Bliss (1968)
ANTYKWA LINEARNA BEZSZERYFOWA
(GEOMETRYCZNA)
 Charakterystyka: cechy formalne jak dla grotesków, sztywne trzymanie się form geometrycznych (jak np.
okręgi), „a” i „g” na ogół piętrowe

 Już w XV wieku Albrech Durer i Gian Francesco Cresci próbowali poddać formy liternicze prawidłom
geometrii

 Jednak dopiero w XX wieku geometria zaczęła wywierać bezpośredni wpływ na pismo

 Za pierwszy grotesk geometryczny uważa się krój Futura Paula Rennera z lat 1927-1929

 Połączyć pismo z geometrią próbował również Edward Wright

 ANTYKWA JEŻYŃSKIEGO
 Antykwa linearna z krótkimi szeryfami klinowymi

 Wykonana z myślą o drukach bibliofilskich

 Zaprojektowana przez Stanisława Jeżyńskiego

 Po raz pierwszy zastosowana przez Jana Kuglina w 1929 roku w bibliofilskim wydaniu Dziesięciu ballad o
powsinogach beskidzkich Emilia Zegładowicza

 Pismo nie znalazło szerszego uznania

 Obecnie nieużywana
 ANTYKWA PÓŁTAWSKIEGO
 Zaprojektowana przez Adama Półtawskiego w 1928 roku

 Czcionka tego pisma pierwszy raz odlana w 1931 roku

 Produkowane były do niedawna w trzech odmianach: zwykłej, półgrubej i pochyłej

 Charakterystyka: regularny rytm dla składu w języku polskim, charakterystyczne glify liter w,y,g
 ANTYKWA TORUŃSKA
 Zaprojektowana przez Zygfryda Gardzielewskiego przy współpracy Józefa Gruszki

 Pierwszy raz odlana w 1960 roku w Warszawie w Odlewni Czcionek Grafmasz

 Była produkowana w odmianach: zwykłej, półgrubej i pochyłej

 Używana głównie jako pismo akcydensowe i tytułowe

 WSPÓŁCZESNOŚĆ
 Współczesny rozwój antykw zmierza w kierunku wypracowania takich równorzędnie traktowanych krojów
jedno- i dwuelementowych, które odpowiadają potrzebom automatyzacji technik składania tekstów oraz
optymalnej czytelności w masowych środkach drukowanego przekazu (np. kroje Optima, Antique Olive,
Concrode)

 Pojawia się tendencja projektowania wzajemnie uzupełniających się antykw szeryfowych i bezszeryfowych
zachowujących jedność graficzną np. rodziny krojów Stone Sans i Serif albo Officina Sans i Serif
 BIBLIOGRAFIA
• Baines P., Haslam A., Pismo i typografia, Warszawa 2010, s. 62-83.

• Bringhurst R., Elementarz stylu w typografii, Kraków 2007, s. 134-136.

• Tomaszewski A., Leksykon pism drukarskich, Warszawa 1996, s.22-34.