Professional Documents
Culture Documents
Krishi Prabidhi Sanghrah 5 PDF
Krishi Prabidhi Sanghrah 5 PDF
;Dkfbs d08n
8f= o1 k|;fb lu/L
>L ;'/]z s'df/ jfUn]
>L /fd k|;fb l3ld/]
8f= w'|j/fh e§/fO{
>L efg'eQm kf]v/]n
cfiff9 – @)&$
i
;lx p4/0f M
o1 k|;fb lu/L, ;'/]z s'df/ jfUn], /fd k|;fb l3ld/], w'|j/fh e§/fO{, tyf efg'eQm kf]v/]n .
;Dkfbs . @)&$ . s[lif k|ljlw ;+u|x–%, g]kfn s[lif cg';Gwfg kl/ifb\ .
k|sfzs M
g]kfn s[lif cg';Gwfg kl/ifb\
l;+xb/af/ Knfhf
kf]i6 aS; g+= M %$%(, sf7df08f}
kmf]g M )! $@^@$$)
ˆofS; M )! $@^@%))
Od]n M chdnarc@ntc.net.np
j]e;fO{6 M www.narc.gov.np
NPSN : 00517-330/2016/017
ii
dGtJo
lgjf{xd'vL s[lif k|0ffnLnfO{ cfw'lgsLs/0f tyf Joj;foLs/0f ug'{ b]zsf] jt{dfg cfjZostf
xf] . g]kfnL s[lif cfh hLljsf]kfh{gsf] ;fwg dfq geP/ Joj;foLs/0f tk{m qmdzM cufl8
al9/x]sf] 5 . cfh xfd|f s}of}+ o'jf ls;fgx?n] l;ldt ;fwg >f]taf6 klg w]/} cfDbfgL lng]
k|of; ul//x]sf 5g\ . t/ gfkmfd'ns s[lif Joj;fosf] nflu dxTjk"0f{ s'/f eg]sf] k|ljlw xf] .
cfw'lgs s[lif k|ljlw dfly s[ifssf] kx'Fr :yflkt geP;Dd o; If]qsf] bLuf] ljsf;sf] sNkgf
klg ug{ ;lsFb}g . oLg} tYox?nfO{ dWogh/ /fVb} g]kfn s[lif cg';gwfg kl/ifb\n] ljsl;t
u/]sf dxTjk"0f{ k|ljlwx?sf] kxF'r ;/f]sf/jfnfx? ;dIf k'¥ofpg] p2]Zon] @)^( ;fnb]lv s[lif
k|ljlw ;+u|x k':ts lgoldt ?kdf k|sfzg ub}{ cfO{/s]sf] 5 .
kl/ifb\åf/f ljsfz ul/Psf afnL tyf afujfgLhGo hftx?sf] pGdf]rg k|lqmof ;+:yfut
lx;fan] :yflkt eO{ ;s]sf] 5 . tyflk cGo k|ljlwsf] pGdf]rg / l;kmfl/; k|lqmof xfn;Dd
klg cf}krfl/s eO{ ;s]sf] 5}g . s[lif k|ljlw pGdf]rg / l;kmfl/; sfo{ljlw lgdf{0f ug{sf nflu
u7g ul/Psf] sldl6n] k]z u/]sf] ;'emfj cg';f/ kl/ifb\n] l56} g} k|ljlw pGdf]rg / l;kmfl/;
sfo{ ;'? ug]{ sfo{of]hgf jgfPsf] 5 . pQm sfo{ cf/De gx'Fbf ;Ddsf] nflu cl3Nnf] cfly{s
jif{df ;DkGg cg';Gwfg kl/of]hgfsf glthfdf cfwfl/t s[lif k|ljwx?nfO{ x/]s jif{ s[lif
k|ljlw ;+u|xsf] ?kdf k|sfzg ug]{ cjwf/0ff jdf]lhd o; jif{ klg kl/ifb\n] pQm ;+u|xsf] kfFrf}+
c+s k|sfzg ug{ nfu]sf]df d cToGt} xlif{t 5' . of] ;+u|x ljz]if u/L s[ifs ;d'bfo, s[lif k|;f/
tyf ljsf; sdL{ Pjd\ s[lif pBdLx?sf nflu pkof]uL x'g]df d ljZj:t 5' .
of] kfFrf} ;+u|x tof/ ug{sf nflu cxd\ e'ldsf lgjf{x ug'{ ePsf kl/ifb\sf jfnL tyf jfujfgL
lgb]{zs 8f= o1 k|;fb lu/L nufot ;Dkfbs d08nsf ;b:ob? Pjd\ o; ;+u|xdf ;dfj]z
ul/Psf k|ljlwsf n]vsx?nfO{ xflb{s wGojfb JoQm ug{ rfxfG5' .
iii
iv
ljifo ;"rL
ljifo÷k|ljlw k]h g+=
!= afnL tyf afujfgL !
!=! 8'afg / v8]/L b'j} ;xg ;Sg] wfgsf pQd hftx? ax'u'0fL wfg–! / !
ax'u'0fL wfg–@
!=@ dl;gf] / af:gfbf/ wfgsf] hftM ;'ulGwt wfg–! sf] lrgf/L &
!=# wffg v]tLsf] nflu :yfg ljz]if gfO6f]«hg vfBtTj Joj:yfkg ljlw M !)
kft /+u rf6{
!=$ ds}sf] gofF hftM c?0f–# sf] v]tL ug]{ k|ljlw !@
!=% ds}sf] gofF hftM c?0f–^ sf] v]tL k|ljlw !%
!=^ ds}df PsLs[t afnL Joj:yfkg k|ljlw !*
!=& uxF'sf] gofF hft :ju{åf/Lsf] v]tL ug]{ k|ljlw @)
!=* uxF'sf] gofF hft Aff0fu+ufsf] v]tL ug]{ k|ljlw @$
!=( g]kfndf 8\o'/d ux'F M 8\o'/d vh'/f–! / 8\o'/d vh'/f–@ @*
!=!) sfa|] sf]bf]–@ sf] kl/ro / pGgt v]lt k|lalw #!
!=!! ld7] kmfk/–! sf] kl/ro / v]tL k|ljlw #%
!=!@ d;'/f]sf] gofF hftM vh'/f d;'/f]–# pTkfbg k|ljlw $)
!=!# Aff]8Lsf] gofF hft M ufhn] Aff]8L pTkfbg k|ljlw $%
!=!$ ;'Gtnf v]tL k|ljlw $*
!=!% blIf0f cd]l/sL uf]ne]+8fsf] kft vGg] sL/f %$
!=!^ s]/fdf l;uf6f]sf /f]usf] Joj:yfkg %*
!=!& e06fsf] 8fF7 tyf kmnsf] uaf/f]sf] PsLs[t Aoj:yfkg ^)
!=!* cfn' v]tLdf /ftf] sldnf Joj:yfkg k|ljlw ^#
!=!( alQsf] kf;f]åf/f sL/fx?sf] ;j]{If0f ^%
!=@) t/af/] lnnL (Gladiolus) sf] v]tL k|ljlw ^&
v
!=@! lsjL, gf;kftL tyf cf?jv8fsf] pTkfbgf]k/fGt d"No clej[l¢s/0f &!
k¢lt
!=@@ x/d]l6s aLp e08f/0f k|ljlw &%
@= kz' tyf dT:o &&
@=! a+u'/sf] tfhf aLo{af6 s[lqd uef{wfg k|ljlw &&
@=@ afv|fkfngsf Joj;flos df]8nx? &(
@=# ds}r/L–! l6of];]G6L 3fF; v]tL k|ljlw *@
@=$ s'l6n sf];f ! 3fF;sf] v]tL k|ljlw *$
@=% kfNkf :6fO{nf] 3fF; v]tL k|ljlw *^
@=^ /;'jf sS;km'6 3fF; v]tL k|ljlw *(
@=& xfQL3fF;–! v]tL k|ljlw (!
@=* v'dn aG;f] -;]6]l/of 3fF;_ v]tL k|ljlw (#
@=( :jfg h} 3Ff; v]tL k|ljlw (%
@=!) d]:sfle 3fF; v]tL k|ljlw (&
@=!! cfxf/fdf l;:g'sf] k|of]uaf6 nf]sn afv|fsf] zf/Ll/s j[l4b/ a9fpg] ((
k|ljlw
@=!@ df;' pTkfbgsf nflu a|f]On/ s'v'/fdf n]dg u|f; t]nsf] k|of]u !)!
@=!# df5f kfngsf] nflu kfgLsf] h}ljs u'0f:t/ / o;sf] Joj:yfkg !)#
@=!$ ;hfj6L df5fM uf]N8 lkm; – Ps hfgsf/L !)*
@=!% af]/ afv|fkfngM afv|f cg';Gwfg s]G›, alGbk'/sf] cg'ej !!!
vi
k[i7e"dL
g]kfn j[mlif cg';Gwfg kl/ifb\ -gfs{_ n] ljsf; u/]sf s[lif k|ljlwx¿ j[mifs ;d'bfo / cGo
;/f]sf/jfnfx¿ aLr ;/n tyf ;xh tl/sfn] k'u'g eGg] p2]Zon] j[mlif k|ljlw ;+u|xsf] k|sfzg
z'?jft u/]sf] xf] . o; qmdsf] kfFrf} c+s tkfO{+x?sf] xftdf k'¥ofpg ;kmn ePsf 5f}F . o;
j[mlif k|ljlw ;+u|x–% df klg klxn]sf c+sx?df h:t} vf; u/]/ ut jif{ -cf=j= @)&!÷@)&@ /
@)&@÷@)&#_ df ljsf; ul/Psf tyf cGo s]xL kl/kSj k|ljlwx? dfq ;dfj]z ul/Psf 5g\ .
kl/ifb\n] ;DkGg u/]sf ;a} cg';GwfgfTds sfdx?sf] k"0f{ ;"rL eg] of] xf]Og . o;df ;dflji6
ul/Psf k|ljlwx¿ j[mifsx?nfO{ Jofjxf/Ls ?kdf pkof]uL x'g ;Sg] cfwf/df 5gf]6 ul/Psf
5g\ . o; ;+u|xsf] k|fljlws tyf efiffut kIfnfO{ ;se/ j[mifsd}qL agfpg] k|of; ul/Psf] 5 .
;j{;fwf/0f j[mifsx?n] o; ;+u|xdf k|sflzt ;fdfu|Lx?sf] s;/L clwstd pkof]u ug{ ;S5g\
eGg] s'/fdf ljz]if Wofg k'¥ofOPsf] 5 . of] k|sfzg ;fdfGotof lzlIft j[mifssf] ;d;fdlos
;d:ofx¿ ;Daf]wg ug{ ;xof]uL xf];\ eGg] p2]Zon] k|sflzt ul/Psf] ePtfklg dWod :t/sf
k|;f/ sfo{stf{x?nfO{ ;d]t ;dfg ?kn] pkof]uL x'g]5 eGg] cfzf /flvPsf] 5 .
g]kfn s[lif cg';Gwfg kl/ifb\n] ljsf; u/]sf ;fdu|Lx? k|foM c+u|]hL efiffdf k|sflzt ug]{
k|rng ePsf]n] ;fdfGo ;fIf/ s[ifsx?n] kl/ifb\n] ljsf; u/]sf k|ljlwx?sf] jf/]df hfgsf/L
lng Jofjxfl/s gePsf] u'gf;f] cfO{/x]sf] ;Gb{edf of] s[lif k|ljlw ;+u|xsf] k|sfzgsf] z'?jft
ul/Psf] lyof] . h;sf] ;sf/fTds k|lts[ofx? k|fKt x'g] u/]sf 5g\ . of] ;+u|xdf ;dfj]z
ul/Psf k|ljlwx?nfO{ ;se/ ;/n tyf af]nLrfnLsf] efiffdf n]Vg] / 5l/tf] tl/sfn] k|:t't ug]{
k|of; ul/Psf] 5 . ;fy} o; ;+u|xdf k|sflzt k|ljlwx?sf] jf/]df lj:t[t hfgsf/L rfxg]
kf7sx?sf] nflu x/]s k|ljlwsf] cGTodf k|ljlw ljsf;df k|ToIf ?kn] ;+nUg ;+:yf / JolQmsf]
;Dks{ 7]ufgf klg pNn]v ul/Psf] 5 . o; ;+u|xn] k|ljlwsf] af/]df uxg hfgsf/L lng rfxg]
kf7ssf lh1f;fnfO{ klg ;Daf]wg ug]{ 5 eGg] cfzf /flvPsf] 5 .
o; ;+u|xdf afnL tyf afujfgL tkm{ @@ j6f tyf kz' / dT:o ;DaGwL !% j6f n]vx?
;dfj]z ul/Psf 5g\ . xfn;Dd s'g} klg ;/f]sf/jfnfn] kl/ifb\n] ljsf; u/]/ k7fPsf k|ljlw
ckgfP/ v]tLubf{ s]–s:tf ;sf/fTds jf gsf/fTds kl/0ffdx? k|fKt eP eGg] cflwsf/Ls /
k|dfl0ft tYox?sf] k|lts[ofx? kfOPsf] 5}g . t;y{ sDtLdf s[lif k|ljlwsf] k|;f/ ug]{ cleef/f
lnPsf ;/sf/L jf u}/;/sf/L lgsfox?n] o; k'l:tsfdf k|sflzt ePsf k|ljlwx?sf] Jojxfl/s
kIfsf] s[ifs:t/df k|df0fLs/0f u/L k|dfl0ft k|ltlqmof k7fO{ ;xof]u ug]{ s'/fdf Wofg hfg] 5
eGg] cfzf ul/Psf] 5 . h;n] ubf{ k|ljlwx?nfO{ kl/:s[t ub}{ n}hfg] cj;/ k|fKt x'g]5 . oxfF
k|sflzt k|ljlwx?sf] k|of]un] g]kfnL s[ifssf] cfly{s :t/ p7fpg ;xof]u k'u]df kl/ifb\sf] of]
k|of; ;fy{s x'g]5 eGg] xfd|f] 7DofO 5 .
vii
viii
!= afnL tyf afujfgL
!=! 8'afg / v8]/L b'j} ;xg ;Sg] wfgsf pQd hftx?
ax'u'0fL wfg–! / ax'u'0fL wfg–@
k[i7e"dL
g]kfn s[lif k|wfg b]z xf] . g]kfndf v]tL ul/g] cGgafnLx? dWo] wfg cu|:yfgdf
cfpF5 . g]kfndf s/La ^%Ü hGf;+Vof s[lifdf g} lge{/ /x]sf 5g\ . s[lif dGqfnosf] cfFs8f
cg';f/ g]kfnsf] s'n v]tLof]Uo hUufsf] !#=$ nfv x]S6/df wfg v]tL ul/G5 . g]kfndf wfgsf]
cf}ift pTkfbg #=!@ d]= 6g k|lt x]S6/ 5 h'g xfd|f] l5d]sL /fi6«x?sf] t'ngfdf w]/} sd xf] -
s[lif tYof+s k'l:tsf, @)!%÷!^_ . ls;fgn] k/Dk/fut 1fg / ;Lksf cfwf/df cfˆgf] df6f]
;'xfpFbf] wfgsf hftx? pTkfbg ub}{ cfO{/x] tfklg clwsf++z ls;fgn] clxn] klg gofF hft /
pGgt k|ljlwaf/] vf;} hfgsf/L kfPsf] b]lv+b}g .
;dodf jiff{ gx'g], sd jiff{ x'g] / rfF8} ;dfKt x'g]
sf/0fn] ubf{ g]kfndf s'n v]tLof]Uo hUufsf] #)Ü
v8]/Lsf] rk]6fdf / !%Ü 8'afgsf] rk]6fdf kg]{
;Defjgf /x]sf] kfO{G5 . o; tYonfO{ Wofgdf /fvL
/fli6«o wfgafnL cg';Gwfg sfo{qmd, xlb{gfyn]
cGt/f{li6«o wfg cg';Gwfg ;+:yf, lkmlnlkG;sf]
;dGjodf Stress Tolerant Rice For Africa and South
Asia Project cGtu{t :j0ff{ ;j–! h;df ;'Vvf ;xg ;Sg] tLgj6f hLg -So"6LPn !.!,
So"=6L=Pn= @.!, So"6LPn #.!_ ;dfj]z u/L ax'u'0fL wfg–! / ax'u'0fL wfg–@ hftx? ljsf;
ePkl5 g]kfndf ljleGGf 7fpFx?df cg';Gwfg k/LIf0fx?sf] cfwf/df :j0ff{, ;f]gf d+;'nL /
/+hLt d+;'nL nufO{g] If]qx?df oL hftx?sf] v]tLsf] nflu l;kmfl/z ul/Psf]] 5 . 8'afg ;xg]
;j–! / ;'Vvf ;xg ;Sg] tLgj6f hLg (So"6LPn !.!, So"6LPn @.!, So"6LPn #.!_ oL
hftx?df ePsf]n] a9L jiff{n] ubf{ !$ lbg ;Dd v]tdf kfgL hDdf eO{{ a]gf{ un]/ uP tfklg
pQm v]taf6 kfgL sd ePkl5 ;j–! hLgsf]
;xfotfn] km]l/ a]gf{ knfP/ cfpF5 / ;fdfGo wfgsf]
v]t h:tf] b]lvG5 . t/ ToxL v]tdf kl5 jiff{ geP/
wfg k;fpg] a]nfdf v8]/L k/L wfg pTkfbg w]/} sd
x'g] ub{5 . ;'Vvf ;xg;Sg] tLgj6f hLg ;dfj]z
ul/Psfn] v8]/L k/] klg oL hLgsf ;xfotfn] wfgsf]
afnf k;fpF5 / pTkfbg ;Gtf]ifhgs x'G5 .
hUufsf] lsl;d
oL wfgsf hftx?nfO{ ulx/f] v]tsf] nflu l;kmfl/z ul/Psf] xf] hxfF a9L jiff{n] ubf{ !$
lbg;Dd v]tdf kfgL hDdf /xg] / afnf k;fpg] a]nfdf jiff{sf] sldn] ubf{ l;+rfO{ ug{ g;Sg]]
lrD6\ofOnf] / anf}6] bf]d6 df6f]sf] nflu pko'Qm x'G5 t/ oL hftx?nfO{ ;fdfGo hUufdf klg
v]tL u/L a9L pTkfbg lng ;lsG5 .
hUufsf] tof/L
;fdfGotof klxnf] k6s xnf]n] df6f] kN6fpg]] / @–# k6s b]zL xnf]n] jf 6«ØfS6/sf] ;xfotfn]
tof/ u/L kf6f nufP/ hUuf ;DDf kf/L tof/ ug{ ;lsG5 .
l;+rfO{
oL hftx? 8'afg / v8]/L ;xg ;Sg] wfgsf hft ePsf] x'Fbf l;+rfO{sf] cfjZostf kb}{g t/
klg l;+rfO{sf] ;'ljwf 5 eg] cfjZostf cg';f/ kfgL nufpg ;lsG5 .
afnLrqm
wfg–uxF', wfg–ds}, wfg–d;'/f]/rgf
emf/kft lgoGq0f
emf/kft lgoGq0fsf] nflu /f]kfO{ u/]sf] tLg lbg leq a'6fSnf]/ (Butachlor) jf k]lG8d]yflng
(Pendimethalin) #–$ ld= ln= k|lt ln6/ kfgLdf ld;fO{ 5g]{ / /f]kfO{ u/]sf] @%–#) lbg kl5
gf]ldgL uf]N8 (Bispyribac Sodium) )=$ ld= ln= k|lt ln6/ kfgLdf ld;fO{ 5g'{ kb{5 .
hftLo u'0fx?
hft Aff]6sf] kfSg] pTkfbg !))) bfgfsf] af]6 ;+Vof Bfgfsf] nDafO{ bfgfsf]
prfO{ cjlw -6g k|lt tf}n -u|fd_ k|lt ufFh -;]=dL_ rf}+8fO{
-;]=dL_ -lbg_ x]S6/_ -dL=dL=_
;'ulGwt !)% !$% $=% @@ @$# (=^ @=$
wfg–!
hUufsf] tof/L
afFemf] hf]lt;s]kl5 ;wf/0ftof Ps jf b'O{
k6s 6«ofS6/ jf uf]?sf] ;xfotfn] lxNofpg] ug'k{ b{5 .
aLpsf] dfqf / Aof8 Aoj:yfkg
aLp $% s]=hL= k|lt x]S6/ rflxG5 . o;sf] w'n] / lxn] b'j} lsl;dsf Aof8 /fVg ;lsG5 .
Aof8 h]i7sf] clGtd cyjf cfiff9sf] bf];|f] xKtf;Dd /fVg pko'Qm x'G5 .
dnvfbsf] dfqf
df6f] pj{/fzlQmnfO{ Wofgdf /fvL sDtLdf !) 6g k|ltx]S6/ sDkf]i6 dn ;fy} !)) s]=hL=
gfO6«f]hg, #) s]=hL= km:kmf]/; / #) s]=hL= kf]6f; k|lt x]S6/sf b/n] lbg pko'Qm x'G5 .
;fdGotof wfgv]tdf lh+ssf] sdL b]lvg] ub{5 . o;sf] nflu lhs+;Nkm]6 @) s=]hL= k|lt
x]S6/sf b/n] k|of]u ug{' lgtfGt h?/L 5 .
l;+rfO{
of] cfsfz] kfgLsf] e/df ;d]t v]tL ug{ ;lsg] hft ePsf] x'Fbf v8]/L k/]df dfq l;+rfO{ lbg
pko'Qm x'G5 . v]tdf %–^ ;]=dL= kfgL /xg] u/L Aoj:yfkg ug{ pko'Qm x'G5 / nuftf/ v]tdf
kfgL hld/xg lbg' x'Fb}g . olb l;+rfO{sf] ;'ljwf 5 eg] !%÷!% lbgsf] cGt/df v]tnfO{ !–@
lbg;Dd ;'sfP/ dfq kfgL nufpg' kb{5 .
jfnLrqm
wfg / ux'F, wfg / d;'/f] jf rgf, wfg ds}
/f]u÷sL/f lgoGq0f
;fdfGotof of] wfgsf] hft /f]u÷sL/f cj/f]wL xf] . s]xL sf/0fjz /f]usL/f nfUg uPdf
PsLs[t /f]usL/f Aoa:yfkg / /f]u÷sL/fsf] pko'Qm ls6gfzs / /f]ugfzs laiffbL k|of]u
ugf{n] pTkfbgdf x|f; x'Fb}g . cGo wfgsf hftx?df h:t} o;nfO{ klg Plss[t /f]usL/f
Aoj:yfkg ljlw ckgfpg' kb{5 .
wfgjfnLsf] nflu !^ j6f vfBtTjx? cfjZos kb{5g\ h; dWo] gfO{6«f]hg, km:kmf]/;, kf]6f;,
;Nkm/, lh+s / l;lnsg a9L dfqfdf cfjZos kg]{ tTjx? x'g\ . oL vfBtTjx? dWo] klg
wfgjfnLnfO{ gfO6f«]hg tTjsf] cfjZostf w]/} dfqfdf kb{5 . ls;fgx?nfO{ klg gfO6f«]hg
vfBtTjsf] k|of]u / Joj:yfkg ljlwsf] hfgsf/L 68\sf/f] ?kdf /x]sf] 5 . wfgjfnLsf] ;Dk"0f{
nfut dWo] ^–* k|ltzt nfut vfBtTj Joj:yfkgsf] nflu vr{ x'G5 h;df %) k|ltzt
eGbf al9 o"l/of dnsf] nfut kb{5 . g]kfndf Psflt/ o"l/of dnsf] pknJwttf sd 5 eg]
csf]{lt/ pknJw ePsf] dn klg Jojl:yt ?kn] k|of]u x'g ;s]sf] 5}g . To;sf/0f sd dnsf]
k|of]u u/L pTkfbg a9fpg cfjZos /x]sf] 5 . cToflws gfO{6f«]hg tTjsf] k|of]un] hdLg /
hndf gfO6]«6sf] dfqf a9fp“b5 h;n] dflg;sf] :jf:yodf ;d]t k|lts'n c;/ ub{5 . g]kfn
s[lif cg';Gwfg kl/ifb\ nufotsf /fli6«o tyf cGt/f{li6«o ;+3 ;:yfx?n] gfO6f«]hg tTjsf]
pkof]uLtfnfO{ j9fpg ljleGg cg';Gwfg sfo{x? ub}{ cfO{/x]sf 5g\ h; dWo] kft /+u rf6{sf]
k|of]u u/]/ gfO6f«]hg tTj Joj:yfkg ljlw Ps xf] .
kft /+u rf6{sf] k|of]u u/]/ gfO6f«]hg tTj Joj:yfkg ljlw :yfg ljz]if vfBtTj Joj:yfkg
ljlw cGtu{t kb{5 . o; ljlwdf wfgsf] /+u x]/]/ af]6nfO{ dnsf] cfjZostf 5 ls 5}g eg]/
klxrfg ul/G5 . olb cfjZos ePdf dn lbOG5 . of] ljlw ;/n ePsfn] o;sf] k|of]u ug{
ls;fgnfO{ w]/} ;lhnf] / sd vlr{nf] klg 5 . o; rf6{df $ b]lv ^ a6f xNsf xl/of] b]lv
uf8f xl/of] /+usf kftfx? x'G5g\, h;;“u xfdLn] wfgsf] af]6sf] kftsf] /+u ldnfpg'kb{5 .
kft /+u rf6{sf] k|of]u u/]/ gfO6f«]hg tTj Joj:yfkg ljlw
!= kft /+u rf6{sf] k|of]u wfg /f]k]sf] !% lbg kl5 z'? u/]/ af]6df km'n v]Ng z'? x'g] a]nf
;Dd ug'{ kb{5 .
@= o; rf6{sf] l/l8ª laxfg * b]lv !) / a]n'sL @ b]lv $ ah] leq lng'kb{5 .
#= l/l8ª lng] a]nfdf ;"o{sf] ls/0f l/l8ª lng]
JolQmsf] k5fl8 x'g'kb{5 tf sL 3fdsf] ls/0f
kft–/+u rf6{ / wfgsf] kftdf gk/f];\ .
$= l/l8ª lng] JolQm z'? b]lv clGtd;Dd Pp6} x'g'
kb{5 . o;f] ePdf 8f6fdf s'g} lsl;dsf] km/s
cfpFb}g .
%= l/l8ª ln+bf v]tsf] ;Dk"0f{ :yfgsf] k|ltlglwTj
x'g] u/L cnu cnu :yfgaf6 slDtdf !) j6f
af]6 5fg]/ lng'kb{5 / /f]uL, sL/f nfu]sf] tyf w]/} xf]rf] tyf cUnf af]6x? 5fGg' x'Fb}g .
^= !) j6f 5fg]sf] af]6sf] k"0f{ ljsl;t kftsf] aLr efu kf–/+u–rf6{df /fVg] / kftsf] /ª
rf6{sf] /+u;“u ldnfpg] .
kl/ro
of] hft la=;+= 2071 ;fndf t/fO{, leqL dw]z / kxf*sf] a]zL tyf ^f/ If]qsf] nflu
l;kmfl/z ul/Psf] xf] . xfn;Dd l;kmfl/z ePsf rf*} kfSg] hftx? ;/x g} sd ;dodf
kfSg] / xf]rf] af]^ ePsf] hft xf] . g]kfnL afnL k|)ffnLdf of] ;"xfp+bf] vfnsf] ds}sf]
hft ePsf]n] of] cfd s[ifsx?df Hofb} nf]slk|o e}/x]sf] % .
c?)f3 sf] bfgf ;]tf] / k"i^ x"G% . o;sf] prfO{ 150 b]lv 195 ;]=dL= x"G% / &fp+
x]/L of] 80 b]lv 100 lbgdf kfSb% . o;sf] pTkfbg Ifdtf 2=5 b]lv 3=5 ^g k|lt
x]S^/ % . o;sf] #f]uf ;fgf], bfgfx? ^Dd ldn]/ #f]ufsf] ^"Kkf;Dd bfgf nfUg], a(L
dn vkt u/L :yfgLo ds} eGbf w]/} kmNg], ;fdfGo /f]Kg] ;do eGbf (Lnf] klg nufpg
;lsg], cl;+lrt ^f/ v]tdf klg nufpg ;lsg], laleGg #"lDt afnL k|)ffnLdf ;"xfp+bf],
af]^ xf]rf] x"g], sd (Ng] cflb u")fx? ePsf] hft xf] .
v]tL Aoj:yfkg
of] hftsf] ds}nfO{ klg cGo ds}sf] hft ;/x g} v]tL ug{ ;lsG% . o;sf] nflu v]tL
ug]{ tl/sf tklzndf k|:t"t ul/Psf] % .
hldgsf] tof/L
g]kfnsf] ;j{;fwf/)f s[ifsn] hldgsf] tof/L u/] cg";f/ g} o; hftnfO{ klg hldgsf]
tof/L ul/G% . vf; u/L 2÷3 hf]tfO{ ug"s
{ f ;fy} ln*\sf] nufpg], *Nnf kmf]g]{ sfd
ugf{n] df^f] /fd|f] / a"a"{/fp+bf] x"G% / aLp /fd|f];+u pld|G% . aif]{afnL leœofO{ ;s]kl%
af/L hf]t]/ /fVgfn] lr:ofgsf] klg /fd|f] ;+/If)f x"G% .
nufpg] tl/sf
Ps l;of] la/fO{ xnf]sf] k%fl* Ps xftsf] km/sdf /f]Kg] . ;fwf/)ftof Ps /f]kgLdf
2500 af]^ / Ps x]S^/df sl/a 50000 b]lv 53000 af]^ ePdf a(L pTkfbg lng
;lsG% . c? ;/x o;sf] nflu Ps nx/ b]lv csf]{ nx/ 75 ;]=dL= / Ps af]^b]lv
csf]{ af]^sf] b"/L 25 ;]=dL= sfod u/]df a(L pTkfbg xfl;n ug{ ;lsG% . ;fy} of]
rf*} kfSg] hftsf] nflu Ps nx/ b]lv csf]{ nx/ 70 ;]=dL= / Ps af]^b]lv csf]{
af]^sf] b"/L 25 ;]=dL= sfod u/]df cem a(L pTkfbg lng ;lsG% .
dnvfb
dnvfb slt rflxG% eGg] s"/f hUufsf] dlnnf]kg / dnvfbsf] pknAwtfdf e/ kb{% .
sd dlnnf] hUufdf a(L dn k|of]u ug"{ kb{% . ;fwf/)ftof /fd|f];+u s"lxPsf] uf]a/ jf
sDkf]i^ dn Ps x]S^/sf] nflu 15 b]lv 20 ^g k|of]u ug"{ pko"Qm x"G% . sDkf]i^
dnsf] pknAwtf % eg] of] dfqf eGbf a(L klg xfNg ;lsG% . sDkf] i^ dn a(L
xfn]df /fd|f] g} x"G% . o;n] s"g} gf]S;fgL ub}{g . sDkf]i^ dn hldgsf] tof/L ubf{ g}
xfnL hf]t]/ k"g"{ kb{% . dn %/L ghf]tL ;"sfpgfn] dndf /x]sf vfBtTjx?sf] gf]S;fgL
x"G% . /f;folgs dnsf] xsdf gfO^«f]hg, km:kmf]/; / kf]^f; 4, 2, 1=5 s]=hL= k|lt
s¶fsf b/n] lbgfn] of] hftn] /fd|f] pTkfbg lbG% . /fd|f] uf]a/ dn jf sDkf]i^ dn a(L
dfqfdf xfn]sf] v)*df 1 s]=hL= gfO^«f]hgn] dfq ^k *«]l;é u/]df klg /fd|} pTkfbg
lbG% .
l;+rfO{
of] hftsf] ds} cfsfz] kfgLsf] e/df ;kmntfk'j{s v]tL ug{ ;lsG% . l;+rfO{ ;"lawf
ePsf] If]qdf ds} nufP b]lv ef+Rg] a]nf ;Dddf 3 k^s l;+rfO{ lbg" kb{% . klxnf]
l;+rfO{ klxnf] uf]*fO{df, bf]>f] l;+rfO{ wfgrd/f lg:sg] a]nfdf / t]>f] l;+rfO{ bfgf
kf]^fpg] a]nfdf lbg" kb{% .
sL/f
of] ds}nfO{ ujf/f] ;xg ;Sg] hftsf] ?kdf lng] ul/G% . v"d|]sL/f, k]mb sf^\g] sL/f,
wfu] sL/fsf] lgoGq)fsf] nflu dfnflyog w'nf] -10 k|ltzt_ 10 b]lv 15 s]=hL= k|lt
x]S^/sf b/n] %g{" kb{% . e)*f/df nfUg] sL/fsf] nflu ;L* aLgdf ;]Nkm; rSsLsf]
k|of]u ug"{ kb{% . Pp^f aLg -1 b]lv 2 SjLG^n_ df Ps rSsL /fvL xfjf gl%g]{ u/L
aGb ug"{ kb{% . #f]ufx?df #/ kf]Tg] r"gfsf] w'nf] 225 u|fd k|lt 100 #f]ufsf b/n]
%gf{n] #"gsf] gf]S;fgLnfO{ sd ug{ ;lsG% .
uf]*d]n
cGo ds}sf hftnfO{ h:t} of] hftnfO{ klg b"O{ uf]*fO{sf] cfjZostf kb{% . klxnf]
uf]*fO{ ds} pd|]sf] 2 b]lv 3 xKtf leq u/L ;Sg" kb{% . klxnf] uf]*fO{ ;dodf ePg
eg] ds}sf] pTkfbgdf w]/} Iflt x"G% . bf]>f] uf]*fOsf ;dodf ps]/f lbOG% . ps]/f lbg]
sfo{ klxnf] uf]*fO{ u/]sf] 3 b]lv 4 xKtf kl% ul/G% . o; ;dodf ds} k|fo #"+*f;Dd
jf ;f] eGbf cUnf] ePsf] x"G% .
ds} ef+Rg]
ds}sf] vf]:^f ;"Sg yfNof] eg] ds} kfs]sf] yfxf x"G% . slxn] sf+xL cGo sf/)fn] klg
vf]:^f ;"Sg] x"+bf ds}sf] bfgf pKsfO{ vf]ofdf ufl*g] efu lt/ sf]^ \ofO{ x]bf{ sfnf] kq
b]lvPdf ds} kfs]sf] lglZrt x"G% . ;fwf/)ftof ds}sf] bfgfsf] lr:ofg 30 k|ltzt eGbf
sd ePkl% ds} ef+Rg pko"Qm x"G% .
e)*f/)f
ds}nfO{ hlt;Sbf] a(L #fddf ;"sfO{ e)*f/)f ug"{ kb{% . e)*f/)f ug{sf] lgldQ
12 b]lv 14 k|ltzt lr:ofgdf Nofpg" kb{% . lr:ofg a(L ePsf] ds} e)*f/)f
ugf{n] a(L #"g sL/f nfUg], s"lxg] tyf aLp gpld|g] ;d:of x"G% .
hldgsf] tof/L
g]kfnsf] ;j{;fwf/)f s[ifsn] hldgsf] tof/L u/] cg";f/ g} o; hftnfO{ klg hldgsf]
tof/L ul/G% . vf; u/L 2÷3 hf]tfO{ ug"s
{ f ;fy} ln*\sf] nufpg], *Nnf kmf]g]{ sfd
ugf{n] hldg /fd|f] a"a"{/fp+bf] x"G% / aLp /fd|f];+u pld|G% . aif]{afnL leqofO{ ;s]kl% af/L
hf]t]/ /fVgfn] lr:ofgsf] klg /fd|f] ;+/If)f x"G% .
aLp b/
/fd|f] pdf/ zlQm ePsf] -85 k|ltzt eGbf a(L_ aLp / hldgdf pko"Qm lr:ofg ePdf
k|lt /f]kgL 1 s]=hL= cyf{t k|lt x]S^/ 20 s]=hL= eP k"U% . t/ ;w} pko"Qm jftfj/)f
g/xg] x"+bf 20 b]lv 30 s]=hL= aLp k|lt x]S^/ k|of]u ug"{ pko"Qm x"G% . z"?df afSnf]
%/L kl% a(L ePsf la?jf pv]nL ufO{ e}+;LnfO{ v"jfpg] rng klg ePsf]n] al( lapsf]
b/ /flvPsf] % . sL/fn] la?jf sf^\g], *Nnf d"lg uP/ aLp gpld|g], lr:ofg sd eP/
aLp sd pld|g] cflb hf]lvdaf^ aRg klg ls;fgx?n] l;kmfl/z eGbf a(L aLp
nufp+%g\ .
dnvfb
dnvfb slt rflxG% eGg] s"/f hUufsf] dlnnf]kg / dnvfbsf] pknAwtfdf e/ kb{% .
sd dlnnf] hUufdf a(L dn k|of]u ug"{ kb{% . ;fwf/)ftof /fd|f];+u s"lxPsf] uf]a/ jf
sDkf]i^ dn Ps x]S^/sf] nflu 15 b]lv 20 ^g k|of]u ug"{ pko"Qm x"G% . sDkf]i^
dnsf] pknAwtf % eg] of] dfqf eGbf a(L klg xfNg ;lsG% . sDkf]i^ dn a(L
xfn]df /fd|f] x"G% . o;n] s"g} gf]S;fgL ub}{g . sDkf]i^ dn hldgsf] tof/L ubf{ g} xfnL
hf]t]/ k"g"{ kb{% . dn %/L ghf]tL ;"sfpgfn] dndf /x]sf vfBtTjx?sf] gf]S;fgL x"G% .
/f;folgs dnsf] xsdf gfO^«f]hg, km:kmf]/; / kf]^f; 4, 2, 1=5 s]=hL= k|lt s¶fsf
b/n] lbgfn] of] hftn] /fd|f] pTkfbg lbG% . /fd|f] uf]a/ dn jf sDkf]i^ dn a(L
dfqfdf xfn]sf] v)*df 1 s]=hL= gfO^«f]hgn] dfq ^k *«]l;é u/]df klg /fd|} pTkfbg
lbG% .
l;+rfO{
of] hftsf] ds} cfsfz] kfgLsf] e/df ;kmntfk'j{s v]tL ug{ ;lsG% . l;+rfO{ ;"lawf
ePsf] If]qdf ds} nufP b]lv ef+Rg] a]nf ;Dddf 3 k^s l;+rfO{ lbg" kb{% . klxnf]
l;+rfO{ klxnf] uf]*fO{df, bf]>f] l;+rfO{ wfgrd/f lg:sg] a]nfdf / t]>f] l;+rfO{ bfgf
kf]^fpg] a]nfdf lbg" kb{% .
/f]u
kftdf nfUg] pQ/L / blIf)fL kft *("jf /f]u (Northern and Southern leaf blight) d"Vo
/f]ux? x"g\ . of] hftn] s]xL xb;Dd pQ/L kft *("jf (Turcicum Leaf Blight) /f]u ;xg
;S% . cGo /f]ux? h:tf] l;+b"/], se"n]l/of, d]*Lh, sfnf]kf]s] cflbsf] of] hftdf Tolt
;d:of %}g .
uf]*d]n
cGo ds}sf hftnfO{ h:t} of] hftnfO{ klg b"O{ uf]*fO{sf] cfjZostf kb{% . klxnf]
uf]*fO{ ds} pd|]sf] 2 b]lv 3 xKtf leq u/L ;Sg" kb{% . klxnf] uf]*fO{ ;dodf ePg
eg] ds}sf] pTkfbgdf w]/} Iflt x"G% . bf]>f] uf]*fOsf] ;dodf ps]/f lbOG% . ps]/f lbg]
sfo{ klxnf] uf]*fO{ u/]sf] 3 b]lv 4 xKtf kl% ul/G% . o; ;dodf ds} k|fo #"+*f;Dd
jf ;f] eGbf cUnf] ePsf] x"G% .
ds} ef+Rg]
ds}sf] vf]:^f k"m>f] eO{ ;"Sof] eg] ds} kfs]sf] yfxf x"G% . slxn] sf+xL cGo sf/)fn]
klg vf]:^f ;"Sg] x"+bf ds}sf] bfgf pKsfO{ vf]ofdf ufl*g] efu lt/ sf]^\ofO{ x]bf{ sfnf]
kq b]lvPdf ds} kfs]sf] lglZrt x"G% . ;fwf/)ftof ds}sf] bfgfsf] lr:ofg 30 k|ltzt
eGbf sd ePkl% ds} ef+Rg pko"Qm x"G% .
e)*f/)f
ds}nfO{ hlt;Sbf] a(L #fddf ;"sfO{ e)*f/)f ug"{ kb{% . e)*f/)f ug{sf] lgldQ 12
b]lv 14 k|ltzt lr:ofgdf Nofpg" kb{% . lr:ofg a(L ePsf] ds} e)*f/)f ugf{n] a(L
#"g sL/f nfUg], s"lxg] tyf aLp gpld|g] ;d:of x"G% .
ds} g]kfnsf] k|d'v vfBfGg afnLdf bf];|f] / dWo kxf8sf] k|d'v afnL xf] . of] afnLsf] v]tL
t/fO{, dWo kxf8 nufot pRr kxf8L If]qx?df ;d]t ug{ ;lsG5 . cfly{s jif{ @)&@÷&# df
ds} *,(!,%*# x]S6/ If]qkmndf v]tL u/L @@,#!,%!& d]= 6g pTkfbg ePsf] lyof] / @=% d]=
6g k|lt x]S6/ pTkfbsTj lyof] (ABPSD, @)&@÷&#_ . PsLs[t afnL Joj:yfkg k|ljlw afnL
pTkfbgsf ;Dk"0f{ kIfx?nfO{ PsLs[t u/L k/Dk/fut k|ljlw / cfw'lgs k|ljlwx?sf] ;jn
kIfx? canDag u/L pTkfbg j[l4 ug]{ k|ljlw xf] .
PsLs[t afnL Joj:yfkg k|ljlw ckgfpFbf pTkfbg
j[l4 ug{ ;lsg] eP tfklg s[ifs :t/df k|ljlwsf]
cg'z/0f gx'Fbf ds}sf] /fli6«o pTkfbsTj Go"g /x]sf]
5.
ds}df PsLs[t afnL Joj:yfkg k4lt s[ifs :t/df
cjnDag u/fO{ vfBfGg afnLsf] pTkfbg /
PsLs[t afnL Joj:yfkg k4ltdf v]tL
pTkfbsTjdf j[l4 Nofpg] p2]Zosf ;fy ;'b"/ ul/Psf] ds}
klZrdsf ljleGg lhNnfx?df ds} afnLdf o;
k4ltsf] k|bz{g kl/If0f ;~rfng ul/Psf] lyof] .
PsLs[t afnL Joj:yfkgsf] ljz]iftf
s[ifsx?sf] dfem PsLs[t afnL Joj:yfkgsf] dxTj bzf{pgsf nflu kl/If0f k|bz{g ckgfO{Psf]
lyof], h;df k|lt s[ifs # j6f Pp6} ;fO{hsf Kn6 agfO{ b'O{j6f Kn6df PsLs[t afnL
Joj:yfkg k4lt -pGgt tl/sf_ / t];|f] Kn6df ls;fgn] ds} v]tL nufpFFb} cfPsf] tl/sf -
s[ifs tl/sf_ u/L ;~rfng u/]/ t'ngfTds cWoog ul/Psf] lyof] .
kl/ro
:ju{åf/L ux'Fsf] hftnfO{ ?kfGtl/t j+zfjnL
(Modified Pedigree Bulk System of Plant
Breeding) t/Lsf ckgfO{ /fli6«o ux'FjfnL
cg';Gwfg sfo{qmd, e}/xjfdf ljsf; ul/Psf] xf] .
of] hftsf] k'Vof}{nL XIA-984-10 YAAS
KUNMING/BL1868 /x]sf] 5 . /fli6«o ux'FafnL
cg';Gwfg sfo{qmd e}/xjfdf ;g\ !(((÷@))) df
qml;Ë u/L ;g\ @))^÷@))& df F6 af6
Advance line df /fd|f] b]lvPsf] x'Fbf la=Pn= #^@( gfd lbOPsf] lyof] . ;g\ @))(÷!) b]lv
@)!#/!$ ;Dd kxf8L e'efussf ljleGg s[lif cg';Gwfg s]Gb|x? tyf s[ifssf] v]t jf/Ldf
u/LPsf ljleGg kl/If0fx?df o; hftn] ;kmn glthf b]vfPsfn] pGdf]rg ul/Psf] xf] . oL
hft kx]+nf] l;Gb'/], 89'jf, sfnf]kf]s] / v/fgL /f]u cj/f]wL kfOPsf] 5 . jt{dfg cj:yfdf a9L
pTkfbg / /f]u cj/f]wL hftx?sf] ljsf; / s[ifsx?sf] v]tdf o:tf hftsf]] v]tL u/fpg]
k|of;sf ;fy /fli6«o ux'FafnL cg';Gwfg sfo{qmd, e}/xjfn] o; hftsf] pGdf]rgsf] nflu
/fli6«o aLp lahg ;ldltdf l;kmfl/z u/L of] hftnfO{ ;g\ @)!^ -lj=;+= @)&#_ df :ju{åf/L
gfdn] pGdf]rGf ul/Psf] xf] .
hftLo ljz]iftfx?
laut #-$ jif{b]lv g]kfnsf dWo tyf pRr kxf8sf laleGg lhNnfx?df ;+rfng ul/Psf
;xeflutd'ns / ;dGjofTds hflto kl/If0faf6 k|fKt cf‘s8fx?sf] cfwf/df of] hftdf lgDg
lnlvt laz]iftfx? b]lvPsf 5g\ .
HfftLo ljz]iftfx? tYofÍ
af]6sf] prfO{ -;]= dL=_ *!
afnL kfSg nfUg] cjlw -lbg_ !%(–!^!
pTkfbg -6g k|lt x]S6/_ #–$=$
afnfsf] nDafO{ -;]= dL=_ (=^
k|lt afnf k'i6 bfgf -;+Vof_ #^
!))) bfgfsf] tf}n -u|fd_ $&
k|lt ju{ ld6/ k|efjsf/L ;/f -;+Vof_ !(@
l;kmfl/z k|ljlwx?
-s_ l;kmfl/z If]q tyf nufpg] ;do
of] hftnfO{ g]kfnsf] ;Dk"0f{ kxf8L If]qdf -&)) ld6/ b]lv @$)) ld6/;Dd l;+lrt /
c+l;lrt b'j} cj:yfdf_ sflt{ssf] t]>f] xKtf b]lv d+l;/sf] bf]>f] xKtf ;Dd nufpFbf /fd|f]
pTkfbg lng ;lsG5 . of] hft kxf8sf cGo hftx? eGbf Ps xKtf cufl8 kfSb5 .
-u_ l;+rfO{
df6f]sf] k|s[lt / df6f]df ljBdfg lr:ofgsf] dfqfnfO{ dWogh/ /fvL @ b]lv # k6s l;+rfO{sf]
cfjZostf kb{5 . ux'F 5/]sf] @)-@% lbgdf -lzv/ h/f lg:sg] a]nf_, afnf lg:sg] ;do /
bfgf el/g] ;dodf l;+rfO{sf] clt cfjZostf kg]{ x'gfn] df6f]df lr:ofgsf] sld x'g glbg
ljz]if Wofg lbg' kb{5 .
nfxL sL/f M Old8fSnf]k|L8 -sGKfmL8f]/ @)) P;=Pn_ $)) ldln ln6/, %)) ln6/ kfgLdf
ld;fO{ ! x]S6/ hldgdf 5s{g' kb{5 .
-h_ kfSg] cjlw
of] hftnfO{ kxf8L If]qdf plrt ;dodf -sflt{ssf] t]>f] xKtf b]lv d+l;/sf] bf]>f] xKtf ;Dd_
nufPsf] v08df ;/b/ !^# b]lv !^% lbgleq kfSb5 .
-em_ sf6\g], r'6\g] / yGSofpg]
ux'Fsf] jfnf d'lgsf] 8fF7 kx]+nf] ePkl5 ux'F kfs]sf] dflgG5 . afnf xftdf lnP/ df8\bf /fd|/L
bfgf 5'6\of] eg] ux'F sf6\g yfn] x'G5 . cyjf ux'Fsf] bfgfdf lr:ofgsf] dfqf @) k|ltzt jf
sd 5 eg] sf6\g nfos ePsf] dflgG5 . o;/L kfs]sf] afnLnfO{ ux'F sf6\g] sDjfOg d]zLgsf]
k|of]uaf6 jf x+l;ofsf] ;xfotfn] af]6 sf6L y|];/af6 r'6\g] sfo{ ug' kb{5 . sf6L ;s]kl5
/fd|/L ;kmf ug]{ / !–@ 3fd ;'sfO{ e08f/0f ug'{kb{5 . e08f/0fdf nfUg] sL/fx?af6 ux'FnfO{
arfpg ;]Nkm; -Pnd'lgod km:kmfO8_ sf] Pp6f rSsL sl/a !) lSjG6n a/fj/sf] ux'Fdf
/fVg' kb{5 .
pTkfbg Ifdtf
of] hftn] al9df %%)) ls=u|f= k|lt x]S6/ jf @&% s]=hL= k|lt /f]kgL ;Dd pTkfbg lbg
;Sb5 .
hflto laz]iftfx?
laut #÷$ aif{b]lv t/fO{ tyf leqL dw]z u/L laleGg lhNnfx?df ;+rfng ul/Psf
;xeflutd'ns tyf ;dGjofTds hflto kl/If0fx?af6 k|fKt cf‘s8fx?sf] cfwf/df of] hftdf
lgDg lnlvt laz]iftfx? b]lvPsf 5g\ .
Hf.lto laz]iftfx? tYofÍ
af]6sf] prfO{ -;]= dL=_ *&
afnL kfSg nfUg] cjlw -lbg_ !!!-!@$
pTkfbg -6g k|lt x]S6/_ $- %
afnfsf] nDafO{ -;]= dL=_ !)
k|lt afnf bfgf -;+Vof_ %)
!))) bfgfsf] tf}n -u|fd_ $#–%&
k|lt ju{ ld= k|efjsf/L ;/f -;+Vof_ @!$–@@*
-u_ aLp b/
aLpsf] Go'gtd pdf/zlQm *% k|ltzt jf ;f] eGbf a/fd|f] ePsf] tyf sflt{ssf] t]>f] xKtf
b]lv dªl;/sf] bf]]>f] xKtf ;Dd 5/]df !@) lsnf]u|fd k|lt x]S6/ aLp l;kmfl/; ul/Psf] 5 .
l9nf] u/L uxF' 5g{' k/]sf] cj:yfdf l;kmfl/; aLp b/df @% k|ltzt ;Dd yKg'kb{5 .
-ª_ l;+rfO{
df6f]sf] k|s[lt / df6f]df ljBdfg lr:ofgsf] dfqfnfO{ dWogh/ /fvL @ b]lv # k6s l;+rfO{sf]
cfjZostf kb{5 . ux'F 5/]sf] @)÷@% lbgdf -lzv/h/f lg:sg] a]nf_, afnf lg:sg] ;do /
-r_ dnvfb
l;+rfO{ ;'ljwf ePsf] hldgdf !)) lsnf]u|fd gfO6«f]hg, %) lsnf]u|fd km:kmf]/; / %)
lsnf]u|fd kf]6fl;od k|lt x]S6/sf b/n] lbg' kb{5 . gfO6«f]hgsf] cfwf efu klxnf] l;+rfO{
lbPsf] !”@ lbg leq 6k 8«]l;ª ug'{kb{5 .
cl;+lrt cj:yfdf eP ux'F 5g]{ a]nfdf ^) lsnf]u|fd gfO{6«f]hg, #) lsnf]u|fd km:kmf]/; / #)
lsnf]u|fd kf]6f; k|lt x]S6/ hldgdf Psgf; x'g] u/L df6f]df ld;fpg' kb{5 .
;+If]kdf,
s]=hL k|lt s¶f
cj:yf
o'l/of l8=P=kL= kf]6f; uf]a/ dn
l;+lrt %=*# #=^@ @=&& #%)
cl+;lrt #=%) @=!& !=^& #%)
kl/ro
of] hftsf] k}t[s >f]t yfxf geP klg @)$% ;fndf blIf0f PlzofnL If]qLo ;xof]u ;+u7g
leq ;+rfng ul/Psf] hftLo k/LIf0f dfkm{t of] hft k|fKt ePsf] lyof] . tt\ kZrft lg/Gt/
?kdf g]kfn s[lif cg';Gwfg kl/ifb\ cGtu{tsf ljleGg
cg';Gwfg ;+:yfx?sf] ;xsfo{sf] k/LIf0faf6 k|fKt cf+s8f
cg';f/ kxf8LafnL cg';Gwfg sfo{qmd, sfa|], bf]nvfn]
pGdf]rgsf] nflu k|:tfjgf k]z ul/ /fli6«o lap lahg
pGdf]rg ;ldltn] @)&@ ;fndf sfa|] sf]bf]–@ gfdsf] hft
g]kfnsf] dWo kxf8L If]qsf] nflu l;kmf/L; u/]sf] xf] .
hftLo klxrfg tyf laz]iftf
o; hftsf] af]6sf] cf}ift prfO{ () ;]=dL= tyf nufpg]
:yfg laz]if cg';f/ !@*–!^^ lbg leq kfSg] ub{5 . of]
hftsf] af]6sf] cfFVnf / u'R5f -head_ sf] cf}nfsf] /+u km"Ng]
a]nfdf xl/of] t/ kfSg] ;dodf cf}nfx? la:tf/} xNsf v}/f]
/+udf kl/0ft eO leq kl§ 3'ld|Psf x'G5g . To;}u/L o;sf]
Pp6f u'R5f -head_ df cf}ift ^ j6f cf}+nfx? / ltgsf]
nDafO{ ^ ;]=ld= x'G5 . of] hftsf] bfgfsf] /Ë lkmsf /ftf]
/ cGo hftsf] eGbf s]xL 7"nf] x'G5 . ;fy} of] hftn] ;'Vvf
;xg], g9Ng], cf}nf / 3f6Ldf nfUg] d?jf / kftdf nfUg]
yf]Kn] /f]u ;xg ;Sb5 .
ld7] &# (=$@ !$=@$ @=^ !=# )=)# )=# )=)! &&=!
kmfk/-!
l;kmf/L; If]q
of] hft ;d'Gb| ;txsf] ())–!&)) dL= prfO{;Dd v]tL ug{ l;kmf/L; ul/Psf] 5 tfklg
lxpbsf] ;dodf t/fO{ tyf lelq dw]zdf klg v]tL ug{ ;lsG5 .
dWo kxf8
wfg–kmfk/
ds}–kmfk/–vfnL
kmfk/–sf]bf]
t/fO{÷leqL dw]z
wfg–kmfk/–vfnL jf ds} -wfg v]tdf_
ds}–kmfk/–vfnL jf tf]/L -af/Ldf_
ds}–kmfk/–tf]/L–t/sf/L -af/Ldf_
hdLgsf] tof/L
kmfk/sf] aLp Psgf;n] pd|g / af]6sf] pko'Qm 3gTj sfod ug{ hdLgsf] tof/L /fd|f] ;Fu
ug{' kb{5 . wfg v]tdf wfg sf6\gf;fy / af/Ldf ds} efRgf;fy Psk6s jf a9Ldf b'O{ k6s
/fd|/L xnf] jf 6\ofS6/n] hf]t]/ 8Nnf kmf]/L emf/kftx?nfO{{ x6fO{ hldgsf] t}of/L ug{' kb{5 .
df6f]nfO{ w]/} dl;gf] / ldlxg agfpg h?/L x'b}g . hldg tof/ ubf{ kfgLsf] /fd|f] lgsf; x'g]
k|aGw ug{' kb{5 .
dnvfbsf] Aoj:yfkg
cGo af]6la?jfnfO{ h:t} kmfk/ afnLnfO{{ klg dnvfbsf] h?/t kb{5 . dnvfbsf] dfqf df6f]sf]
k|sf/, pj{/tf zQmL, kmfk/sf] hft, l;+rfO{sf] ;'lawf, afnLrqm, afnL nufpg] ;do, dn k|of]u
ug]{ t/Lsf cfbLdf e/ kb{5 . xfd|f] b]zsf laleGg :yfgdf ul/Psf k/LIf0fx?sf] glthf
cg';f/ ;fwf/0ftof #=@^ ls=u|f= 8LPkL / @ ls=u|f= o"l/of k|lt /f]kgLsf b/n] l;kmf/L;
ul/Psf] 5 . oL dWo] l8PkLsf] k'/} dfqf / o"/Lofsf] cfwf dfqf dn hdLgsf] clGtd t}of/L jf
aLp 5g{' eGbf klxn] k|of]u ug{' kb{5 / o"/Lofsf] jf+sL cfwf dfqf 5/]sf] Ps dlxgf kl5 dfq
k|of]u ug{' kb{5 . k|fËf/Ls dnsf] xsdf olb df6f]df o;sf] dfqf cToGt Go"g 5 / cl3Nnf]
afnLsf] nflu k|of]u u/LPsf] 5}g eg] @)–@% 8f]sf k|lt /f]kgLsf b/n] hdLg tof/ ug{'eGbf
slDtdf klg !%–@) lbg klxn] df6f]df ldnfpg' kb{5 . cToGt pj{/tf ePsf] df6f]df kmfk/
9Ng] ;Defjgf ePsf] x'Fbf df6f]df kf]ifs tTjsf] cfjZostf x]/L dnvfbsf] Aoj:yfkg ug{'
cfjZos x'G5 .
kl/ro (Introduction)
d;'/f] (Lens cunliaris Medicus sub sp. culinaris) g]kfndf
cToGt nf]slk|o bnxg afnLsf] ?kdf
lrlgG5 . o;sf] v]tL ;lbcf}+b]lv wfg cyjf ds}afnL kl5
ug]{ k|rng 5 . bnxg afnLn] s'n v]tLof]Uo If]qkmnsf]
!)=^#Ü cf]u6]sf] 5 / bnxg dWo d;'/f]afnLn] dfq}
^@=^$ Ü If]qkmn / ^$=#%Ü pTkfbg cf]u6]sf] 5 . laZj
s[lif vfB ;+u7gsf] @)!^ sf] cfFs8f cg';f/ d';'/f]
pTkfbgdf g]kfn laZjdf kfFrf} :yfgdf kg{ ;kmn ePsf]
5 . xfn g]kfndf d;'/f]sf] !! j6f pGgt hft -l;Gb'/, l;ld|s, lzlz/, lzv/, l;dn, l;tn,
dx]Zj/ ef/tL, ;u'g, vh'/f d;'/f] !, vh'/f d;'/f] @, vh'/f d;'/f] #_ l;kmfl/z ePsf 5g\ .
g]kfndf d;'/f]sf] gofF hft vh'/f d';'/f] # pGdf]rg
ul/g'sf k|d'v sf/0fx? M
o;sf] bfgf cfsif{s, dWod cfsf/ / al9
pTkfbg -cf}ift !&&& s] =hL=÷x]=_ lbg], k'aL{
b]lv klZrdL t/fO{ / dWo kxf8sf] e]udf v]tL
ug{ ;lsg]] .
cf]Onfpg] /f]u lj?4 dWod ca/f]wL /
:6]dkmfO{nd 89'jf /f]u cj/f]wL ePsf] x'gfn] .
;Gt'lnt ef]hgsf]nflu cfjZos ;"IdtTj kmnfd
-cf}ift *!=$&% ldlnu|fd k|lt s]=hL=_ / lh+s -
cf}ift ^%=@ ldlnu|fd k|lt s]=hL=_ a9L kfOg] .
:jflbnf] / rf8} kfSg] .
vr{:cfDbfgL cg'kft w]/} x'g] -!:@=(_ .
vh'/f d;'/f] # sf] af]6 !* b]lv $# ;]=dL=_ cUnf] x'G5, of]
&@ b]lv (( lbgdf km"n v]N5 / !@) b]lv !*^ lbgdf
kfSb5 . o;sf] aLpsf] /+u v}/f] / kft uf9f xl/of] x'G5 .
xfjfkfgL (Climate)
vh'/f d;'/f]–# v]tL ug{sf] nflu lr;f] df};d x'g] t/fO{ b]lv dWo kxf8 -!@) b]lv @))) ld=
prfO{_ ;Dd pko'St dflgPsf] 5 .
dWo kxf8L If]qdf ds} afnLdf cfwfl/t afnL k|0ffnLdf ds} afnL lnPsf] nut} of] d;'/f] 5/L
;Sg' k5{ t;y{ o; If]qdf c;f]h !% b]lv sflt{s !% ;Dd d;'/f] 5g]{ pko'Qm ;do xf] .
cGoyf t'iff/f] -Frost_ n] d;'/f]sf] km"n emfg]{ ;d:of x'g ;S5 .
dnvfb (Manuring)
d;'/f] v]tL ug]{ hldgdf dn vfb ;Gt'lnt dfqfdf k|of]u ug'{ k5{ . ;s];Dd uf]7]dn tyf
sDkf]i6 dn g} k|of]u ug'{ kb{5 lsgls /;folgs dnsf] k|of]un] sf];]afnLsf] h/fdf gfO{6«f]hg
l:yl/s/0f ug]{ AofS6]l/ofnfO{ k|lts"n c;/ kg{ hfG5 . hldg dlnnf] 5 jf k|z:t uf]7]dn jf
sDkf]i6 dn k|of]u u/]df s'g} /;folgs dnsf] h?/t kb}{g t/ /;folgs dnsf] k|of]u ug'{ kg]{
cj:yfdf ;fw/0ftof @)M$)M@) s]=hL= gfO6«f]hg, km:kmf]/; tyf kf]6f; k|lt x]S6/sf b/n]
lbgsf] nflu l;kmf/L; ul/Psf] 5 .
pTkfbg (Production)
pGgt v]tL k|ljlw ckgfO{ v]tL ubf{ of]] d;'/f]sf] cf}ift pTkfbg !&&& s]=hL= k|lt x]S6/
kfO{Psf] 5 .
of] af]8L sl/a &* b]lv *! lbgdf bfgf tof/ x'G5 eg]
xl/of] sf];f %% b]lv ^) lbgdf g} tof/ eO{ @÷# k6s l6k]/
vfg ;lsG5 . sf];fsf] af]qmf kftnf] x'G5 . dxTjk"0f{ s'/f
;'Vvf ;xg ;Sg] of] hftdf kx]+nf] l5/lj/] /f]u lg/f]ws 5 .
o; hftnfO{ t/fO{, leqL dw]z, 6f/, a]zL tyf dWo kxf8sf]
ufhn] af]8Lsf] sf];f ;d'Gb| ;tx b]lv !@)) dL= ;Dd v]tL ug{ ;lsG5 . ufhn]
af]8Lsf] af]6sf] prfO{ ^@ ;]=dL= x'G5, $% lbgdf km"n km'N5,
kftsf] /+u uf9f xl/of] / o;sf] bfgf d[uf}nf cfsf/sf] x'G5 / bfgfsf] /+u ;]tf]df v;|f] af]qmf /
cfvfdf sfnf] ufhn ePsf] x'G5 .
xfjfkfgL (Climate)
ufhn] af]8L t/fO{, lelq dw]z / dWo kxf8sf] ;d'G› ;tx !*) ld= b]lv !@)) ld= prfO{
;Dd nufpgsf] nflu l;kmfl/z ul/Psf] 5 . ljz]iftM of] af]8LnfO{ u[id / jiff{ofd b'j} df};ddf
dnvfb (Manuring)
v]tL ug]{ hldgdf dnvfb ;Gt'lnt dfqfdf k|of]u ug'{ k5{ . ;s];Dd uf]7]dn tyf sDkf]i6
dn g} k|of]u ug'{ k5{ sLgls /;foLlgs dnsf] k|of]un] sf];]afnLsf] h/fdf gfO{6«f]hg
l:yl/s/0f ug]{ AofS6]l/ofnfO{ k|lts"n c;/ kg{ hfG5 . dnvfb slt k|of]u ug]{ eGg] s'/f
df6f]sf] pj{/fzlQm tyf s[ifsn] uf]7]dn slt k|of]u u5{g\ To;df lge{/ kb{5 . /fd|f];Fu
s'lxPsf] uf]a/dn !) 6g k|lt x]S6/sf b/n] tyf /f;folgs dn @)M$)M@) s]=hL= gfO{6«f]hg,
km:kmf]/; / kf]6f; k|of]u ug{'k5{ .
aLp pkrf/ (Seed Treatment)
aLpaf6 pTkGGf x'g] 9';LhGo /f]u lgoGq0fsf] nflu j]leli6g %)Ü 8An'= kL= @ u|fd k|lt s]=hL=
aLpsf] b/n] aLpdf /fd|/L ld;fpg' kb{5 . /fOhf]ljod hLjf0f' dnaf6 aLp pkrf/ ug'{ k/]df
!) u|fd h}ljs dn k|lt ! s]=hL= aLpsf b/n] / !) k|ltzt lrgL jf ;Vv/ kfgLsf] emf]ndf
df]n]/ pkrf/ ug'{ kb{5 . o;sf] nflu !)) u|fd lrgL jf zVv/ ! ln6/ kfgL 3f]nL pdfNg] /
;]nfpg] tTkZrft ;]nfPsf] 3f]nnfO{ aLpsf] dfqf x]/L dfly l;kmfl/z u/]sf] dfqf cg';f/
aLpdf 6fFl;g] u/L ldnfP/ af]8L /f]Kg' kb{5 .
kl/ro
g]kfndf xfn @%,!@# x]S6/df ;'Gtnf v]tL eO{ !$(,@!@ d]= 6g jflif{s pTkfbg x'g] u/]sf]
5 . g]kfnsf] klZrdf~rn If]qdf o;sf] v]tL w]/} x'g] u/]sf] kfOG5 . g]kfndf o;sf] pTkfbg
cjlw c;f]h b]lv d+l;/;Dd dfq l;ldt 5 . o;sf] kl/0ffd :j¿k jif]{gL 7"nf] kl/df0fdf
;'Gtnf cfoft x'g] u/]sf] 5 . cf= a= @)&!÷)&@ df @@,@$@=& d]=6= ;'Gtnf au{sf]
kmnkm"nsf] cfoft ePsf] kfO{Psf] 5 . t;y{ g]kfndf ;'Gtnfsf] dfunfO{ kl/k"lt{ ug]{ p2]Zo
lnO{ /fli6«o ;'Gtnf hft cg';Gwfg sfo{qmd, kf/LkfTn]n] b]zsf] ljleGg efudf /x]sf g]kfnsf]
:yfgLo hftx?sf ;fy} ljb]zaf6 NofOPsf ljleGg ;'Gtnfsf hftx? ;+sng u/L cg';Gwfg
ub}{ cfPsf] 5 . vf]s' :yfgLo, cf]lsT;'jf;] / ldofufjf;]nfO{ kfOknfOg hftx?sf] ?kdf
klxrfg u/]sf] 5 . o; afx]s cg';Gwfgaf6 gf]ef hftsf] ;'Gtnfsf] glthf klg /fd|f] kfOPsf]
5.
l;+rfO{
;'Gtnf v]tLsf] nflu gofF kfn'jf knfpg] ;do cufj}, km"n km'Ng], kmn nfUg], / kmnsf] j[l4
ljsf; x'g] a]nfdf l;+rfO{ ug{ clt cfjZos x'G5 . ;'Gtnf v]tLsf] nfuL jif]{gL &%–@%)
;]=dL= jiff{ x'g] If]q cg's'n dflgG5 .
kl/ro
blIf0f cd]l/sL uf]ne]+8fsf] kft vGg] sL/f -6'6f cA;f]n'6f, Tuta absoluta
-Meyrick1917) cfqmfds tj/n] km}lng] tyf uf]ne]+8fsf] kft, d'gf / kmndf nfUg] k'tnL
;d"xsf] sL/f xf] . Aoj:yfkg gul/Psf] cj:yfdf o; sL/fsf] nfef{n] uf]ne]+8fdf ;t\
k|ltzt;Dd gf]S;fgL k'¥ofpFg ;Sb5 . d'Votof uf]ne]+8f afnLdf nfUg] of] sL/f ;f]n]g];L
kl/jf/sf lj?jfx?M e06f, e]+8] v';f{gL tyf cfn'jfnLdf klg nfUg] u/]sf]
kfOG5 . ;fy} h+unL lj?jfx? sfnLu]8L tyf wt'/f]df klg of] sL/f afFRg ;Sg] cg';Gwfgaf6
k|dfl0ft ePsf] 5 . o; afx]s as'nf, l;dL, jf]8L h:tf sf]z]jfnLx?df klg of] sL/f nfUg]
ub{5 .
of] sL/f blIf0f cd]l/sL If]qdf ;g !(^) b]lv g} uf]ne]+8fsf] d'Vo sL/fsf] ?kdf /x]sf]
kfOG5 . ;g @))^ df klxnf] kN6 blIf0f cd]l/sf jflx/ :k]gdf of] sL/f e]l6Psf] lyof] . To;
kZrft o'/f]k, d]8L6]/flgog If]q / vf8L d'n'sdf km}lnb} ;g @)!$ df ef/tdf klxnf] k6s of]
sL/f e]l6Psf] lyof] . sL6 la1fg dxfzfvfn] g]kfndf klg of] sL/f lelqPsf] s'/f @)&# h]i7
# ut] tf/s]Zj/ gu/kflnsf ( af6 NofPsf] gd"gfsf] a}1flgs kl/If0f u/L klxnf] k6s
k|dfl0ft u/sf] lyof] . ;fy} ;a]{If0f tyf gd"gf kl/If0faf6 pQm sL/f sf7df8f}+, nlntk'/,
eQmk'/, sfe|]knf~rf]s, wflbª, wgs'6f, afFs] tyf ;Nofg lhNnfsf uf]ne]+8f v]tL ul/g] d'Vo
d'Vo :yfgdf ;d]t km}lnPsf] kfOPsf] 5 .
of] sL/fsf] jo:s % b]lv ^ ldlnld6/ nfdf] tyf o;sf] cl3Nnf] kv]6fsf] /+u v}/f], v/fgL
ldl>t e'OFdf sfnf wAafx? x'G5g\ . o; sL/fsf] nfef{ z'?df ;]tf]af6 xl/of] x'Fb}, k"0f{ ljsl;t
x'Fbf xNsf u'nfaL /+usf] x'G5 . o; sL/fsf] nfef{sf] 6fpsf] k5fl8 9f8df cw{ rG›fsf/ sfnf]
v}/f] /+usf] wAaf x'G5 .
hLjgL
blIf0f cd]l/sL uf]ne]+8fsf] kft vGg] sL/f k"0f{ ?kdf ?kfGt/0f x'g] k'tnL ;d"xsf] sL/f xf] .
km"n, nfef{, Ko"kf tyf jo:s k'tnL x'Fb} o; sL/fsf] hLjg rqm k'/f x'G5 . o; sL/fsf] jo:s
kf]yL k'tnLn] kftsf] tNnf] ;txdf 5'§f5'§} ?kdf km"n kfb{5 eg] s]xL dfqfdf 8fF7, kmnsf]
e]6\gf tyf xl/of] kmndf klg km"n kfg]{ ub{5 . km"naf6 lg:s]/ nfef{ kft, 8fF7 jf kmn 5]8]/
leq k:g] ub{5 . kft, 8fF7 jf kmnsf] leq leq} vfFb} tLg k6s sfFr'nL km]/]kl5 of] sL/f Ko"kf
Aoj:yfkgM
sL/f nfu]sf] If]qaf6 cGo If]qdf uf]+ne]8f tyf lj?jf cf];f/ k;f/ gug]{ .
6fFl;g] kf;f] jf kfgLsf] kf;f]df km]/]df]g k|of]u u/L -tnsf] lrqdf b]vfP h:t}_ sL/fsf]
cg'udg ug]{ .
h+unL cf>obftf lj?jfx? h:t}M wt'/f] tyf sfnLu]8L h:tf la?jfx? x6fpg] .
uf]ne]+8f v]tL ;s]kl5 afnLsf cjz]ifx? gi6 ug]{ .
sL/f nfu]sf] If]qdf ;f]n]g];L kl/jf/sf] afnLx? h:t} cfn', e06f, vf];f{gL, ;'tL{ tyf
n]u'ldg];L kl/jf/sf l;dL, af]8L, as'Nnf h:tf cf>obftf la?jfx? gnufpg] .
sL/f nfu]sf kft, kmn tyf d'gfx? ;+sng u/]/ ulx/f] u/L k'g]{ jf Knfli6s y}nfdf
aGb u/L s'xfpg] .
aQLsf] kf;f]sf] k|of]u u/L -tnsf] lrqdf b]vfP h:t}_ jo:s sL/fx? dfg]{ .
sL/f nfu]sf] ;'?sf] cj:yfdf Aofl;n; y'l/GhLPlG;; s'/i6fsL -Bacillus
thuringiensis var. Kurstaki_ @ u|fd k|lt ln6/ kfgLdf 3f]n]/ ;fem kv 5ls{g] .
aQLsf] kf;f] tyf o;df k/]sf k'tnLx? kfgLsf] kf;f]df k]m/f]df]gsf] k|of]u
nIf0f
z'?df xNsf xl/of, ;f3'/f, nueu ! ld=ld=
nfdf, dl;gf y]Unf b]vf kb{5g\ . To;kl5
tL y]Unfx? a9\b} uP/ s]xL nfdf / nueu
! ld=ld= rf}+8f w;f{df kl/0ft x'G5g\ .
lj:tf/} tL k}mn+b} uP/ nfDrf] vfnsf]
(elliptical) 3fp aG5g\ / lvof h:t} /ftf]
/+udf kl/0ft x'G5g\ . pQm 3fpsf] jl/k/L
kfgLn] leh] h:t} 3]/f b]lvG5 . of] ljz]if
u/]/ laxfgLkv zLt ePsf] a]nfdf b]Vg
;lsG5 . 3fpsf] aLrsf] uf9f v}/f] efu
kl5 uP/ WjfF;] v}/f] /+udf kl/0ft x'G5 h'g l;uf6f]sf /f]u nfu]sf] s]/fsf] af]6 .
xNsf ba]sf]÷v'lDrPsf] / jl/kl/af6 uf9f
v}/f] 3]/fn] cf}+7L h:t} l/Ë agfPsf] x'G5 . o:tf] k"0f{ ljsl;t 3fp÷wAaf ;'s]sf] kftdf klg
b]Vg ;lsG5 . slnnf kftdf o:tf wAaf÷y]Unfx? 7"nf / uf]nfsf/ x'G5g\ . k"0f{ ljsl;t
y]Unfx? * b]lv !@ ld=ld= nfdf x'G5g\ . y]Unfsf] jl/kl/sf] kftsf] efu kx]nf] x'G5 . o:tf]
nIf0f ljz]if u/]/ y]Unfaf6 kftsf] lsgf/f tk{msf] efudf a9L b]lvG5 . /f]usf] k|sf]k w]/} ePdf
kftsf w]/} efu kx]+nf / To;kl5 uf9f v}/f] lsgf/f eP/ db}{ hfG5g\ . dflyaf6 v'n]sf kft
uGb} hfFbf t];|f] jf rf}yf] kftdf of] /f]u z'?jft ePsf] b]lvG5 . t/ jftfj/0f cg's"n ePsf]
avt bf];|f] kftdf klg nIf0f b]Vg ;lsG5 . k'/fgf kftdf ljsl;t bfu b]Vg ;lsG5 . k|foM
u/L dflylt/sf kft eGbf tnlt/sf kftdf of] /f]un] a9L Iflt k'¥ofPsf] x'G5 . of] /f]u w]/}
k}mlnPdf kftnfO{ ;'sfO{ lbG5 . kmn /fd||f];Fu j[l4 x'g ;Sb}g / k"0f{ ljsl;t geO{ rf“8} g}
kfSb5 . To:tf kmnsf sf];f ;fgf / kftnf x'G5g\ .
hLjgL
o; sL/fsf k'tnLx? /ftdf ;ls|o x'G5g\ / kf]yLn] slnnf kft, d'gf jf kqbndf k|foM ;s[o
5'§f 5'§} b'lwnf] ;]tf] /Ësf] km'n kfb{5g\ . k'mnaf6 udL{df #–% lbg / hf8f]df &–* lbgdf ;]tf
nfef{x? lgl:sG5g\ . nfef{n] $–% k6s sfFr'nL km]/L hf8f]df !$–@@ lbg / udL{df !@–!%
lbgdf kmn / 8fF7af6 lgl:s ;'s]sf kft jf d'G6f jf hldgdf /x]sf kft kltª\u/df crn
cj:yf -Ko'kf_ u'hfb{5g\ . kl/kSj nfef{sf] /Ë u'nfaL / Ko"kfsf] /ª cfkm" a:g] jftfj/0f;Fu
ldNbf] h'Nbf] x'G5 . Ko'kf df};d cg';f/ sl/a ^ b]lv !& lbgdf ;]tf] /Ësf] k'tnLdf kl/0ft
x'G5 . logLx?sf] Pp6f hLjgrqm ;fwf/0ftof Ps dlxgfdf k'/f x'G5 / Ps jif{df %
k':tf;Dd kfO{Psf] 5 .
ljz]if u/L of] sL/fsf] km}nfj6 clk|msf, ;xf/f If]qsf] blIf0fL efu / blIf0f k"jL{ Plzofdf /x]sf]
5 . g]kfn nufot Pl;ofsf ljleGg b]zx? h:t}M ef/t, kfls:tfg, >LnÍf, a+unfb]z,
yfONof08, sDaf]l8of, nfcf];, leotgfd, rfOgf / lkmlnlkG;sf e06f v]tL x'g] k|foM ;a}
If]qdf o;sf] Aofks ;d:of /x]sf] 5 .
cGtdf, sL/fsf] ljif krfpg] Ifdtfdf j[l4 /f]Sgsf] nflu Pp6} ;d"x jf pxL of}lus z'q ePsf]
ljiffbL nuftf/ ?kdf k|of]u ug{' x'Fb}g . ljiffbLsf] k|of]u ug'{eGbf klxn] la1x¿;Fu ;Dks{ ug'{
kb5{ . ;w} ljiffbLsf] n]jn Wofgk"js{ x]g'{ kb{5 / ljiffbL 5l/;s]kl5 kv{g'kg]{ ;donfO{ ljz]if
Vofn ug{' kb{5 . ljiffbL k|of]u ubf{ ;a} ;fjwfgLsf pkfox¿ ckgfpg' kb{5 .
klxrfg / hLjgL
/ftf] sldnf hldgsf] ;txeGbf sl/a !=%–@ ld6/ tn ;d"xdf uf]nf agfP/ a:g] ub{5g\,
h;df tLg k|sf/sf sldnfx? efn], kf]yL / sdL{ kb{5g\ . efn] sldnf cl/+ufn h:tf] !=% ;]=
dL= nfdf], b'O{ hf]8f kf/bzL{ kv]6f ePsf] uf9f v}/f] /+usf] x'G5 eg] kf]yL sldnf k]6sf] efu
7"nf] ePsf] @ ;]= dL= ;Ddsf] kv]6f lalxg v}/f] /+usf] x'G5 . sdL{ sldnf eg] cGwf], kv]6f
gePsf], #–^ ldlnld6/;Dd nfdf] / rlDsnf] uf9f /+usf x'G5g\ .
of] sldnfsf] Pp6fdf Ps dfq kf]yL, w]/} efn]x? / xhf/f}sf] ;+Vofdf sdL{ sldnfx? x'G5g\ .
efn] / kf]yLsf] ;dfudkl5 kf]yLn] cfˆgf] uf]nfdf km"n kfb{5, h;af6 efn], kf]yL / gk'+;s
sdL{ sldnfx? hGdG5g\ . efn] / kf]yL sldnfn] j+z j[l4 k|lqmofdf dfq e"ldsf v]Nb5g\ eg]
sdL{ sldnfx?n] uf]nfdf vfgf hDdf ug]{, km"n, aRrf / kf]yLsf] :ofxf/;';f/ ug]{, jf;:yfgsf]
;/;kmfO{ ug]{, uf]nfsf] /Iff ug]{ / hldgdf ;'?+ª agfpg] sfo{ ub{5g\ .
Ifltsf] k|sf/
oL] sldnfx? lkm/Gt] :jefjsf x'G5g\, h;n] ljleGg afnLx?sf] hldgd'lgsf] efux? h:t}
h/fdf cfqmd0f ul/ 6f]s]/ / rafP/ l5of l5of agfO dflgx?sf] nflu vfg cof]Uo agfO
lbG5g\ . of] ls/fn] afnLsf] 8f7Fdf klg cfqmd0f ub{5, h;n] ubf{ z'?sf] s]xL lbgdf lbpF;f]
cf]Onfpg] / /ftL 7Ls x'g] x'G5 eg] sldnfsf] cfqmd0f a9L ePdf ;Dk"0f{ af]6 g} dg{ klg
;Sb5 .
Joj:yfkg k|ljlw
1. afnLdf /ftf] sldnf b]Vgf;fy l;+rfO{sf] /fd|f]
Joj:yf ugf{n] ls/fsf] k|sf]k 36fpg ;lsG5 t/
v]tdf w]/} kfgL ePdf cfn' s'lxg] / afnLsf]
pTkfbgdf gsf/fTds c;/ kg]{ xF'bf cfjZostf
cg';f/sf] l;+rfO{sf] Joj:yf ug]{ / kfgL w]/}
ePdf lgsf;sf] Joj:yf ldnfpg] . sdL{ /ftf] sldnf
2. /ftf] sldnfn] ufh/ Psbd} dg k/fpg] x'Fbf
/f]ux?
88'jf /f]u
of] /f]u nfu]df ;]tf];]tf], nfDrf] k/]sf yf]Knfx? kftsf]
6'Kkf] efult/ b]vf kb{5 / lj:tf/} 7"nf] x'Fb} kftsf] tn
efudf klg km}ln+b} hfG5g\ . o;sf] lgoGq0fsf] nflu
AnfO{6f]S;–%) 9';Lgf;s ljiffbL !% lbgsf] km/sdf @–#
k6s :k|] ug'{ kb{5 .
ˆo'hfl/od -Unf8Lcf]nL_
of] /f]u nfu]df kft / k'ik kq afËf], af]6 sDhf]/ cflb
x'G5g\ . o;sf] lgoGq0fsf] nflu /f]u cj/f]ws hftsf]
k|of]u, kfgLsf] plrt lgsf; ;fy} e08f/0f k"j{ / /f]Kg'
cl3 ufgfsf] pkrf/ a]le:6Lg @–# u|fd k|lt s]=hL=
aLpsf] b/n] ug{' kb{5 .
/fd|f /fd|f kmn 5gf]6 u/L kvfn]sf] kmnnfO{ ;kmf kfgLn] /fd|f] ;Ë kvfNg] / af]qmf, laofF, sf]of
tyf cGo vfg gx'g] kbfy{ kmnaf6 x6fO{ ;kmf;Fu lgsfNg] . xft] kNk/af6 dl;gf] u'bL
agfpg], d]lzg gePdf kmnnfO{ kfSg] u/L pl;g]/ v'F8]/ n]bf] agfpg klg ;lsG5 . o;/L
agfPsf] n]bf]nfO{ hf]Vg]÷ tf}n ug]{] . hfd agfpFbf Ps lsnf]u|fd u'bLdf Ps lsnf]u|fd lrgL
/fVg] ul/G5 t/ a9L u'lnof] kmn ePdf lrgL s]xL sd dfqfdf /fv] k'U5 . cldnf] -;fOl6«s
Pl;8_ lrgL / k]lS6g /fd|f] ;Gt'ng ePdf hfd /fd|f] aGg] ePsf]n], cldnf] 7Ls dfqfdf
ld;fpg] . To; kl5 cfNd'lgod jf l:6nsf] l8SrLdf /fvL rsf]{ cfuf]df ksfpg] . hfd
agfpFbf o;sf] s'n 3'ngzLn 7f]; kbfy{ -u'lnof]kgsf] dfqf_ ^*=% k|ltzt x'g] u/L ksfpg] .
hfd kfs] gkfs]sf] yfxf kfpg Ps lunf; kfgLdf kfls/x]sf] Ps yf]kf hfd xfNg] . o;/L
hfdsf] yf]kf kfgLdf glkm+lhOsg lunf;sf] lk+wdf a:of] eg] hfd kfs]sf] / lkwdf gk'Ub}
lunf;sf] kfgLdf lkmlhg uof] eg] ksfpg k'u]sf] 5}g eGg] yfxf x'G5 . Ps yf]kf kfSb} u/]sf]
hfdnfO{ l/k|mØfS6f] ld6/af6 u'lnof]kg x]/L hfd kfs] gkfs]sf] x]g{ ;lsG5 . hfd kfSgnfO{
o;sf] u'lnof]kg ^* k|ltzt x'g' k5{ . hfd kfs]kl5 vfg x'g] /Ë, jf:gf dfq ld;fpg'
k5{ . cfjZos dfqfsf] /Ë clnslt kfgLdf 3f]nL hfddf xfNg] / kl5 jf:gf ld;fP/
/fd|f];Fu ld;fpg' k5{ . o;/L kfs]sf] hfdnfO{ ;kmf tyf ;'Vvf af]6ndf tft\tft} eg'{
k5{ . hfd eg]{ af]6n / ljsf]{nfO{ plDnPsf] kfgLdf s]xLa]/ 8'afP/ ;'Vvfu/]sf] af]6n
tyf ljsf]{ k|of]u ug'{ k5{ . hfd k'/f ;]nfP kl5 dfq ljsf]{ 6Dd aGb u/L, lr;f] tyf
;'Vvf 7fpFdf /fVg' k5{ .
o;/L x]bf{ 8fn]3fF; / e'OF3fF; nufpg] /0fgLlt ckgfpFbf k|To]s df]8ndf 3fF;sf] pTkfbg
rflxg] eGbf a8L b]lvG5 .
o;} df]8nx? cg'?k afv|f cg';Gwfg s]G›n] @)^(÷&) df u/]sf] cWoog cg';f/ vr{ /
cfDbfgLsf] lx;fa ubf{ !) dfp df]8n af6 aflif{s ^&,#*)÷– ?k}of, @% dfp df]8naf6
aflif{s @,)%,&))÷– ?k}of / $) dfp df]8naf6 aflif{s #,*#,)))÷– ?k}of v'b gfkmf ePsf]
kfOPsf] lyof] . t;y{, Aoj;flos afv|f kfngsf] nflu 3fF; pTkfbgsf] cEof;, kz' cfxf/fsf]
cEof;, afv|fsf] :jf:Yosf] cEof; / vf]/ tyf afv|fsf] ayfgsf] cEof;df k"0f{tf lbPdf
cfly{s pknlAw xfl;n ug{ ;lsg] 5 .
ds}r/L–! l6of];]G6L 3fF; jiff{ Ct'df nufOg] Ps dxTjk"0f{ 3fF; xf] . of] ds}h:t}, t/ ds}
eGbf a9L ufFh xfNg] / pTkfbg lbg] hftsf] 3fF; xf] . o;nfO{ sf6]/ tfhf 3f+; cyjf ;fOn]h
agfP/ klg v'jfpg ;lsG5 . kf]ifstfsf] b[li6sf]0fn] of] 3fF;df qm'8 k|f]l6g !#–!$ k|ltzt
kfOG5, / s'g} ljiffn'kbfy{ kfOGg .
hftLo u'0fx?
ds}r/L–! l6of];]G6L 3fF; Ps tyf b'O{ jifL{o
ds} h:t} b]lvg] # ld6/;Dd cUnf] x'g]
3fF;]afnL xf] . o;sf] qmfpgaf6 k|;:t
xfFuflaªuf lg:sG5 / Psk6s 3fF; sf6]kl5
km]l/ knfP/ cfpF5 . o;nfO{ t/fO{ tyf
dw];df a9L jiff{x'g] If]qdf klg ;kmntfk"j{s
nufpg ;lsG5 . o;sf] af]6sf] 6'Kkf]df ds}sf]
efn] km"n -wfg–rfdn_ sf] u'R5f h:t} km"n
nfU5 / kf]yL km"n a}Un} km'N5 . o;sf] aLp r'Rrf] k/]sf] / ds}sf] bfgf hq} ;fOhsf, ;]tf,
WjfF;] jf sfnf] /ªsf] x'G5 . aLpsf] aflx/L vf]:6f s8f x'G5 . kfs]sf] aLp ufO{a:t'n] vfPdf
krfpg ;Sb}g / uf]a|fPsf] aLpaf6 la?jf 6';fP/ pd|G5g\ . Ps u'R5fdf ^–!^ j6fdfq bfgf
x'G5g\ eg] Ps lsnf]df @%))–$))) aLp x'G5 .
xfjfkfgL / df6f]
ds}r/L–! l6of];]G6L 3fF; pi0f tyf ;df]i0f hnjfo' rflxG5 . o;nfO{ g]kfnsf] t/fO{ tyf
dWokxf8L If]qdf ;kmntfk"j{s nufpg ;lsG5 . g]kfnsf] !,%)) ld6/ pFrfO;Dddf o;n]
/fd|f] pAhf lbPsf] kfOG5 . ;a} lsl;dsf] df6f]df o;sf] v]tL ug{ ;lsP tfklg kfgLsf] /fd|f]
lgsf; ePsf] xn'sf bf]d6 df6f]df o;sf] v]tL /fd|f] x'G5 . o;n] s]xL dfqfdf hd]sf] kfgL klg
;xg ;Sb5 .
hdLgsf] tof/L
aLp 5g{sf] nflu hUuf /fd|f] ;Fu vghf]t ug'{ kb{5 . o;nfO{ k|z:t dnsf] vfFrf] kb{5 . k|lt
x]S6/ !) 6g sDkf]i6 jf uf]a/sf] dn /fVg'sf ;fy} *) s]=hL= gfO6«f]hg / $) s]=hL=
km:kmf]/; / #) s]=hL= kf]6f; xfNg'kb{5 .
:jfg h} 3fF; Ps k|sf/sf] hf} h:t} b]lvg] 3Ff; xf] . of] 3fF; hf} cyjf ux'F h:t}
pd|G5 . lxpFb ofddf h'g avt c? :yfgLo 3fF; x'b}g, Tof] ;dodf of] 3fF;sf] v]tL u/]/
cfkmgf] kz'x?nfO{ xl/of] 3fF; v'jfO{ a9L pTkfbg lng ;lsG5 . of] Pp6f kf}li6s tyf
:jflbi6 3fF; xf] . :jfg h} lxpFbsf] nflu Ps pQd kf]l;nf] 3Ff; xf] . c? :yflgo 3fF; lxpFb
dlxgfdf ;'sL kz'sf] pTkfbg Ifdtfdf x|f;
cfpg] ePsf]n] ;f] ;dodf xl/of] h} 3fF;
s[ifsx?n] k|of]udf Nofpg ;S5g . o;n]
b'Uw Joj;foL s[ifsx?sf] a:t'efpsf]] b'Uw
pTkfbgdf #%Ü ;Dd j[l¢sf] ;fy} kz'sf]
:jf:Yodf ;d]t ;'wf/ ePsf] kfO{Psf] 5 .
of] 3fF; al9 pTkfbg u/fP/ ;'Vvf ;dodf
v'jfpg tyf x] agfO{ /fVg ;lsG5 .
hftLo u'0fx?
:jfg h} 3fF;sf] af]6 !@)–!%) ;]=dL= prfO{sf] x'G5 . /f]k]sf] lbg b]lv !!)–!!# lbg ;Dd
o;sf] k"mn ;do xf] eg] !&)–!&& lbgdf ljp kfSb5 . o;sf] Pp6f ufFhdf *–!! j6f af]6
x'G5g .
xfjfkfgL / df6f]
:jfg h} 3fF;nfO{ t/fO{ b]lv pRr kxf8 ;Dd v]tL ug{ ;lsG5 . h'g;'s} df6f]df v]tL ug{
;s] klg a9L pAhfpsf] nflu kf+uf] bf]d6 df6f] ;a} eGbf /fd|f] x'G5 . kfgL hDg] 7f+pdf o;sf]
v]tL /fd|f] x'b}+g .
hldgsf] tof/L
ux'F afnLnfO{ h:t} u/L @ b]lv # k6s vghf]t u/]/ hldg sf] tof/L ug{' kb{5 . Ps x]S6/df
% d]=6g= uf]a/dn of sDkf]i6 dn xfNg' kb{5 . a9L pAhfp lngnfO{ /;folgs dnaf6
gfO6«f]hg *) s]=hL=, km:kmf]/; ^) s]=hL= / kf]6f; $) s]=hL= k|lt x]S6/ -@) /f]kgL_ sf b/n]
lbg' k5{ .
h'KnfË6g ;fgf e'/fx?sf] d'Vo cfxf/ xf] . ;fy} h'KnfË6g vfg]df5f h:t} ljux]8 sfk{ / sTn]
df5fsf] d'Vo cfxf/f xf] . kmfO6f]KnfË6gdf eGbf h'KnfË6gdf a9L k|f]l6g kfOg] ePsf]n] of]
df5fsf] ;jf{]td cfxf/f xf] .
kmfO6f]KnfË6g gfKg] tl/sf
;]RrL l8:s (Secchidisc) kf/blz{tf
k|fOd/L k|f]8S6Llel6 (PrimaryProductivity)
Snf]/f]lkmnP (Chlorophyll A )
;+Vof uGtL ug]{ ;"Idbz{s oGq
kl/roM Uff]N8lkm; df5f cfsif{s / ljleGg cfsf/ k|sf/df kfO{G5 . of] df5f w]/} klxn] b]lv
kfng ug]{ k|rngdf cfPsf] kfO{G5 tfklg cfhsn w]/} dflg;x?n] ;aeGbf a9L dg k/fpg] /
clwstd ;fO{hM o;sf] zf/Ll/s nDjfO{ hft cg';f/ km/s km/s x'g ;Sb5 tfklg !%–@)
;]=dL=;Ddsf] kf]v/Ldf x'G5 .
tfks|dM kfgLsf] tfks|d !)) ;]lN;o; b]vL @*) ;]lN;o;;Dd ;xg ;Sb5 tfklg @)–@!)
;]lN;o;;Dd pko'{Qm dflgG5 . kfgLsf] lk=Pr=&=) pko'Qm x'G5 . of] df5f lr;f] kfgLdf eGbf
Gofgf] kfgLdf a9L kfNg] ul/Psf] kfO{G5 . cfSjfl/oddf df5f kfng ubf{ Gofgf] kfgL g}
pko'Qm dflgG5 .
x]/rfxM uf]N8lkm; df5f ;/n :jefj ePsf] cfSjfl/odsf] nflu pko{'Qm hftsf] df5f xf] .
cfSjfl/od tyf au}rf kf]v/Ldf of] df5f kfng ug]{ xf] eg] xfjf kDk, lkmN6/ kDd jf kfgL
alu /xg] / s'g} efudf hlno lj?jf Jofj:ykg ePsf] x'g' kb{5 . cfSjfl/odsf] kfgL kmf]x/
ePdf xKtfdf ! k^s @%Ü kfgL x6fP/ gof kfgL yk ug{' kb{5 .
cfxf/fM uf]N8lkm; df5fn] lhjhGo / k|f0fLhGo j:t'x? vfG5g . df5fnfO{ dl;gf] s'8\sf
bfgfx? klg k|of]u ug{ ;lsG5 . ahf/df kfO{g] ;'Svf bfgfx?df 6«f]kLsn df5f cfxf/f, 6f]So'
j]jL Kofn]6, dl;gf bfgfx? v'jfpg ;lsG5 ;fy} cGo dl;gf ls/fx?, dfO{qmf] bfgf, k]n]6 bfgf
klg cfxf/fsf] nflu k|of]u ug{ ;lsG5 .
k|hggM uf]N8lkm; df5fsf] kl/kSssf] pd]/ ! b]lv @ aif{ ;Dddf x'G5 . kl/kSs dfpx?df
efn]sf] lun se/df l6o'j/lSnhsf luvf{x? cfPsf] b]lvG5 / k]6 lyRbf ljo{ cfpF5 eg]
kf]yLsf] k]6 efn]sf] eGbf 7'nf] j]nL cfsf/sf] / k]6 lyRbf c08f lg:sG5 . of] df5fnfO{
cfSjf/Lod, v'Nnf d'v ePsf] 6}+s tyf ;fgf] au}rf kf]v/L cflbdf k|hgg u/fpg ;lsG5 .
k|hgg u/fpg] :yfgdf g/Ljnsf] h6f, gfO{ngsf]] wfuf]af6 sfsfjfg agfP/ lk+w tyf rf/}lt/
c08f 6fl;g ;Sg] u/L kfgLsf] ;tx eGbf tn ldnfP/ /fVg' kb{5 . kl/kSs ePsf] dfpx?nfO{
! kf]yLnfO{ @ uf]6f efn] Ps};fy Ps} 7fpFdf /fVg' kb{5 . of] df5fnfO{ k|fs[lts jf s[ltd
hftx?M sdg uf]N8lkm;, sf]d]6, d'/, ;'a'glsg, kn{:s]n, /fo'lsg, nfogx]8, /]8Sofk cf]/08ff,
/Gr', e]n6]n, kmg6]n, a6/km\nfO{, ;]n]l:6on, aan cfO{, 6]n]:sf]k cfO{, kdkg cfbL hftsf
k|rngdf cfPsf 5g\ .
af]/ afv|f df;'sf] nflu kflng] afv|fsf] hft dWo] clt pQd hftsf] ?kdf lnOG5 . blIf0f
clk|msfdf pTklt ePsf] dflgg] o; hftsf] afv|fsf] pTkfbg blIf0f ck|mLsf, c:6«]lnof /
cd]l/sfdf Jofks ?kdf ePsf] kfloG5 . c? hftsf] t'ngfdf o; hftsf] kf7fkf7Lsf] hGd
tf}n, x's{g] Ifdtf / ao:s afv|fsf] tf}n klg al9 x'G5 . df;'df af];f] / sf]n]:6]/f]nsf] dfqf
sd x'g] x'Fbf :j:ysf] nflu klg o; hftsf] afv|fsf] df;' /fd|f] dflgG5 . log} u'0fx?n] ub{f
afv|f cg';Gwfg s]G›, aGbLk'/n] s[lif tyf vfB ;'/Iff sfo{qmd (AFSP) cGtu{t af]/ hftsf]
afv|fdf cf= a= @)&!÷&@ b]lv cg';Gwfg ub{} cfO/x]sf] 5 . s[lif tyf vfB ;'/Iff sfo{qmdsf]
;xof]udf o; s]G›df c:6«]lnofaf6 !) z'4 af]/ hftsf] af]sf / $) z'4 af]/ hftsf] dfp
afv|f NofO{ ltgLx?sf] zf/Ll/s tf}n, vfGsL / oxfF /x]sf :yfgLo v/L hftsf] dfp afv|fx?;Fu
qm; u/fO{ ltgLx?sf] pTkfbsTjsf] dfg lnO{ o; s]G›df cg';Gwfg e}/x]sf] 5 .
af]/ afv|f o; s]G›df dfq} geO{ g]kfnsf] nflu klg gf}nf] hft ePsf]n] o; hftsf] afv|f
kfngsf] nflu o; s]G›n] ljleGg cg';Gwfg ub{} cfO/x]sf] 5 . To;sf nflu afv|fnfO{
cfxf/fsf] ?kdf zf/Ll/s tf}nsf] @ k|ltztsf] b/n] bfgf ;+u} k|;:t dfqfdf ;dofg';f/sf]
xl/of] 8fn] 3fF; tyf e'OF 3fF; lbO{Psf] 5 . To;} ul/ s]G›sf] lgoldt sfo{qmd cg';f/ aif{sf]
b'O{ k6s c;f]h / r}qdf afXok/hLaL la?4 l8lk+u / jif{sf] tLg k6s a}zfv, ebf} / k';
dlxgfdf cfGtl/s k/hLaL la?Wb cf}ifwL v'jfpb} cfOPsf] 5 . To;sf ;fy} kL= kL= cf/= /
vf]/]tsf] vf]k klg lbg] ul/Psf] 5 . s]G›s} lgoldt afv|f Joj:yfkgdf /fv]/ ;'4 af]/sf]
k|hgg / ;'4 af]/sf] dfpaf6 hGd]sf kf7fkf7Lx?sf] zf/Ll/s j[l4b/ dfkg ul/Psf]df
kf7fkf7Lsf] hGd tf}n ;fnfvfnf @=(^ s]=hL= kfOPsf] 5 eg] dfpsf] b'waf6 -$ dlxgfdf_
5'6fpFbfsf] a]nf ;/bf/ tf}n !*=$^ s]= hL= kfO{Psf] 5 . To;}ul/ cf7f}+ dlxgfdf kf7fsf] tf}n
#) b]lv #% s]=hL= / kf7Lsf] tf}n @* b]lv #) s]=hL= x'G5 . Ps aif{sf] kf7fsf] tf}n eg] %)
b]lv &) s]=hL= / kf7Lsf] tf}n $% b]lv ^% s]=hL ;Dd x'G5 . jo:s af]sfsf] tf}n () b]lv
!#) s]=hL= / dfpsf] tf}n *) b]lv !)) s]=hL= ;Dd x'G5 . k|ltlbgsf] a[l4b/nfO{ x]g{] xf] eg]
afv|f cg';Gwfg s]G›, aGbLk'/df z'?sf] $ dlxgfdf cf};t !#@ u|fd ;Dd kfOPsf] 5 eg]
;/b/df klxnf] !@ dlxgf;Dd cf};t a[l4b/ !%) u|fd k|ltlbg;Dd x'G5 .
af]/ hftsf] k|hgg Ifdtf cGo cfofltt hftx? eGbf /fd|f] kfOPsf] 5 . h;df (%=%^% ;Dd
afln hfg] u/]sf] kfOof] . hDdf JofPsf afv|f dWo] @&=() k|ltztn] Pp6f, ^%=!@ k|ltztn]
h'Dn\ofxf tyf ^=(* k|ltztn] ltDn\ofxf kf7fkf7L kfPsf] kfOof] . o; hftsf] qm; kf7Lx? !@
dlxgfsf] ePkl5 klxnf] k6s afnL hfg] u/]sf] / Ps j]tb]lv csf]{ j]tsf] cGt/ ( dlxgfsf]
5 . af]sfsf] xsdf eg] !% dlxgf k'u]kl5 k|hggsf] nflu k|of]u ug{ pko'Qm x'g] b]lvG5 .