ISANG MATANDANG KUBA SA GABI NG CANAO

ni. Simplicio Bisa

Dumating ang matatandang iyon sa isang pagkakataong hindi inaasahan. Isa iyong matandang kubang
papilay-pilay nalumapit at naupo sa nakatumbang lusong. Walang makapagsasabi kung siya at wala namangnag-
aksaya pa ng panahongmag-usisa. Ang totoo’y hindi siya gaanong napag-ukulan ng pansin kung hindi lamang siya
nadagil ng mga katutubongnagkakatuwaan pa sa paghabol sa iaalay na baboy kaugnay ng idinaraos nilang canao.

Isang tanging piging iyon upang mag-alay kay Kabunian, ang pinakadakilang bathala. Kanina, sa pagtungo ni
Lifu-osa kaingin, ay nakakita siya ng isang uwak sa gitna ng daan. Iyon ay isang masamang pangitain. Bumalik na siya
sakanilang ato. Ipinasiya ni Lifu-ong tawagin ang mga intugtukon. Ibig niyang magdaos ng canao. Ibig niyang ganapin
iyonsa kanilang af-fong.

Ang pagdiriwang na ganito ay laging may nabubuhay na gunita sa lahay, lalo na sa mga matatanda-
binubuhay ng mga tunog ng gangsa at ng pag-awit ng mga am-ama sa ay-yeng.Ang alingawngaw ng mga tugtuging
ito na nagliliklik sa mga libis, sa mga burol, at sa mga bundok ay tibok ng buhay sa pook na iyon ; sa idinaraos na
canao nakatuon ang pansin ng nakakaunawa sa kahulugan niyon: pagkakasal kayapagsilang, pagtatanim, pag-aari
kaya, pakikipagdimaan, paghinging biyaya, paghinging-patnubay, pagkamatay kaya ng isang katutubo? At
dinadaluhan nila ang ganitong canao at naiisip niya ang matandang kubang iyon ay isa sa naaakit dumalo; isa ring
intugtukon sa ili na sumakop sa ato nila.

“Ama,” pumukaw ang tinig si Sabsafung. “Ihahanda ko na ang mga tap-pey at fayas.”

Binabalingan ni Lifu-o ang anak na nakalapit na nang hindi niya namamalayan. Sa makulay nitong lufid
nanabibigkisan ng wakes, naisip niyang isang tanging canao ang idinaraos. Naiiba ang ganda ng anak niya ngayon.
Makintabang buhok nito na sinusupil ng ap-pong. Sa malikot na liwanag ng mga sulo at siga, ang fatek sa braso,
balikat at leeg nganak ay nagiging magagandang guhit na hindi makapagkukubli sa katotohanang dalaga na rin ang
anak; malusog na angdibdib nito na naiitiman din ng iginuhit na fatek. Naisip ni Lifu-o na makakatulong na sa kanya
ang anak sa pangangasiwasa pagtatanim at pag-aani sa kanilang kaingin... at sa pagdaos ng canao.

“Ihanda mo na... Tulungan mo ang iyong ina...”

Bigla ang bulalas na sigawan. Hinahabol ng mga kabataang igorot ang baboy na papatayin sa canao.
Sapaghahabulan ay napadako sa lusong na kinauupuan ng matanda. Sa biglang daluhong ng mga nagsisihabol,
natumbaang lusong kasama ang matandang kuba.

Natanaw ni Lifu-o kung paano tinulungang makatayo ang matanda. Muli itong naupo sa lusong. Sa saglit na
iyon,may nakita si Lifu-ong na tila kakaiba—pang-akitWari sa katauhan ng matanda. Nagsalita iyon “Bayaan na ninyo
ako...”

Nakiumpok si Lifu-o sa mga intugtukon. Siya’y nag-iisip. Ang mga am-ama ay umaawit na ng ay-eyeng—
malalakasa nananawagan: iligtas kami sa anumang panganib... iligtas kami sa mga kapahamakang darating,
kadakilaan... O,Kabunian!

Sa kalooban ni Lifu-o’y naroon din ang piping dakilangdalangin: Bigyanmo, DakilangKabunian, ng masagana
at mahabangbuhay ang mga nasa atosa iling ito.

Napatay na ng matatanda ang baboy at kasalukuyang dinadarang na sa apoy. Mamamasid-masid lamang

angmatandang kuba sa pagkakaupo. Nahiwalay na siya sa karamihang ngayo’y nakapaligid sa kinakalusang baboy.
Angningas ay kumain na sa tinipong kahoy; mga baga na lamang iyon ng sigang kangina’y nakatanglaw sa matanda.
Nasa dilim na siya...

Binalikan ni Lif u-o ang matanda.

”Doon ka, am-ama. Makiisa ka sa amin.”

Babalik din sila riyo...”

 “Ibig mo bang ngumata ng tabako habang naghihintay?”Dumukot si Lifu-o sa nakasuklob na tinuod at iniabot
na tuyong dahon ng tabako.

“Salamat... Ngunit bumalik ka na roon.” Itinaboy siya ng matanda.

Bumalik na nga siLifu-o sabahay. Kailangang roon siya sa pagdaraos ng ritwal. Hinahanap na nga siya.

“Nasaan si Lifu-o?”

“Si Lifu-o?”“Lifu-o...?”

Bumalik pagkaraanngmgasandalianglahatsa labas ng bahay na malapit sa binuhay na mga siga... bumalik

silang masasaya... at lumalakas ang awiitan... ang tunog ng gangsa, ng kalos, ng koongan.

“Nasiyahan ang mga anito... ang apdo ng baboy ay nakaturong palabas...

”Tuhugin sa patpat...suksok sa bubungan... sa malapit sa pintuan!”“Magbibigay ng magandang kapalaran ang

mga anito sa patnubay ni Kabunian...!”

“Dulatan ng karne ang mga anito: ilagay sa kiyag... paanyayahan muna ng panalangin!”

“Lifu-o,” bahagyang nagulantang ang tinawag. “Idudulot naang tap-pey,Lifu-o.” Nasa tabi na ni Lifu-o ang
asawangsi Napat-a.

“Oo…Oo, Napat-a.”

”Dinulutan din ni Lifu-o ang matandang kuba. Inilagay sa isang kiyag ang karne at ang kanin. Noon nagsalita
angmatandang kuba sa isang makapangyarihang tinig na naririnig ng lahat. Ang pagdiriwang ay natigil. Ang tunog ng
gangsaay napipi at ang mga katutubo ay bumaling sa biglang nagsalitang matatanda. Ngayo’y natitiyak na ni Lifu-o na
ang tinigng matanda ang higit na makakatawag pansin.

“Ang idinaraos ninyong Canao ay bibiyayaan ng mga anito. Dininig iyan ni Kabunian. Ngayon ay ibig kong
maghandog sa inyo ng aking alaala.” Ang tinig niya’y malamig, tila dumarampi sa hubad nilang katawan—pinatitindi
ngmalamig na simoy na itinataboy ng mga puno ng pinto at hindi makabawas ang salab ng ningas ng siga. Naging
lalong malilikot ang liwanag ng mga sulo; lumikha iyon ng mga anino sa dingding ng mga nakapaligid na tahanan ng
mgaIgorot—lumaki—lumiit—nagtatanghal wari ng isang mahiwagang sayaw. Samantala, ang tinig ng matanda ay tila
nanunuot sa kaibuturan.

“Takluban ninyo ako ng isang malaking kawa at ipagpatuloy na ninyo ang canao. Huwag ninyong gagalawin
angpagkakataob sa akin ng kawa.” Sumisigaw ang isip ni Lifu-o:“

O, Kabunian, kung ito’y palatandaan ng isang ipagkakaloob na magandang biyaya, tulungan mong mapaayun
sakatwiran.”

Nagsasalita pa ang matanda “Sa ikatlong araw, isang kahoy ang masusupling. Huwag ninyong gagalawin ang
puno.Ang magiging bunga lamang ang maaari ninyong pitasin...”

Iyon ay isang pagsubok. Dumating ang matandang iyon sa isang pagkakataong hindi inaasahan. Isa
iiyongmatandang kubang pipilay-pilay na lumapit at naupo sa nakatumbang lusong. Ngayo’y nakakapangyayari na
ang kanyang katauhan.I

sang matipunong Igorot ang kumuha ng kawang hinihiling niya. Ang mga intugtukon, ang mga
matatalinongmatatanda ng ato, ay napapatangay wari sa isang nagaganap na mahiwagang pangyayari—buong pag-
aalang-alang nainakay ang matanda at dinala sa tabi ni Lifu-o sa gitna ng pinagdarausan ng canao; ang ay-ayeng ay
inaawitan ngmuli;ang mga gangsa ay unti-unting sumisigla sa nalilikhang tugtugin... Naupo na ang matanda, taglay
ang mga plato ng pagkain. Sa hudyat ni Lifu-o dahan-dahang itinaklob ang kawa. Lumalakas ang awitan, ang ay-yeng;
bumibilis ang pagtugtog sa mga gangsa. Sa dibdib ni Lifu-o, makakas din ang pintig ng puso. Iyon din ang pintig ng
buhay na naghaharisa kapaligiran.

Sa SILANGAN pumupusyaw na ang liwanag at nagkakahugis na ang mga puno sa pino.

 Sa magkabilang tabi ni Lifu-o ay walang katinag-tinag si Napat-a at si Sabsabung. Sa malapit sa nakataob na
kawaay nakapaligid ang mga katutubo. Ang hubad nilang katawang nasisikatan ng araw ay nangingintab sa
pawis.Magkahalong damdamin ng pananabik at pangamba ang nakalarawan sa mukha ng lahat. Samantala, ang mga
am-amana kinabibilangan ng mga intugtugon ay bumubulong ang mga pangamba. Sa itaas, humuni ang isang ibon.

“Ito ang itinakdang araw ngmatanda, ama,” pagawwariangbahagyangnagkatiniganganak;

gumulantangitokayLifu-o.“Hindi ka ba natatakot, ama...? Ha, ina...?”

“Sabsafung...” Halos bulong iyon ng ina. Pinisil nito ang hinawakang kamay ng anak.; gumulantang iyon kay
Lifu-o.Nararamdaman ni Sabsafung ang lamig niyon.

“Bakit kayo matatakot, ha, Sabsafung? Ha, Napat-a?” Pumayapa ang tinig ng ama ngunit ang kanyang
lalamunan.Lumunok si Lifu-o. “Pangako niyang handog ito.”

“Oo nga, Lifu-o...”“Oo nga, Ama...”

Kinabig bi Lifu-o ang balikat ni Napat- at Sabsafung. Ang init ng katawan ay magpapadaloy ng mainit na
dugo.Humudyat si Lifu-o. Itataas na ang kawa. Apat na matitipunong igorot ang lumapit sa kawa. Ngunit...“Apu Lifu-
o...!” Ang bulalas ay sabay-sabay halos na namulas sa bibig ng mga Igorot.“Apu Lifu-o, nagkalamat ang kawa...!”At
nakita ba ninyo... nakikita ba ninyo?”“Lumalaki ang lamat... Nabasag ang kawa!”“May nag-uusbong na
halaman...”“Tugtugin ang mga gangsa... nang malakas na malakas... nang mabilis na mabilis...”“Awitin ang ay-
ayeng...”

Manalangin...!”Sila’y nangangayupapa. Nananalangin, nag-aawitan. Sa saliw ng gangsa. Palakas nang

palakas. May nagsisindak—mga lalaki, mga babae, mga bata, matatanda.Sapagka’t, kadakilaan... o, Kabunian...! Isang
halamang ginto ang tumutubong ito.Natutop ni Lifu-o ang dibdib. Ang pintig niyon ay napapayanig sa kaniyang
katauhan.“Ginto! Puno ng ginto!” Ang sigawan ay di-magkamayaw- nangibabaw na sa awitan, sa tum-tum-tum ng
mga gangsa; samantala, pataas na nang pataas, palago na nang palago ang puno. Sa sikat ng araw, ang makikinabang
at makislap na kataasan ay sumisilaw sa lahat. Biglang-biglang, nahinto ang tugtog... napawi ang awit... napipi ang
mga panalangin. Si Sabsafung ang unang kumilos. Tila sa isang panaginip lumalakad itong palapit na puno ng ginto.
Ang kinang ng puno sa paningin ni Lifu-o ay lalong nagpaningning sa kagandahan ng anak. Ihahabi ni Napat-a si
Sabsafung ng damit ng ginto. Sinundan ni Lifu-o si Sabsafung may ligaw na udyok na nanikit sa kanyang utak. Damit
na ginto para kaySabsafung. Hinaplus-haplos ni Sabsafung ang puno; Hinaplus-haplos ni Lifu-o ang puno.Ang
sumusunod ay marami pang sandal ng pagpanaw ng lahat ng muni, pagkatapos ay gf, pagkatapos aypagliwanag ng
isip ng isang katotohanan... at ang pagkaunawa: ginto... kayamanan... kayamanang ginto...!

Si Sabsafung ay kumilos; si Lifu-o ay kumpa,ilos; si Napat-a ay napahakbang na palapit sa puno…at bigla,

gumulantang sa paligid ang naghunos na damdamin. Namuo ang sigawan. Nagka-buhay ang paligid sa maiilap na
lundagan. Ang iba pa, ang lahat-lahat-tila may isang mahiwagang kamay na nagtulak-ay nakahagip ang anuman…

Ang puno ng ginto ay dinumog. Hawak ang matatalim na bakal, tinaga,tinapyas, binali-bali. Pinagtutuklap ang
pun. At sila’y nag-aagawan, nagtutulakan, nagsasakitan na, nagsisipaan, nagkakabalian ng buto.

Patuloy sa pagtaas sa pagyabong ang puno; patuloy rin ang pagkaubos ng katawan ng puno. Bumibigat na
ang yumayabong at patuloy na tumataas na puno

Bago nagawang dumapo ng isang ibong nabighani ng kakinangan ng kahoy, tila lagunlong ng ibinuhos na
ulan, ang puno ay nabuwa. Bumagsak ang mahiwagang kahoy. Sa kinabuwalan, ani no yata iyong pinawi ng higit na
makinang na liwanag.

Umugoy ang sanga ng mga kalapit na puno ng pino. Sa malayo, narinig ang bahaw na huni ng uwak.

Huhukayin ninyo mula ngayon ang ginto… Bulong ba iyon na hangin? Hindi alam ni Lifu-o. Naisip niya ang
matandang iyong dumating sa isang pagkakataong hindi inaasahan, ang matandang kubang papilay-pilay na lumapit
at naupo sa nakatumbang lusong…