‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫دﻛﺘﺮ ﻓﺮﺷﺎد اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﭘﻮر ﻣﻬﻨﺪس ﺧﺎﻟﺪ ﻋﻴﺪي زاده‬

 ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ‬
‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر ‪ ..................................................................................................................................................‬ﻫﺸﺖ‬
‫ﻓﺼﻞ ‪ :1‬ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ‪1 ...................................................................................................‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ‪1.............................................................................................................................................................‬‬
‫ﺗﻔﺎوت ﺑﻴﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ ،‬داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ و ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ‪3.................................................................................‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در ﺟﻬﺎن ‪5..................................................................................................................‬‬
‫ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﺎن و ﻧﺎﻣﺪاران ﺷﻨﺎﺧﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در ﺷﺮق ‪7 ...................................................................................‬‬
‫رﻧﺴﺎﻧﺲ و آﻏﺎز ﺗﺤﻮل ﺷﻨﺎﺧﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در ﻏﺮب ‪9 ................................................................................‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪12 ...........................................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ‪ :2‬اﻫﻤﻴﺖ اﻗﺘﺼﺎدي و ﺿﺮورت ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪16 .......................................................................‬‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺎه اﻗﺘﺼﺎدي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در ﺟﻬﺎن و اﻳﺮان ‪17 .......................................................................................‬‬
‫ﺿﺮورت ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭘﺮورش ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در ﻛﺸﻮر ‪19 ...................................................................................‬‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﺸﻜﻼت ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺻﻨﻌﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در ﻛﺸﻮر ‪21 .........................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ‪ :3‬ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ‪25 ..............................................................................................................‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻴﺎزﻫﺎي اﻛﻮﻟﻮژﻳﻚ ‪26 ........................................................................................................................‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس ﻋﺎدات رﺷﺪ ‪26 ...................................................................................................................................‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻣﻮرﻓﻮﻟﻮژﻳﻚ ‪28 .............................................................................................................‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻮع اﺛﺮ درﻣﺎﻧﻲ ‪28 .............................................................................................................................‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ ‪29 ..............................................................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ‪ :4‬ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﻣﻮاد ﻣﻮﺛﺮه و ﻣﺨﺘﺼﺮي در ﻣﻮرد اﺳﺘﺨﺮاج اﺳﺎﻧﺲ ‪31 ..........................................................‬‬
‫آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎ ‪32 .................................................................................................................................................‬‬
‫ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎ‪33 ................................................................................................................................................‬‬
‫اﺳﺎﻧﺲ ﻫﺎ ‪34 .................................................................................................................................................‬‬
‫ﻣﻮاد ﺗﻠﺦ ‪36 ...................................................................................................................................................‬‬
‫ﻓﻼون ﻫﺎ و ﻓﻼوﻧﻮﺋﻴﺪﻫﺎ ‪36 ............................................................................................................................‬‬
‫ﻣﻮﺳﻴﻼژﻫﺎ ‪37 ................................................................................................................................................‬‬
‫ﺳﺎﭘﻮﻧﻴﻦ ﻫﺎ ‪38 ...............................................................................................................................................‬‬
‫اﺳﻴﺪ ﺳﻴﻠﻴﻚ ‪38 .............................................................................................................................................‬‬
‫روش ﻫﺎي اﺳﺘﺨﺮاج اﺳﺎﻧﺲ ‪41 ......................................................................................................................‬‬
‫ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺑﺎ ﺑﺨﺎر ﺳﺮﻳﻊ ﺑﻪ روش ﻛﻮﻟﻨﺮ ‪42 ........................................................................................................‬‬
‫ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺑﺎ ﺣﺮارت ﺑﺮاﺳﺎس روش اﺷﻨﺎل ‪42 ....................................................................................................‬‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج ﺑﺎ ﻣﻨﻴﻞ ﻛﻠﺮاﻳﺪ ‪43 ...........................................................................................................................‬‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺘﺎﻧﻮل ‪43 ...................................................................................................................‬‬

‫ﭘﻨﺞ‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫اﺳﺘﺨﺮاج ﻳﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اوﻟﺌﻮ‪-‬رزﻳﻦ ﻫﺎ ‪36 ......................................................................................................‬‬

‫ﻓﺼﻞ‪ :5‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻮﺛﺮ ﺑﺮ رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ‪44 ..................................................................................‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻃﺒﻴﻌﻲ ‪45 ..........................................................................................................................................‬‬
‫ﻧﻮر ‪45 .......................................................................................................................................................‬‬
‫درﺟﻪ ﺣﺮارت ‪46 .......................................................................................................................................‬‬
‫رﻃﻮﺑﺖ ‪47 ..................................................................................................................................................‬‬
‫ﺧﺎك و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻏﺬاﻳﻲ ‪48 ............................................................................................................................‬‬
‫ﻣﻜﺎن روﻳﺶ ‪50 ...........................................................................................................................................‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﮔﻴﺎﻫﻲ و زراﻋﻲ ‪50 .............................................................................................................................‬‬
‫ﺳﻦ ﮔﻴﺎه ‪50 ..................................................................................................................................................‬‬
‫ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺑﻪ زراﻋﻲ‪51 ....................................................................................................................................‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ زﻧﺪه و ﻏﻴﺮ زﻧﺪه ‪52 ............................................................................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ‪ :6‬ﺗﻜﺜﻴﺮ و ازدﻳﺎد ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ‪54 ........................................................................................................‬‬
‫ﺗﻜﺜﻴﺮ ﺟﻨﺴﻲ ‪55 .............................................................................................................................................‬‬
‫ﺗﻜﺜﻴﺮ ﻏﻴﺮ ﺟﻨﺴﻲ ‪57 .....................................................................................................................................‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از روش ﻫﺎي ﺑﻴﻮﺗﻜﻨﻮﻟﻮژي در ﺗﻜﺜﻴﺮ و ازدﻳﺎد ﮔﻴﺎﻫﺎن‪58 ...................................................................‬‬
‫روش ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﺸﺖ ﺑﺎﻓﺖ ‪58 ...............................................................................................................‬‬
‫ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ژﻧﺘﻴﻚ ‪63 ..........................................................................................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ ‪ :7‬ﺑﺮداﺷﺖ و ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ‪70 ........................................................................................‬‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ‪ ،‬ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن و اﻧﺒﺎرداري اﻧﺪام ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ‪73 ....................................................‬‬
‫رﻳﺸﻪ و رﻳﺰوم ‪73 ............................................................................................................................................‬‬
‫ﺳﺮﺷﺎﺧﻪ ﻫﺎ ‪73 ................................................................................................................................................‬‬
‫ﺑﺮگ ﻫﺎ‪74.......................................................................................................................................................‬‬
‫ﮔﻞ ﻫﺎ ‪74 .......................................................................................................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ‪ :7‬ﻣﻌﺮﻓﻲ و روش ﻫﺎي ﻛﺎﺷﺖ‪ ،‬داﺷﺖ و ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ‪76 .........................................‬‬
‫ﺑﺎرﻳﺠﻪ‪77 ........................................................................................................................................................‬‬
‫زﻳﺮه ﺳﻴﺎه اﻳﺮاﻧﻲ ‪80 ..........................................................................................................................................‬‬
‫رازﻳﺎﻧﻪ ‪82 .........................................................................................................................................................‬‬
‫ﺑﻮﻣﺎدران ‪84 ......................................................................................................................................................‬‬
‫آوﻳﺸﻦ‪86 .........................................................................................................................................................‬‬
‫زﻳﺮه ﺳﻴﺎه اروﭘﺎﻳﻲ ‪91 ........................................................................................................................................‬‬
‫ﺑﺎﺑﻮﻧﻪ‪92 ..........................................................................................................................................................‬‬
‫ﻣﺮزه ‪95 ...........................................................................................................................................................‬‬
‫ﻧﻌﻨﺎع ‪98 ...........................................................................................................................................................‬‬
‫رازك‪101 .........................................................................................................................................................‬‬
‫ﭘﺎﻣﭽﺎل ‪104 ......................................................................................................................................................‬‬
‫ﺗﺎﺗﻮره ‪106 ........................................................................................................................................................‬‬
‫ﺗﺮﺧﻮن ‪108 ......................................................................................................................................................‬‬
‫ﺳﻨﺒﻞ اﻟﻄﻴﺐ ‪111 ..............................................................................................................................................‬‬
‫ﻋﻠﻒ ﻟﻴﻤﻮ‪113 ...................................................................................................................................................‬‬
‫ﮔﻞ اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﻪ ‪116 ...............................................................................................................................................‬‬
‫ﮔﺸﻨﻴﺰ ‪118 .........................................................................................................................................................‬‬
‫ﮔﻠﭙﺮ ‪120 ............................................................................................................................................................‬‬
‫ﮔﻠﺮﻧﮓ ‪122.......................................................................................................................................................‬‬
‫ﺑﺎدرﺷﺒﻲ ‪124 ....................................................................................................................................................‬‬
‫اﺳﻔﺮزه‪126 .......................................................................................................................................................‬‬
‫ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺑﻴﺎن ‪129 ................................................................................................................................................‬‬
‫ﮔﻞ راﻋﻲ ‪132 ...................................................................................................................................................‬‬
‫ﮔﺎﻟﮕﺎ ‪134 .........................................................................................................................................................‬‬
‫اﻓﺴﻨﻄﻴﻦ ‪137 ...................................................................................................................................................‬‬
‫ﮔﺎوزﺑﺎن ‪140 .....................................................................................................................................................‬‬
‫ﺑﺎدرﻧﺠﺒﻮﻳﻪ ‪142 .................................................................................................................................................‬‬
‫ﺳﺪاب ‪145 .......................................................................................................................................................‬‬
‫آﻧﺴﻴﻮن ‪148 ......................................................................................................................................................‬‬
‫زوﻓﺎ‪150 ...........................................................................................................................................................‬‬
‫ﺑﻨﮓ داﻧﻪ ‪153 ....................................................................................................................................................‬‬
‫ﺷﺎﺑﻴﺰك‪155 .......................................................................................................................................................‬‬
‫ﻣﺮﻳﻢ ﮔﻠﻲ ‪158 ...................................................................................................................................................‬‬
‫ﻣﺮزﻧﺠﻮش ﺑﺴﺘﺎﻧﻲ ‪161 ......................................................................................................................................‬‬
‫ﮔﻞ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻬﺎر ‪164 ..........................................................................................................................................‬‬
‫ﺑﻪ ﻟﻴﻤﻮ ‪166 ........................................................................................................................................................‬‬
‫ﺟﻴﻦ ﺳﻨﮓ ‪168 ..................................................................................................................................................‬‬
‫زرﺷﻚ ‪170 .......................................................................................................................................................‬‬
‫رزﻣﺎري‪172 .......................................................................................................................................................‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫اﺳﻄﻮﺧﻮدوس ‪174 ............................................................................................................................................‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪176 ...........................................................................................................................................................‬‬
 ‫ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﻪ ﻗﺪﻣﺖ ﻋﻤﺮ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﭼﻮن ﺑﻴﻤﺎري ﻫﺎ ﺑﺎ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺑﺸﺮ‬
‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ و اﺳﻨﺎد ﭼﻨﺪ ﻫﺰار ﺳﺎﻟﻪ ﻣﻮﺟﻮد در ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺐ و داروﺳﺎزي ﺣﺎوي‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻴﺎت و اﻃﻼﻋﺎت ارزﺷﻤﻨﺪ ﮔﻴﺎﻫﺎن درﻣﺎﻧﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﭼﻨﺪ دﻫﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ‬
‫ﺑﻌﻨﻮان دارو ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه از ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآﻣﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺳﺮﻳﻊ ﻋﻠﻮم از ﻳﻚ ﺳﻮ‪ ،‬و ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻗﺘﺼﺎدي از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ از‬
‫ﻣﺼﺮف ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻛﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪ و داروﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ در ﺑﺴﻴﺎري‬
‫ﻣﻮارد ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﭼﻨﺪ دﻫﻪ اﺧﻴﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ داروﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻛﺎراﻳﻲ‪ ،‬اﺛﺮات ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب و ﻧﺎﮔﻮار ﺑﺴﻴﺎري ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه دارﻧﺪ‪ .‬اﻣﺮوزه ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﻣﺎده ﺧﺎﻟﺼﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ داراي اﺛﺮات ﺳﻮء ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ در ﭼﻨﺪ دﻫﻪ‬
‫اﺧﻴﺮ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺮاﻛﺰ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻲ‪ ،‬ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﻬﺪاﺷﺖ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي وﺳﻴﻌﻲ‬
‫ﺟﻬﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺗﺪارك دﻳﺪه‪ ،‬و ﻧﻘﺶ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ را در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺖ و‬
‫ﻳﻜﻢ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺳﺎز ﺗﻠﻘﻲ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪاﻳﻨﻜﻪ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻮاد اوﻟﻴﻪ داروﻳﻲ در اﻳﺮان ﻛﻤﺘﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و در‬
‫ﺻﻨﻌﺖ داروﺳﺎزي ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳﺎﺳﻲ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪاﻳﻦ ﻣﻮاد ﻣﻲﺑﺎﺷﻴﻢ؛ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫داروﻳﻲ داﺧﻠﻲ ﻳﻜﻲ از راهﻫﺎي ﻛﺎﻫﺶ اﻳﻦ ﻧﻴﺎز اﺳﺖ ﻛﻪ از دﻳﺮ زﻣﺎن در اﻳﺮان ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﺳﻨﺘﻲ رواج داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﺳﺘﻔﺎدهﻫﺎي ﺻﺤﻴﺢ از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫اﻃﻼﻋﺎت دﻗﻴﻖ و ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﺮور زﻣﺎن و ﺑﻪ ﻋﻠﺖ دﺧﺎﻟﺖ اﻓﺮاد‬
‫ﻧﺎآﮔﺎه و ﺳﻮدﺟﻮ ﻣﻨﺤﺮف ﮔﺸﺘﻪ و اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻏﻴﺮ واﻗﻊ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ آﻧﻬﺎ را از ﻫﻢ ﺟﺪا ﻧﻤﻮد و اﻳﻦ ﺟﺪاﺳﺎزي اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ اﻓﺮاد ﻣﺘﺨﺼﺺ و ﺻﺎﺣﺐ‬
‫ﻧﻈﺮ دارد ﺗﺎ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺣﺎﺻﻠﻪ ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫اﻣﻴﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﻦ ﻣﺤﺘﺮم ﻛﺸﻮر و اﻓﺮاد ﻧﺨﺒﻪ و ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ در ﻣﻴﻬﻦ ﻋﺰﻳﺰﻣﺎن‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫اﻳﺮان ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ ﻣﻴﺮاث ﻫﺎي ارزﺷﻤﻨﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪه در ﻛﺸﻮر ﻛﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﭘﻴﺶ رو ﻋﻠﻮم‬
‫ﭘﺰﺷﻜﻲ و داروﺳﺎزي ﺑﻮده اﺳﺖ را زﻧﺪه ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪.‬‬

‫ﻣﻮﻟﻔﻴﻦ‬
‫ﺑﻬﻤﻦ ﻣﺎه ‪1388‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ اول‬

‫ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در ﺟﻬﺎن و اﻳﺮان‬

‫اﻫﺪاف‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن ﻓﺼﻞ‪ ،‬داﻧﺸﺠﻮ ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ زﻳﺮ آﺷﻨﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﺎن و ﻧﺎﻣﺪاران داﻧﺶ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در ﺷﺮق‬
‫‪ .2‬رﻧﺴﺎﻧﺲ و آﻏﺎز ﺗﺤﻮل داﻧﺶ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در ﻏﺮب‬
‫‪ .3‬ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫‪ .4‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﮔﻞﻫﺎ و ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺧﺎﻣﻮش ﺗﺮﻳﻦ ﻣﻮﺟﻮدات و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﮔﻮﻳﺎﺗﺮﻳﻦ ﻣﻈﻬﺮ ﻗﺪرت و‬
‫ﻋﻈﻤﺖ آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﺑﺮﮔﻲ از اﻳﻦ ﻣﻮﺟﻮدات زﻳﺒﺎ‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﺑﺰرﮔﻲ در وﺻﻒ ﺗﻮﺣﻴﺪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻞﻫﺎ و ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ اﻟﻮان و اﺷﻜﺎل ﺑﺪﻳﻊ و ﺑﻲ ﺑﺪﻳﻞ ﺧﻮد ﺳﻔﺮهي ﻃﺒﻴﻌﺖ را‬
‫زﻳﻨﺖ ﻣﻲ ﺑﺨﺸﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ آن را ﭼﻨﺎن ﺳﺮﺷﺎري از ﻧﻴﺮوي ﺣﻴﺎﺗﻲ ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﺑﺴﺎﻃﻲ‬
‫را ﻳﺎراي رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ آن ﻧﻴﺴﺖ )‪.(6‬‬
‫ﺑﺎ آن ﻛﻪ اﻣﺮوزه درﻣﺎن ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺼﺮف داروﻫﺎﻳﻲ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ‬
‫ﻣﻨﺸﺄ ﺻﻨﻌﺘﻲ دارﻧﺪ و اﺧﺘﺼﺎﺻﺎً در آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎهﻫﺎ ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ وﻟﻲ ﻣﺼﺮف ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﻬﺎ‬
‫زﻳﺎنﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺑﺪن ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ و ﻋﻮارض ﺟﺎﻧﺒﻲ ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﻬﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اواﻳﻞ‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﻗﺮن ﺣﺎﺿﺮ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻋﻠﻢ ﺷﻴﻤﻲ و ﻛﺸﻒ ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي ﭘﻴﭽﻴﺪهي ﺳﻨﺘﺰ ارﮔﺎﻧﻴﻚ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪي ﺻﻨﻌﺖ داروﺳﺎزي و ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ ﺷﻴﻤﻲ درﻣﺎﻧﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻣﺪرن‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺴﻴﺎري از ﺑﻴﻤﺎري ﻫﺎ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﻋﻼج و ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﺮگ آور را درﻣﺎن ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و داروﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از آﻧﻬﺎ ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﻛﻨﺎر‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﮔﺰارش ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﻬﺪاﺷﺖ ﺟﻬﺎﻧﻲ‪ 1‬اﻣﺮوزه ﺑﻴﺶ از ‪ 80‬درﺻﺪ ﻣﺮدم‬
‫ﺟﻬﺎن )ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ‪ 5‬ﻣﻴﻠﻴﺎرد ﻧﻔﺮ(‪ ،‬ﺑﺮاي درﻣﺎن ﺑﻴﻤﺎري ﻫﺎ ﻫﻨﻮز از داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﻳﻚ ﭼﻬﺎرم داروﻫﺎي ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺪهي دﻧﻴﺎ داروي ﻣﻨﺸﺄ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﺎ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻋﺼﺎره ﮔﻴﺮي ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻳﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﺮﻛﻴﺐ ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺳﻨﺘﺰ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬واژه‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﺴﻜﻴﻦ دﻫﻨﺪه آﻻم ﻣﺮدم اﻃﻼق ﻧﻤﻲﺷﻮد ﺑﻠﻜﻪ اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن در زﻳﺮ‬
‫ﮔﺮوه ﻏﺬا ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻃﻌﻢ دﻫﻨﺪهﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻮﺷﻴﺪﻧﻲ ﻫﺎ‪ ،‬ﺷﻴﺮﻳﻦ ﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ‪ ،‬رﻧﮓ ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺣﺸﺮه‬
‫ﻛﺶ ﻫﺎ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺎده اوﻟﻴﻪ ﻣﺤﺼﻮﻻت آراﻳﺸﻲ و ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ )‪.(6‬‬

‫درواﻗﻊ ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺣﺪاﻗﻞ داراي ﺻﻔﺎت زﻳﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬ﮔﻴﺎه داروﻳﻲ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬در ﭘﻴﻜﺮ اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻮاد وﻳﮋه اي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮ ﻳﺎ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ﺳـﺎﺧﺘﻪ‬
‫و ذﺧﻴﺮه ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺪاواي ﺑﺮﺧﻲ از ﺑﻴﻤﺎري ﻫﺎ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗـﺮار ﻣـﻲ ﮔﻴﺮﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮاد ﻣﺬﻛﻮر ﻃﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻫﺎي وﻳﮋه و ﭘﻴﭽﻴﺪه ﺑﻴﻮﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ و ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ )ﺑـﻪ ﻃـﻮر‬
‫ﻣﻌﻤﻮل ﻛﻤﺘﺮ از ﻳﻚ درﺻﺪ وزن ﺧﺸﻚ ﮔﻴﺎه(‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﻏﻠﺐ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻧﺪام وﻳﮋه اي ﭼﻮن رﻳـﺸﻪ‪ ،‬ﺑـﺮگ ﻫـﺎ‪ ،‬ﺳـﺎﻗﻪ ‪،‬ﮔـﻞ‪ ،‬ﻣﻴـﻮه و ﻏﻴـﺮه‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﻛﻞ اﻧﺪام ﮔﻴﺎه را ﻣﻨﺒﻊ ﻣـﺎده‬
‫داروﻳﻲ وﻳﮋه اي داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬اﻧﺪام ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﺪه‪ ،‬آﻣﺎده ﺳﺎزي و ﻓﺮآوري ﻣـﻲ ﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ ﺗﺤـﺖ ﺗـﺄﺛﻴﺮ‬
‫ﻋﻤﻠﻴﺎت وﻳﮋه اي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺪاﺳﺎزي‪ ،‬ﺧﺮد ﺷﺪن‪ ،‬ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن‪ ،‬ﺗﺨﻤﻴﺮ و ﻏﻴﺮه ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و‬
‫ﺳﭙﺲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل اﻳﻦ اﻧﺪام ﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﻨﺘﻲ و ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان »ﻛـﺎﻻي‬
‫ﻋﻄﺎري « ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪1-WHO‬‬

‫‪2‬‬
 ‫ﺗﻔﺎوت ﺑﻴﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ ،‬داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ و ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺨﺶ ﻫﺎﻳﻲ از ﮔﻴﺎه اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺧﺸﻜﺎﻧﺪن‪ ،‬ﺑـﺪون اﻳﺠـﺎد ﻫـﺮ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮي در ﻣﻐﺎزه ﻫﺎ و ﻋﻄﺎري ﻫﺎ ﺑﻪ ﻓﺮوش ﻣﻲ رﺳﺪ‪ .‬اﺷﺘﺒﺎه راﻳﺠﻲ ﻛﻪ در ﺑﻴﻦ اﻛﺜـﺮ‬
‫اﻓﺮاد وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻗﺎﻳﻞ ﻧﺒﻮدن ﺗﻔﺎوت ﺑـﻴﻦ ﮔﻴﺎﻫـﺎن داروﻳـﻲ و داروﻫـﺎي ﮔﻴـﺎﻫﻲ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻣﺜﻞ زﻳﺮه‪ ،‬رازﻳﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻫﻞ ﻳﺎ دارﭼـﻴﻦ ﮔﻴﺎﻫـﺎﻧﻲ ﻫـﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ ﺧـﻮاص‬
‫درﻣﺎﻧﻲ آﻧﻬﺎ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻲ ﺿﺮر ﻳﺎ ﻛﻢ ﺿﺮر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ اﺛﺒـﺎت رﺳـﻴﺪه اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ داروﻫـﺎي‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪ دارو در ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎي داروﺳـﺎزي ﻃـﻲ ﻓﺮآﻳﻨـﺪي‬
‫ﺧﺎص و اﺳﺘﺮﻳﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت و ذﻛﺮ ﺗﻔـﺎوت ﮔﻴﺎﻫـﺎن داروﻳـﻲ و داروﻫـﺎي‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻋﻄﺎري ﻫﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺣﻖ ﻓﺮوش ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ را دارﻧﺪ و ﻧـﻪ داروﻫـﺎي‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ .‬درﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺎء ﻃﺒﻴﻌﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺳﻼﻣﺖ ﺑﺨﺸﻲ آن ﺑـﻴﺶ‬
‫از ﻋﺎرﺿﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻴﺶ از ‪ 95‬درﺻﺪ از داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻋﻀﻮ ﻟﻴﺴﺖ داروﻫﺎي ﺑﺪون ﻧﻴـﺎز‬
‫ﺑﻪ ﻧﺴﺨﻪ ﭘﺰﺷﻚ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻓﻘﻂ ‪ 5‬درﺻﺪ داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ در ﺻﻮرت ﻣﺼﺮف ﻧـﺎ ﺑـﻪ ﺟـﺎ‬
‫ﻋﻮارض داﺷﺘﻪ و ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻧﺴﺨﻪ ﭘﺰﺷﻚ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﺣـﺪود ‪ 150‬داروي ﮔﻴـﺎﻫﻲ‬
‫ﺑﺪون ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻧﺴﺨﻪ در داروﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎي اﻳﺮان و ﺣﺪود ‪ 200‬ﮔﻴـﺎه داروﻳـﻲ در ﻋﻄـﺎري ﻫـﺎ‬
‫وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ درﺟـﻪ ﺳـﻼﻣﺘﻲ ﺑﻴـﺸﺘﺮي ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ در ﻋﻄﺎري ﻫـﺎ وﺟـﻮد دارد و ﻋﻄـﺎري ﻫـﺎ‬
‫ﻓﻘﻂ و ﻓﻘﻂ ﻣﺤﻞ ﻓـﺮوش ﮔﻴﺎﻫـﺎن داروﻳـﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ داروﻫـﺎي ﮔﻴـﺎﻫﻲ در‬
‫داروﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﺑﻴﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳـﻲ و داروﻫـﺎي ﮔﻴـﺎﻫﻲ ﺑـﺎ داروﻫـﺎي‬
‫ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ را ﻣﻲ ﺗﻮان در ﻣﻴﺰان ﻋﻮارض ﻛﻤﺘﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﺮﺷﻤﺮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻮدن‬
‫ﻣﺎده اوﻟﻴﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و داروﻫﺎي ﮔﻴـﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺳـﺎزﮔﺎري ﺑﻴـﺸﺘﺮي ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﻪ داروﻫـﺎي‬
‫ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺧﻮاص درﻣﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻧﺒـﻮده ﻳـﺎ در ﻣـﻮرد‬
‫آﻧﻬﺎ اﻇﻬﺎر ﺗﺮدد ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻴﻤﺎري ﺑﻪ ﺳﻮي داروﻫﺎي ﺷـﻴﻤﻴﺎﻳﻲ روي‬
‫ﻣﻲ آورﻧﺪ ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﮔﺮدد ﻛﻪ‪ ،‬آﻳـﺎ داروﻫـﺎي ﮔﻴـﺎﻫﻲ ﺑﻬﺘﺮﻧـﺪ ﻳـﺎ‬
‫داروﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ؟ ﭘﺎﺳﺦ اول‪ ،‬ﺗﺮدﻳﺪ در ﻣﻮرد اﺛﺮﺑﺨﺸﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳـﻲ از آﻧﺠـﺎ ﻧﺎﺷـﻲ‬
‫ﻣﻲ ﮔﺮدد ﻛﻪ ﻧﺤﻮه آﻣﺎده ﺳﺎزي داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ و در اﺧﺘﻴﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻧﺤﻮ‬
‫ﻣﻄﻠﻮﺑﻲ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲ ﮔﻴﺮد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺧﻮاص درﻣﺎﻧﻲ ﮔﻴﺎه از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪ و ﻳﺎ ﺗﻘﻠﻴﻞ ﻣﻲ ﻳﺎﺑـﺪ‬
‫ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻮﺟﺐ ﻋﺪم ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در درﻣﺎن ﺑﻴﻤﺎري ﻫـﺎ ﻣـﻲ ﮔـﺮدد )از ﻗﺒﻴـﻞ‬

‫‪3‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻛﺎﺷﺖ‪ ،‬داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺖ و ﻓﺮآوري(‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ دوم‪ ،‬داروﻫـﺎي ﺷـﻴﻤﻴﺎﻳﻲ از ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫ﺟﻬﺎت ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﺮﺗﺮي دارﻧﺪ وﻟﻲ ﻣﺼﺮف ﻃﻮﻻﻧﻲ و ﻳﺎ در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد‬
‫ﻣﺼﺮف ﻣﻘﻄﻌﻲ اﻳﻦ داروﻫﺎ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻮارض ﺟﺎﻧﺒﻲ ﺑﺮ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﺎً‪ ،‬از ﺧـﻮد‬
‫ﺑﻴﻤﺎري ﻧﻴﺰ ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺗﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﺪاوم‪ ،‬ﺑﻲ روﻳـﻪ و ﻧﺎدرﺳـﺖ داروﻫـﺎي‬
‫ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﺎﻋﺚ اﻳﺠﺎد ﻣﻴﻜﺮوﺑﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻘﺎوم ﺷﺪه ﻛﻪ داروﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﺮ روي آﻧﻬﺎ ﺑﻲ‬
‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﻮده و ﻳﺎ ﻛﻢ اﺛﺮﻧﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻴﻤﺎران ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي آﻧﺘـﻲ ﺑﻴﻮﺗﻴـﻚ ﻫـﺎ و داروﻫـﺎي‬
‫ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻗﻮي ﺗﺮي ﻛﻪ ﻫﺮ روز ﺑﺎ ﻧﺎم ﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ وارد ﺑﺎزار ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬روي آورﻧـﺪ‪ ،.‬در‬
‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺿﻤﻦ اﻳﻨﻜﻪ اﺛﺮات ﻣﺜﺒﺖ ﻓﺮاواﻧﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺿـﺮر‬
‫و ﻋﺎرﺿﻪ اي را ﻧﻴﺰ در ﭘﻲ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ )‪ .(36‬ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت زﻳـﺎدي ﻧـﺸﺎن ﻣـﻲ دﻫـﺪ ﺑـﺎ‬
‫ﻓﺮآوري ﺻﺤﻴﺢ ﮔﻴﺎﻫﺎن و داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺛﺮات اﻳﻦ داروﻫﺎﻳﻲ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﺷـﻜﻞ ﻓﺰاﻳﻨـﺪه‬
‫اي ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﻣﻘﺮون ﺑﻪ ﺻﺮﻓﻪ ﺗﺮ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ )‪.(28‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ رﺳﺘﻨﻴﻬﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ و ﻣﻤﺘﺎز ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻗﺪﻣﺖ‪،‬‬
‫ﮔﺴﺘﺮه ﻧﻔﻮذ اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن در ﺗﺎرﻳﺦ ادﻳﺎن و ﻣﻠﺘﻬﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺎﻳﺎن ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﺑﻄﻮرﻳﻜﻪ در‬
‫ﺟﺎي ﺟﺎي ﺣﻮادث ﻣﻬﻢ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و دﻳﻨﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻗﺮﻳﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻮده‬
‫و ﻳﺎ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺑﺮوز ﺣﻮادث ﻣﻬﻤﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬در ﺑﻮﻧﺪﻫﺸﻦ )داﻳﺮه اﻟﻤﻌﺎرف زرﺗﺸﺘﻴﻬﺎ( ﺑﻪ‬
‫اﺳﺎﻣﻲﻓﺮﺷﺘﮕﺎن اداره ﻛﻨﻨﺪه روزﻫﺎي ﻳﻚ ﻣﺎهاﺷﺎره ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﺎم ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ اﻧﻄﺒﺎق‬
‫دارد‪ ،‬زﻋﻔﺮان و ﻧﺴﺘﺮن از آن ﺟﻤﻠﻪاﻧﺪ‪ .‬در ﺳﻮره دﻫﺮ‪ ،‬آﻳﺎت ﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‬
‫ﻧﻴﻜﻮﻛﺎران ﻋﺎﻟﻢ در ﺑﻬﺸﺖ ﺷﺮاب ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻃﺒﻌﺶ در ﻟﻄﻒ رﻧﮓ و ﺑﻮي ﻛﺎﻓﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم‪ ،‬ﻧﺎم ﻳﻬﻮد ﺑﻨﻲ ﻗﺮﻳﻈﻪ ﺑﺎ ﺣﻮادث ﻣﻬﻢ ﺻﺪر اﺳﻼم ﻗﺮﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬در زﺑﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﻲ ﻳﻜﻲ از ﻧﺎﻣﻬﺎي درﺧﺖ اﻗﺎﻗﻴﺎ‪ ،‬ﻗﺮﻳﻈﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﻲ ﻗﺮﻳﻈﻪ ﻧﺎم ﻃﺎﻳﻔﻪاي از ﻳﻬﻮد ﺑﻮده ﻛﻪ‬
‫در اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺷﻐﻞ دﺑﺎﻏﻲ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻪ اﻧﺪ و از اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در ﻓﺮآوري ﭘﻮﺳﺖ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﻲﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬اﻣﺮوزه ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺗﺎﻧﻨﻬﺎ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در رﺳﻮب ﭘﺮوﺗﺌﻴﻦ‬
‫ﻧﻘﺶ دارﻧﺪ و اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻣﻴﻜﺮوب ﻛﺸﻲ‪ ،‬ﺿﺪ ﺧﻮﻧﺮﻳﺰي و اﻧﻘﺒﺎض ﺑﺎﻓﺘﻬﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮاي رﺳﻮب دادن ﭘﺮوﺗﺌﻴﻦ ﭘﻮﺳﺖ‪ ،‬در دﺑﺎﻏﻲ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از دﻳﮕﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺳﺲ اﺳﺖ ﻛﻪ در زﺑﺎن ﻋﻄﺎران و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺐ‬
‫ﺳﻨﺘﻲ ﺑﻪ اﻓﺘﻴﻤﻮن ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎم اﺧﻴﺮ از ﺻﻔﺖ ﮔﻮﻧﻪاي در ﻧﺎم ﻋﻠﻤﻲآن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از ﺧﻮاص درﻣﺎﻧﻲ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در درﻣﺎن ﺑﻴﻤﺎري ﻫﺎي دﻣﺎﻏﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻋﻼوه‬
‫ﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻲ‪ ،‬در ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ ﻫﻢ از اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺟﺴﺘﺠﻮ و دﻗﺖ در‬

‫‪4‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ادﺑﻲ‪ ،‬اﺳﺎﻣﻲﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ ،‬وﺟﻮه ﺗﺴﻤﻴﻪ و ﺣﻮادث ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪ وﻓﻮر ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﻛﻨﺎر ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺰاﻳﻨﺪهاي ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاص‬
‫درﻣﺎﻧﻲ اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻲﺷﻮد ﻻزم اﺳﺖ ﺟﻬﺖ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺴﻞ ﺟﻮان ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮه‬
‫ﺗﺴﻤﻴﻪ ﺑﺮﺳﻲ ﻫﺎي ﺟﺎﻣﻊ ﺗﺮي اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد و ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي داﻧﺶ ﺑﺸﺮي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫داروﻳﻲ اﻧﺴﺠﺎم و اﺗﺼﺎل ﺑﻴﺸﺘﺮي ﭘﻴﺪا ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﻧﻈﺮي اﺟﻤﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺼﺮف داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ در اﻳﺮان ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻴﺮاث ﺑﺎ ارزش اﻳﻦ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن در ﻃﺐ ﻏﻨﻲ ﺳﻨﺘﻲ اﻳﺮان ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ ﻓﻼت وﺳﻴﻊ اﻳﺮان از اﻗﻠﻴﻤﻬﺎ و ﻣﺤﻴﻂ‬
‫ﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﺶ از ‪ 7500‬ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻪ اﻳﺮان‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﺑﻪ ﺣﻖ ﻓﻠﻮر اﻳﺮان ﻳﻜﻲ از ﻣﻨﺎﺑﻊ داروﺧﻴﺰ ﺟﻬﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬از‬
‫آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن وﺣﺸﻲ در ﻣﺤﺪودهﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﮔﺴﺘﺮدهاي ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺟﻤﻊ‬
‫آوري و دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ از ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﻘﺮون ﺑﻪ ﺻﺮف ﻧﻴﺴﺖ و اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫وﺣﺸﻲ ﺟﻮاﺑﮕﻮي ﺻﻨﺎﻳﻊ داروﺳﺎزي ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﻔﺎدهي اﻧﺒﻮه از ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎً ﻣﻮﺟﺐ ﻧﺎﺑﻮدي آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺸﺖ اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن در‬
‫ﺳﻄﻮح زراﻋﻲ اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﻔﻴﺪي در ﺳﻄﺢ ﻛﺸﻮر اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن دﻳﺮ و ﻳﺎ زود ﭼﺎرهاي ﺑﻪ ﺟﺰ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺧﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪،‬‬
‫در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪﻳﺎﻓﺘﻪ اﻗﺪاﻣﺎت وﺳﻴﻌﻲ را در ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻛﺸﺖ و اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﻴﺪ اﺳﺖ در ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻧﻴﺮوي ﻣﺘﺨﺼﺺ و‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﺎزي اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ ،‬از اﻳﻦ ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻬﻲ ﺑﻲ ﻧﺼﻴﺐ ﻧﻤﺎﻧﻴﻢ‪.‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در ﺟﻬﺎن‬

‫ارﺳﻄﻮ )‪330‬ق‪.‬م( اوﻟﻴﻦ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آﺛﺎر و ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻣﻜﺘﻮب ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫دارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺒﻞ از او در آﺛﺎر ﻛﻬﻦ ﻣﺼﺮ )ﺣﺪد ‪ 26‬ﻗﺮن ق‪.‬م( در ﭘﺎﭘﻴﺮوس ﻫﺎ و اﺑﺮﻫﺎ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺎ ﺷﺮح ﺧﺎﺻﻲ از ﻣﻮارد اﺳﺘﻔﺎده از آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ارﺳﻄﻮ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪي اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ از رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬ﻣﺎده ﺳﺎزي و از ﺗﻔﺎوت آﻧﻬﺎ و‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻮاد ﺧﺎك )ﺳﻴﺎه ﺧﺎك( ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﻪ او ﺑﺪون ﻫﻴﭻ‬
‫ﻣﺒﻨﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﺗﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻗﺮن ﺑﻌﺪ از او ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻫﻤﻪ ﺑﻮد و ﺣﺘﻲ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻲ ﺷﺪ )‪.(10‬‬

‫ﺗﺌﻮﻓﺮاﺳﺖ ﻳﺎ ﺗﺌﻮﻓﺮاﺳﺘﻮس ﺷﺎﮔﺮد ارﺳﻄﻮ ﻛﻪ در ﺳﺎل ﻫﺎي ‪ 370-258‬ﻗﺒﻞ از ﻣﻴﻼد ﻃﺒﻴﺐ‬

‫‪5‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﺑﻮد و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ او ﭘﺪر ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ آﻧﻜﻪ‪ ،‬ﭘﻴﺮو ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﺘﺎد ﺧﻮد‬
‫ارﺳﻄﻮ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﭘﻼﺗﻮ‪ ،‬اﺳﺘﺎد ارﺳﻄﻮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬او رده ﺑﻨﺪي ﺑﺴﻴﺎر‬
‫اﺑﺘﺪاﻳﻲ از روي رﻳﺨﺘﺎر ﻳﺎ ﺷﻜﻞ ﻇﺎﻫﺮي ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬ﭼﺮﺧﻪ رﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻜﻞ ﮔﻞ آذﻳﻦ و ﻧﺤﻮه‬
‫رﺷﺪ آﻧﻬﺎ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ وﺿﻊ ﮔﻠﺒﺮگﻫﺎي ﮔﻞﻫﺎ در ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﻴﺴﺘﻮرﻳﺎ ﭘﻼﻧﺘﺎروم ﺑﺮ‬
‫ﻣﺒﻨﺎﻳﻲ ﻣﺒﻬﻢ و ﻧﺎﺷﻲ از اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﺎت ﺧﻮد دارد او ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺒﻨﺎ و ﺗﻔﻜﺮ ‪ 480‬ﮔﻴﺎه را در ﻛﺘﺎب‬
‫ﻣﺰﺑﻮر رده ﺑﻨﺪي ﻛﺮد ﻛﻪ اﺳﺎس آن ﻛﺎﻣﻼً دور از ﺣﻘﻴﻘﺖ و واﻗﻌﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ اﺷﺎره ﻛﺮد‪،‬‬
‫ﻛﻪ ﻣﻜﺘﺐ درﻣﺎن ﺑﺎ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺗﺌﻮﻓﺮاﺳﺖ ﺑﻨﻴﺎن ﮔﺬاري ﺷﺪ )‪.(10‬‬

‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪاﻳﻦ ﻧﻈﺮ از ‪ 300‬ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﻣﻴﻼد ﻣﺴﻴﺢ ﺗﺎ ﻗﺮن ‪ 18‬ﻣ‪Ĥ‬ﺧﺬ و ﻣﺒﻨﺎي ﻧﮕﺎرش ﻛﺘﺎب‬
‫ﻫﺎ و آﺛﺎر ﺑﺴﻴﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺌﻮﻓﺮاﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﺷﻐﻞ ﺧﻮد از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺮاي درﻣﺎن‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﻛﻪ ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ آﺛﺎري از وي در ﻫﻤﻴﻦ راﺑﻄﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻌﺪ از ﺗﺌﻮﻓﺮاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ از ﺑﻘﺮاط ﻳﺎ ﻫﻴﭙﻮﻛﺮات ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﭘﺰﺷﻚ ﺟﻬﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن و ﻫﻢ ﻋﺼﺮ‬
‫ﺗﺌﻮﻓﺮاﺳﺖ )‪131‬ق‪.‬م( ﻧﺎم ﺑﺮد ﻛﻪ اداﻣﻪ ﻣﻜﺘﺐ او‪ ،‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻣﻜﺘﺐ ﻃﺐ ﺟﺎﻟﻴﻨﻮﺳﻲ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬از اﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻛﻪ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺮاي درﻣﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ و آﺛﺎري از ﻧﺤﻮه‬
‫درﻣﺎن ﺑﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻳﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻮاد ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ )‪.(11‬‬

‫ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻋﻬﺪ ﻋﺘﻴﻖ ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ در ﺳﺎل ﻫﺎي ‪ 23-79‬ﺑﻌﺪ از ﻣﻴﻼد ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻪ‬
‫ﮔﺎﻳﻮس ﭘﻠﻴﻨﻮس ﺳﻜﻮﻧﺪوس اﺷﺎره ﻛﺮد‪ .‬او ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎري در ‪ 37‬ﺟﻠﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم "ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ" ﺣﺎوي داﻧﺶ ﻫﺎ و اﻃﻼﻋﺎت ﻋﺼﺮ و زﻣﺎن ﺧﻮد دارد‪ 9 .‬ﺟﻠﺪ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر او‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ آﻧﻬﺎ ﻏﻴﺮ واﻗﻌﻲ و دور از‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ‪ .‬و ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻗﺮون وﺳﻄﻲ آﺛﺎر او ﺳﺎﻳﻪاي ﻧﮕﻴﻦ و ﺗﺎرﻳﻚ ﺑﺮ ﺑﺮوز و ﻇﻬﻮر‬
‫آﺛﺎر ﻋﻠﻤﻲﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ اﻧﺪاﺧﺘﻪ و ﺳﺒﺐ رﻛﻮد اﻳﻦ ﻋﻠﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد )‪.(10‬‬

‫در ﻫﻤﻴﻦ ﻋﺼﺮ ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ از دﻳﻮﺳﻜﻮرﻳﺪ )ﭘﺪاﻧﻴﻮس دﻳﻮﺳﻜﻮرﻳﺪس( ﻃﺒﻴﺐ و ﺟﺮاح‪ ،‬ﺑﻮﻳﮋه‬
‫ﺟﺮاح و ﻃﺒﻴﺐ ارﺗﺶ روم در زﻣﺎن ﻧﺮون )در ﺳﺎل ﻫﺎي ‪ 45-75‬ﺑﻌﺪ از ﻣﻴﻼد ﻣﺴﻴﺢ(‬
‫اﺷﺎره ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺗﺌﻮﻓﺮاﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ در ﺷﻨﺎﺧﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬
‫دوران ﻋﺘﻴﻖ اﺳﺖ‪ .‬دﻳﺴﻜﻮرﻳﺪ ﭼﻮن ﺟﺮاح ارﺗﺶ اﻣﭙﺮاﻃﻮري روم ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ارﺗﺶ‬
‫ﻣﻬﺎﺟﻢ روم ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري ﺑﻪ ﺧﺎرج از روم داﺷﺖ‪ .‬و از ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﻳﻦ ﺳﻔﺮﻫﺎ‬

‫‪6‬‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﺧﻮاص ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻣﺘﺪاول در ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﻬﺎن آن روز‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت‬
‫ﻓﺮاواﻧﻲ ﻛﺴﺐ ﻛﻨﺪ و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻃﻼﻋﺎت و داﻧﺴﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮد را در ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫"ﻣﺎﺗﺮﻳﺎ ﻣﺪﻳﻜﺎ" ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺷﺮح ﺧﻮاص ﺣﺪود ‪ 600‬ﮔﻴﺎه داروﻳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪﻫﺎ او‬
‫ﺑﺎ اﻓﺰودن ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﺟﺎﻟﺐ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻛﺎرﺑﺮد و ﻣﻌﺮوﻓﻴﺖ آن را ﺑﺎﻻ ﺑﺮد‪ .‬ﺑﻌﺪ از آن ﻧﺎم‬
‫ﻣﺎﺗﺮﻳﺎ ﻣﺪﻳﻜﺎ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻛﻢ رﻧﮓ و ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮد دﻳﺴﻜﻮرﻳﺪ ﻣﻌﺮوف ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب در‬
‫ﻃﻮل ‪ 15‬ﻗﺮن ﺑﻪ ﭼﻨﺎن ﺷﻬﺮﺗﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﮔﻴﺎﻫﺎن ذﻛﺮ ﺷﺪه در آن اﻋﺘﺒﺎر داروﻳﻲ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ )‪.(11‬‬

‫ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﺎن و ﻧﺎﻣﺪاران داﻧﺶ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در ﺷﺮق‬

‫آﻏﺎز ﻛﺎرﺑﺮد وﺳﻴﻊ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و روﻧﻖ و ﮔﺴﺘﺮش آن در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ ﺑﺨﺼﻮص‬
‫در دوره اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﺮق ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ و ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي آﺛﺎر ﺑﻘﺮاط‪،‬‬
‫ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس و ﻛﺘﺎب ﻫﺎي دﻳﻮﺳﻜﻮرﻳﺪ و ﭘﻠﻴﻦ ﻛﻬﻦ و دﻳﮕﺮان دﺳﺘﺮﺳﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬زﻳﺮا ﻛﺎرﻫﺎ و آﺛﺎر اﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً از ﻃﺮﻳﻖ ﺳﻮرﻳﻪ ﺑﻪ ﺷﺮق رﺳﻴﺪ‬
‫و در اواﻳﻞ ﻗﺮن ﺳﻮم ﻣﻴﻼدي در "ﺑﻴﺖ اﻟﺤﻜﻤﻪ" ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻴﺖ اﻟﺤﻜﻤﻪ در‬
‫ﺳﺎل ‪ 332‬ﻫﺠﺮي ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ‪ 847‬ﻣﻴﻼدي‪ ،‬ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﻣﺄﻣﻮن ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻋﺒﺎﺳﻲ در ﺑﻐﺪاد ﺗﺄﺳﻴﺲ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن وي ﺑﺨﺼﻮص اﻟﻤﺘﻮﻛﻞ ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﻳﺖ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه ﺑﻴﺖ اﻟﺤﻜﻤﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺰﺷﻜﺎن اﻳﻦ دوره و ﭘﺰﺷﻜﺎن ادوار ﺑﻌﺪي‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﻤﻠﻲ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺴﻴﺎري از اﺳﺎﻣﻲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪،‬‬
‫ﻣﻌﺮوف ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻜﺘﻮب و ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻳﻦ آﺛﺎر‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺻﻠﻲ و ﻣﻬﻢ‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده و اﺳﺘﻨﺒﺎط ﭘﺰﺷﻜﺎن و داروﺳﺎزان اﻳﺮان‪ ،‬ﻋﺮب‪ ،‬ﻳﻬﻮد‪ ،‬ﻣﺴﻴﺤﻲ و ﻏﻴﺮه را‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ داده اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺘﺎب ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻳﺎ اﻟﺤﺸﺎﻳﺶ ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي اﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در واﻗﻊ ﻫﻤﺎن ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻣﺪﻳﻜﺎ دﻳﻮﺳﻜﻮرﻳﺪ اﺳﺖ و از آن و ﺣﺘﻲ ﺗﺎ ﻫﻤﻴﻦ‬
‫اواﺧﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻃﺐ ﺳﻨﺘﻲ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ و ﻫﻨﻮز ﻫﻢ از آن اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺎﺗﺮﻳﺎ ﻣﺪﻳﻜﺎ در واﻗﻊ ﺗﻮﺳﻂ اﺳﺘﻔﺎن ﺑﻦ ﺑﺴﻴﻞ ﺑﺎ ﻛﻤﻚ اﺳﺘﺎدش ﺣﺴﻴﻦ‬
‫اﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﻛﻪ ﭘﺰﺷﻚ وﻣﺘﺮﺟﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﻛﺘﺎب اﻟﺤﺸﺎﻳﺶ ﺷﺮح ﺣﺪود‬
‫‪ 600‬ﮔﻴﺎه ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ذﻛﺮ ﺷﺪه و اﺳﺎﻣﻲآﻧﻬﺎ ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي‬
‫دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ذﻛﺮ اﺧﺘﺼﺎﺻﺎت رﻳﺨﺖ ﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ اﺳﺖ و ﺧﻮاص ﭘﺰﺷﻜﻲ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ )‪.(9‬‬

‫‪7‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫از دﻳﮕﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﻬﻢ ﻋﺮﺻﻪ ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ ،‬ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ از ﻳﻮﺣﻨﺎ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﺳﻮﻳﻪ‪ ،‬ﭘﺰﺷﻚ و ﮔﻴﺎﻫﺸﻨﺎس اﻳﺮاﻧﻲ و ﻳﻜﻲ از آﺧﺮﻳﻦ اﺳﺘﺎدان و ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻧﺎﻣﻲ داﻧﺸﮕﺎه‬
‫ﺟﻨﺪي ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺧﺴﺮو اﻧﻮﺷﻴﺮوان ﺑﻨﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 243‬ﻫﺠﺮي ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪875‬‬
‫ﻣﻴﻼدي ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬ﻛﺎرﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ و ﻛﺘﺎب "ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻧﺎﻣﻪ داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ" اﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ و‬
‫دﻳﮕﺮ ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻫﻢ ﻋﺼﺮ او ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﻣﺎﺳﻪ در ﺳﺎل ‪ 257‬ﻫﺠﺮي ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ‪888‬‬
‫ﻣﻴﻼدي و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺑﻮزﻳﺪ ارﺟﺎﻧﻲ و ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪ و ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬از اﻫﻤﻴﺖ‬
‫ﻛﺎرﻫﺎ ارزﺷﻤﻨﺪ اﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺲ‪ ،‬ﻛﻪ ﭘﺰﺷﻜﺎن و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﻌﺪ از آﻧﻬﺎ در آﺛﺎر‬
‫ﺧﻮد اﺷﺎراﺗﻲ ﺑﺮ ﻛﺎرﻫﺎي ارزﻧﺪه آﻧﻬﺎ را دارﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻲ از ﺗﺄﻟﻴﻔﺎت ﺧﻮد از ﻛﺎرﻫﺎ و آﺛﺎر‬
‫اﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺎ اﻫﻤﻴﺖ ﺧﺎﺻﻲ ﻧﺎم ﻣﻲ ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺑﻦ ﺑﻴﻄﺎر اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ "اﻟﺠﺎﻣﻊ ﻟﻤﻔﺮدات اﻻدوﻳﻪ و اﻟﺘﻐﺬﻳﻪ" از ﻛﺎرﻫﺎي ﻳﻮﺣﻨﺎ ﻛﻪ‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎي ارزﻧﺪه در اﻳﺮان اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﺑﻴﺶ از ‪ 29‬رﻗﻢ از ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫و ﻣﺸﺘﻘﺎت آﻧﻬﺎ و ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻌﻄﺮ ﻛﻪ ارﻗﺎﻣﻲ ﺟﺪﻳﺪي در آن زﻣﺎن ﺑﻮده اﻧﺪ و در آﺛﺎر‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻫﺎ و ﭘﺰﺷﻜﺎن اﺳﻼﻣﻲ دﻳﺪه ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬ﻳﻜﻲ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻧﺎﻣﻲ اﻳﺮان‪،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﻛﺮﻳﺎي رازي اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﺰرگ اﻳﺮاﻧﻲ )ﺳﺎل ﻫﺎي ‪ 250‬ﺗﺎ ‪ 313‬ﻫﺠﺮي‬
‫ﻗﻤﺮي ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ‪ 1925‬ﺗﺎ ‪ 1864‬ﻣﻴﻼدي( ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﻤﻴﻖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﻛﺎرﻫﺎي‬
‫ﻓﺎرﻣﺎﻛﻮﻟﻮژي و ﻫﻤﻪ واژهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﭼﻪ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻏﺮب و ﭼﻪ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان‬
‫ﺷﺮﻗﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد را ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺤﺚ ﻗﺮار داد و داﻳﺮهي اﻟﻤﻌﺎرﻓﻲ در درﻣﺎن‬
‫ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻛﺘﺎب "اﻟﺤﺎوي ﻓﻲ ﻃﺐ" و ﻛﺘﺎب ﺧﻼﺻﻪ ﭘﺰﺷﻜﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم "اﻟﻤﻨﺼﻮري" و‬
‫ﻛﺘﺎب دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم "ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻻﻏﺬﻳﻪي و دﻓﻊ ﻣﻀﺎرﻫﺎ" را ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻫﺎ و ﺑﻘﻴﻪ آﺛﺎر‬
‫او‪ ،‬ﻣﺨﺰن و ﻣﺮﺟﻊ ﻣﻬﻢ اﻃﻼﻋﺎت ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﺑﺮاي ﻧﺴﻞ ﻫﺎي ﻣﺘﻤﺎدي در ﺷﺮق و ﻏﺮب‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬آﺛﺎر اﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻮﻳﮋه ﺑﻪ زﺑﺎن ﻻﺗﻴﻨﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه و‬
‫در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎي ﻏﺮب و ﺣﺘﻲ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎي ﻣﻌﺮوف ﺟﻬﺎن ﺑﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﻛﺮﻳﺎﻳﻲ رازي ﺣﺪود ‪ 630‬ﮔﻴﺎه را ﻛﻪ ﻣﺼﺮف ﭘﺰﺷﻜﻲ و داروﻳﻲ‬
‫دارﻧﺪ در ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻢ ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﺎ ﻧﺎم "اﻟﺤﺎوي ﻓﻲ ﻃﺐ" ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ )‪.(1‬‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﺠﻮﺳﻲ ارﺟﺎﻧﻲ از دﻳﮕﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻋﺎﻟﻲ ﻗﺪر اﻳﺮاﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﭘﺰﺷﻚ‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ﻋﻀﺪاﻟﺪوﻟﻪ ﺑﻮد‪ .‬او در ﻛﺘﺎب "ﻛﺎﻣﻞ اﻟﺼﻨﺎﻋﺎت اﻟﻄﺒﻴﻪ" ﺧﻮد را ﺷﺎﮔﺮد ﻣﻮﺳﻲ‬
‫ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﺳﻴﺎر ﻣﺠﻮﺳﻲ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺟﺎﻟﺐ ﺗﺮﻳﻦ ﺑﺤﺚ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب آن اﺳﺖ ﻛﻪ‬

‫‪8‬‬
‫ارﺟﺎﻧﻲ در آن‪ ،‬از ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﻣﻘﻠﺪ اﺳﻼﻣﻲآﻧﻬﺎ اﻧﺘﻘﺎد ﻛﺮده و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از‬
‫ﻧﻈﺮﻫﺎي ﻓﺎرﻣﺎﻛﻮﻟﻮژي و ﺑﻪ وﻳﮋه ﻧﺎم ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ ﻧﺎﻣﺒﺮده اﻧﺪ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺸﺨﻴﺺ و ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬او ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﻣﺪاوا را ﻛﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮده اﺳﺖ را‬
‫در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺷﺮح داده و از داروﻫﺎﻳﻲ ﻧﺎم ﻣﻲ ﺑﺮد ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﻣﻜﺮر ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﭘﺰﺷﻜﺎن‬
‫ﭘﺎرﺳﻲ و ﻋﺮاﻗﻲ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ارﺟﺎﻧﻲ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از‬
‫داروﻫﺎي ذﻛﺮ ﺷﺪه ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻳﻮﻧﺎن ﻗﺪﻳﻢ را ﻣﺮدود ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‬
‫ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻓﺎرﺳﻲ و ﻋﺮاﻗﻲ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﻣﺼﺮف ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻛﺘﺎب و آﺛﺎر ﻣﺠﻮﺳﻲ‪ ،‬ﺣﺪود ‪333‬‬
‫ﮔﻴﺎه و ﻣﺸﺘﻘﺎت ﮔﻴﺎﻫﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺷﺮح ﻣﺨﺘﺼﺮ آﻧﻬﺎ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﺎن ﺷﻴﻮه ﺷﺮح‬
‫ﺟﺎﻟﻴﻨﻮﺳﻲ اﺳﺖ‪ .‬از ارزﻧﺪه ﺗﺮﻳﻦ آﺛﺎر ﻣﺠﻮﺳﻲ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ رده ﺑﻨﺪي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در‬
‫ﻛﺎرﻫﺎي او اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺎر ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن را ﻋﻤﻠﻲ و آﺳﺎن ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬او در واﻗﻊ‪،‬‬
‫اوﻟﻴﻦ ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار رده ﺑﻨﺪي ﻧﻮع "ﻛﻴﻤﻴﻮ ﺗﺎﻛﺰوﻧﻮﻣﻲ" اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ را در ‪ 13‬ﮔﺮوهﻳﺎ ﻃﺒﻘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻨﺪي ﻛﺮد )‪.(6‬‬
‫اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪ و ﭘﺰﺷﻚ ﻧﺎﻣﺪار اﻳﺮاﻧﻲ در ﺳﺎل ﻫﺎي ‪ 370-428‬ﻫﺠﺮي ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ‬
‫‪ 1037-980‬ﻣﻴﻼدي ﻛﻪ در ﻏﺮب او را ﺑﻪ ﻧﺎم آوﻳﺴﻴﻨﻴﺎ ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﺪ و ﭘﺲ از اﻧﻘﺮاض ﺗﻤﺪن‬
‫ﻳﻮﻧﺎن او را ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺟﻬﺎن و ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه‪ ،‬ﻋﺮب داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ‪) .‬ﭼﻮن ﻛﺘﺎب ﻫﺎي او‬
‫ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ( در ﺟﻠﺪ دوم ﻛﺘﺎب ﻗﺎﻧﻮن ﻓﻲ اﻟﻄﺐ ﺑﻴﺶ از ‪ 800‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮔﻴﺎه‬
‫ﻃﺒﻲ و ﻏﺬاﻳﻲ را ﻧﺎم ﻣﻲ ﺑﺮد ﻛﻪ از آن ﻣﻴﺎن ‪ 541‬ﮔﻴﺎه و ﻣﺸﺘﻘﺎت آﻧﻬﺎ داراي ﺗﻮﺻﻴﻒ‬
‫ﻛﺎرﺑﺮدي و ﺻﻔﺎت رﻳﺨﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬او اﺧﺘﻼف ﺷﻜﻞ و ﺻﻔﺎت ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﻫﻢ را )ﺑﺮاي اﺟﺘﻨﺎب اﺷﺘﺒﺎه آﻧﻬﺎ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ( ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎﺻﻲ در ﻛﺘﺎب "ﻗﺎﻧﻮن"‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ و در ﻣﻮرد ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺸﺘﻘﺎت ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﻛﺎرﺑﺮد آﻧﻬﺎ‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﺮﺗﻴﺒﻲ ﺧﺎص‪ ،‬ﻣﻌﻴﻦ و ﻧﻈﺎم ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺗﻔﺼﻴﻞ آﻧﻬﺎ ﻣﻲ ﭘﺮدازد )‪.(10‬‬

‫رﻧﺴﺎﻧﺲ و آﻏﺎز ﺗﺤﻮل داﻧﺶ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در ﻏﺮب ﺟﺪﻳﺪ‬

‫ﺑﻌﺪ از آﺛﺎر اﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪان‪ ،‬ﻛﻪ در ﺣﻘﻴﻘﺖ دوران ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ ﻋﻠﻢ در ﺷﺮق و ﻋﺼﺮ دوران‬
‫ﻓﻀﺎي اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﺎز اﺳﻼﻣﻲ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﻀﺎي ﺑﺴﺘﻪ ﺗﻔﻜﺮ ﻗﺮون وﺳﻄﻲ ﻏﺮب دارد‪ .‬ﻳﻜﺒﺎره ﺑﺎ‬
‫ﭘﻴﺪاﻳﺶ رﻧﺴﺎﻧﺲ و ﺗﺤﻮﻻت ﻋﻠﻤﻲ در ﻏﺮب‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﺟﻬﺸﻲ در اروﭘﺎ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺣﺘﻲ ﻛﻠﻴﺴﺎ و ﻛﺸﻴﺶ ﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺗﺠﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه ﺷﻨﺎﺧﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و‬
‫ﭘﮋوﻫﺶ ﺧﻮاص آﻧﻬﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺮوه ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﻫﻤﺎن ﺣﺸﺎﺷﻴﻦ )ﻫﺮﺑﺎﻟﻴﺴﺖ( ﻏﺮب‬

‫‪9‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي درﻣﺎن از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺟﻤﻊ آوري ﻛﺮده از ﻃﺒﻴﻌﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و در‬
‫ﺑﻴﻦ ﻫﻤﻴﻦ ﻫﺮﺑﺎﻟﻴﺴﺖ ﻫﺎ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻣﺤﺤﻘﻘﺎن ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻧﺘﺸﺎر آﺛﺎر آﻧﺎن‬
‫ﺳﺒﺐ اﻋﺘﻼي ﻋﻠﻤﻲ ﻏﺮب ﻳﺎ اروﭘﺎ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ دوره‪ ،‬آﻏﺎز ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻋﻠﻤﻲﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﻮﺻﻴﻒ دﻗﻴﻖ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ آﻏﺎز ﺷﺮح ﻧﻮﻳﺴﻲ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺮاي اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻬﺘﺮ آﮔﺎﻫﻲ ﻫﺎ و‬
‫داﻧﺴﺘﻪﻫﺎ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻮد و ﻫﺮ ﺳﺎل ﻧﻴﺰ اﻳﻦ آﮔﺎﻫﻲ ﻫﺎ ﻓﺰوﻧﻲ ﻣﻲ ﻳﺎﻓﺖ )‪.(11‬‬
‫آﻟﺒﺮت ﻣﺎﮔﻨﻴﻮس‪ 1‬اﻳﻦ ﻛﺸﻴﺶ ﻛﻪ در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ ﺑﻪ آﻟﺒﺮت ﺑﻮﺳﺘﺎدت ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫ﺳﺎل ﻫﺎي ‪ ،1280-1193‬ﺑﻌﺪ از اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ و ﺑﻴﺮوﻧﻲ در اﻳﺎم و ﺑﺤﺮان ﻓﻜﺮي ﻗﺮون وﺳﻄﻲ‬
‫اروﭘﺎ‪ ،‬درﺑﺎره ﻃﺐ و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم رﺳﺘﻨﻲ ﻫﺎ‪ ،‬دو‬
‫وژﺗﺎﺑﻠﻴﺲ‪ 2‬را ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﻣﺤﺘﻮﻳﺎت و ﻧﺤﻮه ﻧﮕﺎرش اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ‬
‫آﻟﺒﺮت ﻛﺒﻴﺮ ﻧﻴﺰ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺷﺪﻳﺪ ﺗﺌﻮﻓﺮاﺳﺖ و دﻳﮕﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻗﺪﻣﺎي رم و ﻳﻮﻧﺎن‬
‫ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻗﺮار داﺷﺖ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺸﺎﻫﺪات ﺧﻮد را ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‬
‫آورده اﺳﺖ )‪.(10‬‬
‫اﺗﻮﺑﺮوﻧﻔﻠﺲ‪ ،3‬اﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ اﺑﺘﺪا ﻛﺸﻴﺶ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﻣﻌﻠﻢ ﺷﺪ و دو ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ روي‬
‫آورد و در آﺧﺮ‪ ،‬ﻃﺒﺎﺑﺖ را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮد‪ .‬او ﺑﺮﺧﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن اﻃﺮف ﺧﻮد را ﺟﻤﻊ آوري‬
‫ﻛﺮد و ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ آﻧﻬﺎ ﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﺎ ﺷﺮح و ﺗﺼﺎوﻳﺮ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮد‪ .‬ﺷﺮح ﺣﺎل‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن در ﻛﺘﺎب او ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺎده‪ ،‬ﻋﺎري از ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ دﻳﺪﮔﺎه ﻋﻠﻤﻲآﺳﺖ وﻟﻲ ﺣﺎﻛﻲ از‬
‫ﺧﻮاص درﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ارزش ﻏﺬاﻳﻲ‪ ،‬ﻃﺒﺎﺧﻲ‪ ،‬ﺻﻨﻌﺘﻲ و در واﻗﻊ ﺑﻴﺎن ﺳﺎده ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻛﺎرﺑﺮدي‬
‫و ﺑﺮﺧﻲ ﺧﻮاص ﻏﻴﺮ ﻋﺎدي‪ ،‬ﻳﺎ داروﻳﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮوﻧﻔﻠﺲ را در ﻏﺮب ﭘﺪر ﺣﺸﺎﺷﻴﻦ‬
‫ﻳﺎ ﻃﺒﻴﺒﺎن ﻋﻠﻔﻲ‪ 4‬درﻣﺎن ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ .‬از ﻛﺎرﻫﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ او‪،‬‬
‫ﻧﮕﻬﺪاري ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺧﺸﻚ ﻛﺮده ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺟﻤﻊ آوري ﺷﺪه ﺑﻮد در واﻗﻊ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺎﻳﻪ‬
‫ﮔﺬار ﻫﺮﺑﺎرﻳﻮم در ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﻤﻴﻦ راﺑﻄﻪ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﺮﺑﺎرﻳﻮم واﻳﻮااﻳﻜﻮﻧﺲ‪ 5‬را ﺑﻪ‬
‫ﭼﺎپ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ از ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺗﺮﻳﻦ آﺛﺎر ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ اروﭘﺎ )آﻟﻤﺎن( اﺳﺖ و‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ در دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻲ ﮔﻞ و ﮔﻞ دار اﺳﺖ )‪.(10‬‬
‫اﺋﻮﻧﺎرد ﻓﻮﻛﺲ‪ 6‬از اﻫﺎﻟﻲ آﻟﻤﺎن‪ ،‬از دﻳﮕﺮ ﻫﺮﺑﺎﻟﻴﺴﺖ ﻫﺎ اﺳﺖ و ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﻣﻮرد ﮔﻴﺎﻫﺎن‪،‬‬

‫‪1-Albertus Magnus‬‬
‫‪2-De vegetabilis‬‬
‫‪3-Otto Brunfels‬‬
‫‪4-Herbalis‬‬
‫‪5-Eicones Herbarium‬‬
‫‪6-Leonard Fuccia‬‬

‫‪10‬‬
‫ﺑﻮﻳﮋه ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم دوﻫﻴﺴﺘﻮرﻳﺎ اﺳﺘﻴﭙﺮﻳﻮم‪ 1‬دارد ﻛﻪ در آن ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺷﺮح‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺗﺼﺎوﻳﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺑﻬﺘﺮ آﻧﻬﺎ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻳﻜﻲ از ارزﻧﺪه‬
‫ﺗﺮﻳﻦ آﺛﺎر دوره رﻧﺴﺎﻧﺲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از او در اﻳﻦ دوره ﺑﺎﻳﺪ از وﻳﻠﻴﺎم ﺗﻮرﻧﺮ‪ 2‬اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ )‪ 1510-1568‬ﻣﻴﻼدي( و از‬
‫‪5‬‬
‫راﺑﺮت دو دوﺋﻨﺲ‪ 3‬آﻟﻤﺎﻧﻲ )‪ 1517-1585‬ﻣﻴﻼدي( و از ﺷﺎرل دوﻟﻜﻮس‪ 4‬و ﺟﺎن ﺟﺮارد‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ در ﺳﺎل ﻫﺎي )‪ 1612-1542‬ﻣﻴﻼدي( ﻧﺎم ﺑﺮد‪ ،‬ﻛﻪ آﺛﺎر ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ ﻋﻠﻢ ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ در دوران رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺷﺪ‪ .‬از زﻣﺎن اﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺷﺮح آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪ ﻋﻠﻤﻲ ﺗﺎزهاي ﭘﻴﺪا ﻛﺮد و ﺑﻪ داﻧﺶ‬
‫وﺳﻴﻌﺘﺮ ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻠﻢ ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺑﺮ ﺗﻌﺪاد ﮔﻴﺎﻫﺎن و ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي آﻧﻬﺎ‬
‫روز ﺑﻪ روز اﻓﺰوده ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬اﻧﮕﻴﺰه اﺻﻠﻲ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﮔﻴﺎﻫﺎن در اﺑﺘﺪا ﺗﺎ ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ‬
‫ﺗﺎﮔﺰوﻧﻮﻣﻴﺴﺖ ﻣﻌﺮوف ﻟﻴﻨﻪ و ﺣﺘﻲ ﺑﻌﺪ از آن‪ ،‬ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﻮد‪ .‬وﻟﻲ از آﻧﺠﺎ‬
‫ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻣﺠﻤﻮع ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺟﻤﻊ آوري ﺷﺪه ﻧﻴﺰ ﺑﻪ‬
‫ﭼﻨﺪ ﻫﺰار ﻣﻲ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﭘﮋوﻫﺶ در رﻳﺨﺘﺎر و ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻛﻞ ﮔﻴﺎه ﺟﺪا از داروﻳﻲ ﺑﻮدن‬
‫ﻳﺎ ﻧﺒﻮدن آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي ﺗﻔﻜﻴﻚ آﻧﻬﺎ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬در اﻣﺮ رده ﺑﻨﺪي ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻘﻮﻟﻪاي ﺟﺪي و‬
‫اﻟﺰاﻣﻲ ﺷﺪ و از آن ﭘﺲ‪ ،‬ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺳﺮﻛﺎر داﺷﺘﻨﺪ ﭘﺎ را‬
‫ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻬﺎده‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺶ در ﻧﺤﻮه ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﮔﻴﺎﻫﺎن را در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و اﻳﻦ ﺳﺮآﻏﺎز ﻋﻠﻤﻲ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻠﻢ رده ﺑﻨﺪي ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺷﺪ )‪.(7‬‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن ﻧﻴﻤﻪ اول ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺎ راﻳﺞ ﺷﺪن ﻣﻮاد ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه )ﺳﻨﺘﺘﻴﻚ( و‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮ درﻣﺎﻧﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن اﺳﺘﺨﺮاج و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻓﺮﻣﻮل آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫دارو‪ ،‬ﺳﺎﺧﺖ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ اﻳﻦ ﻣﻮاد وارد ﺑﺎزار ﺷﺪ و ﺳﺒﺐ ﺗﻐﻴﻴﺮ در آﻣﻮزش ﭘﺰﺷﻜﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫از اﻳﻦ ﭘﺲ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻋﻠﻢ درﻣﺎن و ﻓﻨﻮن ﺟﺮاﺣﻲ و ﺑﻪ ﺑﺎزار آﻣﺪن داروﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ دز ﻣﺼﺮف ﺑﻮﻳﮋه ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺳﺮﻳﻊ آﻧﻬﺎ در درﻣﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﺗﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ روش ﻫﺎي ﻃﺐ ﻗﺪﻳﻢ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ‬
‫ﺳﭙﺮده ﺷﻮد )‪.(6‬‬

‫‪1-Stiprium De Historia‬‬
‫‪2-William Turner‬‬
‫‪3-Rambert Dodoens‬‬
‫‪4-Charles Del Eclus‬‬
‫‪5-John Gerard‬‬

‫‪11‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬

‫ﻣﺼﺮ‬
‫در ﺑﻴﻦ‪ ،‬ﻣﻠﻞ ﺟﻬﺎن ﻣﺼﺮﻳﺎن ﻗﺪﻳﻢ را ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﻠﺘﻲ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮري اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻌﻤﻞ ﻣﻲآوردﻧﺪ‪ .‬در ﻋﺼﺮ ﻫﻤﺮ ﻛﺸﻮر ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻏﻨﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﺳﻤﻲ ﺷﻬﺮت ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﺸﻮر از روﻏﻦ‬
‫ﻛﺮﭼﻚ ﺑﻪ ﻣﺴﻬﻞ‪ ،‬و از ﭘﻮﺳﺖ اﻧﺎر ﺟﻬﺖ دﻓﻊ ﻛﺮم و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از ﻓﺮآوردهﻫﺎي دﻳﮕﺮ‬
‫ﺗﺮﻳﺎك‪ ،‬ﻣﺎﻧﺪراﮔﻮر‪ ،‬ﺑﻨﺰوﺋﻦ‪ ،‬اﺳﺘﺮاﻛﺲ‪ ،‬رزﻳﻦﻫﺎ و ﻏﻴﺮه اﺳﺘﻔﺎده درﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲآﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در اوراق ﭘﺎﭘﻴﺮوس ﻛﻪ از ﻣﺼﺮﻳﺎن ﻗﺪﻳﻢ و از ﻗﺮن ‪ 16‬ﻗﺒﻞ از ﻣﻴﻼد ﻣﺴﻴﺢ ﺑﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ درﺑﺎره ﮔﻴﺎﻫﺎن و ﺧﻮاص آﻧﻬﺎ ﻳﺎدداﺷﺖ ﮔﺮدﻳﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎص ﻣﻠﺖ‬
‫ﻗﺪﻳﻢ ﻣﺼﺮ را ﺑﻪ ﺧﻮاص درﻣﺎﻧﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬در ﺗﻮرات ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺑﻌﻀﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫ﻣﻔﻴﺪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺎﻳﺪ اﻋﺘﺮاف ﻛﺮد ﻛﻪ ﻗﻮم ﻳﻬﻮد در ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﻴﺎﻫﺎن‪،‬‬
‫ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻛﻬﻨﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﻓﻴﺘﻮﺗﺮاﭘﻲ ﻣﻠﺖ ﻳﻬﻮد ﺑﺎ ﻃﺒﺎﺑﺖ‬
‫ﻗﺪﻳﻢ ﻣﻠﺖ اﻳﺮان و اﻋﺮاب ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻪ اﺳﺖ )‪.(7‬‬

‫ﺑﺎﺑﻞ‬
‫ﻃﺐ ﺑﺎﺑﻞ از ﻃﺮﻳﻖ اﻟﻮاح ﻛﻮﭼﻜﻲ ﻛﻪ ﻧﺎم داروﻫﺎ را ﺑﻪ ﺧﻂ ﻣﻴﺨﻲ روي آن ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻣﺎ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﻟﻮح ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺳﻮﻣﺮي ﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬داروﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن ﺳﺎﻛﻦ ﺑﻴﻦ دﺟﻠﻪ و ﻓﺮات ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺎء رﻳﺸﻪي ﮔﻴﺎﻫﺎن داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑﺎﺑﻞ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺎردو ﻛﺎﭘﺎﻟﻴﺪن دوم )‪772-710‬ق‪.‬م( ﺑﺎﻏﻲ درﺳﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ در آن ‪ 64‬ﻧﻮع ﮔﻴﺎه داروﻳﻲ ﻛﺸﺖ ﻣﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ درﺧﺖ ﺳﻴﺐ و اﻧﺎر‪،‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺧﻴﺎر‪ ،‬ﻛﺪو‪ ،‬ﺳﻴﺮ‪ ،‬ﭘﻴﺎز‪ ،‬رازﻳﺎﻧﻪ‪ ،‬زﻋﻔﺮان‪ ،‬آوﻳﺸﻦ‪ ،‬ﺧﺮدل‪ ،‬زﻳﺮه ﺳﻴﺎه‪ ،‬ﺷﻮﻳﺪ‪،‬‬
‫ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺑﻴﺎن‪ ،‬آﻧﻐﻮره و ﺻﺒﺮ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و از ﻣﻴﺎن ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺨﺪر ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ‬
‫ﻫﻠﺒﻮر‪ ،‬ﺑﻨﮓ‪ ،‬ﻣﻬﺮﮔﻴﺎه‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪاﻧﻪ و ﺧﺸﺨﺎش اﺷﺎره ﻛﺮد‪ ،‬ﻛﻪ ﭘﺮورش ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .‬و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺟﻬﺖ ﻃﺒﺎﺑﺖ ﺧﺎﻧﺪان ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ )‪.(7‬‬

‫ﻫﻨﺪ‬

‫‪12‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﻨﺪ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﻛﻪﻳﻚ ﺟﺮﻳﺎن ﻣﺴﺘﻤﺮ ﺗﻜﻨﻮﻳﻨﻲ در ﻃﺒﻴﻌﺖ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺑﻜﺎرﮔﻴﺮي روش ﻫﺎي ﺳﺤﺮ آﻣﻴﺰ‪ ،‬آن را ﻣﻬﺎر ﻛﻨﺪ و اﻳﻦ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ‬
‫را ﺑﻪ ﻛﻨﺘﺮل ﺧﻮد درآورد‪ .‬در ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺗﺮﻳﻦ آﺛﺎر‪ ،‬ﺑﻪاﻳﻦ روش ﻫﺎ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺪف‬
‫اﺳﺎﺳﻲ ﻋﻠﻢ ﭘﺰﺷﻜﻲ در ﻫﻨﺪ ﻗﺪﻳﻢ ﻃﻮﻻﻧﻲ ﻛﺮدن زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي آن ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻮاد داروﻳﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ داروﻫﺎ اﺳﺎﺳﺎً رﻳﺸﻪ ﮔﻴﺎﻫﻲ داﺷﺘﻨﺪ‬
‫و ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﻈﻢ و ﺳﺎزﻣﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻃﺒﻖ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺷﺎه ﺑﻮداﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫آﺷﻮﻛﺎ )ﻗﺮن ﺳﻮم ﻗﺒﻞ از ﻣﻴﻼد( ﻛﺸﺖ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺧﺎك ﻫﻨﺪ ﺗﻌﺪاد ﺑﻲ ﺷﻤﺎري از ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫داروﻳﻲ را در ﺧﻮد ﺟﺎي داده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ اﻣﺮوز ﻫﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻨﺠﻴﻨﻪاي از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻃﺒﻲ ﻣﺎﻧﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺗﻌﺪادي از آﻧﻬﺎ در اﻧﺘﻈﺎر ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ اﻳﻦ‬
‫ﻛﺸﻮر ﻣﻨﺒﻊ ادوﻳﻪ ﺟﺎت و داروﻫﺎي آرام ﺑﺨﺶ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ دﻧﻴﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺘﻮن ﻫﻨﺪ‬
‫ﻗﺪﻳﻢ درﺑﺎره ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻃﺒﻲ اﻳﻦ ﻃﻮر ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪" :‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن را ﺑﺎﻳﺪ ﻓﺮد ﺷﺎﻳﺴﺘﻪاي‬
‫ﺳﺎﻛﻦ ﺟﻨﮕﻞ ﻛﻪ ﭘﺎك و ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﻮده و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﺎﻳﺴﺘﻪاي روزه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺟﻤﻊ‬
‫آوري ﻛﻨﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺗﺎزه اﺛﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮي دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﻓﻘﻂ در ﻧﻘﺎﻃﻲ دور از‬
‫دﺳﺘﺮس اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻛﻪ ﺧﺎك ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰ و آب ﻛﺎﻓﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺤﻞ ﻣﻘﺪس ﻳﺎ‬
‫ﮔﻮرﺳﺘﺎﻧﻲ در آن ﺟﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﺎﺷﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎه ﺑﺎﻳﺪ رﻳﺸﻪ دار ﺑﺎﺷﺪ و آﺑﻴﺎري ﺷﻮد و ﺑﺮ‬
‫ﺣﺴﺐ ﻧﻴﺎز ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺑﺶ ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد و ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت از ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺣﻔﺎﻇﺖ‬
‫ﺷﻮد و ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺷﻤﺎل ﺑﺮﮔﺮدارﻧﺪه ﺷﻮد" )‪.(10‬‬

‫ﭼﻴﻦ‬
‫از ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻫﺎي درﻣﺎﻧﻲ ﭼﻴﻨﻲ ﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ‪ 2800‬ﺳﺎل ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد‪ ،‬ﻛﺘﺎب‬
‫زرد اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﺑﻪ ﻧﺎم " ﻃﺐ داﺧﻠﻲ ﺳﻨﺘﻲ" را ﻣﻲ ﺗﻮان ﻧﺎم ﺑﺮد ﻛﻪ در آن ﺑﻪ ﺑﻴﺶ از ‪100‬‬
‫ﮔﻴﺎه و ﺧﻮاص آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬آﺛﺎر دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ در ﭼﻴﻦ وﺟﻮد دارد‬
‫ﻛﻪﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﻴﺶ از ‪ 1000‬ﮔﻴﺎه ﻣﻔﻴﺪ و داروﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻛﻠﻲ ﻣﺤﻞ‬
‫روﻳﺶ و ﻃﺮز درﻣﺎن ﺑﺎ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬در ﻛﺘﺎب ﻃﺐ ﺳﻮزﻧﻲ ﻛﻪ در ﭼﻴﻦ اﺧﺘﺮاع ﺷﺪه اﺳﺖ و‬
‫در آن ﻛﺸﻮر ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻃﺐ ﻗﺪﻳﻢ ﭼﻴﻨﻲ ﺷﺎﻣﻞ‬
‫داروﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﻪاي ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﻦ ﺗﺴﺎﺋﻮﺗﺎﻧﮓ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1598‬ﻣﻴﻼدي ﺗﻜﻤﻴﻞ و‬
‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ ﻣﺤﺘﻮي ﺗﻌﺪاد ﺑﺎور ﻧﻜﺮدﻧﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ ،‬و داروﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ رﻳﺸﻪ ﺣﻴﻮاﻧﻲ‬
‫اﺳﺖ و ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻴﻨﻲ ﻫﺎ ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﻗﻮم دﻳﮕﺮي اﻳﻦ داروﻫﺎ را ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و‬

‫‪13‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﺑﻜﺎر ﻣﻲ ﺑﺮده اﻧﺪ‪ .‬ﭼﻴﻨﻲ ﻫﺎ ﻣﻌﺘﻘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺮاي ﻫﺮ دردي‪ ،‬درﻣﺎﻧﻲ در ﺧﻮد‬
‫دارد و ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ در ﻃﻮل ﻗﺮنﻫﺎ ﻛﺘﺎﺑﻲ درﺑﺎره داروﻫﺎي ﻣﺆﺛﺮ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻮادي ﻛﻪ ﺗﺎ‬
‫ﺑﺤﺎل ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻬﻴﻪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻛﻪ ﺗﺎﺛﻴﺮ آن ﻛﺎﻣﻼً ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه‬
‫اﺳﺖ رﻳﺸﻪ ﺳﺤﺮآﻣﻴﺰ ﺟﻴﻦ ﺳﻴﻨﮓ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺪﻟﻴﻞ ﺗﻮﺟﻪ زﻳﺎد اروﭘﺎﻳﻲ ﻫﺎ ﺑﻪاﻳﻦ دارو‪،‬‬
‫ﺑﻌﻨﻮان درﻣﺎن ﻛﻨﻨﺪه ﻫﻤﻪ دردﻫﺎ از ﻧﺎزاﻳﻲ و ﭘﻴﺮي ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺳﺮﻃﺎن ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ )‪.(10‬‬

‫ﻳﻮﻧﺎن‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺟﻬﺖ درﻣﺎن ﺑﻴﻤﺎري ﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺣﺘﻲ از ﺑﺮﺧﻲ اﻧﻮاع‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺳﻤﻲ ﻧﻴﺰ اﻃﻼع داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻘﺮاط ﻃﺒﻴﺐ ﺑﺰرگ و ﺑﻨﻴﺎن ﮔﺬار ﻃﺒﺎﺑﺖ ﻳﻮﻧﺎن ﻗﺪﻳﻢ و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻃﺮﻓﺪارن ﻣﻜﺘﺐ ﺑﻘﺮاط‪ ،‬ارزش ﺧﺎﺻﻲ ﺑﺮاي ﮔﻴﺎﻫﺎن در ﻃﺒﺎﺑﺖ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻄﻮرﻳﻜﻪ در اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻮﻣﻲ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ از دﻳﮕﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﻤﺎﻟﻚ‬
‫دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻨﺪ و ﻣﺼﺮ ﻛﻪ ﺑﻪﻳﻮﻧﺎن وارد ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺸﺮوﺑﺎت ﻃﺒﻲ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﺑﻌﻤﻞ ﻣﻲآﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺌﻮﻓﺮاﺳﺖ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺳﺎل ﻫﺎي ‪ 387-372‬ﻗﺒﻞ از ﻣﻴﻼد‬
‫ﻣﺴﻴﺢ ﻣﻲ زﻳﺴﺖ‪ ،‬و ﺷﺎﮔﺮد ارﺳﻄﻮ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻮد‪ ،‬از ﺑﻨﻴﺎن ﮔﺬاران ﻓﻴﺘﻮﺗﺮاﭘﻲ‪ ،‬ﻛﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت از درﻣﺎن ﺑﻴﻤﺎري ﻫﺎ ﺑﺎ داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬در ﻛﺘﺎب‬
‫ارزﻧﺪهاﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﮔﺮاﻧﻤﺎﻳﻪ‪ ،‬ﻣﺘﺠﺎوز از ‪ 500‬ﮔﻴﺎه داروﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﺸﺨﺼﺎت و اﺧﺘﺼﺎﺻﺎت‬
‫درﻣﺎﻧﻲ ﺷﺮح داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫رم‬
‫از ﻛﺎﺗﻮن ﻛﻪ در ‪ 134‬ﺗﺎ ‪ 149‬ﻗﺒﻞ از ﻣﻴﻼد ﻣﺴﻴﺢ در رم ﻣﻲ زﻳﺴﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او اﻃﺒﺎء ﺟﺰ‬
‫آدﻣﻜﺶ ﻫﺎﻳﻲ ﭘﻴﺶ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎداﺷﺖ ﻫﺎ و ﻧﺴﺨﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ ‪120‬‬
‫ﮔﻴﺎه ﭘﺮﻣﺼﺮف ﺷﺪﻧﻲ در داروﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﺷﺮح داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺤﻮ ﺗﻮﺳﻂ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان دﻳﮕﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻠﺲ ﻛﻪ از ﻓﻼﺳﻔﻪ رم ﺑﻮد در ﺣﺪود ‪ 250‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮔﻴﺎه‪ ،‬و ﭘﻠﻴﻦ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ دان ﻣﻌﺮوف روﻣﻲ‪ ،‬در ﺣﺪود ‪ 100‬ﮔﻴﺎه ﺷﺮح داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬دﻳﻮﺳﻜﻮرﻳﺪ‪ ،‬ﻛﻪ در‬
‫ﻗﺮن اول ﻣﻴﻼدي ﻣﻲ زﻳﺴﺖ‪ ،‬ﻃﺒﻴﺐ و ﮔﻴﺎﻫﺸﻨﺎس ﻣﺸﻬﻮري ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ‪ 600‬ﮔﻴﺎه‬
‫داروﻳﻲ را در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﺎ ﺷﺮح ﺧﻮاص درﻣﺎﻧﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﻴﺎن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس ﻛﻪ از‬
‫ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻧﺎﻣﻲ ﻳﻮﻧﺎن و داراي ﺷﻬﺮت ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬در ﻳﺎدداﺷﺖ ﻫﺎي ﺧﻮد ‪ 473‬ﮔﻴﺎه‬
‫داروﻳﻲ را ﻧﺎم ﺑﺮد و در ﻣﻮرد ﻣﺸﺨﺼﺎت اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آﺛﺎر دﻳﻮﺳﻜﻮرﻳﺪ اﺳﺘﻨﺎد ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪14‬‬
‫آﺛﺎر ﻋﻠﻤﻲآرزﺷﻤﻨﺪي از اﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر و ﻃﺒﻴﺐ ﻧﺎﺑﻐﻪ در رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻃﺐ‬
‫ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻬﺮت ﺟﻬﺎﻧﻲ دارد‪ .‬از اﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻓﻴﺘﻮﺗﺮاﭘﻲ ﻛﻪ اﺳﺎس آن در‬
‫درﻣﺎن ﺑﻴﻤﺎري ﻫﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬روﻧﻖ ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﭘﻴﺪا ﻧﻜﺮد‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮري ﻛﻪ ﺗﺎ ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ ﻣﻴﻼدي ﺑﻪ ﻫﻤﺎن وﺿﻊ ﻗﺒﻠﻲ ﺑﺎ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ )‪.(7‬‬

‫اﻳﺮان‬
‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن از دﻳﺮﺑﺎز و ﺣﺘﻲ ﭘﻴﺶ از دﻳﮕﺮان در زﻣﻴﻨﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﻛﺎرﺑﺮد درﻣﺎﻧﻲ آﻧﻬﺎ‬
‫از داﻧﺶ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ اي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده اﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺎرز آن ﻛﺘﺎب ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ اوﺳﺘﺎﺳﺖ‪ .‬در»‬
‫وﻧﺪﻳﺪاد« ﻳﻜﻲ از ﭘﻨﺞ ﻛﺘﺎب ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪه اوﺳﺘﺎ ) ﻛﻪ در ﻣﺠﻤﻮع دﺳﺖ ﻛﻢ ‪ 2500‬ﺳﺎل‬
‫ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ دارد(‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻫﺎي ﭘﺮﺷﻤﺎري ﺑﻪ ﮔﻴﺎه درﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﻛﺎرﺑﺮد آﻧﻬﺎ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در ﻟﺸﻜﺮ ﻛﺸﻲ اﺳﻜﻨﺪر ﻣﻘﺪوﻧﻲ‪ ،‬ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺸﻬﻮر‬
‫اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ در آﺗﺶ ﺳﻮزي ﻋﻤﺪﺗﺎً ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ و آﺛﺎر و ﻛﺘﺎب ﻫﺎي ﺟﻤﻊ‬
‫آوري ﺷﺪه در آن ﺳﻮﺧﺖ و ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺳﻮاﺑﻖ ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺷﺮق ﻛﻬﻦ‬
‫در دو ﺗﻤﺪن اﻳﺮان و ﻣﺼﺮ ﺑﺮ اﺛﺮ اﻳﻦ آﺗﺶ ﺳﻮزي ﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺪرك دﻳﺮﻳﻨﻪ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﺧﻮاص آﻧﻬﺎ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻗﻼع‬
‫ﻓﺮﻗﻪ اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﻪ و آﺗﺶ زدن ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي آن ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﻫﻼﻛﻮﺧﺎن ﻣﻐﻮل‪ ،‬ﺑﻘﻴﻪ آﺛﺎر ﻣﻜﺘﻮب‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ اﻳﻦ ﻓﺮﻗﻪ ﺟﻤﻊ آوري ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از ﻣﻴﺎن رﻓﺖ‪ ،‬ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ در ﻗﺮن‬
‫ﻫﺸﺘﻢ و ﻧﻬﻢ ﻣﻴﻼدي‪ ،‬اﻃﺒﺎء اﻳﺮاﻧﻲ روﻧﻖ ﺧﺎﺻﻲ ﺑﻪ ﻃﺒﺎﺑﺖ اﻳﺮان و ﺟﻬﺎن ﺑﺨﺸﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻄﻮرﻳﻜﻪ ﺑﺎ ﭘﻴﺪا ﺷﺪن داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻧﻮاﺑﻐﻲ ﻧﻈﻴﺮ اﺑﻮﻋﻠﻲ ﺳﻴﻨﺎ و ﻣﺤﻤﺪ زﻛﺮﻳﺎي رازي ﺑﺎ‬
‫اﻧﺸﺎر ﻛﺘﺎب ﻫﺎي ﻣﻌﺮوف ﺧﻮد )ﻗﺎﻧﻮن و اﻟﺤﺎوي( ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻫﺎي زﻳﺎدي ﻧﺼﻴﺐ ﻣﻠﺖ‬
‫اﻳﺮان و ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن ﮔﺮدﻳﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻫﺎ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﻗﺮون ﺑﻌﺪ ﻧﻴﺰ اداﻣﻪﻳﺎﻓﺖ‪ .‬در ﻗﺮن‬
‫‪ 13‬ﻣﻴﻼدي‪ ،‬اﺑﻦ ﺑﻴﻄﺎر‪ ،‬اﺧﺘﺼﺎﺻﺎت ﻣﺘﺠﺎوز از ‪ 1400‬ﮔﻴﺎه را ﻛﻪ ﺧﻮد ﺷﺨﺼﺎً ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺧﺖ‬
‫را در ﻛﺘﺎﺑﺶ ﺷﺮح داد )‪ 7‬و ‪.(10‬‬

‫‪15‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ دوم‬

‫ﺟﺎﻳﮕﺎه و اﻫﻤﻴﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در ﺟﻬﺎن و‬

‫اﻳﺮان‪ ،‬ﭼﺎﻟﺶ ﻫﺎ و ﺿﺮورت ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭘﺮورش ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫داروﻳﻲ‬

‫اﻫﺪاف‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن ﻓﺼﻞ‪ ،‬داﻧﺸﺠﻮ ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ زﻳﺮ آﺷﻨﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺑﺎزار ﺟﻬﺎﻧﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬
‫‪ .2‬ﺿﺮورت ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬
‫‪ .3‬اﺳﺘﻌﺪاد ﻫﺎ و ﭼﺎﻟﺶ ﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در ﻛﺸﻮر‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫اﻣﺮوزه ﮔﺮاﻳﺶ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺗﺮ ﺷﺪن‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ ﺟﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬اﻳﺠﺎد ﺗﻨﻮع در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺼﺮف‪ ،‬اﺛﺒﺎت اﺛﺮات ﻣﺨﺮب و ﺟﺎﻧﺒﻲ داروﻫﺎي‬
‫ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ و اﻓﺰاﻳﺶ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﺻﻨﻌﺘﻲ و اﻳﺠﺎد‬
‫آﻟﻮدﮔﻴﻬﺎي زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ درﻣﺎن از ﻃﺮﻳﻖ ﻋﺼﺎره ﮔﻴﺮي و‬
‫ﺳﺎﺧﺖ داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﻪ روش ﻗﺪﻳﻢ و ﻛﺎرﺑﺮد ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺎﻧﺲ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در‬
‫ﻃﻴﻒ وﺳﻴﻌﻲ از ﻓﺮآورده ﻫﺎي ﻏﺬاﻳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻛﺸﻮر ﻣﺠﺎرﺳﺘﺎن ‪ %100‬از‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ ،‬ﺑﺮاي درﻣﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و در اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻃﻼي ﺳﺒﺰ ﻳﺎ ﻧﻔﺖ ﺳﺒﺰ ﻣﻌﺮوف ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ‪ % 70‬از ﺟﻤﻌﻴﺖ ﭼﻴﻦ‪ %40 ،‬از‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻛﻠﻤﺒﻴﺎ ‪ %65‬از ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻫﻨﺪ‪ %48،‬از ﺟﻤﻌﻴﺖ اﺳﺘﺮاﻟﻴﺎ‪ %70 ،‬از ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻛﺎﻧﺎدا‪،‬‬
‫‪ %49‬از ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ‪ %42‬از ﺟﻤﻌﻴﺖ آﻣﺮﻳﻜﺎ از داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﺮاي درﻣﺎﻧﻬﺎي‬
‫اوﻟﻴﻪ ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ )‪ .(33‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﻬﺪاﺷﺖ ﺟﻬﺎﻧﻲ‬
‫)‪ (WHO‬از ﻣﺼﺮف ﻓﺮآورده ﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ و‬
‫ﺗﺠﺎرت اﻳﻦ ﻣﺤﺼﻮل از روﻧﻖ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ در ﺟﻬﺎن ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ‬
‫ﺳﻮدآوري ﻫﺎي ﻛﻼن اﻗﺘﺼﺎدي و ﺗﻮﺟﻪ روز اﻓﺰون ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت ﺟﻬﺎﻧﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪،‬‬
‫ﻣﺸﻜﻼت و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﺎﮔﻮاري را ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﻪ وﺟﻮد آورده و ﻧﺴﻞ ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ‬
‫را ﺑﺎ ﺧﻄﺮ اﻧﻘﺮاض ﻳﺎ از دﺳﺖ دادن ژﻧﻮﺗﻴﭗ ﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻮاﺟﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -2-1‬ﺟﺎﻳﮕﺎه اﻗﺘﺼﺎدي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در ﺟﻬﺎن و اﻳﺮان‬

‫روﻳﻜﺮد روز اﻓﺰون اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﻓﺮآوردهﻫﺎي ﺣﺎﺻﻠﻪ از آن ﻧﻘﺶ اﻳﻦ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن را در ﭼﺮﺧﻪ اﻗﺘﺼﺎد ﺟﻬﺎﻧﻲ ﭘﺮرﻧﮓ ﺗﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻄﻮرﻳﻜﻪ ﻣﺼﺮف روﺑﻪ ﺗﺰاﻳﺪ‬
‫آن ﺗﻨﻬﺎ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎي در ﺣﺎل ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻳﻜﻲ از ﻓﺎﻛﺘﻮرﻫﺎي ﻣﻬﻢ‬
‫ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ ﻛﺸﻮري ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ اﻏﻠﺐ‬
‫آن دﺳﺘﻪ از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻛﻪ از ‪ 200‬ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﻣﺼﺮف ﻣﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬وارد ﺳﺎل ‪2000‬‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬و در ﻣﺠﻤﻮع ﺣﺠﻢ ﻣﺒﺎدﻻت ﺟﻬﺎﻧﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در اﻳﻦ دﻫﻪ اﺧﻴﺮ ﺑﻪ ‪200‬‬
‫ﻣﻴﻠﻴﺎرد دﻻر ﺑﺎﻟﻎ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺎس ﮔﺰارش ﺳﺎزﻣﺎن ﺧﻮارﺑﺎر ﺟﻬﺎﻧﻲ‪ 1‬ارزش‬
‫ﺻﺎدرات ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در ﺳﺎل ‪ 1995‬ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ‪ 880‬ﻣﻴﻠﻴﻮن دﻻر ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬و در ﺳﺎل‬
‫‪ ،2002‬ﺑﺎ رﺷﺪ ‪ 6/2‬درﺻﺪي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از آن‪ ،‬ﺑﻪ ‪ 13/7‬ﻣﻴﻠﻴﺎرد دﻻر ﺑﺎﻟﻎ ﮔﺮدﻳﺪ‬
‫)‪ 26‬و ‪ .(33‬ﻛﻪاﻳﻦ رﻗﻢ در ﺳﺎل ‪ 2007‬ﺑﻪ ‪ 18/8‬ﻣﻴﻠﻴﺎرد‪ ،‬و اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻲ رود اﻳﻦ ﺑﺎزار ﺗﺎ‬
‫ﺳﺎل ‪ 2050‬ﺑﻪ رﻗﻤﻲ ﻣﻌﺎدل ‪ 5‬ﺗﺮﻳﻠﻴﻮن دﻻر ﺑﺮﺳﺪ )‪ .(33‬در ﭼﻴﻦ ﺑﻴﺶ از ‪350000‬‬
‫ﻫﻜﺘﺎر‪ ،‬ﺣﺪود ‪ 200‬ﻧﻮع ﮔﻴﺎه داروﻳﻲ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و در ﺳﺎل ‪ 1995‬ﺑﺎ ‪ 337‬ﻣﻴﻠﻴﻮن دﻻر‬

‫‪1-FAO‬‬

‫‪17‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﻣﻘﺎم اول را در ﺻﺎدرت ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داده و زﻣﻴﻨﻪ اﺷﺘﻐﺎل ﺑﺮاي‬
‫‪ 100‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻧﻔﺮ را در اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﺑﻮﺟﻮد آورده اﺳﺖ )‪ .(26‬در ﺟﻬﺎن ‪ 130‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻦ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺳﺎﻻﻧﻪ ﺧﺮﻳﺪ و ﻓﺮوش ﻣﻲﺷﻮد و ﺣﺪود ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪ داروﻳﻲ در‬
‫ﭼﻨﺪ ﺳﺎل اﺧﻴﺮ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﺑﺮآوردﻫﺎي ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ در ﺳﺎل ﻫﺎي اﺧﻴﺮ‪،‬‬
‫ارزش ﺑﺎزارﻫﺎي ﺟﻬﺎﻧﻲ داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﻓﺮآوردهﻫﺎي‬
‫آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ رﺷﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ روﺑﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﺑﺎزار ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫داروﻳﻲ دﻧﻴﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﻋﺮﺿﻪ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ﻣﺸﺘﻖ از اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً از ارزش اﻓﺰوده ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎﻻﻳﻲ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮرﻳﻜﻪ‬
‫ارزش ﻓﺮوش ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻴﻜﻮﻧﻴﻦ‪ ،1‬دﻳﺠﻴﺘﻮﻛﺴﻴﻦ‪ 2‬و ﻋﻄﺮﻫﺎي ﻫﻤﭽﻮن‬
‫روﻏﻦ ﺟﺎﺳﻤﻴﻦ‪ ،3‬از ﭼﻨﺪ دﻻر ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﻫﺰار دﻻر ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺮ ﮔﺮم از داروﻫﺎي ﺿﺪ ﺳﺮﻃﺎن ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ وﻳﻦ ﺑﻼﺳﺘﻴﻦ‪ ،4‬وﻳﻦ‬
‫ﻛﺮﻳﺴﺘﻴﻦ‪ ،5‬آﺟﻤﺎﻟﻴﺴﻴﻦ‪ 6‬و ﺗﺎﻛﺴﻮل‪ 7‬ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻫﺰار دﻻر ﻣﻲ رﺳﺪ‪ .‬ﺗﺎﻛﺴﻮل ﻳﻜﻲ از‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت داروﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﭘﻮﺳﺖ درﺧﺖ ﺳﺮﺧﺪار ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ و در درﻣﺎن‬
‫ﺳﺮﻃﺎنﻫﺎي ﺳﻴﻨﻪ و ﺗﺨﻤﺪان ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻃﺒﻖ ﮔﺰارش اﻋﻼم ﺷﺪه از‬
‫ﺳﻮي ﺳﺎزﻣﺎن ﻫﻼل و اﺣﻤﺮ اﻳﺮان‪ ،‬ﻣﻴﺰان ارز ﺗﺨﺼﻴﺺ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺮاي ﺧﺮﻳﺪ ﻫﺮ ﮔﺮم ﺗﺎﻛﺴﻮل‬
‫ﺗﺎ ‪ 2/5‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﻧﻴﺰ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ )‪.(26‬‬
‫در اﻳﺮان ﺣﺪود ‪ 600‬ﻣﻴﻠﻴﺎرد رﻳﺎل از ﺑﻮدﺟﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲﻛﺸﻮر ﺻﺮف ﭘﺮداﺧﺖ ﻳﺎراﻧﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺄﻣﻴﻦ داروﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﺰﻳﻨﻪ ﺧﺮﻳﺪ دارو در ﺳﺎل ‪1379‬ﺣﺪود ‪ 400‬ﻣﻴﻠﻴﻮن‬
‫دﻻر ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪاﻳﺮان ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت اﻛﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ و اﻗﻠﻴﻤﻲ ﻣﺘﻨﻮع‪،‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻛﺸﻮﻫﺎي ﻛﻢ ﻧﻈﻴﺮ در ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ )‪ .(26‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ‬
‫اﻳﺮان از ‪ 13‬اﻗﻠﻴﻢ ﻣﻮﺟﻮد در ﺟﻬﺎن‪ 11 ،‬اﻗﻠﻴﻢ را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺪود‬
‫‪ 300‬روز آﻓﺘﺎﺑﻲ و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ‪ 8000‬ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﻣﻌﺎدل ‪ 2‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﻠﻮر ﻛﻞ اروﭘﺎ اﺳﺖ از‬
‫دﻳﮕﺮ وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي ﻛﺸﻮرﻣﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺎﻧﻚ ژن اﻫﻤﻴﺖ اﻗﺘﺼﺎدي زﻳﺎدي دارد‬
‫)‪ .(26‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻛﺸﻮر ﻓﻠﻴﭙﻴﻦ ﺣﺠﻢ ﻋﻈﻴﻤﻲآز درآﻣﺪ ﺧﻮد را از ﻓﺮوش ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫‪1-Shiconin‬‬
‫‪2-Digitoxini‬‬
‫‪3-Jasmin‬‬
‫‪4-Vinblastin‬‬
‫‪5-Vincristin‬‬
‫‪6- Ajmalicine‬‬
‫‪7-Taxol‬‬

‫‪18‬‬
‫و ﮔﻴﺎﻫﺎن وﺣﺸﻲ ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآورد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ در زﻣﻴﻨﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ‬
‫ﺻﻨﻌﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در اﺑﺘﺪاي راه ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﺻﺤﻴﺢ‪،‬‬
‫ﺑﺨﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ از ﺑﺎزارﻫﺎي ﺟﻬﺎﻧﻲ را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص دﻫﻴﻢ )‪ .(33‬ﺷﺎﻳﺪ در اﺑﺘﺪاي‬
‫ﻛﺎر ﻧﺘﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺎ ﻛﺸﻮرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ اﻧﺒﻮه رﺳﺎﻧﺪه اﻧﺪ‪ ،‬رﻗﺎﺑﺖ ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺗﻨﻮع ﮔﻮﻧﻪاي و ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ داروﻳﻲ رﻗﺒﺎي ﭼﻨﺪاﻧﻲ در ﺟﻬﺎن‬
‫ﻧﺪارﻳﻢ و در ﻣﻮاردي ﺣﺘﻲ ﺑﻲ رﻗﻴﺐ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ .‬ﻫﻤﻪاﻳﻨﻬﺎ ﻣﻨﻮط ﺑﻪاﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ داراﻳﻲ‬
‫ﻫﺎي ﻛﺸﻮر را ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ و ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ از آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻬﻴﻨﻪ ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺣﺘﻲ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺎ ‪ 5‬درﺻﺪ از ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ ﻣﻠﻲ را از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪ -2-2‬ﺿﺮورت ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭘﺮورش ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﺑﺎ ﻇﻬﻮر داروﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ و ﺑﻴﻮﻟﻮژﻳﻚ‪ ،‬ﻧﻘﺶ و اﻫﻤﻴﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در ﺗﺄﻣﻴﻦ‬
‫ﺳﻼﻣﺖ ﺑﺸﺮ‪ ،‬در ﻣﻌﺮض ﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن‪ ،‬اﺳﺘﻘﺒﺎل از ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫داروﻳﻲ ﺑﺎ رﺷﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ روﺑﺮو ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻣﺮدم ﺟﻬﺎن از ﻳﻚ ﺳﺮي‬
‫ﻧﺎرﺳﺎﻳﻲ ﻫﺎي ﻃﺐ ﻣﺪرن ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻃﻮر روز اﻓﺰون ﺑﻪ ﺳﻤﺖ داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ‬
‫روي ﻣﻲآورﻧﺪ‪ .‬اﺻﻮﻻً زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ را در ﻏﺮب ﺑﻪ آﺗﺶ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ و ادﻋﺎ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ ﺷﻴﻤﻲ‪ ،‬ﻣﻮﻟﻜﻮل و ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژي را ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﻃﺐ ﺑﻪ اﻧﺤﺮاف ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮري ﻛﻪ ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﻃﺐ ﻣﺪرن ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﺣﻞ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺸﻜﻼت ﺑﺸﺮ را ﻧﺪارد و ﻃﻲ‬
‫ﺳﺎل ﻫﺎي اﺧﻴﺮ در ﻛﺘﺐ درﺳﻲ ﺑﻪاﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﻋﺘﺮاف ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬اﻣﺮوزه‬
‫ﺣﺪود ‪ 50‬درﺻﺪ داروﻫﺎي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪه در ﺟﻬﺎن ﻣﻨﺸﺎء ﻃﺒﻴﻌﻲ دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان دارو ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻛﻪ ﻧﻴﻤﻲ از اﻳﻦ ﻣﻘﺪار از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻌﺪﻧﻲ‪ ،‬ﺣﻴﻮاﻧﻲ و‬
‫ﺑﺎﻛﺘﺮﻳﺎﻳﻲ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ و ﻧﻴﻤﻲدﻳﮕﺮ ﻣﻨﺸﺎء ﮔﻴﺎﻫﻲ دارد‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻫﻮرﻣﻮنﻫﺎي‬
‫ﻣﺼﺮﻓﻲ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﺳﻴﺐ زﻣﻴﻨﻲ ﻣﻜﺰﻳﻜﻲ‪ ،‬ﺷﻨﺒﻠﻴﻠﻪ و ﻏﻴﺮه‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻴﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎﺗﻲ ﻣﺜﻞ وﻳﻦ ﺑﻼﺳﺘﻴﻦ و وﻳﻦ ﻛﺮﻳﺴﺘﻴﻦ ﻛﻪ از داروﻫﺎي‬
‫ﺿﺪ ﺳﺮﻃﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ از ﮔﻴﺎه ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآﻳﻨﺪ و ﻳﺎ ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎي ﻗﻠﺒﻲ از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ ﮔﺮوه‬
‫داروﻫﺎ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ )‪.(19‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﻣﺮوزه ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت زﻳﺎدي از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﮕﻬﺪارﻧﺪه و ﻃﻌﻢ دﻫﻨﺪه در ﺻﻨﺎﻳﻊ‬
‫ﻏﺬاﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻛﻨﻨﺪه و ﺷﺎداب ﻛﻨﻨﺪه ﭘﻮﺳﺖ در ﺻﻨﺎﻳﻊ آراﻳﺸﻲ و ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ و‬
‫روﻏﻦﻫﺎي ﻓﺮار ﻣﺨﺘﻠﻒ در آروﻣﺎﺗﺮاﭘﻲ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﻪ‬

‫‪19‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫دﻟﻴﻞ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ و وﺟﻮد ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻫﻤﻮﻟﻮگ داروﻳﻲ در ﻛﻨﺎر ﻫﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺪن ﺳﺎزﮔﺎري‬
‫ﺑﻬﺘﺮي دارﻧﺪ و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻓﺎﻗﺪ ﻋﻮارض ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﻣﻮارد ﻣﺼﺮف‬
‫ﻃﻮﻻﻧﻲ و در ﺑﻴﻤﺎري ﻫﺎي ﻣﺰﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬
‫در ﺑﺴﻴﺎري از اﺧﺘﻼﻻت اﻋﺼﺎب و روان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ اﻧﺘﺨﺎب ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ‬
‫داروﻫﺎي ﻣﺼﺮﻓﻲ در ﺳﺎل ‪ 1380‬ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد ﺣﺪود ‪ 6/6‬ﻣﻴﻠﻴﺎرد ﻋﺪد ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﺎراﺣﺘﻲ ﻫﺎي‬
‫اﻋﺼﺎب و روان ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ داراي ﻋﻮارض ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﺘﻌﺪدي ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﺑﻪ‬
‫راﺣﺘﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺨﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ از آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻛﺮد )‪.(26‬‬

‫ﻃﺐ ﺳﻨﺘﻲ اﻳﺮان ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ دارد ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺐ ﺳﻨﺘﻲ اﻳﺮان ﺑﺎ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪي ﭼﻨﺪ ﺻﺪ ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻇﺮﻓﻴﺖ ﻫﺎي ﺑﺎﻻﻳﻲ در زﻣﻴﻨﻪ‬
‫ﭘﻴﺸﮕﻴﺮي و درﻣﺎن ﺑﻴﻤﺎري ﻫﺎ دارد ﻛﻪ در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﻃﺐ ﻧﻮﻳﻦ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻴﺴﺎري از‬
‫ﻣﺸﻜﻼت ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ و ﭘﺰﺷﻜﻲ را ﺣﻞ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬در زﻣﻴﻨﻪ درﻣﺎن ﭘﻮﺳﺘﻲ‪،‬‬
‫اﺧﺘﻼﻻت ﻛﺒﺪي ﻳﺎ ﻣﺸﻜﻼت اﻋﺼﺎب و روان‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻃﺐ ﺳﻨﺘﻲ‪ ،‬روش ﻫﺎي‬
‫درﻣﺎﻧﻲ ﻣﻄﻤﺌﻦ و ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮدي وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻓﻘﻂ در اﺧﺘﻴﺎر ﻋﺪهي ﻣﻌﺪودي اﺳﺖ‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎﻳﻜﻪ ﻃﺐ ﺳﻨﺘﻲ اﻳﺮان ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ و‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ رﻳﺸﻪ در ﺳﻨﺖ ﻣﺎ اﻳﺮاﻧﻴﺎن دارد‪ ،‬ﺑﺴﻂ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻃﺐ ﺳﻨﺘﻲ در‬
‫ﻛﺸﻮر ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻜﻲ از راﻫﻜﺎرﻫﺎي ﮔﺴﺘﺮش ﺻﻨﻌﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﻬﺪاﺷﺖ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻳﻜﻲ از روش ﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي دﺳﺘﺮﺳﻲ راﺣﺖ‬
‫ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻃﺐ ﻣﻄﻤﺌﻦ و ارزان ﻗﻴﻤﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﮋوﻫﺶ در ﺻﻨﻌﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻧﻘﻄﻪ ﻗﻮت داروﺳﺎزي ﻛﺸﻮر اﺳﺖ‪ .‬داﻧﺸﻜﺪهﻫﺎي‬
‫داروﺳﺎزي ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺣﻀﻮر ﻣﺘﺨﺼﺼﻴﻦ ﻣﺨﺘﻠﻒ در زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﺻﻨﻌﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫داروﻳﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ اﻣﻜﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﻋﺚ رﺷﺪ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺻﻨﻌﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫داروﻳﻲ ﺷﻮد‪ .‬در ﻣﺠﻤﻮع ﻳﻜﻲ از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﮔﺬاري داروﺳﺎزي ﻛﺸﻮر‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﺻﻨﻌﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﺎ ورود ﺑﻪ ﺑﺎزار ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻳﻜﻲ از ﺻﻨﺎﻳﻌﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻜﺴﺖ‬
‫ﻗﻄﻌﻲ روﺑﺮو ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﺻﻨﻌﺖ داروﺳﺎزي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻼرﻏﻢ وﺟﻮد‬
‫اﻳﻦ ﻧﻘﺎط ﻗﻮت در زﻣﻴﻨﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺸﻜﻼت و ﻣﻮاﻧﻌﻲ در ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺻﻨﻌﺖ ﻣﺬﻛﻮر‬
‫ﻧﻴﺰ در ﻛﺸﻮر وﺟﻮد دارد‪.‬‬

‫‪20‬‬
 ‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﺸﻜﻼت ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺻﻨﻌﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در ﻛﺸﻮر‬

‫‪-1‬ﻋﺪم ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻛﺎﻓﻲ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﻦ از ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﻫﺎي ﺻﻨﻌﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﻦ و ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﺼﺒﺎن ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺻﺤﻴﺤﻲ از‬
‫ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪي ﻫﺎي اﻳﻦ ﺻﻨﻌﺖ را ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑﺎ ﻇﺮﻓﻴﺖ ﻫﺎي آن در ﻣﻘﻮﻟﻪﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎد و‬
‫ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ‪ ،‬اﺷﺘﻐﺎل‪ ،‬ﺑﻬﺪاﺷﺖ و ﻏﻴﺮه آﺷﻨﺎ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺻﻨﻌﺖ‬
‫ﻣﺬﻛﻮر ﻛﻤﺎﻛﺎن در ﺣﺎﺷﻴﻪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺻﻨﻌﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ از ﻣﻌﺪود ﺻﻨﺎﻳﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫داراي رﺷﺪ دو رﻗﻤﻲ در دﻧﻴﺎﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻲ رﻏﻢ اﻳﻨﻜﻪ در ﻛﺸﻮر ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ‬
‫)وزارﺗﺨﺎﻧﻪﻫﺎي ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ‪ ،‬اﻣﻮر اﻗﺘﺼﺎدي و داراﻳﻲ‪ ،‬ﺻﻨﺎﻳﻊ ﺑﻬﺪاﺷﺖ‪ ،‬درﻣﺎن و آﻣﻮزش‬
‫ﭘﺰﺷﻜﻲ‪ ،‬ﺟﻬﺎد ﻛﺸﺎورزي‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ و ﻏﻴﺮه( ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ‬
‫ﺣﻤﺎﻳﺖ از اﻳﻦ ﺻﻨﻌﺖ را دار ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻋﺪم ﺷﻨﺎﺧﺖ و درك ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬در ﻋﻤﻞ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﺑﻪاﻳﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد )‪.(36‬‬

‫‪-2‬ﻋﺪم وﺟﻮد ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﻠﻲ‬

‫ﺣﻤﺎﻳﺖ از ﺻﻨﻌﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻓﻘﻂ در ﻣﺤﺪوده ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻫﺎي ﻣﺎﻟﻲ‬
‫ﻧﻤﻲﮔﻨﺠﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺧﻮد اﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﻳﻜﻲ از راﻫﻜﺎرﻫﺎي اﺳﺎﺳﻲ ﺗﻮﺳﻌﻪ اﻳﻦ ﺻﻨﻌﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﻛﺸﻮر در ﭘﺲ ﻣﻮاﻧﻊ و ﻣﺸﻜﻼت ﻋﺪﻳﺪهاي ﭘﻨﻬﺎن ﻣﺎﻧﺪه اﻧﺪ‪ .‬اﻫﻢ اﻳﻦ‬
‫ﻣﺸﻜﻼت‪ ،‬رﻳﺸﻪ در ﻋﺪم وﺟﻮد ﺑﺮﻧﺎﻣﻪاي ﺟﺎﻣﻊ و ﻣﻠﻲ دارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺒﻊ آن ﻣﺪﻳﺮان ﻛﺸﻮر‪،‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﺳﺎزﻣﺎن و ارﮔﺎﻧﻲ در ﻋﻤﻞ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺒﻨﺎي ﻧﻴﺎزﺳﻨﺠﻲ و اوﻟﻮﻳﺖ ﻫﺎي درون ﺳﺎزﻣﺎﻧﻲ اﻗﺪام ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ آن‬
‫ﻛﺎرﻫﺎي ﭘﺮاﻛﻨﺪه و ﺗﻜﺮاري اﺳﺖ و ﻧﺘﺎﻳﺠﻲ ﻣﻮﺿﻌﻲ و ﻛﻢ رﻧﮓ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه دارد )‪.(36‬‬

‫‪-3‬ﻋﺪم ﺗﺠﻮﻳﺰ داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﭘﺰﺷﻜﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎران‬

‫ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻋﺪم آﺷﻨﺎﻳﻲ ﭘﺰﺷﻜﺎن ﺑﺎ داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ و ﺧﻮاص آﻧﻬﺎ‪ ،‬اﻳﻦ داروﻫﺎ ﺗﻮﺳﻂ‬
‫ﭘﺰﺷﻜﺎن داﺧﻠﻲ ﺑﺮاي ﺑﻴﻤﺎران ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺎزار ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺮاي آن ﺑﻮﺟﻮد‬
‫ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﭘﺰﺷﻜﺎن در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ آﻣﻮزش دﻳﺪه اﻧﺪ و اﻳﻦ‬
‫ﻗﺒﻴﻞ داروﻫﺎ را ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎران ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺿﻤﻦ اﻳﻨﻜﻪ در اﻳﻦ ﻛﺸﻮرﻫﺎ داروﻫﺎي‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت‪ ،‬رﺳﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺣﺘﻲ دورهﻫﺎي آﻣﻮزﺷﻲ ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪت ﺑﻪ ﺷﻬﺮوﻧﺪان‬

‫‪21‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫اﻃﻼع رﺳﺎﻧﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﺎزي ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻓﺮاد ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻄﻠﻮﺑﻲ از‬
‫ﺧﻮاص ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ )‪.(36‬‬

‫‪-4‬ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺗﻮزﻳﻊ ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ‬

‫ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺗﻬﻴﻪ و ﺗﻮزﻳﻊ ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ ﻧﻴﺰ در ﻛﺸﻮر ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮرﻳﻜﻪ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﻴﺶ‬
‫از ‪ 90‬درﺻﺪ اﻳﻦ ﻓﺮآوردﻫﺎ ﺑﺪون ﻧﻈﺎرت وزارت ﺑﻬﺪاﺷﺖ و ﻋﺪم رﻋﺎﻳﺖ ﻣﺴﺎﺋﻞ‬
‫ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ‪ ،‬واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻋﻄﺎري ﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در ﺑﻴﻦ ﻋﻄﺎران ﻧﻴﺰ اﻓﺮاد ﭘﺮﺗﺠﺮﺑﻪ و‬
‫ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﺧﻴﺮاً ﺑﺎ ورود اﻓﺮادي ﻛﻢ ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﺑﻌﻀﺎً ﺳﻮدﺟﻮ زﻣﻴﻨﻪ ﺧﻮب‬
‫ﻋﻄﺎري ﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺧﺪﺷﻪ دار ﺷﺪه اﺳﺖ )‪.(36‬‬

‫‪-5‬ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺿﻌﻴﻒ ﺑﺮﺧﻲ از ﺗﺠﺎر اﻳﺮاﻧﻲ‬

‫ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺑﺪ و ﺿﻌﻴﻒ ﺗﺠﺎر اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺎ ﺳﻬﻢ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪاﻳﻲ از اﻳﻦ ﺑﺎزار را در اﺧﺘﻴﺎر‬
‫ﻧﺪارﻳﻢ‪ .‬اﻛﺜﺮ ﺧﺮﻳﺪاران ﭘﺲ از ﻳﻚ و ﻳﺎ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﺠﺎر اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻗﻄﻊ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در اﻳﻦ ﺑﻴﻦ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﻣﺤﺪودي از ﺻﺎدر ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﻮﻓﻖ‬
‫در ﺑﺨﺶ ﺧﺼﻮﺻﻲ ﻧﻴﺰ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﻬﻢ اﻧﺪﻛﻲ از اﻳﻦ ﺑﺎزار ﺑﺰرگ را در اﺧﺘﻴﺎر‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺨﺶ از اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ ﺑﻪ ﺳﻮدﺟﻮﻳﻲ ﻫﺎي ﺷﺨﺼﻲ‪ ،‬ﺗﻘﻠﺐ و ﺑﺪﻗﻮﻟﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد‪،‬‬
‫وﻟﻲ ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪه آن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﺪم آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺗﺠﺎر و ﺻﺎدرﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎ ﻧﺤﻮه ﺟﻤﻊ آوري‪،‬‬
‫ﻧﮕﻬﺪاري‪ ،‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻨﺪي‪ ،‬ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ و ﻓﺮوش ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً در ﺳﺮﻣﺎ و‬
‫ﮔﺮﻣﺎ‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮﻻت اﻳﺮاﻧﻲ در ﮔﻮﺷﻪ و ﻛﻨﺎر ﺑﻨﺎدر و در ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﮕﻬﺪاري و‬
‫ﺣﻤﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮرﻳﻜﻪ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﻻزم و ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﻋﺮﺿﻪ در ﺑﺎزارﻫﺎي‬
‫ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ )‪.(36‬‬

‫‪-6‬ﺿﻌﻒ در ﻓﻨﺎوري ﻓﺮآوري و ﺗﻬﻴﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ داﺧﻞ‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎً ﻣﺤﻠﻮل ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ از ﻋﺼﺎره ﮔﻴﺎه‪ ،‬ﻗﻄﺮه و ﻳﺎ‬
‫ﺷﺮﺑﺖ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در داروﺳﺎزي‪ ،‬ﺷﻜﻞ دارو ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻴﺎز ﺑﻴﻤﺎر ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺷﻜﺎل ﺟﺎﻣﺪ )ﻗﺮص و ﻛﭙﺴﻮل( ﻫﻢ از ﻧﻈﺮ ﭘﺎﻳﺪاري و ﻫﻢ از ﻧﻈﺮ راﺣﺘﻲ ﻣﺼﺮف اﺷﻜﺎل‬
‫داروﻳﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ در داروﺳﺎزي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻋﺪم دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﻪ ﻓﻨﺎوري ﺗﻮﻟﻴﺪ‬
‫اﻳﻦ ﻣﺤﺼﻮﻻت‪ ،‬ﺻﻨﺎﻳﻊ داروﺳﺎزي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺟﺰ در ﻣﻮارد ﻣﺤﺪود اﻣﻜﺎن ﺗﻮﻟﻴﺪ ﭼﻨﻴﻦ‬

‫‪22‬‬
‫ﻓﺮآوردهﻫﺎﻳﻲ را ﻧﺪارد‪ .‬در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت اﻣﻜﺎن دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﻨﺎوري‬
‫ﻋﻠﻴﺮﻏﻢ ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ‪ ،‬وﺟﻮد دارد )‪.(36‬‬

‫‪-8‬ﻓﻘﺪان زﻳﺮ ﺳﺎﺧﺖ ﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ‬

‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻮارد ﻣﻄﺮح ﺷﺪه‪ ،‬ﻳﻚ ﺳﺮي ﻣﺸﻜﻼت و ﻛﻤﺒﻮدﻫﺎي زﻳﺮﺑﻨﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺶ روي‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺻﻨﻌﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ رﻓﻊ آﻧﻬﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻻزم و‬
‫ﺣﻴﺎﺗﻲ اﺳﺖ و در ذﻳﻞ ﺑﻪ اﻫﻢ آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﻣﻲﺷﻮد )‪.(36‬‬

‫اﻟﻒ( ﻋﺪم وﺟﻮد ﺑﺎﻧﻚ ژن ﻣﺨﺘﺺ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﺑﻬﺮﺑﺮداري ﺑﻲ روﻳﻪ و ﻏﻴﺮاﺻﻮﻟﻲ‪ ،‬ﺧﺸﻜﺴﺎﻟﻲ‪ ،‬ﻛﺸﺎورزي ﻣﺪرن و ﻛﺎﻫﺶ ﺗﻨﻮع زﻳﺴﺘﻲ و‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻫﺮ روزه ﻓﺸﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮ ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ وارد ﻧﻤﻮده و روﻧﺪ اﻧﻘﺮاض‬
‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي زﻧﺪه از ﺟﻤﻠﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ را ﺳﺮﻋﺖ ﻣﻲ ﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺣﻔﻆ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ در ﻣﺤﻴﻂ ﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﺟﻤﻊ آوري و ﻧﮕﻬﺪاري آﻧﻬﺎ در ﺑﺎﻧﻚ ﻫﺎي ژن ﻧﻴﺰ ﺣﺎﺋﺰ‬
‫اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﻬﺎدﻫﺎ از ﻗﺒﻴﻞ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺟﻨﮕﻞﻫﺎ و ﻣﺮاﺗﻊ و ﻣﺆﺳﺴﻪ‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت اﺻﻼح و ﺗﻬﻴﻪ ﻧﻬﺎل و ﺑﺬر‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻤﻊ آوري و ﻧﮕﻬﺪاري ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ‬
‫ﻛﺎرﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ اﻧﺠﺎم داده اﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ آﻧﻬﺎ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﻮده و ﻋﻤﺪﺗﺎً ﻣﺸﺨﺼﺎت‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺛﺒﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺑﺎﻧﻚ ژﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺨﺘﺺ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت داروﻳﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن از ﻗﺒﻴﻞ ﻧﻮع و ﻣﻘﺪار ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه‪ ،‬ﺷﻴﻮه اﺳﺘﺨﺮاج و ﻏﻴﺮه در‬
‫آن ﺛﺒﺖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ وﺟﻮد اﻳﻦ اﻃﻼﻋﺎت ﻳﻜﻲ از ﻟﻮازم اﺻﻠﻲ‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت در اﻳﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ اﺳﺖ )‪.(36‬‬

‫ب( ﺿﻌﻒ در اﻃﻼع رﺳﺎﻧﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﺎزي‬

‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ذﻛﺮ ﺷﺪ‪ ،‬اﻃﻼع رﺳﺎﻧﻲ و آﻣﻮزش ﭘﺰﺷﻜﺎن و ﻣﺮدم از راﻫﻜﺎرﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪ اﻳﻦ‬
‫ﺻﻨﻌﺖ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و در ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﻫﻴﺞ ﻧﺸﺮﻳﻪ ﻳﺎ ﻣﻘﻮﻟﻪاي ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ درﺳﻲ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﭼﻨﺪاﻧﻲ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻣﺸﺎﻫﺪه‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در اﻳﺮان ﻣﻮرد ﺑﻲ ﻣﻬﺮي و ﻛﻢ ﺗﻮﺟﻬﻲ واﻗﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ‬

‫‪23‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫)‪.(36‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﻣﺸﺘﻖ از آﻧﻬﺎ در ﺗﺄﻣﻴﻦ‬
‫ﺳﻼﻣﺖ ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺸﺮي و ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﺑﺎﻻي اﻗﺘﺼﺎدي اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﻨﺒﻊ درآﻣﺪ‬
‫ﻣﻄﻤﺌﻦ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ در ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﺪون و ﺟﺎﻣﻌﻲ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺗﺪوﻳﻦ ﺷﺪه و‬
‫ﺑﺨﺸﻲ از ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻛﺸﺎورزي در داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ و ﻣﻮﺳﺴﺎت ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻲ ﺑﺮ روي ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ‪،‬‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺻﻨﻌﺘﻲ و ﺑﻬﻴﻨﻪ ﺳﺎزي روش اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﻫﺎي داروﻳﻲ از اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬ ‫اﺧﺘﺼﺎص‬

‫‪24‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬

‫ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫اﻫﺪاف‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن ﻓﺼﻞ‪ ،‬داﻧﺸﺠﻮ ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ زﻳﺮ آﺷﻨﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻴﺎزﻫﺎي اﻛﻮﻟﻮژﻳﻚ‬
‫‪ .2‬ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﺮاﺳﺎس ﻋﺎدت رﺷﺪ‬
‫‪ .3‬ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﺮاﺳﺎس اﻧﺪامﻫﺎي ﻣﺼﺮﻓﻲ‬
‫‪ .4‬ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻮع اﺛﺮ درﻣﺎﻧﻲ‬
‫‪ .5‬ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﺮاﺳﺎس ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫‪ .6‬ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻳﺎ ﻧﻮع ﻣﺎده ﻣﺆﺛﺮه‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ را ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻳﮕﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪ روش ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ را ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻜﺎن‪ ،‬زﻣﺎن و ﻧﻴﺎز‪ ،‬در ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ‬
‫ﻗﺮار ﻣﻲ داد‪ .‬ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻟﻴﻨﻪ‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﺎن را ﺑﺮاﺳﺎس ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت رﻳﺨﺖ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي‬
‫ﻛﺮد‪ .‬و اﻣﺮوزه ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﻟﻴﻨﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﻣﺮﺟﻊ ﮔﻴﺎﻫﺎن در ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ را از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﺮوه ﺑﻨﺪي ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻬـﻢ‬

‫‪25‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ –3-1‬ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻴﺎزﻫﺎي اﻛﻮﻟﻮژﻳﻚ‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ از ﻟﺤﺎظ اﻗﻠﻴﻤﻲ ﺑﺎ ﻫﺮ ﺷﺮاﻳﻂ آب و ﻫﻮاﻳﻲ ) آﻓﺘـﺎﺑﻲ‪ ،‬ﺳـﺎﻳﻪ‪،‬‬
‫ﺧﺸﻚ ﻳﺎ ﻣﺮﻃﻮب( ﺳﺎزﮔﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﺎﻛﻬﺎي ﺣﺎﺻـﻞ ﺧﻴـﺰ و ﻣﺮﻃـﻮب‪ ،‬ﻣﻮﺟـﺐ روﻳـﺶ‬
‫ﺳﺮﻳﻊ و ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﮔﻮﺷﺘﻲ و آﺑﺪار ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت اﺳﺎﻧﺲ و ﻣﻌﻄﺮ در ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ‬
‫رﺷﺪ ﻛﻨﺪ دارﻧﺪ در ﺧﺎﻛﻬﺎي ﻓﻘﻴﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ ﺗﻨﻮع زﻳـﺴﺘﮕﺎه ‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬
‫داروﻳﻲ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ) ﺟﻨﮕﻞﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺮاﺗﻊ( ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در اراﺿﻲ ﻣﺨﺘﻠـﻒ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺸﺘﺰارﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎﻏﺎت ‪ ،‬ﺣﺎﺷﻴﻪ ﻛﺸﺘﺰارﻫﺎ ﻗﺎدر ﺑﻪ روﻳﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫دﺳﺘﻪ اي از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﮔﺮوه ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻜﺎنﻫﺎي ﭘﺮ ﻧﻮر ﻧﻴﺎز داﺷﺘﻪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻌـﺪادي‬
‫ﻫﻢ در ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﺎﻳﻪ ) ﻛﻢ ﻧﻮر( ﻳﺎ در زﻳﺮ اﺷﻜﻮب درﺧﺘﺎن ﺟﻨﮕﻠﻲ ﻛﺸﺖ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺟﻌﻔﺮي‪ ،‬ﻧﻌﻨﺎع‪ ،‬ﺳﻨﺒﻞ اﻟﻄﻴﺐ‪ ،‬ﺗﺮﺧﻮن‪ ،‬ﺑﻨﻔﺸﻪ ﻣﻌﻄﺮ و ﻏﻴﺮه‪.‬‬
‫دﺳﺘﻪ اي دﻳﮕﺮ درﻣﻜﺎنﻫﺎي ﺧﺸﻚ ﺳﺎزﮔﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪ اﻧـﺪ و داراي ارزش داروﻳـﻲ و ﺻـﻨﻌﺘﻲ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺑﻴﺎن‪ ،‬روﻧﺎس‪ ،‬ﮔﻞ ﻗﺎﺻﺪ‪ ،‬ﺧﺎرﺷـﺘﺮ ‪ ،‬اﺳـﭙﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺮﭼـﻚ‪،‬‬
‫ﭘﻨﻴﺮك‪ ،‬ﺧﺮﻓﻪ‪ ،‬ﺑﺎﺑﻮﻧﻪ‪ ،‬ﮔﻞ ﮔﺎوزﺑﺎن‪ ،‬ﻣﺮﻳﻢ ﮔﻠﻲ و ﻏﻴﺮه‪ .‬و ﻧﻴـﺰ دﺳـﺘﻪ اي دﻳﮕـﺮ از ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬
‫داروﻳﻲ رﻃﻮﺑﺖ ﭘﺴﻨﺪ ﺑﻮده ﻛﻪ از ﺟﻨﮕﻞﻫﺎي اﻧﺒﻮه ﺑﺎ آب و ﻫﻮاي ﮔـﺮم و ﻣﺮﻃـﻮب و ﻳـﺎ‬
‫ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ ) ﻧﻴﻤﻪ ﻣﺮﻃﻮب( و ﺟﻠﮕﻪ اي ) ﻣﻌﺘـﺪل ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧـﻪ اي( ﺳـﺎزﮔﺎر ﻫـﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ درﺧﺖ ﻏﺎن ) ﺗﻮس(‪ ،‬درﺧﺖ ﺑﻨﻪ ‪ ،‬درﺧﺖ زﺑﺎن ﮔﻨﺠﺸﻚ‪ ،‬ﺷﺎه ﭘﺴﻨﺪ وﺣـﺸﻲ‪ ،‬ﺑﺎﺑـﺎ‬
‫آدم‪،‬ﻛﺎﺳﻨﻲ‪ ،‬ﺧﺘﻤﻲ و ﻏﻴﺮه )‪.(7‬‬

‫‪ -3-2‬ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي از ﻟﺤﺎظ ﻋﺎدت رﺷﺪ‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﻪاﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻣﻲ روﻳﻨﺪ ﺑﺮﺧﻲ ﻋﻠﻔﻲ ‪ ،‬ﺑﻮﺗﻪ اي‪ ،‬درﺧﺘﭽﻪ اي‪ ،‬درﺧﺘﻲ‪،‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭘﻮﺷﺸﻲ ﻳﺎ ﭘﺮﭼﻴﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻏﺎﻟﺐ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻳﻚ ﻳﺎ دو ﺳﺎﻟﻪ و‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ ﻋﻠﻔﻲ ﻳﺎ ﺑﻮﺗﻪ اي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺎس ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﻣﺨﺘﻠـﻒ را ﺑﺮاﺳـﺎس‬
‫ﻋﺎدات رﺷﺪ ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻨﺪي ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -3-2-1‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻳﻚ ﺳﺎﻟﻪ ﻳﺎ ﻋﻠﻔﻲ‬

‫اﻳﻦ دﺳﺘﻪ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻦ ﻛﻪ ﻓﺼﻞ روﻳﺶ ﺧـﻮد را در ﻳـﻚ ﻓـﺼﻞ زراﻋـﻲ ﺑـﻪ‬

‫‪26‬‬
 ‫اﺗﻤﺎم ﻣﻲ رﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﻛﻪ از آن ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺮزه‪ ،‬ﭘﻨﻴﺮك‪ ،‬ﺗﺎﺗﻮره و ﺑﺎﺑﻮﻧﻪاﺷﺎره ﻛﺮد )‪.(7‬‬

‫‪ -3-2-2‬ﮔﻴﺎﻫﺎن دوﺳﺎﻟﻪ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد را در ﻃﻮل دو ﻓﺼﻞ زراﻋﻲ ﻃﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﮔﻴﺎﻫـﺎن در ﺳـﺎل‬
‫دوم ﺑﺮاي ﺑﻪ ﺳﺎﻗﻪ رﻓﺘﻦ و ﮔﻞدﻫﻲ ﻧﻴـﺎز ﺑـﻪ ﻳـﻚ دوره ﺳـﺮﻣﺎﻳﻲ دارﻧـﺪ‪ .‬از اﻳـﻦ ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ زﻳﺮه اروﭘﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻛﺸﻨﻴﺰ و ﺟﻌﻔﺮي اﺷﺎره ﻛﺮد )‪.(7‬‬

‫‪ -3-2-3‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭘﺎﻳﺎ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻏﻠﺐ ﺑﻮﺗﻪاي و درﺧﺘﭽﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ و زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد را در ﭼﻨـﺪ ﻓـﺼﻞ‬
‫زراﻋﻲ ﺳﭙﺮي ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن در ﺗﻤﺎم ﻓﺼﻞ زﻧﺪه و ﭘﻮﺷـﻴﺪه از ﺑـﺮگ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻣﺎ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻓﺮا رﺳﻴﺪن زﻣﺴﺘﺎن ﺑـﻪ ﺧـﻮاب زﻣـﺴﺘﺎﻧﻲ ﻣـﻲ روﻧـﺪ‪ .‬از اﻳـﻦ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ آوﻳﺸﻦ‪ ،‬ﺟﻴﻦ ﺳﻨﮓ‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﻴﻤﻮ و زرﺷﻚ اﺷﺎره ﻛﺮد )‪.(7‬‬

‫‪ -3-3‬ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي از ﻟﺤﺎظ ﻣﺮﻓﻮﻟﻮژﻳﻚ ﻳﺎ اﻧﺪام ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺼﺮف‬

‫در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺑﺨﺶ ﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده‪ ،‬ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﻣﻲ ﻛﺮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫در اﻳﻦ روش از اﻧﺪام ﻣﺸﺨﺺ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ رﻳﺸﻪ‪ ،‬رﻳﺰوم‪ ،‬ﻏﺪه‪ ،‬ﺑﺮگ‪ ،‬ﮔﻞ‪ ،‬ﺑـﺬر‪ ،‬ﻣﻴـﻮه ‪،‬‬
‫ﭘﻮﺳﺖ ﺳﺎﻗﻪ‪ ،‬ﭘﻮﺳﺖ رﻳﺸﻪ‪ ،‬و ﻳﺎ ﺣﺘﻲ از ﺑﺨﺶ ﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﻳـﻚ اﻧـﺪام ﮔﻴـﺎﻫﻲ ﺑﻬـﺮه‬
‫ﺑﺮداري ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻮارد زﻳﺮ اﺷﺎره ﻧﻤﻮد )‪.(7‬‬

‫‪ (1‬ﺳﺮﺷﺎﺧﻪ‪ :‬ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ آوﻳﺸﻦ‪ ،‬اﺳﻄﻮﺧﻮدوس‪ ،‬اﻧﮕﺸﺖ ﻋﺮوس‪ ،‬ﺑﻨﻔـﺸﻪ ﺳـﻪ رﻧـﮓ‪،‬‬
‫ﺑﻨﻔــﺸﻪ ﻣﻌﻄــﺮ‪ ،‬ﺑﻮﻣــﺎدران ‪ ،‬ﭘﺮﺳﻴﺎوﺷــﺎن ‪ ،‬ﭘﻮﻧــﻪ و ﻏﻴــﺮه ﺟــﺰء ﮔﻴﺎﻫــﺎﻧﻲ ﻫــﺴﺘﻨﺪ ﻛــﻪ از‬
‫ﺳﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﻫﻮاﻳﻲ آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ (2‬ﺑﺮگ‪ :‬ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﺑﺮگﻫﺎ و ﺳﺎﻗﻪ آﻧﻬـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده ﻣـﻲ ﺷـﻮد ﻣـﻲ ﺗـﻮان ﺑـﻪ آوﻳـﺸﻦ‪،‬‬
‫اﻛﺎﻟﻴﭙﺘﻮس‪ ،‬ﺑﺮگ ﺑﻮ ‪ ،‬ﺑﺮگ زﻳﺘﻮن‪ ،‬ﺑﺮگ ﮔﺎوزﺑﺎن‪ ،‬ﺗﻮﺗﻮن‪ ،‬ﭼﺎي ﺳﺒﺰ و ﻏﻴﺮه اﺷﺎره داﺷﺖ‪.‬‬

‫‪ (3‬ﮔﻞ‪ :‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﮔﻞﻫﺎي آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎﺑﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻬﺎر ﻧﺎرﻧﺞ‪ ،‬ﺧﺘﻤـﻲ ‪،‬‬
‫زﻋﻔﺮان‪ ،‬ﻛﺎﻛﻞ ذرت‪ ،‬ﮔﻠﺮﻧﮓ‪ ،‬ﮔﻞ ﺳﺎﻋﺘﻲ‪ ،‬ﮔﻞ ﻣﺤﻤﺪي‪ ،‬ﮔﻞ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻬﺎر و ﻏﻴﺮه‪.‬‬

‫‪27‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫‪ (4‬ﻣﻴﻮه‪ :‬از ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﻮه آﻧﻬﺎ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﻣـﻲ ﺗـﻮان ﺑـﻪ ﺑﻨـﻪ ‪ ،‬اﻧـﺎر ‪،‬‬
‫ارزن‪ ،‬اﺳﻔﺮزه‪ ،‬ﺑﺎدام‪ ،‬ﺑﺎدام ﺗﻠﺦ‪ ،‬ﺑﺎرﻫﻨﮓ و ﻏﻴﺮهاﺷﺎره داﺷﺖ‪.‬‬

‫‪ (5‬اﻧﺪام زﻳﺮ زﻣﻴﻨﻲ‪ :‬ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎي زﻳﺮ زﻣﻴﻨﻲ ﻫﻤﭽﻮن رﻳﺰومﻫﺎ ‪ ،‬رﻳﺸﻪﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻏﺪهﻫﺎ و ﭘﻴﺎزﻫﺎ ﻣﻲ ﺗﻮان اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ :‬آﻗﻮﻧﻴﻄﻮن‪ ،‬ﺑﺎﺑﺎ آدم‪ ،‬ﺛﻌﻠﺐ‪ ،‬روﻧﺎس‪ ،‬زﻧﺠﺒﻴﻞ‪،‬‬
‫ﺳﻮرﻧﺠﺎن‪ ،‬ﺷﻘﺎﻗﻞ‪ ،‬ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺑﻴﺎن‪ ،‬ﻣﻮﺳﻴﺮ و ﻏﻴﺮه‬

‫‪ (6‬ﺗﺮﺷﺤﺎت‪ :‬دﺳﺘﻪ اي از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان از ﻓﺮآوردهﻫﺎي ﻓﺮﻋﻲ‬

‫آﻧﻬﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﺻﻤﻎ ﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﮔﺎلﻫﺎ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد از آن دﺳﺘﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ آﻧﻐﻮزه‪ ،‬ﺗﺮﻧﺠﺒﻴﻦ‪،‬‬
‫ﺷﻜﺮ ﺗﻴﻐﺎل‪ ،‬ﺻﺒﺮ زرد‪ ،‬ﻛﺘﻴﺮا‪ ،‬ﻛﻨﺪر‪ ،‬ﺳﻘﺰ و ‪ .....‬اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪-3-4‬ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻧﻮع اﺛﺮ درﻣﺎﻧﻲ‬

‫ﻗﺒﻞ از ﻟﻴﻨﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮ ﺣـﺴﺐ ﻧـﻮع اﺳـﺘﻔﺎده ) ﺧـﻮاص درﻣـﺎﻧﻲ( آﻧﻬـﺎ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ‪:‬‬

‫‪ -1‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻌﺮّق‪ :‬آﻗﻄﻲ ﺳﻴﺎه‪ ،‬ﮔﻞ ﻣﺎﻫﻮر‪ ،‬ﮔﺎو زﺑﺎن ‪ ،‬ﺑﺎﺑﻮﻧﻪ ﺷﺎﺗﺮه و‪....‬‬
‫‪ -2‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺗﻤﻴﺰ ﻛﻨﻨﺪه ﺧﻮن‪ :‬ﺑﻮﻻغ اوﺗﻲ‬
‫‪ -3‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺪ‪‬ر‪ :‬ﺳﺮو ﻛﻮﻫﻲ‪ ،‬رﻳﺸﻪ ﺟﻌﻔﺮي‪ ،‬ﻣﻴﻮة ﻧﺴﺘﺮن و‪...‬‬
‫‪ -4‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻛﺎﻫﺶ دﻫﻨﺪة درد‪ :‬ﺧﺸﺨﺎش‪ ،‬آﻧﻐﻮزه و ‪...‬‬
‫‪ -5‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺗﺐ ﺑﺮ‪ :‬ﻣﻴﻮه ﺳﻨﺠﺪ و ﮔﻨﻪ ﮔﻨﻪ‬
‫‪ -6‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺿﺪ ﺳﺮﻓﻪ‪ :‬ﻣﺎرﻳﺘﻴﻐﺎل‪ ،‬ﺧﺘﻤﻲ‪ ،‬ﭘﻨﻴﺮك‪ ،‬ﺑﺎرﻫﻨﮓ و ‪ ....‬اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -3-5‬ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي از ﻧﻈﺮ ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻳﮕﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺮ اﺳﺎس واﺣـﺪ ﻫـﺎي ﮔﻴـﺎﻫﻲ ﺑـﻪ دو‬

‫‪1-Botany‬‬

‫‪28‬‬
‫دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺪون آوﻧﺪ ) ﺧﺰه اي و ﺟﻠﻴﻚ ﻫﺎ( و ﮔﻴﺎﻫﺎن آوﻧـﺪ دار ) دم‬
‫اﺳﺒﻴﺎن‪ ،‬ﭘﻨﭽﻪ ﮔﺮﮔﻴﺎن ‪ ،‬ﺳﺮﺧﺴﻦﻫﺎ ‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﺎن داﻧﻪ دار( ‪ .‬اﻣﺎ ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎي زﻳـﺎدي از ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬
‫داروﻳﻲ ﺟﺰء ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎﻳﺸﺎن ﻣﻲ ﺗﻮان آﻧﻬﺎ را ﺑـﻪ دو زﻳـﺮ‬
‫رده ﺗﻚ ﻟﭙﻪ اي ﻫﺎ‪ 1‬و دو ﻟﭙﻪ اي ﻫﺎ‪ 2‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد )‪.(8‬‬

‫‪ -3-6‬ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻳﺎ ﻧﻮع ﻣﺎده ﻣﺆﺛﺮه‬

‫ﻓﻴﺘﻮﺷﻴﻤﻲ ) ﻋﻠﻢ ﺷﻴﻤﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن( ﺑـﻪ ﺳـﺎﺧﺘﺎر و وﺿـﻌﻴﺖ ﻣـﻮاد ﻣـﺆﺛﺮ ﮔﻴﺎﻫـﺎن داروﻳـﻲ‪،‬‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮات و ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺗﺒﺪﻳﻞ آﻧﻬﺎ در ﻃﻮل زﻧﺪﮔﻲ ﮔﻴﺎه و ﺳﭙﺲ در ﻃﻮل ﻣﺪت اﻧﺒـﺎر ﺷـﺪن و‬
‫ﺗﻬﻴﻪ داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ ،‬ﺷﻴﻤﻲ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﺎ ﻓﺎرﻣﺎﻛﻮﻟﻮژي ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮرﺳﻲ ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﻣـﻮاد‬
‫داروﻳﻲ ﺑﺮ ﺑﺪن اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺳﺎزو ﻛﺎر و ﺳﺮﻋﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ آﻧﻬﺎ ‪ ،‬ﺟﺬب و دﻓﻊ و ﻣﻮارد ﻛﺎرﺑﺮد آﻧﻬـﺎ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎ ارﺗﺒﺎط ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮕﻲ دارد )‪.(15‬‬
‫ﻓﺎرﻣﺎ ﻛﻮﻟﻮژي ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﺎﻟﻴﻨﻲ ارﺗﺒﺎط ﻧﺰدﻳﻚ دارد‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم ﻳﻚ‬
‫رﺷﺘﻪ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﻚ ﺑﻪ داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن داراي ﻣﻮاد ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ اﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮ ﺑﺪن اﻧﺴﺎن ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻲ ﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬آﺛﺎر درﻣـﺎﻧﻲ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻠﻮس‪ 3‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻠﻴﻦ ﺿﺪ ﻳﺒﻮﺳﺖ ﻫﺰاران ﺳـﺎل اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و اﺳﺘﺨﺮاج آﻧﻬـﺎ اﻧﺠـﺎم‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻣﻮاد داروﻳﻲ ﻣﻔﻴﺪي ﺷﺪه ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﺗﻴﺒﻮﻛـﻮرارﻳﻦ‪ 4‬ﻗـﻮي ﺗـﺮﻳﻦ‬
‫ﺗﺴﻜﻴﻦ دﻫﻨﺪه ﻋﻀﻼﻧﻲ از ﮔﻴﺎه ‪ Chandrodendron tomentosum‬ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻣﻮاد ﻃﺒﻴﻌﻲ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﻣـﻮاد اوﻟﻴـﻪ ) ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت ﻋﻤـﻮﻣﻲ( و ﺛﺎﻧﻮﻳـﻪ‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮاد ﺣﺎﺻﻞ از ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺴﻢ اوﻟﻴﻪ )ﺳﺎﻛﺎرﻳﺪ ﺑﻮده ( ﺑﺮاي ﮔﻴﺎه ﻣﻮرد ﻧﻴـﺎز و‬
‫ﺣﻴﺎﺗﻲ اﻧﺪ ﻛﻪ درﻫﻤﺔ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺳﺒﺰ ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲ آﻳﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣـﻮاد ﺣﺎﺻـﻞ از‬
‫ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺴﻢ ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ﺑﺮاي ﺗﺪاوم ﺣﻴﺎت‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﺿﺮوري ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﻮﻟﻴﺪات در ﻇﺎﻫﺮ اﻏﻠﺐ‬
‫ﺑﺮاي ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺪون ﻓﺎﻳﺪه اﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺔ ﻧﻮﻋﻲ ﺟﺮﻳﺎن دﻓـﺎﻋﻲ ﺑـﺮاي اﺳـﺘﻤﺮار ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ‬
‫ﻫﺎي ﺣﻴﺎﺗﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ آﻳﻨﺪ )‪ .(5‬ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﻫـﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳـﻪ‪ ،‬در واﻗـﻊ ﻣـﻮادي ﻫـﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ‬

‫‪1-Monocotyledon‬‬
‫‪2-Dicotyledonous‬‬
‫‪3- Senna spp.‬‬
‫‪4-Tubocurarine‬‬

‫‪29‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن درﺻﻮرت ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪن ﺑﺎ ﻣﺤﺮك ﻫﺎي ﻏﻴﺮﻃﺒﻴﻌـﻲ) ﺗـﻨﺶ ﻫـﺎ( درﺧـﻮد ﺗﻮﻟﻴـﺪﻣﻲ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻣـﺎدة "ﭘﻴﺮﺗـﺮﻳﻦ" ) ﺣـﺸﺮه ﻛـﺶ( درﮔﻴـﺎه داروﻳـﻲ ‪Chrysanthemum‬‬
‫‪ cineariefolia‬ﻳﻚ وﺳﻴﻠﺔ دﻓﺎﻋﻲ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺣﻤﻠﺔ ﺣﺸﺮات ﺑﻪ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪30‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‬

‫ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه و ﻣﺨﺘﺼﺮي در ﻣﻮرد روش ﻫﺎي‬

‫اﺳﺘﺨﺮاج اﺳﺎﻧﺲ و ﻋﺼﺎره ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫اﻫﺪاف‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن ﻓﺼﻞ‪ ،‬داﻧﺸﺠﻮ ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ زﻳﺮ آﺷﻨﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎ‬
‫‪ .2‬ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎ‬
‫‪ .3‬اﺳﺎﻧﺲﻫﺎ‬
‫‪ .4‬ﻣﻮﺳﻴﻼژﻫﺎ و ‪...‬‬
‫‪ .5‬روش ﻫﺎي اﺳﺘﺨﺮاج اﺳﺎﻧﺲﻫﺎ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬

‫در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻧﺪاﻣﻬﺎي دارو دﻫﻨﺪه آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﺧﺎﺻﻴﺖ‬
‫داروﻫﺎي ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه )ﻣﺰه‪ ،‬رﻧﮓ‪ ،‬ﻧﺤﻮه اﺛﺮ و ﻏﻴﺮه( ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﻣـﻲﻛـﺮده اﻧـﺪ‪ .‬ﻣـﺜﻼً در‬
‫ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي از روي اﻧﺪاﻣﻬﺎي دارو دﻫﻨﺪه‪ ،‬دو ﮔﺮوه دارو در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ :‬ﻳﻚ ﮔـﺮوه را‬
‫داروﻫﺎﻳﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ ﻛـﻪ در ﺗﻤـﺎﻣﻲ ﭘﻴﻜـﺮه ﮔﻴـﺎه ﻳﺎﻓـﺖ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ و از اﻧـﺪاﻣﻬﺎي‬
‫ﻣﺸﺨﺼﻲ ﺑﺪﺳﺖ ﻧﻤﻲآﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ رزﻳﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻮمﻫﺎ‪ ،‬ﭼﺮﺑﻲ ﻫﺎ و ‪ ...‬ﮔـﺮوه دﻳﮕـﺮ داروﻫـﺎﻳﻲ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ از اﻧﺪاﻣﻬﺎي ﻣﺸﺨﺺ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﭼﻮن‪ :‬ﺑﺮگ‪ ،‬ﮔﻞ‪ ،‬داﻧﻪ‪ ،‬رﻳﺸﻪ‪ ،‬ﭘﻮﺳﺖ و اﻣﺜﺎل آن ﺑﻪ‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪ ﻣﻴﻮه ﺧﺸﺨﺎش و ﻣﻮارد ﻣﺸﺎﺑﻪ دﻳﮕﺮ‪ ،‬در ﻫﺮ ﺣـﺎل در اﻳـﻦ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪﻳﻬﺎ‪ ،‬ﭼﻮن ﺗﺸﺨﻴﺺ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﺎده ﻣـﺆﺛﺮه داروﻳـﻲ ﻣﺮﺑـﻮط ﭼﻨـﺪان ﻣﻘـﺪور‬
‫ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﻟﺬا اﻣﺮوزه ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﻫﺎي ﺗﺨﺼﺼﻲ ﺗﺮي اﻧﺠـﺎم ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﻮرد ﺑﺤـﺚ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ )‪.(6‬‬

‫‪ -4-1‬ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻨﺪي ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﻣﻮرد ﺗﺎﻳﻴﺪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﭼﻬـﺎر‬
‫ﮔﺮوه اﺻﻠﻲ آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎ‪ ،‬روﻏﻦﻫﺎي ﻓﺮار و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از‬
‫ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎﺗﻲ ﭼﻮن‪ :‬ﻣﻮاد ﺗﻠﺦ‪ ،‬ﻓﻼونﻫﺎ‪ ،‬ﻓﻼوﻧﻮﺋﻴـﺪﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻮﺳـﻴﻼژﻫﺎ )و‬
‫ﻛﺮﺑﻮﻫﻴﺪراﺗﻬﺎي ﺧﺎص ﻣﺸﺎﺑﻪ آن(‪ ،‬وﻳﺘﺎﻣﻴﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ‪ ،‬اﺳﻴﺪ ﺳﻴﻠﻴﺴﻚ )و اﺳﻴﺪﻫﺎي ﺧﺎص‬
‫ﻣﺸﺎﺑﻪ آن( و ﺑﻼﺧﺮه ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت دﻳﮕـﺮ اﻣﺜـﺎل آن ﻣـﻲﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ ﻧﺎﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲ و‬
‫ﮔﺴﺘﺮدﮔﻲ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺷﺎن در ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻗﺒﻠﻲ ﺟﺎي ﻧﻤﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -4-1-1‬آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﻳﻚ ﻣﺤﻘﻖ آﻟﻤﺎﻧﻲ از آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻮاد ﻧﻴﺘﺮوژﻧﻪ ﻛـﻪ ﺧﺎﺻـﻴﺖ‬
‫ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ دارﻧﺪ و در ﻣﺤﻴﻂ اﺳﻴﺪي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﻤﻚ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﻧﺎم ﺑـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴـﺪﻫﺎ در‬
‫اﻧﺴﺎن واﻛﻨﺸﻬﺎي ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ ﻗﻮي ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﺛﺮات ﻣﺨﺼﻮص اﻳﺠـﺎد ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺮ‬
‫روي ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻋﺼﺒﻲ اﺛﺮ ﻣﻲ ﮔﺬارﻧﺪ‪.‬‬
‫آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻨﻮع ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﻮﺟﻮد‬
‫در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺮ ﭼﻨﺪ ﻫﺰار ﺑﺎﻟﻎ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اوﻟـﻴﻦ آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴـﺪﻫﺎ در ﺑـﻴﻦ ﺳـﺎل ﻫـﺎي ‪ 1803‬ﺗـﺎ‬
‫‪ 1816‬از ﭘﻴﻜﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺟﺪا ﮔﺸﺖ‪ .‬در ﺳﺎﻟﻬﺎي اﺧﻴﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﻌﻀﻲ آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﻣـﻮرد‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ )‪.(27‬‬
‫آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎ را ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺑﻴﻮﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ و ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ در ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -4-1-1-1‬آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎي ﺣﻘﻴﻘﻲ‪ :‬ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺎء آﻧﻬﺎ اﺳﻴﺪﻫﺎي آﻣﻴﻨـﻪ و ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت ﺷـﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫ﻫﺘﺮوﺳﻴﻜﻠﻴﻚ ﻧﻴﺘﺮوژن دار ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫‪.‬‬
‫‪ -4-1-1-2‬ﭘﺮوﺗﻮ آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎ‪ :‬اﻳﻦ دﺳﺘﻪ از آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎ از اﺳﻴﺪﻫﺎي آﻣﻴﻨﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه‬

‫‪32‬‬
 ‫و ﻣﺤﺘﻮي ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻧﻴﺘﺮوژن دار ﺧﻄﻲ )ﻏﻴﺮ ﺣﻠﻘﻮي( ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫‪.‬‬
‫‪ -4-1-1-3‬آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎي ﻛﺎذب‪ :‬اﻳﻦ دﺳﺘﻪ از آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎ از اﺳـﻴﺪﻫﺎي آﻣﻴﻨـﻪ ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﻧﺸﺪهاﻧﺪ وﻟﻲ در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺘﺮوژن وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫وﺟﻮد ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪي ﻫﻨﻮز در ﺗﻌﺪادي از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻧﺮﺳﻴﺪه اﺳﺖ و ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬
‫ﻣﻲ رﺳﺪ اﻳﻦ ﮔﺮوه از ﮔﻴﺎﻫﺎن را ﺑﺎﻳﺪ اﺳﺎﺳﺎً ﮔﻴﺎﻫـﺎن »ﺑـﺪون آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴـﺪ« ﻧﺎﻣﻴـﺪ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑـﻞ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﺎن دﻳﮕﺮي وﺟﻮد دارﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻣـﻲﺗـﻮان آﻧﻬـﺎ را ﮔﻴﺎﻫـﺎن آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴـﺪي‬
‫داﻧﺴﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل در اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪ ﺳـﺎﺧﺘﻪ و ذﺧﻴـﺮه ﻣـﻲﺷـﻮد و‬
‫آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪ در واﻗﻊ ﺟﺰء ﻻﻳﻨﻔﻚ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻘﺶ واﻗﻌﻲ آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎ در ﭘﻴﻜﺮ ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﺗـﺎﻛﻨﻮن ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧـﺸﺪه اﺳـﺖ وﻟـﻲ ﺑﺮﺧـﻲ از‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺰه ﺗﻠﺦ آﻧﻬﺎ ﺳﺒﺐ دﻓﻊ ﺣﺸﺮات از ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﻣـﻲﮔـﺮدد‪ .‬ﺑﻌـﻀﻲ از‬
‫اﻧﻮاع آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎ داراي اﺛﺮات ﻛﺎﻣﻼً ﺑﺎرز و ﺷﺎﺧﺺ داروﻳﻲ و از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻔﻴﺪ و‬
‫ﮔﺮان ﻗﻴﻤﺖ اﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻣﻲﺗـﻮان از »ﻛـﺎﻓﺌﻴﻦ«‪» ،‬اﺳـﺘﺮﻳﻜﻨﻴﻦ«‪» ،‬ﻛﻴﻨـﻴﻦ«‪» ،‬ﻣـﺮﻓﻴﻦ« و‬
‫اﻣﺜﺎل آن ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬از آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎ اﻛﺜﺮاً ﺳﻤﻲ و ﻣﺮگ آور ﻣﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬از اﻳـﻦ رو‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج و اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪدار ﺗﻨﻬﺎ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ در ﻛﺎرﺧﺎﻧﺠﺎت ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ و‬
‫زﻳﺮ ﻧﻈﺮ ﻣﺘﺨﺼﺼﻴﻦ ﻓﻦ ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد )‪ 18‬و ‪.(27‬‬

‫‪ -4-1-2‬ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎ‬
‫ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎ ﻫﻤﭽﻮن آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎ ﮔﺮوه ﺑﺰرﮔﻲ از ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه داروﻳﻲ ارزﺷﻤﻨﺪ را ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل در ﻣﻴﺎن آﻧﻬـﺎ ﺑﺮﺧـﻲ از ﺧﻄﺮﻧـﺎك ﺗـﺮﻳﻦ و ﺳـﻤﻲ ﺗـﺮﻳﻦ ﻣـﻮاد‬
‫ﻣﻮﺟﻮد در ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮاد در ﮔﺮوه زﻳﺎدي از ﻣﻮاد ﮔﻠﺪار وﺟﻮد دارﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎ در ﻣﺴﻴﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﻜﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻮاد داراي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﭘﻴﭽﻴﺪه و ﻣﺨﺼﻮﺻﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﺑﺪن اﻧـﺴﺎن اﺛـﺮات‬
‫ﺧﺎﺻﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎ ﭘـﺲ از ﻫﻴـﺪروﻟﻴﺰ )ﺗﻮﺳـﻂ اﺳـﻴﺪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫آﻧﺰﻳﻤﻬﺎ و ‪ (...‬ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻗﻨﺪي )ﮔﻠﻲ ﻛﻦ( و ﻏﻴﺮ ﻗﻨﺪي )آﮔﻠﻲ ﻛﻦ( ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻛـﻪ‬
‫در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ آﮔﻠﻲ ﻛﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺼﺎرف ﻓﺮاواﻧﻲ در داروﺳﺎزي دارﻧﺪ )‪ 19‬و ‪.(27‬‬
‫ﻳﻜــﻲ از ﻣﻬﻤﺘــﺮﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒــﺎت ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳــﺪي‪ ،‬ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳــﺪﻫﺎي ﺳــﻴﺎﻧﻮژﻧﺘﻴﻚ ﻫــﺴﺘﻨﺪ ﻛــﻪ از‬
‫ﻓﺮآوردهﻫﺎي ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪي ﭘﺲ از ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ اﺳﻴﺪ ﻫﻴﺪروﺳﻴﺎﻧﻴﻚ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪33‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎي ﺳﻴﺎﻧﻮژﻧﺘﻴﻚ ﻣﻲﺗﻮان از آﻣﻴﮕﺪاﻟﻴﻦ ﻧﺎم ﺑﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر وﺳـﻴﻌﻲ‬
‫در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي‪ ،‬ﮔﻞ ﺳﺮﺧﺎن )ﺳﻴﺐ‪ ،‬ﮔﻼﺑـﻲ‪ ،‬ﮔﻮﺟـﻪﻫـﺎ‪ ،‬ﺑـﺎدام و ‪(...‬ﭘﺮواﻧـﻪ آﺳـﺎ‬
‫)ﺷﺒﺪر‪ ،‬ﻟﻮﺑﻴﺎ و ‪ (...‬آﻗﻄﻲ‪ ،‬ﻛﺘﺎن و ﺑﻌﻀﻲ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي دﻳﮕـﺮ وﺟـﻮد دارد‪ ،‬ﺑﻌـﻀﻲ از اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻮاد در ﺗﻬﻴﻪ داروﻫﺎي ﻣﻌﺎﻟﺞ ﺳﺮﻓﻪ‪ ،‬ﻣﺴﻬﻞ و ﻣﺴﻜﻦ‪ ،‬ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣـﻲﮔﻴـﺮد‪ .‬ﻳﻜـﻲ‬
‫دﻳﮕﺮ از ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻣﻬﻢ ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎ ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎي آﻧﺘﺮاﻛﻴﻨﻮن ﻣـﻲ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳـﺪﻫﺎي‬
‫ﻣﺬﻛﻮر ﭘﺲ از ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ ﺗﻮﻟﻴﺪ آﻧﺘﺮاﻛﻴﻨـﻮن ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬آﻧﺘﺮاﻛﻴﻨـﻮنﻫـﺎ ﻧﻘـﺶ ﻋﻤـﺪهاي در‬
‫ﻣﺪاواي ﻳﺒﻮﺳﺖ دارﻧﺪ‪ .‬از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺣﺎوي آﻧﺘﺮاﻛﻴﻨﻮنﻫﺎ ﻣﻲﺗـﻮان از »ﺳـﻨﺎ«‪» ،‬ﺳـﻴﺎه ﺗﻮﺳـﻪ«‪،‬‬
‫»رﻳﻮاس« و ﭼﻨﺪ ﮔﻴﺎه دﻳﮕﺮ ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬ﺑﻼﺧﺮه از ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎي ﻣﻬـﻢ دﻳﮕـﺮ ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳـﺪﻫﺎي‬
‫ﻗﻠﺒﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺷـﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳـﺪﻫﺎي ﻗﻠﺒـﻲ ﺑـﺎ ﺳـﺎﻳﺮ ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳـﺪي‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎي ﻣﺬﻛﻮر اﺛﺮات ﺧﺎﺻﻲ روي ﻣﺎﻫﻴﭽﻪﻫﺎي ﻗﻠﺐ دارﻧﺪ وﺻﺪﻫﺎ‬
‫ﻧﻮع از اﻳﻦ ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎي ﻗﻠﺒﻲ در ﺑﺮﺧﻲ از ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬
‫ﮔﻠﺪار ﻧﻈﻴﺮ ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﺮزﻫﺮه‪ ،‬ﻣﻴﻤﻮن )ﮔﻞ اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﻪ(‪ ،‬آﻻﻟﻪ‪ ،‬اﺳﺘﺒﺮق و ﭼﻨﺪ ﺧﺎﻧﻮاده دﻳﮕـﺮ‬
‫وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪي ﻣﻬﻤﻲ ﻛﻪ ﺗﺎ اﻳﻨﺠﺎ ذﻛـﺮ ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮان از ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت دﻳﮕﺮي ﭼﻮن ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎي ﺳـﺎﭘﻮﻧﻴﻨﻲ‪ ،‬ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳـﺪﻫﺎي ﻓﺎوﻧﻮﺋﻴـﺪي‪،‬‬
‫ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎي ﻛﻮﻣﺎرﻳﻨﻲ و ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻧﺎم ﺑﺮد )‪.(24‬‬

‫‪ -4-1-3‬اﺳﺎﻧﺲﻫﺎ‬
‫ﺳﻮﻣﻴﻦ ﮔﺮوه از ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه ﻣﻮﺟﻮد در ﮔﻴﺎﻫﺎن را اﺳﺎﻧﺲﻫﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬اﺳﺎﻧﺲﻫـﺎ از‬
‫ﻧﻈﺮ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻫﻤﮕﻦ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻟﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ از ﮔﺮوه ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﺗﺮﭘﻦﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻳﺎ ﻣﻨﺸﺎء ﺗﺮﭘﻨﻲ دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﺑﻮ وﻣﺰه ﺗﻨﺪي ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ و وزن ﻣﺨﺼﻮص آﻧﻬﺎ ﻏﺎﻟﺒـﺎً از آب ﻛﻤﺘـﺮ‬
‫اﺳﺖ )ﺑﻪ ﻧﺪرت ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ وزن ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻴﺸﺘﺮ از آب دارﻧﺪ( )‪.(27‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻮاد ﺑﻪ روﻏﻦﻫﺎي ﻓﺮار ﻧﻴﺰ ﻣﻌـﺮوف ﻣـﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬اﺳـﺎﻧﺲﻫـﺎ در ﺳـﻠﻮﻟﻬﺎ و ﻛﺮﻛﻬـﺎي‬
‫ﺗﺮﺷﺤﻲ ﻣﻨﻔﺮد ﻳﺎ ﻣﺠﺘﻤﻊ‪ ،‬ﻏﺪهﻫﺎي ﺗﺮﺷﺤﻲ‪ ،‬ﻣﺠـﺎري ﺗﺮﺷـﺤﻲ در ﻗـﺴﻤﺘﻬﺎي ﺳـﻄﺤﻲ و‬
‫دروﻧﻲ‪ ،‬اﻧﺪاﻣﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮگﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻴﻮهﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻮاﻧﻪﻫـﺎ و ﺷـﺎﺧﻪﻫـﺎي ﮔﻴﺎﻫـﺎن وﺟـﻮد‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬ﺳﻠﻮﻟﻬﺎ و ﺑﺎﻓﺘﻬﺎي ﺗﺮﺷﺤﻲ ﻣﺬﻛﻮر ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺗﻨﻬﺎ در ﻳﻚ اﻧﺪام ﮔﻴﺎه وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ )ﻣﺜﻼً ﺗﻨﻬﺎ در ﮔﻞ ﻳﺎ ﻣﻴﻮه(‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در اﻧـﺪاﻣﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﭘﺮاﻛﻨـﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت اﺳﺎﻧﺲﻫﺎي ﺣﺎﺻﻠﻪ از ﻛﻤﻴﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺟﺰاء و ﻋﻨﺎﺻﺮ‬

‫‪34‬‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪه از اﻧﺪاﻣﻲ ﺑﻪ اﻧﺪام دﻳﮕﺮ ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃـﻮري ﻛـﻪ ﻣـﺜﻼً ﺗﻮﻟﻴﺪﻛﻨﻨـﺪﮔﺎن‬
‫ﻋﻄﺮ و ادوﻛﻠﻦ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ اﺳﺎﻧﺲﻫﺎي ﺣﺎﺻﻠﻪ از ﮔـﻞﻫـﺎي ﻧـﺎرﻧﺞ ﺗﻠـﺦ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﻳـﺴﻪ ﺑـﺎ‬
‫اﺳﺎﻧﺲ اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه از ﭘﻮﺳﺖ و ﻣﻴﻮه اﻳﻦ ﮔﻴﺎه از ﻛﻴﻔﻴﺖ و ارزش ﺑﻴـﺸﺘﺮي ﺑﺮﺧـﻮردار‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از اﻳﻦ رو ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﮔﻴﺎﻫـﺎن داروﻳـﻲ ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ ﺗﺤﻘﻴـﻖ در ﻣـﻮرد‬
‫اﺳﺎﻧﺲ ﻣﻮﺟﻮد در اﻧﺪاﻣﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻳﻚ ﮔﻴﺎه و ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ آﻧﻬﺎ از ﻧﻈﺮ ﻛﻤﻴـﺖ و ﻛﻴﻔﻴـﺖ ﺑـﺎ‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺳﺎﻧﺲﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً در داﺧﻞ ﺳﻠﻮل ﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻗﻄﺮات ﻛـﺮوي‬
‫و ﮔﻠﺒﻮل ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬وﺟﻮد اﺳﺎﻧﺲﻫﺎ ﺗﻨﻬﺎ در ﺣـﺪود ‪ 2000‬ﮔﻮﻧـﻪ از ‪250000‬‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻴﺎه ﮔﻠﺪاري ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﮔـﺰارش ﮔﺮدﻳـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘـﺮﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬
‫داروﻳﻲ ﺣﺎوي اﺳﺎﻧﺲ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادﻫﺎي ﻧﻌﻨﺎع‪ ،‬ﺳﺪاب‪ ،‬ﻣﻮرد‪ ،‬ﮔـﺸﻨﻴﺰ‪ ،‬ﻛﺎﺳـﻨﻲ‪ ،‬ﻛـﺎج‪،‬‬
‫ﺳﺮو و ﺗﻌﺪاد ﻛﻤﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬دﻟﻴﻞ اﺳﺎﺳﻲ ﺳﺎﺧﺖ و ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫اﺳﺎﻧﺲﻫﺎ در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﮕﺮدﻳﺪه اﺳﺖ وﻟﻲ اﺳﺎﻧﺲﻫﺎ ﺑﻪ ﻃـﻮر ﻛﻠـﻲ‬
‫ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪهﻫﺎي ﻧﺎﺷﻲ از ﻓﺮاﻳﻨﺪهﻫﺎي اﺻﻠﻲ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴـﺴﻢ ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﺑـﻪ وﻳـﮋه در اوﺿـﺎع ﺗﻨـﺸﻲ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ )‪.(22‬‬

‫اﺳﺎﻧﺲﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً داراي ﺧﻮاص ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ زﻳﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬

‫ﻣﻮادي ﻓﺮارﻧﺪ‪ ،‬در اﻟﻜﻞ و دﻳﮕﺮ ﺣﻼل ﻫﺎي آﻟﻲ ﺣﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﺗـﺎزه ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﻋﻤـﺪﺗﺎً‬
‫ﻣﻮادي ﺑﻲ رﻧﮓ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﻨﺪ و در اﻳﻦ ﺣﺎل ﻫـﻴﭻ ﮔﻮﻧـﻪ ﺷـﺒﺎﻫﺘﻲ ﺑـﻪ ﻣـﻮاد روﻏﻨـﻲ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﺳﺎﻧﺲﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺗﺮﭘﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺰﻛﻮﻳﻲ ﺗﺮﭘﻦﻫﺎ‪ ،‬اﻟﻜﻠﻬـﺎ‪ ،‬اﺳـﺘﺮﻫﺎ‪ ،‬آﻟﺪﺋﻴـﺪﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻓﻨﻞ ﻫﺎ‪ ،‬اﺗﺮﻫﺎ و ﻳﺎ ﭘﺮاﻛﺴﻴﺪﻫﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮاد ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﺎﻧﻊ رﺷـﺪ ﺑﺎﻛﺘﺮﻳﻬـﺎ ﻣـﻲﮔﺮدﻧـﺪ و‬
‫ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺿﺪ ﺗﻮرم‪ ،‬ﺿـﺪ دل درد‪ ،‬آرام ﺑﺨـﺶ‪ ،‬ﺿـﺪ ﻧﻔـﺦ‪ ،‬اﺷـﺘﻬﺎ آور و ﮔـﺎﻫﻲ اوﻗـﺎت‬
‫ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺧﻠﻂ آوري دارﻧﺪ )‪.(22‬‬
‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﺳﺎﻧﺲﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﻮادي ﻧﻈﻴﺮ رزﻳﻦﻫـﺎ و ﺻـﻤﻎ ﻫـﺎ ﻫﻤـﺮاه ﮔﺮدﻧـﺪ ﻛـﻪ در اﻳـﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﺑﺴﻴﺎر ﭘﻴﭽﻴﺪه ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻣﻌﻤﻮﻻً در دﻣـﺎي‬
‫ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺎﻣﺪﻧﺪ و در دﻣﺎي ﺑﺎﻻ ذوب و ﻣﺎﻳﻊ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻣﺬﻛﻮر ﻫﻤﭽﻮن‬
‫ﺧﻮد اﺳﺎﻧﺲﻫﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺗﻮﺳﻂ ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﻣﺠﺎري ﺗﺮﺷـﺤﻲ ﺧﺎﺻـﻲ ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه و در اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺠﺎري اﻧﺒﺎر ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬اﺳﺘﺨﺮاج اﻳﻦ ﻣﻮاد ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑـﻪ ﻛﻤـﻚ ﺗﺒﺨﻴـﺮ ﺑـﺎ ﺑﺨـﺎر آب اﻧﺠـﺎم‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬و ﻣﻌﻤﻮﻻً در آب ﺣﻞ ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ )ﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﻲ ﺣﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ( )‪ 6‬و ‪.(27‬‬

‫‪35‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫‪ -4-1-4‬ﻣﻮاد ﺗﻠﺦ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻮاد ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ داﺷﺘﻦ ﻣﺰه ﺗﻠﺦ ﺑﻪ ﻣﻮاد ﺗﻠﺦ ﻣﻌﺮوف ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮاد ﺗﻠﺦ ﺑـﻪ ﻃـﻮر‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪاي ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻏﺪد ﮔﻮارﺷﻲ در ﺗﺮﺷﺢ ﻋﺼﺎرهﻫﺎي ﮔﻮارﺷـﻲ را دارﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺳﺒﺐ ﺗﺮﺷﺢ ﺷﻴﺮهﻫﺎي ﮔﻮارﺷﻲ ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻌﺪه ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻳـﻦ ﻣـﻮاد‬
‫ﺑﺮ ﺳﻴﺴﺘﻢ اﻋﺼﺎب ﭼﺸﺎﻳﻲ ﻣﻮﺟﻮد در دﻫﺎن ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ﻣـﻮاد ﺗﻠـﺦ ﺣﺮﻛـﺎت ﻛﻴـﺴﻪ‬
‫ﺻﻔﺮا و ﺣﺮﻛﺎت دودي دﺳﺘﮕﺎه ﮔﻮارش )در ﻣﻌﺪه و روده( را ﻧﻴﺰ ﺗﺸﺪﻳﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬از ﻣﻮاد‬
‫ﺗﻠﺦ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻮادي اﺷﺘﻬﺎ آور ﻣﻲﺗﻮان اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد ﺑﻠﻜﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺴﺮﻳﻊ در ﻫـﻀﻢ‬
‫ﻏﺬا و ﺗﺴﺮﻳﻊ در ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﻜﻲ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ )‪ 6‬و ‪.(27‬‬
‫ﻣﻮاد ﺗﻠﺦ ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﻣﻬﻢ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ -4-1-4-1‬ﻣﻮاد ﺗﻠﺦ ﺧﺎﻟﺺ‪ :‬اﻳﻦ دﺳﺘﻪ از ﻣﻮاد ﺗﻠﺦ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از ﻧﺎﻣﺸﺎن ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻣـﻮادي‬
‫ﺧﺎﻟﺺ اﻧﺪ و ﻫﻴﭻ ﺗﺮﻛﻴﺐ اﺿﺎﻓﻲ دﻳﮕﺮي )ﻣﺜﻼً اﺳﺎﻧﺲ( ﺑﻪ ﻫﻤـﺮاه ﻧﺪارﻧـﺪ از اﻳـﻦ دﺳـﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان از ﻣﻮاد ﻣﻮﺟﻮد در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭼﻮن ﮔﻞ ﮔﻨﺪم‪ ،‬ژﻧﺘﻴﺎﻧﺎ و ﭼﻨﺪ ﮔﻴﺎه دﻳﮕﺮ ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬
‫‪ -4-1-4-2‬ﻣﻮاد ﺗﻠﺦ ﻣﻌﻄﺮ‪ :‬اﻳﻦ دﺳﺘﻪ از ﻣﻮاد ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻮاد ﺗﻠﺦ‪ ،‬اﺳﺎﻧﺲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤـﺮاه‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﻮاد ﺗﻠﺦ در ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﺳﻨﺒﻞ ﺧﺘﺎﻳﻲ‪ ،‬درﻣﻨﻪ‪ ،‬اﻛﺴﻴﺮ ﺗﺮﻛـﻲ و اﻣﺜـﺎل آن‬
‫ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -4-1-4-2‬ﻣﻮاد ﺗﻠﺦ ﮔﺲ‪ :‬اﻳﻦ دﺳﺘﻪ از ﻣﻮاد ﺣﺎوي ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺗﻨﺪ و ﮔﺲ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺳـﺨﺘﻲ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺧﻮردن ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ داراي اﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﻮاد ﺗﻠﺦ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻠﻔﻞ‪ ،‬زﻧﺠﺒﻴﻞ و ﭼﻨﺪ ﮔﻴﺎه دﻳﮕﺮ را ﻧﺎم ﺑـﺮد‪ .‬ﻣـﻮاد ﺗﻠـﺦ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺬﻛﻮر ﺳﺒﺐ ﺗﺴﺮﻳﻊ در ﻫﻀﻢ ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ )‪ 6‬و ‪.(27‬‬

‫‪ -4-1-5‬ﻓﻼونﻫﺎ و ﻓﻼوﻧﻮﺋﻴﺪﻫﺎ‬
‫ﺧﻮاص داروﻳﻲ اﻳﻦ ﻣﻮاد ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻼونﻫـﺎ و ﻣـﺸﺘﻘﺎت آﻧﻬـﺎ‬
‫)ﻓﻼوﻧﻮﺋﻴﺪﻫﺎ( ﻣﻮادي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت آزاد در ﺑﺴﻴﺎري از ﮔﻴﺎﻫﺎن و ﻳـﺎ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎ وﺟﻮد دارﻧﺪ )‪.(12‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻮاد از ﻧﻈﺮ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻓﻨﻞ ﻫﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از ﺑﺮﺧﻲ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪاﻳﻦ ﮔﺮوه‬
‫ﻣﻲﺗﻮان از ﻛﻮﻣﺎرﻳﻦﻫﺎ و آﻧﺘﻮﺳﻴﺎﻧﻴﻦﻫﺎ ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬ﻣﺎده اﺧﻴﺮ )آﻧﺘﻮﺳﻴﺎﻧﻴﻦ( ﺑـﺎﻧﻲ رﻧﮕـﻲ آب و‬
‫ﻗﺮﻣﺰ ﺗﻌﺪادي از ﮔﻞﻫﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘـﺮﻳﻦ ﻣـﺸﺘﻘﺎت ﻓـﻼونﻫـﺎ ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﺑـﻪ رﻧـﮓ زرد‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ )ﻧﺎم ﻓﻼون از ﻛﻠﻤﻪ ﻻﺗﻴﻦ »ﻓﻼووس« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي زرد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ .‬ﻓﻼونﻫـﺎ‬

‫‪36‬‬
‫و آﻧﺘﻮﺳﻴﺎﻧﻴﻦﻫﺎ در ﺷﻴﺮهﻫﺎي ﺳﻠﻮل ﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﺤﻠﻮل ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎﻳﻜﻪ ﻓﻼونﻫﺎ در‬
‫ﻣﻮاد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻞ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ از اﻳﻦ رو ﺧﺎرج ﺳـﺎﺧﺘﻦ آﻧﻬـﺎ از ﭘﻴﻜـﺮ ﺳـﻠﻮل‬
‫ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻳﻜﻲ از دﻻﻳﻞ اﻧﺠـﺎم ﻧـﺸﺪن ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت ﻛـﺎﻓﻲ در ﻣـﻮرد ﺗـﺄﺛﻴﺮ‬
‫ﻓﻼونﻫﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ )‪.(12‬‬
‫ﻓﻼونﻫﺎ در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺎﻧﻮاده ﻛﺎﺳﻨﻲ‪ ،‬ﭘﺮواﻧﻪ آﺳﺎ‪ ،‬ﺳﺪاب و ﺑﺮﺧﻲ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻳﺎﻓﺖ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﺴﭙﺮﻳﺪﻳﻦ و روﺗﻴﻦ از ﻓﻼوﻧﻮﺋﻴﺪﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑـﺮ روي آﻧﻬـﺎ‬
‫اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻴﺴﭙﺮﻳﺪﻳﻦ در ﻣﻴﻮهﻫﺎي ﮔﻴﺎه ‪ Citrous‬از ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺮﻛﺒـﺎت و روﺗـﻴﻦ‬
‫در ‪ Fagopairom‬از ﺗﻴﺮه ﻋﻠﻒ ﻫﻔﺖ ﺑﻨﺪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮاد ﺳﺒﺐ ﻛـﺎﻫﺶ ﻓـﺸﺎر‬
‫ﺧﻮن در ﻣﻮﻳﺮﮔﻬﺎ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ از اﻳﻦ رو ﻣﻮاد ﻣﺬﻛﻮر در ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﺸﺎر ﺧﻮن ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺼﻮص در ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ رﮔﻬـﺎي ﻣـﺸﺮوب ﻛﻨﻨـﺪه ﻗﻠـﺐ ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﻣـﻲ روﻧـﺪ‪.‬‬
‫»ﻣﺎرﻳﺘﻴﻐﺎل« ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ از ﻓﻼوﻧﻮﺋﻴﺪﻫﺎي آن‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺪاواي ﺑﻴﻤـﺎري ﻫـﺎ و ﻣـﺴﻤﻮﻣﻴﺘﻬﺎي‬
‫ﻣﺰﻣﻦ ﻛﺒﺪي اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻓﻼوﻧﻮﺋﻴﺪﻫﺎ ﻣﺬﻛﻮر ﺳﻴﻠﻲ ﺑﻴﻦ و ﺳﻴﻠﻲ ﻣﺎرﻳﻦ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫رﻳﺸﻪ ﮔﻴﺎه ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﺣﺎوي ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻓﺮاواﻧﻲ ﻓﻼوﻧﻮﺋﻴﺪ ﻣﻲﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي ﻣـﺪاواي‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﺑﻴﻤﺎري ﻫﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺛﻨﻲ ﻋﺸﺮ و ﺗﻮرﻣﻬﺎي ﻧﺎﺷﻲ از ﺑﺮﺧﻲ اﺧﺘﻼﻻت دﺳـﺘﮕﺎه‬
‫ﮔﻮارش ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ رود )‪.(12‬‬

‫‪ -4-1-6‬ﻣﻮﺳﻴﻼژﻫﺎ‬
‫ﻣﻮﺳﻴﻼژﻫﺎ ﻛﺮﺑﻮﻫﻴﺪرات ﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑـﺴﻴﺎر ﭘﻴﭽﻴـﺪه و ﺑـﺎ وزن ﻣﻮﻟﻜـﻮﻟﻲ‬
‫زﻳﺎد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮاد در اﻟﻜﻠﻬﺎ ﻏﻴﺮ ﻣﺤﻠﻮل ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮﺳﻴﻼژﻫﺎ در آب ﺣﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و‬
‫ﭘﺲ از ﺟﺬب آب ﻣﺘﻮرم و ﺣﺠﻴﻢ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺣﺎوي ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻣﻮﺳـﻴﻼژي ﻣـﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ و در ﺻـﻨﺎﻳﻊ داروﻳـﻲ از اﻫﻤﻴـﺖ‬
‫ﺧﺎﺻﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﻲﺗﻮان‪ ،‬از آﻟﺘﻪ آ‪ ،‬ﺳﻴﻨﻮم‪ ،‬ﺳـﺘﺮارﻳﺎ و ‪ ...‬ﻧـﺎم ﺑـﺮد‪ .‬از ﻣﻬﻤﺘـﺮﻳﻦ‬
‫ﺧﻮاص داروﻳﻲ ﻣﻮﺳﻴﻼژﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺿﺪ ﺳﻮزش آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻣﻮﺳﻴﻼژﻫﺎ ﻻﻳﻪ‬
‫ﻣﺤﺎﻓﻆ ﻇﺮﻳﻔﻲ ﺑﺮ روي ﻏﺸﺎء ﻣﺨﺎﻃﻲ ﻣﻌﺪه ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺎﻧﻊ اﺛﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﺳﻮزش آور‬
‫ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﻣﺬﻛﻮر ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬از اﻳﻨﺮو اﻳﻦ ﻣﻮاد ﺑﺮاي ﻣﺪاواي زﺧـﻢﻫـﺎي ﻣﻮﺟـﻮد در دﺳـﺘﮕﺎه‬
‫ﮔﻮارش )روده و ﻣﻌﺪه( و ﻋﻔﻮﻧﺘﻬﺎي ﻣﺨﺎط ﺣﻠﻖ و ﮔﻠﻮ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣـﻲﮔﻴﺮﻧـﺪ‪ .‬از‬
‫ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺟﺬب آب ﻣﻮﺳﻴﻼژﻫﺎ ﺑﺮاي ﻛﺎﻫﺶ آب ﻣﻮﺟﻮد در ﻟﻮﻟﻪ ﮔﻮارش )در اﺳﻬﺎل ﻫﺎي‬
‫ﻣﺰﻣﻦ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺎﺑﺾ( اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از ﻣﻮﺳـﻴﻼژﻫﺎ ﻣـﻲﺗـﻮان در ﻣﻮاﺿـﻊ‬

‫‪37‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﺑﻴﺮوﻧﻲ و ﺑﺮاي ﻣﺪاواي ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻴﻤﺎري ﻫﺎي ﭘﻮﺳﺘﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪ .‬از آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺳـﻴﻼژ‬
‫در ﺑﺪن ﺟﺬب و ﺗﻮزﻳﻊ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﻟﺬا‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﭘﻮﺳﺘﻲ آن ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴـﻪاي اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ رود )‪.(6‬‬

‫‪ -4-1-7‬ﺳﺎﭘﻮﻧﻴﻦﻫﺎ‬
‫ﺳﺎﭘﻮﻧﻴﻦﻫﺎ ﮔﻠﻴﮕﻮزﻳﺪﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ وزن ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ زﻳﺎد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از ﻣﻬﻤﺘـﺮﻳﻦ ﺧـﻮاص ﻓﻴﺰﻳﻜـﻲ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻮاد اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺤﻠﻮل در آب ﻛـﻒ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬از اﻳﻨـﺮو ﺳـﺎﭘﻮﻧﻴﻦﻫـﺎ‬
‫ﺧﺎﺻﻴﺖ ﭘﺎك ﻛﻨﻨﺪﮔﻲ دارﻧﺪ )ﺳﺎﭘﻮﻧﻴﻦ از ﻛﻠﻤﻪ ﻻﺗﻴﻦ »ﺳﺎﭘﻮ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺻﺎﺑﻮن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ(‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺳـﺎﭘﻮﻧﻴﻦﻫـﺎ‪ ،‬ﻣـﺮدم اروﭘـﺎ ﻗﺮﻧﻬـﺎ از رﻳـﺸﻪ ﮔﻴـﺎه ﻃﺒـﻲ‬
‫ﺻﺎﺑﻮﻧﻲ ﺑﺮاي ﺷﺴﺘﺸﻮ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎﭘﻮﻧﻴﻦﻫﺎ وﻗﺘﻲ وارد ﮔﺮدش ﺧﻮن ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﻫﻤﻮﻟﻴﺰ ﮔﻠﺒﻮل ﻫﺎي ﻗﺮﻣﺰ ﺧﻮن ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬از اﻳﻨﺮو ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻣﺼﺮف آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻳﻚ ﻣﺎده ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺳﻤﻲ ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺧﻮردن اﻳﻦ ﻣﻮاد ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻨﺪان زﻳﺎن آور‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻠﻴﻦ و ﺧﻠﻂ آور ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ و ﺣﺘﻲ ﻣﻲﺗـﻮان از آﻧﻬـﺎ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣـﺎده ﺿـﺪ‬
‫ﺻﺮﻓﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺳﺎﭘﻮﻧﻴﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻣﻞ ﻳﺎري دﻫﻨﺪه ﺟﺬب رودهاي ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮاد داروﻳﻲ ﺑـﻪ ﻫﻤـﺮاه آﻧﻬـﺎ‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺳـﺎﭘﻮﻧﻴﻦﻫـﺎي اﺳـﺘﺮوﺋﻴﺪي ﻛـﻪ در ﺑﺮﺧـﻲ از ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﺗﻴـﺮه‬
‫ﺳﻮﺳﻦ‪ ،‬آﻣﺎرﻳﻠﻴﺲ و ﺗﻴﺮهﻫـﺎي دﻳﮕـﺮ وﺟـﻮد دارد ﻧﻘـﺶ ﻋﻤـﺪهاي را در ﺻـﻨﺎﻳﻊ ﺟﺪﻳـﺪ‬
‫داروﻳﻲ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺖ و ﻋﺮﺿﻪ ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎي ﻗﻠﺒﻲ ﻣﻮﺟـﻮد در ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن اﻳﻔﺎ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ )‪.(6‬‬

‫‪-4-1-8‬اﺳﻴﺪ ﺳﻴﻠﺴﻴﻚ‬
‫اﻣﻼح ﻣﺎده ﻣﺬﻛﻮر )ﺳﻴﻠﻴﻜﺎﺗﻬﺎ( در ﺧﺎك وﺟﻮد دارد و ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺮﺧﻲ از ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﺑـﻪ وﻳـﮋه‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺗﻴﺮهﻫﺎي ﮔﻨﺪم‪ ،‬ﮔﺎوزﺑﺎن و دم اﺳﺐ از ﺧﺎك ﺟﺬب ﻣﻲﺷﻮد و در ﻏﺸﺎء ﺳـﻠﻮﻟﻬﺎي‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫از اﺳﻴﺪ ﺳﻴﻠﺴﻴﻚ ﺑﺮاي ﻣﺪاواي ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وﺟـﻮد اﻳـﻦ ﻣـﺎده ﺑـﺮاي‬
‫رﺷﺪ ﻣﻮﻫﺎ و ﻧﺎﺧﻨﻬﺎي اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖ و ﭘﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺳﻮء ﻛﻤﺒـﻮد ﻣـﺎده‬
‫در ﺟﻴﺮه ﻏﺬاﻳﻲ روزﻣﺮه اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮ روي اﻧﺪاﻣﻬﺎي ﻣﺬﻛﻮر ﻧﻤﺎﻳﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬از ﭘﻮدر‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺣﺎوي ﻣﻮاد ﺳﻴﻠﻴﻜﺎﺗﻪ ﻣﺜﻞ »دم اﺳﺐ« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣـﺎده اﺻـﻠﻲ ﻣﺤﻠـﻮل ﻫـﺎي‬

‫‪38‬‬
‫دﻧﺪان ﺷﻮﻳﻲ‪ ،‬ﻏﺮﻏﺮه و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣـﺎده اﺿـﺎﻓﻲ ﺷـﻮﻳﻨﺪه در آب ﺣﻤـﺎم اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ )‪.(27‬‬

‫‪ -4-1-9‬ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ‬
‫ﺗﺎﻧﻦ ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ اﻃﻼق ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺳﺨﺖ و ﮔﺲ و ﻗﺎﺑﺾ اﻧﺪ‬
‫و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ ﺑﻪ ﭘﺮوﺗﺌﻴﻦﻫﺎ را دارﻧﺪ و ﺳﺒﺐ رﺳﻮب آﻧﻬـﺎ ﻣـﻲﮔﺮدﻧـﺪ و ﺑـﻪ ﻟﺤـﺎظ‬
‫داﺷﺘﻦ اﻳﻦ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻗﺮﻧﻬﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻬﺖ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﭘﻮﺳﺖ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﭼﺮم )در دﺑﺎﻏﻲ( ﻣـﻮرد‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ )ﺑﺎ وزن ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺳﺎﭘﻮﻧﻴﻦ( ﺑـﻪ ﭼﻨـﺪ دﺳـﺘﻪ ﻛﻠـﻲ ﺷـﺎﻣﻞ‪:‬‬
‫ﺗﺎﻧﻦﻫﺎي ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ ﺷﻮﻧﺪه‪ ،‬ﺗﺎﻧﻦﻫﺎي ﻣﺘﺮاﻛﻢ و ﺗﺎﻧﻦﻫﺎي ﻛﺎذب ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗـﺎﻧﻦﻫـﺎ‬
‫ﺑﻪ وﻳﮋه از ﭘﻮﺳﺖ درﺧﺘﺎن ﺑﻠﻮط و رﻳﺸﻪﻫﺎ و رﻳﺰوم ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺗﻴﺮه ﮔﻞ ﺳﺮﺧﺎن ﻗﺎﺑـﻞ‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻘﺶ اﺻﻠﻲ ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺨﻮﺑﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﻣـﻮاد‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ از ﻓﺮاوردهﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه از ﭼﺮﺧﻪﻫـﺎي ﻣﺘـﺎﺑﻮﻟﻴﻜﻲ ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﻣﺤـﺴﻮب‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺳﺨﺘﻲ و ﻗﺎﺑﺾ ﺑﻮدن ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﺿـﺪ اﺳـﻬﺎل ﻫـﺎي‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ‪ ،‬اﺳﻬﺎل ﻫﺎي ﺧﻮﻧﻲ ﻣﺰﻣﻦ‪ ،‬اﻟﺘﻴﺎم زﺧﻤﻬﺎ و ﻋﻔﻮﻧﺘﻬـﺎي ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﮔﻠـﻮ و ﻧـﺎي )‬
‫ﻟﻮﻟﻪﻫﺎي ﮔﻮارﺷﻲ و ﺗﻨﻔﺴﻲ( اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد )‪.(27‬‬
‫از آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ ﺳﺒﺐ رﺳﻮب ﭘﺮوﺗﺌﻴﻦ در ﻏﺸﺎﻫﺎي ﻣﺨـﺎﻃﻲ ﻣـﻲﮔﺮدﻧـﺪ‪ ،‬در ﻧﺘﻴﺠـﻪ‬
‫ﺑﺎﻛﺘﺮﻳﻬﺎ را از وﺟﻮد ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ در ﻏﺸﺎﻫﺎي ﻣﺬﻛﻮر ﻣﺤﺮوم ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬از اﻳﻨﺮو ﺧﺎﺻـﻴﺖ‬
‫ﺿﺪ ﺑﺎﻛﺘﺮﻳﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ دارﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻤـﺮاه ﭼـﺎي ﻳـﺎ ﺷـﻴﺮ ﺑـﺪون زﻳـﺎن‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ وﻟﻲ ﺑﺎﻳﺪ از ﻣﺼﺮف زﻳﺎد ﻣﻮاد ﺗﺎﻧﻨﻲ اﺟﺘﻨﺎب ﻧﻤﻮد‪ ،‬زﻳﺮا اﻣـﺮوزه ﺗـﺎﻧﻦ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻮادي ﺳﺮﻃﺎن زا ﻧﻴﺰ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ )‪.(6‬‬

‫‪ -4-1-10‬وﻳﺘﺎﻣﻴﻦﻫﺎ‬
‫اﻫﻤﻴﺖ وﻳﺘﺎﻣﻴﻦﻫﺎ ﺑﺮاي اداﻣﻪ ﺣﻴﺎت ﺑﺮ ﻛﺴﻲ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻧﻴﺴﺖ و ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎي ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﻜﻲ ﺑـﺪون‬
‫وﺟﻮد وﻳﺘﺎﻣﻴﻦﻫﺎ اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬وﻳﺘﺎﻣﻴﻦﻫﺎ از ﻣﺤﻴﻂ ﺧﺎرج ﺑﺪن ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‬
‫و در ﻋﺎدﺗﻬﺎي ﻏﺬاﻳﻲ روزاﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﻮاره ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻣﺘﻨﺎﺳﺒﻲ از وﻳﺘﺎﻣﻴﻦﻫﺎ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻴﺎن ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻛﻤﻲ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻣﻘـﺪار ﻛـﺎﻓﻲ ﺣـﺎوي اﻧـﻮاع‬
‫وﻳﺘﺎﻣﻴﻦﻫﺎ ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﺑﺪن اﻧﺴﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ )ﺳﺎﻗﻪ و ﺑﺮگ ﺟﻌﻔﺮي‪ ،‬ﻣﻴﻮه ﻧـﺴﺘﺮن‪ ،‬ﻣﻴـﻮه ﺳـﻨﺠﺪ‬

‫‪39‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﺗﻠﺦ و ‪ .(...‬وﻗﺘﻲ ﺻﺤﺒﺖ از ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﺨـﺎزن ﻋﻤـﺪه وﻳﺘـﺎﻣﻴﻦ ﻣـﻲﺷـﻮد‪،‬‬
‫ﻫﻤﻮاره ﺑﺎﻳﺪ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﺮاي ﻣﺪت زﻳـﺎدي اﻧﺒـﺎر ﮔﺮدﻧـﺪ از‬
‫ﻣﻘﺪار وﻳﺘﺎﻣﻴﻦﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﺑﺎرزي ﻛﺎﺳﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وﻳﺘﺎﻣﻴﻦﻫﺎ ﺗﺤﺖ ﺗـﺄﺛﻴﺮ‬
‫ﺣﺮارت ﻫﺎي ﺑﺎﻻ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻨﺮو ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ‬
‫روش ﺑﺮاي اﺳﺘﺨﺮاج وﻳﺘﺎﻣﻴﻦﻫﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻋﺼﺎره از اﻧﺪام ﺗﺎزه ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و‬
‫ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ از ﻛﻤﺒﻮد وﻳﺘﺎﻣﻴﻦ رﻧﺞ ﻣﻲ ﺑﺮد ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻴﺎزﻫﺎي وﻳﺘﺎﻣﻴﻨﻲ ﺧﻮد را از ﭘﻴﻜـﺮه ﺗـﺎزه‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺳﺎزد )‪.(6‬‬

‫ﻣﻨﺸﺎء ﺑﻴﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه‬

‫ارﺗﺒﺎط ﺷﺠﺮهاي ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه‪ ،‬اﻣﺮوزه ﺗﻮﺳﻂ ﮔﺮوهﻫـﺎي ﺑﻴﻮژﻧﻴـﻚ ﻣﺸﺨـﺼﻲ ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺎرﭼﻮب اﺻﻠﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﻴﻮﻟﻮژﻳﻚ در ﺑﺨﺶ ﺑﻌﺪي ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﻴــﺴﺘﻢ ﺑﻴﻮژﻧﻴــﻚ‪ ،‬ﻣــﻮاد ﻣــﺆﺛﺮه ﻃﺒﻴﻌــﻲ ﻣﺨﺘﻠــﻒ ﺑــﺎ ﺗﻮﺟــﻪ ﺑــﻪ ارﺗﺒــﺎط ﻣــﺴﻴﺮﻋﺎدي‬
‫ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺴﻤﻲاﺻﻠﻲ و اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ‪ ،‬ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ارﺗﺒﺎط ﺗﻨﮕـﺎﺗﻨﮕﻲ ﺑـﻴﻦ ﻓﺮآﻳﻨـﺪﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺴﻤﻲ ﻋﺎم و ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺴﻤﻲﺧﺎص ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫از ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺴﻤﻲ ﻋﺎم ﻣﻲﺗﻮان ﭼﺮﺧﻪ ﭘﻨﺘﻮز ﻓﺴﻔﺎت )ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰ( و ﭼﺮﺧﻪ ﺗﻨﻔﺴﻲ‬
‫و ﺳﭙﺲ واﻛﻨﺶ ﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﭼﺮﺧﻪﻫﺎي ﺑﻴﻮﺳﻨﺘﺰ ﭘﺮوﺗﺌﻴﻦ و اﺳﻴﺪ ﻧﻮﻛﻠﺌﻴﻚ را ﻧﺎم ﺑـﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻴﻮﺳﻨﺘﺰ اﺳﻴﺪﻫﺎي آﻣﻴﻨﻪ و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺑﺎزﻫﺎي ﻧﻮﻛﻠﺌﻮﺗﻴﺪي ﭘﻮرﻳﻨﻲ و ﭘﺮﻳﻤﻴﺪﻳﻨﻲ ﺑﻪ دو ﭼﺮﺧـﻪ‬
‫اﺻﻠﻲ ) ﭼﺮﺧﻪ ﭘﻨﺘﻮز ﻓﺴﻔﺎت و ﭼﺮﺧﻪ ﺗﺮي ﻛﺮﺑﻮﻛﺴﻴﻠﻴﻚ اﺳـﻴﺪ( ارﺗﺒـﺎط دارد و ﭼﺮﺧـﻪ‬
‫اﺳﻴﺪ ﭘﻴﺮوﻳﻚ اﻳﻦ دو ﭼﺮﺧﻪ اﺻﻠﻲ را ﺑﻪ ﻫـﻢ ﻣﺮﺑـﻮط ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﭘﺎﻳـﻪ و اﺳـﺎس ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ‬
‫ﭼﺮﺧﻪﻫﺎي اﺻﻠﻲ‪ ،‬وﺟﻮد ﻣﻮاد ﻣﻌﺪﻧﻲ ﺳﺎده و ﺿﺮوري ﻧﻈﻴﺮ ﻛﺮﺑﻦ و ﻧﻴﺘـﺮوژن و ﮔـﻮﮔﺮد‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ )‪.(6‬‬
‫ﺑﻴﻮﺳﻨﺘﺰ ﻣﻮاد ﺑﺎ ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎﻳﻲ آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪاﻳﻦ ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎ اﮔﺮ ﻧﻪ در ﻛﻞ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﮔﻴﺎﻫﻲ اﻣﺎ‬
‫در ﺑﺴﻴﺎري از ردهﻫﺎ و ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﻮاد ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺘﻲ ﻛﻪ در ﺿـﻤﻦ اﻳـﻦ‬
‫ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻫﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﺗﺎﻧﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻟﻴﮕﻴﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻮﻣﺎرﻳﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻓﻨـﻞ ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳـﺪﻫﺎ و‬
‫ﻓﻼوﻧﻮﺋﻴﺪﻫﺎ اﺳﺖ )‪.(6‬‬
‫ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻬﻢ دﻳﮕﺮي در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﻣﻮاد ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳـﻄﻮح‬
‫ﺗﺎﻛﺴﻮﻧﻮﻣﻴﻚ ﻣﺘﻐﻴﺮ ﻣﻮاد ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎ را ﺑﻪ ﻃﻮر اﺧﺘﻴﺎري در واﺣﺪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ از‬

‫‪40‬‬
‫ﻗﺒﻴﻞ دﺳﺘﻪ‪ ،‬ﮔﺮوه ﻳﺎ ﺧﺎﻧﻮاده ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺣﺴﺐ ﭘﻨﺞ ﻣﺴﻴﺮ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴـﺴﻤﻲ اﺻـﻠﻲ‪ ،‬ﭘـﻨﺞ‬
‫رده از ﻣﻮاد ﻃﺒﻴﻌﻲ را در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ )ﻣﺎﻧﻨﺪ رده ازﺗﻮﺋﻴﺪﻫﺎ (‪ .‬در داﺧﻞ اﻳﻦ ﭘﻨﺞ رده ﻳﻚ‬
‫راﺳﺘﻪ از ﻣـﻮاد آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴـﺪي ﻗـﺮار دارد‪ .‬ﭘـﺲ از آن ﺧـﺎﻧﻮادهﻫـﺎي ﻣـﻮاد )ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺧـﺎﻧﻮاده‬
‫آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎي ﻣﺸﺘﻖ ﺷﺪه از ﺗﻴﺮوزﻳﻦ ( ﻗﺮار دارﻧﺪ ﺳﭙﺲ ﺟﻨﺲ ﻫﺎي ﻣﻮاد ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‬
‫)ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻨﺲ ﺑﻨﺰﻳﻞ اﻳﺰوﻛﻴﻨﻮﻟﻴﻦ ( و ﺑﻼﺧﺮه ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﻮاد ﺗﻮﺻﻴﻒ ﮔﺮدﻳـﺪه اﻧـﺪ )ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﻣﺮﻓﻴﻦ (‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﻮاد‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎً ﻫﻤﮕﻦ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ )‪.(27‬‬
‫از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺎﻻ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻣﺮز ﻣﻌﻴﻨﻲ ﺑﻴﻦ ﻓﺮآﻳﻨـﺪﻫﺎي اوﻟﻴـﻪ و ﺛﺎﻧﻮﻳـﻪ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺴﻢ ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي وﻳـﮋه ﻛـﺎﻣﻼً ﻣﻨﺎﺳـﺐ ﺧـﻮد اﻧﺠـﺎم‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺴﻢ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣـﻲ رﺳـﺪ از ﻳـﻚ ﻣﻨﻄـﻖ ﺗﺠﺮﺑـﻲ ﺧﺎﺻـﻲ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﻨﺞ ﻣـﺴﻴﺮ اﺻـﻠﻲ ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﻣـﻮاد ﻃﺒﻴﻌـﻲ ﮔﻴـﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﺮاه ﻣﻬﻤﺘـﺮﻳﻦ‬
‫ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﻮاد ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه در اﻳﻦ ﻣﺴﻴﺮﻫﺎ ﻗﻨﺪﻫﺎ‪ ،‬ﻓﻨﻮﻟﻮﺋﻴـﺪﻫﺎ‪ ،‬ﻓﻼوﻧﻮﺋﻴـﺪﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻴﻨـﻮنﻫـﺎ‪،‬‬
‫ﭘﻠﻲ ﻛﺘﻴﺪﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺮﭘﻨﻮﺋﻴﺪﻫﺎ و ازﺗﻮﺋﻴﺪﻫﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ )‪.(27‬‬

‫‪ -4-2‬روش ﻫﺎي اﺳﺘﺨﺮاج اﺳﺎﻧﺲ‬

‫روش ﻫﺎ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺑﺮاي اﺳﺘﺨﺮاج اﺳﺎﻧﺲﻫﺎ و ﺟﻮد دارد ﻛﻪ در زﻳﺮ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻬﻤﺘـﺮﻳﻦ‬
‫روش ﻫﺎي اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -4-2-1‬ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺑﺎ ﺑﺨﺎر ﺳﺮﻳﻊ ﺑﻪ روش ﻟﻮﻛﻨﺮ‬
‫در اﻳﻦ روش ﻳﻚ ﮔﺮم ﭘﻮدر ﮔﻴﺎه را ﺑﺎ ‪ 10‬ﻣﻴﻠﻲ ﻟﻴﺘـﺮ آب‪ ،‬در ﻳـﻚ ارﻟـﻦ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ‬
‫ﻓﻼﺳﻚ ﺷﻴﺸﻪاي اﺳﺖ و داراي ﻳﻚ ﻟﻮﻟﻪ ‪ U‬ﺷﻜﻞ )ﺑﻪ اﻧﺪازه ‪ 10-15‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘـﺮ ﻃـﻮل و‬
‫ﺣﺪود ‪ 5‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ ﻗﻄﺮ( ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻴﻦ دﺳﺘﮕﺎه ﺗﻘﻄﻴﺮ و درﻳﺎﻓـﺖ ﻛﻨﻨـﺪه )ﻟﻮﻟـﻪ آزﻣـﺎﻳﺶ(‬
‫ﻗﺮار دارد رﻳﺨﺘﻪ و ﻣﺤﺘﻮﻳﺎت ﻓﻼﺳﻚ ﻳﺎ ﻇﺮف ﺗﻘﻄﻴﺮ را ﺣﺮارت ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ ﺗـﺎ ﺑـﻪ درﺟـﻪ‬
‫ﺟﻮش ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﺗﻘﻄﻴﺮ‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ ﻟﻮﻟﻪ ‪ U‬ﺷﻜﻞ‪ ،‬ﺑﻪ آراﻣﻲآﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد ﺗﺎ ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻘﻄﻴـﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﺣﺪود ‪ 1‬ﻣﻴﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻘﻄﻴﺮ را ﺑﺎ ﻳﻚ ﻣﻴﻠـﻲ ﻟﻴﺘـﺮ ﭘﻨﺘـﺎن‪ ،‬ﺗﻜـﺎن ﻣـﻲدﻫﻴﻨـﺪ و‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﻠﻮل ﭘﻨﺘﺎن را ﺑﺎ ﻳﻚ ﭘﻴﭙﺖ ﺟﺪا ﻛﺮده و ‪ 10‬ﺗﺎ ‪ 20‬ﻣﻴﻜﺮوﻟﻴﺘـﺮ از اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺤﻠﻮل را ﺑﺮاي ﺗﻴﻦ ﻻﻳﺮ ﻛﺮوﻣﺎﺗﻮﮔﺮاﻓﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﻧﻜﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ذﻛﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪاﻳـﻦ‬
‫روش ﺳﺮﻳﻊ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان راﻫﻨﻤﺎ ﺑﺮاي ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت اﺳـﺎﻧﺲﻫـﺎ ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﻣـﻲ رود‬

‫‪1-Luckner‬‬

‫‪41‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫)‪.(19‬‬

‫‪ -4-2-2‬ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺑﺎ ﺣﺮارت ﺑﺮاﺳﺎس روش اﺷﺘﺎل ﻳﺎ ‪TAS-Method‬‬

‫در اﻳﻦ روش‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آوﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم آون ‪ TAS‬ﻣﻲﺷﻮد ﻣﻮاد ﻓـﺮاري ﻛـﻪ در ﺣـﺮارت‬
‫ﻫﺎي ﺑﺎﻻ ﺗﺒﺨﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ را از داروﻫﺎ ﺟﺪا ﻛﺮده و از آﻧﻬﺎ ﺗﻴﻦ ﻻﻳـﺮ ﻛﺮوﻣـﺎﺗﻮﮔﺮاﻓﻲ ﺗﻬﻴـﻪ‬
‫ﻧﻤﻮد‪.‬ت ﻛﻪ اﻧﺘﻬﺎي ﺑﺎرﻳﻚ ﺷﻴﺸﻪ ‪ TAS‬را ﺑﺎ ﻳﻚ ﺗﻜﻪ ﭘﺸﻢ ﺷﻴﺸﻪ ﭘﺮ ﻣـﻲﻛﻨـﻴﻢ و ﺑﻌـﺪ در‬
‫ﺣﺪود ‪ 50‬ﻣﻴﻠﻲ ﮔﺮم داروي ﭘﻮدر ﺷﺪه و ‪ 50‬ﻣﻴﻠﻲ ﮔﺮم ﻧﺸﺎﺳﺘﻪ در آن رﻳﺨﺘـﻪ و در آن را‬
‫ﻣﺤﻜﻢ ﻣﻲ ﺑﻨﺪﻳﻢ‪ .‬ﭘﺲ در داﺧﻞ آون دﺳـﺘﮕﺎه ‪ TAS‬ﻗـﺮار داده و ﺗـﺎ ﺣـﺪود ‪ 220‬درﺟـﻪ‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد ﺣﺮارت ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪ .‬ﻣﻮاد ﻓﺮار در اﻳﻦ ﺣﺮارت‪ ،‬ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺷﺪه و ﺷﺮوع ﺑﻪاﻳﺠﺎد ﻟﻜﻪ‬
‫روي ﺻﻔﺤﻪ ﺗﻴﻦ ﻻﻳﺮ ﻛﺮوﻣﺎﺗﻮﮔﺮاﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺣﺪود ‪ 90‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﻃﻮل ﻣﻲﻛﺸﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ذﻛﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﻤﻚ اﻳﻦ روش ﻣﻲﺷﻮد ﺗﻤﺎم ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت اﺳﺎﻧﺲﻫﺎ و دﻳﮕـﺮ‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻓﺮار را ﺟﺪا ﻧﻤﻮده و ﺗﺸﺨﻴﺺ داد )‪.(19‬‬

‫‪ -4-2-3‬اﺳﺘﺨﺮاج ﺑﺎ ﻣﺘﻴﻠﻦ ﻛﻠﺮاﻳﺪ )دي ﻛﻠﺮوﻣﺘﺎن ﻳﺎ ‪(DCM‬‬

‫در اﻳﻦ روش ﻳﻚ ﮔﺮم از ﭘﻮدر را ﺑﺎ ‪ 10‬ﻣﻴﻠـﻲ ﻟﻴﺘـﺮ ﻣﺘـﻴﻠﻦ ﻛﻠﺮاﻳـﺪ ﺑـﻪ ﻣـﺪت ‪ 15‬دﻗﻴﻘـﻪ‬
‫ﻣﺨﻠﻮط ﻧﻤﻮده و ﺧﻮب ﺗﻜﺎن ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪ .‬ﺳﻮﺳﭙﺎﻧﺴﻴﻮن ﺣﺎﺻـﻠﻪ را ﺻـﺎف ﻛـﺮده و ﻣﺤﻠـﻮل‬
‫ﺻﺎف ﺷﺪه را ﺗﺎ درﺟﻪ ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﺗﺒﺨﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه را در ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮ ﺗﻮﻟﻮﺋﻦ‬
‫ﺣﻞ ﻛﺮده و ‪ 50‬ﺗﺎ ‪ 100‬ﻣﻴﻜﺮوﻟﻴﺘﺮ از آن را ﺑﺮاي ﺗﻴﻦ ﻻﻳﺮ ﻛﺮوﻣﺎﺗﻮﮔﺮاﻗﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮﻳﻢ‪.‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪاﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ روش ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻮاد ﭼـﺮب ﻣﻮﺟـﻮد را ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺟﺪا ﻧﻤﻮد )‪.(19‬‬

‫‪ -4-2-4‬اﺳﺘﺨﺮاج ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺘﺎﻧﻮل ﻳﺎ )‪(Meo H-Extract‬‬

‫در اﻳﻦ روش اﺳﺘﺨﺮاج ﻳﻚ ﮔﺮم از ﭘﻮدر دارو را ﺑﺎ ‪ 50‬ﻣﻴﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮ ﻣﺘـﺎﻧﻮل در ﺣـﺮارت ‪60‬‬
‫درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد ﺑﻪ ﻣﺪت ‪ 5‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﺨﻠﻮط ﻛـﺮده و ﺑـﻪ ﺧـﻮﺑﻲ ﺗﻜـﺎن داده و اﺳـﺘﺨﺮاج‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺑﻌﺪ از آن ‪ 19‬ﻣﻴﻜﺮوﻟﻴﺘﺮ از ﺻﺎف ﺷﺪهاﻳﻦ ﻣﺨﻠﻮط را ﺑﺮاي ﻻﻳﺮ ﻛﺮوﻣﺎﺗﻮﮔﺮاﻓﻲ ﺑﻪ‬
‫ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮﻳﻢ )‪.(19‬‬

‫‪ -4-2-5‬اﺳﺘﺨﺮاج ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اوﻟﺌﻮ‪-‬رزﻳﻦﻫﺎ )ﺑﺎﻟﺰاﻣﻮم ﭘﺮوﻳﺎﻧﻮم و ﺑﺎﻟﺰام ﺗﻮﻻﺗﺎﻧﻮم(‬

‫‪42‬‬
‫در اﻳﻦ روش ‪ 0/5‬ﮔﺮم ﺑﺎﻟﺰام ﭘـﺮو را در ‪ 10‬ﻣﻴﻠـﻲ ﻟﻴﺘـﺮ اﺗﻴـﻞ اﺳـﺘﺎت ﺣـﻞ ﻛـﺮده و ‪10‬‬
‫ﻣﻴﻜﺮوﻟﻴﺘﺮ از اﻳﻦ ﻣﺤﻠﻮل را ﺑﺮاي ﺗﻴﻦ ﻻﻳﺮ ﻛﺮوﻣﺎﺗﻮﮔﺮاﻓﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣـﻲ ﺑـﺮﻳﻢ‪ .‬ﺑـﺮاي ﺑـﺎﻟﺰام‬
‫ﺗﻮل‪ 10 ،‬ﻣﻴﻜﺮوﻟﻴﺘﺮ از ﻣﺤﻠﻮل رﻗﻴﻖ ﺷﺪه ‪1‬ﺑﻪ ‪ 10‬ﺑﺎ ﺗﻮﻟﻮﺋﻦ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮﻳﻢ )‪.(19‬‬

‫‪43‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‬

‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫اﻫﺪاف‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن ﻓﺼﻞ‪ ،‬داﻧﺸﺠﻮ ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ زﻳﺮ آﺷﻨﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻧﻘﺶ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﻴﻄﻲ در رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬
‫‪ .2‬ﻧﻘﺶ ﻋﻮاﻣﻞ ﮔﻴﺎﻫﻲ و زراﻋﻲ در رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬
‫‪ .3‬ﻧﻘﺶ ﻋﻮاﻣﻞ زﻧﺪه و ﻏﻴﺮه زﻧﺪه در رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﻼف دﻳﮕﺮ ﻣﺤﺼﻮﻻت زراﻋﻲ‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﻮاد در‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻛﻤﻴﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﻬﻢ ﺗﺮ و ﺿﺮوري ﺗﺮ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺟﻬﺖ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ‬
‫ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻛﻴﻔﻴﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﻲ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻮﺛﺮ ﺑﺮ رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺣﺎﺋﺰ‬
‫اﻫﻤﻴﺖ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﻴﻄﻲ‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﻲ و زراﻋﻲ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ‬
‫ﻛﺸﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ دارد‪.‬‬
 ‫‪ -5-1‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫از ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ و ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮔﻴﺎﻫـﺎن داروﻳـﻲ و ﻣﻌﻄـﺮ‪ ،‬ﻣـﻲ‬
‫ﺗﻮان ﻧﻮر‪ ،‬دﻣﺎ‪ ،‬آﺑﻴﺎري‪ ،‬ارﺗﻔﺎع ﻣﺤﻞ روﻳﺶ ‪ ،‬ﺧﺎك و ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه و ﻏﻴﺮ زﻧﺪه ﭘﻴﺮاﻣﻮن‬
‫ﮔﻴﺎه را ﺑﺮ ﺷﻤﺮد‪.‬‬

‫‪ -5-1-1‬ﻧﻮر‪:‬‬
‫ﺑﻴﻦ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻮر ) ﻛﻤﻴﺖ‪ ،‬ﻛﻴﻔﻴﺖ و ﺗﺪاوم( و ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳـﻪ ‪،‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ارﺗﺒﺎط ﻧﺰدﻳﻜﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻳﺎ ﻃـﻮل ﻣـﻮج ﻧـﻮر‪ ،‬ﻳﻜـﻲ از وﻳﮋﮔـﻲ‬
‫ﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰ و ﻓﺘﻮﻣﻮرﻓﻮژﻧﺮ ﮔﻴﺎه ﻧﻘﺶ اﺳﺎﺳﻲ دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻃـﻮر ﻣﺜـﺎل‪،‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺎﻧﻮادة ﺳﻴﺐ زﻣﻴﻨﻲ در واﻛﻨﺶ ﺑﻪ ﻃﻮل ﻣﻮج ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻮﺗﺎه ﻧـﻮر‪ ،‬اﻓـﺰاﻳﺶ‬
‫ﭼﺸﻤﮕﻴﺮي در ﺗﻮﻟﻴﺪ اﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎ دارﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﻤﻴﻦ ﻃﻮل ﻣﻮج ﻫﺎي ﻛﻮﺗﺎه ﺑﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺳﺎﻧﺲ‬
‫در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻌﻄﺮ‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﻌﻜﻮس داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮﺗﻮﻫﺎي ﺑـﻨﻔﺶ‪ ،‬ﺳـﺒﺐ اﻓـﺰاﻳﺶ ﻣـﺎده ﻣـﺆﺛﺮ‬
‫آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪي در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭼﻮن ﺷﺎﺑﻴﺰك و ﺗﻮﺗﻮن ﺷﺪه و ﻳـﺎ ﻧـﻮر آﺑـﻲ ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﻣـﺸﺎﺑﻪ اي ﺑـﺮ‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪ ﻣﻮﺟﻮد در ﮔﻴﺎه اﺳﺘﻔﺎﻧﻴﺎ‪ 1‬داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺪت ﻧﻮر ﻧﻴﺰ ﺑﺮ رﺷﺪ و ﺑـﺎروري‬
‫ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺘﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﻪ ﺳﺰاﻳﻲ دارد‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜـﺎل ‪ ،‬ﻛـﺎﻫﺶ ﺷـﺪت روﺷـﻨﺎﻳﻲ از‬
‫‪ 10000‬ﺑﻪ ‪ 16000‬ﻟﻮﻛﺲ‪ ،‬اﺳﺘﺮوﺋﻴﺪﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﻗﻨﺪي ﻣﻮﺟﻮد در ﮔﻴﺎه ﺗـﺎﺟﺮﻳﺰي‪ 2‬را ﺗـﺎ ‪25‬‬
‫درﺻﺪ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲ دﻫﺪ و ﻳﺎ ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎ ي ﮔﻞ اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﻪ‪ 3‬ﺑﺎ ﺷﺪت روﺷﻨﺎﻳﻲ‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲ‬
‫ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬در ﮔﻴﺎه ﺧﺸﺨﺎش ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﺷـﺪت روﺷـﻨﺎﻳﻲ ﻣﻘـﺪار آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴـﺪﻫﺎي ﻣـﺮﻓﻴﻦ و‬
‫ﻛﺪﺋﻴﻦ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻋﻤﻠﻜﺮد اﺳﺎﻧﺲ در ﻧﻌﻨﺎع ﺑﺎ ﻛﺎﻫﺶ ‪ 40‬درﺻﺪي ﺷﺪت ﻧـﻮر‪ ،‬ﺗـﺎ‬
‫ﺣﺪود ‪ 50‬درﺻﺪ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳـﻲ و ﻣﻌﻄـﺮ ﺳـﺎﻳﻪ ﭘـﺴﻨﺪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮﻳﻢ ﮔﻠﻲ‪ ،‬ﭘﺮﺳﻴﺎوﺷﺎن‪ ،‬آﻧﻤﻮن و ﮔﻠﭙﺮ در ﺷﺪت ﻧﻮر زﻳﺎد ﺻـﺪﻣﻪ ﻣـﻲ ﺑﻴﻨﻨـﺪ و وزن‬
‫ﺧﺸﻚ و ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮ آﻧﻬﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ دﻳﮕﺮي در ﻓﻴﺘـﻮﺗﺮون ﺑـﺮ روي‬
‫ﮔﻴﺎه ﺑﺎﺑﻮﻧﻪ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﻧﺰدﻳﻚ ﺳﻨﺘﺰ اﺳﺎﻧﺲ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه را ﺑﺎ ﺷﺪت روﺷﻨﺎﻳﻲ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛـﺮده اﺳـﺖ‬
‫اﻳﻦ ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﻛﺎﻫﺶ ﻧﻮر در ﻃﻮل روﻳﺶ ﮔﻴﺎه ﺑﺎﺑﻮﻧﻪ ﺳﺒﺐ ﻛﺎﻫﺶ اﻧـﺪازه‬
‫ﮔﻞﻫﺎ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﻘﺪار اﺳﺎﻧﺲ ﻣﻮﺟﻮد در آن ﺷﺪه اﺳﺖ )‪.(7‬‬
‫ﻧﻮر در ﺟﻮاﻧﻪ زدن ﺑﺬرﻫﺎي ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ دارد ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬در ﺟﻮاﻧـﻪ‬

‫‪1-Stephania glabra‬‬
‫‪2-Solanum lacinatum‬‬
‫‪3-Digitalis Lanata‬‬

‫‪45‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫زﻧﻲ ﺑﺬرﻫﺎي ﮔﻴﺎه ﺳﻨﺒﻞ اﻟﻄﻴﺐ‪ ،‬ﭘﺎﻣﭽﺎل و ﺗﻮﺗﻮن وﺟﻮد ﻧﻮر اﻟﺰاﻣﻲ اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ‪ ،‬ﻧـﻮر‬
‫از ﺟﻮاﻧﻪ زدن ﺑﺬرﻫﺎﻳﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﺳﻴﺎﻫﺪاﻧﻪ ‪ ،‬ﺳﻴﺮ و ﺳﻴﺰاب ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻣﻲ ﻛﻨﺪ )‪.(7‬‬
‫ﺗﻨﺎوب روﺷﻨﺎﻳﻲ و ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﻓﺮاﻳﻨﺪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮔﻴﺎه ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻲ ﮔـﺬارد‪ .‬ﻧـﻮر ﻣﺘﻨـﺎوب‬
‫)‪ 8‬ﺳﺎﻋﺖ ﻧﻮر و ‪ 16‬ﺳﺎﻋﺖ ﺗﺎرﻳﻜﻲ( ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﻨﻲ دار ﻣﻮﺟﺐ اﻓﺰاﻳﺶ درﺻﺪ ﺟﻮاﻧﻪ زﻧﻲ‬
‫ﺑﺬرﻫﺎي ﮔﻴﺎه ﺑﻮﻣﺎدران ﺷﺪه ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﮔﻴﺎه ﺑﻮﻣﺎدران ﻓﺘﻮﺑﻼﺳﺘﻴﻚ ﻣﺜﺒـﺖ ﻧﻤـﻮده و‬
‫ﺗﻨﺎوب ﻧﻮري در ﺷﻜﺴﺘﻦ ﺧﻔﺘﮕﻲ ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژﻳﻚ ﺑﺬرﻫﺎي آن‪ ،‬ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ ﮔﻴﺎه ﺑﺬر اﻟﻨﺞ‪ 1‬در‬
‫ﻃﻮل روزﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ از ‪ 14‬ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬اﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﺮده‪ ،‬در اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ‪ 14‬ﺳﺎﻋﺖ‬
‫روﺷﻨﺎﻳﻲ‪ ،‬آﺳﻜﻮﭘﻮﻻﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﺣﺪاﻛﺜﺮ رﺳﻴﺪه و در ﺳﺎﻋﺎت روﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ از آن‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻘـﺪار‬
‫ﻫﻴﻮﺳــﻴﺎﻣﻴﻦ اﻓــﺰوده ﻣــﻲ ﺷــﻮد ﻫﻤﭽﻨــﻴﻦ در ‪ 16‬ﺳــﺎﻋﺖ روﺷــﻨﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﻘــﺪار آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴــﺪ‬
‫آﺳﻜﻮﭘﻮﻻﻣﻴﻦ ﻣﻮﺟﻮد در اﻧﺪام ﻫﺎي روﻳﺸﻲ ﮔﻴﺎه ﺗﺎﺗﻮره‪ 2‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ و در ﻫﻤـﻴﻦ ﮔﻴـﺎه‬
‫در ‪ 19‬ﺳﺎﻋﺖ روﺷﻨﺎﻳﻲ ﻣﻘﺪار ﻫﻴﻮﺳﻴﺎﻣﻴﻦ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن اﺳﺎﻧﺲ دار‬
‫ﻣﺮﻳﻢ ﮔﻠﻲ‪ ،‬رازﻳﺎﻧﻪ و ﻧﻌﻨﺎع در ﺷﺮاﻳﻂ روز ﺑﻠﻨﺪي ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺪار اﺳﺎﻧﺲ ﺗﻮﻟﻴﺪي آﻧﻬﺎ‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬درﮔﻴﺎه رازك‪ 3‬ﺳﻨﺘﺰ ﻟﻮﭘﻮﻟﻴﻦ در ﺷﺮاﻳﻂ روز ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ اﺗﻔﺎق ﻣـﻲاﻓﺘـﺪ‪ .‬در‬
‫ﮔﻴﺎه ﻳﺎم در وﺿﻌﻴﺖ روز ﺑﻠﻨﺪي ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﻘﺪار ﺳﺎﭘﻮژﻧﻴﻦ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ وزن ﺧﺸﻚ‬
‫ﮔﻴﺎه ﻧﻴﺰ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬در ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺎروﺑﺎ و ﻫﻤﻜﺎران )‪ (28‬ﺑﺮ روي ﮔﻴﺎه ﺷـﻮﻳﺪ‪ ،‬زﻳـﺮة‬
‫ﺳﻴﺎه و ﮔﺸﻨﻴﺰ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﻨﺪ ﻛﻪ در ﻃﻮل روﺷـﻨﺎﻳﻲ ‪ 10-16‬ﺳـﺎﻋﺖ و در دﻣـﺎي روز و‬
‫ﺷﺐ ‪ 18/12‬ﻳﺎ ‪ 24/22‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲ ﮔﺮاد ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺘﻨﺎوب‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﺔ رﺳـﻴﺪﮔﻲ و ﺗﻮﻟﻴـﺪ‬
‫ﺑﺬر ﻣﻲ رﺳﻨﺪ‪ .‬در ﻃﻮل روز ﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬زﻣﺎن ﮔﻞ دﻫﻲ و ﺑﺮداﺷـﺖ ﻛﻮﺗـﺎه ﺗـﺮ ﺷـﺪه‪ ،‬اﻣـﺎ ﻣـﺎدة‬
‫ﺧﺸﻚ ﻛﻞ ﺑﻮﺗﻪ ﻫﺎ و ﺳﺎﻳﺮ ﺻﻔﺎت ﻣﻮرﻓﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰ ارﺗﻔﺎع ﺑﻮﺗﻪ‪ ،‬در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﮔـﻞ‬
‫دﻫﻲ زودﺗﺮ ‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺑﺬر زﻳﺮة ﺳﻴﺎه در روزﻫﺎي ﻛﻮﺗـﺎه‪ ،‬ﻋﻤﻠﻜـﺮد‬
‫ﺑﺬر ﺷﻮﻳﺪ در روزﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ و دﻣﺎي ﭘﺎﻳﻴﻦ ‪ ،‬و ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺑﺬر ﮔـﺸﻨﻴﺰ در دﻣـﺎي ﺑـﺎﻻ ﺑﻴـﺸﺘﺮ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد )‪.(7‬‬

‫‪ -5-1-2‬درﺟﻪ ﺣﺮارت‪:‬‬
‫دﻣﺎ‪ ،‬ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﻛﻨﺘﺮل ﻛﻨﻨﺪة ﻧﻤﻮ و ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺴﻢ ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻃـﻮري ﻛـﻪ ﺷـﻜﻞ‬

‫‪1-Hyosayamus muiticus‬‬

‫‪2-Datura innoxia‬‬

‫‪3-Humulus lupulus‬‬

‫‪46‬‬
‫ﺑﺮگ ﻫﺎ و ﺳﺎﻗﻪ ﻫﺎي ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬ﻣﻌﺮف دﻣﺎي ﻣﺤﻞ روﻳﺶ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫داروﻳﻲ ﻳﺎ ﻣﻌﻄﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ از ﻧﻮاﺣﻲ ﺑﻮﻣﻲ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﻨـﺎﻃﻖ دﻳﮕـﺮ اﻧﺘﻘـﺎل ﻣـﻲ ﻳﺎﺑﻨـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺳﺎزﮔﺎري ﺑﺎ ﻣﺤﻴﻂ ﺟﺪﻳﺪ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﺎدت رﺷـﺪي ﺧـﻮد ﻣـﻲ ﺷـﻮﻧﺪ ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي ﭼﻮن ﭘﺮواﻧﺶ‪ ،‬ﻛﺮﭼﻚ‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺮﻳﺰي ﭘﺲ از اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﺳـﺮد‬
‫از ﺣﺎﻟﺖ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻳﻚ ﺳﺎﻟﻪ در ﻣﻲ آﻳﻨﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮ رﻧﮓ داﻧﻪ ﻫﺎي ﮔـﻞ در‬
‫ﮔﻴﺎه ارﻳﺠﺮون از ﻛﺎرﺗﻨﻮﺋﻴﺪي ﺑﻪ آﻧﺘﻮﺳﻴﺎﻧﻴﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ اي از اﺛﺮ دﻣﺎي ﺑﺮ روي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ در ﮔﻴﺎه ﺧﺸﺨﺎش ﻫﻮاي ﮔﺮم ارﺗﺒﺎط ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﻲ ﺑﺎ ﻣﻘﺪار ﻣﺮﻓﻴﻦ ﺗﻮﻟﻴـﺪي در ﮔـﺮز‬
‫اﻳﻦ ﮔﻴﺎه دارد‪ .‬اﻏﻠﺐ ﮔﻴﺎﻫﺎن اﺳﺎﻧﺲ دار در ﻫـﻮاي ﮔـﺮم از ﻋﻤﻠﻜـﺮد و اﺳـﺎﻧﺲ ﺑﻴـﺸﺘﺮي‬
‫ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل اﺳﺎﻧﺲ ﻣﻮﺟﻮد در ﭘﻴﻜﺮ روﻳﺸﻲ ﻧﻌﻨﺎع و ﺷﻮﻳﺪ در ﻓـﺼﻞ ﻫـﺎي‬
‫ﮔﺮم ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ در دﻣﺎي ﻣﻤﺘﺪ ‪ 25‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲ ﮔﺮاد ﻳﺎ دﻣﺎي ﻣﺘﻨـﺎوب‬
‫‪ 25‬و ‪ 12‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲ ﮔﺮاد ) ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ در روز و ﺷﺐ( ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺳﺎﻧﺲ آن را ﺑـﻪ ﺣـﺪاﻛﺜﺮ‬
‫ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬دﻣﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮ از ‪ 30‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲ ﮔﺮاد ﻃﻲ دورة روﻳﺶ ﻗﺎرچ ارﮔـﻮت ﺑـﺮ روي‬
‫ﮔﻴﺎه ﻣﻴﺰﺑﺎن‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻛﺎﻫﺶ آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪ ارﮔﻮﺗﺎﻣﻴﻦ در آن ﺷﺪه اﺳﺖ )‪.(7‬‬

‫‪ -5-1-3‬رﻃﻮﺑﺖ و آﺑﻴﺎري‪:‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ و ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﻣﻌﻄﺮ‪ ،‬آب اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻛﻤﺒﻮد آن ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺳﺎﻳﺮ ﻧﻬﺎدهﻫﺎ ﺑﺮ ﻛﺎﻫﺶ ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺛﺮ ﻣﻲ ﮔﺬارد ﺑﺮﺧﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫ﺧﺸﻜﻲ ﭘﺴﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﻄﻮﺧﺪوس را ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻳﻢ ﻫﻢ ﻣﻲ ﺗﻮان ﻛﺸﺖ ﻛﺮد‪ ،‬وﻟﻲ آﺑﻴﺎري‬
‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺎرزي ﺑﺮ اﻓﺰاﻳﺶ وزن ﺧﺸﻚ ﭘﻴﻜﺮ روﻳﺸﻲ آن دارد‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﺷﺪه روي‬
‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺗﺎﺟﺮﻳﺰي‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﺎدة ﻣﺆﺛﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ آﺑﻴﺎري ﻣﻨﻈﻢ و ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ آﺑﻴﺎري ﺑﺮ اﺳﺎﻧﺲ ﻣﻴﻮه رازﻳﺎﻧﻪ ﻫﻴﭻ ﺗﺄﺛﻴﺮي ﻧﺸﺎن ﻧﺪاده و ﻓﻘﻂ‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻴﻮه و ﻣﺎدة ﺧﺸﻚ ﮔﻴﺎه را اﻓﺰاﻳﺶ داده اﺳﺖ‪ .‬آﺑﻴﺎري ﻣﻨﻈﻢ ﻣﻘﺪار ﮔﻴﻠﻜﻮزﻳﺪﻫﺎي‬
‫ﮔﻞ اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﻪ‪ ،‬اﺳﺎﻧﺲ ﻧﻌﻨﺎع و ﺑﺎﺑﻮﻧﻪ و ﻣﻘﺪار ﻣﺮﻓﻴﻦ ﮔﻴﺎه ﺧﺸﺨﺎش را اﻓﺰاﻳﺶ داده اﺳﺖ‬
‫)‪ .(30‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬در ﮔﻴﺎه ﺗﺮﺧﻮن‪ 1‬ﺗﻨﺶ ﺧﺸﻜﻲ ﺳﺒﺐ اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺳﺎﻧﺲ ﺷﺪه اﺳﺖ )‪.(7‬‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻃﻮر در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺗﻴﺮة ﭼﺘﺮﻳﺎن ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﻌﺘﺪل ﻣﻲ روﻳﻨﺪ و در دورة رﺷﺪ‬
‫روﻳﺸﻲ ﺧﻮد ﻧﻴﺎز ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﺑﻪ آﺑﻴﺎري ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﻳﻦ ﻛﻢ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ آب در ﻣﺮﻏﻮﺑﻴﺖ‬
‫اﺳﺎﻧﺲ آﻧﻬﺎ ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1-Artemisia dracunculus‬‬

‫‪47‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﻧﺘﺎﻳﺞ اﻋﻤﺎل ﺗﻴﻤﺎرﻫﺎي آﺑﻴﺎري‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺮاﺣﻞ رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻛﻤﻲ و ﻛﻴﻔﻲ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت‬
‫ﻣﻮﺟﻮد در اﺳﺎﻧﺲ ﻣﺮزه‪ 1‬در ﻃﻲ دورهﻫﺎي روﻳﺸﻲ و زاﻳﺸﻲ ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ در ﺗﻨﺶ‬
‫رﻃﻮﺑﺘﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺎ ارﺗﻔﺎع ﻛﻤﺘﺮ‪ ،‬ﺑﺮگﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﺗﺮ و ﺗﻴﺮه رﻧﮓ ﺗﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻮﺗﻪﻫﺎي‬
‫ﺗﺤﺖ آﺑﻴﺎري ﻧﺮﻣﺎل ) درﺣﺪ ﻇﺮﻓﻴﺖ زراﻋﻲ( ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻞ دﻫﻲ در ﺑﻮﺗﻪﻫﺎي ﻣﺮزه‬
‫در ﺗﻴﻤﺎر ﺗﻨﺶ ﺷﺪﻳﺪ آﺑﻴﺎري‪ ،‬زودﺗﺮ رخ داد و ﻣﻘﺪار اﺳﺎﻧﺲ در اﻳﻦ ﺗﻴﻤﺎرﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫آﺑﻴﺎري ﻧﺮﻣﺎل در ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺣﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬رﻳﺰو ﭘﻮﻟﻮ )‪ (7‬ﻧﻴﺰ ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﺗﻨﺶ ﺧﺸﻜﻲ‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎﻧﺲ و ﭼﺮﺑﻲ ﮔﻴﺎه ﻣﺮزﻧﺠﻮش‪ 2‬اﻓﺰوده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻴﻤﻮن )‪ (31‬ﺑﺮ روي رﻳﺤﺎن‪ ،‬ﺷﻴﺮﻳﻦ‬
‫و ﺑﺎﺑﺎﻳﻲ)‪ ،(7‬ﺑﺮ روي ﺳﻴﺎه داﻧﻪ ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻨﺶ ﺧﺸﻜﻲ ﺑﺮ اﺳﺎﻧﺲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪،‬‬
‫اﻓﺰوده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻮي ﺷﻬﺮي )‪ (16‬ﻧﻴﺰ ﻃﻲ ﻳﻚ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺶ ﺳﺎﻟﻪ ﮔﺰارش داد ﻛﻪ‬
‫رژﻳﻢﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آﺑﻴﺎري‪ ،‬اﺛﺮات ﻣﻌﻨﻲ داري ﺑﺮ روي ﻋﻤﻠﻜﺮد ﮔﻞ زﻋﻔﺮان و وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي‬
‫ﻛﻤ‪‬ﻲ و ﻛﻴﻔﻲ ﺟﻮ ﻣﺎﻟﺖ‪ ،‬و ﻛﺎﻇﻤﻲ )‪ (20‬ﺑﺮ ﻋﻤﻠﻜﺮد و ﺗﻌﺪاد ﭼﺘﺮ زﻳﺮة ﺳﺒﺰ ﮔﺰارش ﻛﺮده‬
‫اﻧﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎه داروﻳﻲ ﮔﻞ راﻋﻲ‪ 3‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﺴﻴﺎر در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﻨﺶ ﺧﺸﻜﻲ‪ ،‬در اﺛﺮ‬
‫ﻛﻤﺒﻮد آب‪ ،‬ﻋﻤﻠﻜﺮدﻫﺎي ﻛﻤﻲ و ﻛﻴﻔﻲ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮﺑﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﺮده و ﻣﻘﺪار ﻫﻴﭙﺮوﻳﻴﻦ در ﺗﻨﺶ‬
‫ﺧﺸﻜﻲ ﻣﻼﻳﻢ و ﺷﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻜﺲ اﻟﻌﻤﻞ ﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ را در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ رژﻳﻢﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آﺑﻴﺎري از ﺧﻮد‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ )‪.(21‬‬

‫‪ -5-1-4‬ﺧﺎك و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻏﺬاﻳﻲ‪:‬‬

‫وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي ﺧﺎك و ﺑﺴﺘﺮ رﺷـﺪ ﮔﻴـﺎه از ﻟﺤـﺎظ ﺧـﻮاص ﻓﻴﺰﻳﻜـﻲ ) ﺳـﺎﺧﺘﺎر و ﺑﺎﻓـﺖ(‪،‬‬
‫ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ و ﺑﻴﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻬﻢ و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬار ﺑﺮ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ و ﻣـﺎدة ﻣـﺆﺛﺮ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﻣﻌﻄﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻮع ﺑﺎﻓﺖ ﺧﺎك ﺑﺮاي رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﺑﻬﺘﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺑـﻪ وﻳـﮋه‬
‫اﻧﻮاﻋﻲ ﻛﻪ اﻧﺪام ﻫﺎي زﻳﺮ زﻣﻴﻨﻲ آﻧﻬﺎ ﻣﻮرد ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻨﺒﻞ اﻟﻄﻴـﺐ‪،‬‬
‫ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺑﻴﺎن و ﭘﺎﻣﭽﺎل‪ ،‬اﻫﻤﻴﺖ ﻓﺮاواﻧﻲ دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺧﺎك ﻫﺎي ﺳﺒﻚ )ﺷﻨﻲ( در‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺧﺎكﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ )رﺳﻲ(‪ ،‬از اﻫﻤﻴﺖ وﻳﮋهاي در ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ از اﻧﺪامﻫﺎي‬
‫زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ .‬ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﺎك‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ واﻛـﻨﺶ‬
‫اﺳﻴﺪﻳﺘﻪ )‪ ،(pH‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻛﺸﺖ و ﭘﺮورش اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺑﺎﻳـﺴﺖ‪ ،‬در ﻧﻈـﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬

‫‪1-Satureja hortensis‬‬
‫‪2-Origanum majorana‬‬
‫‪3-Hypericum Perferatum‬‬

‫‪48‬‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﻣﻌﻄﺮ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺗﻄﺒﻴﻖ در داﻣﻨـﺔ ﻛـﻢ و ﺑـﻴﺶ ﮔـﺴﺘﺮده اي از‬
‫واﻛﻨﺶ و اﺳﻴﺪﻳﺘﻪ ﺧﺎك ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮات ‪ pH‬ﺣﺪود ‪ 1/5‬ﺗﺎ ‪ 2‬درﺟﻪ را ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮﺑﻲ ﺗﺤﻤﻞ و ﺑﻪ رﺷﺪ و ﻧﻤﻮد ﺧﻮد اداﻣﻪ دﻫﻨﺪ‪ .‬واﻛﻨﺶ اﺳـﻴﺪﻳﺘﻪ ﻣﻨﺎﺳـﺐ ﺧـﺎك ﺑـﺮاي‬
‫ﺑﺎﺑﻮﻧﻪ ‪ 7/3‬ﺗﺎ ‪ ،8/1‬رازﻳﺎﻧﻪ ‪ ، 6/6‬ﺑﺬر اﻟﺒﻨﺞ ‪ 6/4‬ﺗﺎ ‪ ، 7/9‬ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺑﻴﺎن ‪ 5/5‬ﺗـﺎ ‪ 8/5‬و ﺑـﺮاي‬
‫زﻳﺮه ﺳﻴﺎه ‪ 4/8‬ﺗﺎ ‪ 7/8‬اﺳﺖ )‪.(7‬‬
‫ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي ﺧﺎك در ﺗﺎﻣﻴﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻻزم ﺑﺮاي ﺳﻨﺘﺰ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﻫﺎ و اﻓـﺰاﻳﺶ وزن ﺧـﺸﻚ‬
‫ﮔﻴﺎه ﻧﻴﺰ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻣﺜـﺎل آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴـﺪﻫﺎ ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت ﻧﻴﺘـﺮوژن داري‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻧﻴﺘﺮوژن ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﻪ اﻓﺰاﻳﺶ اﻳﻦ ﻣﺎده ﻣﻨﺠﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷـﺪ‬
‫اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬در ﮔﻴﺎه ﺗﺎﺗﻮره‪ ،‬ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻧﻴﺘﺮوژن ﺧﺎك ‪ ،‬آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه اﻓﺰاﻳﺶ ﻧﻴﺎﻓﺘـﻪ ‪ ،‬وﻟـﻲ‬
‫رﺷﺪ روﻳﺸﻲ آن ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ )‪ .(7‬درﮔﻴﺎه ﺳﻨﺒﻞ اﻟﻄﺒﻴﺐ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻣﺘﻮﺳـﻂ ﻧﻴﺘـﺮوژن‬
‫ﺳﺒﺐ اﻓﺰاﻳﺶ اﺳﺎﻧﺲ رﻳﺸﻪ ) اﺳﻴﺪ واﻟﺮﻧﻴﻚ( و رﺷﺪ ﻣﻄﻠﻮب ﭘﻴﻜﺮ روﻳـﺸﻲ ﺷـﺪ )‪ .(7‬در‬
‫رازﻳﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻴﺘﺮوژن اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﺤﺼﻮل ﻣﻴﻮه ﮔﻴـﺎه ﺑـﻪ ﻣﻘـﺪار ‪ 1/5‬ﺑﺮاﺑـﺮ را ﺑـﻪ دﻧﺒـﺎل داﺷـﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ وﺟﻮد ‪ 200‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﻧﻴﺘﺮون در ﻫﻜﺘـﺎر‪ ،‬ﺳـﺒﺐ اﻓـﺰاﻳﺶ اﺳـﺎﻧﺲ آن ﺷـﺪ‪ .‬وﻟـﻲ‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﺑﻴﺸﺘﺮ آن از ﻣﻘﺪار آﻧﺘﻮل اﺳﺎﻧﺲ ﻛﺎﺳﺖ )‪ .(14‬در ﮔﻴـﺎه ﺑﺎﺑﻮﻧـﻪ ﻧﻴﺘـﺮوژن و ﭘﺘـﺎس‬
‫ﻣﻮﺟﺐ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﺎدهي ﺧﺸﻚ ﮔﻴﺎه ﺷﺪهاﻧﺪ در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﻓﺴﻔﺮ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﺎده ﻣﺆﺛﺮ را در ﭘـﻲ‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺼﺮف ‪ 30‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﻧﻴﺘﺮوژن در ﻫﻜﺘﺎر ﺑﺮ ﺗﻌﺪاد ﭼﺘﺮ در ﺑﻮﺗﻪ و ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺑﺬر زﻳﺮه‬
‫ﺳﺒﺰ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻌﻨﻲ داري داﺷﺘﻪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻓﺴﻔﺮ اﺛﺮي ﻧﺪاﺷﺖ )‪ .(3‬در ﭘﮋوﻫﺸﻲ دﻳﮕـﺮ‪ ،‬اﺛـﺮ ﻛـﻮد‬
‫‪1‬‬
‫ﻧﻴﺘﺮوژن ﺑﺮ ﻣﻘﺪار ﭘﺮوﻟﻴﻦ آزاد و ﺗﻨﺶ ﺷﻮري ﺑﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪ روﻏﻦ ﮔﻞ ﻛﺪوي ﺗﺨﻤﻪي ﻛﺎﻏﺬي‬
‫ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ )‪ .(25‬ﻛﻮد داﻣﻲ از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻬﺎدهﻫﺎي ﺑﻮم ﺳﺎزﮔﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻧﺘﻴﺠـﻪ‬
‫اﺻﻼح وﺿﻌﻴﺖ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ و ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﺎك ﻣـﻲﺗـﻮان اﻓـﺰاﻳﺶ ﻋﻤﻠﻜـﺮد اﺳـﺎﻧﺲ ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬
‫داروﻳﻲ را ﻣﻨﺠﺮ ﺑﺸﻮد )‪ .(14‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻣـﺸﺨﺺ ﺷـﺪه ﻛـﻪ ﻣﻘـﺎدﻳﺮ زﻳـﺎدي از ﻛﻮدﻫـﺎي‬
‫ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﺎﻟﺺ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﺛﺮات ﻣﻌﻨﻲ داري را ﺑﺮ روي ﻋﻤﻠﻜﺮد رازﻳﺎﻧﻪ اﻳﺠﺎد ﻧﻜﺮده‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﻛﻴﻔﻴﺖ اﺳﺎﻧﺲ ﺗﻮﻟﻴﺪي را ﻧﻴﺰ در ﺑﺮ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ )‪ .(14‬ﮔﺰارش ﻫﺎي ﺑـﻲ ﺷـﻤﺎري‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻛﺎرﺑﺮد ﻛﻮدﻫﺎي ﺑﻴﻮﻟﻮژﻳﻚ و داﻣﻲدر ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑـﺎ ﻛﻮدﻫـﺎي ﺷـﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑـﺮ روي‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻛﻤﻲ و ﺗﺎ ﺣﺪ ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎدي ﺑﺮ روي ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮ ﮔﻴﺎﻫـﺎن داروﺋـﻲ‪،‬‬
‫ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ )‪.(3‬‬

‫‪1-Cucutbita‬‬

‫‪49‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫‪ -5-1-5‬ﻣﻜﺎن روﻳﺶ‬
‫ﻣﺤﻞ رﺷﺪ و ﻧﻤـﻮ ﮔﻴﺎﻫـﺎن داروﻳـﻲ‪ ،‬از ﻟﺤـﺎظ ارﺗﻔـﺎع از ﺳـﻄﺢ درﻳـﺎ‪ ،‬ﺷـﻴﺐ و ﻋـﺮض‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و ﺗﺄﺛﻴﺮي ﻛﻪ اﻳـﻦ ﻋﻮاﻣـﻞ ﺑـﺮ دﻣـﺎ‪ ،‬ﻧـﻮر و رﻃﻮﺑـﺖ ﻧـﺴﺒﻲ ﻣـﻲ ﮔﺬارﻧـﺪ‪ ،‬در‬
‫ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺴﻢ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺳﻨﺘﺰ ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮة آﻧﻬﺎ اﻫﻤﻴﺖ زﻳﺎدي دارﻧـﺪ‪ ،‬درﮔﻴـﺎه‬
‫ﺗﺎﺟﺮﻳﺰي ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺑﺮ ﻣﻘﺪار اﺳﺘﺮوﺋﻴﺪ ﺗﺄﺛﻴﺮ داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ ) ‪ .(6‬ﻣﻴـﻮة ﻋﻨـﺎب‪ ،1‬در‬
‫ﻋﺮض ﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻛﻢ‪ ،‬ﻣﺎدة ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ و در ﮔﻴـﺎه ﮔـﻞ اﻧﮕـﺸﺘﺎﻧﻪ‬
‫ارﺗﻔﺎﻋﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮ از ‪ 660‬ﻣﺘﺮ ﺑﻪ ﻛﺎﻫﺶ ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎ ﻣﻨﺠﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ )‪ .(7‬در ﮔﻮﻧﻪ اي از‬
‫رﻳﺤﺎن‪ ،‬ارﺗﻔﺎﻋﺎت زﻳﺎد ﺑﻪ اﻓﺰاﻳﺶ درﺻﺪ ﻣﺎدة اوﮔﻨﺌﻮل و ﻛﺎﻫﺶ ﻟﻴﻨﺎﻟﻮن در اﺳـﺎﻧﺲ ﻣـﻲ‬
‫اﻧﺠﺎﻣﺪ )‪ .(7‬اﺳﺎﻧﺲ ﺷﻤﻌﺪاﻧﻲ ﻋﻄﺮي‪ ،2‬ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ارﺗﻔﺎع اﻓﺰون ﺑـﺮ ﻛـﺎﻫﺶ ﻣﻘـﺪار‪ ،‬ﺑـﻮي‬
‫ﻣﻼﻳﻢ ﺗﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ارﺗﻔﺎﻋﺎت ﻛﻢ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ )‪.(7‬‬

‫‪ -5-2‬ﻋﻮاﻣﻞ ﮔﻴﺎﻫﻲ و زراﻋﻲ‬

‫ﻋﻮاﻣﻞ ﮔﻴﺎﻫﻲ و زراﻋﻲ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲدر ﻛﻴﻔﻴﺖ و ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳـﻲ دارﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻮارد زﻳﺮ اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪ -5-2-1‬ﺳﻦ ﮔﻴﺎه و ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ رﺷﺪ‪:‬‬

‫ﺳﻦ ﮔﻴﺎه در ﻣﻘﺪار ﻣﺎدة ﻣﺆﺛﺮ و ﻛﻴﻔﻴﺖ آن ﺗﺄﺛﻴﺮ زﻳﺎدي دارد و ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻧﻮع ﮔﻴﺎه ﻣﺘﻔﺎوت‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل در ﮔﻞ اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﻪ ﻣﻘﺪار ﮔﻴﻠﻜﻮزﻳﺪ در ﺳﺎل اول ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺳﺎل دوم اﺳﺖ‪.‬‬
‫در درﺧﺖ ﻛﺎﻓﻮر ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﺳﻦ‪ ،‬ﻛﺎﻓﻮر آن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد )‪ .(7‬اﺳﺘﺮوﻳﻴﺪﻫﺎ در ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫ﻧﺎﺑﺎﻟﻎ ﺗﺎﺟﺮﻳﺰي‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﮔﻴﺎه ﺑﺎﻟﻎ اﺳﺖ )‪ .(7‬داﻧﻪﻫﺎي زﻳﺮة ﺳﻴﺎه ﺑﻴﺶ از رﺳﻴﺪن داراي‬
‫ﺣﺪاﻛﺜﺮ اﺳﺎﻧﺲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﺳﺎﻧﺲ ﻣﻨﺘﻮل در ﺑﺮگﻫﺎي ﺟﻮان ﻧﻌﻨﺎع ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬در ﮔﻴﺎه‬
‫ﺗﺎﺗﻮرة ﺟﻮان ﻧﺴﺒﺖ آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪ ﻫﻴﻮﺳﻴﻦ ﺑﻪ ﻫﻴﻮﺳﻴﺎﻣﻴﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ )‪ 80‬درﺻﺪ( از ﻣﻘﺪار آن در‬
‫ﮔﻴﺎه ﺗﺎﺗﻮره ﺑﺎﻟﻎ )‪ 30‬درﺻﺪ( اﺳﺖ )‪ .(7‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪ روﺗﻴﻦ در ﮔﻴﺎه ﺳﺪاب‬
‫در زﻣﺎن ﺑﻠﻮغ ﮔﻴﺎه ﺣﺪاﻛﺜﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻳﻚ ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺑﺮگ‬
‫در ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺷﻜﻮﻓﻪ دﻫﻲ ﮔﻴﺎه ﺷﺎﻣﻞ‪ :‬ﺑﺘﺎ‪ -‬ﭘﻴﻨﻦ‪ ،‬ﺑﺮﻧﻴﻞ اﺳﺘﺎت‪ ،‬آﻟﻔﺎ‪ -‬ﻫﻮﻣﻮﻟﻦ‪ ،‬ﮔﻠﻮﺑﻮل‪ ،‬و‬
‫آﻟﻔﺎ ﺗﻮﺟﻮن اﺳﺖ‪ ،‬و در ﻣﺮﺣﻠﺔ ﮔﻞ دﻫﻲ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت اﺻﻠﻲ اﺳﺎﻧﺲ ﻣﻮﺟﻮد در ﺑﺮگ ﺷﺎﻣﻞ‪:‬‬

‫‪1-Zizyphus jujuba‬‬
‫‪2-Plagonium hortorum‬‬

‫‪50‬‬
 ‫ﮔﺎﻣﺎ‪ -‬ﻛﺎدﻧﻴﻦ دﻟﺘﺎ‪-‬ﻛﺎدﻧﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺘﺎ‪-‬ﭘﻨﻴﻦ و آﻟﻔﺎ‪-‬ﭘﻴﻨﻨﻦ اﺳﺖ )‪.(7‬‬
‫‪ -5-2-2‬ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺑﻪ زراﻋﻲ‪:‬‬
‫در اﻳﺮان ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎﻳﻲ در زﻣﻴﻨﻪ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺑﻪ زراﻋﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺗﺮ از‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﺋﻲ و ﻣﻌﻄﺮ اﻫﻠﻲ ﻛﺮدن ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﺗﺎزﮔﻲ ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و‬
‫ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﻫﺎي زﻳﺎدي در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻳﻚ ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﺮ روي‬
‫روش ﻫﺎي ﻛﺎﺷﺖ و ﺗﻜﺜﻴﺮ ﮔﻴﺎه ﺑﺎرﻳﺠﻪ‪ 1‬ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﻛﺎﺷﺖ ﮔﻠﺪاﻧﻲ و ﻛﭙﻪ اي در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺑﺬر ﭘﺎﺷﻲ ﺑﺮﺗﺮي داﺷﺘﻪ اﺳﺖ )‪ .(7‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻫﺎ ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ روﻳﺶ ﮔﻴﺎه ﺳﻨﺒﻞ اﻟﻄﻴﺐ و‬
‫ﻛﻤﻴﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮ آن ﺑﻪ ﺷﺪت ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺮﺧﻲ ﻋﻮاﻣﻞ از ﺟﻤﻠﻪ روش ﻛﺸﺖ و‬
‫زﻣﺎن ﺑﺮداﺷﺖ ﻗﺮار دارد )‪ .(4‬در ﻛﺸﺖ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﮔﻴﺎه ﺳﻨﺒﻞ اﻟﻄﻴﺐ‪ ،‬ﻋﻤﻠﻜﺮد رﻳﺸﺔ ﺧﺸﻚ‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ )‪ 100‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم در ﻫﻜﺘﺎر( ﺑﻮد‪ ،‬و در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻛﺸﺖ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻛﺎﻫﺶ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺗﻮﺟﻬﻲ داﺷﺖ )‪ 7/5‬ﺑﺮاﺑﺮ( )‪ .(4‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺖ رﻳﺸﻪ در ﻛﺸﺖ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ در ﻣﻘﻴﺎس‬
‫ﮔﺴﺘﺮدة ﻛﺸﺖ ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﺪارد‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ روﻳﺶ ﺑﺬر ﺳﻨﺒﻞ اﻟﻄﻴﺐ در رﻃﻮﺑﺖ‬
‫زﻳﺎد اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ در ﻛﺸﺖ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﻣﻜﺎن روﻳﺶ ﻣﻨﺎﺳﺐ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﭽﻪﻫﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ ،‬وﻟﻲ در ﻛﺸﺖ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ رﻃﻮﺑﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﺤﻴﻂ‬
‫ﺧﺰاﻧﻪ‪ ،‬اﻣﻜﺎن روﻳﺶ ﺑﺮاي درﺻﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮي از ﺑﺬرﻫﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬در ﻛﺸﺖ ﻏﻴﺮ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪ ،‬زﻣﺎن ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮداﺷﺖ رﻳﺸﻪﻫﺎي ﺳﻨﺒﻞ اﻟﻄﻴﺐ ﭘﺎﻳﻴﺰ ﺳﺎل دوم‪ ،‬روﻳﺶ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻳﻦ روش ﻛﺸﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺳﺒﺐ اﻓﺰاﻳﺶ ﻋﻤﻠﻜﺮد رﻳﺸﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﺎدة‬
‫واﻟﭙﻮﺗﺮﻳﺎت ﻫﺎ‪ 2‬ﻧﻴﺰ ﺑﺴﻴﺎر ﺗﺄﺛﻴﺮ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺪار ﺗﻮﻳﻮن در ﻣﺮﻳﻢ ﮔﻠﻲ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ درﺟﻪ‬
‫ﺣﺮارت ﻣﺤﻴﻂ در زﻣﺎن ﺑﺮداﺷﺖ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﮔﻴﺎه در دﻣﺎي ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت‬
‫ﺳﺰﻛﻮﻳﻲ ﺗﺮﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻣﻮﻧﻮﺗﺮﭘﻦ ﺷﺪه و ﻣﻘﺪار ﺗﻮﻳﻮن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد )‪.(4‬‬
‫در ﺑﻌﻀﻲ آزﻣﺎﻳﺶ ﻫﺎي ﻛﻪ ﺑﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن روﻏﻨﻲ ﺧﺎﻧﻮادة ﻛﺎﺳﻨﻲ‪ 3‬اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪه‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﺮاﻛﻢ‪ ،‬ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ اﻓﺰاﻳﺶ و ﭘﺲ ازﻋﺒﻮر از ﺗﺮاﻛﻢ ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ‬
‫ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻓﻮﻟﺪز و ﺳﺎز ﺑﺮﺳﻲ )‪ ،(7‬ﻃﻲ ﻳﻚ آزﻣﺎﻳﺶ ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﺷﺖ‬
‫ﻣﺎرﻳﺘﻐﺎل اواﺳﻂ ﻓﺮوردﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻛﺎﺷﺖ ‪ 70 ×40‬ﺳﺎﻧﺘﻲ ﻣﺘﺮ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ را ﻣﻲ‬
‫دﻫﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﭘﻲ ﺑﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد ﺷﺶ ﺑﻮﺗﻪ در ﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ ) ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻛﺎﺷﺖ ‪ 50×30‬ﺳﺎﻧﺘﻲ ﻣﺘﺮ(‬
‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣﺎرﻳﺘﻐﺎل را دارد‪ .‬آﻣﺮ)‪ ،(7‬ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎي ‪ 50‬و ‪ 25‬ﺳﺎﻧﺘﻲ ﻣﺘﺮي را ﻣﻮرد‬

‫‪1-Ferula gummosa‬‬
‫‪2-Valepoteriates‬‬
‫‪3-Asteraceae‬‬

‫‪51‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار داد و ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻛﺸﺖ ‪ 50‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻋﻤﻠﻜﺮد داﻧﻪ‬
‫ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻛﺎﻫﺶ ﺗﺮاﻛﻢ ﺑﻮﺗﻪ ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ درﻳﺎﻓﺖ ﻧﻮر ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن در اﻳﻦ ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻛﺸﺖ‪ ،‬ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮ داروﻳﻲ در داﻧﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬اﻣﻴﺪ ﺑﻴﮕﻲ )‪،(2‬‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺑﺬر ﻣﺎرﻳﺘﻐﺎل را در ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﺷﺖ ‪ 15‬اﺳﻔﻨﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬و ﺗﺄﺧﻴﺮ در‬
‫ﻛﺸﺖ )‪ 15‬ﻓﺮوردﻳﻦ و ‪ 15‬اردﻳﺒﻬﺸﺖ( را ﻋﺎﻣﻞ ﻛﺎﻫﺶ ﻋﻤﻠﻜﺮد اﻋﻼم ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫در اﻳﻦ دو ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﺷﺖ ﺑﻪ ﺣﺎل روزت ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه و ﺗﻌﺪاد ﻛﻞ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪه در ﻛﺸﺘﺰار‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫‪ -5-3‬ﻋﻮاﻣﻞ زﻧﺪه وﻏﻴﺮ زﻧﺪه‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ژﻧﺘﻴﻜﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻴﻄﻲ و زراﻋﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﻴﻤﺎرﻳﺰاي‬
‫ﻗﺎرﭼﻲ ﻳﺎ ﺑﺎﻛﺘﺮﻳﺎﻳﻲ‪ ،‬آﻓﺖ ﻫﺎ و ﻋﻠﻒ ﻫﺎي ﻫﺮز و دﻳﮕﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه در ﭘﻴﺮاﻣﻮن‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﻣﻌﻄﺮ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﮔﻴﺎﻫﺎن را وادار ﺑﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮ‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬آﻟﻮده ﺷﺪن ﮔﻴﺎه رﻳﺤﺎن ﺑﻪ ﮔﻮﻧﺔ ﻗﺎرچ ﺳﺮﻛﻮﺳﭙﻮرا‪ 1‬ﻫﻢ ﺳﺒﺐ ﻛﺎﻫﺶ‬
‫اﺳﺎﻧﺲ ﮔﻴﺎه ﺷﺪه و ﻫﻢ ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ را در اﺟﺰاي ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪة ) ﺳﺎﺧﺘﺎر( اﺳﺎﻧﺲ ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫آورده اﺳﺖ )‪ .(7‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ آﻟﻮدﮔﻲ وﻳﺮوﺳﻲ ﮔﻴﺎه ﺗﺎﺟﺮﻳﺰي ﺑﻪ ﻛﺎﻫﺶ ‪ 50‬درﺻﺪي ﻣﺎده‬
‫ﺳﻮﻻﻧﻴﻦ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ )‪ .(7‬ﻫﻤﻴﻦ ﻃﻮر‪ ،‬آﻟﻮدﮔﻲ ﮔﻴﺎه ﺧﺸﺨﺎش ﺑﻪ ﻗﺎرچ ﻫﺎ‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ‬
‫‪ 35‬درﺻﺪي آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪ ﻫﺎي ﻛﺪﺋﻴﻦ و ﻣﺮﻓﻴﻦ را ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد ﻧﻴﺰ‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﻴﻤﺎري زا ﺑﺮ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻧﻘﺶ ﻣﺜﺒﺘﻲ داﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺎدة ﻣﺆﺛﺮ‬
‫ﭘﻴﺮﺗﺮﻳﻦ در ﮔﻴﺎه ﮔﻞ اﻣﺸﻲ و آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪ ارﮔﻮﺗﺎﻣﻴﻦ در ﮔﻴﺎه ﭼﺎودار ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻗﺎرچ‬
‫ارﮔﻮت اﻳﺠﺎد ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎي اﺧﻴﺮ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﻛﺸﺖ ﻣﺨﻠﻮط ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﺮ ﻛﻤ‪‬ﻴﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ‬
‫ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻲ ﮔﺬارد‪ .‬در دو ﮔﻴﺎه ﺑﺎﺑﻮﻧﻪ و ﺧﺮدل ﺳﻔﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻣﺎدة ﺧﺸﻚ و‬
‫ﻣﺎده ﻣﺆﺛﺮ ﻫﺮ دو ﮔﻴﺎه در ﺣﻀﻮر ﻫﻢ ) ﻛﺸﺖ ﻣﺨﻠﻮط( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻚ ﻛﺸﺘﻲ آﻧﻬﺎ‬
‫ﺗﻔﺎوت ﻣﻌﻨﻲ دار داﺷﺘﻪ اﺳﺖ )‪.(7‬‬
‫از ﻋﻮاﻣﻞ ﻏﻴﺮ زﻧﺪه و ﻣﺆﺛﺮ در روﻳﺶ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﻣﻌﻄﺮ‪ ،‬و ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺗﻮان‬
‫ﺑﻪ ﭘﺴﻤﺎﻧﺪهﻫﺎي ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺻﻨﻌﺘﻲ و ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺳﻨﮕﻴﻦ‪ ،‬ﻛﺎرﺑﺮد ﺑﻲ روﻳﻪي آﻓﺖ‬
‫ﻛﺶ ﻫﺎ ﻳﺎ ﻋﻠﻒ ﻛﺶ ﻫﺎ و ﻏﻴﺮهاﺷﺎره ﻛﺮد‪ .‬در ﻧﻴﻮزﻟﻨﺪ ﮔﻴﺎه ﺳﻨﺒﻞ اﻟﻄﻴﺐ در ﻣﺮﺣﻠﻪ‬
‫ﻧﺸﺎﻛﺎري ﺗﺤﻤﻞ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﻪ ﻛﺎرﺑﺮد ﺗﺮﻓﻼن ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ‪ 1‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم‪ ،‬ﭘﻨﺪي ﻣﺘﺎﻟﻴﻦ ‪ 1/5‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم‬

‫‪1-Cercospora spp.‬‬

‫‪52‬‬
‫و اورﻳﺰاﻟﻴﻦ ‪ 3‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﻣﺎده ﻣﺆﺛﺮ ﻋﻠﻒ ﻛﺶ در ﻫﻜﺘﺎر ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ )‪ .(13‬ﭘﺲ از‬
‫اﺳﺘﻘﺮار ﮔﻴﺎه‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﺎ ﻋﻠﻒ ﻛﺶ ﺗﺮﺑﺎﺳﻴﻞ و داﻳﻮران ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻳﻚ و دو ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم‬
‫ﻣﺎدهي ﻣﺆﺛﺮ ﻋﻠﻒ ﻛﺶ در ﻫﻜﺘﺎر ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ اﺷﺎره ﻛﺮد‪ ،‬از آﻧﺠﺎﻳﻜﻪ در ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫داروﻳﻲ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ روي ﻣﻘﺪار ﻣﺎدهي ﻣﺆﺛﺮ و از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﻛﺎرﺑﺮد ﻧﻬﺎدهﻫﺎي ﺳﻨﺘﺘﻴﻚ از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﻤﻮم و ﻛﻮدﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺷﺮط اﺣﺘﻴﺎط‬
‫ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﺪﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬و ﺣﺪاﻟﻤﻘﺪر از دﻳﮕﺮ روش ﻫﺎي ﺑﻮم ﺳﺎزﮔﺎر از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﻤﻮم‬
‫و ﻛﻮد ﺑﻴﻮﻟﻮژﻳﻚ اﺳﺘﻔﺎده ﮔﺮدد‪ ،‬ﻛﻪاﻳﻦ اﻣﺮ در ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ از اﻫﻤﻴﺖ وﻳﮋهاي‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺮوزه اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ داروﻳﻲ ارﮔﺎﻧﻴﻚ ) ﻋﺪم ﻛﺎرﺑﺮد ﻧﻬﺎدهﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ( ﺑﻪ وﻳﮋه در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻋﺪم وﺟﻮد ﺑﻘﺎﻳﺎﻳﻲ ﺳﻤﻮم در آﻧﻬﺎ‪ ،‬از‬
‫ارزش ﺧﺎﺻﻲ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ )‪.(7‬‬

‫‪53‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ‬

‫ﺗﻜﺜﻴﺮ و ازدﻳﺎد ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫اﻫﺪاف‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن ﻓﺼﻞ‪ ،‬داﻧﺸﺠﻮ ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ زﻳﺮ آﺷﻨﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬روش ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻜﺜﻴﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬
‫‪ .2‬اﻫﻤﻴﺖ روش ﻫﺎي ﻧﻮﻳﻦ در ﺗﻜﺜﻴﺮ و ازدﻳﺎد ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﻛﻠﻤﻪ ازدﻳﺎد ﻣﻌﺎدل ﻛﻠﻤﻪ ‪ Plant Propagation‬در اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم ازدﻳﺎد و ﺗﻜﺜﻴﺮ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن از زﻣﺎﻧﻲ آﻏﺎز ﺷﺪ ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺸﺮ از ﺣﺎﻟﺖ اﺑﺘﺪاﺋﻲ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﻜﻞ زﻧﺪﮔﻲ ﭘﻴﭽﻴﺪه‬
‫و ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺮوزه روش ﻫﺎي ﻧﻮﻳﻨﻲ در ﺗﻜﺜﻴﺮ و ازدﻳﺎد ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻛﺸﻒ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان در ﻣﺪت ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﺳﻄﺢ وﺳﻴﻌﻲ از ارﺿﻲ ﺟﻬﺎن را زﻳﺮ ﻛﺸﺖ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺮد‪.‬‬
‫ﺗﻜﺜﻴﺮ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﻌﺪاد ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻳﺎ ﺣﻔﻆ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻣﻮرد ﻧﻈﺮآﻧﻬﺎ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ در ﻋﺎﻟﻢ ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺗﻜﺜﻴﺮ ﺑﻪ دو ﺷﻜﻞ ﻛﻠﻲ دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪-1‬ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻳﺎ ﺟﻨﺴﻲ‬
‫‪2‬‬
‫‪-2‬ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻳﺎ روﻳﺸﻲ‬

‫‪ -6-1‬ﺗﻜﺜﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻳﺎ ﺟﻨﺴﻲ‬

‫ﺗﻜﺜﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻜﺜﻴﺮ ﺑﺬري ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺎس ﻛﺎر در اﻳﻦ روش‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﺑﺬر ﮔﻴﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺬر از ﺗﺮﻛﻴﺐ داﻧﻪﻫﺎي ﮔﺮده ﮔﻞﻫﺎي ﻧﺮ و ﺧﺎﻣﻪ ﮔﻞﻫﺎي ﻣﺎده‬
‫ﺑﻮﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ دو ﺷﻜﻞ ﻫﻤﻮزﻳﮕﻮت و ﻫﺘﺮوزﻳﮕﻮت وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﺑﻌﺪ از‬
‫اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺐ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﮔﺮده و ﻣﺎدﮔﻲ از ﻳﻚ ﺟﻨﺲ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺬر ﺣﺎﺻﻞ را ﻫﻤﮕﻦ ﻳﺎ‬
‫اﺻﻄﻼﺣﺎً ‪ Homozygot‬ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﺬر ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه از آﻣﻴﺰش داﻧﻪﻫﺎي ﮔﺮده‬
‫ﻏﻴﺮ از ﮔﻴﺎه ﻣﺎدر ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺬر ﺣﺎﺻﻞ را ﻧﺎﻫﻤﮕﻦ ﻳﺎ اﺻﻄﻼﺣﺎً ‪ Heterozygot‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً‬
‫اﻳﻦ روش ﺑﺮاي ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﺎﻫﻤﮕﻨﻲ ﻳﺎ ‪ Heterozygot‬دارﻧﺪ )ﻣﺜﻞ ﮔﻞﻫﺎي ﻳﻚ ﺳﺎﻟﻪ ﻛﻪ‬
‫ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺗﻨﻮع و ﭼﻨﺪ رﻧﮕﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮي دارﻧﺪ( از دﻳﺪﮔﺎه ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻨﻨﺪه ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در‬
‫ﺟﺎﻳﻜﻪاﻳﻦ روش ﻣﻘﺮون ﺑﻪ ﺻﺮﻓﻪ اﺳﺖ )ﻣﺜﻼً در ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﻜﺜﻴﺮ ﺑﻪ روش ﻏﻴﺮ ﺑﺬري‬
‫ﻣﺪت زﻣﺎن ﻃﻮﻻﻧﻲ ﻣﻲﮔﻴﺮد( اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد )‪.(15‬‬

‫ﻣﺰاﻳﺎي ﺑﺬرﻛﺎري‬
‫‪ (1‬ارزاﻧﺘﺮ ﺑﻮدن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ روش ﻏﻴﺮ ﺟﻨﺴﻲ‬
‫‪ (2‬اﻧﺒﺎر ﻛﺮدن ﺑﺬر ﺑﻪ ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﻲ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ اﻧﺪامﻫﺎي روﻳﺸﻲ‬
‫‪ (3‬ﻛﻨﺘﺮل ﺑﻴﻤﺎري ﻫﺎي وﻳﺮوﺳﻲ‬
‫ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ ﺑﺬر را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﻲ در اﻧﺒﺎر ﻧﮕﻬﺪاري ﻛﺮد ﺑﺪون آﻧﻜﻪ آﺳﻴﺒﻲ ﺑﻪ‬
‫وﺿﻌﻴﺖ روﻳﺸﻲ و ژﻧﺘﻴﻜﻲ آن وارد ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از آﻧﺠﺎي ﻛﻪ ﺑﻴﻤﺎري ﻫﺎي وﻳﺮوﺳﻲ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﺑﺬر اﻧﺘﻘﺎل ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ ﻟﺬا ﺗﻜﺜﻴﺮ ﺑﺬري راه ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺮاي ﻛﻨﺘﺮل ﺑﻴﻤﺎري‬
‫ﻫﺎي وﻳﺮوﺳﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1- Sexual Propagation‬‬

‫‪2-Vegetative Propagation‬‬

‫‪55‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﻣﻌﺎﻳﺐ ﻛﺸﺖ و ﻛﺎر ﺑﺎ ﺑﺬر‬

‫‪ (1‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻔﺮﻗﻪ ﺻﻔﺎت‪ ،‬ﻳﻜﻨﻮاﺧﺘﻲ ﻻزم وﺟﻮد ﻧﺪارد‬
‫‪ (2‬دوره ﻧﻮﻧﻬﺎﻟﻲ ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺗﺮ اﺳﺖ‬
‫‪ (3‬ﻛﻴﻔﻴﺖ اوﻟﻴﻪ ﺑﺬر از ﺑﻴﻦ ﻣﻲ رود‬
‫ﺑﺮاي آن دﺳﺘﻪ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻛﻪ ﻧﻴﺎز ﺑﻪﻳﻜﻨـﻮاﺧﺘﻲ دارﻧـﺪ روش ﺑـﺬرﻛﺎري ﺑـﺮاي ﺗﻜﺜﻴـﺮ آﻧﻬـﺎ‬
‫ﻣﺸﻜﻞ آﻓﺮﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺑﻌﻀﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ زﻣﺎن ﻻزم ﺑﺮاي ﺑﻠﻮغ و ﺑﻪ ﮔﻞ رﻓـﺘﻦ‬
‫ﮔﻴﺎه ﻃﻮﻻﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺰﻳﻨﻪ زﻳﺎدي دارد‪ .‬ﻣﺜﻼً زﻣﺎن ﻻزم ﺑﺮاي درﺧﺖ ﮔﻼﺑﻲ ﺣﺪاﻗﻞ ‪ 7‬ﺗﺎ ‪8‬‬
‫ﺳﺎل اﺳﺖ ﺗﺎ ﻳﻚ ﭘﺎﻳﻪ ﺑﺬري ﺑﻪ ﻣﻴﻮه ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﻮد )‪.(15‬‬

‫روش ﻫﺎي ﺑﺬرﻛﺎري‬

‫ﺑﺬرﻛﺎري ﺑﻪ دو روش ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و ﻧﺸﺎﻛﺎري اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬روش ﻣـﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑـﺮاي ﺑـﺬرﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﺑﺎ اﻧﺪازه ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻋﻤﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ روﻳﺶ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﺸﻜﻞ زﻳﺎدي ﻫﻤﺮاه ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﮔـﻞ آﺣـﺎر و‬
‫ﺟﻌﻔﺮي ﺑﻪ روش ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺬرﻛﺎري ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از ﺑﺬرﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﺎن زﻳﻨﺘﻲ ﻧﻴـﺎز‬
‫ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻛﺎري دارﻧﺪ‪ .‬در روش ﻧﺸﺎﻛﺎري اﺑﺘﺪا ﺑﺬرﻫﺎ را در ﻳﻚ ﺟﻌﺒﻪ ﻳﺎ ﮔﻠﺪان ﻧﺸﺎء ﻛـﺸﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و ﺑﻌﺪ از اﻳﻨﻜﻪ اﻧﺪازه ﮔﻴﺎﻫﺎن و ﻧﺸﺎءﻫﺎ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻣﻌﻴﻨﻲ رﺳﻴﺪ )‪ 4‬ﺗﺎ ‪ 6‬ﺑﺮﮔﻲ( آﻧﻮﻗﺖ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن را ﺑﻪ ﻣﺤﻞ اﺻﻠﻲ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻲدﻫﻴﻢ )‪.(7‬‬

‫ﻧﻜﺎت ﻻزم در روش ﺑﺬرﻛﺎري‬

‫‪ -1‬آﻣﺎده ﺳﺎزي ﺑﺬر ﻗﺒﻞ از ﺑﺬرﻛﺎري؛ آﻣﺎده ﻛﺮدن ﺑﺬرﻫﺎي ﻣﻬﻤﻮﻟﻲ ﻛﺎر ﻣـﺸﻜﻠﻲ ﻧﻴـﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﺑﺬر ﺗﺎزه‪ ،‬ﻛﺎﻣﻼً ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ و ﻓﺎﻗﺪ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺬر ﻋﻠﻒ ﻫﺮز ﻳﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎن دﻳﮕـﺮ در‬
‫اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ -2‬ﺗﻴﻤﺎر ﻗﺒﻞ از ﻛﺸﺖ؛ ﮔﺎﻫﻲ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺬر ﺑﻌﻀﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺳﺒﺰ ﺷﻮد ﻗﺒﻞ از روﻳـﺶ‬
‫ﻳﺎ ﻛﺸﺖ ﺑﺬر ﺑﺎﻳﺪ ﻋﻤﻠﻴﺎﺗﻲ را ﺑﺮ روي آنﻫﺎ اﻧﺠﺎم دﻫﻴﻢ ﺗﺎ ﺑﺬرﻫﺎ را ﺑﺮاي ﺟﻮاﻧﻪ زدن آﻣﺎده‬
‫ﻛﻨﻴﻢ و اﺻﻄﻼﺣﺎً ﺑﻪ آن ﺗﻴﻤﺎرﻫﺎي ﻗﺒﻞ از ﻛﺸﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻗﺒﻞ از ﻛﺎﺷﺖ ﺑﺬر‬

‫‪56‬‬
 ‫ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻗﺒﻞ از ﻛﺸﺖ ﺑﺬر را ﺗﻴﻤﺎرﻫﺎي ﻗﺒﻞ از ﻛﺎﺷﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ‪:‬‬

‫اﻟﻒ( ﺧﻴﺴﺎﻧﺪن ﺑﺬور‬

‫ب( رﻓﻊ ﺳﺮﻣﺎ ‪ :Stratification‬اﻳﻦ اﺻﻄﻼح ﺑﺮاي آن دﺳﺘﻪ از ﺑﺬرﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣـﻲﺷـﻮد‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮاي روﻳﺶ ﻧﻴﺎز ﺑﻪﻳﻚ دوره ﺳﺮﻣﺎ دﻫﻲ دارﻧﺪ ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ ﻳﻚ دوره ﺳﺮﻣﺎ را ﻃﻲ ﻧﻜﻨﻨﺪ‬
‫ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺟﻮاﻧﻪ زدن ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ج( ﻧﺮم ﻛﺮدن ﭘﻮﺳﺖ ﻫﺎي ﺳﺨﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ اﺳﻴﺪ ﺳـﻮﻟﻔﻮرﻳﻚ‪ :‬ﭘﻮﺳـﺖ ﻫـﺎي‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺨﺖ ﺑﻌﻀﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺗﺎ ﻧﺮم ﻧﺸﻮﻧﺪ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺟﻮاﻧﻪ زﻧﻲ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻮع ﮔﻴﺎه و ﻧﻴﺎز ﻣﺎ‪ ،‬روش ﺗﻜﺜﻴﺮ ﺟﻨﺴﻲ ﻳﺎ ﻏﻴﺮ ﺟﻨﺴﻲ را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﻴﺎز‬
‫ﺑﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻳﻜﺪﺳﺖ و ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ دارﻳﻢ از ﺗﻜﺜﻴﺮ روﻳﺸﻲ ﻳﺎ ﻏﻴﺮ ﺟﻨﺴﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣـﻲﻛﻨـﻴﻢ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮاي ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻓﻀﺎي ﺳﺒﺰ از روش ﺗﻜﺜﻴﺮ ﺑﺬري اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻮع ﺑﺬر )رﻳﺰي و درﺷﺘﻲ( ﻧـﻮع ﻛﺎﺷـﺖ ﻓـﺮق ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﺬرﻫﺎي رﻳـﺰ‬
‫اﻃﻠﺴﻲ را اﺑﺘﺪا ﺑﺎ ﺧﺎك ﺧﻴﻠﻲ ﺳﺒﻚ ﻣﺨﻠﻮط ﻧﻤﻮده و ﺳﭙﺲ در ﺳﻄﺢ ﺧﺎك ﮔﻠﺪان ﻣـﻮرد‬
‫ﻧﻈﺮ ﭘﺨﺶ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﭘﻮﺷﺶ روي ﺑﺬر ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﺑﺬر ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ ،‬ﺣـﺪود‬
‫ﻧﻴﻢ ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﺧﺎك روي ﺑﺬرﻫﺎ رﻳﺨﺘﻪ و آﺑﻴﺎري ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﺣﺘﻴﺎط اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴـﺮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻴﻜـﻪ‬
‫ﺑﺬرﻫﺎ رﺷﺪ ﻛﺮده و ‪ 4‬ﺑﺮﮔﻲ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻴﺎه ﺑﻪ ﮔﻠﺪان اﺻﻠﻲ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑـﺬرﻫﺎي ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﮔﻞ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻬﺎر درﺷﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻓﻮاﺻﻞ ﻣﻌﻴﻦ در ﮔﻠﺪان ﻛﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و روي آﻧﻬـﺎ‬
‫را ﺑﺎ ﺧﺎك ﺑﻴﺸﺘﺮي )ﺣﺪود ‪ 1/5-2‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ( ﻣﻲ ﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪ و آب ﻣﻲدﻫﻨﺪ )‪.(15‬‬

‫‪ -6-2‬ﺗﻜﺜﻴﺮ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻳﺎ روﻳﺸﻲ‬

‫ﺗﻜﺜﻴﺮ روﻳﺸﻲ ﻳﻜﻲ از روش ﻫﺎي ازدﻳﺎد و ﺗﻜﺜﻴﺮ ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﻣـﻲ ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ ﻗـﺎدر اﺳـﺖ در‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺗﻜﺜﻴﺮ ﺟﻨﺴﻲ در ﻣﺪت ﻛﻮﺗﺎه ﺗﺮي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﺑﻜﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﭘﺎﻳـﻪ ﻣـﺎدري‬
‫ﺧﻮد ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬اﻳﻦ روش ﺗﻜﺜﻴﺮ در ﺣﻔﻆ وارﻳﺘﻪ ﻫﺎي ﻣﻄﻠﻮب ﻣـﺎدري ﻧﻘـﺶ‬
‫ﻣﻬﻤﻲ دارد‪ .‬ﺗﻜﺜﻴﺮ روﻳﺸﻲ از ﻃﺮﻳﻖ اﻧﺪام ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﺳﺎﻗﻪ‪ ،‬رﻳﺸﻪ‪ ،‬رﻳـﺰوم‪ ،‬ﭘﻴـﺎز‬
‫و ﻛﻮرم اﻧﺠﺎم ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ روش در ﻣﻮرد ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺬر ﻛﻤﺘﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﻨـﺪ ﻣﻄـﺮح‬

‫‪57‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ )‪.(7‬‬

‫‪ -6-3‬اﺳﺘﻔﺎده از روش ﻫﺎي ﺑﻴﻮﺗﻜﻨﻮﻟﻮژي در ﺗﻜﺜﻴﺮ و ازدﻳﺎد ﮔﻴﺎﻫﺎن‬

‫اﺳﺘﻔﺎده از روش ﻫﺎي ﺑﻴﻮﺗﻜﻨﻮﻟﻮژي ﺑﻪ ﻣﻨﻈـﻮر ﺗﻜﺜﻴـﺮ و اﻓـﺰاﻳﺶ ﺗـﻮان ژﻧﺘﻴﻜـﻲ ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬
‫داروﻳﻲ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺳﺮﻳﻊ ﺗﺮ و دﻗﻴﻖ ﺗﺮ ژﻧﻮﺗﻴﭗ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﺮآورده ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺗﻮﻟﻴﺪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻔﻴﺪ و از ﻟﺤﺎظ ﺗﺠﺎري ﺑﺴﻴﺎر ﺳﻮدآور ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻛﺘـﺎب ﺣﺎﺿـﺮ‪،‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ روش ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻴﻮﺗﻜﻨﻮﻟﻮژي ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ در زﻣﻴﻨﻪ ﺑﻬﺮه وري ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬
‫ﺑﻪ ﻛﺎر روﻧﺪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﺑﺨﺶ ﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﺑﻴﻮﺗﻜﻨﻮﻟﻮژي ﻛﺸﺖ ﺑﺎﻓﺖ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻛﺎرﺑﺮدﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ آن در‬
‫زﻣﻴﻨﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ ،‬از ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮرﺳﻲ اﺳﺖ )‪6‬و ‪.(32‬‬

‫‪ -6-3-1‬ﻛﺸﺖ ﺑﺎﻓﺖ‬
‫ﻛﺸﺖ ﺑﺎﻓﺖ روش ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ دارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ روش ﻫـﺎ اﺷـﺎره ﺧﻮاﻫـﺪ‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -6-3-1-1‬ﺑﺎززاﻳﻲ در ﺷﺮاﻳﻂ آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ‬
‫ﺗﻜﺜﻴﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن در ﺷﺮاﻳﻂ آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ‪ ،‬روﺷﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻔﻴﺪ ﺟﻬﺖ ﺗﻮﻟﻴﺪ داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﺎ‬
‫ﻛﻴﻔﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬روش ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺑﺮاي ﺗﻜﺜﻴﺮ در آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه وﺟﻮد دارد ﻛﻪ از ﺟﻤﻠﻪ آﻧﻬﺎ‪،‬‬
‫رﻳﺰازدﻳﺎدي اﺳﺖ‪ .‬رﻳﺰازدﻳﺎدي ﻓﻮاﻳﺪ زﻳﺎدي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ روش ﻫـﺎي ﺳـﻨﺘﻲ ﺗﻜﺜﻴـﺮ دارد‪ .‬ﺑـﺎ‬
‫رﻳﺰازدﻳﺎدي ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺮخ ﺗﻜﺜﻴﺮ را ﺑﺎﻻ ﺑﺮد و ﻣﻮاد ﮔﻴـﺎﻫﻲ ﻋـﺎري از ﭘـﺎﺗﻮژن ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﻛـﺮد‪.‬‬
‫ﮔﺰارش ﻫﺎي زﻳﺎدي در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺑﻜﺎرﮔﻴﺮي ﺗﻜﻨﻴﻚ ﻛﺸﺖ ﺑﺎﻓـﺖ ﺟﻬـﺖ ﺗﻜﺜﻴـﺮ ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬
‫داروﻳﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ روش ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد ﻛﻠﻮنﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ از ﺗﻴﺮه ﻻﻟﻪ در ﻣﺪت ‪120‬‬
‫روز ﺑﻴﺶ از ‪ 400‬ﮔﻴﺎه ﻛﻮﭼﻚ ﻫﻤﮕﻦ و ﻳﻚ ﺷﻜﻞ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ‪ 90‬درﺻﺪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ رﺷﺪ‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﺧﻮد اداﻣﻪ دادﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﺻﻼح ﮔﻞ اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﻪ‪ ،‬از ﻧﻈـﺮ ﺻـﻔﺎت ﺳـﺎﺧﺘﺎري‪ ،‬ﻣﻘـﺪار‬
‫ﺑﻴﻮﻣﺎس‪ ،‬ﻣﻴﺰان ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه و ﻏﻴﺮه ﺑﺎ ﻣﺸﻜﻼت زﻳﺎدي ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺷﺪ وﻟﻲ ﺑﺎ ﺗﻜﺜﻴـﺮ روﻳـﺸﻲ‬
‫اﻳﻦ ﮔﻴﺎه از راه ﻛﺸﺖ ﺑﺎﻓﺖ و ﺳﻠﻮل‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮ آن ﻣﺸﻜﻼت ﻏﻠﺒﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬در ﻫﻤﻴﻦ راﺑﻄﻪ‬
‫ﻣﺆﺳﺴﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﻮداﻛـﺎﻻز در ﻣﺠﺎرﺳـﺘﺎن از ﻃﺮﻳـﻖ ﻛـﺸﺖ ﺑﺎﻓـﺖ و ﺳـﻠﻮل ﮔـﻞ‬

‫‪1-In-Vitro Regeneration‬‬

‫‪58‬‬
‫اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﻪ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ آﻛﺴﻔﻮرد‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭘﺎﻳﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﺎﻣﻼً ﻫﻤﮕﻦ و ﻳﻚ ﺷﻜﻞ از ﮔﻴﺎه ﻣﺬﻛﻮر‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن دﻳﮕﺮ ﻛﻪ در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن اﻣﺮوزه ﺑﻪ روش ﻛـﺸﺖ ﺑﺎﻓـﺖ‬
‫ﺗﻜﺜﻴـﺮ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ ‪Cinchona ،Digitalis spp ،Rehmannia glutinosa‬‬
‫‪Rauvolfia‬‬ ‫‪ Isoplexis‬و‬ ‫‪canariensis ،Catharanthus‬‬ ‫‪roseus ،ledgeriana‬‬
‫‪ serpentine‬اﺷﺎره ﻛﺮد )‪ 19‬و ‪.(32‬‬

‫‪ -6-3-1-2‬ﺑﺎززاﻳﻲ از ﻃﺮﻳﻖ ﺟﻨﻴﻦ زاﻳﻲ ﺳﻮﻣﺎﺗﻴﻚ )ﻏﻴﺮ ﺟﻨﺴﻲ(‬

‫ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﺆﺛﺮ ﺟﻨﻴﻦﻫﺎي ﺳﻮﻣﺎﺗﻴﻚ‪ ،‬ﭘـﻴﺶ ﻧﻴـﺎزي ﺑـﺮاي ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﮔﻴﺎﻫـﺎن در ﺳـﻄﺢ‬
‫ﺗﺠﺎري اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻨﻴﻦ زاﻳﻲ ﺳﻮﻣﺎﺗﻴﻚ ﻓﺮآﻳﻨﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﻲ آن ﮔﺮوﻫـﻲ از ﺳـﻠﻮل ﻫـﺎ ﻳـﺎ‬
‫ﺑﺎﻓﺖ ﻫﺎي ﺳﻮﻣﺎﺗﻴﻚ‪ ،‬ﺟﻨﻴﻦﻫﺎي ﺳﻮﻣﺎﺗﻴﻚ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻨﻴﻦﻫﺎ ﺷﺒﻴﻪ ﺟﻨﻴﻦﻫﺎي‬
‫زﻳﮕﻮﺗﻲ )ﺟﻨﻴﻦﻫﺎي ﺣﺎﺻﻞ از ﻟﻘﺎح ﺟﻨﺴﻲ( ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﻣﺤﻴﻂ ﻛﺸﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻬﺎل ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎززاﻳﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺟﻨﻴﻦ زاﻳﻲ ﺳـﻮﻣﺎﺗﻴﻚ از ﻳـﻚ ﺳـﻠﻮل‪،‬‬
‫در ﺑﺴﻴﺎري از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در اﻳﻦ ﺣﺎﻟـﺖ ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﻣﺘﻔﺎوت ﺳﻠﻮل ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻳﻚ ﺗﺮﻛﻴـﺐ داروﻳـﻲ‪ ،‬ﻣـﻲﺗـﻮان‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﺑﺎ وﻳﮋﮔﻲ ﺑﺮﺗﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﻴﺎه اوﻟﻴﻪ ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﻧﻤـﻮد‪ .‬از ﺟﻤﻠـﻪ ﮔﻴﺎﻫـﺎن داروﻳـﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ از آﻧﻬﺎ ﺟﻨﻴﻦ ﺳﻮﻣﺎﺗﻴﻚ ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻮارد زﻳﺮ را ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪،Podophyllum‬‬ ‫‪hexandrum ،Bunium‬‬ ‫‪persicum ،Acacia‬‬ ‫‪catechu ،Aesculus‬‬
‫‪ Psoralea corylifolia‬و ‪.(32) Hippocastanum‬‬

‫‪- -6-3-1-3‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ از ﻃﺮﻳﻖ ﻧﮕﻬﺪاري در ﺳﺮﻣﺎ‬

‫ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮﻛﺸﺖ ﺑﺎﻓﺖ و ﺳﻠﻮل ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮاي ﻧﮕﻬﺪاري ﻛﺎﻟﺘﻴﻮارﻫﺎي ﻣـﻮرد ﻧﻈـﺮ در ﺑﺎﻧـﻚ‬
‫ژن ﻳﺎ ﺑﺮاي ﻧﮕﻬﺪاري ﻃﻮﻻﻧﻲ ﻣﺪت اﻧﺪامﻫﺎي ﺗﻜﺜﻴﺮ ﮔﻴﺎه در ﻣﺤﻴﻂ ﻧﻴﺘﺮوژن ﻣـﺎﻳﻊ‪ ،‬اﻗـﺪام‬
‫ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻧﮕﻬﺪاري در ﺳﺮﻣﺎ‪ ،‬ﻳﻚ ﺗﻜﻨﻴﻚ ﻣﻔﻴﺪ ﺟﻬﺖ ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻛﺸﺖ ﻫـﺎي ﺳـﻠﻮﻟﻲ در ﺷـﺮاﻳﻂ‬
‫آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ روش ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻴﺘﺮوژن ﻣﺎﻳﻊ )‪ -196‬درﺟﻪ ﺳـﺎﻧﺘﻲﮔـﺮاد(‬
‫ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺳﻠﻮﻟﻲ و ﺳﺎﻳﺮ ﻓﺮآﻳﻨـﺪﻫﺎي ﻣﺘـﺎﺑﻮﻟﻴﻜﻲ و ﺑﻴﻮﺷـﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﺘﻮﻗـﻒ ﺷـﺪه و در‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎﻓﺖ ﻳﺎ ﺳﻠﻮل ﮔﻴﺎﻫﻲ را ﻣﺪت زﻣﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻧﮕﻬﺪاري و ﺣﻔـﻆ ﻧﻤـﻮد‪ .‬ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪاﻳﻨﻜﻪ ﻣﻲﺗﻮان از ﻛﺸﺖ ﻫﺎي ﻧﮕﻬﺪاري ﺷﺪه در ﺳﺮﻣﺎ‪ ،‬ﮔﻴﺎه ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺎززاﻳﻲ ﻛﺮد‪ ،‬ﻟﺬا‬

‫‪59‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫اﻳﻦ ﺗﻜﻨﻴﻚ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ روﺷﻲ ﻣﻔﻴﺪ ﺟﻬﺖ ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳـﻲ د ﻣﻌـﺮض اﻧﻘـﺮاض‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺑﺮاﺳﺎس ﮔﺰارﺷﺎت ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه‪ ،‬روش ﻧﮕﻬﺪاري در ﺳﺮﻣﺎ‪ ،‬روﺷﻲ ﻣﺆﺛﺮ ﺟﻬـﺖ‬
‫ﻧﮕﻬﺪاري ﻛﺸﺖ ﻫﺎي ﺳﻠﻮﻟﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻨﻨﺪه آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪ ﻫﻤﭽﻮن‪Rauvollfia ،‬‬
‫‪ serpentine‬و ‪ Hyoscyamus spp‬اﺳﺖ )‪.(32‬‬

‫‪ -6-3-1-4‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫از ﻟﺤﺎظ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺗﻜﻨﻴﻚ ﻛﺸﺖ ﺑﺎﻓﺖ ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر‪ ،‬در ﺳﺎل ﻫﺎي ‪1940-1939‬‬
‫در ﻣﻮرد ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در ﺳﺎل ‪ 1956‬ﺑﻮد ﻛـﻪﻳـﻚ ﺷـﺮﻛﺖ داروﻳـﻲ در‬
‫ﻛﺸﻮر اﻣﺮﻳﻜﺎ )‪ (Pfizer Inc‬اوﻟﻴﻦ ﺑﻴﻤﺎر را از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﻫﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻛﺸﺖ‬
‫ﺗﻮدهاي ﺳﻠﻮل ﻫﺎ‪ ،‬درﻣﺎن ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻛﻮل و اﺳﺘﺎﺑﻮ )‪ (19‬و ﻫﺒـﻞ و ﻫﻤﻜـﺎران )‪ (19‬ﺗﻮاﻧـﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮي از ﺗﺮﻳﺒﺎت وﻳﺴﻨﺎﺟﻴﻦ‪ 1‬و دﻳﻮﺳـﻨﺠﻴﻦ‪ 2‬را ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از ﻛـﺸﺖ ﺑﺎﻓـﺖ در‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻛﺸﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ )اﺳﺘﺨﺮاج از ﮔﻴﺎه ﻛﺎﻣﻞ( ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻧﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻨﺒﻊ ﺑﺴﻴﺎري از‬
‫ﻣﻮاد ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺮﻛﻴﺐ داروﻳﻲ ﻣﺼﺮف ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮآوردهﻫﺎي ﺣﺎﺻـﻞ‬
‫از ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺴﻢ ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ 3‬ﺟﺰء ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﺗﺮﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ 4‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫از ﻛﺸﺖ ﺑﺎﻓﺖ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ را در ﺷﺮاﻳﻂ آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﻤـﻮد‪ .‬ﻻزم‬
‫ﺑﻪ ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ‪ ،‬دﺳﺘﻪاي ﻣﻮاد از ﻗﺒﻴﻞ اﺳﻴﺪﻫﺎي ﭘﻴﭽﻴﺪه‪ ،‬ﻻﻛﺘﻮنﻫـﺎ‪،‬‬
‫ﻓﻼوﻧﻮﺋﻴﺪﻫﺎ و آﻧﺘﻮﺳﻴﺎﻧﻴﻦﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﺼﺎره ﻳﺎ ﭘﻮدرﻫﺎي ﮔﻴـﺎﻫﻲ در درﻣـﺎن‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﺑﻴﻤﺎري ﻫﺎي ﺷﺎﻳﻊ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ )‪.(19‬‬

‫‪ -6-3-1-4-1‬راﻫﻜﺎرﻫﺎي اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳـﻪ ﮔﻴـﺎﻫﻲ از ﻃﺮﻳـﻖ ﻛـﺸﺖ‬

‫ﺑﺎﻓﺖ‬
‫‪ -1‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺤﺮك ﻫﺎي )‪ (Elicitors‬زﻧﺪه و ﻏﻴـﺮ زﻧـﺪهاي ﻛـﻪ ﻣـﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﻣـﺴﻴﺮﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﻜﻲ ﺳﻨﺘﺰ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳـﻪ را ﺗﺤـﺖ ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﻗـﺮار داده و ﻣﻴـﺰان ﺗﻮﻟﻴـﺪ آﻧﻬـﺎ را‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻻزم ﺑﻪ ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺤﺮك ﻫﺎ در ﺷﺮاﻳﻂ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻧﻴـﺰ ﺑـﺮ ﮔﻴـﺎه ﺗـﺄﺛﻴﺮ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻳﻚ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﺧﺎص ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪1-Visnagin‬‬
‫‪2-Diosgenin‬‬
‫‪3-Secondary Metabolite‬‬
‫‪4-Phytochemical‬‬

‫‪60‬‬
‫‪ -2‬اﻓﺰودن ﺗﺮﻛﻴﺐ اوﻟﻴﻪ )‪ (Precursor‬ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﻣﺤﻴﻂ ﻛﺸﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ دﻳـﺪﮔﺎه ﻛـﻪ ﺗﻮﻟﻴـﺪ‬
‫ﻣﺤﺼﻮل ﻧﻬﺎﻳﻲ در ﻧﺘﻴﺠﻪ وﺟﻮد اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت در ﻣﺤﻴﻂ ﻛﺸﺖ‪ ،‬اﻟﻘﺎء ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -3‬اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻳﻚ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ در اﺛﺮ اﻳﺠﺎد ژﻧﻮﺗﻴﭗ ﻫﺎي ﺟﺪﻳـﺪي ﻛـﻪ از ﻃﺮﻳـﻖ‬
‫اﻣﺘﺰاج ﭘﺮوﺗﻮﭘﻼﺳﺖ ﻳﺎ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ژﻧﺘﻴﻚ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻮاد ﻣﻮﺗﺎژن ﺟﻬﺖ اﻳﺠﺎد وارﻳﺘﻪﻫﺎي ﭘﺮﺑﺎزده‪.‬‬
‫‪ -5‬ﻛﺸﺖ ﺑﺎﻓﺖ رﻳﺸﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ )رﻳﺸﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺎﻓﺖ ﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﭘﺘﺎﻧـﺴﻴﻞ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺟﻬﺖ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ دارد( )‪.(6‬‬
‫ﻣﺜﺎل ﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞ ذﻛﺮ زﻳﺎد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺼﻮر ﻣﻲﺷﻮد ﻫﺮ ﻣﺎدهاي ﺑﺎ ﻣﻨـﺸﺎء ﮔﻴـﺎﻫﻲ‪ ،‬از ﺟﻤﻠـﻪ‬
‫ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻛﺸﺖ ﺳﻠﻮﻟﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﺮد‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎﺗﻲ ﻛـﻪ‬
‫از ﻃﺮﻳﻖ ﻛﺸﺖ ﺳﻠﻮﻟﻲ و ﻛﺸﺖ ﺑﺎﻓﺖ ﺑﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ اﻧﺒﻮه رﺳﻴﺪ داروي ﺿﺪ ﺳـﺮﻃﺎن ﺗﺎﻛـﺴﻮل‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ دارو ﻛﻪ در درﻣﺎن ﺳﺮﻃﺎنﻫﺎي ﺳﻴﻨﻪ و ﺗﺨﻤﺪان ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ رود از ﭘﻮﺳـﺖ ﺗﻨـﻪ‬
‫درﺧﺖ ﺳﺮﺧﺪار‪ 1‬اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬از آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﺗﺎﻛـﺴﻮل ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ وﺟـﻮد ‪10‬‬
‫ﻫﺴﺘﻪ اﺳﺘﺮوﺋﻴﺪي در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ آن ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ و ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ درﺧﺘـﺎن‬
‫ﺳﺮﺧﺪار ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي اﺳﺘﺨﺮاج اﻳﻦ ﻣﺎده ﺑﺴﻴﺎر اﻧﺪك اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا رﻫﻜﺎر دﻳﮕﺮي را ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ‬
‫ﺗﺎﻛﺴﻮل ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺗﺎﻛﺴﻮل از ﺗﻜﻨﻴﻚ ﻛﺸﺖ ﺑﺎﻓﺖ و‬
‫ﻛﺸﺖ ﻗﺎرچ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ روي درﺧﺖ رﺷﺪ ﻛﺮده اﻧﺪ ﺗﺎﻛﺴﻮل ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ )‪.(19‬‬
‫ﺳﻮﻻﺳﻮدﻳﻦ‪ 2‬ﻧﻴﺰ از ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت دﻳﮕﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﻛﺸﺖ ﺳﻮﺳﭙﺎﻧﺴﻴﻮن ﺳﻠﻮﻟﻲ ﮔﻴـﺎه‬
‫‪ Solanum eleganifoliu‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﻫﺎي دﻳﮕـﺮي ﻛـﻪ از ﻃﺮﻳـﻖ‬
‫ﺗﻜﻨﻴﻚ ﻛﺸﺖ ﺑﺎﻓﺖ و در ﻣﻘﻴﺎس ﺗﺠﺎري ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷـﻮد ﺷـﻴﻜﻮﻧﻴﻦ‪ 3‬رﻧﮕـﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺜـﺎل‬
‫ﻫﺎﻳﻲ زﻳﺮ ﮔﻮﻳﺎي ﻛﺎراﻳﻲ ﺗﻜﻨﻴﻚ ﻛﺸﺖ ﺑﺎﻓﺖ در ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪ ﭘﻴﺮوﻟﻴﺰﻳﺪﻳﻦ‪ 4‬از ﻛﺸﺖ ﺑﺎﻓﺖ رﻳﺸﻪاي ‪ ،Senecio sp‬ﺳﻔﺎﻟﻴﻦ‪ 5‬و اﻣﺘـﻴﻦ از‬
‫‪6‬‬

‫ﻛﺸﺖ ﻛﺎﻟﻮس ‪ ،Cephaelis ipecacuanha‬آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪ ﻛﻮﺋﻴﻨﻮﻟﻴﻦ‪ 7‬از ﻛـﺸﺖ ﺳﻮﺳﭙﺎﻧـﺴﻴﻮن‬

‫ﺳﻠﻮﻟﻲ ‪ Cinchona ledgerione‬و اﻓﺰاﻳﺶ ﺑﻴﻮﺳﻨﺘﺰ آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪ ﻫﺎي اﻳﻨﺪوﻟﻲ ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از‬
‫ﻛﺸﺖ ﺳﻮﺳﭙﺎﻧﺴﻴﻮن ﺳﻠﻮﻟﻲ ﮔﻴﺎه )‪.(32‬‬

‫‪1-Taxus brevilifolia L.‬‬

‫‪2-Solasodin‬‬
‫‪3-Shikonin‬‬
‫‪4-Pyrolizidine‬‬
‫‪5-Cephaelin‬‬
‫‪6-Emetine‬‬
‫‪7-Quinolin‬‬

‫‪61‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫‪ -6-3-1-4-2‬اﺳﺘﻔﺎده از ﺑﻴﻮرآﻛﺘﻮرﻫﺎ در ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ‬

‫ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﺎ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت داروﻳﻲ در ﺷﺮاﻳﻂ آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻓﻮاﻳـﺪ‬
‫زﻳﺎدي در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﺨﺮاج اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺗﺤﺖ ﺷﺮاﻳﻂ ﻃﺒﻴﻌـﻲ دارد‪ .‬ﻛﻨﺘـﺮل‬
‫دﻗﻴﻖ ﭘﺎرﻣﺘﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣـﻮاد ﺣﺎﺻـﻞ در ﻃـﻮل زﻣـﺎن ﺗﻐﻴﻴـﺮ‬
‫ﻧﻜﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﻲ در ﺷﺮاﻳﻂ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﻮاد ﻣﺮﺗﺒﺎً ﺗﺤﺖ ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﺷـﺮاﻳﻂ آب و ﻫـﻮاﻳﻲ و‬
‫آﻓﺎت و دﻳﮕﺮ ﻋﻮاﻣﻞ زﻧﺪه و ﻏﻴﺮ زﻧﺪه ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت زﻳﺎدي در زﻣﻴﻨـﻪ اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫از ﻛﺸﺖ ﻫﺎي ﺳﻮﺳﭙﺎﻧﺴﻴﻮن و ﺳﻠﻮل ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴـﺖ ﻫـﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳـﻪ ﺻـﻮرت‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﺑﺰارﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻛﺸﺖ وﺳﻴﻊ ﺳﻠﻮل ﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻴﻮراﻛﺘﻮرﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ )‪.(32‬‬
‫ﺑﻴﻮرآﻛﺘﻮرﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﺑﺰار در ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺗﺠﺎري ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ از ﻃﺮﻳـﻖ روش ﻫـﺎي‬
‫ﺑﻴﻮﺗﻜﻨﻮﻟﻮژﻳﻚ‪ ،‬ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺰاﻳﺎﻳﻲ اﺳﺘﻔﺎده از ﺑﻴﻮرآﻛﺘﻮرﻫﺎ در ﻛﺸﺖ اﻧﺒﻮه ﺳﻠﻮل‬
‫ﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻛﻨﺘﺮل ﺑﻬﺘﺮ و دﻗﻴﻖ ﺗﺮ ﺷﺮاﻳﻂ ﺧﺎص ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﺑـﺮاي ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﺻـﻨﻌﺘﻲ ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت ﻓﻌـﺎل‬
‫زﻳﺴﺘﻲ از ﻃﺮﻳﻖ ﻛﺸﺖ ﺳﻮﺳﭙﺎﻧﺴﻴﻮن ﺳﻠﻮﻟﻲ‬
‫‪ -2‬اﻣﻜﺎن ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺷﺮاﻳﻂ در ﻃﻮل ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﺸﺖ ﺳﻠﻮﻟﻲ در ﺑﻴﻮرآﻛﺘﻮر‬
‫‪ -3‬ﺟﺎﺑﺠﺎﻳﻲ و ﺣﻤﻞ ﻧﻘﻞ آﺳﺎن ﺗﺮ ﻛﺸﺖ )ﻣﺜﻼً ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﻣﺎﻳﻪ ﻛﻮﺑﻪ در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ راﺣﺖ‬
‫اﺳﺖ(‬
‫‪ -4‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪاﻳﻨﻜﻪ در ﺷﺮاﻳﻂ ﻛﺸﺖ ﺳﻮﺳﭙﺎﻧﺴﻴﻮن‪ ،‬ﺟﺬب ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﺑﻪ وﺳـﻴﻠﻪ ﺳـﻠﻮل‬
‫ﻫﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﻧﺮخ ﺗﻜﺜﻴﺮ ﺳﻠﻮل ﻫـﺎ زﻳـﺎد ﺷـﺪه و ﺑـﻪ ﺗﺒـﻊ آن ﻣﻴـﺰان ﻣﺤـﺼﻮل‬
‫)ﺗﺮﻛﻴﺐ زﻳﺴﺘﻲ( ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -5‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﭽﻪﻫﺎ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ و ازدﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﻴﻮرآﻛﺘﻮر ﺑﺮاي ﻛﺸﺖ ﻫﺎي ﺟﻨﻴﻦ زا و ارﮔﺎﻧﺰاي ﭼﻨﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳــﺖ ﻛــﻪ از آن ﺟﻤﻠــﻪ ﻣــﻲﺗــﻮان ﺑــﻪ ﺗﻮﻟﻴــﺪ ﻣﻘــﺎدﻳﺮ زﻳــﺎدي ﺳــﻨﺎﻧﮕﺌﻴﻨﺎرﻳﻦ‪ 1‬از ﻛــﺸﺖ‬
‫ﺳﻮﺳﭙﺎﻧﺴﻴﻮن ﺳﻠﻮﻟﻲ ‪ Papaver somniferum‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺑﻴﻮرآﻛﺘـﻮر‪ ،‬اﺷـﺎره ﻛـﺮد‪ .‬ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪاﻳﻨﻜﻪ ﺑﻴﻮرآﻛﺘﻮرﻫﺎ ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﻬﻴﻨﻪ را ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ از ﺳﻠﻮل ﻫﺎي‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲآورﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺗﻐﻴﻴﺮات زﻳﺎدي در ﺟﻬﺖ ﺑﻬﻴﻨﻪ ﺳﺎزي اﻳﻦ ﺳﻴـﺴﺘﻢﻫـﺎ‪ ،‬ﺑـﺮاي ﺗﻮﻟﻴـﺪ‬

‫‪1-Sanguinarine‬‬

‫‪62‬‬
‫ﻣﻮاد ﺑﺎ ارزش داروﻳﻲ )ﺑﺎ ﻣﻨﺸﺎء ﮔﻴـﺎﻫﻲ( ﻫﻤﭽـﻮن ﺟﻴﻨـﺴﻨﻮﺳﺎﻳﺪ‪ 1‬و ﺷـﻴﻜﻮﻧﻴﻦ ﺻـﻮرت‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ )‪.(32‬‬

‫‪ -6-4‬ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ژﻧﺘﻴﻚ‬
‫ﺷﺎﺧﻪ ﺑﻌﺪي ﺑﻴﻮﺗﻜﻨﻮﻟﻮژي ﻛﻪ در زﻣﻴﻨﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ دارد‪ ،‬ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ‬
‫ژﻧﺘﻴﻚ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻫﺎي اﺧﻴﺮ در زﻣﻴﻨﻪ ژﻧﺘﻴﻚ ﮔﻴﺎﻫﻲ و ﺗﻜﻨﻮﻟﻮژي ‪ DNA‬ﻧﻮﺗﺮﻛﻴـﺐ‪،‬‬
‫ﻛﻤﻚ ﺷﺎﻳﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻮد و ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت در زﻣﻴﻨﻪ ﺑﻴﻮﺳﺘﻨﺰ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳـﻪ ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻤﻲ از ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت در زﻣﻴﻨﻪ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳـﻪ‪ ،‬ﺑـﺮ روي ﺷﻨﺎﺳـﺎﻳﻲ و‬
‫دﺳﺘﻜﺎري ژﻧﺘﻴﻜﻲ آﻧﺰﻳﻢﻫﺎي دﺧﻴﻞ در ﻣﺴﻴﺮ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﻜﻲ ﺳﻨﺘﺰ ﻳﻚ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺖ ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﺰار ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﻪ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳـﻲ ژﻧﺘﻴـﻚ و در اﻛﺜـﺮ ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎي ﮔﻴـﺎﻫﻲ و‬
‫ﺑﺨﺼﻮص ﮔﻴﺎﻫﺎن دوﻟﭙﻪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ رود‪ ،‬ﻳﻚ ﺑﺎﻛﺘﺮي ﺧﺎﻛﺰي ﺑﻪ ﻧﺎم آﮔﺮوﺑﺎﻛﺘﺮﻳﻮم اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﻦ ﺑﺎﻛﺘﺮي ﺑﻴﻤﺎري ﻫـﺎي ﺗﻮﻣـﻮر ﮔـﺎل ﻃﻮﻗـﻪ‪ 2‬و رﻳـﺸﻪ ﻣـﻮﻳﻲ‪ 3‬را در‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺳﺒﺐ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﻛﻪ رﻳﺸﻪﻫـﺎي ﻣـﻮﻳﻲ ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﺷـﺪه ﺑـﻪ‬
‫وﺳﻴﻠﻪ ﮔﻮﻧﻪاي از اﻳﻦ ﺑﺎﻛﺘﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم ‪ ،A. rhizogenes‬ﺑﺎﻓﺘﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴـﺖ‬
‫ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﭘﺎﻳﺪاري و ﺗﻮﻟﻴﺪ زﻳﺎد اﻳﻦ ﺑﺎﻓـﺖ ﻫـﺎ در ﺷـﺮاﻳﻂ ﻛـﺸﺖ ﻋـﺎري از‬
‫ﻫﻮرﻣﻮن‪ ،‬ﺗﺎﻛﻨﻮن ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي داروﻳﻲ زﻳﺎدي ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ ﺑﺎﻛﺘﺮي ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﻛـﻪ از‬
‫آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻛﺸﺖ رﻳﺸﻪ ﻣﻮﻳﻲ ﮔﻴﺎه داروﻳﻲ ‪ Artemisia annua‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻮﻟﻴـﺪ‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺐ داروﻳﻲ ﻓﻌﺎل‪ ،‬اﺷﺎره ﻛﺮد )‪.(19‬‬

‫‪ -6-4-1‬ﻧﺸﺎﻧﮕﺮﻫﺎي ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ‬
‫ﺑﺨﺶ ﻣﻬﻢ ﺑﻌﺪي داراي ﻛـﺎرﺑﺮد ﻓـﺮاوان در ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﮔﻴﺎﻫـﺎن داروﻳـﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﻧـﺸﺎﮔﺮﻫﺎي‬
‫ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﺒﻞ از اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﻮارد ﻛﺎرﺑﺮد ﻧﺸﺎﻧﮕﺮﻫﺎي ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷـﻮد‪ ،‬ﻻزم‬
‫اﺳﺖ دﻻﻳﻞ ﻟﺰوم اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﺸﺎﻧﮕﺮﻫﺎي ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ در زﻣﻴﻨﻪ ﮔﻴﺎﻫـﺎن داروﻳـﻲ ذﻛـﺮ ﺷـﻮد‬
‫)‪.(13‬‬
‫دﻻﻳﻞ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﺸﺎﻧﮕﺮﻫﺎي ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ در زﻣﻴﻨﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬
‫ﻓﺎﻛﺘﻮرﻫﺎﻳﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﺧﺎك و ﺷﺮاﻳﻂ آب و ﻫﻮاﻳﻲ‪ ،‬ﺑﻘﺎي ﻳـﻚ ﮔﻮﻧـﻪ ﺧـﺎص و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬

‫‪1-Ginsonoside‬‬
‫‪2-Crown Gall Tumour‬‬
‫‪3-Hairy Root‬‬

‫‪63‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﻣﺤﺘﻮاي ﺗﺮﻛﻴﺐ داروﻳﻲ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ ﺣﺎﻻﺗﻲ ﻋﻼوه ﺑـﺮ‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻴﻦ ژﻧﻮﺗﻴﭗ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻳﻚ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻔﺎوت دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد از ﻟﺤﺎظ ﺗﺮﻛﻴﺐ داروﻳـﻲ‬
‫ﻓﻌﺎل ﻧﻴﺰ اﺧﺘﻼف وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬در ﻫﻨﮕﺎم اﺳﺘﻔﺎده ﺗﺠﺎري از اﻳﻦ ﮔﻴﺎه دو ﻓـﺎﻛﺘﻮر‪ ،‬ﻛﻴﻔﻴـﺖ‬
‫ﻧﻬﺎﻳﻲ داروي اﺳﺘﺤﺼﺎﻟﻲ از اﻳﻦ ﮔﻴﺎه را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺤﺘﻮاي ﻳﻚ ﺗﺮﻛﻴﺐ داروﻳﻲ ﺧﺎص در ﮔﻴﺎه ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‬
‫‪ -2‬اﺷﺘﺒﺎه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻳﻚ ﺗﺮﻛﻴﺐ داروﻳﻲ ﺧﺎص ﺑﺎ اﺛﺮ ﻛﻤﺘﺮ ﻛﻪ از ﮔﻴﺎﻫﺎن دﻳﮕﺮ ﺑﺪﺳﺖ آﻣـﺪه‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺗﺮﻛﻴﺐ داروﻳﻲ اﺻﻠﻲ ﻛﻪ از ﮔﻴﺎه اﺻﻠﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻔﺎوت ﻫﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺸﻜﻼت زﻳﺎدي را در ﺗﻌﻴﻴﻦ و ﺗﺸﺨﻴﺺ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺧـﺎص ﺑـﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از روش ﻫﺎي ﺳﻨﺘﻲ )ﻣﺮﻓﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ و ﻣﻴﻜﺮوﺳﻜﻮﭘﻲ(‪ ،‬ﺑـﻪ دﻧﺒـﺎل ﺧﻮاﻫـﺪ داﺷـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي روﺷﻦ ﺷﺪن ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﻣﺜﺎل زﻳﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد )‪.(13‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻛﻮﺋﻴﻨﻮن ﻳﻚ ﺗﺮﻛﻴﺐ داروﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﭘﻮﺳﺖ درﺧـﺖ ﺳـﻴﻨﻜﻮﻧﺎ ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﻣـﻲآﻳـﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻮﺳﺖ درﺧﺘﺎن ﺳﻴﻨﻜﻮﻧﺎ ﻛﻪ در ﺟﻠﮕﻪﻫﺎي ﻛﺸﺖ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎوي ﻛﻮﺋﻴﻨﻮﻧﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ از‬
‫ﻟﺤﺎظ داروﻳﻲ ﻓﻌﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻬﻲ از اﻳﻦ درﺧـﺖ وﺟـﻮد دارﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺮ روي‬
‫ﺗﭙﻪﻫﺎ و زﻣﻴﻦﻫﺎي ﺷﻴﺒﺪار رﺷﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و از ﻟﺤﺎظ ﻣﺮﻓﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ در ﺟﻠﮕﻪﻫﺎ رﺷﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﻛﻮﺋﻴﻨﻮن ﻓﻌﺎل وﺟﻮد ﻧﺪارد )‪.(13‬‬
‫در ﻃﻮل دﻫﻪﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬اﺑﺰارﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺳﺎزي داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﻪ وﺟـﻮد‬
‫آﻣﺪه اﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ارزﻳـﺎﺑﻲ ﻣﺎﻛﺮوﺳـﻜﻮﭘﻴﻚ و ﻣﻴﻜﺮوﺳـﻜﻮﭘﻴﻚ و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻧﻴﻤـﺮخ‬
‫ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‪ 2‬ﻣﻮاد ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﻮده اﻧﺪ‪ .‬ﻗﺎﺑﻞ ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻧﻴﻤـﺮخ ﺷـﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬اﻟﮕـﻮي ﺷـﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬
‫وﻳﮋهاي ﺑﺮاي ﻳﻚ ﮔﻴﺎه اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻋﺼﺎره آن ﮔﻴﺎه ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺗﻜﻨﻴـﻚ ﻫـﺎﻳﻲ ﭼـﻮن‬
‫‪ TLC‬و ‪ HPTLC‬و ‪ HPLC‬ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ارزﻳﺎﺑﻲ ﻣﺎﻛﺮوﺳﻜﻮﭘﻴﻚ ﻣﻮاد ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮن ﺷﻜﻞ‪ ،‬اﻧﺪازه‪ ،‬رﻧﮓ‪ ،‬ﺑﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺧـﺼﻮﺻﻴﺎت ﺳـﻄﺢ ﮔﻴـﺎه‪ ،‬ﻣـﺰه و‬
‫ﻏﻴﺮه ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳـﻦ‪ ،‬ﺑـﺴﻴﺎري از ﺗﻜﻨﻴـﻚ ﻫـﺎي آﻧـﺎﻟﻴﺰ ﻫﻤﭽـﻮن آﻧـﺎﻟﻴﺰ‬
‫ﺣﺠﻤﻲ‪ ،3‬ﻛﺮوﻣﺎﺗﻮﮔﺮاﻓﻲ ﮔﺎزي‪ ،4‬ﻛﺮوﻣﺎﺗﻮﮔﺮاﻓﻲ ﺳﺘﻮﻧﻲ‪ 5‬و روش ﻫﺎي اﺳﭙﻜﺘﺮوﻓﺘﻮﻣﺘﺮﻳﻚ‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﻛﻨﺘﺮل ﻛﻴﻔﻲ و اﺳـﺘﺎﻧﺪارد ﺳـﺎزي ﻣـﻮاد دراروﻳـﻲ ﮔﻴـﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻣـﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده ﻗـﺮار‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ )‪.(29‬‬

‫‪1-Cinchona‬‬
‫‪2-Chemoprofiling‬‬
‫‪3-Volumetric Analysis‬‬
‫‪4-Gas Chromatography‬‬
‫‪5-Column Chromatography‬‬

‫‪64‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ در روش ﻫﺎي ﻓﻮق‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت زﻳـﺎدي در ﻣـﻮرد ﻳـﻚ ﮔﻴـﺎه داروﻳـﻲ و ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت‬
‫داروﻳﻲ ﻣﻮﺟﻮد در آن ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﺸﻜﻼت زﻳﺎدي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه دارد‪ .‬ﻣـﺜﻼً ﺑـﺮاي‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﻳﻚ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻧـﺸﺎﻧﮕﺮ ﺟﻬـﺖ ﺷﻨﺎﺳـﺎﻳﻲ ﻳـﻚ ﮔﻴـﺎه داروﻳـﻲ‬
‫ﺧﺎص‪ ،‬ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺨﺘﺺ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺧﺎص ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬در ﺣـﺎﻟﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ داراي ﻳﻚ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑـﻴﻦ‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ و ﻳﺎ ﺗﺮﻛﻴﺐ داروﻳﻲ ﺧﺎص ﻣﺪﻧﻈﺮ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﭘﻮﺷﺎﻧﻲ ﻣﻌﻨﻲ داري وﺟﻮد دارد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿـﻮع در ﻣـﻮرد ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت ﻓﻨـﻮﻟﻲ و‬
‫اﺳﺘﺮوﻟﻲ ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ اﺳﺖ )‪.(29‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻬﻢ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻴﻤﺮخ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ را ﻣﺤﺪود ﻣﻲﺳـﺎزد‪ ،‬اﺑﻬـﺎم در‬
‫دادهﻫﺎي ﺣﺎﺻﻞ از اﻧﮕﺸﺖ ﻧﮕـﺎري ﺷـﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‪ 1‬اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ اﺑﻬـﺎم‪ ،‬در اﺛـﺮ ﺗﺠﻤـﻊ ﻣـﻮاد‬
‫ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ در ﭘﺮوﻓﻴﻞ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺣﺎدث ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﻓﺎﻛﺘﻮرﻫﺎي دﻳﮕـﺮي ﭘﺮﻓﻴـﻞ‬
‫ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﮔﻴﺎه را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻛﻪ از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ ﻓﺎﻛﺘﻮرﻫﺎ ﻣـﻲﺗـﻮان ﻓﺎﻛﺘﻮرﻫـﺎي دروﻧـﻲ‬
‫ﭼﻮن ﻋﻮاﻣﻞ ژﻧﺘﻴﻜﻲ و ﻓﺎﻛﺘﻮرﻫﺎي ﺑﺮوﻧﻲ ﭼﻮن ﻛﺸﺖ‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺖ‪ ،‬ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن و ﺷـﺮاﻳﻂ‬
‫اﻧﺒﺎرداري ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ را ذﻛﺮ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺷﻴﻤﻴﻮﺗﺎﻛﺴﻮﻧﻮﻣﻴﻜﻲ )ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﻮﺟﻮد در ﮔﻴـﺎه( ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻣﻌﻤـﻮل در آزﻣﺎﻳـﺸﮕﺎهﻫـﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﻴﺎر ﻛﻴﻔـﻲ در ﻣـﻮرد ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴـﺖ ﻫـﺎي‬
‫ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ‪ ،‬ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗـﺮار ﻣـﻲﮔﻴﺮﻧـﺪ و ﺑـﺮاي ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻛﻤـﻲ اﻳـﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت‪ ،‬اﺳـﺘﻔﺎده از‬
‫ﻧﺸﺎﻧﮕﺮﻫﺎي وﻳﮋه )ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ( ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ آن ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﺑﺘﻮان ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳـﻲ را‬
‫از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﺸﺨﻴﺺ داد‪ ،‬ﻳﻚ اﻟﺰام اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ راﺑﻄﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ در ﻓﻮق ذﻛﺮ ﺷـﺪ‪،‬‬
‫در ﻫﺮ ﮔﻴﺎه ﻳﻚ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮدا را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ )‪.(19‬‬
‫ﻣﺸﻜﻠﻲ ﻛﻪ در ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺻﻔﺎت ﻣﺮﻓﻮﻟﻮژﻳﻚ وﺟﻮد‬
‫دارد‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺎمﻫﺎي ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﺘﻔﺎوت در ﻣﻮرد ﻳﻚ ﮔﻴـﺎه در ﻧـﻮاﺣﻲ ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺟﻬـﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻧـﺎدر و ﻣﻔﻴـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎي‬
‫دﻳﮕﺮي ﻛﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻣﺮﻓﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﮔﻴﺎه اﺻﻠﻲ ﺷﺒﻴﻪ اﻧﺪ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﻓﺮض ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﻜﻼت ﻣﻮﺟﻮد در زﻣﻴﻨﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﮔﻴﺎﻫـﺎن داروﻳـﻲ ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از‬
‫روش ﻫﺎي ﺳﻨﺘﻲ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ در زﻣﻴﻨﻪاﻳﺠﺎد ﻧـﺸﺎﻧﮕﺮ ‪ ،DNA‬اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫از اﻳﻦ ﺗﻜﻨﻴﻚ ﻧﻮﻳﻦ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﺑﺰاري ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ در اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺎرا از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣـﺆﺛﺮ داروﻳـﻲ‬

‫‪1-Chemical Fingerprinting‬‬

‫‪65‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﻣﺤﺴﻮب ﺷﻮد‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ ﻣﺰاﻳـﺎ اﻳـﻦ ﻧـﺸﺎﻧﮕﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻋـﺪم واﺑـﺴﺘﮕﻲ ﺑـﻪ ﺳـﻦ و ﺷـﺮاﻳﻂ‬
‫ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮؤﻳﻜﻲ و ﻣﺤﻴﻄﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪاﻳـﻦ ﻓﺎﻛﺘﻮرﻫـﺎ ﻧﻘـﺶ ﻣﻬـﻢ و ﻣﺤـﺪود‬
‫ﻛﻨﻨﺪهاي در ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﺗﻜﺜﻴﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮﻓﻴﻠﻲ ﻛﻪ اﻧﮕﺸﺖ ﻧﮕـﺎري ‪ DNA‬ﻳـﻚ‬
‫ﮔﻴﺎه داروﻳﻲ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﻛﺎﻣﻼً ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ اﺧﺘﺼﺎص دارد ﻛﻪ در اﺻـﻼح و ﺗﻜﺜﻴـﺮ‬
‫ﻳﻚ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮﺗﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮاي اﺳﺘﺨﺮاج ‪ DNA‬ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣـﺎده‬
‫آزﻣﺎﻳﺸﻲ در آزﻣﺎﻳﺸﺎت ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺑﺎﻓﺖ ﺗﺎزه‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان از ﺑﺎﻓـﺖ ﺧـﺸﻚ‬
‫ﻧﻴﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد و از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﺷﻜﻞ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺮاي ارزﻳﺎﺑﻲ آن ﮔﻮﻧﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﻧـﺪارد‪.‬‬
‫ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﻳﺠﺎد ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ روش ﻫـﺎي ﻣﺒﺘﻨـﻲ‬
‫ﺑﺮ ﻫﻴﺒﺮﻳﺪاﺳﻴﻮن )ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ ،(RFLP‬روش ﻫﺎي ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ‪) PCR‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ (AFLP‬و روش ﻫﺎي‬
‫ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺗﻮاﻟﻲ ﻳﺎﺑﻲ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ (ITS‬اﺷﺎره ﻛﺮد )‪.(19‬‬

‫‪ -6-4-2‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد ﻛﺎرﺑﺮد ﻧﺸﺎﻧﮕﺮﻫﺎي ‪ DNA‬در زﻣﻴﻨﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫‪ -6-4-2-1‬ارزﻳﺎﺑﻲ ﺗﻨﻮع ژﻧﺘﻴﻜﻲ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ژﻧﻮﺗﻴﭗ )‪(Genotyping‬‬

‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﻮاد داروﻳﻲ ﻓﻌﺎل ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳـﻲ را از‬
‫ﻟﺤﺎظ ﻛﻤﻲ و ﻛﻴﻔﻲ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫـﺪ‪ .‬ﺑـﺮ ﭘﺎﻳـﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت اﻧﺠـﺎم ﺷـﺪه‪ ،‬ﻋﻮاﻣـﻞ‬
‫ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻣﺤﻞ روﻳﺶ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در ﺳﻪ ﻣﺤﻮر زﻳﺮ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺮ ﻣﻘﺪار ﻛﻞ ﻣﺎده ﻣﺆﺛﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬
‫‪ -2‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺮ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪه ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮ‬
‫‪ -3‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺮ ﻣﻘﺪار ﺗﻮﻟﻴﺪ وزن ﺧﺸﻚ ﮔﻴﺎه‬

‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻛﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﻋﻤﺪهاي ﺑﺮ ﻛﻤﻴﺖ و ﻛﻴﻔﻴـﺖ ﻣـﻮاد ﻣـﺆﺛﺮ آﻧﻬـﺎ ﻣـﻲﮔـﺬارد‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﻧﻮر‪ ،‬درﺟﻪ ﺣﺮارت‪ ،‬آﺑﻴﺎري و ارﺗﻔﺎع ﻣﺤﻞ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻴﺎز اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﻪ‬
‫دﻗﺖ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺗﻨـﻮع‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺑﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ را از ﻟﺤﺎظ ﺗﻐﻴﻴﺮات در ﺳـﻄﻮح ﻣﻮﻟﻜـﻮل )‪ (DNA‬ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮآورد از ﺗﻨﻮع ژﻧﺘﻴﻜﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﺻﻼﺣﻲ‪ ،‬ﺗﻜﺜﻴـﺮ و ﻣـﺪﻳﺮﻳﺖ و‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ از ژرم ﭘﻼﺳﻢ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر رود‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻛﻪ از ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ‬
‫ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﺑﺮاي ارزﻳﺎﺑﻲ ﺗﻨﻮع ژﻧﺘﻴﻜﻲ در ژرم ﭘﻼﺳﻢ آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻮارد‬

‫‪66‬‬
 ‫زﻳﺮ را ﻧﺎم ﺑﺮد )‪.(32‬‬
‫‪Taxus‬‬ ‫‪،Neem ،Juniperus‬‬ ‫‪communis‬‬ ‫‪L. ،Codonopsis‬‬ ‫‪pilosula ،Allium‬‬
‫‪ Andrographis paniculata ،wallichiana‬و ‪Schoenoprasum L.‬‬

‫‪ -6-4-2-2‬ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ دﻗﻴﻖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫از ﻧﺸﺎﻧﮕﺮﻫﺎي ‪ DNA‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ دﻗﻴﻖ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻣﻬﻢ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻛﺮد‪ .‬اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه در ﻣﻮرد ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ و ﻳﺎ وارﻳﺘـﻪﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ از‬
‫ﻟﺤﺎظ ﻣﺮﻓﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ و ﻓﻴﺘﻮﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺷﺒﻴﻪ اﻧﺪ‪ ،‬دو ﭼﻨـﺪان ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﮔـﺎﻫﻲ ﻣﻤﻜـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﺑﺮ اﺛﺮ اﺻﻼح ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻛﺎﻟﺘﻴﻮارﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮﺟﻮد آﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ از ﻧﻈﺮ ﻇـﺎﻫﺮ ﺑـﺎ‬
‫ﺳﺎﻳﺮ اﻓﺮاد آن ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻧﺪارد وﻟﻲ از ﻧﻈﺮ ﻛﻤﻴﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﻮاد ﻣـﺆﺛﺮ اﺧـﺘﻼف ﻫـﺎي‬
‫زﻳﺎدي ﺑﺎ آﻧﻬﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟـﺖ اﺻـﻼح ﻛﻨﻨـﺪﮔﺎن ﭼﻨـﻴﻦ ﮔﻴﺎﻫـﺎﻧﻲ ﺑﺎﻳـﺪ ﺗﻤـﺎم‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت آن ﻛﺎﻟﺘﻴﻮار را از ﻧﻈﺮ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮ ارﺋﻪ دﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ و ﻣﻌﺮﻓـﻲ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻣﺬﻛﻮر ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺻﺮف ﻫﺰﻳﻨﻪ و زﻣﺎن زﻳﺎد از ﻧﻈﺮ ﻛـﺴﺐ اﻃﻼﻋـﺎت ﮔـﺴﺘﺮده‬
‫درﺑﺎره ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺴﻤﻲﮔﻴﺎه ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه اﻣﻜﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﭘـﺬﻳﺮي وﺿـﻌﻴﺖ‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﺗﺮاوش ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮ در ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ روﻳﺶ ﮔﻴﺎه ﻫﻤﻮاره ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺻـﻼح‬
‫ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل از ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ‪ RAPD‬و ‪ PBR‬ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ دﻗﻴﻖ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ‪ Panax ginseng‬در ﺑﻴﻦ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺟﻴﻨﺴﻴﻨﮓ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮﺧـﻲ از‬
‫ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ از ﻳﻚ راﻫﻜﺎر ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم ‪ DALP1‬ﺑـﺮاي ﺷﻨﺎﺳـﺎﻳﻲ دﻗﻴـﻖ ‪ Panax ginseng‬و‬
‫‪ Panax quinquefolius‬اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﻧﺪ )‪.(19‬‬

‫‪ -6-4-2-3‬اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻴﻤﻮﺗﺎﻳﭗ ﻫﺎي‪ 2‬ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ‬

‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ دﻗﻴﻖ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻏﻠﻈﺖ ﻣﺎده ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻓﻌﺎل ﮔﻴـﺎﻫﻲ ﻧﻴـﺰ ﺑـﺮاي‬
‫ﻛﻨﺘﺮل ﻛﻴﻔﻲ ﻳﻚ ﮔﻴﺎه داروﻳﻲ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮﻫﺎي )‪ (DNA QTL‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻘﺪار‬
‫آن ﺗﺮﻛﻴﺐ داروﻳﻲ ﺧﺎص ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺟﻬﺖ ﻛﻨﺘﺮل ﻛﻴﻔﻲ و ﻛﻤﻲ ﻣﻮاد ﺧﺎم‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻣﺆﺛﺮ واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﻻزم ﺑﻪ ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻔﺎوت ﺑﻴﻦ ﻛﻴﻤﻮﺗﺎﻳﭗ ﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ‪،‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﻣﺎده ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻓﻌﺎل آﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﭘﺮﻓﻴﻞ ﻫﺎي ﺣﺎﺻـﻞ از ﻧـﺸﺎﻧﮕﺮﻫﺎي ‪DNA‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺟﻬﺖ ﺗﻌﻴﻴﻦ رواﺑﻂ ﻓﻴﻠﻮژﻧﺘﻴﻜﻲ )ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي( ﺑـﻴﻦ ﻛﻴﻤﻮﺗﺎﻳـﭗ ﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬

‫‪1-Direct Amplification of Length Polymorphism‬‬

‫‪2-Chemotypes‬‬

‫‪67‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﻳﻚ ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻴﺎه داروﻳﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر روﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ﻫﺎي اﺧﻴﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت زﻳﺎدي ﺑﻪ ﻣﻨﻈـﻮر ﺗﻌﻴـﻴﻦ‬
‫راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮﻫﺎي ‪ DNA‬و ﺗﻨﻮﻋﺎت ﻛﻤﻲ و ﻛﻴﻔـﻲ ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت ﻓﻌـﺎل داروﻳـﻲ در ﺑـﻴﻦ‬
‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان ﻧﺰدﻳﻚ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ ،‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻳﺎ در ﺣﺎل اﻧﺠﺎم اﺳـﺖ‪.‬‬
‫از ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﻴﺮي ﺗﻮأم ﺗﻜﻨﻴﻚ ﻫﺎي ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ و ﺗﻜﻨﻴﻚ ﻫـﺎي آﻧـﺎﻟﻴﺰي دﻳﮕـﺮ ﭼـﻮن‬
‫‪ TLC‬و ‪ HPLC‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﺎ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪﻳﻚ ﮔﻮﻧﻪ داروﻳﻲ ﺧـﺎص و ﺑـﻪ ﺗﺒـﻊ آن‬
‫ﻛﻨﺘﺮل ﻛﻴﻔﻲ و ﻛﻤﻲ ﺗﺮﻛﻴﺐ داروﻳﻲ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ در ﺳﻄﺢ ﺻﻨﻌﺘﻲ اﻓﺰاﻳﺶ دﻫـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫ﻣﺜﺎل ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﻨﻮع ژﻧﺘﻴﻜـﻲ ‪ ،Artimisia annua‬ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﻨﺒـﻊ ﺗﺮﻛﻴـﺐ ﺿـﺪ ﻣﻼرﻳـﺎي‬
‫آرﺗﻤﻴﺰﻳﻨﻴﻦ‪ ،1‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ژﻧﻮﺗﻴﭗ ﻫﺎي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در ﺳﺮاﺳﺮ ﻫﻨﺪ‪ ،‬از ﻟﺤـﺎظ ﻣﺤﺘـﻮاي‬
‫اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺐ )ﻣﻘﺪار ﻣﺎده ﻣﺆﺛﺮه آرﺗﻤﺰﻳﻨﻴﻦ( ﺗﻨﻮع ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮرﺳﻲ ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از‬
‫ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ‪) RAPD‬ﻳﻚ ﻧﻮع ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ‪ (DNA‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ )‪.(32‬‬

‫‪ -6-4-2-4‬اﺻﻼح ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫اﮔﺮﭼﻪ ﻛﺎﺷﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﻪ ﻫﺰاران ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد وﻟﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ در ﻣـﻮرد‬
‫اﺻﻼح آﻧﻬﺎ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪاي ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ و در ﺣـﺎل ﺣﺎﺿـﺮ‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻛﺎﻟﺘﻴﻮارﻫﺎي ﻣﻔﻴﺪ ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه ﺑﺮ اﺛﺮ اﺻﻼح ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ اﻧﺪك اﺳﺖ‪ .‬ﻫـﺪف از‬
‫اﺻﻼح ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻛﻤﻴﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ آن دﺳﺘﻪ از ﻣﻮاد ﻣـﺆﺛﺮ در اﻳـﻦ ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺻﻨﺎﻳﻊ داروﻳﻲ از اﻫﻤﻴﺖ ﺧﺎﺻﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ﻫﺎي اﺧﻴﺮ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺧﺎﺻﻲ از ﺟﺎﻧﺐ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻛـﺸﻮرﻫﺎي ﺟﻬـﺎن در ارﺗﺒـﺎط ﺑـﺎ اﺻـﻼح اﻳـﻦ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ راﺑﻄﻪ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺣﺎﺻـﻞ از اﻧﮕـﺸﺖ ﻧﮕـﺎري‬
‫ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ را در ﭘﻴﺸﺒﺮد اﻫﺪاف اﺻـﻼﺣﻲ اﻳـﻦ ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬
‫ﻳﺎري ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺻﻔﺎت اﺻﻼﺣﻲ در ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻮارد زﻳﺮ را ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬
‫ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﻪ آﻓﺎت و ﺑﻴﻤﺎري ﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ اﻧﺪام ﻣﺤﺘﻮي ﻣﺎده ﻣﺆﺛﺮ)ﻣﺜﻼً زودرس‬
‫ﺑﻮدن ﻣﻴﻮه(‪ ،‬دوام اﻧﺪام ﻣﺬﻛﻮر از ﻧﻈﺮ اﺳﺘﺤﺼﺎل )ﻣﺜﻼً ﻧﺮﻳﺨﺘﻦ ﻣﻴﻮه و ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧـﺪن آن در‬
‫ﮔﻴﺎه ﺑﻪ ﻣﺪت ﻛﺎﻓﻲ(‪ ،‬ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ و ﻫﻤﺰﻣﺎﻧﻲ رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ اﻧﺪامﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﺤـﺼﺎل )ﻣـﺜﻼً‬
‫رﺳﻴﺪه ﺷﺪن ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﻴﻮهﻫﺎ و ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﺒﻮدن ﻣﻴﻮهﻫﺎي ﻛﺎل و رﺳـﻴﺪه(‪ ،‬ﻗﺎﺑـﻞ ﺟﻤـﻊ‬
‫آوري ﺑﻮدن ﻣﺤﺼﻮل ﺑﺎ ﻣﺎﺷﻴﻦ‪ ،‬ﻓﻘﺪان اﻋﻀﺎي ﻣﺰاﺣﻢ اﺳﺘﺤﺼﺎل ﭼﻮن ﺧﺎرﻫـﺎي ﻣﻮﺟـﻮد‬
‫در ﺳﺎﻗﻪ‪ ،‬ﺑﺮگ‪ ،‬ﻣﻴﻮه و ﻏﻴﺮه‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬در ﻛﺸﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ ﺗﻮﻟﻴـﺪ‬

‫‪1-Artemisinin‬‬

‫‪68‬‬
‫اﻧﺒﻮه ﻣﺤﺼﻮل اﻧﺪاﻣﻲﻛﻪ ﻣﺤﺘﻮي ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ از ﻣﺎده ﻣﺆﺛﺮ ﺧﺎﺻﻲ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺑـﻪ ﺗﻮﻟﻴـﺪ‬
‫ﻛﻤﺘﺮ از اﻧﺒﻮه اﻧﺪاﻣﻲﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﺎده ﻣﺆﺛﺮ را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﺮواش ﻣﻲدﻫﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮﻫﺎي ‪ ،ISSR-PCR‬ﺗﻜﻨﻴﻜـﻲ ﻣـﺆﺛﺮ و ﻛـﺎرا‬
‫ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﮔﻴﺎﻫﭽﻪﻫﺎي زﻳﮕﻮﺗﻲ )ﮔﻴﺎﻫﭽﻪﻫﺎي ﺣﺎﺻـﻞ از ﺗﻼﻗـﻲ ﺟﻨـﺴﻲ( در ﺗﻼﻗـﻲ‬
‫ﻫﺎي ﺑﻴﻦ ﭘﻠﻮﺋﻴﺪي در ﻣﺮﻛﺒﺎت اﺳﺖ )‪.(19‬‬

‫‪ -6-4-2-5‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﺸﺎﻧﮕﺮﻫﺎ در زﻣﻴﻨﻪ ﻏﺬاداروﻫﺎ‬

‫ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻧﺸﺎﻧﮕﺮﻫﺎي ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ‪ DNA‬در ﻃﻴﻒ وﺳـﻴﻌﻲ از ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺧﻮراﻛﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮارد اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﻨـﻮع ژﻧﺘﻴﻜـﻲ‪،‬‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ارﻗﺎم‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺻﻼﺣﻲ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ژنﻫﺎي ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎري‪ ،‬ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻣﺤـﻞ‬
‫ژﻧﻬﺎي ﺻﻔﺎت ﻛﻤﻲ )‪ ،(QTL‬آﻧﺎﻟﻴﺰ ﺗﻨﻮع ژرم ﭘﻼﺳﻢ ﺧﺎرﺟﻲ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺳـﺎﻳﻲ ﺟﻨـﺴﻲ ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬
‫دوﭘﺎﻳﻪ و آﻧﺎﻟﻴﺰ ﻓﻴﻠﻮژﻧﺘﻴﻚ و ﻏﻴﺮه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺎس ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺗﺤﺎدﻳﻪ اروﭘـﺎ‪ ،‬ﻣﺒﻨـﻲ ﺑـﺮ‬
‫ﺑﺮﭼﺴﺐ ﮔﺬاري‪ 1‬ﻏﺬاﻫﺎ و ﻣﺤـﺼﻮﻻت ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﻳﺎﻓﺘـﻪ ژﻧﺘﻴﻜـﻲ‪ ،2‬ﭼﻨـﺪﻳﻦ ﻛـﺸﻮر اروﭘـﺎﻳﻲ‬
‫ﻫﻤﭽﻮن آﻟﻤﺎن و ﺳﻮﺋﻴﺲ‪ ،‬روش ﻫﺎي ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ‪ RCR‬را ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻤﻲ اﻳﻦ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﻏﺬاﻫﺎ‪ ،‬در ﺳﻄﺢ ﻛﺸﻮر ﺧﻮد ﺗﻮﺳﻌﻪ داده اﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻛﺸﻮر اﻳﺮﻟﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﺆﺳـﺴﻪاي را‬
‫ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻓﺮآوردهﻫﺎي ژﻧﺘﻴﻜﻲ ﻓﺎﻗﺪ ﻣﺠﻮز ﻛﻪ در ﺑﺎزارﻫﺎي ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ وارد ﺷﺪهاﻧـﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ذرت ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ ژﻧﺘﻴﻜﻲ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻜﻨﻴﻚ ‪ ،PCR‬ﺗﺄﺳـﻴﺲ‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ )‪.(19‬‬

‫‪1-Labeling‬‬
‫‪2-GMO‬‬

‫‪69‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ و ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫اﻫﺪاف‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن ﻓﺼﻞ‪ ،‬داﻧﺸﺠﻮ ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ زﻳﺮ آﺷﻨﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻧﺤﻮهي ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺮداﺷﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬
‫‪ .2‬ﻧﺤﻮهي ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ و ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻮاﻣﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻘﺶ ﺑﻪ ﺳﺰاﻳﻲ در‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ دارد‪ .‬دﻗﺖ و اﻧﺘﺨﺎب روش ﻫﺎي ﺻﺤﻴﺢ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ و ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻀﻤﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪه ﺗﺪاوم و اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻛﺸﻮرﻫﺎي در ﺣﺎل ﺗﻮﺳﻌﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﺪم آﮔﺎﻫﻲ از ﻧﺤﻮة‬
‫ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺮداﺷﺖ و ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﺒﻮد اﻧﺒﺎرﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬ﺳﻄﺢ‬
‫اﻧﺪﻛﻲ از ﻣﺰارع ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ اﺧﺘﺼﺎص ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫‪71‬‬ ‫ﺑﺮداﺷﺖ و ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ و ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﺻﺤﻴﺢ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ و ﺣﻴﺎﺗﻲ در رﺳﻴﺪن‬
‫داروﻫﺎﻳﻲ ﻣﻄﻠﻮب و ﺑﺎ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮداﺷﺖ و ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻗﻮاﻧﻴﻦ و‬
‫ﻣﻘﺮرات ﺧﺎص ﺧﻮد را ﻣﻲ ﻃﻠﺒﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﺣﺘﻲ روش ﺑﺮداﺷﺖ ﻧﺎدرﺳﺖ ﻋﻼوه ﺑﺮ‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮ روي رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﮔﻴﺎﻫﺎن اﺛﺮات ﻣﻨﻔﻲ را ﻣﻲﮔﺬارد ﺑﻠﻜﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﺪﺳﺖ‬
‫آﻣﺪه ﻧﻴﺰ از ارزش و ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻛﻤﺘﺮي ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮداﺷﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫داروﻳﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﺳﺘﻲ و ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎﻋﺚ آﺳﻴﺐ ﺑﻪ ﮔﻴﺎه ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻛﻴﻔﻴﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ را ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻟﻪ و ﭘﻼﺳﻴﺪه ﺷﺪن ﭘﻮﺳﺖ اﻧﺪامﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺧﺎﺻﻴﺖ داروﻳﻲ زﻳﺎدي دارد را از ﺑﻴﻦ ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﻧﺤﻮه ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺮداﺷﺖ و ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﻧﺪام ﻣﻮرد ﻣﺼﺮف ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در آﺧﺮ اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻛﺘﺎب‬
‫روش و زﻣﺎن ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺮداﺷﺖ و ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن اﻧﺪاﻣﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ را‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داد )‪.(18‬‬
‫ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻳﮕﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻮﺳﻴﻠﻪي ﺧﻮد ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻨﻨﺪه ﻳﺎ ﺟﻤﻊ‬
‫ﻛﻨﻨﺪهي آﻧﻬﺎ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ .‬زﻣﺎن ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺟﻤﻊ آوري ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻳﺎ در‬
‫ﻣﺰرﻋﻪ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ وﺟﻮد ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻣﺎدهي ﻣﺆﺛﺮه ﻣﻮﺟﻮد در ﮔﻴﺎه در ﻃﻮل رﺷﺪ آن اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﮔﻴﺎه ﺟﻤﻊ آوري ﺷﺪه ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺮﭼﻪ ﺳﺮﻳﻌﺘﺮ ﺑﻌﺪ از ﺑﺮداﺷﺖ در ﻣﻌﺮض‬
‫ﺧﺸﻚ ﺷﺪن ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮد ﺗﺎ از آﺳﻴﺐ دﻳﺪﮔﻲ ﮔﻴﺎه در ﻫﻨﮕﺎم ﭘﮋﻣﺮدﮔﻲ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﺷﻮد‪ .‬در‬
‫اﻛﺜﺮ ﻣﻮارد‪ ،‬از روش ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﮔﻴﺎه زﻳﺮ ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﻴﺪ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻧﻮر‬
‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﺎﻋﺚ از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻦ ﻣﻮاد اوﻟﻴﻪ ﮔﺮدﻳﺪه و ﮔﻴﺎه ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ زرد و ﻗﻬﻮهاي ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﺳﺎﻧﺲ ﮔﻴﺮي ﺟﻤﻊ آوري ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﺑﺎ ﻧﻮر‬
‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻳﻚ ﺳﻮم و ﺣﺘﻲ در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﮔﻞ ﮔﻨﺪم و ﻧﻌﻨﺎع ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻳﻚ ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻮاد‬
‫اوﻟﻴﻪ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد اﺳﺘﺜﻨﺎء وﺟﻮد دارد و اﻳﻨﻜﻪ ﻗﺮار دادن‬
‫ﮔﻴﺎه ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ در ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻗﺒﻞ از اﻧﺘﻘﺎل آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺳﺮﭘﻮﺷﻴﺪه ﺟﻬﺖ‬
‫اﻧﺒﺎرداري ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد )ﺑﺮاي ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﮔﻮﺷﺘﻲ و آﺑﺪار( )‪.(7‬‬
‫ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﻳﻚ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﺪرﻳﺠﻲ رﻃﻮﺑﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻏﻠﺐ ﻗﺒﻞ از ﺧﺸﻚ‬
‫ﻛﺮدن ﺑﺮاي از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن ﮔﺮد و ﺧﺎك ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ در ﺟﺮﻳﺎن آب ﺷﺴﺘﻪ و ﺳﭙﺲ‬
‫ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﺳﺎﻳﻪ و در اﻧﺒﺎرﻫﺎي واﺟﺪ‬
‫ﺗﻬﻮﻳﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﺑﺮگﻫﺎ ﻛﺎر ﻧﺴﺒﺘﺎً آﺳﺎﻧﻲ اﺳﺖ اﻣﺎ در ﻣﻮرد‬
‫اﻧﺪامﻫﺎﻳﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﺳﺎﻗﻪ ﻛﻪ رﻃﻮﺑﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي را در ﺧﻮد دارﻧﺪ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻤﻞ‬

‫‪71‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬ ‫‪72‬‬

‫ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﺑﺎﻳﺪ آن ﻗﺪر اداﻣﻪ ﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮان ﮔﻴﺎه را ﻛﻮﺑﻴﺪ و ﭘﻮدر ﻧﻤﻮد و ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي‬
‫ﺳﻔﺖ و ﺳﺨﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ در ﺻﻮرت ﺧﻢ ﺷﺪن ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﺷﻜﺴﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ )ﺳﺎﻗﻪ و‬
‫رﻳﺸﻪﻫﺎ(‪ .‬ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﺣﺴﺎس ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﺑﻴﺶ از‬
‫ﺣﺪ ﺿﻤﻦ ﺟﺬب ﮔﺮد و ﺧﺎك ﻣﻘﺪاري از ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه ﻣﻮﺟﻮد در آﻧﻬﺎ را از ﺑﻴﻦ ﻣﻲ ﺑﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﻋﻜﺲ ﮔﻴﺎﻫﺎن در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﻛﺎﻓﻲ ﺧﺸﻚ ﻧﺸﻮﻧﺪ و ﻛﻤﻲ ﻣﺮﻃﻮب ﺑﺎﻗﻲ‬
‫ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از اﺳﺘﻔﺎده ﮔﻨﺪﻳﺪه و ﺧﺮاب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﻧﺪام و زﻣﺎن ﺧﺸﻚ‬
‫ﻛﺮدن‪ ،‬ﻣﺪت و درﺟﻪ ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن و در ﻳﻚ‬
‫ﻣﻜﺎن ﺳﺮﭘﻮﺷﻴﺪه ﻣﻌﻤﻮﻻً ﮔﻞﻫﺎ در ﻣﺪت ‪ 3-8‬روز و ﺑﺮگﻫﺎ در ﻣﺪت ‪ 4-6‬روز ﺧﺸﻚ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﭘﺎﻳﻴﺰ و ﺑﻬﺎر ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺪت ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻣﻨﻈﻮر ﮔﺮدد‪ .‬در ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﺻﻨﻌﺘﻲ‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ دارو‪ ،‬از ﺧﺸﻚ ﻛﻦﻫﺎﻳﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ واﺟﺪ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺗﻬﻮﻳﻪ‪ ،‬ﺣﺮارت ﺳﻨﺞ و‬
‫رﻃﻮﺑﺖ ﺳﻨﺞ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻨﻈﻴﻢ اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ رﻃﻮﺑﺖ و ﺣﺮارت ﻣﺤﻴﻂ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﺪه و ﺧﺸﻚ ﻛﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺗﻮﻣﺎﺗﻴﻚ روﺷﻦ و ﺧﺎﻣﻮش ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ روش ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻣﺤﻴﻂ و ﮔﺮﻣﺎي ﻣﺤﻴﻂ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﻲ‬
‫ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ و ﺳﺮدي ﻫﻮا وﺟﻮد اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎ را ﺿﺮوري ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد ﻛﻪ در زﻣﺴﺘﺎن‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﺎن را در‬
‫اﻧﺒﺎرﻫﺎي ﮔﺮم و در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬در اﻧﺒﺎرﻫﺎي ﻛﻪ ﺗﻬﻮﻳﻪ ﻣﺪاوم و ﻣﻄﻠﻮﺑﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻧﮕﻬﺪاري ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن را درون ﺳﺒﺪﻫﺎ ﻳﺎ ﻗﻔﺴﻪﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ ﻛﻪ از ﺑﺎﻻ و‬
‫ﭘﺎﻳﻴﻦ آن ﻫﻮا ﺟﺮﻳﺎن ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺼﺮف ﮔﻞ آﻧﻬﺎ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ در‬
‫ﻣﻜﺎنﻫﺎﻳﻲ ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻬﻮﻳﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻧﺪامﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺧﺸﻚ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻫﻢ زﻣﺎن ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن آﻧﻬﺎ ﻣﺘﻔﺎوت و ﻫﻢ اﻳﻨﻜﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺧﺸﻚ ﺷﺪن‪ ،‬اﻧﺪامﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آن ﻣﺨﻠﻮط ﺷﺪه و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ اﻧﺪامﻫﺎي‬
‫آن ﺳﺨﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ زﻳﺎدي ﺑﻪ اﻧﺒﺎر ﻛﺮدن آﻧﻬﺎ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﻪ داروﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﺸﻚ و در ﺗﺎرﻳﻜﻲ در ﺟﻌﺒﻪﻫﺎ ﻳﺎ ﺑﺴﺘﻪﻫﺎي ﻣﻘﻮاﻳﻲ ﻳﺎ‬
‫ﻛﺎﻏﺬي ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮﻗﺖ ﻧﮕﻬﺪاري ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬درﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻘﺪار داروﻫﺎ زﻳﺎد ﺑﺎﺷﺪ از‬
‫ﻛﻴﺴﻪﻫﺎي ﻛﺘﺎﻧﻲ ﻛﻪ دور از ﻧﻮر و رﻃﻮﺑﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻧﺒﺎرﻫﺎي ﺑﺰرگ‬
‫اﻳﻦ ﻛﻴﺴﻪﻫﺎ را درون ﺻﻨﺪوﻗﭽﻪﻫﺎي ﭼﻮﺑﻲ و ﻳﺎ ﻓﻠﺰي ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﻲ ﻗﺮار‬
‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ در ﺑﺎﻻ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺑﺮداﺷﺖ‪ ،‬ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن و اﻧﺒﺎرداري ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﻧﺪام ﻣﺼﺮﻓﻲ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻈﻮر در زﻳﺮ ﺑﻪ ﻧﺤﻮه ﺻﺤﻴﺢ‬

‫‪72‬‬
‫‪73‬‬ ‫ﺑﺮداﺷﺖ و ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ‪ ،‬ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن و اﻧﺒﺎرداري اﻧﺪامﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ اﺷﺎره ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‬
‫)‪.(13‬‬

‫رﻳﺸﻪ و رﻳﺰومﻫﺎ‬
‫رﻳﺸﻪ ﻗﺴﻤﺖ زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﮔﻴﺎه را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬رﻳﺸﻪ در اﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻗﺒﻴﻞ‪ :‬رﻳﺸﻪ‬
‫ﺳﺎده ﻳﺎ ﻣﻨﺸﻌﺐ‪ ،‬ﻣﺨﺮوﻃﻲ‪ ،‬اﺳﺘﻮاﻧﻪاي‪ ،‬ﻛﻼﻓﻲ و ﻏﻴﺮه دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬رﻳﺰوم ﻧﻮﻋﻲ ﺳﺎﻗﻪ‬
‫ﺧﺰﻧﺪه زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ رﻳﺸﻪ ﻧﺎﺑﺠﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺒﻖ(‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺮداﺷﺖ رﻳﺸﻪ‬
‫و رﻳﺰوم ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در دورهي ﺧﻮاب ﮔﻴﺎه‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ در زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﺎده ﻣﺆﺛﺮ‬
‫ﺣﺪاﻛﺜﺮ اﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﺮاي ﺟﻤﻊ آوري رﻳﺸﻪ و رﻳﺰوم ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫داروﻳﻲ داﺋﻤﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﺎي دوم و ﺳﻮم و ﺑﺮاي ﮔﻴﺎﻫﺎن دوﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ اوﻟﻴﻦ ﺳﺎل ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻤﻊ آوري ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻛﻤﻴﺎب ﺟﻬﺖ روﻳﺶ و ﺗﻜﺜﻴﺮ ﻣﺠﺪد‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﻘﺪار از رﻳﺸﻪﻫﺎي‬
‫ﮔﻴﺎه ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪاﻳﻦ ﻛﺎر در ﻣﻮرد ﺟﻤﻊ آوري ﻃﺒﻴﻌﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫داروﻳﻲ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻛﻤﻴﺎب و ﻧﺎدر در‬
‫ﻛﺸﻮرﻣﺎن ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻜﺜﻴﺮ آﻧﻬﺎ از ﻃﺮﻳﻖ رﻳﺸﻪ و اﻧﺪامﻫﺎي زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ از ﻗﺒﻴﻞ‬
‫رﻳﺰوم‪ ،‬ﭘﻴﺎز و ﻛﻮرم‪ 1‬ﺑﻮده اﺳﺖ )‪.(7‬‬
‫رﻳﺸﻪ و رﻳﺰوم ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ را ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺒﻞ از ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﺳﺮﻳﻌﺎً و ﺑﻪ ﻣﺪت ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﺑﺎ‬
‫آب ﺟﺎري ﺷﺴﺘﻪ ﺗﺎ ﮔﺮد و ﺧﺎك‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي آﺳﻴﺐ دﻳﺪه و دﻳﮕﺮ ﻣﻮاد زاﺋﺪ آن ﭘﺎك‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺎك ﻛﺮدن ﺑﺎ ﺑﺮس ﻳﺎ وﺳﺎﻳﻞ دﻳﮕﺮ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل در ﻣﻮرد ﮔﻴﺎه‬
‫داروﻳﻲ ﺳﻨﺒﻞ اﻟﻄﻴﺐ ﺳﻠﻮل ﻫﺎي ﺳﻄﺤﻲ و ﭘﻮﺳﺘﻲ آن ﺳﺮﺷﺎر از اﺳﺎﻧﺲ روﻏﻨﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﻳﺸﻪﻫﺎي ﻧﺎزك ﺑﺎ ﺣﺮارت ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺧﺸﻚ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ رﻳﺸﻪﻫﺎي ﺿﺨﻴﻢ را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻃﻮﻟﻲ ﺑﺮﻳﺪ و ﺣﺮارت داد‪ .‬در ﻫﻨﮕﺎم اﻧﺒﺎر ﻛﺮدن‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ دﻗﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺣﺸﺮات در‬
‫ﺑﻴﻦ و داﺧﻞ رﻳﺸﻪﻫﺎ و رﻳﺰومﻫﺎ ﻣﺨﻔﻲ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻗﺒﻞ از اﻧﺒﺎرداري رﻳﺸﻪﻫﺎ‬
‫و رﻳﺰومﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﻮاد ﻛﻢ ﺧﻄﺮ ﺿﺪ ﻋﻔﻮﻧﻲ ﺷﻮﻧﺪ )‪.(7‬‬

‫ﺳﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﻗﺴﻤﺖ اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ ﺳﺎﻗﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮگ ﻳﺎ ﺑﺮگ و ﮔﻞ دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻴﺞ وﺟﻪ ﻧﺒﺎﻳﺪ‬
‫ﺳﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎ را ﺑﺎ دﺳﺖ ﺑﺮداﺷﺖ ﻛﺮد‪ ،‬زﻳﺮا اﻳﻦ ﻧﻮع ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺟﻮان و ﻧﺮم ﺑﻮدن‬

‫‪1-Corm‬‬

‫‪73‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬ ‫‪74‬‬

‫ﺑﺎﻓﺖ ﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ اﻣﻜﺎن آﺳﻴﺐ دﻳﺪﮔﻲ اﻧﺪامﻫﺎي ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﺪه و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﮔﻴﺎه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ در اﻳﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮداﺷﺖ اﻧﺪامﻫﺎي ﺟﻮان و ﺗﺎزهاي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺸﺒﻲ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻓﻘﻂ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺎﻻﻳﻲ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮل ‪20-30‬‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﭼﻮﺑﻲ و داراي‬
‫ﺑﺮگﻫﺎي زرد ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ارزش داروﻳﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻛﻪ رﺷﺪ ﺧﺰﻧﺪه و روي زﻣﻴﻦ‬
‫دارﻧﺪ ﺣﺘﻤﺎً ﺑﻌﺪ از ﺑﺮداﺷﺖ اﻧﺪامﻫﺎي ﻫﻮاﻳﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ آب ﺷﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن‬
‫ﺳﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ رﻳﺸﻪ و اﻧﺪامﻫﺎي زﻳﺮ زﻣﻴﻨﻲ راﺣﺘﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﺳﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ اﻧﺪامﻫﺎي ﺧﺸﻚ ﺷﺪه ﭘﻮدر‪ ،‬و ﻗﺒﻞ از ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮﺑﻲ ﻫﻮادﻫﻲ ﺷﻮﻧﺪ )‪.(7‬‬

‫ﺑﺮگﻫﺎ‬
‫ﺑﺮگﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ در زﻣﺎن اﺑﺘﺪاي ﮔﻞدﻫﻲ ﮔﻴﺎه‪ ،‬ﺟﻤﻊ آوري ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن در اﻳﻦ زﻣﺎن ﻣﻴﺰان‬
‫ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه ﺑﺮگﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻣﻘﺪار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﻳﻚ دﻓﻌﻪ ﻋﺎري از ﺑﺮگ ﻧﺸﻮد و‬
‫ﺻﺪﻣﻪ ﻧﺒﻴﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ درﺻﺪي از ﺑﺮگﻫﺎ ﮔﻴﺎه ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮگﻫﺎي ﺟﻤﻊ‬
‫آوري ﺷﺪه ﺑﺎﻳﺪ ﺟﻮان‪ ،‬ﺷﺎداب‪ ،‬ﺳﺎﻟﻢ و ﻋﺎري از ﻋﻼﻳﻢ ﺑﻴﻤﺎري و آﻓﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از ﺗﻠﻤﺒﺎر و‬
‫ﻣﭽﺎﻟﻪ ﻛﺮدن ﺑﺮگﻫﺎ در ﺟﻌﺒﻪﻫﺎ ﻳﺎ ﺳﺒﺪﻫﺎ ﺟﺪا ﺧﻮداري ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻧﻈﻴﺮ اﺳﻔﺮزه‬
‫و ﭘﻨﻴﺮك در ﺻﻮرت ﺗﻠﻤﺒﺎر ﺷﺪن ﺑﺮگﻫﺎ ﺑﺮ روي ﻫﻢ‪ ،‬ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﮔﺮم ﺷﺪن‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮگﻫﺎي ﮔﻞ اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﻪ در ﺻﻮرت ﻣﭽﺎﻟﻪ ﺷﺪن‪ ،‬ﮔﻠﻮﻛﻮزﻳﺪ ﺧﻮد را از دﺳﺖ‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ از اﻳﻦ ﭘﻴﺶ آﻣﺪ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﺷﻮد‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮگﻫﺎ را ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻻﻳﻪﻫﺎي ﻧﺎزك‪ ،‬ﭘﻬﻦ و ﺧﺸﻚ ﻛﺮد‪ .‬در ﻣﻮرد ﮔﻴﺎﻫﺎن اﺳﺎﻧﺲ دار ﺑﺎﻳﺪ از ﻗﺮار دادن آﻧﻬﺎ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻳﺎ ﺣﺮارت ﻫﺎي ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ‪ 35‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد‬
‫اﺟﺘﻨﺎب ﻛﺮد )‪.(7‬‬

‫ﮔﻞﻫﺎ‬
‫ﮔﻞﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮگﻫﺎي ﺷﻜﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ روي ﻳﻚ ﺷﺎﺧﻪي ﻛﻮﺗﺎه ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ زﻣﺎن ﺟﻤﻊ آوري ﮔﻞﻫﺎ در ﻫﻮاي ﺧﺸﻚ و ﻫﻨﮕﺎم ﻇﻬﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻞﻫﺎ ﻛﺎﻣﻼً ﺑﺎز‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺻﺒﺢ و ﻫﻮاي ﻣﺮﻃﻮب ﺑﺮاي ﻛﺎر ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﮔﻞﻫﺎ ﺑﺎ دﺳﺖ ﻳﺎ ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﻳﻚ‬
‫ﺷﺎﻧﻪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎﺑﻮﻧﻪ( ﭼﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻞﻫﺎ ﺑﺴﻴﺎر آﺳﻴﺐ ﭘﺬﻳﺮﻧﺪ و ﺑﺮاي ﺣﻤﻞ و ذﺧﻴﺮه‬

‫‪74‬‬
‫‪75‬‬ ‫ﺑﺮداﺷﺖ و ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫ﻛﺮدن ﻫﺮﮔﺰ از وﺳﺎﻳﻞ ﭘﻼﺳﺘﻴﻜﻲ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻧﻔﻮذ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻮا اﺳﺘﻔﺎده ﻧﺸﻮد‪ .‬ﺧﺸﻚ‬
‫ﻛﺮدن آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﺗﻬﻮﻳﻪ اﻧﺒﺎر ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﮔﻞﻫﺎ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺧﺸﻚ ﺷﺪن رﻧﮓ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺧﻮد را ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺣﻔﻆ ﺑﻜﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﻞﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻋﻤﺮ ﻛﻤﺘﺮي‬
‫دارﻧﺪ و ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻧﺎدرﺳﺖ ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻪ روي ﻗﻬﻮهاي ﺷﺪن رﻧﮓ ﮔﻞﻫﺎ‬
‫ﻣﺆﺛﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ )‪.(7‬‬

‫از ﮔﻴﺎه ﺗﺎ دارو‬

‫ﮔﻴﺎه ﺗﺎزه و زﻧﺪه ﻛﻪ داراي ﻣﻮاد داروﻳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﮔﻴﺎه ﻣﺎدر ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﮔﻴﺎه داروﻳﻲ ﻳﻚ دارو ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻪ ﺻﻮرت دارو ﻧﻴﺰ در ﻧﺨﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ‬
‫اﻋﻤﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ اﻧﺠﺎم ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬اﻣﺮوزه ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن‪ ،‬ﺧﺮد‬
‫ﻛﺮدن‪ ،‬آﺳﻴﺎب ﻛﺮدن‪ ،‬اﻟﻚ ﻛﺮدن و ﻣﺨﻠﻮط ﻛﺮدن در ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي از‬
‫ﭘﻴﺶ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﺪه اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬و روش ﻫﺎي ﺳﻨﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻗﺖ‪ ،‬ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ و‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎي ﻫﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮي را در اﻣﺮ ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻣﻲ ﻃﻠﺒﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫داروﻳﻲ ﺧﺸﻚ ﺷﺪهﻳﺎ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺣﺎﺻﻞ از آﻧﻬﺎ را ﮔﻴﺎه داروﻳﻲ ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ )‪.(22‬‬

‫‪75‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﻫﺸﺘﻢ‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و روش ﻫﺎي ﻛﺎﺷﺖ‪ ،‬داﺷﺖ و ﺑﺮداﺷﺖ‬

‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‬

‫اﻫﺪاف‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن ﻓﺼﻞ‪ ،‬داﻧﺸﺠﻮ ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ زﻳﺮ آﺷﻨﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ در اﻳﺮان و ﺟﻬﺎن‬
‫‪ .2‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺎﺷﺖ‪ ،‬داﺷﺖ و ﺑﺮداﺷﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه‬
‫‪ .3‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ روش ﻫﺎي ﻛﺎﺷﺖ‪ ،‬داﺷﺖ و ﺑﺮداﺷﺖ ﭼﻬﻞ ﮔﻴﺎه داروﻳﻲ ﻛﻪ در‬
‫ﻛﺸﻮر اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي دارﻧﺪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن در ﺻﻨﺎﻳﻊ داروﺳﺎزي‪،‬‬
‫ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﺮدﻣﻲ ﻳﺎ درﻣﺎن ﻫﺎي ﺳﻨﺘﻲ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﺸﻮر ﻣﻮرد ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎ‪ ،‬اﻳﺮان اﺳﺖ و اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫ﺳﺎزﮔﺎري ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻂ اﻗﻠﻴﻤﻲ و زراﻋﻲ ﻛﺸﻮر دارﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎرﻳﺠﻪ )ﻗﺴﻨﻲ(‬

‫‪Ferula gummosa‬‬
‫‪Galbanum‬‬
‫‪Apiaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﺑﺎرﻳﺠﻪ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻳﻚ ﭘﺎﻳﻪ‪ ،‬ﺑﺎ رﻳﺸﻪ ﻏﺪهاي و ﺣﺠﻴﻢ ﻛﻪ ﭘﻮﺳﺖ رﻳﺸﻪ ﻗﻬﻮهاي‬
‫رﻧﮓ و ﺿﺨﺎﻣﺖ آن ﻳﻚ ﺗﺎ ﺳﻪ ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻄﺮ ﻏﺪه آن ‪ 6‬ﺗﺎ ‪ 17‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮگﻫﺎي اوﻟﻴﻪ ﺑﺎرﻳﺠﻪ‪ ،‬ﺑﺎرﻳﻚ و ﺿﺨﻴﻢ و ﺷﺒﻴﻪ ﺑﺮگ ﮔﻨﺪﻣﻴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺮگﻫﺎي ﮔﻴﺎه‬
‫ﻛﺎﻣﻞ آن داراي ﺑﺮﻳﺪﮔﻲ ﻫﺎي زﻳﺎد و ﺑﻪ رﻧﮓ ﺳﺒﺰ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺧﺎﻛﺴﺘﺮي و ﭘﻮﺷﻴﺪه از ﻛﺮك‬
‫ﻫﺎي رﻳﺰ و ﻛﻮﺗﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮگﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ 20‬ﺗﺎ ‪ 30‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ و ﺑﻪ ﺻﻮرت رزت ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮگﻫﺎ ﻋﻄﺮ و ﺑﻮي ﺧﺎﺻﻲ دارﻧﺪ )‪.(11‬‬
‫ﺑﺎرﻳﺠﻪ ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﻣﻮﻧﻮﻛﺎرﭘﻴﻚ اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﺑﺎر ﮔﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬در ﭼﻨﺪ ﺳﺎل اول‬
‫روﻳﺶ‪ ،‬ﺑﺮگﻫﺎي ﻃﻮﻗﻪاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﺳﺎل آﺧﺮ روﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎﻗﻪ ﻣﻲ رود و ﮔﻞ و‬
‫ﻣﻴﻮه ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﮔﻞﻫﺎي آن زرد رﻧﮓ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭼﺘﺮ ﻣﺮﻛﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﻮه آن‬
‫ﺷﻴﺰوﻛﺎرپ )دوﻓﻨﺪﻗﻪاي( اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺬور‪ ،‬ﺑﻴﻀﻮي ﻛﺸﻴﺪه ﺑﺎ ﻃﻮل ‪ 2‬ﺗﺎ ‪ 5/1‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺮض داﻧﻪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ رﻧﮓ زرد روﺷﻦ ﻛﻪ در ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻴﺎﻧﻲ ﺑﻪ رﻧﮓ ﻗﻬﻮهاي روﺷﻦ اﺳﺖ‪ ،‬داراي ﺑﺬور ﺳﺒﻚ‬
‫ﻛﻪ در ﻗﺴﻤﺖ داﺧﻠﻲ ﻛﻤﻲﻓﺮو رﻓﺘﻪ و در ﻗﺴﻤﺖ ﭘﺸﺘﻲ داراي ‪ 4‬ﺗﺎ ‪ 5‬ﻧﻮار ﻃﻮﻟﻲ ﻛﻤﻲ‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﺗﻤﺎم اﻧﺪامﻫﺎي ﮔﻴﺎه ﺑﻮي ﺗﻨﺪ و ﻣﺨﺼﻮﺻﻲ ﺑﻪ اﺳﺘﺸﻤﺎم ﻣﻲ رﺳﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﻲ‬
‫روز ﺑﻠﻨﺪ اﺳﺖ و دوره ﺧﻮاب ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژﻳﻚ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه از ﺗﻴﺮه ﻣﺎه ﺗﺎ اواﺳﻂ اﺳﻔﻨﺪ ﻣﺎه اﺳﺖ‬
‫)‪ 12‬و ‪.(24‬‬

‫‪77‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪78‬‬

‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﺷﻴﺮاﺑﻪ رﻳﺸﻪ‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه و ﭘﺮاﻛﻨﺶ‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺰوﻻت ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺮف اﺳﺖ‪ ،‬روﻳﺶ دارد‪.‬‬
‫ﺧﺎك ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي ﻛﺸﺖ ﺑﺎرﻳﺠﻪ ﺧﺎكﻫﻲ ﻋﻤﻖ ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ﻧﺮم و ﻗﺎﺑﻞ ﻧﻔﻮذ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫ﻣﺮﺗﻔﻊ و در ارﺗﻔﺎﻋﺎت ‪ 1300‬ﺗﺎ ‪ 3300‬ﻣﺘﺮ از ﺳﻄﺢ درﻳﺎ روﻳﺶ دارد و در اﻛﺜﺮ ﻧﻘﻂ اﻳﺮان‬
‫ﻣﻲروﻳﺪ )‪.(7‬‬

‫ﻛﺎﺷﺖ‪ ،‬داﺷﺖ و ﺑﺮداﺷﺖ‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻴﺎز ﺳﺮﻣﺎ و اﺳﺘﺮاﺗﻴﻔﻜﺎﺳﻴﻮن ﺑﺮاي ﺟﻮاﻧﻪ زدن و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺗﻮأم ﺳﺮﻣﺎ و رﻃﻮﺑﺖ‬
‫زﻣﺴﺘﺎﻧﻪ در ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﻮاد ﻫﻮرﻣﻮﻧﻲ ﺑﺬر‪ ،‬ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻳﻴﺰ در ﻣﺎهﻫﺎي آﺑﺎن و آذر‬
‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ زﻣﺎن ﻛﺎﺷﺖ ﺑﺬر ﺑﺎرﻳﺠﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺬر ﮔﻴﺎه ﺑﺎرﻳﺠﻪ در ﺧﺎكﻫﻲ ﻧﻴﻤﻪ ﺳﺒﻚ در ﻋﻤﻖ‬
‫‪ 5‬ﺗﺎ ‪ 7‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺎﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪاﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻮرد ﻛﺸﺖ و ﻛﺎر ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد و‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻣﺮاﺗﻊ و ﻛﻮﻫﺴﺘﺎنﻫﺎ ﻣﻮرد ﺑﻬﺮﺑﺮداري ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﮔﻴﺎه ﺑﺎرﻳﺠﻪﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ اﻳﺮان اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﻲروﻳﺪ‪ .‬ﻗﺒﻞ از ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻛﺎﺷﺖ ﺑﺬر اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺑﻬﺎره ﺳﺎزي و ﺷﻜﺴﺘﻦ دوره ﺧﻮاب‬
‫دارد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در ﺣﺮارت زﻳﺮ ‪ 5‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد ﺟﻮﻟﻨﻪ ﻣﻲ زﻧﺪ و ﺑﺮاي ﺟﻮاﻧﻪ زدن ﻧﻴﺎز‬
‫ﺑﻪﻳﻚ دوره ﺳﺮﻣﺎي ﺣﺪاﻗﻞ ‪ 14‬ﺗﺎ ‪ 21‬روزه ﺑﻴﻦ ﺻﻔﺮ ﺗﺎ ‪ 15‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد دارد‪ .‬در‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﺎزﮔﺎري ﻛﺎﺷﺖ ﺑﺎرﻳﺠﻪ اﻃﻼﻋﺎت آﻣﺎري ﺳﺎل ﻫﺎي ‪ 1366‬ﺗﺎ ‪ 1368‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻖ واﻟﺴﺎﻧﺎت ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ دﻣﺎوﻧﺪ ﺑﺮاي ﻛﺎﺷﺖ و زراﻋﺖ ﺑﺎرﻳﺠﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﺮ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ زﻣﺎن ﻛﺎﺷﺖ در اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺎهﻫﺎي ﻣﻬﺮ و آﺑﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﻴﻤﺎرﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻮاد ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺧﻴﺴﺎﻧﺪن ﺑﺬر ﺑﺎرﻳﺠﻪ ﺑﻪ ﻣﺪت ‪ 72‬ﺳﺎﻋﺖ در‬
‫اﺳﻴﺪ ﺟﻴﺒﺮﻟﻴﻚ ﺑﻪ ﻏﻠﻈﺖ ﺑﻴﺶ از ‪ 500‬ﭘﻲ ﭘﻲ ام ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻜﺴﺘﻦ دوره ﺧﻮاب ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از اﻧﻬﺪام اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد در ﻣﺮﺣﻠﻪ اول‪ ،‬ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري از‬
‫ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي ﮔﻞ دﻫﻨﺪه ﺷﻴﺮه ﻛﺸﻲ آن ﻣﻤﻨﻮع ﺷﻮد ﺛﺎﻧﻴﺎً ﻓﻮاﺻﻞ ﺑﺮداﺷﺖ‪ 3-5‬ﺳﺎل ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫در اﻳﻦ ﻓﻮاﺻﻞ ﻣﺮﺗﻊ ﺗﺤﺖ ﻗﺮق ﻗﺮار ﮔﻴﺮد )‪.(7‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫‪78‬‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻣﻴﺰان ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري از اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در اﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺳﻤﻨﺎن‪ ،‬ﺧﺮاﺳﺎن و ﺗﻬﺮان اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﺑﺘﺪا ﺧﺎك ﭘﺎي ﻛﻴﺎه را ﻛﻨﺎر زده‪ ،‬ﮔﻮداﻟﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﻖ ‪ 20‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ دور آن ﺣﻔﺮ ﻣﻲ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﮔﻴﺎه را از ﻗﺴﻤﺖ ﻃﻮﻗﻪ زﺧﻤﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺷﻴﺮاﺑﻪ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ‬
‫ﺧﺎرج ﺷﺪه داﺧﻞ ﮔﻮدال ﺟﻤﻊ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮ ﻫﻔﺘﻪ ﻳﻚ ﺑﺎر ﻻﻳﻪاي ﺑﻪ ﻗﻄﺮ ﻧﻴﻢ ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ‬
‫ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮ از ﻣﺤﻞ ﺑﺮﻳﺪه ﺷﺪه ﻗﺒﻠﻲ‪ ،‬اﺻﻄﻼﺣﺎً زﺧﻢ را ﺗﺎزه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﺧﺮوج‬
‫ﺷﻴﺮاﺑﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺗﺎ ﺧﺸﻚ ﺷﺪن ﻛﺎﻣﻞ ﺷﻴﺮاﺑﻪ اداﻣﻪ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ )‪ 17‬و‬
‫‪.(23‬‬
‫ﺑﺎرﻳﺠﻪ داراي ‪ 95‬درﺻﺪ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ و داروﻳﻲ ﺑﺎ ارزش اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺳﺎﻗﻪ و ﻗﺎﻋﺪه‬
‫ﺳﺎﻗﻪ در اﺛﺮ ﺷﻜﺎف دادن ﺷﻴﺮاﺑﻪ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎرﻳﺠﻪ داراي ‪ 9/5‬درﺻﺪ اﺳﺎﻧﺲ‪63/5 ،‬‬
‫درﺻﺪ رزﻳﻦ و ‪ 27‬درﺻﺪ ﺻﻤﻎ اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺎﻧﺲ ﺑﺎ روش ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺑﺎ ﺑﺨﺎر آب ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‬
‫و ﺑﻪ رﻧﮓ زرد روﺷﻦ و ﺑﺎ ﺑﻮي ﺗﻨﺪ و داراي ‪ 85‬درﺻﺪ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦ ﻫﺎي ﺗﺮﭘﻨﻮﺋﻴﺪي‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻟﻔﺎﭘﻨﺘﻴﻦ )‪ 7‬ﺗﺎ ‪ 21‬درﺻﺪ(‪ ،‬ﺑﺘﺎﭘﻴﻨﻦ )‪ 45‬ﺗﺎ ‪ 65‬درﺻﺪ( و دﻟﺘﺎ‪ 3-‬ﻛﺎرن )‪ 2/5‬ﺗﺎ ‪16‬‬
‫درﺻﺪ اﺳﺖ )‪ 10‬و ‪.(17‬‬
‫ﺧﻮاص درﻣﺎﻧﻲ آن ﺷﺎﻣﻞ اﺛﺮات ﻧﻴﺮودﻫﻨﺪﮔﻲ‪ ،‬ﺿﺪ ﺗﺸﻨﺞ‪ ،‬دﻓﻊ درد ﻣﻌﺪه‪ ،‬ﻣﻘﻮي ﻣﻌﺪه و‬
‫ﺗﺮﻣﻴﻢ ﻛﻨﻨﺪه زﺧﻢﻫﺎي ﺳﻄﺤﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺼﺎرف ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺑﺎرﻳﺠﻪ در ﺗﻬﻴﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﭼﺴﺐ‬
‫ﻣﺨﺼﻮص )ﭼﺴﺐ اﻟﻤﺎس( و ﺻﻨﺎﻳﻊ آراﻳﺸﻲ ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ اﺳﺖ )‪.(13‬‬

‫‪79‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪80‬‬

‫زﻳﺮه ﺳﻴﺎهاﻳﺮاﻧﻲ )ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ(‬

‫‪Bunium persicum‬‬
‫‪Black cumin – Black caraway‬‬
‫‪Apiaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫زﻳﺮه ﺳﻴﺎه اﻳﺮاﻧﻲ ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﺎ ارﺗﻔﺎع ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ‪ 60‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ‪ ،‬داراي رﻳﺸﻪ‬
‫ﻏﺪهاي ﺳﻴﺎه رﻧﮓ‪ ،‬ﺳﺎﻗﻪ ﺗﻮ ﺧﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺑﺮگﻫﺎي ﺳﺒﺰ رﻧﮓ ﺑﺎ ﺑﺮﻳﺪﮔﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻧﻮار ﻧﺦ ﻣﺎﻧﻨﺪي درآﻣﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺮگﻫﺎي ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺷﺎﻣﻞ دو ﺑﺎر ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﺷﺎﻧﻪاي ﻋﻤﻴﻖ‬
‫داراي دﻣﺒﺮگ و ﺑﺮگﻫﺎي ﺑﺎﻻﻳﻲ ﺑﺪون دﻣﺒﺮگ و داراي ﻗﻄﻌﺎت ﺳﻴﺨﻚ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻞﻫﺎ ﺑﻪ رﻧﮓ ﺳﻔﻴﺪ ﻳﺎ ﻛﺮم رﻧﮓ ﻛﻪ در اﻧﺘﻬﺎي ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي اﺻﻠﻲ و ﻓﺮﻋﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭼﺘﺮ‬
‫ﻣﺮﻛﺐ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬ﮔﺮده اﻓﺸﺎﻧﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﺣﺸﺮات ﺻﻮرت ﻣﻲﻛﻴﺮد‪ .‬ﻣﻴﻮهاش ﺑﻪ ﺷﻜﻞ‬
‫ﻓﻨﺪﻗﻪ دو ﻗﺴﻤﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻨﺲ ‪ Bunium‬داراي ‪ 14‬ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ‪B. persicum‬‬
‫ﻓﺮاوان ﺗﺮﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻛﺎوش ﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ در ﺷﻬﺮ ﺳﻮﺧﺘﻪ زاﺑﻞ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدم آن در ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﺳﺎل ﭘﻴﺶ زﻳﺮه ﺳﻴﺎه را ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ )‪ 12‬و ‪.(18‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﻣﻴﻮه رﺳﻴﺪه‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه و ﭘﺮاﻛﻨﺶ‬
‫در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ و ﻣﺮﺗﻔﻊ )ارﺗﻔﺎع ‪ 1710‬ﺗﺎ ‪ 3500‬ﻣﺘﺮي( ﻣﻲروﻳﺪ‪ .‬ﺳﺎﻳﻪ را ﺑﻴﺸﺘﺮ‬

‫‪80‬‬
‫ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲ دﻫﺪ و ﺑﻴﺸﺘﺮ در زﻳﺮ ﺳﺎﻳﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن و در ﺷﻴﺐ ﻫﺎي ﺗﻨﺪ و ﻛﻤﺘﺮ آﻓﺘﺎب ﮔﻴﺮ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺧﺎكﻫﺎي ﺳﺒﻚ ﺷﻨﻲ ﺗﺎ ﺷﻨﻲ ﻟﻮﻣﻲ را ﻣﻲ ﭘﺴﻨﺪد و ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺧﺎكﻫﺎي‬
‫اﺳﻴﺪي ﺗﺎ ﺧﻨﺜﻲ )‪ ( pH= 4/5-8/3‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻛﺜﺮ روﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي زﻳﺮه ﺳﻴﺎه داراي‬
‫ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ‪ 300‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻘﺪار ﻣﺎده آﻟﻲ در اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﻴﻦ ‪ 1/5‬ﺗﺎ‬
‫‪ 2/2‬درﺻﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ ﻃﻮر وﺣﺸﻲ در اﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺳﻤﻨﺎن‪ ،‬ﻗﺰوﻳﻦ‪ ،‬ﻫﺮﻣﺰﮔﺎن‪،‬‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن‪ ،‬ﻳﺰد‪ ،‬ﻓﺎرس‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰي و ﻛﺮﻣﺎن دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﭘﺮاﻛﻨﺶ در ﺳﻄﺢ ﺟﻬﺎن در‬
‫ﺷﻤﺎل آﻓﺮﻳﻘﺎ‪ ،‬ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ اروﭘﺎ‪ ،‬روﺳﻴﻪ‪ ،‬ﻗﻔﻘﺎز‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن و داﻣﻨﻪﻫﺎي ﻛﻢ‬
‫ارﺗﻔﺎع ﻫﻴﻤﺎﻟﻴﺎ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻛﺜﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ در ﻛﻨﺎر ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎدام‪ ،‬ﮔﻮن و ﺑﻨﻪ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺳﺎﻻﻧﻪ ‪ 10‬ﺗﺎ ‪ 25‬ﺗﻦ زﻳﺮه ﺳﻴﺎه از ﺣﺪود ﺻﺪ‬
‫ﻫﺰار ﻫﻜﺘﺎر ﻣﻨﺎﻃﻖ زﻳﺮه ﺧﻴﺰ اﺳﺘﺎن ﻛﺮﻣﺎن ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﻲﺷﻮد )‪(7‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫اﺳﺎﻧﺲ زﻳﺮه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺑﺎ آب ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺬرﻫﺎي ﺳﻴﺎه زﻳﺮه ﺣﺎوي ‪ 3/5‬ﺗﺎ ‪9‬‬
‫درﺻﺪ اﺳﺎﻧﺲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﻤﺪه ﺗﺮﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪه اﺳﺎﻧﺲ زﻳﺮه ﺳﻴﺎه ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‬
‫پ‪-‬ﺳﻴﻤﻦ‪ ،‬ﻛﻮﻣﻴﻦ آﻟﺪﻫﻴﺪ‪ ،‬ﮔﺎﻣﺎﺗﺮﭘﻴﻨﻦ‪ ،‬آﻟﻔﺎﭘﻴﻨﻦ‪ ،‬ﺑﺘﺎﭘﻴﻨﻦ و ﻟﻴﻤﻮﻧﻦ‪.‬‬
‫اﺷﺘﻬﺎ آور‪ ،‬ﻣﺪر‪ ،‬ﺿﺪ ﻧﻔﺦ‪ ،‬ﻣﻘﻮي ﻣﻌﺪه‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ ﺷﻴﺮ ﻣﺎدران و در ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻏﺬاﻳﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﭼﺎﺷﻨﻲ و ﻃﻌﻢ دﻫﻨﺪه ﻏﺬاﻫﺎ و ﻧﻮﺷﻴﺪﻧﻲ ﻫﺎ ﻛﺎرﺑﺮد دارد )‪ 13‬و ‪.(17‬‬

‫‪81‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪82‬‬

‫رازﻳﺎﻧﻪ‬

‫‪Foeniculum vulgare‬‬
‫‪Fennel‬‬
‫‪Apiaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﻋﻠﻔﻲ و ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻮﻣﻲ ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ و ﺟﻨﻮب اروﭘﺎ‪ ،‬داراي ارﺗﻔﺎع ‪150‬‬
‫ﺗﺎ ‪ 200‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ‪ ،‬داراي ﺑﺮگﻫﺎي ﺑﺮﻳﺪه‪ ،‬ﮔﻞﻫﺎ ﻛﻮﭼﻚ و زرد رﻧﮓ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭼﺘﺮ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬داراي ﻣﻴﻮه ﻓﻨﺪﻗﻪ دو ﻗﺴﻤﺘﻲ )ﺷﻴﺰوﻛﺎرپ( اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ رﻧﮓ ﺳﺒﺰ ﺗﺎ ﻗﻬﻮهاي روﺷﻦ‬
‫دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وزن ﻫﺰار داﻧﻪ ‪ 4‬ﺗﺎ ‪ 8‬ﮔﺮم و رﻳﺸﻪاي دوﻛﻲ ﺷﻜﻞ ﺷﺒﻴﻪ ﻫﻮﻳﺞ دارد ﻛﻪ‬
‫ﺳﻔﻴﺪ رﻧﮓ اﺳﺖ )‪.(24‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﻣﻴﻮه رﺳﻴﺪه ﺧﺸﻚ و ﺑﻨﺪرت رﻳﺸﻪ ﺧﺸﻚ ﺷﺪه‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫رازﻳﺎﻧﻪ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﻮﻣﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زﻳﺎد در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮم ﻛﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺧﺸﻜﻲ ﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺧﺎكﻫﺎي ﻟﻮﻣﻲ رﺳﻲ و آب و ﻫﻮاي ﮔﺮم ﺳﺎزﮔﺎر‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺳﻴﺪﻳﺘﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ‪ 4/8‬ﺗﺎ ‪ 8‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ وﺣﺸﻲ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در اﻳﺮان در ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﻤﺎﻟﻲ و ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ رﺷﺘﻪ ﻛﻮه اﻟﺒﺮز‬
‫ﻣﻲروﻳﺪ )‪.(7‬‬

‫ﻛﺎﺷﺖ‪ ،‬داﺷﺖ و ﺑﺮداﺷﺖ‬

‫‪82‬‬
‫ﻛﺎﺷﺖ ﺑﺬور در اواﺧﺮ اﺳﻔﻨﺪ ﻣﺎه ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﺬور در ردﻳﻒ ﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪي ‪40‬‬
‫ﺗﺎ ‪ 50‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ روش‪ 8 ،‬ﺗﺎ ‪ 10‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﺑﺬر ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻫﻜﺘﺎر‬
‫ﻣﺰرﻋﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬درﺟﻪ ﺣﺮارت ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺮاي ﺟﻮاﻧﻪ زﻧﻲ ﺑﺬور ‪ 15‬ﺗﺎ ‪ 16‬درﺟﻪ‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻮرد ﻛﻮدﻫﻲ‪ ،‬ﺗﻮﺻﻴﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ 40‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﻧﻴﺘﺮوژن‪80 ،‬‬
‫ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم اﻛﺴﻴﺪ ﻓﺴﻔﺮ و ‪ 40‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم اﻛﺴﻴﺪ ﭘﺘﺎس در ﻫﻜﺘﺎر ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ ﻧﻴﺘﺮوژن ﺳﺒﺐ ﻛﺎﻫﺶ ﻛﻴﻔﻴﺖ اﺳﺎﻧﺲ رازﻳﺎﻧﻪ ﺑﺨﺼﻮص ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻴﺰان‬
‫آﻧﺘﻮل در اﺳﺎﻧﺲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻣﻮرد ﻋﻤﻠﻴﺎت داﺷﺖ‪ ،‬وﺟﻴﻦ ﻋﻠﻒ ﻫﺮز در ﺳﺎل اول‬
‫ﺿﺮوري اﺳﺖ و ﻋﻠﻒ ﻛﺶ ﻫﺎي ﻣﺮﻛﺎزﻳﻦ و آﻓﺎﻟﻮن ﻛﺎرﺑﺮد دارد‪ .‬ﺳﻢ دﻳﺘﺮﻳﻔﻮن در‬
‫ﺻﻮرت ﺣﻤﻠﻪ ﺳﻦﻫﺎي ﻟﻜﻪ دار اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ در زﻣﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺬور رﺳﻴﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻄﻮر ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻧﻤﻲ رﺳﻨﺪ و ﺣﺘﻤﺎً‬
‫ﻗﺒﻞ از رﻳﺰش ﺑﺬور از روي ﮔﻴﺎه‪ ،‬ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺑﺮداﺷﺖ ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺳﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎي‬
‫داراي ﺑﺬر را ﺟﻤﻊ آوري ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺬرﻫﺎ را از ﺷﺎﺧﻪﻫﺎ ﺟﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻋﻤﻠﻜﺮد در‬
‫ﺳﺎل اول ﺑﻴﻦ ‪ 0/4‬ﺗﺎ ‪ 0/6‬ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺎل دوم ‪ 1‬ﺗﺎ ‪ 2‬ﺗﻦ و در ﺳﺎل ﺳﻮم ‪0/6‬‬
‫ﺗﺎ ‪ 1/5‬ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ )‪.(7‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫ﻣﻴﻮه رازﻳﺎﻧﻪ داراي ‪ 2‬ﺗﺎ ‪ 6‬درﺻﺪ اﺳﺎﻧﺲ اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺎﻧﺲ رازﻳﺎﻧﻪ داراي ﺗﺮﻛﻴﺒﺎﺗﻲ ﻣﺜﻞ آﻧﺘﻮل‪،‬‬
‫ﻓﻨﻜﻮن‪ ،‬اﺳﺘﺮاﮔﻮل و ﻣﺘﻴﻞ ﻛﺎوﻳﻜﻮل اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺎﻧﺲ رازﻳﺎﻧﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺑﺎ ﺑﺨﺎر آب‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد و در آب ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ ﺣﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺪاواي ﺳﺮﻓﻪ‪ ،‬ﻫﻀﻢ ﻏﺬا و اﻓﺰاﻳﺶ ﺷﻴﺮ ﻣﺎدران ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬رﻳﺸﻪ آن‬
‫داراي اﺛﺮ ادرار آور ﻗﻮي اﺳﺖ و ﺳﺒﺐ دﻓﻊ اوره و اﺳﻴﺪ اورﻳﻚ ﻣﻲﮔﺮدد و ﮔﺎﻫﺎً ﺑﺮاي‬
‫درﻣﺎن ﺳﻨﮓ ﻛﻠﻴﻪ ﻫﻢ ﻛﺎرﺑﺮد دارد‪ .‬رازﻳﺎﻧﻪ داراي ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺑﺎدﺷﻜﻦ‪ ،‬ﻣﺤﺮك اﺷﺘﻬﺎ و‬
‫ﭘﻴﺸﺎب آوري ﻣﻼﻳﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد ﻣﺼﺮف اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺳﺒﺐ ﻣﺴﻤﻮﻣﻴﺖ ﻣﻲﺷﻮد‬
‫)‪ 13‬و ‪.(17‬‬

‫‪83‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪84‬‬

‫ﺑﻮﻣﺎدران‬

‫‪Achillea millefolium‬‬
‫‪Yarrow‬‬
‫‪Asteraceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫در ﻛﺘﺐ ﻃﺐ ﺳﻨﺘﻲ ﺑﺎ ﻧﺎمﻫﺎي ﺑﻮﻣﺎدران و ﺑﻮﻣﺎران ﻧﺎﻣﺒﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎم ﻻﺗﻴﻦ آن‬
‫ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﺎم آﺷﻴﻞ‪ ،‬ﻗﻬﺮﻣﺎن اﻓﺴﺎﻧﻪاي ﻳﻮﻧﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻮﻣﺎدران ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ از ﺗﻴﺮه ﻛﺎﺳﻨﻲ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﺎ ارﺗﻔﺎع ‪ 30‬ﺗﺎ ‪ 90‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ‪ ،‬داراي‬
‫ﺳﺎﻗﻪ ﺳﺎده‪ ،‬ﺑﺮگﻫﺎ ﭘﻮﺷﻴﺪه از ﻛﺮك‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﻄﻌﺎت ﻣﺘﻌﺪد ﺧﻄﻲ ﻧﻮﻛﺪار ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬رﻧﮓ ﺑﺮگﻫﺎ‬
‫ﺳﺒﺰ ﺗﻴﺮه‪ ،‬ﺑﺪون دﻣﺒﺮگ و ﻛﺸﻴﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻞ آذﻳﻦ آن از ﻧﻮع دﻳﻬﻴﻢ )ﺧﻮﺷﻪ ﻣﺮﻛﺐ( ﺑﻮده‬
‫و ﮔﻞﻫﺎ آن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﻮه آن ﻓﻨﺪﻗﻪ و وزن ﻫﺰار داﻧﻪ آن ‪ 0/15‬ﮔﺮم اﺳﺖ )‪.(11‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬رﻳﺸﻪ و رﻳﺰوم ﺧﺸﻚ ﺷﺪه‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻮﻣﻲ اروﭘﺎ و آﺳﻴﺎ اﺳﺖ و ﺗﺎ ارﺗﻔﺎع ‪ 2700‬ﻣﺘﺮي از ﺳﻄﺢ درﻳﺎ ﻗﺎدر ﺑﻪ رﺷﺪ‬
‫ﻛﺮدن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ روز ﺑﻠﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺗﺮﻳﻦ دﻣﺎ ﺑﺮاي رﺷﺪ و ﮔﻞدﻫﻲ آن ‪-26‬‬
‫‪ 18‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮم و آﻓﺘﺎﺑﻲ ﺑﻬﺘﺮ رﺷﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺧﺎكﻫﻲ‬
‫ﺳﺒﻚ و ﺷﻨﻲ را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﺳﺪﻳﺘﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي رﺷﺪ ﺑﻮﻣﺎدران ‪6-6/7‬‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﻣﺰارع‪ ،‬ﭘﺮﭼﻴﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺎدهﻫﺎ و زﻣﻴﻨﻬﺎي ﺑﺎﻳﺮ و ﻣﺮاﺗﻊ ﭘﺮاﻛﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ‬

‫‪84‬‬
 ‫ﮔﻴﺎه در آذرﺑﺎﻳﺠﺎن‪ ،‬ﻛﺮدﺳﺘﺎن‪ ،‬اراك و ﻟﺮﺳﺘﺎن ﻣﻲروﻳﺪ )‪.(7‬‬
‫ﻛﺎﺷﺖ‪ ،‬داﺷﺖ و ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﻛﺸﺖ و ﺗﻜﺜﻴﺮ ﺑﻮﻣﺎدران ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺑﺬر و ﺑﻪ ﺷﻜﻞ روﻳﺸﻲ )ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻮﺗﻪ( اﻧﺠﺎم ﻣـﻲﮔﻴـﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺬرﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ردﻳﻔﻲ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ 60-70‬ﺳـﺎﻧﺘﻲﻣﺘـﺮ و ﻓﺎﺻـﻠﻪ ﺑـﺬرﻫﺎ از ﻫـﻢ در روي‬
‫ردﻳﻒ ‪ 25-30‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﻛﺸﺖ اﺳﺖ‪ .‬زﻣﺎن ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي ﻛﺎﺷﺖ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اواﺧﺮ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺗﺎ‬
‫اواﻳﻞ ﺑﻬﺎر ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻴﺰان ﺑﺬر ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻫﻜﺘﺎر زﻣﻴﻦ ‪ 4-6‬ﻛﻴﻠـﻮﮔﺮم در ﻫﻜﺘـﺎر‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ازدﻳﺎد ﺑﻮﻣﺎدران از راه ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻮﺗﻪ ﻧﻴﺰ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﺎر ﻫﺮ ﮔﻴﺎه ‪ 4-5‬ﺳـﺎﻟﻪ را‬
‫در ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻳﻴﺰ ﺑﻪ ‪ 2-4‬ﺑﻮﺗﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ و در زﻣﻴﻦ ﻣـﻮرد ﻧﻈـﺮ ﻛـﺸﺖ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬رﺷـﺪ اوﻟﻴـﻪ‬
‫ﺑﻮﻣﺎدران ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﻛﻨﺘﺮل ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ و ﺷﻴﻤﻴﺎي ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫـﺮز در اﻳـﻦ‬
‫زﻣﺎن ﺿﺮوري ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دور آﺑﻴﺎري اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ‪ 5-10‬روز و ﺑﺴﺘﻪ ﺑـﻪ اﻗﻠـﻴﻢ ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﻣـﻮرد‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺖ ﻗﺒﻞ از ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺑﺬر و ﺗﻐﻴﻴﺮ رﻧـﮓ ﮔﻠﺒـﺮگﻫـﺎ ﺻـﻮرت ﻣـﻲﮔﻴـﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻤﻊ آوري ﮔﻞﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه دﻣﮕﻞ ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ 3-4‬ﺳـﺎﻧﺘﻲﻣﺘـﺮ ﺑﺮداﺷـﺖ‬
‫ﻛﺮد‪ .‬دوران ﮔﻠﺪﻫﻲ اواﺧﺮ ﻓﺮوردﻳﻦ ﺗﺎ اواﺧـﺮ ﺧـﺮداد ﻣـﺎه اﺳـﺖ‪ .‬اﻧـﺪام ﻣـﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻤﺪه ﭘﻴﻜﺮه روﻳﺸﻲ ) ﮔﻞ‪ ،‬ﺳﺎﻗﻪ و ﺑﺮگ ﺟﻮان ( اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻴـﺎﻧﮕﻴﻦ‬
‫‪ 2-4‬ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر‪ ،‬اﻧﺪام ﻫﻮاﻳﻲ ﺧﺸﻚ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ )‪.(7‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫ﺑﻮﻣﺎدران ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﮔﻞﻫـﺎي آن اﺳـﺎﻧﺲ روﻏﻨـﻲ ﻓـﺮار ﺑـﻪ رﻧـﮓ آﺑـﻲ روﺷـﻦ‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬در ﻫﺮ ‪ 100‬ﮔﺮم از ﮔﻞﻫـﺎي آن ‪ 100-120‬ﻣﻴﻠـﻲ ﮔـﺮم ﻣـﺎده آزوﻟـﻦ‬
‫وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻣﻘﺪار اﺳﺎﻧﺲ ﮔﻴﺎه ﺑﻮﻣﺎدران ﺑﻪ روش ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺑﺎ آب و ﺑﺨﺎر‪ 3-5 ،‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم در‬
‫ﻫﻜﺘﺎر ﺑﺮآورد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻞ ﺗﺎزه ﺑﻮﻣﺎدران ﻛﻪ ﺳﺮﺷﺎر از ﻣﻮاد ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي درﻣﺎن ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﻫﺎي ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ‬
‫آﺑﺮﻳﺰش‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺐ ﻳﻮﻧﺠﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻋﺼﺎره روﻏﻨﻲ ﺑﻮﻣﺎدران ﺑﻪ رﻧـﮓ آﺑـﻲ ﺗﻴـﺮه‪،‬‬
‫داراي اﺛﺮ ﺿﺪ اﻟﺘﻬﺎب اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﻤﺎد در درﻣﺎن ﺳﺮﻣﺎ ﺧﻮردﮔﻲ روي ﺳﻴﻨﻪ ﻣﺎﻟﻴﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺗﺮﺷﺤﺎت ﻣﻌﺪه را ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻬﺒﻮد ﻧﺎراﺣﺘﻲ ﻫﺎي ﻗﺎﻋﺪﮔﻲ و ﺿﺪ اﺳﭙﺎﺳﻢ‬
‫دارد‪ .‬ﻣﺼﺮف زﻳﺎد آن ﺳﺒﺐ ﺳﺮدرد و ﺳﺮﮔﻴﺠﻪ ﻣﻲﺷﻮد )‪ 13‬و ‪.(17‬‬

‫‪85‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪86‬‬

‫آوﻳﺸﻦ‬

‫‪Thymus vulgaris‬‬
‫‪Thyme‬‬
‫‪Lamiaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫آوﻳﺸﻦ ﻳﻜﻲ از ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ادوﻳﻪاي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃـﻮري ﻛـﻪ ﻣـﺼﺮﻳﺎن و‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن از آوﻳﺸﻦ ﺑﺮاي درﻣﺎن ﺑﻴﻤﺎري ﻫﺎ ﺧﻮد اﺳـﺘﻔﺎده ﻣـﻲﻛـﺮده اﻧـﺪ‪ .‬در ﻛﺘـﺐ‬
‫ﻣﺬﻫﺒﻲ از آوﻳﺸﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﻴﺎه ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ )ع( ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬آوﻳـﺸﻦ‬
‫در ﺳﺎل ‪ 2006‬ﻣﻴﻼدي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﻴﺎه داروﻳﻲ ﻣﻨﺘﺨﺐ ﺳﺎل ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺷـﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﮔﻴـﺎه‬
‫داروﻳﻲ ﻣﻨﺘﺨﺐ ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﻬﺪاﺷﺖ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ از ﺧﺎﻧﻮاده ﻧﻌﻨﺎﻋﻴﺎن ﻛﻪ ﺟﻨﺲ ‪ Thymus‬داراي ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫‪ 14‬ﮔﻮﻧﻪي آن ﺑﻮﻣﻲ اﻳﺮان اﺳﺖ‪ .‬آوﻳﺸﻦ ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ ﺑـﺎ ﺑﻮﺗـﻪﻫـﺎي ﻣﺘـﺮاﻛﻢ و‬
‫ﭘﺮﺷﺎﺧﻪ‪ ،‬رﻳﺸﻪي ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﭼﻮﺑﻲ ﺑﺎ اﻧﺸﻌﺎﺑﺎت ﻓﺮاوان‪ ،‬ﺳﺎﻗﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و ﭼﻬـﺎر‬
‫ﮔﻮش دارد ﻛﻪ ارﺗﻔﺎع ﺑﻮﺗﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻴﻦ ‪ 20‬ﺗﺎ ‪ 50‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺳﺎﻗﻪ ﭼﻮﺑﻲ اﺳﺖ‬
‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻓﻮﻗﺎﻧﻲ آن ﺳﺒﺰ رﻧﮓ ﺑﻮده و اﻧﺸﻌﺎﺑﺎت ﻓﺮاواﻧﻲ دارد‪.‬‬
‫ﺑﺮگﻫﺎ ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ و ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﻧﻴـﺰهاي ﺷـﻜﻞ و ﺑـﺪون دﻣﺒـﺮگ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑـﺮگﻫـﺎ‬
‫ﭘﻮﺷﻴﺪه از ﻛﺮك ﻫﺎي ﺧﺎﻛﺴﺘﺮي رﻧﮓ و ﺣﺎوي اﺳﺎﻧﺲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻞﻫﺎ ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬ﻛﺎﻣﻞ و ﺑﻪ‬
‫رﻧﮓ ﻫﺎي ﺳﻔﻴﺪ‪ ،‬ﺻﻮرﺗﻲ و ارﻏﻮاﻧﻲ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻴﻮه ﻓﻨﺪﻗﻪ )ﺷﻴﺰوﻛﺎرپ ﭼﻬﺎر ﻓﻨﺪﻗﻪ( ﺑﻪ رﻧﮓ ﻗﻬﻮهاي ﺗﻴﺮه ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ 1-2‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘـﺮ اﺳـﺖ‬

‫‪86‬‬
‫ﻛﻪ داﺧﻞ ﻣﻴﻮه ﭼﻬﺎر ﺑﺬر ﺑﻪ رﻧﮓ ﻗﻬﻮهاي ﺗﻴﺮه وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﺬر آوﻳﺸﻦ ﺑﺴﻴﺎر رﻳﺰ اﺳﺖ و‬
‫وزن ﻫﺰار داﻧﻪ آن ‪ 0/25‬ﺗﺎ ‪ 0/28‬ﮔﺮم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺬرﻫﺎي آوﻳﺸﻦ ‪ 2‬ﺗﺎ ‪ 3‬ﺳﺎل ﻗﻮه ﻧﺎﻣﻴﻪ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻪ ﺟﻨﺲ در ﺧﺎﻧﻮاده ﻧﻌﻨﺎﻋﻴﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم آوﻳﺸﻦ ﻣﻌﺮوف ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ آﻧﻬـﺎ ﺑﻴـﺸﺘﺮ‬
‫آﺷﻨﺎ ﺷﻮﻳﻢ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﺟﻨﺲ ‪Zateria‬‬
‫‪ -2‬ﺟﻨﺲ ‪Ziziphora‬‬
‫‪ -3‬ﺟﻨﺲ ‪Thymus‬‬
‫ﺟﻨﺲ ‪ Zataria‬ﻛﻪ ﮔﻮﻧﻪي ﻣﻌﺮوف آن ‪ Z. multiflora‬اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑـﻪ آوﻳـﺸﻦ ﺷـﻴﺮازي ﻳـﺎ‬
‫ﺑﺮگ ﭘﻬﻦ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﻬﺎن ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ ﻣﺤﺪودي دارد و ﺑﻴـﺸﺘﺮ در‬
‫اﻳﺮان‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن ﻣﻲروﻳـﺪ‪ .‬ﺷـﻜﻞ ﮔـﻞ و ﺑـﺮگﻫـﺎﻳﺶ ﺑـﺎ آوﻳـﺸﻦ ﺑـﺎﻏﻲ ‪T.‬‬
‫‪ vulgaris‬ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬آوﻳﺸﻦ ﺷﻴﺮازي ﺑﺮگﻫﺎي ﭘﻬﻦ ﺗﺮي دارد و ﻛﺎﺳﻪ ﮔﻞ اش ﺗﺨـﻢ‬
‫ﻣﺮﻏﻲ ﺷﻜﻞ ﺑﺎ ‪ 5‬دﻧﺪاﻧﻪي ﻣﺴﺎوي اﺳـﺖ )در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ‪ T. vulgaris‬داراي ﺳـﻪ دﻧﺪاﻧـﻪ‬
‫ﻛﻮﺗﺎه در ﻟﺒﻪي ﺑﺎﻻﻳﻲ ﻛﺎﺳﻪ ﮔﻞ و دو داﻧﺪاﻧﻪ ﺑﻠﻨﺪ در ﻟﺒﻪي ﭘﺎﺋﻴﻨﻲ ﻛﺎﺳﻪ ﮔﻞ اﺳﺖ(‪ .‬ﺟﻨﺲ‬
‫‪ Ziziphora‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺎﻛﻮﺗﻲ ﻳﺎ آوﻳﺸﻦ ﺑﺮگ ﺑﺎرﻳﻚ ﻣﻌﺮوف اﺳـﺖ ﺷـﺒﺎﻫﺖ زﻳـﺎدي ﺑـﻪ ‪T.‬‬
‫‪ vulgaris‬دارد )‪.(13‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﺟﻮاﻧﻪﻫﺎي ﮔﻠﺪار‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫آوﻳﺸﻦ ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﺑﻮﻣﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪاي و در ﻃﻮل روﻳﺶ ﺑﻪ ﻫﻮاي ﮔﺮم و ﻧﻮر ﻛﺎﻓﻲ‬
‫ﻧﻴﺎز دارد‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺻﻮرت وﺣﺸﻲ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺧﺸﻜﻲ دوﺳـﺖ ﺑـﻮده و‬
‫ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺗﺤﻤﻞ ﻛﻢ آﺑﻲ و ﺧﺸﻜﻲ اﺳﺖ‪ .‬آوﻳﺸﻦ ﺑـﻪ ﺣﺎﻟـﺖ ﻏﺮﻗـﺎﺑﻲ ﺣـﺴﺎس‬
‫اﺳﺖ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻮﺟﺐ ﺧﺸﻚ ﺷﺪن ﮔﻴﺎه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺧـﺎكﻫـﺎي ﺳـﺒﻚ ﺣـﺎوي ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت‬
‫ﻛﻠﺴﻴﻢ‪ ،‬ﺧﺎكﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺟﻬﺖ ﻛﺸﺖ آوﻳـﺸﻦ اﺳـﺖ‪ .‬اﺳـﻴﺪﻳﺘﻪ ﻣﻨﺎﺳـﺐ ﺧـﺎك ﺑـﺮاي‬
‫ﻛﺎﺷﺖ آوﻳﺸﻦ ‪ 5‬ﺗﺎ ‪ 8‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ )‪.(29‬‬

‫ﻛﺎﺷﺖ‪ ،‬داﺷﺖ و ﺑﺮداﺷﺖ‬

‫ﻛﺸﺖ آوﻳﺸﻦ از ﻃﺮﻳﻖ ﺑﺬر ﻳﺎ اﻧﺪامﻫﺎي روﻳﺸﻲ اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺎﺷﺖ ﺑﺬر ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ )ﻧﺸﺎﻳﻲ( ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬زﻣﺎن ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي ﻛﺸﺖ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑـﺬر‪،‬‬

‫‪87‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪88‬‬

‫ﻓﺮوردﻳﻦ ﻣﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺬور ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ 40‬ﺗـﺎ ‪ 50‬ﺳـﺎﻧﺘﻲﻣﺘـﺮ روي ردﻳـﻒ و ﻓﺎﺻـﻠﻪي ﺑـﻴﻦ‬
‫ردﻳﻒ ‪ 50‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﻖ ﻛﺎﺷﺖ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ‪ 0/5‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘـﺮ اﺳـﺖ و ﺑـﺮاي‬
‫ﻫﺮ ﻫﻜﺘﺎر زﻣﻴﻦ ‪ 5‬ﺗﺎ ‪ 6‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﺑﺬر ﻧﻴﺎز اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺸﺖ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺬر در ﻧﻴﻤﻪ دوم اﺳﻔﻨﺪ ﻣﺎه در ﺧﺰاﻧﻪي ﻫﻮاي آزاد ﺻﻮرت ﻣـﻲﮔﻴـﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺬور در ردﻳﻒ ﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ 25‬ﺗﺎ ‪ 30‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲﻛـﻪ ارﺗﻔـﺎع‬
‫ﻧﺸﺎء ﺑﻪ ‪ 10‬ﺗﺎ ‪ 15‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ رﺳﻴﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ زﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ )ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪي ردﻳﻒ ‪50‬‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ و ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻮﺗﻪﻫﺎ روي ردﻳﻒ ‪ 25‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ( ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺗﻜﺜﻴﺮ روﻳﺸﻲ آوﻳﺸﻦ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻮﺗﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪاﻳﻦ ﺻﻮرت ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺧﺎرج ﻛـﺮدن‬
‫ﺑﻮﺗﻪﻫﺎي دو ﺳﺎﻟﻪ و ﻋﺎري از ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ آﻟﻮدﮔﻲ ﻗﺎرﭼﻲ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ‪ 2‬ﻳﺎ ‪ 3‬ﻗـﺴﻤﺖ ﺗﻘـﺴﻴﻢ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و در زﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻳﻴﺰ ﻳﺎ ﺑﻬﺎر زﻣﺎن ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺮاي اﻳـﻦ ﻛـﺎر‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ روش ﺑﺮاي ازدﻳﺎد و ﺗﻜﺜﻴﺮ آوﻳﺸﻦ‪ ،‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻮﺗﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﺟﻴﻦ ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز در زراﻋﺖ اﻳﻦ ﮔﻴـﺎه ﺿـﺮوري اﺳـﺖ‪ .‬در ﺻـﻮرت آﺑﻴـﺎري زﻳـﺎد‪،‬‬
‫ﭘﻮﺳﻴﺪﮔﻲ رﻳﺸﻪ و ﺑﻴﻤﺎري ﻫﺎي ﻗﺎرﭼﻲ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻋﻠﻒ ﻫﺮز ﺳﺲ‪ 1‬در ﻣﻮاردي ﺑﻪ‬
‫ﻣﺰارع ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ وﺟﻴﻦ ﻛﺮدن ﻳﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺤﻠﻮل ﭘﺎﺷﻲ ﺳﻮﻟﻔﺎت آﻫﻦ ﻣﻲﺗـﻮان‬
‫ﺑﺎ آن ﻣﺒﺎرزه ﻛﺮد‪.‬‬
‫در ﺳﺎل اول روﻳﺶ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﺑﺎر ﻣﺤﺼﻮل را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮداﺷﺖ ﻛﺮد‪ .‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ از ﺳﺎل‬
‫دوم روﻳﺶ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ 2 ،‬ﺗﺎ ‪ 3‬ﺑﺎر ﻣﻲﺗﻮان اﻗﺪام ﺑﻪ ﺑﺮداﺷﺖ ﭘﻴﻜﺮ روﻳﺸﻲ آوﻳﺸﻦ ﻛﺮد‪ .‬اوﻟـﻴﻦ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ آﻏﺎز ﮔﻞدﻫﻲ )اواﺳﻂ ﺑﻬﺎر(‪ ،‬دوﻣﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ در آﻏﺎز دوﻣﻴﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪي‬
‫ﮔﻞدﻫﻲ )اواﺳﻂ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن( و ﺳﻮﻣﻴﻦ و آﺧﺮﻳﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻧﻴـﺰ در اوﺳـﻂ ﭘـﺎﻳﻴﺰ )آﺑـﺎن ﻣـﺎه(‬
‫ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن از ﻓﺎﺻﻠﻪي ‪ 10‬ﺗـﺎ ‪ 15‬ﺳـﺎﻧﺘﻲﻣﺘـﺮي از ﺳـﻄﺢ زﻣـﻴﻦ ﺑﺮداﺷـﺖ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﭘﻴﻜﺮ روﻳﺸﻲ آوﻳﺸﻦ در ﻇﻬﺮ )ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺎﺑﺶ اﻓﺘﺎب(‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮداﺷﺖ آﻧﻬﺎ در روزﻫﺎي ﻏﻴـﺮ آﻓﺘـﺎﺑﻲ‪ ،‬داراي اﺳـﺎﻧﺲ ﺑﻴـﺸﺘﺮي‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد )‪ 7‬و ‪.(29‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫اﺳﺎﻧﺲ آوﻳﺸﻦ از ﮔﻴﺎه ﺗﺎزه و ﺑﻪ روش ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺑﺎ آب اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻃﻲ ﻳﻚ ﭘﮋوﻫﺶ‪،‬‬
‫ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﮔﻴﺎه آوﻳﺸﻦ در دﻣﺎي ‪ 35‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد ﻣﻮﺟﺐ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻴﺰان اﺳﺎﻧﺲ آن‬

‫‪1-Cuscuta spp‬‬

‫‪88‬‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﺳﺎﻧﺲ آوﻳﺸﻦ از ﺳﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﮔﻞ دار ﮔﻴﺎه اﺳﺘﺤﺼﺎل ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وزن ﻫـﺮ ﻣﻴﻠـﻲ‬
‫ﻟﻴﺘﺮ اﺳﺎﻧﺲ ‪ 0/9‬ﺗﺎ ‪ 0/95‬ﮔﺮم اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺎﻧﺲ ﺑﻲ رﻧﮓ ﺑـﺎ ﺑـﻮي ﻣﻄﺒـﻮع و ﻃﻌـﻢ ﺗﻨـﺪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از ﻫﺮ ‪ 100‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﮔﻴﺎه ﺗﺎزه‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ‪ 1/5‬ﺗﺎ ‪ 2‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم اﺳﺎﻧﺲ اﺳﺘﺤﺼﺎل ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺳﺎﻧﺲ آوﻳﺸﻦ ﻛـﻪ ﺑـﻪ اﺳـﺎﻧﺲ ﺗـﻴﻢ‪ 1‬ﻣﻌـﺮوف اﺳـﺖ داراي ﻓﻨـﻞ ﻫـﺎﻳﻲ ﻣﺜـﻞ ﺗﻴﻤـﻮل و‬
‫ﻛﺎرواﻛﺮول )‪ 40‬درﺻﺪ( و داراي ﺳﻴﻤﻦ‪ ،‬ﻟﻴﻨﺎ ﻟﻮل‪ ،‬ﭘﻴﻨﻦ و ‪ ...‬اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻴﻤـﻮل و ﻛـﺎرواﻛﺮول‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﺟﺰاي اﺳﺎﻧﺲ ﻫﺴﺘﻨﺪ )‪ 22‬و ‪.(32‬‬
‫آوﻳﺸﻦ داراي اﺛﺮات ﺿﺪ ﻗﺎرﭼﻲ و ﺿﺪ ﺑﺎﻛﺘﺮﻳﺎﻳﻲ ﻗﻮي اﺳﺖ و اﻳـﻦ ﺧﺎﺻـﻴﺖ ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ‬
‫وﺟﻮد ﺗﻴﻤﻮل و ﻛﺎرواﻛﺮول در اﺳﺎﻧﺲ آوﻳﺸﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻣـﺸﺨﺺ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﺳـﺎﻧﺲ‬
‫آوﻳﺸﻦ داراي اﺛﺮات ﺿﺪ اﺳﭙﺎﺳﻢ‪ ،‬ﺿﺪ ﺳﺮﻓﻪ و ﺧﻠﻂ آور اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻤﺎد ﺣﺎﺻـﻞ از اﺳـﺎﻧﺲ‬
‫آوﻳﺸﻦ ﺑﺮاي درﻣﺎن ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻴﻤﺎري ﻫﺎي ﭘﻮﺳﺘﻲ ﻛﺎرﺑﺮد دارد‪ .‬ﺷﺴﺘﻦ ﺳﺮ ﺑﺎ ﻣﺤﻠـﻮل رﻗﻴـﻖ‬
‫اﺳﺎﻧﺲ آوﻳﺸﻦ ﺳﺒﺐ اﻓﺰاﻳﺶ ﺟﺮﻳﺎن ﺧﻮن در ﭘﻮﺳﺖ ﺳﺮ و ﻗﻮي ﺷﺪن ﻏﺪهﻫﺎي ﻣـﻮ و در‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از رﻳﺰش ﻣﻮ ﻣﻲﺷـﻮد‪ .‬در ﻋﻠـﻢ آروﻣـﺎﺗﺮاﭘﻲ )راﻳﺤـﻪ درﻣـﺎﻧﻲ ﻳـﺎ ﻋﻄـﺮ‬
‫درﻣﺎﻧﻲ( از اﺳﺎﻧﺲ آوﻳﺸﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬داروﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ زﻳﺮ از ﮔﻴﺎه آوﻳـﺸﻦ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ در ﺑﺎزار ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ )‪.(6‬‬

‫‪ -1‬ﺷﺮﺑﺖ ﺗﻮﺳﻴﺎن‪ :‬ﺿﺪ ﺳﺮﻓﻪ و ﺧﻠﻂ آور‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮل ﺷﺮﻛﺖ ﮔﻞ دارو‬

‫‪ -2‬ﻗﻄﺮه ﺗﻮﺳﻴﻮن‪ :‬ﺿﺪ ﺳﺮﻓﻪ و ﺧﻠﻂ آور‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮل ﺷﺮﻛﺖ ﺑﺎرﻳﺞ اﺳﺎﻧﺲ‬
‫‪ -3‬ﻗﻄﺮه ﺗﻮﺳﻴﮕﻞ‪ :‬ﺿﺪ ﺳﺮﻓﻪ و ﺧﻠﻂ آور‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮل ﺷﺮﻛﺖ ﮔﻞ دارو‬
‫‪ -4‬ﻗﻄﺮه ﺗﻴﻢ آرﺗﺎ‪ :‬ﺿﺪ ﺳﺮﻓﻪ و ﺧﻠﻂ آور‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮل ﺷﺮﻛﺖ اﻳﺮان داروك‬
‫‪ -5‬ﺷﺮﺑﺖ و ﻗﺮص ﺗﻴﻤﻜﺲ‪ :‬ﺿﺪ ﺳﺮﻓﻪ و ﺧﻠﻂ آور‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮل ﺷﺮﻛﺖ اﻳﺮان داروك‬
‫‪ -6‬ﻣﺤﻠﻮل دﻫﺎن ﺷﻮﻳﻪ ﭘﺮﺳﻴﻜﺎ‪ :‬ﻣﺤﺼﻮل ﺷﺮﻛﺖ ﭘﻮر ﺳﻴﻨﺎ‬

‫‪1-Thyme‬‬

‫‪89‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪90‬‬

‫زﻳﺮه ﺳﻴﺎه اروﭘﺎﻳﻲ )دوﺳﺎﻟﻪ(‬

‫‪Carum carvi‬‬
‫‪Caraway‬‬
‫‪Apiaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫زﻳﺮه ﺳﻴﺎه داراي ﺷﻜﻞ ﻫﺎي ﻳﻜﺴﺎﻟﻪ‪ ،‬دو ﺳﺎﻟﻪ و ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﮔﻴـﺎه دو‬
‫ﺳﺎﻟﻪاش ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﺴﺘﺮدهاي در ﺟﻬﺎن ﻛﺸﺖ و ﻛﺎر ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬داراي رﻳﺸﻪ دوﻛﻲ ﺷـﻜﻞ‬
‫ﺑﻪ ﺿﺨﺎﻣﺖ ﻳﻚ ﺑﻨﺪ اﻧﮕﺸﺖ‪ ،‬ﺑﺮگﻫﺎي ﺑﺮﻳﺪه ﺑﺮﻳﺪه‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮگﻫﺎي ﺗﺤﺘﺎﻧﻲ داراي ﺑﺮﻳـﺪﮔﻲ‬
‫ﻫﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬داراي ﮔﻞﻫﺎي ﺳﻔﻴﺪ ﻳﺎ ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮم ﭼﺘﺮ ﻣﺮﻛﺐ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻴﻮه آن ﻓﻨﺪﻗﻪ ﺷﻴﺰوﻛﺎرپ اﺳﺖ ﻛﻪ داراي ‪ 5‬ﺧﻂ ﻃﻮﻟﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ )‪ 12‬و ‪.(13‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﻣﻴﻮهﻳﺎ داﻧﻪ ﮔﻴﺎه‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺎل اول ﺑﻪ ﻧﻮر و ﺣﺮارت زﻳﺎد ﻧﻴﺎز ﻧـﺪارد و در ﺳـﺎل دوم در دﻣـﺎي‬
‫‪ 20-16‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد ﺑﻪ ﮔﻞ ﻣﻲ رود و ﻣﻴﻮه ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ آب ﻓـﺮاوان ﺑﺨـﺼﻮص‬
‫در ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺳﺎﻗﻪ دﻫﻲ و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﮔﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎكﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺑﺎﻓﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ )رﺳـﻲ ﺷـﻨﻲ( را‬
‫ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﺳﻴﺪﻳﺘﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ‪ 4/8‬ﺗﺎ ‪ 7/8‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃـﻮر وﺣـﺸﻲ در‬
‫ارﺗﻔﺎﻋﺎت ‪ 2000-3000‬ﻣﺘﺮي ﻣﻲروﻳﺪ )‪.(7‬‬

‫‪90‬‬
 ‫ﻛﺎﺷﺖ‪ ،‬داﺷﺖ و ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫اواﻳﻞ ﺑﻬﺎر )ﻳﺎ اواﺧﺮ اﺳﻔﻨﺪ ﻣﺎه( ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑـﺬور ﺑـﺎ ﻓﻮاﺻـﻞ ‪ 30‬ﺗـﺎ ‪ 40‬ﺳـﺎﻧﺘﻲﻣﺘـﺮ‬
‫ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ 10 .‬ﺗﺎ ‪ 20‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﺑﺬر ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻫﻜﺘﺎر زﻣﻴﻦ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﭼـﻮن ﮔﻴـﺎه‬
‫در ﺳﺎل دوم ﻣﻮرد ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان در ﺳﺎل اول ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻳﻜﺴﺎﻟﻪاي ﻣﺜﻞ‬
‫ﺷﻮﻳﺪ ﻳﺎ زﻳﺮه ﺳﻴﺎهﻳﻚ ﺳﺎﻟﻪ را در ﺑﻴﻦ ردﻳﻒ ﻫﺎ ﻛﺸﺖ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﻋﻤﻠﻴﺎت داﺷﺖ‪ ،‬ﻛﻮﻟﺘﻴﻮاﺗﻮر زدن ﺑﻴﻦ ردﻳﻒ ﻫﺎ و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ آﻓـﺎت و ﻋﻠـﻒﻫـﺎي‬
‫ﻫﺮز ﺿﺮوري اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻒ ﻛﺶ ﻣﺮﻛﺎزﻳﻦ ﻗﺒﻞ از ﻛﺎﺷﺖ و آﻓﺎﻟﻮن ﺑﻌﺪ از روﻳﺶ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬در ﺻﻮرت ﻫﺠﻮم ﻋﻠﻒ ﻫﺮز ﺳـﺲ‪ ،‬ﻣـﻲﺗـﻮان از ﻋﻠـﻒ ﻛـﺶ‬
‫رﮔﻠﻮل اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد وﻟﻲ ﻛﻨﺘﺮل ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ اﻳﻦ ﻋﻠﻒ ﻫﺮز ﭼﻨﺪان ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ آﻣﻴﺰ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻛﻨـﻪ‬
‫ﻫﻢ آﻓﺖ ﻣﻬﻢ زﻳﺮه ﺳﻴﺎه ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺧﺴﺎرت ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﺑﻪاﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ و ﺑﺎﻳـﺴﺘﻲ ﺑـﺎ‬
‫اﻳﻦ آﻓﺖ ﻣﺒﺎرزه ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ در زﻣﺎن رﺳﻴﺪن ﺑﺬور )اواﻳﻞ ﻣﺮداد ﻣﺎه( ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي داراي ﺑـﺬر‬
‫را ﺟﻤﻊ آوري ﻧﻤﻮده ﺳﭙﺲ ﺑﺬور را از آﻧﻬﺎ ﺟﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺑﻪ ﻃـﻮر ﻣﺘﻮﺳـﻂ ‪ 1‬ﺗـﺎ‬
‫‪ 1/5‬ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر اﺳﺖ )‪ 7‬و ‪.(29‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫اﺳﺎﻧﺲ ﮔﻴﺎه ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻣﻴﻮه وﺟﻮد دارد‪ .‬اﺳﺎﻧﺲ در ﺣﻔﺮهﻫﺎي ﺷﻴﺰوژن ذﺧﻴﺮه ﻣـﻲﺷـﻮد و‬
‫ﻣﻴﺰان اﺳﺎﻧﺲ در ﺑﺬرﻫﺎ ‪ 3‬ﺗﺎ ‪ 7‬درﺻﺪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت اﺳـﺎﻧﺲ زﻳـﺮه ﺳـﻴﺎه ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‪:‬‬
‫ﻛﺎرون )‪ 50‬ﺗﺎ ‪ 70‬درﺻﺪ(‪ ،‬ﻟﻴﻤﻮﻧﻦ )‪ 25‬ﺗﺎ ‪ 30‬درﺻﺪ(‪ ،‬دي ﻫﻴﺪرو ﻛﺎرون‪ ،‬ﻛﺎروﺋﻮل و ‪. ...‬‬
‫اﺳﺎﻧﺲ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻮﺳﻴﻠﻪي ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺑﺎ ﺑﺨﺎر آب ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد و ﻗﺒﻞ از اﻳﻦ ﻋﻤـﻞ ﺑﺎﻳـﺴﺘﻲ‬
‫ﻣﻴﻮه را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻟﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﺳﺎﻧﺲ زﻳﺮه ﻣﺎﻳﻌﻲ ﺑﻲ رﻧﮓ ﻳﺎ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ زرد‪ ،‬داراي اﺳـﻴﺪﻳﺘﻪ‬
‫ﺧﻨﺜﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ﻛﻤﻲدر آب ﺣـﻞ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﻧﮕﻬـﺪاري اﺳـﺎﻧﺲ در ﻣﺤﻠـﻲ ﺧﻨـﻚ در‬
‫ﺷﻴﺸﻪﻫﺎي در ﺑﺴﺘﻪ و دور از ﻧﻮر روﺷﻨﺎي ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد )‪ 19‬و ‪.(23‬‬
‫ﺿﺪ ﻧﻔﺦ‪ ،‬ﺷﻴﺮ اﻓﺰا )ﺑﺮاي ﻣﺎدران ﺷﻴﺮده(‪ ،‬ﻫﻀﻢ ﻛﻨﻨﺪه ﻏﺬا‪ ،‬ﺿﺪ ﻛﺮم‪ ،‬ﺿﺪ ﺗـﺸﻨﺞ و ﻃﺒـﻖ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﻣﺎﻧﻊ رﺷﺪ ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺎﻛﺘﺮي ﻫﺎ ﻣﻲﮔﺮدد )‪.(6‬‬

‫‪91‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪92‬‬

‫ﺑﺎﺑﻮﻧﻪ‬

‫‪Matricaria Chamomilla‬‬

‫‪Chamomil‬‬

‫‪Asteraceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﻳﻜﻲ از ﭘﺮﻣﺼﺮﻓﺘﺮﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻳﻚ ﺳﺎﻟﻪ ﻋﻠﻔﻲ ﺑﺎ ارﺗﻔﺎع ‪ 30‬ﺗﺎ‬
‫‪ 70‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ داراي ﺑﺮگﻫﺎي ﺑﺮﻳﺪه ﺑﺮﻳﺪه و ﺳﻮزﻧﻲ ﺷﻜﻞ ﻛﻪ ﺑﻄﻮر ﻣﺘﻨﺎوب ﺑﺮ روي‬
‫ﺳﺎﻗﻪ ﻗﺮار دارﻧﺪ ﮔﻞﻫﺎ ﺑﺼﻮرت ﮔﻞ آذﻳﻦ ﻛﺎﭘﻴﺘﻮل ﻛﻪ دو ﻧﻮع ﮔﻠﭽﻪ در ﮔﻞ آذﻳﻦ دﻳﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻣﺮﻛﺰ آن ﮔﻞﻫﺎ ﻟﻮﻟﻪاي ﻣﺘﻌﺪد و زرد رﻧﮓ ﺑﺮ روي ﻳﻚ ﻧﻬﻨﺞ ﻣﺨﺮوﻃﻲ ﻛﺎﻣﻼً‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﮔﻞ دو ﺟﻨﺴﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﻴﻮه اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻓﻨﺪﻗﻪ ﺧﺎﻛﺴﺘﺮي رﻧﮓ‬
‫اﺳﺖ )‪.(24‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﮔﻞﻫﺎي ﺧﺸﻚ ﺷﺪه و ﺑﻨﺪرت ﮔﻴﺎه ﮔﻠﺪار‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫در ﻣﺰرارع و زﻣﻴﻦﻫﺎي ﺑﺎﻳﺮ ﺟﻨﻮب اروﭘﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻓﺮاوان و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﮔﻴﺎه زﻳﻨﺘﻲ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻛﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎﺑﻮﻧﻪ ﺑﻮﻣﻲ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و وﻟﺰ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﮔﺴﺘﺮده در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و وﻟﺰ‬
‫ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در ﺑﻌﻀﻲ ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﻤﺎﻟﻲ اﻳﺮان و ﻧﻴﺰ در ﺧﻮرﺳﺘﺎن ﻣﻲروﻳﺪ )‪.(4‬‬

‫‪92‬‬
 ‫ﻛﺎﺷﺖ‬
‫ﻛﺸﺖ ﺑﺎﺑﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺑﻬﺎره و ﭘﺎﻳﻴﺰه اﺳﺖ)ﻛﺸﺖ ﭘﺎﻳﻴﺰه در ﻧﻴﻤﻪ دوم ﺷﻬﺮﻳﻮر و ﻛﺸﺖ‬
‫ﺑﻬﺎره در ﻧﻴﻤﻪ دوم اﺳﻔﻨﺪﻣﺎه اﺳﺖ(‪ .‬ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﺸﺖ ﺑﺎﺑﻮﻧﻪ در ﭘﺎﻳﻴﺰه‬
‫ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣﻄﻠﻮب ﺗﺮي از ﻛﺸﺖ ﺑﻬﺎره آن دارد‪ 3 .‬ﺗﺎ ‪ 4/5‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﺑﺬر ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻫﻜﺘﺎر‬
‫زﻣﻴﻦ ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺬور ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻴﻦ ردﻳﻒ ‪ 40‬ﺗﺎ ‪ 50‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ و روي ردﻳﻒ ‪15‬‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ و از آن ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺬرﻫﺎ ﺟﻬﺖ روﻳﺶ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻧﻮر دارﻧﺪ ﻛﺸﺖ‬
‫ﺳﻄﺤﻲ آﻧﻬﺎ در ﺧﺎك ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺬرﻫﺎ از دﻣﺎي ‪ 6‬درﺟﻪ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺟﻮاﻧﻪ زﻧﻲ ﻣﻲ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﺑﺎﺑﻮﻧﻪ در دﻣﺎي ‪ 19‬ﺗﺎ ‪ 21‬درﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد وﻟﻲ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻣﻘﺪار اﺳﺎﻧﺲ در دﻣﺎي ‪ 20‬ﺗﺎ ‪ 25‬درﺟﻪ در ﮔﻞﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫داﺷﺖ‬
‫آﺑﻴﺎري ﻣﻨﻈﻢ و ﻧﻮر ﻓﺮاوان و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻋﻠﻔﻬﺎي ﻫﺮز در اﺑﺘﺪاي رﺷﺪ ﮔﻴﺎﻫﭽﻪﻫﺎ ﻧﻘﺶ‬
‫ﻣﻬﻤﻲ در اﻓﺰاﻳﺶ ﻋﻤﻠﻜﺮد دارد‪.‬‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﺎﺑﻮﻧﻪ ﻛﻤﻲ ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ ﭼﻮن در ﻓﺼﻞ ﺑﺮداﺷﺖ ﮔﻞﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻏﻴﺮ ﻫﻤﺰﻣﺎن‬
‫ﻣﻲرﺳﻨﺪ و ﺑﻮﺗﻪﻫﺎ ﻫﻢ داﺋﻤﺎً ﮔﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﻫﺮ ﭼﻨﺪ روز ﻳﻜﺒﺎر ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﺮداﺷﺖ ﺻﻮرت‬
‫ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻋﻼﻣﺖ رﺳﻴﺪن ﮔﻞﻫﺎ ﺑﺎز ﺷﺪن ﻛﺎﻣﻞ ﮔﻞﻫﺎﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﮔﻠﭽﻪﻫﺎي‬
‫زﺑﺎﻧﻪاي ﺳﻔﻴﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻓﻘﻲ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬دﺳﺘﮕﺎه ﺑﺮداﺷﺖ ﮔﻞﻫﺎي ﺑﺎﺑﻮﻧﻪ و ﺳﺎﻳﺮ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺎﻧﻮاده ﻛﺎﺳﻨﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﺗﻌﺪادي از اﺳﺎﺗﻴﺪ داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎي ﺗﻬﺮان و ﻫﻤﺪان ﻃﺮاﺣﻲ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮداﺷﺖ‪ ،‬ﮔﻞﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ‪ 5‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ از دﻣﮕﻞ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ دﻣﮕﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه ﻛﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮداﺷﺖ ﮔﻞﻫﺎ در ﺳﺎﻋﺖ ‪ 12‬ﻇﻬﺮ ﻧﻘﺶ ﻋﻤﺪهاي در‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻛﻤﻴﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه دارد‪ .‬و ﮔﻞﻫﺎ ﭘﺲ از ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ‬
‫ﺧﺸﻚ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﮔﻞﻫﺎ در ﺳﺎﻳﻪ ﻳﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﺧﺸﻚ ﻛﻦﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ )دﻣﺎي ‪40‬‬
‫ﺗﺎ ‪ 50‬درﺟﻪ( ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻋﻤﻠﻜﺮد ﮔﻞ ﺗﺎزه ‪ 0/5‬ﺗﺎ ‪ 2‬ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از‬
‫ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ‪ 100‬ﺗﺎ ‪ 500‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﮔﻞ ﺧﺸﻚ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﺟﻬﺖ ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﺬر در‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﮔﻠﭽﻪﻫﺎي ﺳﻔﻴﺪ رﻧﮓ زﺑﺎﻧﻪاي ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺧﻢ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﮔﻠﭽﻪﻫﺎي ﻟﻮﻟﻪاي‬

‫‪93‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪94‬‬

‫ﺑﻪ رﻧﮓ ﻗﻬﻮهاي در آﻣﺪهاﻧﺪ ﮔﻞﻫﺎ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ )‪ 7‬و ‪.(29‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫ﮔﻞﻫﺎي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺣﺎوي اﺳﺎﻧﺲ ﻓﺮار‪ ،‬ﻣﻮﺳﻴﻼژ و ﻳﻚ ﻣﺎده ﺿﺪ اﺳﭙﺎﺳﻢ‪ ،‬ﺑﺎﺑﻮﻧﻪ وﺣﺸﻲ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺿﺪ اﻟﺘﻬﺎب و ﮔﻨﺪزا ﻣﺼﺮف ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺿﺪ اﺳﭙﺎﺳﻢ و ﻣﻌﺮق‬
‫ﻣﻼﻳﻢ ﻫﻢ دارد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه از راه ﺧﻮراﻛﻲ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺗﻴﺰان ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ رود )ﻳﻚ‬
‫ﻗﺎﺷﻖ ﻏﺬا ﺧﻮري از ﮔﻴﺎه را در ﻳﻚ ﻟﻴﺘﺮ آب ﺳﺮد ﻣﻲ رﻳﺰﻧﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺪون دادن ﺣﺮارت(‬
‫ﺑﺮاي اﺧﺘﻼﻻت ﻣﻌﺪي ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ درد‪ ،‬دﻳﺮ ﻫﻀﻤﻲ‪ ،‬اﺳﻬﺎل و ﺗﻬﻮع و ﺑﻨﺪرت ﺑﺮاي اﻟﺘﻬﺎب‬
‫ﻣﺠﺎري ادرار و ﻗﺎﻋﺪﮔﻲ دردﻧﺎك )ﻛﻪ زﻳﺎد ﻫﻢ ﻣﺆﺛﺮ ﻧﻴﺴﺖ( ﻣﺼﺮف ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‬
‫ﮔﺮد اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻟﺘﻴﺎم دﻫﻨﺪهي زﺧﻤﻬﺎ‪ ،‬ﺑﺸﻮرات ﭘﻮﺳﺘﻲ و ﻋﻔﻮﻧﺘﻬﺎي ﻧﻈﻴﺮ ﺟﻮش‪،‬‬
‫ﻛﻮرك‪ ،‬ﺗﺒﺨﺎل و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮاي ﺑﻮاﺳﻴﺮ و اﻟﺘﻬﺎب دﻫﺎن‪ ،‬ﮔﻠﻮ و ﭼﺸﻤﻬﺎ ﻣﺼﺮف ﻣﻲﺷﻮد‬
‫)‪ 8‬و ‪.(11‬‬

‫‪94‬‬
 ‫ﻣﺮزه‬

‫‪Satureja hortensis L.‬‬

‫‪Summer savoury‬‬

‫‪Lamiaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻳﻜﺴﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻛﻮﺗﺎه و ﺧﻮدرو اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي آن ﻧﺎزك و ﺑﻪ رﻧﮓ ﺳﺒﺰ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻛﺒﻮد و‬
‫ﻣﺨﻠﻮط ﺑﺎ ﻗﺮﻣﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮگﻫﺎي آن ﻧﺎزك و ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ اﺳﺖ از ﺑﻐﻞ ﺑﺮگﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻞﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ‬
‫زرﺷﻜﻲ رﻧﮓ ﺑﺎ دم ﮔﻞﻫﺎي ﻛﻮﺗﺎه ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﻴﻮة آن ﻓﻨﺪﻗﻪ داراي داﻧﻪﻫﺎي ﻗﻬﻮهاي ﺗﻴﺮه‬
‫اﺳﺖ )‪.(13‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﺑﺮگﻫﺎ و ﺳﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎ‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻮﻣﻲ اروﭘﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ اﺳﺖ و ﻣﺤﻴﻂ ﻫﺎي ﮔﺮم و ﺧﺸﻚ ﺑﺎ ﻧﻮر زﻳﺎد را ﺗﺮﺟﻴﺢ‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺧﺎك ﻟﻮﻣﻲ ﺑﺎ اﺳﻴﺪﻳﺘﻪ ‪ 7‬را ﻣﻲ ﭘﺴﻨﺪد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ اﻳﺮان ﻧﻴﺰ آورده ﺷﺪ و در‬
‫ﺳﻄﺢ وﺳﻴﻊ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮد )‪.(7‬‬

‫ﻛﺎﺷﺖ‬

‫‪95‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪96‬‬

‫در اواﺧﺮ ﻓﺮوردﻳﻦ ﻣﺎه ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﺳﺮﻣﺎي ﺑﻬﺎره ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻛﺸﺖ از ﻃﺮﻳﻖ ﺑﺬر‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﻲ ﺷﻮد‪ 6 .‬ﺗﺎ ‪ 8‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﺑﺬر در ﻫﻜﺘﺎر ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﺔ ‪ 40‬ﺗﺎ ‪ 45‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﻛﺸﺖ ﻣﻲ‬
‫ﺷﻮد ﭘﺲ از ﻛﺸﺖ ﻏﻠﺘﻚ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ زده ﻣﻲﺷﻮد زﻳﺮا اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﻻﻳﻪ ﺳﻄﺤﻲ ﺧﺎك را ﻣﺘﺮاﻛﻢ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﭘﺲ از ﻛﺸﺖ زﻣﻴﻦ را آﺑﻴﺎري ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫داﺷﺖ‬
‫در ﻃﻮل روﻳﺶ ﻣﺮزه ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز ﺿﺮورت دارد‪ .‬ﻗﺒﻞ از ﻛﺎﺷﺖ ﺑﺬور از‬
‫ﻋﻠﻒﻛﺶ آرزﻳﻦ‪ 1‬و ﭘﺲ از ﻛﺎﺷﺖ ﺑﺬور از ﻣﺤﻠﻮل ‪ %1‬ﮔﺮاﻣﺎﻛﺴﻮن‪ 2‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺮزه ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﺑﻪ آﻓﺎت و ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎي ﻣﻘﺎوم اﺳﺖ و ﺗﺎﻛﻨﻮن آﻓﺖ ﻳﺎ ﺑﻴﻤﺎري ﺧﺎﺻﻲ ﺑﺮاي‬
‫اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﮔﺰارش ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫زﻣﺎن ﺑﺮداﺷﺖ ﺳﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎ ﺧﺮداد ﺗﺎ ﺷﻬﺮﻳﻮر ﻣﺎه اﺳﺖ ﭼﻮن در اﻳﻦ زﻣﺎن ﮔﻴﺎه در ﻣﺮﺣﻠﺔ‬
‫ﮔﻞدﻫﻲ اﺳﺖ و ﺣﺎوي ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻣﻘﺪار اﺳﺎﻧﺲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اوﻟﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻫﻤﻮاره در آﻏﺎز‬
‫ﮔﻠﺪﻫﻲ)ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺮداد و ﺗﻴﺮ و ﻣﺮداد( و دوﻣﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ اواﺧﺮ ﺷﻬﺮﻳﻮر ﻣﺎه ﺗﺎ اواﻳﻞ ﻣﻬﺮﻣﺎه‬
‫اﺳﺖ ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﻣﺎﺷﻴﻦ ﻳﺎ ﺑﺎ داس اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﺟﻤﻊ آوري ﻣﺤﺼﻮل را‬
‫ﺧﺸﻚ و ﺳﭙﺲ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ )‪ 7‬و ‪.(29‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫اﺳﺎﻧﺲ ﻣﺮزه از ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺑﺎ ﺑﺨﺎر آب از ﺑﺮگﻫﺎ و ﺳﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺑﺮﮔﺪار ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ‬
‫اﺳﺎﻧﺲ ﻣﺎﻳﻌﻲ ﺑﻲ رﻧﮓ و ﻳﺎ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ زرد اﺳﺖ و داراي ‪ 30‬درﺻﺪ ﻛﺎرواﻛﺮول و ‪25‬‬
‫درﺻﺪ ﺳﻴﻤﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺎﻧﺲ ﮔﻴﺎه ﻣﺮزه داراي اﺛﺮ ﻣﻘﻮي ﻣﻌﺪه‪ ،‬ﺗﺴﻬﻴﻞ ﻛﻨﻨﺪه ﻋﻤﻞ ﻫﻀﻢ‪،‬‬
‫ﺿﺪ ﻧﻔﺦ و ﻣﺪر اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ اﺳﻬﺎل ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ و ﺿﺪﻋﻔﻮﻧﻲ ﻛﻨﻨﺪه ﻗﻮﻳﻲ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭼﺎﺷﻨﻲ و ادوﻳﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﮔﻮﺷﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ‪ .‬داروﻳﻲ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﻴﻤﻴﺎن‪ 3‬ﻛﻪ از ﻣﺮزه ‪ ،‬آوﻳﺸﻦ‪ ،‬رازﻳﺎﻧﻪ و اﻛﺎﻟﻴﭙﺘﻮس ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ در‬

‫‪1 -Aresin‬‬
‫‪2 -Gramoxone‬‬
‫‪3- Thymian‬‬

‫‪96‬‬
‫داروﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻛﺸﻮر ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و داراي اﺛﺮ ﺿﺪ ﺳﺮﻓﻪ و ﺧﻠﻂ آور ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ )‪ 13‬و‬
‫‪.(18‬‬

‫‪97‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪98‬‬

‫ﻧﻌﻨﺎع‬

‫‪Mentha spicata‬‬

‫‪Spearmint, Gar mint‬‬

‫‪Lamiaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻋﻠﻔﻲ و ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺪاﻣﻬﺎي ﻫﻮاﻳﻲ آن در ﺳﺮﻣﺎي زﻣﺴﺘﺎن ﺧﺸﻚ ﻣﻲ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ اﻧﺪاﻣﻬﺎي زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ زﻧﺪه و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ دارﻧﺪ‪ .‬رﻳﺸﻪ ﻧﻌﻨﺎع ﭼﻨﺪان ﻋﻤﻴﻖ ﻧﻴﺴﺖ‬
‫ﺳﺎﻗﻪ آن ﭼﻬﺎرﮔﻮش و ﺑﻪ دﻟﻴﻞ داﺷﺘﻦ آﻧﺘﻮﺳﻴﺎﻧﻴﻦ ﺑﻪ رﻧﮓ ﺑﻨﻔﺶ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮگﻫﺎ ﺑﻠﻨﺪ و‬
‫ﺑﻴﻀﻲ ﺷﻜﻞ و ﮔﻞﻫﺎ ﺑﻨﻔﺶ روﺷﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻴﻮه آن ﻛﭙﺴﻮﻟﻲ ﺷﻜﻞ ﻛﻮﭼﻚ اﺳﺖ و ﺣﺎوي‬
‫ﺑﻴﺶ از ‪ 20‬ﻧﻮع اﺳﺎﻧﺲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﻣﻨﺘﻮل اﺳﺖ )‪ 11‬و ‪.(13‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﺑﺮگﻫﺎي ﺧﺸﻚ ﺷﺪه‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺼﺎرف ﺧﺎﻧﮕﻲ از ﺟﻮاﻧﻪﻫﺎي‬
‫ﮔﻠﺪار و ﺑﺮﮔﺪار ﻧﻴﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺮﻃﻮب و درﺟﻪ ﺣﺮارت ﻫﺎي ﻛﻤﺘﺮ از‬
‫‪ 35‬درﺟﻪ را ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﻤﺎﻟﻲ اﻳﺮان و اﻃﺮاف ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ‬

‫‪98‬‬
 ‫وﺣﺸﻲ ﻣﻲروﻳﺪ )‪.(7‬‬

‫ﻛﺎﺷﺖ‬
‫ﺗﻜﺜﻴﺮ ﻧﻌﻨﺎع از ﻃﺮﻳﻖ روﻳﺸﻲ ﺑﻪ روﺷﻬﺎي زﻳﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬از ﻃﺮﻳﻖ رﻳﺸﻪ رﺳﺖﻫﺎ‪ :‬ﻣﻨﺎﺳﺒﺖﺗﺮﻳﻦ روش ﺗﻜﺜﻴﺮ ﻧﻌﻨﺎع اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از آﺑﻴﺎري ﻳﺎ‬
‫ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي ﻣﺎدري ‪ 2‬ﺗﺎ ‪ 3‬ﺳﺎﻟﻪ را از زﻣﻴﻦ ﺧﺎرج ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي اﻧﺘﺨﺎﺑﻲ ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﻋﺎري از ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﻴﻤﺎريزاي ﻗﺎرﭼﻲ ﻳﺎ ﺑﺎﻛﺘﺮﻳﻬﺎ ﻳﺎ ﻋﻠﻔﻬﺎي ﻫﺮز ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -2‬ﺗﻜﺜﻴﺮ از ﻃﺮﻳﻖ ﻗﻠﻤﻪﻫﺎي ﺳﺎﻗﻪ‪ :‬در زﻣﺎن ﻣﻨﺎﺳﺐ از ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺟﻮان ‪ 2‬ﺗﺎ ‪ 3‬ﻗﻠﻤﻪ ﻛﻪ‬
‫ﺣﺪاﻗﻞ ‪ 2‬ﺟﻔﺖ ﺑﺮگ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ در ﺧﺰاﻧﻪ ﻫﻮاي آزاد ﺳﺎﻗﻪ را در‬
‫ﺧﺎك ﻧﺮﻣﻲ ﻣﻲﻛﺎرﻧﺪ‬
‫‪ -3‬ﺗﻜﺜﻴﺮ از ﻃﺮﻳﻖ ﭘﺎﺟﻮﺷﻬﺎ‪ :‬در ﻓﺼﻞ ﺑﻬﺎر ﭘﺲ از آﺑﻴﺎري‪ ،‬ﭘﺎﺟﻮشﻫﺎ را از ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﺎدري ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ‪ 8‬ﺗﺎ ‪ 10‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ ﺟﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺎ دﺳﺖ ﻳﺎ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻣﺎﺷﻴﻦ ﻧﺸﺎء‬
‫ﻛﺎر اﻧﺠﺎم ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫داﺷﺖ‬
‫در زراﻋﺖ ﻧﻌﻨﺎع آﺑﻴﺎري ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻋﻠﻔﻬﺎي ﻫﺮز ﺿﺮورت‬
‫دارد‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺳﻄﺢ ﺑﺮگﻫﺎ ﻛﺎرﺑﺮد ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﺤﻠﻮل ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺤﻠﻮل ﭘﺎﺷﻲ‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻘﺪار آﺑﻴﺎري ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ آب و ﻫﻮاﻳﻲ و ﻧﻮع ﺧﺎك ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬ﻣﺒﺎرزه‬
‫ﺑﺎ ﻋﻠﻔﻬﺎي ﻫﺮز ﺑﻪ دو روش ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ و ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﭘﺲ از اوﻟﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان از ﻫﺮ دو ﻋﻠﻒ ﻛﺶ ﻣﺮﻛﺎزﻳﻦ و آرزﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ‪ 2‬ﺗﺎ‪ 3‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم در ﻫﻜﺘﺎر اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫در ﺳﺎل ‪ 2‬ﺗﺎ ‪ 3‬ﺑﺎر ﻣﺤﺼﻮل را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﺮداﺷﺖ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﺮﺣﻠﺔ ﮔﻠﺪﻫﻲ زﻣﺎن ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺤﺼﻮل اﺳﺖ اﮔﺮ ﺳﻄﺢ وﺳﻴﻌﻲ زﻳﺮﻛﺸﺖ ﻧﻌﻨﺎع رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮداﺷﺖ اﻧﺪاﻣﻬﺎ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺎﺷﻴﻦ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﮔﻴﺎه از ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ 4‬ﺗﺎ ‪ 5‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮي از ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ ﺑﺮﻳﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي ﻣﺪﺗﻲ روي زﻣﻴﻦ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ ‪ 40-25‬درﺻﺪ رﻃﻮﺑﺖ آن ﺗﺒﺨﻴﺮ ﺷﻮﻧﺪ‬

‫‪99‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪100‬‬

‫اﮔﺮ در ﭘﺎﻳﻴﺰ ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﻮﻧﺪ دﻳﮕﺮ روي زﻣﻴﻦ ﻧﻤﻲ ﻣﺎﻧﺪ و ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً ﺑﺮاي اﺳﺘﺨﺮاج اﺳﺎﻧﺲ‬
‫ﺑﻪ ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ زﻣﺎن ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ آﺧﺮ‬
‫ﺧﺮداد ﺗﺎ ‪ 25‬ﺗﻴﺮ ﻣﺎه‪ ،‬دوﻣﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ‪ 10‬ﻣﺮداد ﺗﺎ ‪ 15‬ﻣﻬﺮ و ﺳﻮﻣﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﺗﺎ ‪ 15‬آذر‬
‫ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ )‪.(7‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫داراي ﻳﻚ اﺳﺎﻧﺲ ﻓﺮار اﺳﺖ ﻛﻪ اﺧﺘﻼف ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻀﻪاي ﺑﺎ اﺳﺎﻧﺲ ﻧﻌﻨﺎع ﻓﻠﻔﻠﻲ دارد و‬
‫داراي ﻣﺎﻧﺘﻮل ﻧﻴﺴﺖ وﻟﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻳﺮه داراي ﻛﺎرون اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎﻧﻦ ﻫﻢ دارد‪.‬‬
‫ﻧﻌﻨﺎع ﺗﺮﺷﺢ ﻣﻌﺪه را زﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ روي ﺗﺮﺷﺢ ﺻﻔﺮا اﺛﺮ داد‪ .‬ﺑﺮاي‬
‫ﻧﺎراﺣﺘﻲ ﻫﺎي ﻣﻌﺪه و ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي اﺳﻬﺎل و ﺗﺤﺮﻳﻚ ﺗﺮﺷﺢ ﺻﻔﺮا در ﻳﺮﻗﺎن و ﺳﺎﻳﺮ ﺑﻴﻤﺎري‬
‫ﻫﺎي ﻛﺒﺪي ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ رود‪ .‬در اﻳﻼت ﻣﺘﺤﺪه ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از آن ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺳﺎﻧﺲﻫﺎي‬
‫ﻓﺮار ﻣﺼﺮﻓﻲ در ﺳﺎﺧﺖ آداﻣﺲ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮد )‪ 13‬و ‪.(18‬‬

‫‪100‬‬
 ‫رازك‬

‫‪Humulus iupulus‬‬
‫‪Hops‬‬
‫‪Cannabinaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫رازك ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻗﺪﻣﺖ ﺑﻴﺶ از ﻫﺰار ﺳﺎل ﻛﻪ از ﮔﺬﺷﺘﻪ داراي ﻛﺎرﺑﺮد ﻫﺎي داروﻳـﻲ‬
‫و ﻧﻮﺷﺎﺑﻪاي ﺑﻮده اﺳﺖ و از ﻗﺪﻳﻢ اﻻﻳﺎم در اروﭘﺎ در ﺑﺎﻏﭽﻪﻫﺎي ﻣﻨـﺎزل ﻛـﺸﺖ ﻣـﻲ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬رازك ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ دوﭘﺎﻳﻪ‪ ،‬ﻋﻠﻔﻲ‪ ،‬ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ )ﺑﺠﺰ ﮔﻮﻧﻪي ‪ H. japonicus‬ﻛﻪﻳﻜﺴﺎﻟﻪ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ(‪ ،‬ﺑﺎﻻ روﻧﺪه )ﺳﺎﻗﻪي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در ﺟﻬـﺖ ﻋﻘﺮﺑـﻪﻫـﺎي ﺳـﺎﻋﺖ ﺑـﻪ دور ﻗـﻴﻢ ﻣـﻲ‬
‫ﭘﻴﭽﺪ(‪ ،‬داراي رﺷﺪي ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺮﻳﻊ )‪ 20‬ﺗﺎ ‪ 50‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ رﺷﺪ در ﻫﺮ ﻫﻔﺘﻪ( ﻛﻪ ﺗـﺎ ‪ 10‬ﻣﺘـﺮ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ارﺗﻔﺎع داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮگﻫﺎي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺳﻪ ﺗﺎ ﭘﻨﺞ ﻟﻮﺑـﻪ ﻣـﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺼﻮرت‬
‫ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﺮ روي ﺳﺎﻗﻪ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻞﻫﺎي ﻣﺎده ﺑﺼﻮرت ﻣﺨﺮوﻃﻲ ﺷﻜﻞ و ﮔﻞﻫﺎي ﻧـﺮ‬
‫ﺑﺼﻮرت ﺧﻮﺷﻪ در ﻛﻨﺎر ﺑﺮگﻫﺎ آوﻳﺰان ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺨﺮوط ﻫـﺎي ﻣـﺎده ﻛـﻪ اﺻـﻄﻼﺣﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻴﻮهي رازك ﻣﺸﻬﻮر ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬رازك داراي ارﻗﺎم ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻓﺮاواﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳـﻚ از‬
‫اﻳﻦ ارﻗﺎم داراي ﻛﺎرﺑﺮد ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ )‪ 11‬و ‪.(12‬‬

‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﮔﻞﻫﺎي ﺧﺸﻚ ﺷﺪه‬

‫‪101‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪102‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه و روﻳﺶ‬
‫از ﻟﺤﺎظ ﻧﻴﺎز ﻫﺎي اﻛﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ ﺑﻪ آب و ﻫﻮاﻳﻲ ﻧﺴﺒﺘﺎ ﺧﻨـﻚ و ﻣﺘﻮﺳـﻂ دﻣـﺎي ‪ 15‬ﺗـﺎ ‪18‬‬
‫درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد ﻧﻴﺎز دارد‪ .‬رازك در ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ ﻣﻲروﻳـﺪ ﻛـﻪ داراي ﺣـﺪاﻗﻞ ‪ 550‬ﺗـﺎ ‪600‬‬
‫ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ در ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﺑـﺎدﺧﻴﺰ و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ داراي‬
‫ﺳﻄﺢ آب زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺑﺎﻻ از ﻛﺸﺖ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺧﻮدداري ﺷـﻮد‪ .‬رازك ﺑـﻪ ﺧـﺎكﻫـﻲ داراي‬
‫ﺑﺎﻓﺖ ﻟﻮﻣﻲ و ﻏﻨﻲ از ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻛﻠﺴﻴﻤﻲ و داراي اﺳﻴﺪﻳﺘﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺧﻨﺜﻲ اﺣﺘﻴﺎج دارد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻛﺸﻮرﻣﺎن ﺑﺼﻮرت ﺧﻮدرو ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ ﺷﻮد )‪.(7‬‬

‫ﻛﺎﺷﺖ‪ ،‬داﺷﺖ و ﺑﺮداﺷﺖ‬

‫رازك از ﻧﻈﺮ ﺑﻴﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﺎﻻروﻧﺪه اﺳﺖ و در ﺻﻮرت ﻋﺪم اﺳـﺘﻔﺎده از دارﺑـﺴﺖ‪،‬‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ ﻣﺤﺼﻮل ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬در ﺗﻬﻴﻪ دارﺑﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻴﺮك ﻫﺎي اﺻـﻠﻲ را از‬
‫ﺟﻨﺲ ﭼﻮب ﻳﺎ ﺳﻴﻤﺎن ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ 12‬ﻣﺘﺮ ﻧﺼﺐ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬در ﻓﻮاﺻﻞ ‪ 3‬ﻣﺘﺮي دو ردﻳـﻒ‬
‫ﺳﻴﻢ ﻓﻮﻻدي ﺑﺎ ﺿﺨﺎﻣﺖ ﺷﺶ ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ ﺟﻬﺖ ﻛﺸﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد )‪.(29‬‬

‫روش ﻫﺎي ﺗﻜﺜﻴﺮ رازك ﺑﻪ ﺳﻪ ﺷﻜﻞ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪:‬‬

‫‪ -1‬ﺑﺬر ‪ -2‬ﻗﻠﻤﻪ ﺳﺎﻗﻪ ‪ -3‬ﻗﻠﻤﻪ رﻳﺸﻪ‬

‫ﻛﺸﺖ ﻗﻠﻤﻪﻫﺎ در ﻓﺼﻞ ﭘﺎﺋﻴﺰ ﻳﺎ ﺑﻬﺎر ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬در ﮔﻮدال ﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﻖ ‪ 30‬ﺗـﺎ ‪40‬‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ‪ ،‬ﻗﻠﻤﻪﻫـﺎ ﻃـﻮري در ﮔـﻮدال ﻗـﺮار ﻣـﻲﮔﻴﺮﻧـﺪ ﻛـﻪ رﻳـﺸﻪي آﻧﻬـﺎ در ﻋﻤـﻖ ‪15‬‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮي ﻋﻤﻖ زﻣﻴﻦ ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮد‪.‬‬

‫رازك در آﻏﺎز روﻳﺶ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻧﻴﺘﺮوژن و ﭘﺘﺎس ﻓﺮاواﻧﻲ دارد وﻟـﻲ در ﻣﺮﺣﻠـﻪ ﮔﻠـﺪﻫﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺴﻔﺮ زﻳﺎدي ﻧﻴﺎز دارد‪ .‬وﺟﻴﻦ ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز‪ ،‬ﺣﺬف ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻴﻤـﺎر‪ ،‬ﺣـﺬف ﺷـﺎﺧﻪﻫـﺎي‬
‫ﻋﻘﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ آﻓﺎت و ﺑﻴﻤﺎري ﻫﺎ از دﻳﮕﺮ اﻋﻤﺎل ﻣﻬﻢ در ﻣﺮﺣﻠﻪي داﺷﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ ﮔﻞﻫﺎي ﻣﺎده زﻣﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻞ ﻫﺎ ﺑﻪ رﻧﮓ زرد ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺳﺒﺰ ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ‪.‬‬
‫رﻧﮓ زرد ﻧﺎﺷﻲ از ﺣﻀﻮر ﻟﻮﭘﻮﻟﻮن در ﻣﺠﺎري ﺗﺮﺷـﺤﻲ اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ رﻧـﮓ ‪ 5‬ﺗـﺎ ‪ 8‬روز‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﮔﺮدد و ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﮔﻞﻫﺎ در اﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﺮداﺷﺖ ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬زﻣـﺎن ﻣﻨﺎﺳـﺐ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﻌﻤﻮﻻً در اواﺳﻂ ﻣﺮداد ﻳﺎ اواﺧﺮ ﺷﻬﺮﻳﻮر اﺳﺖ و ﺑﺮداﺷﺖ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻫﻤـﻮاره ﺑـﺎ‬

‫‪102‬‬
 ‫دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي ﻣﺨﺼﻮص ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﻴﺮد )‪.(7‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫در ﻧﺎﺣﻴﻪي ﺗﺤﺘﺎﻧﻲ ﻓﻠﺲ ﻫﺎي ﮔﻞﻫﺎي ﻣﺎده ﺣﻔﺮات ﺣﺎوي ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮاد‬
‫ﻣﺆﺛﺮهي ﻣﻮﺟﻮد در ﮔﻞﻫﺎي ﻣﺎده‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت رزﻳﻨﻲ و اﺳﺎﻧﺲ ﻣﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ ﻛـﻪ در اﻳـﻦ ﻣﻴـﺎن‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت رزﻳﻨﻲ داراي اﻫﻤﻴﺖ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهاي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت رزﻳﻨﻲ ﻣﻮﺟﻮد در ﮔﻞﻫـﺎي‬
‫ﻣﺎدهي رازك ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪي آﻟﻔﺎ اﺳﻴﺪ ﻫﺎي ﺗﻠﺦ و ﺑﺘﺎ اﺳﻴﺪ ﻫﺎي ﺗﻠﺦ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻨﺪي ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‬
‫)‪.(12‬‬
‫ﻋﻤﺪه ﺗﺮﻳﻦ ﺧﻮاص درﻣﺎﻧﻲ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬آرام ﺑﺨﺶ و ﺧﻮاب آور‪ ،‬آﻧﺘﻲ ﺑﻴﻮﺗﻴـﻚ‬
‫ﻣﻼﻳﻢ )ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﺑﺎﻛﺘﺮﻳﻬﺎي ﮔﺮم ﻣﺜﺒﺖ( و ‪ . ...‬از ﻋﺼﺎرهي ﺣﺎﺻﻞ از ﮔﻞﻫﺎي ﻣﺎدهي رازك‬
‫در ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻧﻮﺷﺎﺑﻪ ﺳﺎزي ﺑﺼﻮرت ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺴﺘﺮده اﺳـﺘﻔﺎده ﻣـﻲﮔـﺮدد‪ .‬رازك وﻳﮋﮔـﻲﻫـﺎي‬
‫ﺧﺎﺻﻲ ﺑﻪ ﻣﺎء اﻟﺸﻌﻴﺮ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺎ رﺳـﻮب ﭘـﺮوﺗﺌﻴﻦﻫـﺎ ﺑﺎﻋـﺚ ﺷـﻔﺎﻓﻴﺖ آن ﺷـﺪه و ﻋﻄـﺮ‬
‫ﺧﺎﺻﻲ ﺑﻪ آن ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ )‪.(8‬‬

‫‪103‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪104‬‬

‫ﭘﺎﻣﭽﺎل )ﭘﻨﺞ اﻧﮕﺸﺖ‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﺑﺮگ(‬

‫‪Potentilla reptans L.‬‬

‫‪Creeping cinquefoil‬‬
‫‪Rosaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻋﻠﻔﻲ‪ ،‬ﭘﺎﻳﺎ ﺑﺎ ﺑﻮﺗﻪاي ﺑﺮگ دار و ﺗﻨﻪاي ﻛﻮﺗﺎه و ﭘﺮ از رﻳﺸﻪﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫اواﻳﻞ ﺑﻬﺎر‪ ،‬ﺧﻮﺷﻪاي از ﮔﻞﻫﺎ در اﻧﺘﻬﺎي ﺳﺎﻗﻪاي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﺎﻣﭗ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﮔﻞﻫﺎ ﻣﻘﺪار‬
‫ﻛﻤﻲ اﺳﺎﻧﺲ ﺳﺎﭘﻮﻧﻴﻦ و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻓﻼوﻧﻮﺋﻴﺪي دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﻴﻮه از ﻧﻮع ﻛﭙﺴﻮل و ﻣﺤﺘﻮي ﺑﺬور‬
‫ﻛﻮﭼﻜﻲ اﺳﺖ )‪.(12‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﮔﻴﺎه ﺷﻜﻮﻓﻪ دار ﺧﺸﻚ ﺷﺪه‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه و ﮔﺮدآوري‬
‫ﭘﺎﻣﭽﺎل روي دﻳﻮارﻫﺎ‪ ،‬در ﻣﺮاﺗﻊ‪ ،‬ﻣﺤﻞ ﻫﺎي ﺑﺎﻳﺮ و ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺟﺎدهﻫﺎي اروﭘﺎ ﻣﻲروﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﻋﻤﺪه در ﺧﺎكﻫﺎي ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ و ﺧﻨﺜﻲ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ وﻓﻮر در ﻧﻮاﺣﻲ‬
‫ﺟﻨﻮب اﻳﺮان‪ ،‬اﻃﺮاف ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺗﻔﺮش‪ ،‬ﺧﻮي‪ ،‬ﺑﺮوﺟﺮد‪ ،‬اﻟﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻴﺮاز و ﺑﻨﺪر ﮔﺰ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ‬
‫ﺷﻮد )‪ 7‬و ‪.(29‬‬
‫‪.‬‬
‫ﻛﺎﺷﺖ‬

‫‪104‬‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻛﺎﺷﺖ ﺑﺬور و ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ روﻳﺸﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﺗﻜﺜﻴﺮ ﭘﺎﻣﭽﺎل از ﻃﺮﻳﻖ‬
‫ﺑﺬر اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ وﻟﻲ رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ ﻛﻨﺪي ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺗﻜﺜﻴﺮ روﻳﺸﻲ از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻮﺗﻪﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬زﻣﺎن ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﺎر در اواﻳﻞ ﺑﻬﺎر اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫آﻧﻬﺎ را در ردﻳﻒﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﺔ ‪ 40‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮي ﻣﻲﻛﺎرﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮔﻴﺎه از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻜﺜﻴﺮ‬
‫ﻳﺎﺑﺪ در ﭘﺎﻳﻴﺰ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺤﺼﻮل را ﺑﺮداﺷﺖ ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫در اواﻳﻞ ﺑﻬﺎر ﻗﺒﻞ از روﻳﺶ ﮔﻴﺎه و ﻫﻤﻴﻦ ﻃﻮر در ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻳﻴﺰ رﻳﺸﻪﻫﺎ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻣﺎدة‬
‫ﻣﺆﺛﺮه را دارا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﺮداﺷﺖ رﻳﺸﻪ ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻳﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬از ﺑﺮگ و رﻳﺸﻪ و‬
‫ﮔﻞ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻣﻲﺗﻮان اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﺮداﺷﺖ زﻣﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻞ ﻫﺎ ﻛﺎﻣﻼً‬
‫ﺑﺎز ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮔﻞﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪون ﻛﺎﺳﺒﺮگ ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻫﺮ ‪ 3‬ﺗﺎ ‪ 3/5‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم رﻳﺸﻪ ﺗﺎزه‪ 6 ،‬ﺗﺎ ‪ 7‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﮔﻞ و ‪ 5‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﺑﺮگ ﭘﺲ از‬
‫ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ‪ 1‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﻣﺤﺼﻮل ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ )‪ 7‬و ‪.(29‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺎدهي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﭘﺎﻣﭽﺎل ﺗﺎﻧﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ داروي ﻗﺎﺑﺾ‪ ،‬ﺿﺪ اﺳﻬﺎل و‬
‫ﺿﺪ اﻟﺘﻬﺎب ﻣﺼﺮف ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از ﻣﺤﻠﻮل دم ﺷﺪه اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﺮاي ﺷﺴﺘﺸﻮي‬
‫زﺧﻤﻬﺎ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﻫﺎن ﺷﻮﻳﻪ ﺟﻬﺖ رﻓﻊ ﺗﺤﺮﻳﻜﺎت ﮔﻠﻮ و ﻟﺜﻪﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد )‪ 12‬و‬
‫‪.(13‬‬

‫‪105‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪106‬‬

‫ﺗﺎﺗﻮره‬
‫‪Datura stramonium L.‬‬
‫‪Thornapple, Jimson weed, Stink weed‬‬
‫‪Solanaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻋﻠﻔﻲ‪ ،‬ﻳﻚ ﺳﺎﻟﻪ ﻗﻮي ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ‪ 120-30‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺎﻗﻪاي ﺳﺘﺒﺮ‪ ،‬ﮔﺮد‪ ،‬ﺷﺎﺧﻪ‬
‫دار و ﺑﺮگﻫﺎي ﻣﺘﻨﺎوب ﺑﻴﻀﻲ ﻳﺎ ﻣﺜﻠﺜﻲ ﺷﻜﻞ ﺑﺎ ﺣﺎﺷﻴﻪﻫﺎي ﻛﻨﮕﺮهاي و ﮔﺎﻫﻲ ﺑﺰرﮔﺘﺮ از‬
‫‪ 20‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬از ﺑﻐﻞ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎ ﻳﺎ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي اﻧﺘﻬﺎي ﺷﺎﺧﻪ ﮔﻞﻫﺎي ﺑﺰرگ ﻣﻨﻔﺮد و‬
‫ﻗﻴﻔﻲ ﺷﻜﻞ ﺑﻪ رﻧﮓ ﺳﻔﻴﺪ ﻳﺎ ﺑﻨﻔﺶ ﻣﻲروﻳﺪ‪ .‬ﻣﻴﻮه آن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻛﭙﺴﻮل ﺧﺎردار و‬
‫ﺣﺎوي داﻧﻪﻫﺎي ﺳﻴﺎه رﻧﮓ ﺑﺴﻴﺎري اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﮔﻴﺎه ﻳﻚ ﺑﻮي ﻧﺎﻣﻄﺒﻮع و‬
‫ﺗﻬﻮع آور دارﻧﺪ‪ .‬زﻣﺎن ﮔﻞ دادن ﺑﻴﻦ ﺧﺮداد ﺗﺎ ﺷﻬﺮﻳﻮر اﺳﺖ )‪ 13‬و ‪.(18‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﺑﺮگ و داﻧﻪ ﺧﺸﻚ ﺷﺪه‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫ﺑﻮﻣﻲﺧﺎور ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ اﻣﺎ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ وﺣﺸﻲ در ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺎﻳﺮ و ﻣﺰارع اروﭘﺎ‬
‫ﻣﻲروﻳﺪ‪ ،‬ﺗﺎﺗﻮره در اﻃﺮاف ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻛﺮج‪ ،‬آذرﺑﺎﻳﺠﺎن‪ ،‬ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن‪ ،‬ﮔﻴﻼن و ﺧﺮاﺳﺎن ﻳﺎﻓﺖ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد )‪.(7‬‬

‫‪106‬‬
 ‫ﻛﺎﺷﺖ‬
‫روش ﺗﻜﺜﻴﺮ ﮔﻴﺎه ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﺑﺬر اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻗﺒﻞ از ﻛﺸﺖ‪ ،‬ﺑﺬرﻫﺎ را ﺑﻪ ﻣﺪت ‪ 24‬ﺗﺎ ‪28‬‬
‫ﺳﺎﻋﺖ در دﻣﺎي ‪ 35‬ﺗﺎ ‪ 40‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻴﮕﺮاد در آب ﺧﻴﺲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻛﺎﺷﺖ ﺗﺎﺗﻮره ﺑﻪ دو‬
‫روش ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻛﺎﺷﺖ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ در اواﺧﺮ اﺳﻔﻨﺪ ﻣﺎه اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻛﺎﺷﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ردﻳﻔﻲ و ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪي ‪ 50‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ از ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از ﻛﺸﺖ داﻧﻪﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ زﻣﻴﻦ را آﺑﻴﺎري ﻛﺮد‪.‬‬

‫داﺷﺖ‬
‫ﺷﺨﻢ ﻋﻤﻴﻖ در ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻳﻴﺰ ﺑﺮاي ﺗﻬﻮﻳﻪ ﺧﺎك و از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز ﺿﺮورت‬
‫دارد‪ .‬در ﻃﻮل روﻳﺶ اﺳﺘﻔﺎده از ﻋﻠﻒ ﻛﺶﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺳﺒﺐ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﺤﺼﻮل ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻋﻠﻒﻛﺶﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺗﺮﻓﻼن و اوﻟﻴﺘﺮف ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫ارﺗﻮﺳﻴﺪ ﻳﺎ ﻣﺤﻠﻮل دﻳﺘﺎن‪ 1‬ﺑﺮاي از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن ﻗﺎرچ ﻋﺎﻣﻞ ﻟﻜﻪ ﺑﺮﮔﻲ ﺿﺮورت دارد‪.‬‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﮔﻞ دﻫﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻣﻘﺪار اﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪ را دارﻧﺪ‪ .‬اوﻟﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ اواﻳﻞ ﺗﻴﺮ و دوﻣﻴﻦ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺎهﻫﺎي ﻣﺮداد و ﺷﻬﺮﻳﻮر و ﺳﻮﻣﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ اواﺧﺮ ﭘﺎﻳﻴﺰ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً‬
‫زﻣﺎن ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﺮگﻫﺎ در ﺧﺮداد ﺗﺎ ﻣﻬﺮ و زﻣﺎن ﺑﺮداﺷﺖ داﻧﻪﻫﺎ ﻣﻬﺮ و آﺑﺎن اﺳﺖ‪ .‬داﻧﻪﻫﺎ‬
‫را ﻫﻨﮕﺎﻣﻲﻛﻪ ﻛﭙﺴﻮل ﺑﺎز و ﺳﻴﺎه ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﺟﻤﻊ آوري ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬داﻧﻪﻫﺎي ﻧﺎرس ﻗﻬﻮهاي‬
‫رﻧﮓ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﺒﺎﻳﺪ آﻧﻬﺎ را ﻣﺼﺮف ﻛﺮد‪ .‬داراي ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﻋﻤﻠﻜﺮد ‪ 15-25‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﺑﺮگ و‬
‫‪ 3-8‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم داﻧﻪ در ﻫﺮ ﺻﺪ ﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ اﺳﺖ )‪ 7‬و ‪.(29‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و ﺧﻮاص و ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫ﺗﺎﺗﻮره داراي آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﺛﺮ آن ﺑﺮ روي دﺳﺘﮕﺎه ﮔﻮارش‪ ،‬ﻏﺪد ﺗﻌﺮق‪ ،‬ﮔﻮارﺷﻲ و‬
‫ﻣﺮدﻣﻚ ﭼﺸﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﺴﻜﻴﻦ آﺳﻢ از ﺳﻴﮕﺎرﻫﺎي ﺿﺪ آﺳﻢ ﻛﻪ ﺣﺎوي‬
‫ﺗﺎﺗﻮره اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺗﺎﺗﻮره ﺑﻪ ﻋﻠﺖ دارا ﺑﻮدن ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺳﻤﻲ ﺣﺘﻤﺎً ﺗﺤﺖ‬
‫ﻧﻈﺎرت ﭘﺰﺷﻚ ﻣﺼﺮف ﺷﻮد )‪ 12‬و ‪.(13‬‬

‫‪1 -Dithane M45‬‬

‫‪107‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪108‬‬

‫ﺗﺮﺧﻮن )ﺗﻠﺨﻮن(‬

‫‪Artemisia dracunculus L.‬‬

‫‪Tarragon‬‬
‫‪Astraceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻋﻠﻔﻲ‪ ،‬ﭘﺎﻳﺎ‪ ،‬رﻳﺰوم دار‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺎﻗﺔ اﻓﺮاﺷﺘﻪ و ﺑﺮگﻫﺎي ﻧﺎزك و ﻣﺘﻨﺎوب اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎﻗﻪﻫﺎ‬
‫ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺑﻪ ﺧﻮﺷﻪاي از ﮔﻞﻫﺎي ﮔﺮد و زرد رﻧﮓ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻴﻮه اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻓﻨﺪﻗﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺧﻮن در ﻣﻨﻄﻘﺔ وﺳﻴﻌﻲ از اروﭘﺎي ﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬آﻣﺮﻳﻜﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ و آﺳﻴﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺒﺰي‬
‫ﻣﻌﻄﺮ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮد )‪.(13‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﺑﺮگ و ﺳﺎﻗﻪ‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬

‫ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ ﻣﻨﺸﺎ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه را ﺷﻤﺎل و ﻣﺮﻛﺰ آﺳﻴﺎ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده اﻧﺪ وﻟﻲ ﻋﺪهاي دﻳﮕﺮ‬
‫ﻣﻨﺸﺎ آن را ﺷﻤﺎل و ﻏﺮب آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮم و آﻓﺘﺎﺑﻲ داراي رﺷﺪ و ﻣﻴﺰان‬
‫ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه ﻣﻄﻠﻮﺑﻲ اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻗﺎدر اﺳﺖ ﺳﺮﻣﺎي زﻣﺴﺘﺎن را ﺑﺨﻮﺑﻲ ﺗﺤﻤﻞ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﻠﻤﻲ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﮔﻴﺎه ﺑﺴﻴﺎر رﻃﻮﺑﺖ دوﺳﺖ ﻣﻌﺮﻓﻲ‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ وﻟﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ دﻳﮕﺮ ﺧﻼف اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺧﺎكﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ‬

‫‪108‬‬
 ‫ﺑﺎﻓﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ را ﻣﻲ ﭘﺴﻨﺪد و در ﺧﺎكﻫﻲ ﺷﻮر ﺑﺴﺨﺘﻲ رﺷﺪ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ )‪.(7‬‬

‫ﻛﺎﺷﺖ‬
‫اواﻳﻞ ﺑﻬﺎر زﻣﺎن ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺮاي ﺗﻜﺜﻴﺮ روﻳﺸﻲ ﺗﺮﺧﻮن )از ﻃﺮﻳﻖ ﻗﻠﻤﻪ و ﻳﺎ ﭘﺎﺟﻮش( و‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻳﻴﺰ زﻣﺎن ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺮاي ﺗﻜﺜﻴﺮ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻘﺴﻴﻢ رﻳﺸﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻜﺜﻴﺮ ﺗﺮﺧﻮن ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫از ﻗﻠﻤﺔ ﺳﺎﻗﻪ روش ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا اﻣﻜﺎن رﻳﺸﻪدار ﺷﺪن ﻗﻠﻤﻪﻫﺎ ﻛﻢ اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮﻳﻖ‬
‫ﭘﺎﺟﻮش ﻧﻴﺰ ﮔﻴﺎه را زﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً اﻃﺮاف ﻫﺮ ﭘﺎﻳﺔ ﻣﺎدري ‪ 20‬ﺗﺎ ‪ 40‬ﭘﺎﺟﻮش ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻴﺸﺘﺮ از ‪ 10‬ﺗﺎ ‪ 20‬ﭘﺎﺟﻮش از ﮔﻴﺎه ﻣﺎدر ﺟﺪا ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از‬
‫اﻧﺘﻘﺎل ﭘﺎﺟﻮشﻫﺎ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﻴﺎه را آﺑﻴﺎري ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﺑﺴﻴﺎري از ﻛﺸﻮرﻫﺎ‬
‫ﺗﻜﺜﻴﺮ ﺗﺮﺧﻮن از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻘﺴﻴﻢ رﻳﺸﻪ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬رﻳﺸﻪ را ﺑﻪ ‪ 5‬ﺗﺎ ‪ 10‬ﻗﻄﻌﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻫﺮ ﻗﻄﻌﻪ ﺑﺎﻳﺪ داراي ﺣﺪاﻗﻞ ‪ 1‬ﺗﺎ ‪ 2‬ﺟﻮاﻧﻪ روﻳﺸﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫داﺷﺖ‬
‫در ﻃﻮل روﻳﺶ ﻣﺒﺎرزه ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ و ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز ﺿﺮورت دارد‪ .‬ﻗﺒﻞ از‬
‫روﻳﺶ ﮔﻴﺎه در ﺳﺎل دوم ﻋﻠﻒﻛﺶ ﻣﺮﻛﺎزﻳﻦ ﻳﺎ ﺳﻨﺴﻮر ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﺮاﻛﻢ ﻋﻠﻒ‬
‫زﻳﺎد ﺑﺎﺷﺪ از ﻋﻠﻒ ﻛﺶ آﻓﺎﻟﻮن‪ 1‬و آرزﻳﻦ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺨﻠﻮط اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻃﻮل‬
‫روﻳﺶ‪ ،‬ﺗﺮﺧﻮن ﺗﻮﺳﻂ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻴﻤﺎري زاي ﻗﺎرﭼﻲ آﺳﻴﺐ ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ ﻛﻪ از اﻳﻦ‬
‫ﻗﺎرچﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﻗﺎرچ ﻋﺎﻣﻞ زﻧﮓ و ﻗﺎرچ ﻋﺎﻣﻞ ﻟﻜﻪ ﺑﺮﮔﻲ را ﻧﺎم ﺑﺮد ﻛﻪ از ﻋﻠﻒ ﻛﺶ‬
‫زﻳﻨﺐ ﺑﺮاي ﻧﺎﺑﻮدي آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﺗﺮﺧﻮن را ﻣﻲﺗﻮان ﻳﻚ ﻳﺎ دو ﺑﺎر در ﺳﺎل ﺑﺮداﺷﺖ ﻛﺮد‪ .‬اوﻟﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ در دوران ﮔﻞ‬
‫دﻫﻲ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﮔﻴﺎه در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻣﻘﺪار اﺳﺎﻧﺲ را دارد‪.‬‬
‫اوﻟﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ از اواﻳﻞ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺗﺎ اواﺧﺮ ﺷﻬﺮﻳﻮر ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬از اواﺧﺮ ﺷﻬﺮﻳﻮر ﺗﺎ‬
‫ﻗﺒﻞ از ﺑﺮوز ﺳﺮﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮان دوﻣﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ را اﻧﺠﺎم داد‪ .‬ﭘﺲ از ﺑﺮداﺷﺖ‪ ،‬اﻧﺪامﻫﺎ را ﺟﻤﻊ‬
‫آوري و ﺳﭙﺲ ﺧﺸﻚ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ )‪ 4‬و ‪.(29‬‬

‫‪1 -AfaLon‬‬

‫‪109‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪110‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در ﻣﺤﻞ ﺳﺎﻳﻪ ﺳﺒﺐ ﺣﻔﻆ رﻧﮓ و ﻣﻴﺰان ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه آن ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﺧﺸﻚ ﻛﻦﻫﺎي ﺻﻨﻌﺘﻲ در ﻣﻮرد اﻳﻦ ﮔﻴﺎه روﻧﻖ ﻓﺮاواﻧﻲ دارد و ﺑﺪﻳﻦ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از دﻣﺎي ‪ 40‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﺎده ﻣﺆﺛﺮه اﻳﻦ ﮔﻴﺎه‬
‫اﺳﺎﻧﺴﻲ ﺑﻪ رﻧﮓ زرد ﻛﻢ رﻧﮓ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺰان آن ﺑﻴﻦ ‪ 1‬ﺗﺎ ‪ 3‬درﺻﺪ ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﺟﺰاي اﺳﺎﻧﺲ ﺗﺮﺧﻮن ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از اﺳﺘﺮاﮔﻮل )‪ 40‬ﺗﺎ ‪ 70‬درﺻﺪ(‪ ،‬آﻟﻔﺎ ﭘﻴﻨﻦ‪ ،‬ﺑﺘﺎ‬
‫ﭘﻴﻨﻦ‪ ،‬ﻟﻴﻤﻮﻧﻦ‪ ،‬ﻣﻴﺮﺳﻦ و ‪ ...‬اﺳﺖ )‪.(12‬‬

‫ﺗﺮﺧﻮن ﻳﻜﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻌﻄﺮ ﭘﺮ اﺳﺘﻔﺎده در ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻄﻮر‬
‫ﮔﺴﺘﺮده در ﺻﻨﻌﺖ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻮاد اوﻟﻴﻪ آﺷﭙﺰي و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻛﻨﺴﺮوﺳﺎزي ﻛﺎرﺑﺮد دارد‪ .‬ﺗﺮﺧﻮن‬
‫ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﺮﺷﺢ اﺳﻴﺪ ﻣﻌﺪه و ﺧﺎﺻﻴﺖ اﺷﺘﻬﺎ آوري از ﻗﺪﻳﻢ اﻻﻳﺎم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ادوﻳﻪ‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ﮔﻮﺷﺖ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺳﺒﺐ ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺸﺎرﺧﻮن ﻫﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در‬
‫ﻗﺪﻳﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺿﺪ ﻃﺎﻋﻮن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﻠﻤﻲ از اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻛﺎﻫﺶ دﻫﻨﺪه درد دﻧﺪان و داراي ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺿﺪ ﻛﺮم ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ )‪.(13‬‬

‫‪110‬‬
 ‫ﺳﻨﺒﻞ اﻟﻄﻴﺐ )ﻋﻠﻒ ﮔﺮﺑﻪ(‬

‫‪Valeriana officinalis L.‬‬

‫‪Setwall‬‬
‫‪Valerianaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﮔﻴﺎﻫﻲﻋﻠﻔﻲ‪ ،‬ﭘﺎﻳﺎ ﺑﺎ رﻳﺸﻪاي ﺑﺰرگ و ﺳﺎﻗﻪاي ﻛﻮﺗﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎﻗﺔ آن ﮔﻮﺷﻪ دار و‬
‫ﺑﺮگﻫﺎﻳﺶ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎ ﺑﺮﻳﺪﮔﻲﻫﺎي ﺷﺎﻧﻪاي اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﻮك ﺷﺎﺧﻪﻫﺎ ﺧﻮﺷﻪاي از ﮔﻞﻫﺎي‬
‫ﻛﻮﭼﻚ ﺳﻔﻴﺪ ﻳﺎ ﻗﺮﻣﺰ ﻛﻢ رﻧﮓ ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﻴﻮة آن ﻓﻨﺪﻗﻪ اﺳﺖ )‪.(13‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬رﻳﺸﻪ و رﻳﺰوم ﺧﺸﻚ ﺷﺪه ﻳﺎ ﺗﺎزه‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در آﺳﻴﺎ‪ ،‬اروﭘﺎ و آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻲروﻳﺪ‪ .‬در ﻛﻨﺎر رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻧﻬﺮﻫﺎ در ﻣﻜﺎﻧﻬﺎي‬
‫ﺑﺎﺗﻼﻗﻲ‪ ،‬در ﺑﻴﺸﻪ زارﻫﺎ و ﻣﺮاﺗﻊ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﺮان در ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﻤﺎﻟﻲ و ﻧﻮاﺣﻲ‬
‫رﺷﺘﻪ ﻛﻮه اﻟﺒﺮز ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد )‪.(13‬‬

‫ﻛﺎﺷﺖ‬
‫در ﺑﺬر ﭘﺎﺷﻲ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ردﻳﻒ ‪ 30‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ‪3‬ـ ‪ 1/5‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﺑﺬر در ﻫﻜﺘﺎر ﻧﻴﺎز‬

‫‪111‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪112‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﻜﺜﻴﺮ روﻳﺸﻲ‪ ،‬ﻫﺮ ﻫﻜﺘﺎر ﺑﻪ ‪ 80‬ـ ‪ 60‬ﻫﺰار ﻧﺸﺎء ﻧﻴﺎر دارد‪ .‬ﻧﺸﺎء ﻛﺎري در ﻧﻴﻤﻪ‬
‫دوم ﺗﻴﺮﻣﺎه و اﻧﺘﻘﺎل ﻧﺸﺎءﻫﺎ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ در ﺑﻬﺎر و ﭘﺎﻳﻴﺰ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫داﺷﺖ‬
‫در اواﻳﻞ ﺑﻬﺎر ﻏﻠﺘﻚ ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﻣﺒﺎرزه ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ و ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺳﻔﻴﺪك ﺳﻄﺤﻲ ـ ﺳﻔﻴﺪك دروﻏﻲ و ﻗﺎرچ‬
‫ﻟﻜﻪ ﺑﺮي در اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺿﺮوري اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫در ﺳﺎل دوم و ﺑﻴﻦ ﺷﻬﺮﻳﻮر ﺗﺎ آﺑﺎن رﻳﺸﺔ آن را از ﺧﺎك ﺑﻴﺮون ﻣﻲآورﻧﺪ و ﭘﺲ از ﺗﻤﻴﺰ‬
‫ﻛﺮدن ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﻲﺷﻮﻳﻨﺪ و در ﺣﺪاﻛﺜﺮ دﻣﺎي ‪ 35‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻴﮕﺮاد ﺧﺸﻚ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣﺎده ﺧﺸﻚ ‪ 25-40‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم در ‪ 100‬ﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﺧﺸﻚ‬
‫ﻛﺮدن آن رﻳﺸﻪ ﻋﻄﺮ ﻧﺎﻓﺬي ﻣﺘﺼﺎﻋﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ از ﻓﺎﺻﻠﺔ دور ﻧﻴﺰ ﮔﺮﺑﻪﻫﺎ را ﺑﻪ‬
‫ﻫﻴﺠﺎن وا ﻣﻲدارد‪ .‬زﻣﺎن ﺑﺮداﺷﺖ رﻳﺸﻪ از ﻣﺮداد ﺗﺎ ﻣﻬﺮ ﻣﺎه اﺳﺖ )‪ 7‬و ‪.(29‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫‪1‬‬
‫ﻣﺎده ﻣﺆﺛﺮه آن ﺑﺘﺎزﮔﻲ ﻛﺸﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺣﺎوي ﺗﺮﻛﻴﺒﺎﺗﻲ از واﻟﭙﻮﺗﺮﻳﺎت ﻫﺎ ‪ ،‬اﺳﺎﻧﺲ‬
‫ﻓﺮار و ﻳﻚ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺿﺪ اﺳﭙﺎﺳﻢ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬رﻳﺸﻪ ﺗﺎزه و دم ﻛﺮده ﺳﻨﺒﻞ اﻟﻄﻴﺐ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫دﺳﺘﮕﺎه اﻋﺼﺎب ﻣﺮﻛﺰي را ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﺑﺮاي ﺣﺎﻻت ﻋﺼﺒﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺨﻮاﺑﻲ‬
‫ﻣﻼﻳﻢ و اﺧﺘﻼﻻت ﻋﺼﺒﻲ ﻗﻠﺐ ﻣﺼﺮف ﻣﻲﺷﻮد )‪ 12‬و ‪.(13‬‬

‫‪1-Volpotriates‬‬

‫‪112‬‬
 ‫ﻋﻠﻒ ﻟﻴﻤﻮ‬
‫‪Cymbopogon spp‬‬
‫‪Lemongrass‬‬
‫‪poaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﻋﻠﻒ ﻟﻴﻤﻮ ﻳﻜﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ‪ 60‬ﻳﺎ ‪ 70‬ﺳﺎل ﭘﻴﺶ اﻫﻤﻴﺖ زﻳﺎدي ﭘﻴﺪا‬
‫ﻛﺮده و در ﻛﺸﻮرﻫﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن‪ ،‬ﭼﻴﻦ و در ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي وﺳﻴﻌﻲ از آﻓﺮﻳﻘﺎ و‬
‫آﻣﺮﻳﻜﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ در ﺳﻄﻮح وﺳﻴﻊ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﻋﻠﻒ ﻟﻴﻤﻮ ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ از‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهي ﮔﻨﺪﻣﻴﺎن ﻛﻪ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي دارد و ارﺗﻔﺎع اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺤﻴﻄﻲ‬
‫ﺑﻴﻦ ﻳﻚ ﺗﺎ دو ﻣﺘﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬رﻳﺸﻪﻫﺎي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻓﺸﺎن و ﻛﻮﺗﺎه ﻫﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﺑﺮگﻫﺎي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻃﻮﻳﻞ و ﺑﻪ رﻧﮓ ﺳﺒﺰ روﺷﻦ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺟﻨﺲ ﻋﻠﻒ‬
‫ﻟﻴﻤﻮ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ C.citratus :‬و ‪ C.flexuosus‬ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪاي از ﺟﻨﺲ‬
‫‪ Cymbopogon‬ﺑﺎ ﻧﺎم ﻛﺎه ﻣﻜﻲ)‪ (C.olivieri‬در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨﻮﺑﻲ و ﻏﺮب ﻛﺸﻮر ﺑﺼﻮرت‬
‫ﺧﻮدرو ﻣﻲ روﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻮي ﻣﻌﻄﺮي داﺷﺘﻪ و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت اﺳﺎﻧﺲ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﺎ ﻋﻠﻒ ﻟﻴﻤﻮ ﺗﻔﺎوت‬
‫زﻳﺎدي دارد )‪ 13‬و ‪.(34‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﺑﺮگﻫﺎ و ﺳﺎﻗﻪﻫﺎ‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬

‫‪113‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪114‬‬

‫ﻋﻠﻒ ﻟﻴﻤﻮ ﺑﻮﻣﻲ ﻧﻮاﺣﻲ ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي و ﻧﻴﻤﻪ ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻮﻣﻲ اﻳﺮان‬
‫ﻧﻴﺴﺖ وﻟﻲ اﺧﻴﺮاً در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻛﺸﻮر و در ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻠﺨﺎﻧﻪﻫﺎ ﻛﺸﺖ و ﻛﺎر ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻋﻠﻒ ﻟﻴﻤﻮ ﺑﻪ درﺟﻪ ﺣﺮارت زﻳﺎد‪ ،‬آﺑﻴﺎري ﻣﻨﻈﻢ و ﻧﻮر ﻓﺮاوان ﻧﻴﺎز دارد‪ .‬ﺧﺎكﻫﺎي ﺑﺎ ﺑﺎﻓﺖ‬
‫ﻟﻮﻣﻲ ﺷﻨﻲ و ‪ pH‬ﻧﺴﺒﺘﺎ اﺳﻴﺪي )‪ 5‬ﺗﺎ ‪ (8‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ )‪ 7‬و ‪.(13‬‬

‫ﻛﺎﺷﺖ‬
‫ﺗﻜﺜﻴﺮ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ دو روش ﺟﻨﺴﻲ )ﻛﺸﺖ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺬر( و ﻏﻴﺮﺟﻨﺴﻲ )ﺗﻘﺴﻴﻢ‬
‫ﺑﻮﺗﻪﻫﺎ( ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬در ﺗﻜﺜﻴﺮ ﺟﻨﺴﻲ ﺑﺬور اﻳﻦ ﮔﻴﺎه را در اواﺧﺮ اﺳﻔﻨﺪﻣﺎه در ﺧﺰاﻧﻪ‬
‫زﻳﺮ ﭘﻼﺳﺘﻴﻚ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﺸﺎءﻫﺎ در اواﺧﺮ ﺑﻬﺎر و ﻳﺎ در اواﻳﻞ ﭘﺎﻳﻴﺰ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ‬
‫ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﻜﺜﻴﺮ ﻏﻴﺮ ﺟﻨﺴﻲ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻮﺗﻪﻫﺎي ‪ 3‬ﺗﺎ ‪ 4‬ﺳﺎﻟﻪ در ﭘﺎﻳﻴﺰ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن در ﻣﺰرﻋﻪ در ردﻳﻒﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﺔ ‪ 50‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮي از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫داﺷﺖ‬
‫در ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﺸﺎء در ﻃﻮل روﻳﺶ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز ﺿﺮوري ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻛﺎرﺑﺮد‬
‫ﻛﻮدﻫﺎي ﻧﻴﺘﺮوژﻧﻪ و ﭘﺘﺎﺳﻪ و ﻓﺴﻔﺮه در ﻃﻮل روﻳﺶ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در اﻓﺰاﻳﺶ‬
‫ﻋﻤﻠﻜﺮد اﻳﻦ ﮔﻴﺎه دارد‪ .‬ﻛﺎرﺑﺮد ﻣﺤﻠﻮلﻫﺎي ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺳﺒﺐ اﻓﺰاﻳﺶ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﺮگﻫﺎ‬
‫و ﻧﻴﺰ ﺳﺒﺐ ﻋﻤﻠﻜﺮد اﺳﺎﻧﺲ آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻛﺎرﺑﺮد ﻣﺎﻟﭻ ﻳﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺮد ﺷﺪه در ﻓﺎﺻﻠﺔ ﺑﻴﻦ‬
‫ردﻳﻒﻫﺎ ﺳﺒﺐ ﻛﺎﻫﺶ ﺗﺒﺨﻴﺮ ﺧﺎك و در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻓﺰاﻳﺶ رﺷﺪ ﮔﻴﺎه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﭘﻴﻜﺮ روﻳﺶ ﮔﻴﺎه را ﻣﻲﺗﻮان در ﺳﺎل ﻳﻚ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر در ﺳﺎل ﺑﺮداﺷﺖ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﻋﻤﺮ‬
‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻒ ﻟﻴﻤﻮ ‪ 5‬ﺳﺎل اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﻓﻘﻂ ﺗﺎ ‪ 3‬ﺳﺎل ﺑﺎزدﻫﻲ اﻗﺘﺼﺎدي دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﻣﺤﺼﻮل ﭘﻴﻜﺮ روﻳﺸﻲ در ﺳﺎلﻫﺎي دوم و ﺳﻮم ﺑﻪ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪ‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﮔﻴﺎه ﺣﺎوي اﺳﺎﻧﺲ اﺳﺖ از اﻳﻦ رو ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮداﺷﺖ ﻫﻤﻪ اﻧﺪامﻫﺎ را ﺟﻤﻊ‬
‫آوري و ﺳﭙﺲ ﺧﺸﻚ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ )‪ 13‬و ‪.(29‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫‪114‬‬
‫ﺑﺮگﻫﺎ و ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي ﺟﻮان اﻳﻦ ﮔﻴﺎه داراي اﺳﺎﻧﺴﻲ زرد رﻧﮓ )ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ﻳﻚ ﺗﺎ ﺳﻪ درﺻﺪ(‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻮﺳﻴﻠﻪي ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺑﺎ ﺑﺨﺎر آب اﺳﺘﺤﺼﺎل ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﺳﺎﻧﺲ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه داراي ﺑﻮﻳﻲ‬
‫ﺷﺒﻴﻪ ﻟﻴﻤﻮ اﺳﺖ و ﺑﻪ اﺳﺎﻧﺲ ﺑﺎدرﻧﺠﺒﻮﻳﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖ زﻳﺎدي دارد‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﺟﺰاي اﺳﺎﻧﺲ‬
‫ﻋﻠﻒ ﻟﻴﻤﻮ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺳﻴﺘﺮال)‪ 80‬درﺻﺪ(‪ ،‬ﺳﻴﺘﺮوﻧﻠﻮل‪ ،‬ژراﻧﻴﻮل و ‪ . ...‬اﺳﺎﻧﺲ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه‬
‫داراي ﺧﻮاﺻﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﺘﻲ ﺑﺎﻛﺘﺮﻳﺎل ﻗﻮي‪ ،‬اﺷﺘﻬﺎ آور‪ ،‬ﺿﺪ ﻛﺮم و ﺿﺪ ﻧﻔﺦ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺼﺮف‬
‫ﻣﻮﺿﻌﻲ اﻳﻦ اﺳﺎﻧﺲ ﺳﺒﺐ ﻛﺎﻫﺶ دردﻫﺎي روﻣﺎﺗﻴﺴﻤﻲ و ﻋﺼﺒﻲ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﺳﺎﻧﺲ اﻳﻦ‬
‫ﮔﻴﺎه داراي ﻛﺎرﺑﺮد ﺑﺴﻴﺎر وﺳﻴﻊ در ﺻﻨﺎﻳﻊ آراﻳﺸﻲ و ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ اﺳﺖ و ﺳﺎﻻﻧﻪ ‪ 6000‬ﺗﻦ از‬
‫اﺳﺎﻧﺲ ﻋﻠﻒ ﻟﻴﻤﻮ در ﺟﻬﺎن ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﮔﺮدد )‪ 12‬و ‪.(13‬‬

‫‪115‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪116‬‬

‫ﮔﻞ اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﻪ‬

‫‪Digitalis Lanata‬‬
‫‪Foxglove‬‬
‫‪Scrophulariaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﮔﻴﺎﻫﻲ دو ﺳﺎﻟﻪ ﺑﺎ ارﺗﻔﺎع ‪ 1‬ﺗﺎ ‪ 1/5‬ﻣﺘﺮ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺳﺎل اول داراي ﺑﺮگﻫﺎي ﻃﻮﻗﻪاي ﺑﺎ‬
‫ﻃﻮل ‪ 30‬ﺗﺎ ‪ 40‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺎل دوم از ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﺑﺮگﻫﺎي ﻃﻮﻗﻪاي ﻳﻚ ﺳﺎﻗﺔ‬
‫ﮔﻞ دﻫﻨﺪه ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﮔﻞﻫﺎ ﺑﻪ رﻧﮓ ﻗﺮﻣﺰ و ارﻏﻮاﻧﻲاﻧﺪ‪ .‬داﺧﻞ ﻛﺎﺳﻪي ﮔﻞﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻟﻜﻪﻫﺎي ﻗﻬﻮهاي رﻧﮓ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻴﻮهاش از ﻧﻮع ﻛﭙﺴﻮل اﺳﺖ و داراي ﺗﻌﺪاد‬
‫زﻳﺎدي ﺑﺬور ﻗﻬﻮهاي رﻧﮓ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ )‪.(17‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﺑﺮگﻫﺎي ﺧﺸﻚ ﺷﺪه ﺳﺎل اول و ﮔﻴﺎه ﺳﺎل دوم‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫ﺑﻮﻣﻲ اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﻲ‪ ،‬ﮔﻞ اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﻪ ﺧﺎكﻫﺎي اﺳﻴﺪي را ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬در ﺑﻴﺸﻪ زارﻫﺎ در‬
‫ﺧﻠﻨﮓ زارﻫﺎ و ﺻﺨﺮهﻫﺎي ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻓﺮاواﻧﻲ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﺮان اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ وﺳﻴﻌﻲ از ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﻤﺎﻟﻲ‪ ،‬ﻏﺮﺑﻲ و ﻣﺮﻛﺰي ﻣﻲروﻳﺪ )‪.(7‬‬

‫‪116‬‬
 ‫ﻛﺎﺷﺖ‬
‫ﺗﻜﺜﻴﺮ ﮔﻴﺎه اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺬور ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺣﺪود ‪ 4‬ﺗﺎ ‪ 5‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﺑﺬر را ‪2-3‬‬
‫روز در آﺑﻲ در دﻣﺎي ‪ 30‬درﺟﻪ ﺧﻴﺲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ آن را در ردﻳﻒﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪50‬‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ و در روي ردﻳﻒﻫﺎ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ 10‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻋﻤﻖ ﻛﺎﺷﺖ ﺑﺬور در‬
‫ﺣﺪود ‪ 0/5‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺬرﻫﺎ ‪ 25-30‬روز ﭘﺲ از ﻛﺎﺷﺖ ﺳﺒﺰ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺎل‬
‫اول ﻓﻘﻂ ﺑﺮگﻫﺎي ﻃﻮﻗﻪاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬وﻟﻲ در ﺳﺎل دوم ﺳﺎﻗﺔ ﮔﻞ دﻫﻨﺪة ﮔﻴﺎه ﻇﺎﻫﺮ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬

‫داﺷﺖ‬
‫اﻓﺰودن ﻛﻮد داﻣﻲ ﭘﻮﺳﻴﺪه و ‪ 50‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﻛﻮد ﻧﻴﺘﺮوژﻧﻪ ‪ 1/5‬ﺗﺎ ‪ 2‬ﻣﺎه ﭘﺲ از ﺳﺒﺰ ﺷﺪن‬
‫ﺑﺬور و ‪ 100‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم اﻛﺴﻴﺪ ﻓﺴﻔﺮ در ﺳﺎل دوم ﺳﺒﺐ اﻓﺰاﻳﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺤﺼﻮل‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﻛﺎرﺑﺮد ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ ﻓﺴﻔﺮ ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺳﺒﺐ اﻓﺰاﻳﺶ ﺳﻄﺢ ﺑﺮگﻫﺎ ﺷﻮد‬
‫اﻣﺎ از ﻣﻴﺰان ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه آن ﻣﻲﻛﺎﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫رﺷﺪ اوﻟﻴﻪ ﮔﻴﺎه در ﺳﺎل اول ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز در اﻳﻦ‬
‫زﻣﺎن ﺿﺮوري ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮگﻫﺎي ﮔﻞ اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﻪ ﻣﻮرد ﺑﺮداﺷﺖ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺰان‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﺮگﻫﺎ در ﺳﺎل اول ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ ﺗﺎ ﮔﻴﺎه در ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻗﺎدر ﺑﻪ اداﻣﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮگﻫﺎي ﻃﻮﻗﻪاي از ﻧﻈﺮ ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪ ﻏﻨﻲﺗﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ آﻧﺰﻳﻢﻫﺎي ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻛﻨﻨﺪه ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎ ﻋﻤﻞ ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﺑﺮگﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ در‬
‫دﻣﺎي ‪ 80‬درﺟﻪ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺑﺮگ ﺧﺸﻚ ‪ 1/5‬ﺗﺎ ‪ 2‬ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر اﺳﺖ‬
‫)‪.(7‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﮔﻴﺎه داراي ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎي ﻓﻌﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻗﻠﺐ را ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻛﺎر ﻗﻠﺒﻲ را ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﺪر ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬از راه ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﻪ اﻟﺘﻴﺎم‬
‫زﺧﻢﻫﺎ ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺑﺎﻻي ﮔﻞ اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﻪ ﺳﻤﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻞ اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ‬
‫ﻧﺴﺨﻪي ﭘﺰﺷﻚ ﺑﺮاي ﺑﻴﻤﺎري ﻫﺎي ﻗﻠﺒﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر رود‪ .‬ﺟﻮﺷﺎﻧﺪهي آن در ﻛﻤﭙﺮﺳﻬﺎ ﺑﺮاي‬
‫درﻣﺎن زﺧﻢﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ رود )‪ 12 ،11‬و ‪.(13‬‬

‫‪117‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪118‬‬

‫ﮔﺸﻨﻴﺰ‬

‫‪Coriandrum sativum‬‬
‫‪Coriander‬‬
‫‪Ammiaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫از ﻗﺪﻳﻤﻲﺗﺮﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ اﺳﺖ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻳﻚ ﺳﺎﻟﻪ و رﻳﺸﻪ آن اﻧﺸﻌﺎﺑﺎت زﻳﺎدي دارد‪.‬‬
‫ﺳﺎﻗﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻨﺸﻌﺐ و ﮔﻞﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﺳﻔﻴﺪ ﻳﺎ ﺻﻮرﺗﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭼﺘﺮ ﻣﺮﻛﺐ در‬
‫ﺑﺎﻻي ﺳﺎﻗﻪ ﻣﺠﺘﻤﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮگﻫﺎ ﻣﺘﻨﺎوب و ﺳﺒﺰ روﺷﻦ اﺳﺖ‪ 60 .‬ﺗﺎ ‪ 80‬درﺻﺪ اﺳﺎﻧﺲ‬
‫در ﭘﻴﻜﺮ روﻳﺸﻲ ﮔﻴﺎه ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد )‪.(11‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﺑﺮگ‪ ،‬ﺳﺎﻗﻪ‪ ،‬داﻧﻪ و رﻳﺸﻪ‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻮﻣﻲ ﺟﻨﻮب ﻏﺮب آﺳﻴﺎ و ﺷﻤﺎل آﻓﺮﻳﻘﺎ اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎط اﻳﺮان دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‬
‫)‪.(7‬‬

‫ﻛﺎﺷﺖ‬
‫ﮔﺸﻨﻴﺰ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﻬﺎره و ﭘﺎﻳﻴﺰه ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي اﻓﺰاﻳﺶ ﻗﻮة روﻳﺸﻲ‬

‫‪118‬‬
‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺬور ﺑﻪ ﻣﺪت ‪ 12-24‬ﺳﺎﻋﺖ در آب ﺧﻴﺴﺎﻧﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺬرﻫﺎ را ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت دﺳﺘﻲ در ﺧﺎك ﻧﺮم ﻣﻲﻛﺎرﻧﺪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ردﻳﻒ ﻛﺎر ﻏﻼت ﺑﺬرﻫﺎ را در‬
‫ردﻳﻒﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻛﺎﺷﺖ‪ ،‬زﻣﻴﻦ را آﺑﻴﺎري ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫داﺷﺖ‬
‫ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز ﺿﺮورت دارد‪ .‬در زﻣﻴﻦﻫﺎي ﻛﺸﺖ وﺳﻴﻊ ﻣﻲﺗﻮان از ﻋﻠﻒ‬
‫ﻛﺶﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻛﻢ ﺧﻄﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪ .‬از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎي ﮔﺸﻨﻴﺰ‪ ،‬ﻗﺎرچ ﻟﻜﻪ ﺑﺮﮔﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺧﺴﺎرت ﺑﻪ ﻣﺤﺼﻮل ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻗﺎرچ ﻓﻮرازﻳﻮم ﺳﺒﺐ ﭘﻮﺳﻴﺪﮔﻲ ﮔﻴﺎه‬
‫ﮔﺸﻨﻴﺰ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ از ﺳﻤﻮم اﮔﺮوﺳﺎن ﻳﺎ ﻫﮕﺰاﺳﺎن‪ 1‬ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎي ﻗﺎرﭼﻲ ﻣﻲﺗﻮان‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺤﺼﻮل در ﻳﻚ ﻳﺎ دو ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻃﻲ دو ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﺮداﺷﺖ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ 30‬ﺗﺎ‬
‫‪ 40‬درﺻﺪ ﻣﻴﻮهﻫﺎ ﻣﻲرﺳﻨﺪ و ﺳﺎﻗﻪﻫﺎ ﺳﺒﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي ﺣﺎﻣﻞ ﭼﺘﺮ را ﺑﻪ ﻃﻮل‬
‫‪ 20‬ﺗﺎ ‪ 25‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ ﺳﭙﺲ اﻧﺪامﻫﺎي ﺑﺮﻳﺪه ﺷﺪه را روي زﻣﻴﻦ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ 4 .‬ﺗﺎ‬
‫‪ 5‬روز ﺑﻌﺪ آﻧﻬﺎ را ﺟﻤﻊ آوري و ﺑﻮﺟﺎري ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ )‪ 7‬و ‪.(29‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫ﺗﺨﻢ ﮔﺸﻨﻴﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻃﻌﻢ دﻫﻨﺪه‪ ،‬زﻳﺎد ﻛﻨﻨﺪه ﺷﻴﺮ ﻣﺎدران‪ ،‬ﺿﺪ ﻧﻔﺦ و ﺿﺪﻋﻔﻮﻧﻲ ﻛﻨﻨﺪه‬
‫ﻣﺼﺮف ﺳﻨﺘﻲ دارد‪ .‬در ﻫﻨﺪ از ﺗﺨﻢ ﮔﺸﻨﻴﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ادوﻳﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد ‪ .‬در اﻳﺮان‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺼﺮف داﻧﻪ در ﻛﻴﻚ و ﺷﻴﺮﻳﻨﻲ ﭘﺰي از داﻧﻪ و ﺑﺮگ آن در ﺗﻬﻴﻪ ﺗﺮﺷﻴﺠﺎت‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬رﻳﺸﻪ ﮔﺸﻨﻴﺰ ﻧﻴﺰ در آﺷﭙﺰي ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﻏﺬاﻫﺎي ﺗﺎﻳﻠﻨﺪي ﻛﺎرﺑﺮد‬
‫دارد )‪ 12 ،11‬و ‪.(13‬‬

‫‪1 -Hexasan‬‬

‫‪119‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪120‬‬

‫ﮔﻠﭙﺮ‬

‫‪Heracleum persicum‬‬
‫‪Cow parsnip‬‬
‫‪Ammiaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﮔﻞ ﭘﺮ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ داراي رﻳﺸﺔ ﻣﺨﺮوﻃﻲ‪ ،‬ﺳﺎﻗﻪاي ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و اﺳﺘﻮاﻧﻪاي ﺷﻜﻞ‪،‬‬
‫ﮔﻞﻫﺎ ﺑﻪ رﻧﮓ ﺳﻔﻴﺪ‪ ،‬ﮔﻞ آذﻳﻦ ﭼﺘﺮي و داراي ﺑﺮاﻛﺘﻪﻫﺎي رﺷﺘﻪاي و ﻛﺸﻴﺪه‪ ،‬ﻣﻴﻮه آن‬
‫ﻓﻨﺪﻗﻪ و ﭘﻬﻦ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬رﻳﺸﺔ ﮔﻠﭙﺮ ﻣﺤﺘﻮي ﻛﻮﻣﺎرﻳﻦ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ )‪.(12‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﺑﺮگ و داﻧﻪﻫﺎي ﮔﻠﭙﺮ‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫در ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﻬﺎن ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺮﻃﻮب و ﺑﺎﻏﻬﺎ روﻳﺶ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﺮان در‬
‫ﻧﻮاﺣﻲ ﻧﻤﻨﺎك و ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﭘﻴﺮاﻣﻮﻧﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﻤﺎﻟﻲ اﻟﺒﺮز‪ ،‬ﺟﻮاﻫﺮده‬
‫راﻣﺴﺮ‪ ،‬ﺷﻤﻴﺮاﻧﺎت‪ ،‬ﺗﻮﭼﺎل‪ ،‬ﻏﺮب اﻳﺮان و ﻛﻮهﻫﺎي ﺑﺨﺘﻴﺎري رﺷﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ )‪.(7‬‬

‫ﻛﺎﺷﺖ‪ ،‬داﺷﺖ و ﺑﺮداﺷﺖ‬

‫‪120‬‬
‫ﮔﻠﭙﺮ از ﻃﺮﻳﻖ ﻛﺎﺷﺖ ﺑﺬر ﺗﻜﺜﻴﺮ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺬرﻫﺎي ﺗﺎزه ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﮔﺬراﻧﺪن دوره ﺧﻮاب ﻗﻮه‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺔ ﺿﻌﻴﻔﻲ دارﻧﺪ و ﭼﻮن ﺑﺬرﻫﺎي ﺗﺎزه ﻗﻮه ﻧﺎﻣﻴﻪ ﺿﻌﻴﻔﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ از ﺑﺬر ﺗﺎزه‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻗﺒﻞ از ﻛﺎﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺬرﻫﺎ را ﺑﻪ ﻣﺪت ‪ 6-8‬ﻫﻔﺘﻪ در دﻣﺎي ‪ 2-5‬درﺟﻪ‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻴﮕﺮاد ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺬرﻫﺎ در ﻣﺨﻠﻮﻃﻲ از ﻛﻮد ﺣﻴﻮاﻧﻲ‪ ،‬ﺧﺎك ﺑﺮگ و ﻣﺎﺳﺔ ﻧﺮم‬
‫ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در اواﺧﺮ اردﻳﺒﻬﺸﺖ ﻣﺎه ﻧﺸﺎءﻫﺎ را ﺑﻪ زﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ روﻳﺸﻲ ﻧﻴﺰ ﮔﻴﺎه را ﺗﻜﺜﻴﺮ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر رﻳﺸﻪ ﮔﻠﭙﺮ را در اواﺧﺮ ﭘﺎﻳﻴﺰ‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ و ﻫﺮ ﻳﻚ را در زﻣﻴﻦ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﻲﻛﺎرﻧﺪ )‪ 7‬و ‪.(29‬‬
‫ﺟﻤﻊآوري ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز و آﺑﻴﺎري ﻣﻨﻈﻢ و ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﻧﻘﺶ ﻋﻤﺪهاي در ﺗﻮﺳﻌﻪ و رﺷﺪ‬
‫ﮔﻴﺎه دارد‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﻣﻘﺪار ﻛﻮﻣﺎرﻳﻦ رﻳﺸﻪ ﻫﺎ در ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ رﺷﺪ ﮔﻴﺎه ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫رﻳﺸﻪ در اواﺧﺮ ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻳﻴﺰ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﻣﺎده ﻣﺆﺛﺮه را ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬رﻳﺸﻪﻫﺎ ﺗﺮد و آﺑﺪار ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﺎﻳﺪ دﻗﺖ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ رﻳﺸﻪﻫﺎ را‬
‫ﺳﺎﻟﻢ از ﺧﺎك ﺧﺎرج ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬رﻳﺸﻪﻫﺎ را ﭘﺲ از ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﺴﺘﻪ ﺳﭙﺲ ﻗﻄﻌﻪ ﻗﻄﻌﻪ ﻛﺮده و‬
‫در ﺗﺎرﻳﭙﻮﻟﻴﻦ ) ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي ﻣﺨﺼﻮص و ﻋﺎﻳﻖ از آب( ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﺎﻳﻪ‬
‫ﺧﺸﻚ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ )‪ 11‬و ‪.(12‬‬

‫اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬
‫ﮔﻠﭙﺮ ﺑﻌﻨﻮان ﺿﺪﻋﻔﻮﻧﻲ ﻛﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺿﺪ ﻧﻔﺦ‪ ،‬ﻫﻀﻢ ﻛﻨﻨﺪه‪ ،‬و ﻋﻄﺮ و ﻃﻌﻢ دﻫﻨﺪه ﻏﺬا ﻣﺼﺮف‬
‫ﺳﻨﺘﻲ دارد )‪.(13‬‬

‫‪121‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪122‬‬

‫ﮔﻠﺮﻧﮓ )ﻛﺎﻓﺸﻪ‪ ،‬ﻛﺎﺟﻴﺮه(‬

‫‪Carthamus tinctorius‬‬
‫‪Safflower‬‬
‫‪Asteraceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﮔﻠﺮﻧﮓ ﻳﺎ زﻋﻔﺮان ﺗﻘﻠﺒﻲ ﻋﺒﺎرت از ﮔﻞﻫﺎي ﻟﻮﻟﻪاي ﺷﻜﻞ ﺑﻪ رﻧﮓ ﻗﺮﻣﺰ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻧﺎرﻧﺠﻲ‬
‫ﭘﺮرﻧﮓ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﺠﺎورت ﺑﺎ آب‪ ،‬رﻧﮓ ﻗﺮﻣﺰ رﻧﮓ ﺧﻮد را ﭘﺲ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻳﻚ‬
‫ﺳﺎﻟﻪ و ﻋﻠﻔﻲ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي ﭼﻮﺑﻲ ﺷﺪه و زرد رﻧﮓ و ﺑﺮگﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻛﻨﺎرهﻫﺎي ﺗﻴﻎ دار‬
‫ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﺑﻴﻀﻲ ﺷﻜﻞ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ دﻣﺒﺮگ و رﻳﺸﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و ﻣﺨﺮوﻃﻲ ﺷﻜﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻞ آذﻳﻦ‬
‫ﻛﺮوي داراي ﺑﺮاﻛﺘﻪﻫﺎي زرد رﻧﮓ و ﺗﻴﻎ دار ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻞﻫﺎ دو ﺟﻨﺴﻲ ﻧﺮ ـ ﻣﺎده و ﻣﻴﻮه‬
‫آن ﻓﻨﺪﻗﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ )‪.(12‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﮔﻠﺒﺮگ و داﻧﻪ‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫ﮔﻠﺮﻧﮓ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣﺴﻴﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﺤﺼﻮل ﭘﺎﻳﻴﺰه ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وﻟﻲ در ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫ﺳﺮد ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﻬﺎره ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﮔﻠﺮﻧﮓ در ﺟﻨﻮب ﺷﺮق‪ ،‬ﺷﺮق و ﻣﺮﻛﺰ و ﺷﻤﺎل‬
‫ﻏﺮب اﻳﺮان ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮد )‪.(7‬‬

‫‪122‬‬
 ‫ﻛﺎﺷﺖ‪ ،‬داﺷﺖ و ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﻛﺸﺖ ﮔﻠﺮﻧﮓ ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﺑﺬر و ﺑﻪ ﺻﻮرت ردﻳﻔﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﺬرﻫﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ در ﺳﻄﺢ‬
‫ﺧﺎك ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﻖ ﺑﺬر ﺑﺎﻳﺪ در ﺧﺎكﻫﺎي ﺳﺒﻚ ﺷﻨﻲ ‪ 4-6‬و در ﺧﺎكﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ‬
‫‪ 3-4‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﺮاﻛﻢ ‪ 150‬اﻟﻲ ‪ 160‬ﻫﺰار ﺑﻮﺗﻪ در ﻫﻜﺘﺎر ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫ﭘﺲ از ﻛﺎﺷﺖ ﺑﺬر ﺑﺎﻳﺪ آﺑﻴﺎري اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺬرﻫﺎ در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﭘﺲ از ‪ 6-8‬روز ﺳﺒﺰ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﺮاﻛﻢ ﺑﻮﺗﻪﻫﺎ در ردﻳﻒ‬
‫ﻛﺎﺷﺖ زﻳﺎد ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻳﺪ آﻧﻬﺎ را ﺗﻨﻚ ﻛﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﻓﺎﺻﻠﺔ ﺑﻮﺗﻪﻫﺎ در ﻃﻮل ردﻳﻒ زﻳﺎدﺗﺮ از‬
‫ﻣﻌﻤﻮل ﺑﺎﺷﺪ رﺷﺪ روﻳﺸﻲ ﮔﻴﺎه ﺳﺮﻳﻊ ﻣﻲﺷﻮد اﻣﺎ رﺷﺪ زاﻳﺸﻲ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ﺗﻌﺪاد‬
‫ﮔﻞﻫﺎ ﻛﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز در ﻃﻮل روﻳﺶ ﮔﻴﺎه ﺿﺮورت دارد‪ .‬ﺑﺮاي‬
‫اﻳﻦ ﻛﺎر از ﻋﻠﻒ ﻛﺶﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﻈﻴﺮ ﻓﻠﻮﺑﺎﻟﻜﺲ‪ 1‬و ﻣﺎﻟﻮران‪ 2‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ‪ 3-3/5‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم‬
‫در ﻫﻜﺘﺎر اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻨﺎوب ﻛﺸﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ و رﻋﺎﻳﺖ ﻓﻮاﺻﻞ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻮﺗﻪﻫﺎ و ﺿﺪ ﻋﻔﻮﻧﻲ ﻛﺮدن ﺑﺬرﻫﺎ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺎﻧﻊ ﮔﺴﺘﺮش و ﺷﻴﻮع ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎي ﻗﺎرﭼﻲ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه در ﮔﻞﻫﺎ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬ﮔﻞﻫﺎ را ﺑﺎ دﺳﺖ ﻣﻲﭼﻴﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﻞﻫﺎي ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﺪه را‬
‫ﺳﺮﻳﻊ ﺧﺸﻚ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺳﭙﺲ در ﻛﻴﺴﻪﻫﺎي ﻧﺎﻳﻠﻮﻧﻲ ﻳﺎ ﭘﺎﻛﺖﻫﺎي ﻣﺨﺼﻮص ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻨﺪي‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﺼﻮل را در ﺳﻄﻮح ﻛﻮﭼﻚ ﺑﺎ داس ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و داﻧﻪﻫﺎ را ﺑﺎ ﺧﺮﻣﻦ‬
‫ﻛﻮب ﺟﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﭘﺎك ﻛﺮدن ﺑﺬرﻫﺎ آﻧﻬﺎ را ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻨﺪي و در ﻣﻜﺎن ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ اﻧﺒﺎر‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ )‪.(7‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫اﻳﻦ ﮔﻴﺎه از زﻣﺎن ﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر دور ﻣﺼﺮف داروﻳﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺗﺴﻜﻴﻦ ﺣﺎﺻﻞ از ﻧﻴﺶ‬
‫زدﮔﻲ‪ ،‬ﭘﺎﻻﻳﺶ ﺳﻴﻨﻪ ﻫﺎ‪ ،‬ﺻﺎف ﻛﺮدن ﺻﺪا و آرم ﺑﺨﺶ اﻋﺼﺎب و روان از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﻣﺼﺎرﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻮﻋﻠﻲ ﺳﻴﻨﺎ ﺑﺮاي آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ روﻏﻦ آن در‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﭼﺮﺑﻲ ﺧﻮن‪ ،‬ﺗﺴﻜﻴﻦ ﭘﻴﭻ ﺧﻮردﮔﻲ روده‪ ،‬ﺗﺴﻜﻴﻦ روﻣﺎﺗﻴﺴﻢ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻛﺎﻫﺶ‬
‫دﻫﻨﺪه ﻗﻨﺪ ﺧﻮن ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮد )‪ 6‬و ‪.(13‬‬

‫‪1 - Flubalx‬‬
‫‪2 - Maloran 50 wp‬‬

‫‪123‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪124‬‬

‫ﺑﺎ در ﺷﺒﻲ )ﺑﺎ در ﺷﺒﻮ(‬

‫‪Dracocephalum moldavica L.‬‬

‫‪Moldavian balm‬‬
‫‪Lammiaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﺑﺎدرﺷﺒﻲ ﻳﻚ ﻧﺎم آذري ﺑﻮده و ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﺑﺎ ﺑﺎدرﻧﺠﺒﻮﻳﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﻲ‬
‫ﻋﻠﻔﻲ ﻳﻚ ﺳﺎﻟﻪ از ﺧﺎﻧﻮاده ﻧﻌﻨﺎع ﺑﺎ رﻳﺸﻪاي ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ 20‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎﻗﻪاي‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ دارد ﻛﻪ در اواﺧﺮ دوره روﻳﺸﻲ ﻗﺴﻤﺖ ﺗﺤﺘﺎﻧﻲ ﺳﺎﻗﻪ ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﭼﻮﺑﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮔﻞﻫﺎ در ﻗﺴﻤﺖ ﻓﻮﻗﺎﻧﻲ ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي ﮔﻞ دﻫﻨﺪه روي ﭼﺮﺧﻪﻫﺎﻳﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ‬
‫ﭼﺮﺧﻪ ‪ 6‬ﮔﻞ دارد‪ .‬ﻣﻴﻮه ﻓﻨﺪﻗﻪ و رﻧﮓ آن ﻗﻬﻮهاي ﺗﻴﺮه ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺳﻴﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻞ و ﭘﻴﻜﺮ‬
‫روﻳﺸﻲ ﺑﺎ درﺷﺒﻲ ﻣﻌﻄﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﻘﺪار اﺳﺎﻧﺲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ اﻗﻠﻴﻤﻲ ﻣﺤﻞ روﻳﺶ ﺑﻴﻦ‬
‫‪ 0/6‬ﺗﺎ ‪ 0/8‬درﺻﺪاﺳﺖ )‪.(13‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﻛﻠﻴﻪ ﺳﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﻮﻣﻲ اﺳﺘﺎن آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﻏﺮﺑﻲ )ﻣﺮاﻏﻪ و اوﻣﻴﻪ( ﺑﻮده و در ﺳﻄﺢ وﺳﻴﻊ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬آب و ﻫﻮاي ﺳﺮد و ﻣﺮﻃﻮب را ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ )‪.(13‬‬

‫‪124‬‬
 ‫ﻛﺎﺷﺖ‬
‫زﻣﺎن ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي ﻛﺸﺖ ﺑﺎ درﺷﺒﻲ اواﺳﻂ ﻓﺮوردﻳﻦ ﻣﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻜﺜﻴﺮ از ﻃﺮﻳﻖ ﺑﺬر ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ردﻳﻔﻲ در زﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺟﻬﺖ ﺗﺴﺮﻳﻊ در روﻳﺶ ﺑﺬر ﺑﺎﻳﺪ ﻏﻠﺘﻚ‬
‫ﺳﺒﻜﻲ در ﺑﺴﺘﺮ ﺳﻄﺤﻲ ﺧﺎك زده ﺷﻮد‪.‬‬
‫داﺷﺖ‬
‫در ﻃﻮل روﻳﺶ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز ﺿﺮورت دارد‪ .‬ﻗﺒﻞ از ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺗﻮان از ﻋﻠﻒ‬
‫ﻛﺶ اوﻟﻴﺘﺮف‪ 1‬اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪ .‬آﺑﻴﺎري ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻄﻠﻮﺑﻲ در رﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻠﻜﺮد و ﻛﻴﻔﻴﺖ و ﻛﻤﻴﺖ‬
‫ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه ﺑﺎدرﺷﺒﻲ دارد‪ .‬اﮔﺮ ﺧﺎك ﻛﻤﺒﻮد ﻧﻴﺘﺮوژن ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻲﺗﻮان ‪ 2‬ﻳﺎ ﺣﺘﻲ ‪ 3‬ﺑﺎر‬
‫ﻣﺤﺼﻮل را ﺑﺮداﺷﺖ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﺎ درﺷﺒﻲ ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﺑﻪ آﻓﺎت و ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎ ﻣﻘﺎوم اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫در ﻣﺮﺣﻠﺔ ﮔﻞ دﻫﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﻣﺎدة ﻣﺆﺛﺮه را دارد‪ .‬زﻣﺎن ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﻣﺤﺼﻮل اواﺧﺮ ﻣﺮﺣﻠﺔ ﮔﻞ دﻫﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﺼﻮل را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ داس ﻳﺎ ﺑﺎ ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻧﺪامﻫﺎي ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﺪه را در ﺳﺎﻳﻪ و ﻳﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺧﺸﻚﻛﻦﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در‬
‫دﻣﺎي ‪ 40‬ﺗﺎ ‪ 50‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻴﮕﺮاد ﺧﺸﻚ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ )‪.(7‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ از ﺑﺎدرﺷﺒﻲ ﻣﻌﻤﻮل ﻧﺒﻮده و ﻛﻼً ﺟﻬﺖ ﺗﻬﻴﻪ ﻋﺮق ﺑﺎدرﺷﺒﻲ ﻛﻪ ﻣﻘﻮي‬
‫ﻗﻠﺐ و آرام ﺑﺨﺶ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻣﺼﺮف ﺳﻨﺘﻲ دارد )‪.(13‬‬

‫‪1- Olitref‬‬

‫‪125‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪126‬‬

‫اﺳﻔﺮزه‬

‫‪Plantago psyllium‬‬
‫‪Fleawort‬‬
‫‪Plantaginaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻋﻠﻔﻲ‪ ،‬ﻳﻚ ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺳﺎﻗﻪ )داراي ﺳﺎﻗﻪ ﻛﺎذب( ﻳﺎ داراي ﺳﺎﻗﻪ ﻛﻮﺗﺎه‪ ،‬ﺑﺮگﻫﺎي‬
‫ﺑﺎرﻳﻚ و دراز ﺑﺎ ﺳﻪ رﮔﺒﺮگ ﺳﺮاﺳﺮي اﺳﺖ‪ .‬ارﺗﻔﺎع ﮔﻴﺎه ‪ 10-35‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ‪ ،‬از ﺧﺎﻧﻮاده‬
‫ﺑﺎرﻫﻨﮓ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮگﻫﺎ ﺑﺎرﻳﻚ‪ ،‬دراز‪ ،‬ﻧﻮك ﺗﻴﺰ و ﻣﺠﺘﻤﻊ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻳﺎ ﺳﻪ ﺗﺎﻳﻲ ﺑﺮ‬
‫روي ﺳﺎﻗﻪ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﮔﻞﻫﺎ ﻛﻮﭼﻚ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﻨﺒﻠﻪاي و اﺳﺘﻮاﻧﻪاي ﺷﻜﻞ ﺑﻪ ﻃﻮل ‪1/5‬‬
‫ﺗﺎ ‪ 3‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ در رأس دﻣﮕﻞ اﺳﺖ‪ .‬داﻧﻪﻫﺎ ﻗﻬﻮهاي ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ زرد و ارﺗﻔﺎع ﮔﻴﺎه ‪ 10‬ﺗﺎ ‪35‬‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻴﻮة آن ﭘﻮﺷﻴﻨﻪ و ﺷﻜﻮﻓﺎﺳﺖ‪ ،‬دوﺧﺎﻧﻪاي و ﻣﺤﺘﻮي ﻳﻚ داﻧﻪ ﻛﻮﭼﻚ‬
‫ﻟﻐﺰﻧﺪه و ﺑﻪ رﻧﮓ ﻗﻬﻮهاي در ﻫﺮ ﺧﺎﻧﻪ اﺳﺖ )‪ 11‬و ‪.(12‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﺑﺮگ و ﺑﻪ وﻳﮋه داﻧﻪي آن ﺑﺮاي ﻣﺼﺎرف ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ‬
‫رود‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬

‫‪126‬‬
‫اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮدرو در ﻧﻮاﺣﻲ وﺳﻴﻌﻲ از اروﭘﺎ و آﺳﻴﺎ‪ ،‬ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎل‬
‫آﻓﺮﻳﻘﺎ و ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﻲ آﺳﻴﺎ ﻣﻲروﻳﺪ‪ .‬اراﺿﻲ ﺷﻨﻲ را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ وﺳﻴﻌﻲ از ﺷﻤﺎل اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﻴﻦ ﻣﻨﺠﻴﻞ و ﭘﺎﺧﻴﺎر‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻠﻴﻤﺎن و ﺑﻮﺷﻬﺮ ﻣﻲروﻳﺪ‬
‫)‪.(13‬‬

‫ﻛﺎﺷﺖ‬
‫ﻛﺎﺷﺖ ﺗﻮﺳﻂ داﻧﻪ و در زﻣﻴﻦﻫﺎي ﺷﻨﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﻧﻔﻮذ‪ ،‬ﺷﺨﻢ زده و ﻋﺎري از ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز‬
‫ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﺎر اﺑﺘﺪا ﺷﻴﺎرﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﻖ ‪ 4‬ﺗﺎ ‪ 5‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ و ﺑﻪ ﻓﻮاﺻﻞ ‪60‬‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ در زﻣﻴﻦ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ داﻧﻪﻫﺎ را ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻬﺎر در اﻳﻦ ﺷﻴﺎرﻫﺎ ﻣﻲﻛﺎرﻧﺪ و‬
‫ﻏﻠﺘﻚ ﻣﻼﻳﻤﻲ ﺑﺮ روي آﻧﻬﺎ زده ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ داﻧﻪﻫﺎ از ﻗﺸﺮ ﻧﺎزك ﺧﺎك ﭘﻮﺷﻴﺪه ﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻃﻮل ﻣﺪت ﺟﻮاﻧﻪ زﻧﻲ ‪ 7‬ﺗﺎ ‪ 10‬روز اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺪار ﺑﺬر ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ‪ 5‬ﺗﺎ ‪ 7‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم در ﻫﻜﺘﺎر‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫داﺷﺖ‬
‫ﮔﻴﺎه ﻧﻴﺎز آﺑﻲ ﻣﺘﻮﺳﻄﻲ دارد‪ 5-6 .‬آﺑﻴﺎري ﺳﺒﻚ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ رﻳﺸﻪاي ﻛﻮﭼﻚ در ﻃﻮل‬
‫روﻳﺶ ﺑﺮاي ﮔﻴﺎه ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ‪ .‬آﺑﻴﺎري دوم ﺑﺎ ﻳﻚ وﻗﻔﻪ ‪ 10-15‬روزه ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﻧﻴﺎز ﻏﺬاﻳﻲ ﮔﻴﺎه ﭘﺎﻳﻴﻦ اﺳﺖ‪ 50-70.‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم در ﻫﻜﺘﺎر ﻛﻮد ﻧﻴﺘﺮوژﻧﻪ در دو ﻧﻮﺑﺖ ﻻزم‬
‫اﺳﺖ‪ 20-30 .‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم در ﻫﻜﺘﺎر ﻛﻮد ﻓﺴﻔﺮ و ‪ 20-35‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم در ﻫﻜﺘﺎر ﻛﻮد ﭘﺘﺎس‬
‫ﺑﺮاي رﺷﺪ ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫‪ 60‬روز ﭘﺲ از ﻛﺎﺷﺖ ﺑﺬر ﮔﻴﺎه ﺑﻪ ﮔﻞ ﻣﻲرود و ‪ 8-17‬روز ﺑﻌﺪ آﻣﺎده ﺑﺮداﺷﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﻨﺒﻠﻪﻫﺎ ﺑﻪ رﻧﮓ ﻗﻬﻮهاي ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻗﺮﻣﺰ در آﻳﻨﺪ و ﺑﺮگﻫﺎي ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ ﺧﺸﻚ ﺷﺪه‬
‫و ﻣﻲ اﻓﺘﺪ و ﺑﺮگﻫﺎي ﺑﺎﻻﻳﻲ ﻗﻬﻮهاي رﻧﮓ ﮔﺮدﻧﺪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﺮداﺷﺖ اﺳﺖ )‪.(7‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫اﺳﻔﺮزه داراي اﺳﻴﺪ ﮔﺎﻟﻴﻚ و ﺗﺎﻧﻴﻚ و ﻧﻴﺰ ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم اوﻛﻮﺑﻴﻦ‪ 1‬در ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي‬

‫‪1-Aucubine‬‬

‫‪127‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪128‬‬

‫ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻣﻘﺪار ﻓﺮاواﻧﻲ ﻟﻌﺎب اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ داﻧﻪ در آب ﭘﻮﺳﺘﻪي‬
‫ﺧﺎرﺟﻲ آن ﻣﺘﻮرم ﻣﻲﺷﻮد و ﭘﺲ از ﭘﺎره ﺷﺪن‪ ،‬ﻟﻌﺎب آن ﺧﺎرج ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬داﻧﻪ اﺳﻔﺮزه ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺘﻦ ﻟﻌﺎب اﺛﺮ ﻣﻠﻴﻦ دارد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺳﺒﺐ اﻟﺘﻬﺎب ﭘﻮﺳﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻟﻌﺎب‬
‫اﺳﻔﺮزه ﭘﺨﺘﻪ ﺑﺮاي اﻟﺘﻴﺎم زﺧﻤﻬﺎ و آﺑﺴﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ رود )‪.(13‬‬

‫‪128‬‬
 ‫ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺑﻴﺎن‬

‫‪Glycyrrhiza glabra L.‬‬

‫‪Liquorice‬‬
‫‪Papilionaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻋﻠﻔﻲ ﭘﺎﻳﺎ ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ‪1- 1/5‬ﻣﺘﺮ و داراي ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ رﻳﺸﻪاي ﺑﺴﻴﺎر وﺳﻴﻊ‪ ،‬ﺧﺸﺒﻲ‬
‫و ﺧﺰﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎﻗﻪ راﺳﺖ و ﺷﺎﺧﻪ دار آن داراي ﺑﺮگﻫﺎي ﻣﺘﻨﺎوب ﺗﻚ ﺷﺎﻧﻪاي ﺑﺎ ‪4-8‬‬
‫ﺟﻔﺖ ﺑﺮﮔﭽﻪ ﺑﻴﻀﻮي اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎوي ‪ 20‬ﺗﺎ ‪ 30‬ﮔﻞ ﺑﻪ رﻧﮓ آﺑﻲ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺑﻨﻔﺶ و ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﺧﻮﺷﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ روي ﻳﻚ ﭘﺎﻳﻪ از ﻛﻨﺎر ﺑﺮگﻫﺎ ﻣﻲ روﻳﺪ‪ .‬ﻣﻴﻮة آن ﻧﻴﺎم اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺧﻴﻠﻲ زود ﺑﻪ ﻣﺤﻴﻂ ﺧﻮد ﺳﺎزﮔﺎر ﻣﻲ ﺷﻮد )‪.(13‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬رﻳﺸﻪ و ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي ﺧﺰﻧﺪه ﺧﺸﻚ‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﺑﻪ ﻧﺪرت ﺑﻪ ﻃﻮر وﺣﺸﻲ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ در اﻃﺮاف ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ ﭘﺮاﻛﻨﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺒﻊ اﺻﻠﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻛﺸﻮرﻫﺎي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‪ ،‬روﺳﻴﻪ و ﻫﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﺮان اﻳﻦ‬
‫ﮔﻴﺎه داراي وارﻳﺘﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮدرو در ﺑﻌﻀﻲ از‬
‫ﻧﻘﺎط اﻳﺮان از ﺟﻤﻠﻪ آذرﺑﺎﻳﺠﺎن‪ ،‬ﺷﻤﺎل‪ ،‬ﺟﻨﻮب و ﻣﺸﺮق ﻣﻲروﻳﺪ )‪.(13‬‬

‫‪129‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪130‬‬

‫ﻛﺎﺷﺖ‬
‫آﻣﺎده ﺳﺎزي زﻣﻴﻦ ﺑﺮاي ﻛﺸﺖ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺷﺎﻣﻞ ﺷﺨﻢ ﻋﻤﻴﻖ در اﺑﺘﺪاي ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻳﻴﺰ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺮاه اﻓﺰودن ‪ 30-40‬ﺗﻦ ﻛﻮد ﻛﺎﻣﻼً ﭘﻮﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻜﺜﻴﺮ روﻳﺸﻲ )ﺗﻘﺴﻴﻢ رﻳﺰوم و‬
‫رﻳﺸﻪ( روش ﺗﺠﺎري ﺗﻜﺜﻴﺮ ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺑﻴﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺬر ﻧﻴﺰ ﺗﻜﺜﻴﺮ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﺗﻜﺜﻴﺮ روﻳﺸﻲ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي دارد‪ .‬در ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻳﻴﺰ )آﺑﺎن ﻣﺎه( رﻳﺰوم ﮔﻴﺎه ‪ 3-4‬ﺳﺎﻟﻪ را‬
‫ﭘﺲ از ﺧﺮوج از ﺧﺎك ﺑﻪ ﻗﻄﻌﺎت ‪ 15-25‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮي ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﻄﻌﺎت را در‬
‫ردﻳﻒﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﺔ ‪ 30‬ﺗﺎ ‪ 40‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻛﺎﺷﺖ ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ آﺑﻴﺎري ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﻳﻜﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري از ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻣﺼﺮف ﻣﻲرﺳﺪ و ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻮرد ﻛﺸﺖ و ﻛﺎر ﻗﺮار‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬رﻳﺸﺔ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﺸﻚ ﺷﺪه ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﻗﻼم ﺻﺎدراﺗﻲ‬
‫ﻛﺸﻮرﻣﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫داﺷﺖ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺒﺎرزه ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﺑﺎ ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز و ﻗﻄﻊ ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه از ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪10‬‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮي ﺧﺎك در اﺑﺘﺪاي ﻓﺼﻞ روﻳﺶ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ رﻳﺸﻪﻫﺎي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻳﻴﺰ ﺳﺎل ﺳﻮم ﻳﺎ ﭼﻬﺎرم ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد اﻳﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ در ﺳﻄﻮح ﻛﻮﭼﻚ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺑﻴﻞ و در ﺳﻄﻮح وﺳﻴﻊ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺎﺷﻴﻦﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺼﻮص اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻣﻴﺰان ﻋﻤﻠﻜﺮد رﻳﺸﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﺸﻚ ﺷﺪه ‪ 1/5-2‬ﺗﻦ در‬
‫ﻫﻜﺘﺎر ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲﺷﻮد )‪.(7‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﺎده ﻓﻌﺎل اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪي اﺳﺖ از دﺳﺘﻪي ﺳﺎﭘﻮﻧﻴﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﮔﻠﻴﺴﻴﺮﻳﺰﻳﻦ‪،1‬‬
‫ﻛﻪ ﺷﻴﺮﻳﻨﻲ آن ﭘﻨﺠﺎه ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﻨﺪ اﺳﺖ و رﻳﺸﻪي آن ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺣﺎوي ﻳﻚ ﻓﻼوﻧﻮﺋﻴﺪ‬

‫‪1-Glycyrrhizin‬‬

‫‪130‬‬
‫ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻟﻴﻜﻮﻳﻴﺮﻳﺘﻮزﻳﺪ‪ ،1‬ﻳﻚ ﻣﺎدهي ﺗﻠﺦ‪ ،‬ﻳﻚ اﺳﺎﻧﺲ ﻓﺮار و اﺣﺘﻤﺎﻻً‬
‫ﺳﺎﭘﻮﻧﻴﻦﻫﺎي دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺑﻴﺎن آرام ﺑﺨﺶ و ﺧﻠﻂ آور اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻳﻚ ﻣﺴﻬﻞ‬
‫ﻣﻼﻳﻢ‪ ،‬ﭘﻴﺸﺎب آور‪ ،‬ﺿﺪ اﻟﺘﻬﺎب و ﺿﺪ اﺳﭙﺎﺳﻢ اﺳﺖ‪ .‬در ﻃﺐ ﺳﻨﺘﻲ از آن ﺟﻬﺖ درﻣﺎن‬
‫اﺳﭙﺎﺳﻢ‪ ،‬ﻋﻀﻼت و ﺗﻮرم‪ ،‬ﺑﺮوﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬روﻣﺎﺗﻴﺴﻢ و ورم ﻣﻔﺎﺻﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺣﺎوي‬
‫ﻣﻮاد ﺿﺪ ﭘﻮﺳﻴﺪﮔﻲ دﻧﺪان اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﻤﻴﺮ دﻧﺪانﻫﺎ ﻛﺎرﺑﺮد دارد‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺷﺮﺑﺖ ﺳﺮﻓﻪ در داروﺧﺎﻧﻪﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﺛﺮ آن در زﺧﻢﻫﺎي ﻫﻨﻮز ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺼﺮف ﺑﻲ روﻳﻪ ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﻳﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﻓﺮآوردهﻫﺎي آن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻏﺪد ﻓﻮق ﻛﻠﻴﻮي‬
‫و ﺗﺮﺷﺢ ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازه ﻫﻮرﻣﻮن آﻟﺪﺳﺘﺮون ﻣﻤﻨﻮع اﻋﻼم ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺳﺒﺐ‬
‫ﻋﻮارﺿﻲ ﭼﻮن اﺧﺘﻼل در ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺴﻤﻲ و ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ ﻓﺸﺎر ﺧﻮن ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬در‬
‫ﺻﻮرت ﻣﺼﺮف ﺑﻴﺶ از ‪ 20‬ﮔﺮم آن در روز ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺮوز ﻋﻮارض ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ از ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﺑﺮاي ﻃﺤﺎل ﻧﻴﺰ ﻣﻀﺮ اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺮﺧﻲ اﻓﺮاد ﻣﺸﺎﻫﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺎ ﻣﺼﺮف زﻳﺎد ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺑﻴﺎن دﭼﺎر درد ﻋﻀﻠﻪ و ﻋﺪهاي دﻳﮕﺮ ﺑﺎ ﻛﺮﺧﺖ ﺷﺪن‬
‫دﺳﺖ و ﭘﺎ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺼﺮف ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﺳﺒﺐ اﻓﺰاﻳﺶ‬
‫وزن ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﺰﺷﻜﺎن ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ اﻓﺮادي ﻛﻪ دﭼﺎر ﻓﺸﺎرﺧﻮن ﻳﺎ ﻧﺎراﺣﺘﻲ ﻫﺎي‬
‫ﻛﻠﻴﻪ‪ ،‬ﻗﻠﺐ ﻳﺎ ﻛﺒﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ از ﻣﺼﺮف ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﺟﺪاً ﺧﻮداري ﻛﻨﻨﺪ )‪ 12 ،11‬و ‪.(36‬‬

‫‪2-Liquiritoside‬‬

‫‪131‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪132‬‬

‫ﮔﻞ راﻋﻲ )ﻋﻠﻒ ﭼﺎي‪ ،‬ﻫﻮﻓﺎرﻳﻘﻮن(‬

‫‪Hypericum Perforatum L.‬‬

‫‪St John s Wort‬‬
‫‪Hypericaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﭘﺎﻳﺎﺳﺖ ﻛﻪ در ﻧﻘﺎط ﺧﺸﻚ‪ ،‬ﻣﺮﻏﺰارﻫﺎ و ﻣﺮاﺗﻊ آﻓﺘﺎبﮔﻴﺮ ﻣﻲروﻳﺪ‪ .‬ﮔﻞﻫﺎي ﻓﺮاوان‬
‫آن ﺑﻪ رﻧﮓ زرد ﻃﻼﻳﻲ در اواﺳﻂ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺷﻜﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه را ﻣﻲﺗﻮان از ﻓﺮاواﻧﻲ‬
‫ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي راﺳﺖ آن و ﺑﺮگﻫﺎي ﻣﺘﻨﺎوب و ﺑﻲﭘﺎﻳﻪ و ﻟﻜﻪﻫﺎي ﻗﺮﻣﺰ ﺷﻔﺎف ﻛﻪ روي‬
‫ﺑﺮگﻫﺎﻳﺶ ﻗﺮار دارد ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﮔﻞﻫﺎي آن ﺑﻪ رﻧﮓ زرد ﻃﻼﻳﻲ ﺑﻪ ﻗﻄﺮ ‪20-25‬‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ و ﺑﻪ ﺷﻜﻞ دﻳﻬﻴﻢ اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﻨﺞ ﮔﻠﺒﺮگ ﺑﻴﻀﻮي آن ﻧﻘﺎط ﺗﺮﺷﺤﻲ ﺳﻴﺎه‬
‫رﻧﮓ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در ﻣﻮﻗﻊ ﻓﺸﺎر دادن روﻏﻦ ﻗﻬﻮهاي ﺗﻴﺮه رﻧﮕﻲ از آن ﺗﺮاوش‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻴﻮة آن ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻛﭙﺴﻮل اﺳﺖ )‪.(13‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﺳﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﮔﻠﺪار ﺗﺎزه ﻳﺎ ﺧﺸﻚ و ﻧﻴﺰ ﮔﻞﻫﺎي ﺗﺎزه‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در آﺳﻴﺎ و اروﭘﺎ ﺑﻪ وﻓﻮر ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬ﻋﻠﻒ ﭼﺎي در ﺟﻨﮕﻞﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺮﭼﻴﻦﻫﺎ‪،‬‬

‫‪132‬‬
‫ﺑﻴﺸﻪﻫﺎ و ﻛﻨﺎر ﺟﺎدهﻫﺎي اروﭘﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ رﺷﺘﻪ ﻛﻮه‬
‫اﻟﺒﺮز‪ ،‬ﻛﺮج‪ ،‬ﺟﺎده ﭼﺎﻟﻮس‪ ،‬رﺿﺎﺋﻴﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎل اﻳﺮان‪ ،‬ﮔﻴﻼن‪ ،‬ﻻﻫﻴﺠﺎن‪ ،‬ﻃﺎﻟﺶ‪ ،‬ﺧﺮاﺳﺎن‪،‬‬
‫ﻣﻐﺮب اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﺮوﺟﺮد‪ ،‬ﻛﻮه اﻟﻮﻧﺪ و ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﻣﻲروﻳﺪ )‪.(13‬‬

‫ﻛﺎﺷﺖ‬
‫اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺬر و ﮔﺎﻫﺎً ﺗﻮﺳﻂ ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي روﻧﺪه ﺗﻜﺜﻴﺮ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺬور رﻳﺰ اﻳﻦ‬
‫ﮔﻴﺎه ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ در ﻋﻤﻖ ﻛﻢ ﻛﺸﺖ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﻛﺸﺖ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺬور اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه زﻣﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ 50‬درﺻﺪ ﮔﻞﻫﺎ ﺑﺎز ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺷﺎﻣﻞ ﻗﻄﻊ‬
‫ﭘﻴﻜﺮة روﻳﺸﻲ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه از ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮداﺷﺖ روزﻫﺎي آﻓﺘﺎﺑﻲ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﻣﺤﺼﻮل را ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ در ﻣﺤﻠﻲ ﺗﺎرﻳﻚ ﺧﺸﻚ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬زﻣﺎن‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﺳﺮ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎ ﺗﻴﺮﻣﺎه و ﻣﺮداد ﻣﺎه اﺳﺖ )‪ 7‬و ‪.(29‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫ﻋﻠﻒ ﭼﺎي ﺣﺎوي ﺗﺎﻧﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻛﻤﻲ اآﺳﺎﻧﺲ ﻓﺮار‪ ،‬ﻓﻼوﻧﻮﺋﻴﺪﻫﺎ و رﻧﮕﺪاﻧﻪ ﻗﺮﻣﺰي ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﻫﻴﭙﺮﺳﻴﻦ‪ 1‬اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه اﺛﺮ ﺿﺪ اﺳﭙﺎﺳﻢ‪ ،‬ادرار آور ﻣﻼﻳﻢ و ﺗﺤﺮﻳﻚ ﺗﺮﺷﺤﺎت دﺳﺘﮕﺎه‬
‫ﮔﻮارش ﺑﺨﺼﻮص ﺻﻔﺮا را دارد‪ .‬اﮔﺮ ﺣﻴﻮاﻧﺎت آن را ﺑﺨﻮرﻧﺪ ﻫﻴﭙﺮﻳﺴﻴﻦ ﻣﻮﺟﻮد در آن‬
‫ﺳﺒﺐ اﻳﺠﺎد ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﺑﻪ ﻧﻮر در آﻧﻬﺎ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻬﺒﻮد زﺧﻢﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮﻳﺪﮔﻲ ﻫﺎ و‬
‫ﺳﻮﺧﺘﮕﻲ ﻫﺎ ﻣﻲﺷﻮد )‪ 13‬و ‪.(36‬‬

‫‪1-Hypericine‬‬

‫‪133‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪134‬‬

‫ﮔﺎﻟﻜﺎ )ﻋﻠﻒ ﺷﻴﺮ آور(‬

‫‪Galega Officinalis L.‬‬

‫‪Geitenkruid‬‬

‫‪Fabaceae - Papilioaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﭘﺎﻳﺎ ﺑﺎ ﺳﺎﻗﻪاي اﻓﺮاﺷﺘﻪ و ﮔﻮﺷﻪ دار و ﺑﺮگﻫﺎي ﻣﺘﻨﺎوب ﺗﻚ ﺷﺎﻧﻪاي ﻛﻪ از‬
‫ﺑﻐﻞ آﻧﻬﺎ ﮔﻞﻫﺎي ﺳﻔﻴﺪ‪ ،‬ﺻﻮرﺗﻲ ﻳﺎ ﺑﻨﻔﺶ ﺧﻮﺷﻪاي ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﻴﻮة آن ﻧﻴﺎم و ﻗﻬﻮهاي‬
‫رﻧﮓ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮدرو در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮم و ﻣﺮﻃﻮب ﻣﻲﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬در‬
‫زﻣﺎن ﻗﺪﻳﻢ از اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻋﻠﻴﻪ ﻃﺎﻋﻮن و ﺗﺐ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ )‪ 12‬و ‪.(13‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﺑﺮگﻫﺎ و ﺳﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﮔﻠﺪار‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫ﻣﻨﺸﺄ اﺻﻠﻲ ﮔﺎﻟﻜﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ وﻟﻲ در ﻣﺮﻛﺰ‪ ،‬ﺟﻨﻮب و ﻏﺮب اروﭘﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﻓﺮاواﻧﻲ‬
‫دارد‪ .‬در ﻛﺸﻮرﻣﺎن اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً وﺳﻴﻊ در اﺳﺘﺎن ﮔﻠﺴﺘﺎن و ‪ ...‬ﻛﺸﺖ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﮔﺎﻟﻜﺎ ﺑﻪ ﺧﺎكﻫﺎﻳﻲ داراي ﺑﺎﻓﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ و ﻋﻤﻴﻖ و داراي رﻃﻮﺑﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ‬
‫)‪.(13‬‬

‫‪134‬‬
 ‫ﻛﺎﺷﺖ‬
‫در اﺑﺘﺪاي ﻛﺎر ﻋﻤﻞ آﻣﺎده ﺳﺎزي زﻣﻴﻦ ﺷﺎﻣﻞ ﺷﺨﻢ ﻋﻤﻴﻖ ﺑﺮاي ﺷﻜﺴﺘﻦ ﻻﻳﻪﻫﺎي ﺳﺨﺖ‬
‫اﻋﻤﺎق ﺧﺎك ﺟﻬﺖ اﻓﺰاﻳﺶ زﻫﻜﺸﻲ ﺧﺎك‪ ،‬اﻓﺰودن ﻛﻮدﻫﺎي ﻓﺴﻔﺮه و ﭘﺘﺎﺳﻪ در ﺻﻮرت‬
‫ﻛﻤﺒﻮد اﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ در ﺧﺎك و اﻓﺰودن ﻛﻮد داﻣﻲ ﭘﻮﺳﻴﺪه‪ ،‬اﻫﻤﻴﺖ ﻓﺮاواﻧﻲ دارد‪ .‬ﻋﻤﻠﻴﺎت‬
‫آﻣﺎده ﺳﺎزي در ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻳﻴﺰ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬در اواﻳﻞ ﻓﺮوردﻳﻦ ﻣﺎه ﺳﻄﺢ ﺧﺎك ﻣﺴﻄﺢ و‬
‫اﻳﺠﺎد ﺷﻴﺎرﻫﺎي ‪ 25-30‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮي ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﺬور را ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﺔ ‪ 25‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ ﺑﺮ‬
‫روي اﻳﻦ ﭘﺸﺘﻪﻫﺎ ﻛﺸﺖ ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪ .‬ﻣﻴﺰان ﺑﺬر ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﻳﻚ ﻫﻜﺘﺎر زﻣﻴﻦ ‪ 30-35‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺬور در دﻣﺎي ‪ 5‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻴﮕﺮاد ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺟﻮاﻧﻪ زﻧﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫داﺷﺖ‬
‫ﻋﻤﻠﻴﺎت داﺷﺖ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز داﺧﻞ ﺟﻮيﻫﺎ و ﭘﺸﺘﻪﻫﺎ و اﻓﺰودن ‪ 50‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم‬
‫در ﻫﻜﺘﺎر ﻧﻴﺘﺮوژن در ﺳﺎل اول روﻳﺶ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه داراي ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻧﻴﺘﺮوژن در‬
‫رﻳﺸﻪﻫﺎ اﺳﺖ و ﻧﻴﺎز ﻛﻤﻲ ﺑﻪ ﻛﻮدﻫﺎي ﻧﻴﺘﺮوژﻧﻪ دارد‪ .‬وﻟﻲ اﻓﺰودن ‪ 60‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم در ﻫﻜﺘﺎر‬
‫ﻓﺴﻔﺮ و ‪ 300‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم در ﻫﻜﺘﺎر ﭘﺘﺎس در ﻫﺮ ﺳﺎل ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ ﻋﻤﻠﻜﺮد‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫در ﻣﺮﺣﻠﺔ ﮔﻞ دﻫﻲ ﻛﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺖ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﭘﻴﻜﺮ روﻳﺸﻲ ﮔﻴﺎه از ارﺗﻔﺎع ‪40‬‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮي ﺑﺎ داس ﻳﺎ ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻗﻄﻊ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬در ﺳﺎل اول ﻳﻚ ﺑﺎر ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ را اﻧﺠﺎم دﻫﻴﻢ‪ .‬وﻟﻲ از ﺳﺎل دوم ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ‪ 2-3‬ﺑﺎر ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺮداﺷﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﻋﻤﻠﻜﺮد روﻳﺸﻲ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ اﻗﻠﻴﻤﻲ ـ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺧﺎك و‪ ....‬ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻟﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺘﻮﺳﻂ در ﺳﺎل اول ‪ 2-4‬ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر و از ﺳﺎل دوم ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ‪ 4-8‬ﺗﻦ در‬
‫ﻫﻜﺘﺎر ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺮداﺷﺖ ﻧﻤﺎﺋﻴﻢ‪ .‬ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﭘﻴﻜﺮه روﻳﺸﻲ در ﺳﺎﻳﻪ و ﻳﺎ در ﺧﺸﻚ‬
‫ﻛﻦﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در دﻣﺎي ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 50‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻴﮕﺮاد ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد و از ﻫﺮ ‪5-6‬‬
‫ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم اﻧﺪام ﺗﺎزه‪ ،‬ﻳﻚ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم اﻧﺪام ﺧﺸﻚ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﮔﺮدد )‪.(7‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫داراي ﺗﺮﻛﻴﺒﺎﺗﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎﻧﻦ‪ ،‬ﻓﻼوﻧﻮﺋﻴﺪ‪ ،‬ﺳﺎﭘﻮﻧﻴﻦ و ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮي ﭼﻮن ﮔﻮاﻧﻴﺪﻳﻦ‪ ،‬ﮔﺎﻟﮕﻴﻦ و‬
‫ﻫﻴﺪروﻛﺴﻲ ﮔﺎﻟﮕﻴﻦ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﻴﻜﺮ روﻳﺸﻲ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺳﺒﺐ اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﻴﺮ و ﻛﺎﻫﺶ‬

‫‪135‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪136‬‬

‫ﻗﻨﺪ ﺧﻮن ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه از ﻗﺪﻳﻢ ﺑﻪ ﻋﻠﻒ ﺷﻴﺮ ﻣﻌﺮوف ﺑﻮده و ﻛﺎرﺑﺮد ﻓﺮاواﻧﻲ در‬
‫ﻃﺐ ﺳﻨﺘﻲ دارد )‪.(13‬‬

‫‪136‬‬
 ‫اﻓﺴﻨﻄﻴﻦ‬

‫‪Artemisia absinthum L.‬‬

‫‪Wormwood‬‬
‫‪Asteraceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﭘﺎﻳﺎ‪ ،‬ﭘﺮ ﺷﺎﺧﻪ ﺑﺎ ﺳﺎﻗﻪاي اﻓﺮاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺮگﻫﺎي ﺑﺮﻳﺪهﺑﺮﻳﺪه و ﻣﺘﻨﺎوب اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﮔﻴﺎه‬
‫ﭘﻮﺷﻴﺪه از ﮔﺮدي ﺑﻪ رﻧﮓ ﺧﺎﻛﺴﺘﺮي ـ ﻧﻘﺮهاي ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻧﺘﻬﺎي ﺳﺎﻗﻪ‪ ،‬ﺧﻮﺷﻪ ﮔﻠﻲ ﺑﻪ‬
‫رﻧﮓ زرد ﻗﺮار دارد ﻛﻪ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﮔﻠﺪار آن ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪﻳﻚ ﻣﺘﺮ ﻫﻢ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺮﺑﺮگ‬
‫و ﻛﺮك اﺳﺖ‪ ،‬داراي رﻳﺸﻪ ﭼﻮﺑﻲ و ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺨﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻴﻮة آن ﻓﻨﺪﻗﻪ اﺳﺖ )‪.(13‬‬

‫ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﺑﺮگ و ﺳﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﮔﻠﺪار‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫ﻣﻮﻃﻦ اﺻﻠﻲ آن اروﭘﺎ آﺳﻴﺎ و آﻓﺮﻳﻘﺎﺳﺖ‪ .‬در زﻣﻴﻨﻬﺎي ﺑﺎﻳﺮ‪ ،‬ﺑﺮ روي دﻳﻮارﻫﺎ و‬
‫ﺻﺨﺮهﻫﺎي ﺧﺸﻚ در ﺳﺮاﺳﺮ اروﭘﺎي ﻣﺮﻛﺰي ﺑﻪ وﻳﮋه در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮم ﻣﻲروﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه‬
‫در اﻃﺮاف دﻣﺎوﻧﺪ‪ ،‬آﺳﺘﺎرا و ﺳﻮاﺣﻞ درﻳﺎي ﺧﺰر ﻧﻴﺰ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد )‪.(13‬‬

‫ﻛﺎﺷﺖ‬

‫‪137‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪138‬‬

‫اﻓﺴﻨﻄﻴﻦ ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ )ﺑﺬر( و ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ )ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻮﺗﻪ( ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫در ﺗﻜﺜﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺬرﻫﺎ را ﻣﻌﻤﻮﻻً در اواﻳﻞ ﺑﻬﺎر در ﺧﺰاﻧﻪ ﻫﻮاي آزاد ﻛﺸﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و‬
‫ﻧﺸﺎءﻫﺎي ﺣﺎﺻﻠﻪ را در ﭘﺎﻳﻴﺰ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬در روش ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﻮﺗﻪ‬
‫ﮔﻴﺎه ‪ 3-4‬ﺳﺎﻟﻪ را ﺑﻪ ‪ 10-15‬ﮔﻴﺎه ﻛﻮﭼﻚ ﺗﻘﺴﻴﻢ و در زﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ﻣﻲﻛﺎرﻧﺪ‪.‬‬

‫داﺷﺖ‬
‫از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﺮاﺣﻞ داﺷﺖ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز اﻳﻦ ﮔﻴﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫اﻛﺜﺮ ﻋﻠﻒ ﻛﺶﻫﺎ ﺣﺴﺎس اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ روش ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ آﻓﺎت اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻣﮕﺲ اﻓﺴﻨﻄﻴﻦ‪ 1‬و ﻧﻮﻋﻲ ﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﺘﻪ اﻳﻮﭘﺘﺮﻳﻜﺲ‬
‫اﻓﺴﻨﻄﻴﻦ‪ 2‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻛﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﻤﻮم ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﻘﺶ ﻋﻤﺪهاي در ﻛﻨﺘﺮل آﻧﻬﺎ دارد‪.‬‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫در ﺳﺎل اول روﻳﺶ‪ ،‬ﻳﻚ ﺑﺎر و در ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪي دو و ﻳﺎ ﺳﻪ ﺑﺎر ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺤﺼﻮل را‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻛﺮد‪ .‬زﻣﺎن ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﺎﺧﻪ ﺑﺮگ دار از ﺗﻴﺮﻣﺎه ﺗﺎ ﺷﻬﺮﻳﻮر ﻣﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮداﺷﺖ و ﻳﺎ ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﻣﺤﺼﻮل ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺮ اﻧﺪامﻫﺎ ﻓﺸﺎر وارد ﻛﺮد ﭼﻮن اﻳﻦ ﮔﻴﺎه‬
‫ﺑﻪ ﻓﺸﺎر ﺣﺴﺎس اﺳﺖ و رﻧﮓ ﮔﻴﺎه ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ رﻧﮓ ﺑﺮ ﻛﻤﻴﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﻮاد‬
‫ﻣﺆﺛﺮه آن ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮﺑﻲ ﻣﻲﮔﺬارد )‪.(7‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫داراي ﻣﻮاد ﺗﻠﺦ )آﺑﺴﻴﻨﺘﻴﻦ و آﺳﺘﺎﺑﺴﻴﻦ( و اﺳﺎﻧﺲ ﻓﺮار اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﻃﺮز ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﻣﻼﺣﻈﻪاي ﺗﺮﺷﺤﺎت ﻣﻌﺪه را ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻛﺮده و ﺑﺮاي اﻓﺰاﻳﺶ اﺷﺘﻬﺎ ﻣﺼﺮف ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺣﺎوي وﻳﺘﺎﻣﻴﻦﻫﺎي ب و پ و ‪ ...‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از دوران ﻗﺪﻳﻢ از اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﺮاي‬
‫درﻣﺎن ﺳﻮء ﻫﺎﺿﻤﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻛﻨﻨﺪهي ﻗﺎﻋﺪه ﮔﻲ‪ ،‬ﺿﺪ‬
‫ﻛﺮم )ﻧﺎم اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ‪ Worm wood‬ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ اﻳﻦ ﺧﺎﺻﻴﺖ اﺳﺖ( و اﺷﺘﻬﺎ آور‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺳﺎﻧﺲ ﻓﺮار اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زﻳﺎد ﻳﻚ ﻣﺎده ﺳﻤﻲ اﺳﺖ و ﺳﺒﺐ ﺳﺮﮔﻴﺠﻪ‪،‬‬

‫‪1- Plagiognathus albipennis‬‬

‫‪2-Eupterix Artemisiae‬‬

‫‪138‬‬
‫ﺗﺸﻨﺞ‪ ،‬ﻣﺴﻤﻮﻣﻴﺖ و ﻫﺬﻳﺎن و ﻧﻴﺰ اﻓﺰاﻳﺶ ﺷﺪﻳﺪ ﺟﺮﻳﺎن ﺧﻮن ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺼﺮف ﻣﺪاوم آن‬
‫ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﺧﺘﻼﻻت رواﻧﻲ و دﻳﻮاﻧﮕﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در دوران آﺑﺴﺘﻨﻲ ﻣﺎدران ﺑﺎ اﺣﺘﻴﺎط زﻳﺎد‬
‫ﻣﺼﺮف ﺷﻮد )‪ 12 ،11‬و ‪.(36‬‬

‫‪139‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪140‬‬

‫ﮔﺎوزﺑﺎن‬

‫‪Borago officinalis L.‬‬

‫‪Borage, Burrage‬‬
‫‪Boraginaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﮔﺎو زﺑﺎن ﻳﺎ ﻟﺴﺎن اﻟﺜﻮر ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻋﻠﻔﻲ و ﻳﻚ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد و ﺑﺮگﻫﺎي ﻣﺘﻨﺎوب‬
‫و ﺑﻴﻀﻲ ﺷﻜﻞ اﺳﺖ‪ .‬ارﺗﻔﺎع آن ﺗﺎ ‪ 60‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ و از ﺗﺎرﻫﺎي ﺧﺸﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﺗﺸﻨﮕﻲ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮگﻫﺎي آن ﺑﻴﻦ ‪ 3-11‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﻃﻮل و‬
‫ﺗﺎ ‪ 2/5‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﻋﺮض دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮگﻫﺎ در ﻫﺮ دو ﺳﻄﺢ ﭘﻮﺷﻴﺪه از ﻛﺮك ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮﺷﻪﻫﺎي ﮔﻞ ﺑﻪ رﻧﮓ ﺑﻨﻔﺶ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻗﺮﻣﺰ در اﻧﺘﻬﺎي ﺷﺎﺧﻪﻫﺎ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﮔﻞﻫﺎي آن‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﻌﻠﻖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺧﻮﺷﻪﻫﺎي ﻛﻢ ﮔﻞ در ﻧﻮك ﺳﺎﻗﻪ اﺳﺖ )‪ 11‬و ‪.(12‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﮔﻴﺎه ﮔﻠﺪار ﺧﺸﻚ ﺷﺪه و ﺑﻨﺪرت ﮔﻞ ﻳﺎ‬
‫ﺑﺮگﻫﺎي ﺗﺎزه آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫ﻣﻮﻃﻦ اﺻﻠﻲ ﮔﺎوزﺑﺎن ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ اﺳﺖ و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺑﻘﻴﻪ ﻧﻘﺎط دﻧﻴﺎ ﺑﺮده‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﻪ ﺧﺎﻛﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﻬﺎن و ﻛﻢ ﺗﻮﻗﻊ ﺑﻪ ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي ﺧﺎك ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻮﻣﻲ ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﻤﺎل اﻳﺮان و در آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺑﻪ وﻓﻮر ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد )‪.(13‬‬

‫‪140‬‬
 ‫ﻛﺎﺷﺖ‬
‫ﮔﺎوزﺑﺎن در ﺧﺎكﻫﺎي ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ رﺷﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﻜﺜﻴﺮ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ ﺳﻪ ﻃﺮﻳﻖ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻛﺎﺷﺖ ﻗﻠﻤﻪ در ﻣﺎﺳﻪ در ﻫﻨﮕﺎم ﭘﺎﻳﻴﺰ‪.‬‬ ‫‪ (1‬ﺗﻘﺴﻴﻢ زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ در ﻓﺼﻞ ﺑﻬﺎر‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻛﺎﺷﺖ ﺑﺬر ﮔﻴﺎه در ﺧﺎك ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰ و آﻓﺘﺎب ﮔﻴﺮ‪.‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﺷﺖ ﺑﺬر از اواﺧﺮ اﺳﻔﻨﺪ ﻣﺎه ﺗﺎ ﺧﺮداد ﻣﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ داراي زﻣﺴﺘﺎن‬
‫ﺧﻴﻠﻲ ﺳﺮد ﻧﺒﺎﺷﺪ اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻛﺎﺷﺖ را ﻣﻲﺗﻮان در ﭘﺎﻳﻴﺰ اﻧﺠﺎم داد ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺳﺒﺰ ﺷﺪه در اردﻳﺒﻬﺸﺖ ﻣﺎه ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﮔﻞ ﻣﻲﻧﺸﻴﻨﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻛﺎﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه در ﺑﻬﺎر ﻫﻴﭻ وﻗﺖ زودﺗﺮ از ﺗﻴﺮﻣﺎه ﮔﻞ ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ردﻳﻒﻫﺎي ﻛﺎﺷﺖ ‪50-70‬‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ و ﻓﺎﺻﻠﺔ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺮ روي ردﻳﻒ ﺣﺪود ‪20-30‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﺰان ﺑﺬر ﻣﻮرد‬
‫ﻧﻴﺎز ﺣﺪود ‪ 14-15‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم در ﻫﺮ ﻫﻜﺘﺎر اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﻋﻤﻞ ﮔﻞ ﭼﻴﻨﻲ در اواﻳﻞ ﺧﺮداد ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﮔﻞﻫﺎي ﭼﻴﺪه ﺷﺪه را در ﻛﻨﺎر‬
‫ﻣﺰرﻋﻪ روي ﭘﺎرﭼﻪ ﻳﺎ ﺳﻔﺮهﻫﺎي ﭘﻼﺳﺘﻴﻜﻲ ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ‪ 2-3‬ﺳﺎﻧﺘﻲ ﻣﺘﺮ ﭘﻬﻦ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺮاي‬
‫آﻧﻜﻪ آﻓﺘﺎب ﻧﺨﻮرد روي آن را ﭘﺎرﭼﻪ ﻣﻲاﻧﺪازﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﻣﺤﺼﻮل در ﺳﺎﻳﻪ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮده و ﻣﺤﺼﻮل ﻣﺮﻏﻮب ﺗﺮي ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻢ زدن ﮔﻞﻫﺎ در ﺣﻴﻦ ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن‬
‫ﺿﺮوري اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻞ ﻣﺮﻏﻮب ﮔﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ داراي دم ﺳﻔﻴﺪ و ﮔﻠﺒﺮگﻫﺎي ﺑﻨﻔﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻴﺰان ﻋﻤﻠﻜﺮد آن ﺣﺪود ‪ 1000-1100‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﮔﻞ ﺗﺎزه ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻣﻴﺰان‬
‫ﺣﺪود ‪ 300‬ـ ‪ 250‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﮔﻞ ﺧﺸﻚ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ )‪.(7‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫ﮔﺎوزﺑﺎن ﺣﺎوي ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻓﻌﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﺳﻴﻼژ‪ ،‬ﺗﻨﺎن و ﻣﻘﺪار‬
‫ﻛﻤﻲ اﺳﺎﻧﺲ ﻓﺮار ﺗﺎﻛﻨﻮن از اﻳﻦ ﮔﻴﺎه اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻚ ﭘﻴﺸﺎب آور ﻣﻼﻳﻢ اﺳﺖ و‬
‫اﺛﺮ ﻣﺴﻬﻠﻲ و ﻣﻌﺮق ﺧﻔﻴﻒ دارد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮاي از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن اﻟﺘﻬﺎﺑﺎت ﻛﻠﻴﻪﻫﺎ و ﻣﺜﺎﻧﻪ از آن‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﮔﺎو زﺑﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﺮق‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ دﻫﻨﺪه ﻓﺸﺎر ﺧﻮن و آرام ﺑﺨﺶ‬
‫ﻣﺼﺮف ﺳﻨﺘﻲ دارد‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ از ﺑﺮگﻫﺎي آن ﺑﺮاي ﺗﻬﻴﻪ ﺳﺎﻻد ﻫﻢ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد )‪13‬و ‪.(36‬‬

‫‪141‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪142‬‬

‫ﺑﺎدرﻧﺠﺒﻮﻳﻪ )ﮔﻞ ﺣﻨﺎ‪ ،‬ﺑﻠﺴﺎن‪ ،‬ﺗﺮﻧﺠﺎن(‬

‫‪Melissa officinalis L.‬‬

‫‪Balm, Bawm, Lemon Balm‬‬
‫‪Lamiaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﭘﺎﻳﺎ ﭘﺮ ﺷﺎﺧﻪ و ﭘﺮ ﭘﺸﺖ ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ‪ 30‬ﺗﺎ‪ 80‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ و ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ‬
‫اﻗﻠﻴﻤﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﻳﺎ ﻛﻤﺘﺮ ﻫﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮگﻫﺎ ﻗﻠﺒﻲ ﺷﻜﻞ‪ ،‬ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ و دﻧﺪاﻧﻪ دار ﺑﺎ‬
‫داﻧﺪاﻧﻪﻫﺎي ﻓﺎﺻﻠﻪ دار از ﻫﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎﻗﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺎﻧﻮاده ﻧﻌﻨﺎﻋﻴﺎن ﭼﻬﺎرﮔﻮش‬
‫و ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﺳﺖ‪ .‬رﻳﺸﻪﻫﺎ ﺑﻪ رﻧﮓ ﻗﻬﻮهاي و از روي اﺳﺘﻮﻟﻮنﻫﺎ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻞﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫رﻧﮓ ﺳﻔﻴﺪ و ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ‪ 6‬ﺗﺎﻳﻲ درﻣﺤﻮر ﺑﺮگﻫﺎ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻴﻮه ﭼﻬﺎر ﻓﻨﺪﻗﻪاي و ﺑﻪ‬
‫رﻧﮓ ﻗﻬﻮهاي اﺳﺖ )‪.(13‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﺑﺮگﻫﺎي ﺧﺸﻚ ﺷﺪه‪ ،‬ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ از ﭘﺎﺟﻮﺷﻬﺎي ﮔﻠﺪار آن ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﺧﺎﻧﮕﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫ﮔﻴﺎه ﺑﻮﻣﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﺮﻗﻲ اﺳﺖ‪ .‬در اروﭘﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﻴﺎه زﻳﻨﺘﻲ و ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ در‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺳﻨﮕﻼﺧﻲ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه اﻃﺮاف ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﻤﺎﻟﻲ و ﺷﺮﻗﻲ اﻳﺮان‬

‫‪142‬‬
 ‫و آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﻣﻲروﻳﺪ )‪.(13‬‬

‫ﻛﺎﺷﺖ‬
‫ﻛﺸﺖ ﺑﻪ دو ﺻﻮرت از ﻃﺮﻳﻖ ﺑﺬر و ﺗﻜﺜﻴﺮ روﻳﺸﻲ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﻛﺸﺖ ﺑﺬر ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ در زﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ و ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﺸﺎءﻛﺎري‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺬرﻫﺎ ﻗﻮه ﻧﺎﻣﻴﺔ ﺿﻌﻴﻔﻲ دارﻧﺪ ﺣﺪود‪ 20‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ در آب ﺧﻴﺲ ﺷﺪه و ﻳﺎ‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ‪ 48‬ﺳﺎﻋﺖ در دﻣﺎي ﺻﻔﺮ درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد ﻧﮕﻬﺪاري و ﺳﭙﺲ ﻛﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫در روش ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺬر ﺑﺎدرﻧﺠﺒﻮﻳﻪ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ردﻳﻔﻲ در ﺧﺰاﻧﻪ زﻳﺮ ﭘﻼﺳﺘﻴﻚ‬
‫ﻣﻲﻛﺎرﻧﺪ ﺳﭙﺲ ﻧﺸﺎءﻫﺎ را از ﺧﺰاﻧﻪ ﺧﺎرج ﺑﻪ زﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬در ﺗﻜﺜﻴﺮ‬
‫روﻳﺸﻲ ﺑﻮﺗﻪﻫﺎي دو ﺗﺎ ﺳﻪ ﺳﺎﻟﻪ را از ﺧﺎك ﺧﺎرج و ﺑﻪ ‪ 3-4‬ﻗﺴﻤﺖ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و‬
‫ﻫﺮ ﺑﻮﺗﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺷﺎﻣﻞ رﻳﺸﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻗﻪ و ﭼﻨﺪ ﺑﺮگ ﺳﺎﻟﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫داﺷﺖ‬
‫ﭼﻮن رﺷﺪ اوﻟﻴﻪ ﺑﺎدرﻧﺠﺒﻮﻳﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻨﺪ اﺳﺖ ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺮﺗﺒﺎً وﺟﻴﻦ ﺷﻮﻧﺪ‬
‫ﺟﻬﺖ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻋﻠﻒ ﻫﺎي ﻫﺮز از ﻋﻠﻒ ﻛﺶ ﻣﺮﻛﺎزﻳﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ‬
‫آﻓﺎت اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻛﻚ ﻧﺒﺎﺗﻲ و زﻧﺠﻴﺮة ﺳﺒﺰ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎدرﻧﺠﺒﻮﻳﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺗﺤﻤﻞ ﺧﺸﻜﻲ‬
‫اﺳﺖ وﻟﻲ ﻛﻢ آﺑﻲ و ﺧﺸﻜﻲ ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺳﺒﺐ ﺧﺸﻚ ﺷﺪن آن ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬آﺑﻴﺎري ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﻣﺮﺗﺐ ﻫﺮ ﻳﻚ ﻫﻔﺘﻪ ﺗﺎ ‪ 10‬روز اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫در ﺳﺎل اول ﻳﻚ ﻣﺮﺣﻠﻪ و در ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪ دو ﺗﺎ ﺳﻪ ﺑﺎر ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺤﺼﻮل ﺑﺎدرﻧﺠﺒﻮﻳﻪ را‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻠﻴﻪ ﭘﻴﻜﺮه روﻳﺸﻲ ﮔﻴﺎه از ﻓﺎﺻﻠﺔ ﺣﺪود ‪ 4-5‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮي‬
‫زﻣﻴﻦ ﭼﻴﺪه ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﺑﺮداﺷﺖ اول ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ زﻣﺎن ﻣﺮﺣﻠﺔ ﮔﻞ دﻫﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫دوم اواﺳﻂ ﺷﻬﺮﻳﻮرﻣﺎه و ﺑﺮداﺷﺖ ﺳﻮم اواﺧﺮ ﻣﻬﺮﻣﺎه اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﺮگﻫﺎ ﭘﺲ از‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺧﺸﻚ ﺷﺪن در دﻣﺎي ‪ 50‬درﺟﻪ ﺧﺸﻚ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﻠﻜﺮد‬
‫ﭘﻴﻜﺮة روﻳﺸﻲ ﺑﺎدرﻧﺠﺒﻮﻳﻪ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ اﻗﻠﻴﻤﻲ و ﻧﻮع ﻛﺎﺷﺖ و ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﻴﻦ ‪10-20‬‬
‫ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر اﺳﺖ )‪.(13‬‬

‫‪143‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪144‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫ﮔﻞ ﺣﻨﺎ ﺣﺎوي اﺳﺎﻧﺲ ﻓﺮار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻛﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان داروي ﺑﺎد ﺷﻜﻦ اﺳﺖ وﻟﻲ‬
‫ﻣﻘﺎدﻳﺮ زﻳﺎد آن ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺧﻮاب آور ﻣﻼﻳﻢ دارد‪ .‬ﻓﺸﺎر ﺧﻮن را ﻛﻤﻲ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻣﻲآورد و‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻧﺒﺾ را ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﺧﺘﻼﻻت ﻣﻌﺪه‪ ،‬ﺗﻬﻮع‪ ،‬درد ﺷﻜﻢ و ﺗﺴﻜﻴﻦ ﺣﺎﻻت‬
‫ﻋﺼﺒﻲ و در ﺑﺮوﻧﺸﻴﺴﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﻠﻂ آور ﻣﺼﺮف ﻣﻲﺷﻮد )‪ 12 ،11‬و ‪.(13‬‬

‫‪144‬‬
 ‫ﺳﺪاب‬

‫‪Ruta grareolens‬‬
‫‪Ruta‬‬
‫‪Rutaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ از ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺮﻛﺒﺎت اﺳﺖ‪ .‬داراي ‪ 50‬ﺗﺎ ‪ 100‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ ارﺗﻔﺎع‪ ،‬ﺑﺮگﻫﺎ‬
‫داراي ﺑﺮﻳﺪﮔﻲﻫﺎي ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻋﻤﻴﻖ‪ ،‬ﮔﻞﻫﺎ ﺑﻪ رﻧﮓ زرد ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻴﻮه آن ﻛﭙﺴﻮل‪ ،‬داراي‬
‫ﭼﻨﺪﺧﺎﻧﻪ و در ﺳﻄﺢ ﻛﭙﺴﻮلﻫﺎ ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﻲﻫﺎي داﻳﺮهاي ﺷﻜﻠﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺬورش‬
‫ﻟﻮﺑﻴﺎﻳﻲ ﺷﻜﻞ و ﺑﻪ رﻧﮓ ﻗﻬﻮهاي ﺗﻴﺮه ﺗﺎ ﺳﻴﺎه ﻫﺴﺘﻨﺪ )‪.(13‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﻛﻞ اﻧﺪام روﻳﺸﻲ ﮔﻴﺎه‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫ﺑﻮﻣﻲ ﻧﻮاﺣﻲ ﺟﻨﻮب ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻮاي ﮔﺮم و ﺗﺎﺑﺶ آﻓﺘﺎب زﻳﺎد و آﺑﻴﺎري ﻣﻨﻈﻢ‬
‫ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎﻛﻬﺎي ﺷﻨﻲ داراي ﻛﺮﺑﻨﺎت ﻛﻠﺴﻴﻢ را ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﺳﻴﺪﻳﺘﻪ ‪5/5-8‬‬
‫ﺑﺮاي رﺷﺪ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ )‪.(13‬‬

‫ﻛﺎﺷﺖ‬
‫ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﻛﺸﺖ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ در اواﺧﺮ زﻣﺴﺘﺎن‬

‫‪145‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪146‬‬

‫ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ 4-5 .‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﺑﺬر ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻫﻜﺘﺎر ﻣﺰرﻋﻪ ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز اﺳﺖ‪ .‬و ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫ردﻳﻒ ﻛﺸﺖ در اﻳﻦ روش ‪ 40‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻛﺸﺖ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺮاي ﺳﻄﻮح وﺳﻴﻊ‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺧﺰاﻧﻪ ﻫﻮاي آزاد در اواﺧﺮ ﻓﺮوردﻳﻦ ﻣﺎه ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﺬور ﺑﻪ‬
‫ﻓﻮاﺻﻞ ‪ 25-30‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ‪ 1-1/2‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﺑﺬر ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻫﻜﺘﺎر ﻣﺰرﻋﻪ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ارﺗﻔﺎع ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪ ‪ 25-30‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ رﺳﻴﺪ در زﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ﺑﻪ ﻓﻮاﺻﻞ‬
‫‪ 50‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ ﺑﻴﻦ ردﻳﻒﻫﺎ و ‪ 25‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ روي ردﻳﻒﻫﺎ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫داﺷﺖ‬
‫ﭼﻮن ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﻘﺎوم اﺳﺖ ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎي ﺑﺎﻛﺘﺮﻳﺎﻳﻲ و‪ .......‬ﻣﺒﺘﻼ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻪ در ﻣﻮرد ﻋﻤﻠﻴﺎت داﺷﺖ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺎل اول روﻳﺶ وﺟﻴﻦ‬
‫ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ از ﺳﺎل دوم ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ 2-3 .‬ﻣﺮﺗﺒﻪ در ﺳﺎل ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮداﺷﺖ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﺮداﺷﺖ در ﻫﻨﮕﺎم ﮔﻞ دﻫﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ داراي ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫دﻟﻴﻞ آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎي ﺳﻤﻲ ﻣﻮﺟﻮد در ﮔﻴﺎه در ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ از ﻣﺎﺳﻚ و دﺳﺘﻜﺶ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻋﻤﻠﻜﺮد اﻧﺪام ﺧﺸﻚ ﺳﺪاب ‪ 3/5-4‬ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر اﺳﺖ )‪.(7‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬روﺗﻴﻦ‪،‬ﻛﻮﻣﺎرﻳﻦ‪ ،‬ﻓﻮراﻧﻮﻛﻮﻣﺎرﻳﻦ‪،‬‬
‫آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎ ﺳﻤﻲ )ﻛﻴﻨﻮﻟﻴﻦ و اﻛﺮﻳﺪون( و اﺳﺎﻧﺲ اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺎﻧﺲ ﺳﺪاب‪ ،‬روﻏﻦ روﻳﻞ‪ 1‬ﻧﺎم‬
‫دارد و داراي ‪ 90‬درﺻﺪ ﻣﺘﻴﻞ ﻧﻮﻧﻴﻞ ﺳﺘﻮن اﺳﺖ و داراي ﻣﻘﺪار ﻛﻤﻲ از اﺳﺘﺮﻫﺎ و ﻓﻨﻞ ﻫﺎ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺎﻧﺲ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﺎ روش ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ آب از اﻧﺪامﻫﺎي ﺧﺸﻚ ﮔﻴﺎه ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬وزن ﻫﺮ ﻣﻴﻠﻲ ﮔﺮم اﺳﺎﻧﺲ ‪ 0/84‬ﮔﺮم اﺳﺖ و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً از ﻫﺮ ﺻﺪ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﮔﻴﺎه‬
‫ﺧﺸﻚ ﺻﺪ ﮔﺮم اﺳﺎﻧﺲ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﻴﻜﺮ روﻳﺸﻲ و ﺑﺮگﻫﺎي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه داراي‬
‫ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺸﺎر ﺧﻮن‪ ،‬ﺳﻘﻂ ﺟﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻗﺎﻋﺪه آور‪ ،‬اﻟﺘﻴﺎم دﻫﻨﺪه زﺧﻢﻫﺎ‪ ،‬درﻣﺎن ﮔﺰش‬
‫ﻣﺎر و ‪ ...‬اﺳﺖ‪ .‬داروﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻧﺎمﻫﺎي روﺗﻮزﻳﺪ‪ ،‬روﺗﺎﺳﻜﻮرﺑﻴﻦ و روﺗﻮﻓﻴﻠﻴﻦ از اﻳﻦ ﮔﻴﺎه‬

‫‪1-Rue oil‬‬

‫‪146‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮﻟﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺿﻤﻦ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺸﺮه ﻛﺶ ﻫﻢ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد )‪ 12 ،11‬و‬
‫‪.(13‬‬

‫‪147‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪148‬‬

‫آﻧﻴﺴﻮن )ﺑﺎدﻳﺎن روﻣﻲ(‬

‫‪Pimpinella anisum L.‬‬

‫‪Aniseed, Anise‬‬
‫‪Ammiaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻋﻠﻔﻲ و ﻳﻚ ﺳﺎﻟﻪ از ﺧﺎﻧﻮادة ﭼﺘﺮﻳﺎن اﺳﺖ‪ .‬ارﺗﻔﺎع ﮔﻴﺎه ‪ 30‬ﺗﺎ ‪ 70‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ ﻛﻪ‬
‫ﮔﻞﻫﺎي ﺳﻔﻴﺪ رﻧﮓ آن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﻞ آذﻳﻦ ﭼﺘﺮ ﻣﺮﻛﺐ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻴﻮه آن ﻓﻨﺪﻗﻪاي‬
‫اﺳﺖ ﺑﺎ ‪ 5‬ﺧﻂ ﻃﻮﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ رﻧﮓﻫﺎي ﺳﺒﺰ ﺗﻴﺮه ﺗﺎ ﻗﻬﻮهاي روﺷﻦ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﮔﻴﺎه‬
‫ﻛﺎﻣﻞ آن ﺑﻮي ﻣﻌﻄﺮ ﻣﺸﺨﺺ دارد )‪.(13‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرده اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﻣﻴﻮهي ﺧﺸﻚ ﺷﺪه‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫ﻣﻨﺸﺄ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ اﺳﺖ وﻟﻲ در ﺣﺎل ﺣﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﺠﺎري در ﻛﺸﻮرﻫﺎي‬
‫ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ ﭘﺮورش ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ اﻳﺮان از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺒﺮﻳﺰ و ﺟﻨﻮب‬
‫ﻏﺮب ﻣﻲروﻳﺪ )‪.(13‬‬

‫ﻛﺎﺷﺖ‬
‫ﺗﻜﺜﻴﺮ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺬر ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬و ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺟﻮي و ﭘﺸﺘﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ‬

‫‪148‬‬
‫ﻓﺎﺻﻠﺔ ‪ 30‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ در ﻣﺰرﻋﻪ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﺑﺬور را ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﺔ ‪ 3‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ و در ﻋﻤﻖ‬
‫‪ 2‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮي ﻛﺸﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫داﺷﺖ‬
‫ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز در اواﻳﻞ رﺷﺪ ﮔﻴﺎه اﻫﻤﻴﺖ ﻓﺮاواﻧﻲ دارد‪ .‬زﻳﺮا اﻳﻦ ﮔﻴﺎه رﺷﺪ‬
‫ﻛﻨﺪي دارد‪ .‬آﻧﻴﺴﻮن از ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺳﺎﻗﻪ دﻫﻲ ﺗﺎ ﮔﻞ دﻫﻲ داراي ﻧﻴﺎز آﺑﻲ ﺑﺎﻻﻳﻲ اﺳﺖ و اﻳﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ در ﺑﺮﻧﺎﻣﺔ آﺑﻴﺎري ﻣﺰرﻋﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮارﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺬرﻫﺎ ﺑﻪ رﻧﮓ ﻗﻬﻮهاي در آﻣﺪﻧﺪ و ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﺧﺸﻚ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ‬
‫زﻣﺎن ﺑﺮاي ﺑﺮداﺷﺖ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﺗﺄﺧﻴﺮ در ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﺬور ﺳﺒﺐ رﻳﺰش آﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﻧﺤﻮة ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﻜﺮ روﻳﺸﻲ ﮔﻴﺎه را از ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﮔﻞ‬
‫آذﻳﻦﻫﺎ ﻗﻄﻊ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﭘﺲ از ﻣﺪت زﻣﺎن ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﺧﺸﻚ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﺎ ﺧﺮﻣﻦ ﻛﻮب‬
‫ﺑﺬور را از ﺷﺎﺧﻪﻫﺎ ﺟﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻴﺰان ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣﺤﺼﻮل ﺑﻴﻦ ‪ 100-400‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم در‬
‫ﻫﻜﺘﺎر ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رﻋﺎﻳﺖ ﻣﺴﺎﺋﻞ زراﻋﻲ و ﺷﺮاﻳﻂ اﻗﻠﻴﻤﻲ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ )‪.(7‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫ﺑﺎدﻳﺎن روﻣﻲ ﺣﺎوي اﺳﺎﻧﺲ ﻓﺮاري ﺑﺎ ﻣﺰهي ﺷﻴﺮﻳﻦ و ﺑﻮﻳﻲ ﻣﻌﻄﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ اﻳﻦ‬
‫اﺳﺎﻧﺲ را آﻧﻴﺘﻮل ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺎدﻳﺎن روﻣﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ رازﻳﺎﻧﻪ ﻳﻚ داروي ﺧﻠﻂ آور و‬
‫ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻛﻨﻨﺪهي ﺳﺮﻓﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎﻳﺮ ﺧﻮاص آن ﺷﺒﻴﻪ رازﻳﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺎدﻳﺮ زﻳﺎد آن ﺳﺒﺐ‬
‫ﻣﺴﻤﻮﻣﻴﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻧﻔﺦ و دﻳﮕﺮ اﺧﺘﻼﻻت ﻣﻌﺪه اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻣﺴﻬﻠﻲ ﻣﻼﻳﻢ ﻧﻴﺰ دارد‪ .‬از اﺛﺮات ﻣﺜﺒﺖ دﻳﮕﺮ آﻧﺴﻴﻮن اﻓﺰاﻳﺶ دﻫﻨﺪه ﺷﻴﺮ ﻣﺎدران‪،‬‬
‫ﻛﻤﻚ ﺑﻪ ﻫﻀﻢ ﻏﺬا‪ ،‬ﺿﺪ اﻧﮕﻞ‪ ،‬درﻣﺎن ﺳﺮﻣﺎﺧﻮردﮔﻲ‪ ،‬رﻓﻊ ﺑﻮي ﺑﺪ دﻫﺎن و ‪ ...‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺼﺮف اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در دوران ﺑﺎرداري ﻣﻨﻊ ﺷﺪه و اﺳﺎﻧﺲ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﻮرد ﻣﺼﺮف‬
‫ﻛﻮدﻛﺎن ﻗﺮار ﮔﻴﺮد )‪ 12 ،11‬و ‪.(13‬‬

‫‪149‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪150‬‬

‫زوﻓﺎ‬

‫‪Hyssopus officinalis L.‬‬

‫‪Hyssop‬‬

‫‪Lamiaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﻳﻜﻲ از ﻗﺪﻳﻤﻲﺗﺮﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در آﺛﺎر ﺗﺌﻮﻓﺮاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻘﺮاط و دﻳﻮﺳﻜﻮرﻳﺪ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ و ﺧﺸﺒﻲ ﺑﺎ ارﺗﻔﺎع ‪ 40‬ﺗﺎ ‪ 70‬ﺳﺎﻧﺘﻲ ﻣﺘﺮ داراي ﺑﺮگﻫﺎي‬
‫ﺑﺎرﻳﻚ و ﻛﻮﭼﻚ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﺮ روي ﺳﺎﻗﻪ اي ﭼﻬﺎر ﮔﻮش ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﺑﻮﺗﻪ‬
‫داراي اﻧﺸﻌﺎﺑﺎت ﻓﺮاوان ﺳﺎﻗﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻞﻫﺎي آﺑﻲ‪ ،‬ﺳﻔﻴﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺻﻮرﺗﻲ رﻧﮓ در ﻛﻨﺎر‬
‫ﺑﺮگﻫﺎ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻴﻮه آن ﻳﻚ ﻓﻨﺪﻗﻪاي ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻤﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺬور ﺳﻴﺎه رﻧﮕﻲ در‬
‫آن وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺗﻤﺎم ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻮﻳﻲ ﻣﻌﻄﺮ و ﻣﺰه ﮔﺲ و ﮔﺎﻫﻲ ﺗﻠﺦ دارد )‪.(13‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﺳﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﮔﻠﺪار ﺧﺸﻚ ﺷﺪه‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻨﺪرت ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ وﺣﺸﻲ و ﮔﺎﻫﻲ در اﻃﺮاف ﺑﺎﻏﭽﻪﻫﺎ در اروﭘﺎ ﻣﻲروﻳﺪ‪ .‬ﺳﺎﺑﻘﺎً‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻋﻠﻒ ﻛﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و ﻫﻨﻮز ﻧﻴﺰ ﮔﺎﻫﻲ آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﮔﻴﺎه زﻳﻨﺘﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﺎرﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ اﻳﺮان و ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن ﻣﻲروﻳﺪ )‪ 13‬و ‪.(17‬‬

‫‪150‬‬
 ‫ﻛﺎﺷﺖ‬
‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ زﻣﺎن ﻛﺎﺷﺖ زوﻓﺎ در ﻧﻴﻤﻪ دوم اﺳﻔﻨﺪﻣﺎه و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﺸﺖ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺬور در‬
‫ﻣﺰرﻋﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺣﺪود ‪ 3-5‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﺑﺬر در اﻳﻦ روش ﻛﺎﺷﺖ ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺸﺖ‬
‫آن ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ رﻳﺸﻪﻫﺎ ﺑﺎ ﻓﻮاﺻﻞ ‪ 30‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮي ﻧﻴﺰ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه را ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﭘﺲ از ‪ 4‬ﺳﺎل ﻣﺤﺼﻮل ﺑﺮداري اﺣﻴﺎء ﻛﺮد‪.‬‬

‫داﺷﺖ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻛﻮدﻫﺎي ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﻴﺴﺖ و ﻛﻮدﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻧﻈﻴﺮ‬
‫اﻛﺴﻴﺪ ﻓﺴﻔﺮ )‪ 60-80‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم در ﻫﻜﺘﺎر( اﻛﺴﻴﺪﭘﺘﺎس )‪ 60-80‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم در ﻫﻜﺘﺎر( در‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻳﻴﺰ و ﻛﻮدﻫﺎي ﻧﻴﺘﺮوژﻧﻪ )‪ 40-50‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم در ﻫﻜﺘﺎر( در اﺳﻔﻨﺪ ﻣﺎه ﻗﺒﻞ از ﻛﺎﺷﺖ‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻛﻮدﻫﺎي ﻧﻴﺘﺮوژﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﺮك در ﻓﺼﻞ ﺑﻬﺎر ﺳﺒﺐ‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻋﻤﻠﻜﺮد و ﻣﻮاد ﻣﺆﺛﺮه در ﮔﻴﺎه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺒﺎرزة ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ و ﺷﻴﻤﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻋﻠﻒﻫﺎي‬
‫ﻫﺮز در ﻃﻮل دورة روﻳﺸﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫در ﻣﻮرد ﺑﺮداﺷﺖ زوﻓﺎ اﮔﺮ ﻫﺪف ﻣﺎ اﺳﺘﺨﺮاج اﺳﺎﻧﺲ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﮔﻴﺎه را از ﻧﺎﺣﻴﻪ‬
‫ﻓﻮﻗﺎﻧﻲ ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي ﭼﻮﺑﻲ‪ ،‬در زﻣﺎن ﮔﻞ دﻫﻲ ﻛﺎﻣﻞ )ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن( ﺟﻤﻊ آوري ﻛﻨﻴﻢ و اﮔﺮ ﻫﺪف‬
‫ﻣﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﭘﻴﻜﺮ روﻳﺸﻲ ﮔﻴﺎه ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺤﺼﻮل در اواﻳﻞ ﮔﻞ دﻫﻲ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﭘﺲ از ﺑﺮداﺷﺖ ﻗﻄﻌﺎت در دﻣﺎي ‪ 30-35‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲ ﮔﺮاد ﺧﺸﻚ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣﺤﺼﻮل ﺗﺮ در ﺳﺎل اول‪ 2-3 ،‬ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر و در ﺳﺎل دوم ‪ 6-10‬ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر‬
‫اﺳﺖ )‪.(7‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫زوﻓﺎ ﺣﺎوي اﺳﺎﻧﺲﻫﺎي ﻓﺮار‪ ،‬ﻓﻼوﻧﻮﺋﻴﺪﻫﺎ و ﻣﻘﺪار ﻛﻤﻲ ﺗﺎﻧﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻣﻬﻢ اﺳﺎﻧﺲ‬
‫زوﻓﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﭘﻴﻨﻮﻛﻤﻔﻦ‪ ،‬آﻟﻔﺎﭘﻴﻨﻦ و ﺑﺘﺎﭘﻴﻨﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﺳﺎﻧﺲ زوﻓﺎ ﺑﺮاي ﺗﺤﺮﻳﻚ ﺗﺮﺷﺤﺎت‬
‫ﻣﻌﺪه و اﻓﺰاﻳﺶ اﺷﺘﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻳﻚ داروي ﭘﻴﺸﺎب آور و ﺿﺪ اﺳﭙﺎﺳﻢ‬
‫اﺳﺖ و در ﺑﺮوﻧﺸﻴﺖ و آﺳﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺿﺪ اﻟﺘﻬﺎب ﻣﺼﺮف ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺿﺪ‬

‫‪151‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪152‬‬

‫اﺳﻬﺎل و از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن ﻧﻔﺦ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ رود‪ .‬ﺿﺪ آﺑﺮﻳﺰش ﺑﻴﻨﻲ و ﻣﺤﺮك ﺗﻌﺮﻳﻖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺎﺳﺎً زوﻓﺎ داراي ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺿﺪ ﺑﺎﻛﺘﺮﻳﺎﻳﻲ و ﻗﺎرﭼﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺼﺮف اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در دوران‬
‫ﺑﺎرداري ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ .‬در آﺷﭙﺰي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭼﺎﺷﻨﻲ ﻣﺼﺮف دارد )‪ 13‬و ‪.(17‬‬

‫‪152‬‬
 ‫ﺑﻨﮓ داﻧﻪ )ﺑﺬر اﻟﺒﻨﺞ(‬

‫‪Hyoscyamus niger L.‬‬

‫‪Henbane, Hogbean,‬‬
‫‪Solanaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻳﻚ ﺳﺎﻟﻪ ﺗﺎ دو ﺳﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﺳﺎﻗﻪاي راﺳﺖ و ﺑﺮگﻫﺎي ﻣﺘﻨﺎوب‪ ،‬دﻧﺪاﻧﻪ دار و ﭼﺴﺒﻨﺎك‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از ﺑﻐﻞ اﻳﻦ ﺑﺮگﻫﺎ ﮔﻞﻫﺎي ﺧﺎﻛﺴﺘﺮي ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ زردي ﺑﺎ رﮔﻪﻫﺎي ﺑﻨﻔﺶ ﻣﻲروﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻴﻮة آن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﭙﺴﻮل ﭘﺮ از داﻧﻪﻫﺎي ﻗﻬﻮهاي رﻧﮓ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﮔﻴﺎه ﭘﻮﺷﻴﺪه از ﭘﺮز و‬
‫ﻛﺮك و ﺑﺴﻴﺎر ﺳﻤﻲ اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺪﻳﻢ از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺟﺎدوﻳﻲ و ﺧﻮاب آور اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﻲﺷﺪ )‪ 13‬و ‪.(17‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﺑﺮگﻫﺎ ﺧﺸﻚ ﺷﺪه و ﮔﺎﻫﻲ ﺗﻤﺎﻣﻲﮔﻴﺎه ﮔﻠﺪار و داﻧﻪﻫﺎي‬
‫ﺧﺸﻚ ﺷﺪه‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺎﻳﺮ‪ ،‬ﻛﻨﺎر ﺟﺎدهﻫﺎ و ﭘﺮﭼﻴﻦﻫﺎ ﻣﻲروﻳﺪ‪ .‬ﺧﺎك ﺷﻨﻲ را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻛﻨﺎر رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و درﻳﺎﻫﺎ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻛﺮج‪،‬‬
‫ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﻤﺎل اﻳﺮان‪ ،‬آذرﺑﺎﻳﺠﺎن‪ ،‬اراك و ﺗﻔﺮش ﻣﻲروﻳﺪ )‪.(13‬‬

‫‪153‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪154‬‬

‫ﻛﺎﺷﺖ‬
‫ﺑﺬر ﮔﻴﺎه دو ﺳﺎﻟﻪ ﻗﻮه روﻳﺸﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻤﻲ دارد‪ .‬ﺑﺬرﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻚ دوره ﺳﺮﻣﺎ را ﺳﭙﺮي‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺬرﻫﺎ ﺳﻪ ﻫﻔﺘﻪ در دﻣﺎي ‪ -8‬ﺗﺎ‪ -10‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻴﮕﺮاد ﻗﺮار داده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫ﻣﺪت دو ﻳﺎ ﺳﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ و ﻫﺮ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﻪ ﻣﺪت ‪ 10‬ﺗﺎ ‪ 12‬ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻪ دﻣﺎي آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه اﻧﺘﻘﺎل‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﺑﺬرﻫﺎي ﻳﻚ ﺳﺎﻟﻪ از ﻗﻮه روﻳﺸﻲ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺬر اﻟﺒﻨﺞ ﺑﻪ اﻛﺜﺮ‬
‫ﻋﻠﻒﻛﺶﻫﺎ ﺣﺴﺎس اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ وﺟﻴﻦ ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬

‫داﺷﺖ‬
‫رﺷﺪ اوﻟﻴﻪ ﮔﻴﺎه ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺬرﻫﺎ ‪ 20-30‬روز ﭘﺲ از ﻛﺎﺷﺖ ﺳﺒﺰ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز رﺷﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﺰرﻋﻪ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻨﺪ‪ .‬در ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ‬
‫ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻋﻠﻒ ﻛﺶﻫﺎ و وﺟﻴﻦ ﺟﻬﺖ اﻓﺰاﻳﺶ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﮔﻴﺎه‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻔﻴﺪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻃﻮل روﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮﺳﻚ ﺳﻴﺐ زﻣﻴﻨﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺣﺴﺎس اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻮاﻗﻊ از‬
‫ﺳﻤﻮم دﻳﻤﻜﺮون‪ 1‬و ﺳﺎﻓﻴﺪان‪ 2‬اﺳﺘﻔﺎدهﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﺑﺮگﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﺎن را ﻣﻲﺗﻮان از ﺳﺎل اول روﻳﺶ ﺑﺮداﺷﺖ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﺮگﻫﺎ اواﺳﻂ‬
‫ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد ﻳﻚ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﺑﺮگﻫﺎ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺤﺼﻮل‬
‫ﻳﻚ ﻣﺮﺗﺒﻪ اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﮔﻴﺎه ﻛﺎﻣﻼً ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه و‬
‫ﺑﺮگﻫﺎ از رﺷﺪ ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬آﺧﺮﻳﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﺮگﻫﺎ اواﺧﺮ ﻣﻬﺮ ﻣﺎه ﺗﺎ‬
‫اواﻳﻞ آﺑﺎنﻣﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ درﺟﻪ ﺣﺮارت ﺑﺮاي ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﺑﺮگﻫﺎ ‪ 50-60‬درﺟﻪ‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻲ ﮔﺮاد اﺳﺖ )‪.(7‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫ﺑﻨﮓ داﻧﻪ ﺣﺎوي آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﺳﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ آن ﻫﻴﻮﺳﻴﺎﻣﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎم‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺳﻤﻲ اﺳﺖ‪ .‬از روﻏﻦ ﺑﻨﮓ داﻧﻪ )ﻋﺼﺎره ﺑﺮگﻫﺎي آن( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺮﻫﻢ دردﻫﺎي ﻋﻀﻼﻧﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد )‪ 13‬و ‪.(17‬‬

‫‪1-Dimecron‬‬
‫‪2-Safidan‬‬

‫‪154‬‬
 ‫ﺷﺎﺑﻴﺰك )ﺑﻼدن‪ ،‬ﺗﺎﺟﺮﻳﺰي ﻗﺎﺗﻞ(‬

‫‪Atropa belladonna L.‬‬

‫‪Belladonna, Deadly nightshade‬‬
‫‪Solanaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﺷﺎﺑﻴﺰك ﻳﺎ ﻣﺮدم ﮔﻴﺎه‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺧﺸﺒﻲ و ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ارﺗﻔﺎع آن ﺗﺎ ‪ 1/5‬ﻣﺘﺮ ﻫﻢ ﻣﻲ‬
‫رﺳﺪ‪ .‬داراي رﻳﺸﻪاي ﻣﺨﺮوﻃﻲ ﺷﻜﻞ و ﺳﺎﻗﻪاي ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و اﺳﺘﻮاﻧﻪاي ﺷﻜﻞ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮگﻫﺎ ﻣﺘﻨﺎوب و ﺑﻴﻀﻲ ﺷﻜﻞ و ﮔﻞﻫﺎ از ﺑﻐﻞ ﺑﺮگﻫﺎ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬و ﭘﺲ از ﺗﻠﻘﻴﺢ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻴﻮهﻫﺎي ﺳﻴﺎه رﻧﮕﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﮔﻴﺎه ﺷﺪﻳﺪاً ﺳﻤﻲ اﺳﺖ )‪.(13‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﻣﻴﻮه‪ ،‬رﻳﺸﻪ و ﺷﺎخ و ﺑﺮگ‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫ﺷﺎﺑﻴﺰك ﺑﻮﻣﻲ اروﭘﺎ‪ ،‬ﺷﻤﺎل آﻓﺮﻳﻘﺎ و ﺟﻨﻮب آﺳﻴﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺑﻴﺸﻪﻫﺎ و ﻣﺮاﺗﻊ ﺑﻴﺸﺘﺮ اروﭘﺎ‬
‫و ﻏﺮب آﺳﻴﺎ ﻣﻲروﻳﺪ‪ .‬و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﺎﻛﻬﺎي آﻫﻜﻲ و ﻛﭽﻲ را ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در‬
‫اﻳﺮان در ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﻤﺎل اﻳﺮان ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻴﻼن‪ ،‬ﻃﻮاﻟﺶ و ﭼﺎﻟﻮس ﻣﻲروﻳﺪ )‪.(13‬‬

‫ﻛﺎﺷﺖ‬
‫در ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻳﻴﺰ ﭘﺲ از ﺷﺨﻢ زدن و ﻣﺴﻄﺢ ﻛﺮدن زﻣﻴﻦ آن را آﻣﺎده ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﻜﺜﻴﺮ‬

‫‪155‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪156‬‬

‫ﺷﺎﺑﻴﺰك ﺑﻪ دو روش روﻳﺸﻲ و ﺗﻜﺜﻴﺮ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺬر ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺗﻜﺜﻴﺮ روﻳﺸﻲ از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻘﺴﻴﻢ رﻳﺸﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬و ﮔﻴﺎﻫﺎن ‪ 3-4‬ﺳﺎﻟﻪ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﺎر اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﻗﻄﻌﻪ رﻳﺸﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻌﺪاد ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺟﻮاﻧﻪ روﻳﺸﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ آﻧﻬﺎ را در ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫‪ 50-60‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ ﻣﻲﻛﺎرﻧﺪ‪ .‬ﺑﺬر ﺷﺎﺑﻴﺰك ﻗﻮه ﻧﺎﻣﻴﻪ ﺿﻌﻴﻔﻲ دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﺑﺘﺪا‬
‫ﺑﺬور ﺷﺎﺑﻴﺰك را ﺑﻪ ﻣﺪت ‪ 18-20‬ﺳﺎﻋﺖ در دﻣﺎي ‪ 30‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲ ﮔﺮاد در آب ﻗﺮار‬
‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن ﺑﻪ ﻣﺪت ‪ 24-48‬ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻪ دﻣﺎي اﻧﺠﻤﺎد ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺬرﻫﺎي‬
‫ﺗﻴﻤﺎر ﺷﺪه در ﺧﺰاﻧﻪ زﻳﺮ ﭘﻼﺳﺘﻴﻚ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از رﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎءﻫﺎ را ﺑﻪ زﻣﻴﻦ‬
‫اﺻﻠﻲ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫داﺷﺖ‬
‫ﺷﺨﻢ ﻋﻤﻴﻖ در ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻳﻴﺰ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻬﻮﻳﻪ ﺧﺎك و رﺷﺪ و ﺗﻮﺳﻌﻪ رﻳﺸﻪﻫﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫آﺑﻴﺎري ﻣﺮﺗﺐ و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز در ﻣﺤﻴﻂ ﺧﺰاﻧﻪ ﺑﺮاي رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫ﺷﺎﺑﻴﺰك اﻫﻤﻴﺖ دارد‪.‬‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ روﻳﺸﻲ ﺗﻜﺜﻴﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رﻳﺸﻪ را ﻣﻲﺗﻮان ﭘﺲ از ‪ 2-3‬ﺳﺎل ﮔﻴﺎه‬
‫را ﺑﺮداﺷﺖ ﻛﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﺗﻜﺜﻴﺮ از ﻃﺮﻳﻖ ﺑﺬر اﻧﺠﺎم ﺷﻮد رﻳﺸﻪ را ﭘﺲ از ‪ 3-4‬ﺳﺎل ﻣﻲﺗﻮان‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﺮگﻫﺎ در ﻫﻤﺎن ﺳﺎل اول روﻳﺶ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﮔﻴﺎه در ﻣﺮﺣﻠﻪ‬
‫ﮔﻞ دﻫﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻣﻘﺪار اﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪ را در ﺑﺮگﻫﺎ دارد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻘﺪار ﺑﺮگﻫﺎ زﻳﺎد ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاي‬
‫ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن آﻧﻬﺎ از ﺧﺸﻚ ﻛﻦﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻘﺪار ﻣﺤﺼﻮل ﺑﺮگ‬
‫ﺧﺸﻚ‪ 0/7-1/5 ،‬ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻳﻴﺰ ﻗﺒﻞ از ﺳﺮﻣﺎ و ﻳﺨﺒﻨﺪان زﻣﺎن ﻣﻨﺎﺳﺐ‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺮداﺷﺖ رﻳﺸﻪ اﺳﺖ )‪.(7‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻤﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻣﻮﺟﻮد در ﻧﻴﻤﻜﺮه ﻏﺮﺑﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد ﻣﻴﻮهﻫﺎي‬
‫ﺷﺎﺑﻴﺰك داراي ﻣﺎده ﺳﻤﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم آﺗﺮﭘﻴﻦ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎده ﺳﻤﻲ آن در رﻳﺸﻪﻫﺎ و ﺑﺮگﻫﺎ ﻫﻢ‬
‫ﺟﻤﻊ ﻣﻲﺷﻮد و در ﻣﻴﺎن ﺗﻤﺎم ﻣﻠﻞ در ﻣﻮﺿﻮع رﻳﺸﻪﻫﺎي ﺳﻤﻲ‪ ،‬اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ در ﻛﺘﺐ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ..‬و ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺧﻄﺮ ﺑﺮاي ﻛﻮدﻛﺎن دارد ﭼﻮن اﻳﻦ ﮔﻴﺎه داراي‬

‫‪156‬‬
‫ﻣﻴﻮهﻫﺎي ﺟﺬاب و ﺷﻴﺮﻳﻦ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺼﺮف ‪ 2‬ﺗﺎ ‪ 5‬و ‪ 10‬ﻣﻴﻮه از آن ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺮاي‬
‫ﻛﻮدﻛﺎن و ﺑﺰرﮔﺴﺎﻻن ﻛﺸﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺼﺮف ﻳﻚ ﺑﺮگ‬
‫آن ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﺑﺰرﮔﺴﺎﻻن ﻛﺸﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬در آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺗﻠﻔﺎت ﺑﻴﺸﻤﺎري ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﺼﺮف ﻣﻴﻮه‬
‫ﺷﺎﺑﻴﺰك و اﺷﺘﺒﺎه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻴﻮهﻫﺎي آن ﺑﺎ زﻏﺎل آﺧﺘﻪ و ﺗﻮت ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺛﺮات‬
‫ﻣﺴﻤﻮﻣﻴﺖ آن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﺑﻪ ﻧﻮر‪ ،‬ﺗﺎري دﻳﺪ‪ ،‬ﻋﺪم ﺗﻌﺎدل‪ ،‬ﺳﺮدرد‪ ،‬ﺧﺸﻜﻲ‬
‫دﻫﺎن و ﮔﻠﻮ‪ ،‬اﺣﺘﺒﺎس ادرار‪ ،‬ﻳﺒﻮﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺬﻳﺎن‪ ،‬ﺗﺸﻨﺞ‪ ،‬از دﺳﺖ دادن ﺣﺎﻓﻈﻪ و اﺧﺘﻼل در‬
‫ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻋﺼﺒﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺼﺮف اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﺮاي ﺣﻴﻮاﻧﺎت )ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎء ﮔﺎو و‬
‫ﺧﺮﮔﻮش( ﺳﻤﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻲ ﺣﺎﻟﻲ‪ ،‬ﻛﻢ اﺷﺘﻬﺎﻳﻲ و ﻓﻠﺞ ﺷﺪن ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫ﺣﺎل اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت اﻳﻦ ﮔﻴﺎه و ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺎرت ﭘﺰﺷﻚ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در درﻣﺎن ﺑﺴﻴﺎري از‬
‫ﺑﻴﻤﺎري ﻫﺎي ﻻﻋﻼج ﺑﻲ ﻫﻤﺘﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺷﺎﺑﻴﺰك در درﻣﺎن ﺳﺮدردﻫﺎي‬
‫ﻃﻮﻻﻧﻲ و ﺷﺪﻳﺪ‪ ،‬دردﻫﺎي ﻗﺎﻋﺪﮔﻲ‪ ،‬زﺧﻢﻫﺎي ﮔﻮارﺷﻲ‪ ،‬ﺑﻴﻤﺎري ﻫﺎي ﭼﺸﻢ‪ ،‬اﻟﺘﻬﺎب و‬
‫دردﻫﺎي روده ﺑﺰرگ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﻴﺪه اﺳﺖ )‪ 34 ،17 ،13‬و ‪.(36‬‬

‫‪157‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪158‬‬

‫ﻣﺮﻳﻢ ﮔﻠﻲ‬

‫‪Salvia officinalis L.‬‬

‫‪Sage, Garden sage, red sage‬‬
‫‪Lamiaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻮﺗﻪاي و ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ‪ 20-60‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﻛﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ آن ﭼﻮﺑﻲ و‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺎﻻﻳﻲ ﺳﺎﻗﻪ‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﮔﻮش و ﭘﻮﺷﻴﺪه از ﻛﺮك ﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﻟﻤﺲ اﺳﺖ‪ .‬رﻳﺸﻪ اﻳﻦ‬
‫ﮔﻴﺎه ﺿﺨﻴﻢ و اﻧﺸﻌﺎﺑﺎت ﻓﺮاواﻧﻲ دارد‪ .‬ﺑﺮگﻫﺎ ﺑﻠﻨﺪ و ﻧﻴﺰهاي و ﺳﻄﺢ ﻓﻮﻗﺎﻧﻲ و ﺗﺤﺘﺎﻧﻲ‬
‫ﺑﺮگﻫﺎ ﭘﻮﺷﻴﺪه از ﻛﺮكﻫﺎي ﻇﺮﻳﻒ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻞﻫﺎ ﺑﻪ رﻧﮓ ﺑﻨﻔﺶ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺠﺘﻤﻊ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻴﻮه اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻛﭙﺴﻮل و ﺑﻪ رﻧﮓ ﻗﻬﻮهاي روﺷﻦ ﻳﺎ ﺗﻴﺮه اﺳﺖ )‪.(13‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﺑﺮگﻫﺎي ﺗﺎزهﻳﺎ ﺧﺸﻚ‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫ﺑﻮﻣﻲ ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ اﺳﺖ و در زﻣﻴﻨﻬﺎي ﺳﻨﮕﻲ ﻣﻲروﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻮﻣﻲﻛﺸﻮر ﻣﺎ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ وﻟﻲ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻫﻤﻴﺖ داروﻳﻲ آن در ﻛﺸﻮرﻣﺎن ﻛﺸﺖ و ﻛﺎر ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺮﻳﻢ ﮔﻠﻲ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﺮﻣﺎ و ﻫﻮاي ﺧﺸﻚ ﺑﺮاي رﺷﺪ ﻣﻄﻠﻮب ﻧﻴﺎز دارد )‪.(13‬‬

‫ﻛﺎﺷﺖ‬

‫‪158‬‬
‫ﻣﺮﻳﻢ ﮔﻠﻲ را ﻣﻲﺗﻮان از ﻃﺮﻳﻖ ﺑﺬر ﻳﺎ از ﻃﺮﻳﻖ روﻳﺸﻲ ﻛﺸﺖ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻛﺸﺖ ﺑﺬر ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻳﺎ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻛﺸﺖ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺬرﻫﺎ را در اواﺧﺮ ﭘﺎﻳﻴﺰ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ردﻳﻒﻫﺎي ‪ 60-70‬ﺳﺎﻧﺘﻲ ﻣﺘﺮي ﻛﺸﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻛﺸﺖ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺬور‬
‫را در ﺧﺰاﻧﺔ ﻫﻮاي آزاد ﻛﺸﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ آﺑﻴﺎري ﻣﻨﻈﻢ و وﺟﻴﻦ ﻋﻠﻒﻫﺎ ﻫﺎي ﻫﺮز‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎءﻫﺎ را در ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻳﻴﺰ در زﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ﻣﻲﻛﺎرﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻜﺜﻴﺮ روﻳﺸﻲ از ﻃﺮﻳﻖ ﺑﻮﺗﻪﻫﺎ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻋﻤﺮ ﺑﻮﺗﻪﻫﺎ ﺑﻪ ‪ 3-4‬ﺳﺎل رﺳﻴﺪ‬
‫ﺑﻮﺗﻪ را از زﻣﻴﻦ ﺧﺎرج ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻫﺮ ﻳﻚ را ﺑﻪ ‪ 3‬ﺗﺎ ‪ 4‬ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﻜﺜﻴﺮ‬
‫روﻳﺸﻲ ﻣﺮﻳﻢ ﮔﻠﻲ وﻗﺖ ﮔﻴﺮ و ﻫﺰﻳﻨﻪ زﻳﺎدي دارد‪.‬‬

‫داﺷﺖ‬
‫در ﻃﻮل روﻳﺶ ﮔﻴﺎه ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز را وﺟﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺒﺎرزه ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﻣﺒﺎرزه‬
‫ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻗﺒﻞ از اﻧﺘﻘﺎل ﻧﺸﺎءﻫﺎ از ﻋﻠﻒ ﻛﺶﻫﺎي آرزﻳﻦ‪،‬‬
‫آﻧﺎﻟﻮن و ﻣﺮﻛﺎزﻳﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻗﺎرچﻛﺶﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ در ﻛﻨﺘﺮل ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎي‬
‫ﻗﺎرﭼﻲ ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻳﻚ ﺳﺎل ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺤﺼﻮل را ﺑﺮداﺷﺖ ﻛﺮد‪ .‬ﺳﻪ ﺑﺎر در ﺳﺎل ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﻣﺤﺼﻮل داﺷﺖ‪ .‬اوﻟﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻗﺒﻞ از ﮔﻞ دﻫﻲ و اواﻳﻞ ﺧﺮداد ﻣﺎه ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﭘﻴﻜﺮ روﻳﺸﻲ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ داس و ﻳﺎ ﺑﺎ ﻣﺎﺷﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬دوﻣﻴﻦ و ﺳﻮﻣﻴﻦ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن و ﭘﺎﻳﻴﺰ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺳﻮﻣﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ از ﻧﻮاﺣﻲ ﺗﺤﺘﺎﻧﻲ‬
‫و ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﮔﻴﺎه در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﮔﻞ دﻫﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻣﻘﺪار‬
‫اﺳﺎﻧﺲ را دارد‪ .‬ﻇﻬﺮ‪ ،‬زﻣﺎن ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺮاي ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺤﺼﻮل ﻣﺮﻳﻢ ﮔﻠﻲ اﺳﺖ )‪.(7‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫ﺑﺮگﻫﺎ و ﺳﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﻣﺮﻳﻢ ﮔﻠﻲ داراي اﺳﺎﻧﺲ‪ ،‬ﻣﻮﺳﻴﻼژ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﺎﻟﻮﻳﻦ‪،‬‬
‫ﻓﻼوﻧﻮﺋﻴﺪ‪ ،‬ﺳﺎﭘﻮﻧﻴﻦ و ‪ ...‬اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺎﻧﺲ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه داراي ﺗﺮﻛﻴﺒﺎﺗﻲ ﭼﻮن ﺗﻮﺑﻮن‪ ،‬ﺳﻴﻨﺌﻮل‪،‬‬
‫ﻛﺎﻣﻔﻮر‪ ،‬ﭘﻴﻨﻦ و ‪ ...‬اﺳﺖ و ﺑﻪ رﻧﮓ زرد ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ رﻧﮓ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه داراي اﺛﺮ ﺿﺪ‬
‫اﻟﺘﻬﺎب‪ ،‬ﺑﻮﻳﮋه ﺑﺮ روي ﻣﺨﺎﻃﻬﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﺷﺢ ﻋﺮق ﺑﺪن را ﻛﻨﺘﺮل ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺿﺪ‬

‫‪159‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪160‬‬

‫ﺗﺸﻨﺞ‪ ،‬ﻛﻤﻚ ﺑﻪ ﻫﻀﻢ ﻏﺬا‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ دﻫﻨﺪه ﻗﻨﺪ ﺧﻮن‪ ،‬ﺿﺪ ﻧﻔﺦ‪ ،‬ﮔﺮدش ﺧﻮن را در‬
‫اﻧﺪامﻫﺎي ﺷﻜﻢ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻣﺼﺮف آن در زﻣﺎن ﺑﺎرداري ﻣﻤﻨﻮع و ﻓﺮآوردﻫﺎي‬
‫ﺣﺎﺻﻞ از اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺳﺒﺐ ﻛﺎﻫﺶ ﺗﺮﺷﺢ ﻏﺪد ﺷﻴﺮي در ﻣﺎدران ﻣﻲﺷﻮد )‪ 13‬و ‪.(17‬‬

‫‪160‬‬
 ‫ﻣﺮزﻧﺠﻮش ﺑﺴﺘﺎﻧﻲ )ﻣﺮزﻧﮕﻮش ﺑﺴﺘﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺮزﻧﮕﻮش ﺗﺮ(‬

‫‪Origanum majorana‬‬
‫‪Majoram‬‬
‫‪Lamiaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﭘﺎﻳﺎ و ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ‪ 20-50‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﻛﻪ در ﺑﺎﻻ ﻣﻨﺸﻌﺐ و ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺳﺮخ رﻧﮓ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎﻣﻲﮔﻴﺎه ﺗﺎرﻫﺎي ﻏﺪهاي دارد‪ .‬ﺑﺮگﻫﺎ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ اﻧﺪازه ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻐﻴﺮ و در‬
‫ﭘﺎﻳﻴﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﻃﺮف رأس ﮔﻴﺎه ﻣﻲ روﻳﻢ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ ﺷﺪه و ﺑﻪ‬
‫ﺷﻜﻞ ﺗﺨﻢ ﻣﺮﻏﻲ ﻳﺎ ﺑﻴﻀﻮي در ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺑﺮگﻫﺎ ﺻﺎف ﻳﺎ ﻛﻨﮕﺮهاي اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻞﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮل ‪ 4-7‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ ﺑﻪ رﻧﮓ ﺻﻮرﺗﻲ ﻳﺎ ﻗﺮﻣﺰ و ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺧﻮﺷﻪ اﻓﺸﺎن روي ﺷﺎﺧﻪﻫﺎ ﻗﺮار‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﮔﻴﺎه ﺑﻮي ﻣﻄﺒﻮع و ﻣﻌﻄﺮي ﺷﺒﻴﻪ آوﻳﺸﻦ دارد )‪.(13‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﮔﻴﺎه ﮔﻠﺪار ﺧﺸﻚ ﺷﺪه‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه و ﮔﺮدآوري‬
‫ﺑﻮﻣﻲ اروﭘﺎي ﻣﺮﻛﺰي اﺳﺖ و در ﺧﺎكﻫﺎي آﻫﻜﻲ ﻳﺎ ﺳﻴﻠﻴﺴﻲ‪ ،‬در ﻧﻮاﺣﻲ ﮔﺮم‪ ،‬ﻣﺮاﺗﻊ‬
‫ﻓﻘﻴﺮ ﻳﺎ ﻛﻨﺎر ﺟﺎدهﻫﺎ ﻣﻲروﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﻟﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺧﻮزﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻓﺎرس‪ ،‬ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن‪،‬‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن و ﻳﺰد ﻣﻲروﻳﺪ )‪ 13‬و ‪.(17‬‬

‫‪161‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪162‬‬

‫ﻛﺎﺷﺖ‬
‫زﻣﺎن ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي ﻛﺎﺷﺖ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺬر در زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻧﻴﻤﻪ دوم اﺳﻔﻨﺪ ﻣﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺎﺷﺖ ﺑﺬر‬
‫ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻛﺎﺷﺖ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺬرﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ردﻳﻔﻲ در ﺳﻄﻮح وﺳﻴﻌﻲ از زﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ﻛﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻛﺎﺷﺖ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﺑﺘﺪا‬
‫ﺑﺬور در ﺧﺰاﻧﺔ زﻳﺮ ﭘﻼﺳﺘﻴﻚ ﻛﺸﺖ ﺷﺪه ﭘﺲ از ‪ 8‬ﺗﺎ‪10‬روز ﺑﺬرﻫﺎ ﺳﺒﺰ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻘﺪار‬
‫آﺑﻴﺎري و زﻣﺎن آن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ دﻗﺖ ﻛﺎﻣﻞ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد وﻗﺘﻲ ﻧﺸﺎءﻫﺎ ﺑﻪ ‪ 6‬ﺗﺎ ‪ 8‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ رﺳﻴﺪﻧﺪ‬
‫آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ زﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫داﺷﺖ‬
‫در ﭘﺎﻳﻴﺰ و ﺑﻬﺎر ﺧﺎك را ﺑﺮاي ﻛﺎﺷﺖ آﻣﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬آﺑﻴﺎري ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ و ﻣﻨﻈﻢ ﻧﻘﺶ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺰاﻳﻲ در اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﺤﺼﻮل دارﻧﺪ‪ .‬در ﻃﻮل روﻳﺶ ﻣﺒﺎرزه ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ و ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ‬
‫ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز ﺿﺮورت دارد‪ .‬ﻗﺒﻞ از اﻧﺘﻘﺎل ﻧﺸﺎءﻫﺎ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ از ﻋﻠﻒ ﻛﺶ‬
‫ﻣﺮﻛﺎزﻳﻦ‪ 1‬و روﻧﺴﺘﺎر‪ 2‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮزﻧﮕﻮش ﺗﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﻃﻮل روﻳﺶ ﻣﻮرد‬
‫ﺣﻤﻠﺔ ﺑﻌﻀﻲ آﻓﺎت ﻳﺎ ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﻴﻤﺎري زا ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻋﺎﻣﻞ ﺑﻴﻤﺎري ﻟﻜﺔ ﺑﺮگ ﻳﺎ ﺳﺎﻗﻪ ﻗﺎرچ‬
‫آﻟﺘﺮﻧﺎرﻳﺎ‪ 3‬اﺳﺖ و در ﺻﻮرت ﮔﺴﺘﺮش ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺎﺑﻮدي ﻣﺤﺼﻮل ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ‬
‫ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎي ﻗﺎرﭼﻲ از ﺳﻤﻮم ﻛﻮﭘﺮوﺳﺎن‪ 4‬و دﺗﻴﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺟﻬﺖ اﻓﺰاﻳﺶ ﺳﻄﺢ‬
‫ﮔﻴﺎه از ﻣﺤﻠﻮل ﻏﺬاﻳﻲ واﻛﺴﺎل ﻣﻲﺗﻮان اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان در ﻃﻮل روﻳﺶ ﮔﻴﺎه ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﻣﺤﺼﻮل را ﺑﺮداﺷﺖ ﻛﺮد‪ .‬اوﻟﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ در آﻏﺎز‬
‫ﮔﻞ دﻫﻲ ﻳﻌﻨﻲ ‪ 8-10‬ﻫﻔﺘﻪ ﭘﺲ از ﻛﺎﺷﺖ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬دوﻣﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ اواﺧﺮ‬
‫ﺷﻬﺮﻳﻮر و اواﻳﻞ ﻣﻬﺮﻣﺎه ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﭼﻬﺎر ﺑﺎر ﻣﻲﺗﻮان ﭘﻴﻜﺮ‬
‫روﻳﺸﻲ ﮔﻴﺎه را ﺑﺮداﺷﺖ ﻛﺮد‪ .‬ﭘﺲ از ﺑﺮداﺷﺖ ﭘﻴﻜﺮ روﻳﺸﻲ ﺑﺎﻳﺪ آﻧﻬﺎ را ﺧﺸﻚ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮاي‬
‫ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن از ﺧﺸﻚ ﻛﻦﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ دﻣﺎي ‪ 35‬ﺗﺎ ‪ 40‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲ ﮔﺮاد اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﻲﺷﻮد )‪ 7‬و ‪.(29‬‬

‫‪1-MerKazine‬‬
‫‪2-RonsTar‬‬
‫‪3-ALter naria Spp‬‬
‫‪4-Cuprosan Super D‬‬

‫‪162‬‬
 ‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد داراي‬
‫اﺳﺎﻧﺲ ﻓﺮار و ﺗﺎﻧﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮاص ﮔﻨﺪزداﻳﻲ دارد‪ .‬از راه ﺧﻮراﻛﻲ ﺑﺮاي دﺳﺘﮕﺎه ﮔﻮارش‬
‫و از راه ﺧﺎرج ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﺎﻟﻴﺪﻧﻲ ﺑﺮ روي زﺧﻢﻫﺎ ﻣﺎﻟﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻣﺎﻧﻨﺪ آوﻳﺸﻦ‬
‫ﺧﻠﻂ آور‪ ،‬ﻣﺴﻜﻦ ﺳﺮﻓﻪ‪ ،‬ﺿﺪ اﺳﻬﺎل و ﺿﺪ اﻟﺘﻬﺎب اﺳﺖ‪ .‬از راه ﺧﺎرج ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻟﻮﺳﻴﻮن‬
‫آرام ﻛﻨﻨﺪه ﻣﺼﺮف ﻣﻲﺷﻮد )‪ 13‬و ‪.(17‬‬

‫‪163‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪164‬‬

‫ﮔﻞ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻬﺎر‬

‫‪Calendula officinalis‬‬
‫‪Marigold, Calendula‬‬
‫‪Asteraceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﻳﻚ ﺳﺎﻟﻪ و ﺑﻨﺪرت دوﺳﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﺳﺎﻗﻪ ﻣﻨﺸﻌﺐ و ﺳﺨﺖ‪ .‬ﺑﺮگﻫﺎي ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ ﮔﻴﺎه‬
‫ﻗﺎﺷﻘﻲ ﺷﻜﻞ و ﺑﺮگﻫﺎي ﺑﺎﻻﻳﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻧﻴﺰهاي ﻳﺎ ﺑﻴﻀﻮي ﺑﻪ ﻃﻮل ‪5-12‬‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ و ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ در ﻫﺮ دو ﻃﺮف ﻛﺮﻛﺪار اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻞ آذﻳﻦ آن ﺑﺰرگ و ﺑﻪ ﻗﻄﺮ ‪3-5‬‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻞﻫﺎي وﺳﻂ ﻛﺎﭘﻴﺘﻮل ﻟﻮﻟﻪاي ﻛﻪ دور ﺗﺎ دور آن ﭼﻨﺪﻳﻦ ردﻳﻒ ﮔﻞ‬
‫زﺑﺎﻧﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻞﻫﺎ زرد رﻧﮓ ﻳﺎ ﻧﺎرﻧﺠﻲ رﻧﮓ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ )‪.(13‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﮔﻞﻫﺎي ﻟﻮﻟﻪاي و زﺑﺎﻧﻪاي ﺑﺪون ﺑﺮﮔﻪﻫﺎي ﮔﺮﻳﺒﺎن ﻳﺎ‬
‫ﺗﻤﺎﻣﻲﺳﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﮔﻠﺪار و ﺑﻨﺪرت ﺗﻤﺎم ﮔﻴﺎه ﮔﻠﺪار‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫ﺑﻮﻣﻲ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ اﺳﺖ اﻣﺎ اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺷﻜﻞ وﺣﺸﻲ ﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﻴﺎه‬
‫زﻳﻨﺘﻲ ﻛﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ در آن ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در ﻣﺼﺎرف داروﻳﻲ ﻛﺎرﺑﺮد‬
‫دارد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در ﻧﻮاﺣﻲ ﻏﺮﺑﻲ اﻳﺮان‪ ،‬ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﻲ و ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد‬
‫)‪.(17‬‬

‫‪164‬‬
 ‫ﻛﺎﺷﺖ‬
‫در اواﺧﺮ زﻣﺴﺘﺎن ﺑﺬرﻫﺎ را در ﻓﺎﺻﻠﺔ ‪ 40-50‬ﺳﺎﻧﺘﻲ ﻣﺘﺮ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻋﻤﻖ ﺑﺬر‬
‫ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻬﺎر ﺑﺎﻳﺪ ‪ 2-3‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻫﻜﺘﺎر زﻣﻴﻦ ‪ 6-8‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﺑﺬر ﻧﻴﺎز اﺳﺖ‪.‬‬

‫داﺷﺖ‬
‫‪1‬‬
‫ﻗﺒﻞ از ﻛﺎﺷﺖ ﺑﺮاي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز از ﻋﻠﻒ ﻛﺶ ﻣﺎﻟﻮران ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺤﻠﻮل‬
‫ﭘﺎﺷﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺳﺎﻗﻪ دﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮان از ﻋﻠﻒ ﻛﺶ دوآل‪ 2‬اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻧﻤﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ ﮔﻴﺎه زرد و ﮔﻞﻫﺎ ﻛﻮﭼﻚ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮔﻴﺎه را از ﻓﺎﺻﻠﺔ ‪15‬‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮي ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻧﻴﺘﺮوژن ﻳﺎ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ آﺑﻴﺎري ﺑﻪ ﺧﺎك اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬رﻋﺎﻳﺖ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻛﺸﺖ‪ ،‬وﺟﻴﻦ ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز و ﻣﺒﺎرزة ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻻرو ﺣﺸﺮات ﺑﻪ وﻳﮋه ﻻرو‬
‫ﺳﻦﻫﺎ ﻧﻘﺶ ﻋﻤﺪهاي در ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ آﻧﻬﺎ دارد‪.‬‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫از دوران ﮔﻞ دﻫﻲ ﮔﻴﺎه ﻳﻌﻨﻲ از اردﻳﺒﻬﺸﺖ ﺗﺎ اواﺧﺮ ﺗﻴﺮﻣﺎه ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮداﺷﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از‬
‫ﭼﻴﺪن ﮔﻞﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﮔﻞﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪي ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﭼﻴﺪن ﮔﻞﻫﺎ ﻛﺎﺳﺒﺮگﻫﺎ‬
‫را ﺟﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﮔﻠﺒﺮگﻫﺎ رﻧﮓ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻧﺪﻫﻨﺪ ﮔﻞﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ‬
‫ﺧﺸﻚ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﻞدﻫﻲ را ﻣﻲﺗﻮان در ﺳﺎﻳﻪ ﺧﺸﻚ ﻧﻤﻮد ﻳﺎ از ﺧﺸﻚ ﻛﻦﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن در ﻛﻴﺴﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ )‪ 7‬و ‪.(29‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫ﺣﺎوي ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻛﻤﻲ اﺳﺎﻧﺲﻫﺎي ﻓﺮار‪ ،‬رزﻳﻦ‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﺎده ﺗﻠﺦ و ﺳﺎﭘﻮﻧﻴﻦﻫﺎﺳﺖ‪ .‬اﺛﺮ آن ﻛﺎﻣﻼً‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻧﻴﺴﺖ وﻟﻲ ﺑﻪ ﺗﺮﺷﺢ ﺻﻔﺮا ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻟﺘﻴﺎم زﺧﻢﻫﺎ را ﺗﺴﺮﻳﻊ و ﺑﺮ روي‬
‫ﻗﺎﻋﺪﮔﻲ اﺛﺮات ﻣﺜﺒﺖ دارد )‪.(13‬‬

‫‪1-Maloran 50 wP‬‬
‫‪2-Dual 730 Ec‬‬

‫‪165‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪166‬‬

‫ﺑﻪ ﻟﻴﻤﻮ‬

‫‪Lippia citriodora‬‬
‫‪Veveine‬‬
‫‪Verbenaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﺑﻪ ﻟﻴﻤﻮ درﺧﺘﭽﻪاي اﺳﺖ ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ‪ 1/5‬ﺗﺎ ‪ 2‬ﻣﺘﺮ‪ .‬ﺑﺮگﻫﺎي ﺳﺎده‪ ،‬ﺧﺸﻦ‪ ،‬ﻛﺎﻣﻞ‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ‪،‬‬
‫ﻣﺠﺘﻤﻊ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ‪ 3‬ﺗﺎ ‪4‬ﺗﺎﻳﻲ و ﺑﻪ رﻧﮓ ﺳﺒﺰ روﺷﻦ دارد‪ .‬ﮔﻞﻫﺎي آن ﻛﻮﭼﻚ و ﺟﺎﻣﻲ‬
‫ﺷﻜﻠﻨﺪ ﻛﻪ از ﺧﺎرج ﺳﻔﻴﺪ و از داﺧﻞ آﺑﻲ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺑﻨﻔﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﮔﻞﻫﺎي آن ﺑﻪ‬
‫ﺷﻜﻞ ﺳﻨﺒﻠﻪ ﻣﺘﻌﺪد در ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻗﺴﻤﺖ اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ ﻣﺤﻮر ﺳﺎﻗﻪ ﺑﻪ وﺿﻊ زﻳﺒﺎﻳﻲ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﻴﻮهاش ﺷﻔﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ و ﻣﺤﺘﻮي دو داﻧﻪ اﺳﺖ )‪ 34‬و ‪.(36‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﺑﺮگ ﺗﺎزه ﻳﺎ ﺧﺸﻚ‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻮﻣﻲ اﻣﺮﻳﻜﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ‪ ،‬ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﻴﻠﻲ‪ ،‬ﭘﺮو و آرژاﻧﺘﻴﻦ اﺳﺖ وﻟﻲ اﻣﺮوزه ﺑﻪ ﻋﻠﺖ‬
‫زﻳﺒﺎﻳﻲ و ﻋﻄﺮ دﻟﭙﺬﻳﺮي ﻛﻪ دارد در ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻮاﺣﻲ ﺟﻬﺎن ﭘﺮورش ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در‬
‫اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﭘﺮورش ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ )‪.(7‬‬

‫‪166‬‬
 ‫ﻛﺎﺷﺖ‪ ،‬داﺷﺖ و ﺑﺮداﺷﺖ‬

‫در زﻣﻴﻨﻪي ﻛﺸﺖ و ﻛﺎر اﻳﻦ ﮔﻴﺎه اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺤﺪودي ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻜﺜﻴﺮ ﺑﻪ ﻟﻴﻤﻮ‬
‫ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺑﻮﺳﻴﻠﻪي ﻗﻠﻤﻪ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺟﻬﺖ رﻳﺸﻪ دار ﺷﺪن‬
‫ﻗﻠﻤﻪﻫﺎ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﻣﺪﺗﻲ در زﻳﺮ ﺳﺎﻳﺒﺎن ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪ .‬ﻧﻴﺎز اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮي ﭼﻮن ﻧﻴﺘﺮوژن و‬
‫ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺳﺎﻳﺮ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ )‪.(7‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫ﺑﺮگ ﺑﻪ ﻟﻴﻤﻮ ﺣﺎوي اﺳﺎﻧﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺳﻪ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻟﻴﻤﻮﻧﻦ‪ ،‬ﺳﻴﺘﺮال و ژراﻧﻴﻮل ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺎده ﻣﺆﺛﺮهي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه اﺳﺖ‪ .‬اﺛﺮ ﻣﻘﻮي ﺑﺮ روي ﻣﻌﺪه دارد و از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ آن را در ردﻳﻒ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ داروﻫﺎ ﻗﺮار داد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮگ و ﺳﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﮔﻠﺪار آن‬
‫داراي ﺧﻮاص ﺿﺪ ﺗﺸﻨﺞ‪ ،‬ﺿﺪ ﻧﻔﺦ روده و آرام ﺑﺨﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ )‪ 7‬و ‪.(10‬‬

‫‪167‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪168‬‬

‫ﺟﻴﻦ ﺳﻨﮓ‬

‫‪Panax ginseng‬‬
‫‪Ginseng‬‬
‫‪Araliaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﺟﻴﻦ ﺳﻨﮓ ﻳﻜﻲ از ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ از دﻳﺮﺑﺎز در ﻧﺰد ﻣﺮدم ﭼﻴﻦ‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎم اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ رﻳﺸﻪ آدم ﻧﻤﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺪﻟﻴﻞ ﺷﺒﺎﻫﺖ‬
‫زﻳﺎد رﻳﺸﻪ آن ﺑﻪ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬در ﭼﻨﺪ دﻫﻪ اﺧﻴﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﻪاﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺷﺪه اﺳﺖ و‬
‫ﻳﻜﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻲ ﺑﻴﻮﺗﻜﻨﻮﻟﻮژي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻮرد‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻫﻤﻮاره ﺳﻌﻲ ﺑﺮ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﻣﻮﺟﻮد در‬
‫ﻛﺸﻮرﻣﺎن اﻳﺮان ﺑﻮده اﺳﺖ وﻟﻲ در اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺎ روﻳﻜﺮدي دﻳﮕﺮ در ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﻳﻚ ﮔﻴﺎه‬
‫داروﻳﻲ ﭘﺮﻣﺼﺮف و ﻣﻬﻢ در ﺳﻄﺢ ﺟﻬﺎن ﻣﻌﺮﻓﻲ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺟﻴﻦ ﺳﻨﮓ ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﻋﻠﻔﻲ و ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ ﻛﻪ ارﺗﻔﺎع آن ﮔﺎﻫﺎً ﺑﻪ ‪ 80‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﻫﻢ ﻣﻲ‬
‫رﺳﺪ‪ .‬ﺑﺮگﻫﺎي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﺼﻮرت ﻣﺮﻛﺐ ﭘﻨﺞ ﺑﺮﮔﭽﻪاي ﺑﻮده و ﮔﻞﻫﺎي ﺳﻔﻴﺪ ﺗﺎ ﻛﺮم‬
‫رﻧﮓ آن در ﺳﺎل ﺳﻮم ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬رﻳﺸﻪ ﺟﻴﻦ ﺳﻨﮓ ﺳﻔﻴﺪ ﺗﺎ زرد ﻛﻢ رﻧﮓ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‬
‫و ﻃﻮل آن ﺗﺎ ‪ 20‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ )‪ 34 ،13‬و ‪.(36‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬رﻳﺸﻪ ﮔﻴﺎه‪.‬‬

‫‪168‬‬
 ‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﺑﻮﻣﻲ ﺷﺮق آﺳﻴﺎ )ﭼﻴﻦ( ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﻛﺸﻮر ﻛﺮه ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺟﻴﻦ ﺳﻨﮓ را‬
‫در دﻧﻴﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺟﻴﻦ ﺳﻨﮓ ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﺳﺎﻳﻪ ﭘﺴﻨﺪ و رﻃﻮﺑﺖ دوﺳﺖ ﻛﻪ در‬
‫ﻣﺤﺪوده دﻣﺎﻳﻲ ‪ 9‬ﺗﺎ ‪ 15‬درﺟﻪ ﺑﺨﻮﺑﻲ رﺷﺪ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در اﻳﺮان ﻛﺸﺖ‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮد )‪ 33‬و ‪.(34‬‬

‫ﻛﺎﺷﺖ‪ ،‬داﺷﺖ و ﺑﺮداﺷﺖ‬

‫ﺗﻜﺜﻴﺮ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﺑﺬر ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑـﺬرﻫﺎي اﻳـﻦ‬
‫ﮔﻴﺎه داراي ﻧﻴﺎز ﺳﺮﻣﺎﻳﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻗﺒﻞ از ﻛﺎﺷﺖ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺗﻴﻤﺎرﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﺟﻬﺖ رﻓﻊ‬
‫ﻧﻴﺎز ﺳﺮﻣﺎﻳﻲ آﻧﻬﺎ اﻧﺠﺎم ﭘـﺬﻳﺮد‪ .‬ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﺟـﻴﻦ ﺳـﻨﮓ ﻛـﺎر دﺷـﻮاري اﺳـﺖ زﻳـﺮا ﺑﺎﻳـﺴﺘﻲ‬
‫ﺳﺎﻳﺒﺎنﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز را ﺑﺮاي ﭘﺮورش اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﺮداﺷﺖ رﻳـﺸﻪﻫـﺎ در ﺳـﺎل‬
‫ﭘﻨﺠﻢ ﻳﺎ ﺷﺸﻢ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد )‪.(7‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻣﻮﺟﻮد در رﻳﺸﻪ ﺟﻴﻦ ﺳـﻨﮓ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت ﺳـﺎﭘﻮﻧﻴﻨﻲ )ﺗـﺮﭘﻦ‬
‫ﮔﻠﻴﻜﻮزﻳﺪﻫﺎ(‪ ،‬اﺳﺎﻧﺲ )ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴـﺐ ﻣﻮﺟـﻮد در اﺳـﺎﻧﺲ ﭘﺎﻧﺎﺳـﻦ ﻣـﻲﺑﺎﺷـﺪ(‪ ،‬ﻣـﻮاد‬
‫ﻣﻌﺪﻧﻲ‪ ،‬وﻳﺘﺎﻣﻴﻦ ب ‪ 12‬و ‪ . ...‬رﻳﺸﻪﻫﺎ را ﭘﺲ از ﺷﺴﺘﺸﻮ در دﻣﺎي ‪ 35‬درﺟﻪ ﺧﺸﻚ ﻣـﻲ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮاص درﻣﺎﻧﻲ ﻣﺘﻌﺪدي ﺑﺮاي رﻳﺸﻪ ﺟﻴﻦ ﺳﻨﮓ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ وﻟﻲ ﻣﻬﻤﺘـﺮﻳﻦ‬
‫آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻗﺪرت ﻓﻜﺮي و ﻋﻀﻼﻧﻲ ﺑﺪن‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑـﻪ ﺑﻴﻤـﺎري ﻫـﺎ‪،‬‬
‫ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪه‪ ،‬درﻣﺎن اﻋﺘﻴﺎد و اﻓﺰاﻳﺶ دﻫﻨﺪه ﻧﻴﺮوي ﺟﻨﺴﻲ و ‪ . ...‬رﻳﺸﻪ ﺟﻴﻦ ﺳﻨﮓ ﺑﻄﻮر‬
‫ﮔﺴﺘﺮده در درﻣﺎن ﺑﺴﻴﺎري از ﺑﻴﻤﺎري ﻫﺎ ﺑﺼﻮرت ﻓﺮﻣﻮﻟﻪ ﺷﺪه در داروﻫﺎ ﺑﻜﺎر ﻣـﻲ رود و‬
‫ﻫﺮ روز اﺳﺘﻔﺎدهاي ﻧﻮﻳﻨﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد )‪ 34‬و ‪ .(36‬اﻣﻴﺪ اﺳﺖ ﺗﻮﻟﻴـﺪ اﻳـﻦ‬
‫ﮔﻴﺎه در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺴﺘﻌﺪ ﻛﺸﻮر ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫‪169‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪170‬‬

‫زرﺷﻚ )ﻳﺎﻗﻮت ﺳﺮخ(‬

‫‪Berberis Vulgaris‬‬

‫‪Barberry‬‬

‫‪Berberidaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫زرﺷﻚ درﺧﺘﭽﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻮﻣﻲﻛﺸﻮرﻣﺎن ﺑﻮده و ﺑﺪﻟﻴﻞ ﺧﻮاص ﻣﺘﻌﺪد ﺧﻮراﻛﻲ ﻣﻴﻮهﻫﺎ‬
‫و ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎي درﻣﺎﻧﻲ رﻳﺸﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻗﻪ و ﺑﺮگ آن داراي اﻫﻤﻴﺖ ﻓﺮاواﻧـﻲ اﺳـﺖ‪ .‬درﺧﺘﭽـﻪاي‬
‫ﺧﺎردار ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ‪ 1-3‬ﻣﺘﺮ و داراي ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺷﻜﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﻛﻮﺗﺎه ﻳـﺎ ﺟـﻮان‬
‫آن داراي ﺑﺮگﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﺘﻨﺎوب ﻳﺎ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻓﺮاﻫﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻨـﺎر ﺑـﺮگ آن دﻧﺪاﻧـﻪﻫـﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺑﻪ ﺧﺎرﻫﺎي رﻳﺰ و ﻧـﺎزك دارد‪ .‬ﮔـﻞﻫـﺎي آن دو ﺟﻨـﺴﻲ و ﺑـﻪ رﻧـﮓ زرد ﺑـﻮده و‬
‫ﺑﺼﻮرت ﮔﻞ آذﻳﻦ ﺧﻮﺷﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻴﻮهﻫـﺎ ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ ﺳـﺘﻪ و ﺑـﻪ رﻧـﮓ ﻗﺮﻣـﺰ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻘﺎﻳﺎي ﻛﻼﻟﻪ و ﺧﺎﻣﻪ در اﻧﺘﻬﺎي آﻧﻬﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد )‪.(13‬‬

‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬از ﺗﻤﺎم ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه )ﭘﻮﺳﺖ‪ ،‬رﻳﺸﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻗﻪ و ﻣﻴـﻮه(‬
‫ﺑﺮاي درﻣﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد )‪ 13‬و ‪.(17‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬

‫‪170‬‬
‫زرﺷﻚ ﺑﻮﻣﻲ اﻳﺮان اﺳﺖ اﻣﺎ اﻳﻦ درﺧﺘﭽﻪ در ﺟﻨﮕﻞﻫﺎي اروﭘﺎ و آﺳﻴﺎ ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ وﺣـﺸﻲ‬
‫دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺳﺎزﮔﺎري ﺧﻮب اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ اراﺿﻲ ﺑﺎ ﺣﺎﺻـﻠﺨﻴﺰي ﻛـﻢ و ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎ‬
‫ﺷﻮر‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲدر ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺸﺎورزي اﻳﺮان دارد‪ .‬زرﺷﻚ درﺧﺘﭽﻪاي ﻣﻘﺎوم ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎ‬
‫و ﺧﺸﻜﻲ‪ ،‬داراي ﻧﻴﺎز ﻧﻮري ﺑﺎﻻ و ﺧﺎكﻫﺎي ﻧﺴﺒﺘﺎ ﺳـﺒﻚ ﻟـﻮﻣﻲ‪-‬ﺷـﻨﻲ داراي زﻫﻜـﺶ‬
‫ﺧﻮب را ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲ دﻫﺪ و در ارﺗﻔﺎﻋﺎت ﺑﺎﻻﺗﺮ از ‪ 1000‬ﻣﺘﺮ از ﺳﻄﺢ درﻳﺎ ﺑﻬﺘﺮ رﺷﺪ ﻣـﻲ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﻨﺲ زرﺷﻚ در ﺳﻄﺢ ﺟﻬﺎن ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻣـﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ وﻟـﻲ ﮔﻮﻧـﻪي‬
‫ﻣﺬﻛﻮر در اﻳﺮان ﭘﺮاﻛﻨﺶ زﻳﺎدﺗﺮي داﺷﺘﻪ و در اﺳﺘﺎنﻫـﺎي آذرﺑﺎﻳﺠـﺎن‪ ،‬ﻣﺎزﻧـﺪران‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪،‬‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن و ‪ ...‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد )‪.(17‬‬

‫ﻛﺎﺷﺖ‪ ،‬داﺷﺖ و ﺑﺮداﺷﺖ‬

‫زرﺷﻚ ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺎﺟﻮش ﺗﻜﺜﻴﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﺎﺟﻮش ﻫﺎي ‪ 2-3‬ﺳﺎﻟﻪ را در‬
‫آﺑﺎن ﻣﺎه ﻳﺎ آذر ﻣﺎه ﺟﺪا ﻧﻤﻮده و ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﺘﺮ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻛﺸﺖ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﻣﻴﻮهﻫﺎ در ﺷﻬﺮﻳﻮر ﻳﺎ ﻣﻬﺮ ﻣﺎه و ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲﻛـﻪ ﻛـﺎﻣﻼً ﻗﺮﻣـﺰ ﺷـﺪهاﻧـﺪ و ﺑـﺼﻮرت ﺑﺮﻳـﺪن‬
‫ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺣﺎﻣﻞ ﺧﻮﺷﻪﻫﺎي ﻣﻴﻮه ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد )‪.(7‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫ﺷﺎﺧﻪﻫﺎ و ﺑﺮگﻫﺎ داراي آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪ ﺑﺮﺑﺮﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺮﺑﺎﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺗﺎﻧﻦ و ‪ ...‬ﺑﻮده و ﻣﻴﻮهﻫﺎ ﺣﺎوي اﺳﻴﺪ‬
‫ﺗﺎرﺗﺎرﻳﻚ‪ ،‬اﺳﻴﺪ ﺳﻴﺘﺮﻳﻚ‪ ،‬اﺳﻴﺪ ﻣﺎﻟﻴﻚ‪ ،‬وﻳﺘﺎﻣﻴﻦ ‪ C‬اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻟﻴﻤﻮ ﺗﺮش ﺑﻴـﺸﺘﺮ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮآوري ﻣﻴﻮهﻫﺎ ﺑﺮاي ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﭼﻮن ﺷﺮﺑﺖ‪ ،‬ﻣﺮﺑﺎ و ژﻟﻪ ﺻﻮرت ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮد )‪.(17‬‬
‫ﻣﻴﻮه زرﺷﻚ داراي ﺧﻮاﺻﻲ ﭼﻮن ﺻﻔﺮاﺑﺮ‪ ،‬ﻗﺎﺑﺾ و ﻣﻘﻮي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮگﻫﺎ و ﺷﺎﺧﻪﻫﺎ‬
‫ﺑﺪﻟﻴﻞ داﺷﺘﻦ آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪﻫﺎﻳﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺮﺑﺮﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺮﺑﺎﻣﻴﻦ و ‪ ...‬در ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻧﻮﻳﻦ ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎي‬
‫ﮔﺴﺘﺮدهاي ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻮاردي ﭼﻮن ﺿﺪ ﺑﺎﻛﺘﺮي‪ ،‬درﻣﺎن اﺳﻬﺎل‪ ،‬درﻣﺎن‬
‫ﻛﺒﺪ و ﻧﺎراﺣﺘﻲ ﻫﺎي ﺻﻔﺮاوي‪ ،‬درﻣﺎن اﻋﺘﻴﺎد‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ ﭘﻮﺳﻴﺪﮔﻲ دﻧﺪان و ‪ ...‬اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺧﻮاص ﻣﻴﻮه زرﺷﻚ ﺧﺎﺻﻴﺖ اﻧﻘﺒﺎض ﻋﺮوق ﺑﺨﺼﻮص ﻋﺮوق رﺣﻤﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﺧﻮﻧﺮﻳﺰي ﻫﺎي ﻛﻪ در ﻓﻮاﺻﻞ ﻗﺎﻋﺪﮔﻲ رخ ﻣﻲدﻫﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ )‪ 13‬و‬
‫‪.(17‬‬

‫‪171‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪172‬‬

‫رزﻣﺎري )اﻛﻴﻞ ﻛﻮﻫﻲ‪ ،‬روﻣﺎرن(‬

‫‪Rosmarinus officinalis L.‬‬

‫‪Remero, Rosemary‬‬

‫‪Lamiaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫رزﻣﺎري درﺧﺘﭽﻪاي اﺳﺖ ﺑﺎ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي اﻧﺒﻮه ﭼﻮﺑﻲ و ارﺗﻔﺎع ‪ 1/5-20‬ﻣﺘﺮ ﻛﻪ ﺑﺮ روي‬
‫ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺗﺮ‪ ،‬ﭘﻮﺳﺖ ﻓﻠﺲ ﻣﺎﻧﻨﺪي دارد‪ .‬ﭘﺎﺟﻮش ﻫﺎي آن ﻛﺮك دار اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺮگﻫﺎي ﺳﻮزﻧﻲ ﺷﻜﻞ ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ 15-35‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ دارد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮگﻫﺎ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻄﺢ‬
‫ﻓﻮﻗﺎﻧﻲ ﺳﺒﺰ رﻧﮓ و ﺳﻄﺢ ﺗﺤﺘﺎﻧﻲ ﺧﺎﻛﺴﺘﺮي ﺗﻴﺮه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﮔﻞﻫﺎي آن ﺑﻪ رﻧﮓ‬
‫آﺑﻲ روﺷﻦ و ﺑﻪ ﺷﻜﻞ دﺳﺘﻪﻫﺎي ‪ 2-10‬ﺗﺎﻳﻲ در ﻣﺤﻮر ﺑﺮگ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬از‬
‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻮي ﻓﺮاوان ﺑﺮگﻫﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﮔﻴﺎه ﻣﻌﻄﺮ ﻣﻌﺮﻓﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ )‪.(13‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬از ﺑﺮگﻫﺎي ﺧﺸﻚ و ﺑﻨﺪرت ﺑﺮگﻫﺎي ﺗﺎزه اﻳﻦ ﮔﻴﺎه )ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﭼﺎﺷﻨﻲ( اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬

‫‪172‬‬
‫رزﻣﺎري ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﻣﻘﺎوم ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎ و ﺷﺮاﻳﻂ ﺧﺸﻜﻲ و اﻳﻦ ﺧﺼﻮﺻﻴﺖ ﻫﺎ ﺳـﺒﺐ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻛﺜﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻗﺎﺑﻞ ﻛﺸﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬رزﻣﺎري ﺑﻮﻣﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ اﺳﺖ و در اﻛﺜـﺮ‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﺸﻮرﻣﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺤﺪود ﻳﺎ وﺳﻴﻊ ﻛـﺸﺖ ﻣـﻲﮔـﺮدد‪ .‬رزﻣـﺎري در ﺑـﺴﻴﺎري از‬
‫ﻛﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت وﺳﻴﻊ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮد )‪ 13‬و ‪.(17‬‬

‫ﻛﺎﺷﺖ‪ ،‬داﺷﺖ و ﺑﺮداﺷﺖ‬

‫رزﻣﺎري ﺑﻨﺪرت و در ﺷﺮاﻳﻂ ﺧﺎﺻﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺑﺬر ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ و روش ﻣﺮﺳﻮم ﺗﻜﺜﻴﺮ اﻳﻦ ﮔﻴـﺎه‬
‫ﻗﻠﻤﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎ و ﺑﺮگﻫﺎي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در اواﻳﻞ دوره ﮔﻠﺪﻫﻲ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ‬
‫ﻛﻪاﻳﻦ ﻋﻤﻞ در ﺳﻄﻮح ﻛﻮﭼﻚ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ داس و در ﺳﻄﻮح وﺳﻴﻊ ﺑﻮﺳﻴﻠﻪي ﻣﺎﺷـﻴﻦﻫـﺎي‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺨﺼﻮص ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد )‪ 7‬و ‪.(29‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫رزﻣﺎري ﺣﺎوي اﺳﺎﻧﺲ ﻓﺮار و ﺗﺎﻧﻦ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺮگﻫـﺎي اﻳـﻦ ﮔﻴـﺎه داراي اﺳـﺎﻧﺲ‪ ،‬ﺗـﺎﻧﻦ‪،‬‬
‫ﻓﻼوﻧﻮﺋﻴﺪﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺎﭘﻮﻧﻴﻦ و آﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪ )رزﻣﺎرﻳﺴﻴﻦ( ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﺳﺎﻧﺲ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه داراي اﻫﻤﻴﺖ‬
‫ﻓﺮاواﻧﻲ اﺳﺖ و ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ ﻧﻴﺰ دارد )‪.(17‬‬

‫از راه ﺧﻮراﻛﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺎدﻳﺮ داروﻳﻲ ﻛﻢ ﺟﺮﻳﺎن ﺧﻮن را در اﻧﺪاﻣﻬﺎي ﺷﻜﻤﻲ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲدﻫﺪ‬
‫و ﺗﺮﺷﺢ ﺷﻴﺮهﻫﺎي ﮔﻮارﺷﻲ و ﺻﻔﺮا را ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻳﻚ داروي ﻣﺪر اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﺛﺮ ﺿﺪ ﻋﻔﻮﻧﻲ ﻛﻨﻨﺪﮔﻲ و ﻣﻌﺮق دارد‪ .‬دﻣﻜﺮدهي ﺑﺮگﻫﺎي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺿـﺪ ﻧﻔـﺦ‪،‬‬
‫ﺿﺪ اﺳﭙﺎﺳﻢ دﺳﺘﮕﺎه ﮔﻮارش و ‪ ...‬ﻛﺎرﺑﺮد دارﻧﺪ و اﻳﻦ دﻣﻜﺮده در ﻣﺼﺮف ﺧﺎرﺟﻲ ﺑـﺮاي‬
‫ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻮي ﺳﺮ ﻛﺎرﺑﺮد دارد‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻘﺎدﻳﺮ آن ﺑﺎﻋﺚ اﻳﺠﺎد اﺳﭙﺎﺳـﻢ و ﺳـﺮﮔﻴﺠﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد‪.‬‬
‫اﺳﺎﻧﺲ ﮔﻴﺎه ﺑﻄﻮر ﮔﺴﺘﺮده در ﺻﻨﺎﻳﻊ آراﻳﺸﻲ و ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﮔﺮدد و داروﻫـﺎﻳﻲ از‬
‫اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در ﻛﺸﻮرﻣﺎن ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﮔﺮدد )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻄﺮه رزﻣﺎرﻳﻨﻮس( ﻛـﻪ اﻛﺜـﺮا ﺑـﺮاي ﺗﻘﻮﻳـﺖ‬
‫ﻣﻮي ﺳﺮ و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از رﻳﺰش ﻣﻮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ )‪ 13‬و ‪.(17‬‬

‫‪173‬‬
 ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داوﻳﻲ‬ ‫‪174‬‬

‫اﺳﻄﻮﺧﻮدوس‬

‫‪Lavandula angustifolia‬‬

‫‪Laveder‬‬

‫‪Lamiaceae‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﮔﻴﺎه ﺷﻨﺎﺳﻲ‬

‫اﺳﻄﻮﺧﻮدوس ﺑﻮﺗﻪ ﻛﻮﭼﻜﻲ دارد ﻛﻪ ارﺗﻔﺎع آن ﺑﻪ ‪ 70‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ و در ﻗﺎﻋﺪه‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﭼﻮﺑﻲ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺎﭼﻮش ﻫﺎي ﺳﺒﺰ و ﭼﻬﺎر ﮔﻮش دارد‪ .‬ﺑﺮگﻫﺎي آن ﻧﻴﺰهاي‪،‬‬
‫ﺑﺎرﻳﻚ‪ ،‬ﺑﻪ رﻧﮓ ﻧﻘﺮهاي ﺗﺎ ﺧﺎﻛﺴﺘﺮي‪ ،‬ﻛﺮك دار و ﻟﺐ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻞدﻫﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ‬
‫ﺳﻨﺒﻠﻪ و ﺑﻪ رﻧﮓ آﺑﻲ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺑﻨﻔﺶ روي ﭘﺎﻳﻪ ﻗﺮار دارد )‪.(13‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‪ :‬ﮔﻞﻫﺎي ﺧﺸﻚ ﺑﺪون ﭘﺎﻳﻪ‪ ،‬از ﭘﺎﺟﻮش ﻫﺎي ﮔﻠﺪار و اﻏﻠﺐ‬
‫از ﺑﺮگﻫﺎي آن اﺳﺎﻧﺲ ﻓﺮار ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد )‪.(17‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎه‬
‫ﺑﻮﻣﻲ اﻳﺮان ﻧﻴﺴﺖ وﻟﻲ ﺑﻄﻮر ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﮔﺴﺘﺮدهاي ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎدهﻫﺎي داروﻳﻲ و زﻳﻨﺘﻲ در‬
‫ﻛﺸﻮرﻣﺎن ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻮﻣﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﺸﻚ و ﻧﻴﻤﻪ ﺧﺸﻚ ﺟﻨﻮب اروﭘﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﻄﻮ ﺧﻮدوس ﺑﻪ ﺻﻮرت وﺣﺸﻲ ﻓﻘﻂ در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ ﻣﻲروﻳﺪ وﻟﻲ ﺑﻪ وﻓﻮر در‬

‫‪174‬‬
 ‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮم اروﭘﺎ از ﺟﻤﻠﻪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در ﺑﺎﻏﭽﻪﻫﺎ ﻛﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻛﺎﺷﺖ‪ ،‬داﺷﺖ و ﺑﺮداﺷﺖ‬

‫ﺗﻜﺜﻴﺮ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ دو ﺻﻮرت اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‬
‫اﻟﻒ( ﺗﻜﺜﻴﺮ ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﺑﺬر و ﺑﻪ روش ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ )ﻛﺸﺖ در ﺧﺰاﻧﻪ و ﺳﭙﺲ اﻧﺘﻘﺎل ﻧﺸﺎء ﻫﺎ‬
‫ﺑﻪ زﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ(‪ :‬ﻛﻪ ﻧﺸﺎء ﻫﺎ را ﺑﻪ ﻓﻮاﺻﻞ ‪ 50‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ از ﻫﻢ ﻣﻲﻛﺎرﻧﺪ‪.‬‬

‫ب( ﺗﻜﺜﻴﺮ ﺑﻪ روش ﻏﻴﺮﺟﻨﺴﻲ )ﻗﻠﻤﻪ(‪ :‬ﻛﻪ ﻗﻠﻤﻪﻫﺎ را از ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي ﺳﺒﺰ و ﺟﻮان ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫ﻳﻚ ﺳﺎﻟﻪ و ﻳﺎ از ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي ﺧﺸﺒﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ‪ 4-5‬ﺳﺎﻟﻪ ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫در ﻣﺮﺣﻠﻪ داﺷﺖ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز‪ ،‬اﻓﺰودن ﻛﻮد‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪن ﺧﺎك ﺑﻴﻦ ردﻳﻒ ﻫﺎ و‬
‫ﻫﺮس ﺑﻮﺗﻪﻫﺎ در ﺳﺎل اول و دوم ﺑﺮاي اﻓﺰاﻳﺶ ﻛﻤﻴﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﺤﺼﻮل ﺿﺮوري‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﺎﻣﻞ ﺟﻤﻊ آوري ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي ﮔﻞ دﻫﻨﺪهي داراي ﮔﻞ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ داس ﻳﺎ‬
‫ﻣﺎﺷﻴﻦﻫﺎي ﺑﺮداﺷﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد )‪.(7‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺛﺮ ﻛﺎرﺑﺮد‬

‫اﺳﺎﻧﺲ اﺳﻄﻮﺧﻮدوس از ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺳﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﮔﻞ دار ﺑﺎ ﺑﺨﺎر آب ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﮔﺮ‬

‫اﻳﻦ ﻋﻤﻞ در ﻣﺤﻞ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺤﺼﻮل ﺻﻮرت ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬ﺑﺎزدهي ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮگﻫﺎ و ﮔﻞﻫﺎي اﻳﻦ ﮔﻴﺎه داراي ‪ 0/5‬ﺗﺎ ‪ 1/5‬اﺳﺎﻧﺲ‪ ،‬ﻛﻮﻣﺎرﻳﻦ‪ ،‬ﻓﻼوﻧﻮﺋﻴﺪ‪ ،‬اﺳﺘﺮول و‬
‫ﺗﺎﻧﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﺳﺎﻧﺲ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه داراي ﺧﻮاﺻﻲ ﭼﻮن آﻧﺘﻲ ﺑﺎﻛﺘﺮﻳﺎل ﻗﻮي‪ ،‬آرام ﺑﺨﺶ‪،‬‬
‫ﻣﺴﻜﻦ ﺳﻴﺴﺘﻢ اﻋﺼﺎب ﻣﺮﻛﺰي‪ ،‬دﺳﺘﮕﺎه ﺗﻨﻔﺲ و ﻣﺆﺛﺮ در درﻣﺎن رﻣﺎﺗﻴﺴﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻚ‬
‫ﭘﻴﺸﺎب آور ﻣﻼﻳﻢ اﺳﺖ و ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺑﺎدﺷﻜﻦ دارد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺮ روده ﻛﻮﭼﻚ ﻧﻔﺦ‬
‫را ﺑﺮﻃﺮف ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺧﺎرﺟﻲ‪ ،‬اﺳﺎﻧﺲ آن ﻣﺤﺮك ﭘﻮﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺎﻧﺲ اﻳﻦ‬
‫ﮔﻴﺎه ﺑﻄﻮر ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺴﺘﺮده در ﻓﺮآوردهﻫﺎي آراﻳﺸﻲ و ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ ﻛﺎرﺑﺮد دارد )‪ 13‬و ‪.(17‬‬

‫‪175‬‬
 ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻓﺎرﺳﻲ‬
‫‪ .1‬آﺋﻴﻨﻪ ﭼﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻘﻮب )‪ .(1368‬ﻣﻔﺮدات ﭘﺰﺷﻜﻲ و ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ .2‬اﻣﻴﺪ ﺑﻴﮕﻲ‪ ،‬د؛ ق‪ ،‬ﻛﺮﻳﻢ زاده؛ م‪ .‬ح‪ ،‬ﻛﻮﺷﻜﻲ )‪ .(1381‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗـﺄﺛﻴﺮ زﻣـﺎن ﻛﺎﺷـﺖ و ﺗـﺮاﻛﻢ ﮔﻴـﺎه در‬
‫ﺑﺎروري ﮔﻴﺎه ﻣﺎرﻳﺘﻴﻐﺎل و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﺻﻔﺎت‪ .‬ﭘﮋوﻫﺶ و ﺳﺎزﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ش ‪ ،14‬ص ‪.12-17‬‬
‫‪ .3‬اﺣﻤﺪﻳﺎن‪ ،‬ا‪ ،.‬ا‪ ،‬ﻗﻨﺒﺮي‪ ،.‬م‪ .‬ﮔﻠﻮي )‪ .(1385‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺼﺮف ﻛﻮدﻫﺎي داﻣﻲ ﺑـﺮ ﻋﻤﻠﻜـﺮد ﻛﻤـﻲ و ﻛﻴﻔـﻲ و‬
‫ﺷﺎﺧﺺ ﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ اﺳﺎﻧﺲ زﻳﺮه ﺳﺒﺰ‪ .‬ﭘﮋوﻫﺶ و ﺳﺎزﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ش ‪.22‬‬
‫‪ .4‬اﻣﻴﺪ ﺑﻴﮕﻲ‪ ،‬رﺿﺎ )‪ .(1377‬ﺗﺄﺛﻴﺮ روش ﻛﺎﺷﺖ و زﻣﺎن ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺳﻨﺒﻞ اﻟﻄﻴﺐ و ﻣﻮاد ﻣـﻮﺛﺮ آن‪.‬‬
‫ﻣﺠﻠﻪ ﻧﻬﺎل و ﺑﺬر‪ ،‬ش ‪ ،1‬ص ‪.24-31‬‬
‫‪ .5‬اﻣﻴﺪﺑﻴﮕﻲ‪ ،‬رﺿﺎ )‪ .(1376‬رﻫﻴﺎﻓﺘﻬﺎي ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﻓﺮاواﻧﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ .‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪ ،‬ﻃﺮاﺣﺎن ﻧﺎﺷﺮ‪.‬‬
‫‪ .6‬اﻣﻴﺪﺑﻴﮕﻲ‪ ،‬رﺿﺎ )‪ .(1376‬ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﻓﺮآوري ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ .‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات آﺳﺘﺎن ﻗﺪس رﺿﻮي‪.‬‬
‫‪ .7‬دوازده اﻣﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺳﻌﻴﺪ )‪ .(1386‬زراﻋﺖ و ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻴﺎﻫـﺎن داروﻳـﻲ و ادوﻳـﻪاي‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪ ،‬اﻧﺘـﺸﺎرات‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‬
‫‪ .8‬دوازده اﻣﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺳﻌﻴﺪ )‪ .(1382‬ﻛﺎرﺑﺮد ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ .‬داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻧﺼﻮح اﺻﻔﻬﺎن‪.‬‬
‫‪ .9‬روزﺑﻬﺎن زرﮔﺮي‪ ،‬ﻋﻠﻲ )‪ .(1370‬ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ .‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ .،‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪.‬‬
‫‪ .10‬زارع زاده‪ ،‬ﻋﺒﺎس )‪ .(1383‬داﻳﺮه اﻟﻤﻌﺎرف ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ .‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات وﺻﺎل‪.‬‬
‫‪ . .11‬زرﮔﺮي‪ ،‬ﻋﻠﻲ )‪ .(1366‬ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ .‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪.‬‬
‫‪ .12‬ژان‪ ،‬وﻻگ؛ ژﻳﺮي اﺳﺘﻮدوﻻ )‪ .(1376‬ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﺔ زﻣﺎن ﺳﺎﻋﺪ‪ ،‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻗﻘﻨﻮس‪.‬‬
‫‪ .13‬ﺷﺎﻫﺮﺧﻲ‪ ،‬ﻧﻮﺑﻬﺎر )‪ .(1375‬روش ﻫﺎي ﻛﻨﺘﺮل ﻛﻴﻔﻲ ﻣﻮاد اوﻟﻴﻪ داروﻫـﺎي ﮔﻴـﺎﻫﻲ‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪ ،‬اﻧﺘـﺸﺎرات‬
‫ﺟﻬﺎد داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ ﺷﻬﻴﺪ ﺑﻬﺸﺘﻲ‪.‬‬
‫‪ .14‬ﺷﺮﻳﻔﻲ ﻋﺎﺷﻮر آﺑﺎدي‪ ،‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ )‪ (1380‬ﮔـﺰارش ﻧﻬـﺎﻳﻲ ﻃـﺮح ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت ﺑﺮرﺳـﻲ ﻛﻮدﻫـﺎي آﻟـﻲ و‬
‫ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﺮ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻛﻤﻲ و ﻛﻴﻔﻲ رازﻳﺎﻧﻪ‪ .‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪.‬‬
‫‪ .15‬ﺻﻤﺼﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻫﺎدي )‪ .(1382‬ﭘﺮورش و ﺗﻜﺜﻴﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ .‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺎﻧﻲ‪.‬‬
‫‪ .16‬ﻋﻠﻮي ﺷﻬﺮي‪ ،‬ح )‪ .(1381‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻴﺰان آﺑﻴﺎري و ﻛﻮد ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﺑﺮ ﻋﻤﻠﻜﺮد زﻋﻔﺮان‪ .‬ﻣﺠﻠﻪ ﻧﻬﺎل و‬
‫ﺑﺬر‪ .‬ش ‪ ،1‬ص ‪.17-28‬‬
‫‪ .17‬ﻏﻼم رﺿﺎ‪ ،‬اﻣﻴﻦ )‪ .(1370‬ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﺳﻨﺘﻲ اﻳﺮان‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﭘﮋوﻫﺸﻲ وزارت ﺑﻬﺪاﺷـﺖ‬
‫و درﻣﺎن و آﻣﻮزش ﭘﺰﺷﻜﻲ‪.‬‬
‫‪ .18‬ﻓﻠﻮگ‪ ،‬ﻫﺎﻧﺴﻦ )‪ .(1379‬ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺗﻮﻛﻠﻲ ﺻﺎﺑﺮي و ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺻﺪاﻗﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات روزﺑﻬﺎن‪.‬‬
‫‪ .19‬ﻗﺎﺳﻤﻲدﻫﻜﺮدي‪ ،‬ﻧﺼﺮاﷲ؛ اﻣﻴﺮ ﻣﻬﺪي ﻃﺎﻟﺐ )‪ .(1380‬اﺳﺘﺨﺮاج‪ ،‬ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ و ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻣﻘـﺪار ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت‬
‫ﻣﻮﺟﻮد در ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ ﺷﺎﺧﺺ‪ .‬اﺻﻔﻬﺎن‪ .‬اﻧﺘﺸﺎرات ﭼﻮﮔﺎن‪.‬‬
‫‪ .20‬ﻛﺎﻇﻤﻲ ﻓﺮﺣﺰاد )‪ .(1381‬اﺛﺮ ﺗﻨﺶ ﻛﻢ آﺑﻲ ﺑﺮ ﻣﺆﻟﻔﻪ ﻫﺎي ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺑﺬر در ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳـﻲ زﻳـﺮه ﺳـﺒﺰ‪.‬‬
‫ﭘﮋوﻫﺶ و ﺳﺎزﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ص ‪.54‬‬
‫‪ .21‬ﻟﺒﺎﺳﭽﻲ‪ ،‬م‪ .‬ح‪ ،.‬ا‪ .‬ﺷﺮﻳﻔﻲ‪ ،.‬د‪ .‬ﻣﻈﺎﻫﺮي )‪ .(1381‬اﺛﺮات ﺗـﻨﺶ ﺧـﺸﻜﻲ ﺑـﺮ ﺗﻐﻴﻴـﺮات ﻫﻴﭙﺮﻳـﺴﻴﻦ ﮔـﻞ‬
‫راﻋﻲ‪ .‬ﭘﮋوﻫﺶ و ﺳﺎزﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ص ‪.44-54‬‬
‫‪ .22‬واﺗﺮاﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻫﻲ )‪ .(1379‬ﮔﻴﺎﻫﺎن اﺳﺎﻧﺲ دار‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻛﺎﻣﺒﻴﺰ ﺑﻘﺎﻟﻴﺎن ﻧﻘﺪي ﺑﺎدي‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬـﺮان‪ ،‬ﻧـﺸﺮ‬
‫اﻧﺪرز‪.‬‬
‫‪ .23‬ﻣﺘﻴﻦ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ )‪ .(1373‬ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي درﻣﺎن ﺑﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ از ﺑﺎغ ﺧﺪا‪ .‬ﺑﻲ ﺗـﺎ‪ ،‬اﻧﺘـﺸﺎرات ﻓﻼﺣـﺖ‪.‬‬

‫‪176‬‬
‫‪ .24‬ﻣﻈﻔﺮﻳﺎن‪ ،‬وﻫﺎب )‪ .(1375‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺎﻧﻮاده ﭼﺘﺮﻳﺎن در اﻳﺮان‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪ ،‬اﻧﺘـﺸﺎرات ﻣﺆﺳـﺴﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت و‬
‫ﻣﺮاﺗﻊ‪.‬‬
‫‪ .25‬ﻣﺆذن‪ ،‬ش‪ ،.‬ج‪ ،‬داﻧﺸﻴﺎن‪ ،.‬ع‪ .‬وﻟﺪآﺑﺎدي‪ ،.‬ح‪ .‬ﺑﻐﺪادي )‪ .(1385‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺮاﻛﻢ ﺑﻮﺗﻪ و ﺳـﻄﻮح ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬
‫ﻛﻮد ﻧﻴﺘﺮوژن و ﻓﺴﻔﺮ ﺑﺮ ﺻﻔﺎت زراﻋﻲ و ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣﻴﻮه و داﻧﻪ ﮔﻴـﺎه داروﻳـﻲ ﻛـﺪوي ﺗﺨـﻢ ﻛﺎﻏـﺬي‪.‬‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳﻲ و ﻣﻌﻄﺮ اﻳﺮان‪ .‬ش ‪ ،4‬ص ‪.1-13‬‬
‫‪ .26‬ﻣﻴﺮ ﺟﻠﻴﻠﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ )‪ .(1382‬ﺟﺎﻳﮕﺎه اﻗﺘﺼﺎدي ﮔﻴﺎﻫﺎن اﺳﺎﻧﺲ دار در ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻲ ﺗـﺎ‪ ،‬ش ‪،156‬‬
‫ص ‪.26-34‬‬

‫‪177‬‬
 ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻻﺗﻴﻦ‬
27. Bell, E.A. and B.V. Charlwood (1980). Secondary plant product. Berlin, Springer.
28. Carruba, A., R. Torreo., F. Suiano., G. Alonzo. 2006. Effect of sowing time on coriander
performance in a semiarid Meditrranean environment. Crop Science. 24: 437-447.
29. Hornok, L (1992). Cultivation and processing of medicinal plants, Academic Pup
Budapest.
30. Razmjoo, KH., P. Heydarizadeh., M. Sabzalian (2008). Effect of salinity and drought
stresses on growth parameter and effect Oil content of matricaria chamomaila.
International Journal of Agriculture &Biology. 10: 451-454.
31. Simon, J. E. (1992). Basil: Promising new essential Oil crop. New Crops News. 2: 27.
32. Tripathi. L. (2003). Role of biotechnology in medicinal plants. Trop Res. 2(2): 243-253.
33. http://www.FAO.org data: 2009/8/16
34. http://www.herbmed.org data: 2009/9/7
35. http://www.mprn.ir data: 2010/1/3
36. http://www.salamatiran.com data: 2009/8/16

178
178