RADOVI BIOARHEOLOŠKE SEKCIJE SRPSKOG ARHEOLOŠKOG DRUŠTVA

BIOARHEOLOGIJA NA BALKANU.
MARKERI OKUPACIONOG STRESA I DRUGE STUDIJE.
 PAPERS OF THE BIOARCHAEOLOGICAL SECTION
OF THE SERBIAN ARCHAEOLOGICAL SOCIETY

BIOARCHAEOLOGY
IN THE BALKANS.
MARKERS OF OCCUPATIONAL
STRESS AND OTHER STUDIES.

Editors:
Nataša Miladinović-Radmilović
Ksenija Đukić

Belgrade • Sremska Mitrovica

2017
 RADOVI BIOARHEOLOŠKE SEKCIJE
SRPSKOG ARHEOLOŠKOG DRUŠTVA

BIOARHEOLOGIJA
NA BALKANU.
MARKERI OKUPACIONOG
STRESA I DRUGE STUDIJE.

Urednici:
Nataša Miladinović-Radmilović
Ksenija Đukić

Beograd • Sremska Mitrovica

2017
Izdavač / Published by
Srpsko arheološko društvo, Beograd, Čika-Ljubina 18-20
Blago Sirmiuma, Sremska Mitrovica, Ilariona Ruvarca bb

Za izdavača / For the publisher

Adam Crnobrnja
Vladimir Malbašić

Urednici / Editors
Nataša Miladinović-Radmilović
Ksenija Đukić

Uređivački odbor / Editorial board

Dragana Antonović, Željka Bedić (Hrvatska), Francisco Curate (Portugalija), Marija
Đurić, Dragana Filipović, Aleksa Janović, Gordana Jeremić, Mario Novak (Hrvatska),
Cvetana Popova (Bugarska), Siniša Radović (Hrvatska), Andrei Dorian Soficaru (Rumu-
nija), Gonzalo J. Trancho (Španija), Selena Vitezović

Sekretar redakcije / Secretary of editorial board

Dragana Vulović

Recenzenti / Reviewed by
Francisco Curate (Portugalija), Laura González-Garrido (Španija-Portugalija), Aleksa
Janović,Gordana Jeremić, Petar Milovanović, Nenad Nedeljković, Ivana Popović, Gon-
zalo J. Trancho (Španija)

Lektura i prevod na engleski / Proof-reading and translation into English

Jelena Vitezović

Tehnički urednik / Technical editor

Miro Radmilović

Grafička oprema / Graphic layout

Nebojša Ćosić

Štampa / Printed by
Studio M, Beograd

Tiraž / Printed in
200

ISBN 978-86-84457-18-1

Ova je knjiga štampana sredstvima Ministarstva za prosvetu, nauku i tehnološki razvoj

Republike Srbije.

This book is published with the financial support of the Ministry of Education, Science
and Technological Development of the Republic of Serbia.
 SADRŽAJ/TABLE OF CONTENTS

Nataša Miladinović-Radmilović, Ksenija Đukić

Bioarheologija na Balkanu. Markeri okupacionog stresa i druge studije.............................................1
Markeri okupacionog stresa
Sofija Petković
Mogući uzroci pojave markera okupacionog stresa na osteološkim ostacima individua
iz vojničke populacije u rimskom periodu na tlu Srbije.......................................................................5
Sanja Stojanović
Veslači u rimskoj floti – mogućnost interpretacije mišićno-skeletnih markera................................15
Ksenija Đukić
Istraživanje pokazatelja mišićne aktivnosti na osteološkom materijalu
sa avarske nekropole Čik.....................................................................................................................23
Ksenija Zelić
Atricija i abrazija zuba: opšta razmatranja.........................................................................................37

Bioarheologija na Balkanu: studije slučaja

Dragana Vulović, Nataša Miladinović-Radmilović

Slučajevi patellae bipartitae iz Sremske Mitrovice (Sirmium)..................................................45
Bioarheologija na Iberijskom poluostrvu: studije slučaja
Lucía Muñoz Ugarte, Nataša Šarkić, Jesús Herrerín
Two possible cases of Osgood-Schlatter’s disease in two subadults from
the medieval necropolis of Prádena del Rincón (Spain)............................................................59
Nataša Šarkić, Jesús Herrerín
CSF: unusual congenital pathological disorder from the church el Salvador
(XVI–XVIII century, Toledo, Spain)..............................................................................................69
Miriam Saqqa Carazo
Application of the maxillary suture obliteration method for estimation
of the age at death in prisoners in the Valdenoceda francoist prison......................................85
 SADRŽAJ

Metodološke studije

Nataša Miladinović-Radmilović
Standardizacija antropoloških zapisnika – inhumacija..............................................................95
Antropološki projekti

Nataša Miladinović-Radmilović, Ksenija Đukić, Dragana Vulović

Formiranje antičke antropološke zbirke u Muzeju Srema u Sremskoj Mitrovici................177
Varia

Ksenija Đukić, Dragana Vulović

Nataša Miladinović, Metodologija utvrđivanja polne pripadnosti skeleta sa
arheoloških nalazišta - Deset godina kasnije.............................................................................205
Bioarheologija na Balkanu. Markeri okupacionog stresa i druge studije. 1

BIOARHEOLOGIJA NA BALKANU.
Markeri okupacionog stresa i druge studije.

Nataša Miladinović-Radmilović, Arheološki institut, Beograd

Ksenija Đukić, Laboratorija za antropologiju, Institut za anatomiju,

Medicinski fakultet, Univerzitet u Beogradu

Rastući značaj bioarheologije za sveobuhvatna
proučavanja prošlih života sve je evidentniji u
arheologiji. U tom smislu, u novom zborniku
radova Bioarheološke sekcije Srpskog arheo-
loškog društva, prikupljeni su radovi koji se
bave markerima okupacionog stresa, kao i dru-
gi radovi, metodološke prirode i studije slučaja
jugoistočne Evrope i Iberijskog poluostrva.
Bioarheološka sekcija, nastala iz potrebe
da se rezultati rada bioarheoloških istraživanja
predstave široj arheološkoj javnosti, kao i da
se pokrene diskusija o metodološkim i drugim
problemima sa kojima se različiti stručnjaci su-
sreću u radu, ove, 2017. godine proslavlja svoju
šestu godinu postojanja i šesti skup u okvirima
godišnjih skupova Srpskog arheološkog druš-
tva. Sve veći odziv stručnjaka ne samo iz Srbije,
već i iz inostranstva i sve veći broj predstavlje-
nih radova, pokazuju značaj koji bioarheologija
ima za šira arheološka proučavanja svih peri-
oda.
Radovi u ovom zborniku delom proističu
iz skupova održanih u okviru Bioarheološke
sekcije Srpskog arheološkog društva, posebno
tematske sesiјe Markeri okupacionog stresa kao
pokazatelji socijalnih, ekonomskih i polnih razlika
u društvu, kao i sa opšte sesije.
Markeri okupacionog stresa koji se javljaju
na osteološkom materijalu označavaju sve pro-
mene koje su nastale kao posledica kontinuira-
nog dejstva neke sile na zube, pojedinačne kosti
ili čitave grupe kostiju. U dosadašnjoj literaturi
ovaj je termin najčešće upotrebljavan da označi
morfološke promene na kostima koje su nasta-
le kao posledica dejstva mišićne sile na mestu
gde se mišić pripaja za kost. Međutim, markeri
okupacionog stresa javljaju se u znatno razno-
vrsnijim oblicima. U bioarheološoj literaturi
predstavljeni su i slučajevi morfoloških prome-
na na mestima pripoja ligamenata i tetiva, razni
deformiteti na zubima nastali nemastikatornim
aktivnostima, deformiteti različitih kostiju kao
posledica nošenja teškog tereta (npr. deformi-
teti parijetalnih kostiju nastali usled nošenja te-
reta na glavi, deformiteti na klavikulama, ska-
pulama i kičmenim pršljenovima usled nošenja
teške vojne opreme, deformiteti u ramenom
zglobu i gornjim ekstremitetima kao posledica
čestog korišćenja oružja, recimo luka i strele ili
mača, deformiteti karličnih i butnih kostiju kod
konjanika, itd.), ali i patoloških stanja koje su
prouzrokovale neke konkretne aktivnosti poje-
dinaca (npr., pojava torus auditivus-a kod lju-
di koji su usled nekih poslova dugo boravili u
hladnoj vodi, reumatoidnog artritisa na šakama
kod pralja, Šmorlovog defekta kod ljudi koji su
nosili teške terete, itd). Pored istraživanja koja
za cilj imaju interpretaciju svakodnevnog živo-
ta i navika pojedinaca, odnosno čitavih arheo-
loških populacija, najveći izazov za istraživače
svakako predstavlja rešavanje problema koji se
tiču same definicije ovih markera, postavlja-
2 NA­TA­ŠA MI­LA­DI­NO­VIĆ-RAD­MI­LO­VIĆ i KSENIJA ĐUKIĆ
nje granice između njih i paleopatologije, kao i
odabir adekvatnih makroskopskih i mikroskop-
skih metoda i sistema koje će koristiti tokom
svojih analiza.
Problemima identifikacije i interpretacije
markera okupacionog stresa bavi se nekoli-
ko radova, i to sa dosta raznovrsnih aspekata.
Uglavnom se tiču istorijskih perioda, od toga
radovi S. Petković i S. Stojanović obrađuju rim-
ski period, dok K. Đukić analizira avarsku ne-
kropolu Čik. K. Zelić dala je opšti pregled atri-
cije i abrazije zuba.
Studije slučaja opet pokazuju raznovrsnost
tema koje uključuju i bioarheološke podatke
i na koje se sve načine različiti pristupi mogu
koristiti u tumačenju prošlosti. Osim rada D.
Vulović i N. Miladinović-Radmilović koji pri-
kazuje materijal iz Sirmiuma, u ovom zborniku
se našlo i nekoliko studija slučaja iz Španije, iz
srednjovekovnog i kasnijih perioda. Pored toga,
ima i radova metodološke prirode – N. Miladi-
nović-Radmilović nastavlja sa predlaganjem
standardizovane metodologije obrade huma-
nog osteološkog materijala.
Usko-specifični antropološki projekti još
uvek su retkost u našem regionu, ali nam je
zadovoljstvo da predstavimo prve rezulate pro-
jekta Izrada finalne dokumentacije i obezbeđiva-
nje trajnog i bezbednog skladištenja osteološkog
materijala sa ranijih antropoloških istražiavanja
u Sirmijumu.
U budućnosti će se, nadamo se, ovaj trend
rastućeg značaja bioarheologije nastaviti. Inte-
resantne studije i značajni metodološki radovi
ponovo će pronaći svoje mesto u okviru radova
Bioarheološke sekcije. I, na kraju, ali ne naj-
manje važno, htele bismo da se zahvalimo svim
kolegama koji su podržali naš rad i pratili naša
izlaganja na skupovim. Posebnu zahvalnost du-
gujemo kolegama iz Arheološkog i Anatomskog
instituta, i članovima Srpskog arheološkog
društva.
Bioarheologija na Balkanu. Markeri okupacionog stresa i druge studije. 45

SLUČAJEVI PATELLAE BIPARTITAE IZ SREMSKE MITROVICE (SIRMIUM)

DRAGANA VULOVIĆ1 i NATAŠA MILADINOVIĆ-RADMILOVIĆ2

Beograd
1

e-mail: dragana.vulovic@gmail.com
2
Arheološki institut, Beograd
e-mail: miladinovic.radmilovic@gmail.com

Apstrakt: U tekstu će biti prikazana anatomska varijacija patella bipartita na humanom osteološkom materija-
lu sa antičkih lokaliteta u Sremskoj Mitrovici (Sirmium). Biće reči o etiologiji anatomske varijacije, o njenim
varijantama, terminologiji u literaturi, kao i o učestalosti i distribuciji same pojave. Anatomska varijacija
patella bipartita predstavlja zaseban osifikacioni centar na pateli. Iz tog osifikacionog centra može se razviti
jedna kost ili više manjih na superiorno-lateralnoj ivici patele. Nastala kost, ili kosti, mogu čak delimično ili u
potpunosti srasti sa patelom. Trebalo bi biti krajnje oprezan prilikom interpretacije da se ova anatomska vari-
jacija ne protumači pogrešno kao zalečena fraktura patele. Takođe, ukoliko je patela sa ovakvom anatomskom
varijacijom prisutna u arheološkom materijalu, treba voditi računa da se njeni nesrasli delovi prepoznaju i
pravilno identifikuju.

Ključne reči: patella bipartita, Sirmium, antički period, I–V vek

Abstract: This paper will give an overview of the anatomic variation patella bipartita on human osteological
material from the antique site of Sremska Mitrovica (Sirmium). We will discuss the etiology of this anatomic
variation, its’ variations, terminology in scientific papers, as well as the frequency and distribution of this
occurrence. The anatomic variation patella bipartita represents a separate ossification centre on the patella.
From this ossification centre, one or more smaller bones can be developed on the superior-lateral edge of the
patella. A bone, or bones, created this way, can coalesce, fully or partially, with the patella. One should be
extremely careful in the interpretation, so as not to make the mistake of interpreting this anatomic variation
as a healed fracture of the patella. Also, if a patella with this anatomic variation is present in the archeological
material, one should take special care to recognize and properly identify its’ non-coalesced parts.

Keywords: patella bipartita, Sirmium, Antiquity, 1st–5th century

Čašica (patella) – mala kost, trouglastog oblika,
koja ulazi u sastav kolenog zgloba, a nalazi se
ispred donjeg okrajka butne kosti i neposredno
iznad kostiju potkolenice. Razvija se u završnoj
tetivi četvoroglavog mišića buta (m. quadriceps
femoris) i predstavlja najveću sezamoidnu kost
kod čoveka (Mijač i dr. 2008: 190–191). Na pa-
teli razlikujemo dve strane (prednju i zadnju),
dve bočne ivice (spoljašnju i unutrašnju), gor-
nju ivicu (baza) i vrh patele, koji je usmeren
naniže (Slike 1 i 2). Prednja strana (facies an-
terior) patele je potkožna, dok je zadnja, zglob-
na strana (facies articularis patelae) prekrivena
hrskavicom, koja se zglobljava sa odgovaraju-
ćom površinom na distalnom okrajku femura
(facies patellaris femoris). S obzirom na to da
46 DRAGANA VULOVIĆ i NATAŠA MILADINOVIĆ-RADMILOVIĆ

Slika 1. Desna patela: A) posmatrana anteriorno; B) pripoji na anteriornoj strani; C) posmatrana posteriorno
(Jovanović et al. 2008: 102, Slike 197–199)
Figure 1. Right patella: A) anterior view; B) attachments on the anterior side; C) posterior view
(Jovanović et al., 2008: 102, Slike 197-199)

Slika 2. Zglob kolena: A) posmatran anteriorno; B) posmatran lateralno

(Спасовски 2009: 123, Слика 125; 124, Слика 128)
Figure 2. Knee joint: A) anterior view; B) lateral view (Spasovsky 2009: 123, Слика 125; 124, Слика 128)
 SLUČAJEVI PATELLAE BIPARTITAE IZ SREMSKE MITROVICE (SIRMIUM) 47

Slika 3. A) normalna patela; razdeljena patela: B) vastus notch; C) patella bipartita; D–H) veoma retke atipične varijacije;
I) veoma retka dvostruka patela (Barnes 2012: 172, Figure F-3.2.1)
Figure 3. A) normal patella; segmented patella: B) vastus notch; C) patella bipartita; D–H) very rare atypical variations; I)
very rare duplicate patella (Barnes 2012: 172, Figure F-3.2.1)

se zglobna površina na femuru nalazi između
prednjih strana kondila i olučasto je udubljena,
i zadnja strana patele ima vertikalno ispupčenje
(linea eminens patellae), koje deli spoljašnje i
unutrašnje polje zglobne površine (Спасовски
2009: 114).
Funkcija same patele je veoma specifična i
zahtevna. Ona zapravo služi kao tаčka oslonca
za pokret u kolenu. Pomoću hrskavice na svo-
joj donjoj strani ona klizi po natkolenoj kosti,
omogućavajući na taj način pokret. Ceo proces
je sličan klackalici, gde bi patela bila veza iz-
među same klackalice i postolja. Svaki korak,
čučanj, trčanje, skok, doskok, ili pak ustajanje
ili sedanje u stolicu odvija se mahom preko nje.
Hrskavica, čijim okoštavanjem nastaje pa-
tela, pojavljuje se sredinom 3. meseca posle ro-
đenja. Patela okoštava između 3. i 6. godine ži-
vota (Mijač i dr. 2008: 191). Sekundarni centri
okoštavanja se javljaju oko 12. godine (prema
nekim autorima, između 8. i 12. godine). Kod
dece, u 77% slučajeva patela okoštava iz jednog
48 DRAGANA VULOVIĆ i NATAŠA MILADINOVIĆ-RADMILOVIĆ
Slika 4. Klasifikacija patellae bipartitae koju je predložio
Saupe (1921) (prema Kose et al. 2015: 1109, Fig. 1.)
Figure 4. Bipartite patella classification described by
Saupe (1921) (according to Kose et al. 2015: 1109, Fig. 1.)
centra, a u 23% slučajeva iz dva ili više centara
(Green 1975). Sekundarni osifikacioni centri se
uglavnom nalaze na superiorno-lateralnoj stra-
ni patele.
PATELLA BIPARTITA
Anatomsku varijaciju patella bipartita prvi put
je opisao 1883. godine Vencel Gruber – Wenzel
Gruber (Gruber 1883). Ona predstavlja zaseban
osifikacioni centar na pateli, iz koga se može
razviti jedna ili više manjih kostiju (Ander-
son 2002: 298). Uglavnom se pojavljuje samo
jedan zaseban osifikacioni centar, dok je više
njih retkost (Barnes 2012: 171). Nastala kost,
ili kosti, mogu čak delimično ili u potpunosti
srasti fibrohrskavicom sa patelom ili ostati
potpuno odvojene od tela patele (Green 1975;
Barnes 2012: 171). Ova anatomska varijacija
prepoznatljiva je u savremenoj ortopedskoj i
radiološkoj literaturi, dok se u bioarheološkoj
ređe spominje, bilo zbog manje učestalosti, bilo
zbog neprepoznatljivosti same varijacije (Slika
3). Učestalost ove pojave je 2–3%, a bilateral-
no se javlja u 50% slučajeva (George 1935). U
kliničkom istraživanju, patella bipartita se češće
javlja kod muškaraca nego kod žena, možda
zato što se muškarci češće javljaju sa povre-
dama kolena. Moguće je da je otkriće ove vari-
jacije zapravo slučajan nalaz.
KLASIFIKACIONI SISTEM
Saupe (1921) prvi je predložio klasifikacioni
sistem i izdvojio tri varijacije patella bipartita
prema poziciji osifikacionog centra na pateli:
• tip I – osifikaciono mesto se nalazi na inferi-
ornom delu patele i ima učestalost od 5%;
• tip II – osifikaciono mesto se nalazi na late-
ralnom delu patele i ima učestalost od 20%;
• tip III – osifikaciono mesto se nalazi na su-
periorno-lateralnom delu patele i ima uče-
stalost od 75% (Slika 4).
Ohaši et al. (Oohashi et al. 2010) predloži-
li su nov klasifikacioni sistem, koji se odnosi i
na lokaciju osifikacionog centra i na broj fra-
gmenata dodatnih koščica. Oni su tvrdili i da ne
postoji sekundarni osifikacioni centar na infe-
riornom delu patele već da je reč o bolesti Sin­
ding–Larsen–Johanson (Sinding–Larsen–Johan­
s­­­son), te su izbacili Saupov tip I iz klasifikacije
i uključili dva podtipa koji se odnose na prisut-
nost više od dve dodatne koščice (tripartite pa-
tella) (Slika 5).
Vastus notch je anatomska varijacija koja
se, takođe, javlja na superiorno-lateralnoj ivi-
ci patele (Slika 3). Superior-lateral vastus notch
(poznat i kao emarginated patella) predstavlja
nedostatak osifikacije datog segmenta. Ova po-
java na pateli ima glatke ivice nasuprot grubim
ivicama fibrohrskavičave veze između dodatne
koščice i tela patele (Anderson 2002: 300; Bar-
nes 2012: 171).
 SLUČAJEVI PATELLAE BIPARTITAE IZ SREMSKE MITROVICE (SIRMIUM) 49

Slika 5. Nova klasifikacija patellae bipartitae koju su predložili Oohashi et al. 2010 (prema Kose et al. 2015: 1109, Fig. 2.)
Figure 5. Bipartite patella classification described by Oohashi et al. 2010 (after Kose et al. 2015: 1109, Fig. 2.)

Slika 6. Lokacija Sirmijuma na karti, sa položajem Republike Srbije u Evropi; Sirmijum u IV veku, idealna rekonstruk-
cija (Jeremić, 2004: 11, fig. 12)
Figure 6. Location of Sirmium on the map, with the position of the Republic of Serbia in Europe; Sirmium during the
4th century, an ideal reconstruction (Jeremić, 2004: 11, fig. 12)

Termin dupla, dvostruka ili udvojena pa-
tela (double patella, duplicate patella) označava
stanje u kome je kost, patela, podeljena na su-
periorni i inferiorni deo (Slika 3). Dupla patela
nastaje usled dupliranja segmenta patele, gde je
superiorni deo veći i, ako u potpunosti preklapa
manji deo, onda kao rezultat nastaje anteriorna
i posteriorna patela (Anderson 2002: 301; Bar-
nes 2012: 171).
50 DRAGANA VULOVIĆ i NATAŠA MILADINOVIĆ-RADMILOVIĆ

Tabla I: 1 i 2) leva patela, posmatrana sa anteriorne i posteriorne strane (odrasla osoba, muškog pola, nepoznate starosti
(Sirmijum, lokalitet 76, Grob 6 (I)); 3) desna i leva patela, posmatrane sa anteriorne strane (odrasla osoba, ženskog pola,
nepoznate starosti (Sirmijum, lokalitet 76, Grob 6 (II))
Plate I: 1 and 2) left patella, anterior and posterior view (adult, male, unknown age (Sirmium, site No. 76, Grave 6 (I));
3) right and left patella, anterior view (adult, female, unknown age (Sirmium, site No. 76, Grave 6 (II))
 SLUČAJEVI PATELLAE BIPARTITAE IZ SREMSKE MITROVICE (SIRMIUM) 51

Tabela 1. Polna i starosna struktura individua starijih od 7 godina sahranjenih na lokalitetima u Sirmijumu
(period I–V veka)
Table 1. Sex and age distribution of individuals older than 7 years buried on sites in Sirmium (period 1st–5th century)

INDIVIDUALNA MUŠKI NEUTVRĐENI

ŽENSKI POL
STAROST POL POL UKUPNO
7,5 – 8 godina 1 - 2 3
8,5 – 9 godina 1 - 2 3
INFANS II

9,5 – 10 godina 2 - - 2
10,5 – 11 godina 1 - 2 3
11,5 – 12 godina 1 - 1 2
12,5 – 13 godina 2 1 1 4
13,5 – 14,5 godina - 1 2 3
NEPOZNATA STAROST 2 - 12 14
UKUPAN BROJ
10 2 22 34
DEČJIH INDIVIDUA
JUVENILIS I ( 15-18 godina ) 5 3 7 15
JUVENILIS II ( 19-22 godina ) - 1 5 6 2 5 7 12
ADULTUS I ( 23-30 godina ) 20 18 4 42
ADULTUS II ( 31-40 godina ) 29 3 9 4 - - 38 7
MATURUS I ( 41-50 godina ) 11 9 - 20
MATURUS II ( 51-60 godina ) 6 5 - - - - 6 5
SENILIS I ( 61-70 godina ) 2 2 - 4
SENILIS II ( 71 i više god. ) - - - - - - - -
NEPOZNATA STAROST 45 26 30 101
UKUPAN BROJ JUVEN. I
ODRASLIH INDIVIDUA 127 82 48 257
UKUPAN
BROJ INDIVIDUA 137 84 70 291

ETIOLOGIJA sa anteriorne strane kolena ili sa strane gde se

Etiologija ove anatomske varijacije nije sasvim
poznata. Kao potencijalni uzročnici navode se
pseudoartroza, osteohondritis i anomalije u ra-
zvoju (što je najverovatnije).
Fibrohrskavičavo tkivo ostaje između pate-
le i dodatne kosti. Ponavljajući i česti mehanič-
ki stresovi, usled sportskih i fizičkih aktivnosti
ili direktne traume, pritiskaju hrskavicu i uzro-
kuju bol u kolenu. Direktan uzrok bola izaziva
pokretljivost u sinhondrozi (prolazni spoj ko-
stiju izgrađen od hilijalne hrskavice) između
fragmenta i patele. On je uglavnom lokalizovan
nalazi okoštali fragment. Bol se povećava sa ak-
tivnošću i vežbanjem, tako da često kod indivi-
dua sa ovom varijacijom dolazi do atrofije m.
quadriceps-a – individua, takoreći, štedi nogu i
ograničava pokrete kako bi izbegla bol.
POPULACIONE RAZLIKE
U arheološkom materijalu na ovakvu ana-
tomsku varijaciju se retko nailazi. Tako je, na
primer, u velikom uzorku srednjovekovnih
skeleta iz Kenterberija (Canterbury) ova va-
rijacija konstatovana kod samo jedne odrasle
52 DRAGANA VULOVIĆ i NATAŠA MILADINOVIĆ-RADMILOVIĆ

Tabela 2. Dečje, juvenilne i odrasle osobe kod kojih su očuvane patele

Table 2. Children, juvenile and adults with preserved patellae

POLNA INDIVIDUALNA DESNA LEVA D: PATELLA L: PATELLA

PRIPADNOST STAROST PATELA PATELA BIPARTITA BIPARTITA
DEČJE INDIVIDUE
muški 13 godina - + - -
JUVENILNE INDIVIDUE
muški oko 18 godina + + - -
ženski 16 godina + - - -
ODRASLE INDIVIDUE
muški 33–42 godine + - - -
muški neutvrđena - + - +
muški neutvrđena + - - -
muški 36 godina + + - -
muški 35 godina + + - -
muški 35–45 godine + + - -
muški 35–45 godine + + - -
muški 46 godina + - - -
ženski neutvrđena + + + +
ženski 35–40 godine - + - -
ženski 33–35 godine + - - -
ženski neutvrđena + + - -
ženski neutvrđena + + - -
ženski neutvrđena - + - -
ženski oko 30 godina - + - -
neutvrđen neutvrđena - + - -
neutvrđen neutvrđena + - - -
neutvrđen neutvrđena + - - -
neutvrđen neutvrđena - + - -

individue muškog pola, nepoznate starosti (An-
derson and Andrews 2001). Do sada, najveća
učestalost je zabeležena u kosturnici plemena
Irokezi u Kanadi (Canadian Iroquois ossuary) iz
oko 1400. godine, i iznosi 8% (Anderson 1964).
Kod savremene turske populacije, učestalost
ove varijacije je 1,22% (11/897) (Kose et al.
2015: 1110).
UČESTALOST PATELLAE BIPARTITAE KOD
STANOVNIKA SIRMIJUMA
Cilj ovog rada je ispitivanje učestalosti i dis-
tribucije patellae bipartitae na analiziranim
nalazištima iz Sirmijuma I–V veka (Slika 6).
Ukupan broj analiziranih individua iz ovog
perioda sa 29 lokaliteta iznosio je 334 individue
(Miladinović-Radmilović 2011). S obzirom na
to da se hrskavica, čijim okoštavanjem nastaje
patela, kao što je već istaknuto, pojavljuje sredi-
nom 3. meseca posle rođenja, i da patela okošta-
va iz nekoliko centara koji se javljaju između 3.
i 6. godine života, koji se ubrzo zatim spajaju iz-
građujući potpunu kost, naš uzorak smo mora-
li, izbegavajući dečje individue mlađe od sedam
godina, da ograničimo na 291 individuu (Tabela
1). Kod svega 22 individue je makar jedna pate-
la bila sačuvana za ovu analizu (Tabela 2).
 SLUČAJEVI PATELLAE BIPARTITAE IZ SREMSKE MITROVICE (SIRMIUM)
Patella bipartita nije pronađena kod dečjih i
juvenilnih individua u Sirmijumu. Varijacija je
uočena kod samo dve odrasle osobe, i to na lo-
kalitetu 76 u grobu 6. Kod I individue (odrasla
osoba muškog pola, nepoznate starosti) ana-
tomska varijacija je bila na superiorno-lateral-
nom delu leve patele (unilateralno (?)) (Tabla I,
1, 2).1 Kod II individue (odrasla osoba ženskog
pola, nepoznate starosti) ta varijacija je bila na
superiorno-lateralnom delu obe patele (bila-
teralno) (Tabla II, 3). U oba slučaja odvojeni
segmenti patela nisu pronađeni u osteološkom
materijalu.
Ukupna učestalosti patellae bipartitae kod
odraslih osoba, kod kojih je sačuvana pate-
la, iznosila je 10,52% (2/19), odnosno 14,29%
(1/7) kod ženskih i 12,5% (1/8) kod muških in-
dividua (Tabela 2).
ZAKLJUČNA RAZMATRANJA
Prilikom interpretacije i analize patellae bipar-
titae trebalo bi biti oprezan. Prisustvo nesra-
slih delova pogrešno se može protumačiti kao
zalečena fraktura patele. Ukoliko su obe pate-
le prisutne u skeletnom materijalu, trebalo bi
imati u vidu da se traumatske povrede javljaju
uglavnom unilateralno, a anatomska varijacija
patella bipartita bilateralno. Kod zalečene frak-
ture uočava se i prisustvo kalusa. Takođe, uko-
liko je patela sa ovom anatomskom varijacijom
prisutna u arheološkom materijalu, treba vodi-
ti računa o tome da se njihovi nesrasli delovi
prepoznaju i pravilno identifikuju.
Kao što se vidi u priloženom tekstu, ana-
tomska varijacija patella bipartita nije toliko
česta pojava. Ukupna učestalost patellae bipar-
titae u Sirmijumu u periodu I–V veka iznosila
je 9,09% (2/22). Kada se ovaj procenat uporedi
sa ostalim, prethodno pomenutim ispitivanim
populacijama, vidimo da je u Sirmijumu uče-
stalost patellae bipartitae bila prilično visoka.
Međutim, s obzirom na to da je dostupan uzo-
1 Desna patela nije bila sačuvana u humanom osteološ-
kom materijalu, tako da se kod ove osobe varijacija
patella bipartita mogla javiti i bilateralno.
53
rak bio veoma mali, potrebno je biti obazriv
u interpretaciji učestalosti ove varijacije kod
stanovnika antičkog Sirmijuma i dobijene re-
zultate posmatrati sa izvesnom dozom rezerve.
Tekst je rezultat projekata Romanizacija, urbanizacija i
transformacija urbanih centara civilnog, vojnog i reziden-
cijalnog karaktera u rimskim provincijama na tlu Srbije
(br. 177007) i Procesi urbanizacije i razvoja srednjove-
kovnog društva (br. 177021) Ministarstva prosvete, nau-
ke i tehnološkog razvoja Republike Srbije.
BIBLIOGRAFIJA
Anderson, J. E. 1964. The people of Fairty: an osteological
analysis of an Iroquois ossuary. Bulletin of the Na-
tional Museum of Canada 193: 28–129.
Anderson, T. 2002. A Bipartite Patella in a Juvenile from a
Medieval Context. International Journal of Osteoar-
chaeology 12: 297–302.
Anderson, T. and Andrews, J. 2001. The human remains.
In St Gregory’s Priory Northgate, Canterbury. Exca-
vations 1988–1991, Hicks, M., Hicks, A. Canterbury
Archaeological Trust Ltd: Canterbury 338–370.
Aufderheide, A. C., Rodríguez-Martín, C. and Langsjoen,
O. 1998. The Cambridge Encyclopaedia of Human
Paleopathology. Cambridge: University Press.
Barnes, E. 2012. Atlas of developmental field anomalies of
the human skeleton: a paleopathology perspective.
Wiley-Blackwell, John Wiley & Sons, Inc., Hoboken,
New Jersey.
Green, L. T. 1975. Painful bipartite patellae – a case re-
port of three cases. Clinical Orthopaedics and Related
Research 110: 197–200.
George, R. 1935. Bilateral bipartite patellae. British Jour-
nal of Surgery22: 555–560.
Gruber, W. 1883. In Bildungsanomalie mit Bildungshem-
mung begründete Bipartition beider Patellae eines
jungen Subjektes. Virchows Archive 94: 358–361.
Jeremić, М. 2004. L’Hippodrome de Sirmium à la lumière
de nouvelles recherches. Mélanges d’Antiquité Tar-
dive 5: 1–15. Studiola in honorem Noël Duval. Col-
lection Bibliothèque de l’Antiquité Tardive. Paris:
Brepols publishers 2004.
Jovanović, S. et al. 2008. Anatomski atlas za studente me-
dicine i stomatologije. 13. izdanje. Beograd: Naučna
KMD.
54 DRAGANA VULOVIĆ and NATAŠA MILADINOVIĆ-RADMILOVIĆ
Kose, O., Eraslan, A., Ergun, A., Egerci, O. F. and Ercan, E.
C. 2015. Prevalence of Bipartite Patella in Turkish
Population. Analysis of Bilateral Knee Radiographs
in 897 Subjects. International Journal of Morphology
33(3): 1108–1113.
Mijač, M., Blagotić, M., Đorđević, Lj. i Teofilovski-Parap-
id, G. 1998. Anatomija čoveka, Osteologija za stu-
dente medicine. Šesto izdanje. Beograd: Savremena
administracija.
Miladinović-Radmilović, N. 2011. Sirmium – Necropolis.
Beograd: Arheološki institut, Sremska Mitrovica:
Blago Sirmijuma.
Oohashi, Y., Koshino, T. and Oohashi, Y. 2010. Clinical
features and classification of bipartite or tripartite
Summary
CASES OF PATELLAE BIPARTITAE FROM SREMSKA MITROVICA (SIRMIUM)
DRAGANA VULOVIĆ and NATAŠA MILADINOVIĆ-RADMILOVIĆ
The kneecap (patella) is a small bone, triangu-
lar in shape, which is part of the knee joint, and
it is located under the lower end of the femur
and just above the shin bone. It is imbedded in
the final tendon of the four-headed thigh mus-
cle (m. quadriceps femoris) and it is the largest
sesamoid bone in humans. There are two sur-
faces of the cap (anterior and posterior), two
lateral borders (outer and inner), upper edge
(basis) and the apex of patella, facing down-
wards (Figures 1 and 2). The function of pa-
tella is very specific and demanding. It serves,
in fact, as a point of support for the motion of
the knee. With the aid of cartilage on its’ lower
side, it slides up and down the thigh bone, thus
enabling motion. It is used every time we take
a step, squat, run, jump, land, or even get up or
sit down on a chair.
The cartilage, which ossifies and thus cre-
ates the kneecap, appears in the middle of the
third month after birth. Patella ossifies between
the third and the sixth year of life. Secondary
ossification centres appear around the age of
12 (according to certain authors, between the
patella. Knee Surgery, Sports Traumatology, Arthros-
copy 18(11): 1465–1469.
Ortner, D. J. 2003. Identification of Pathological Conditions
in Human Skeletal Remains (second edition). Am-
sterdam, Boston, London, New York, Oxford, Pariz,
San Diego, San Francisco, Singapure, Sydney, To-
kyo: Academic Press.
Roberts, C. and Manchester, K. 2005. The Archaeology od
Disease. New York.
Saupe, H. 1921. Beitrag zur patella partita. Forschr Geb
Roentg 28: 37–41.
Спасовски, Д. 2009. Функционална анатомија човека.
Excelsior, Нови Београд.
age of 8 and 12). In children, in 77% of cases
the patella ossifies from one centre, and in 23%
of cases from two or more centres. Secondary
ossification centres are usually located on the
superior-lateral side of the patella.
The anatomic variation patella bipartita was
described for the first time in 1883 by Wenzel
Gruber. It represents a separate ossification
centre on the patella, from which one or sever-
al small bones can be developed. It usually ap-
pears as just one separate ossification centre,
while several of those centres are a rarity. The
bone, or bones, created this way, can coalesce
partially or completely to the patella via fibro-
cartilage or remain completely separate from
the body of patella (Figure 3). The frequency of
this occurrence is 2–3%, and it occurs bilater-
ally in 50% of the cases.
Saupe (1921) was the first one to suggest a
classification system, and he separated three
variations of patella bipartita according to the
position of the ossification centre on the patel-
la:
• type I – ossification place is located on the
 CASES OF PATELLAE BIPARTITAE FROM SREMSKA MITROVICA (SIRMIUM)
inferior part of the patella, with the fre-
quency of 5%;
• type II – ossification place is located on the
lateral part of the patella, with the frequen-
cy of 20%;
• type III – ossification place is located on the
superior-lateral part of the patella, with the
frequency of 75% (Figure 4).
Oohashi et al. (2010) suggested a new clas-
sification system, based on both the location of
the ossification centre and the number of frag-
ments of additional bones. They claimed that
there is no such thing as a secondary ossifica-
tion centre on the inferior part of the patella,
and that it was, in fact, Sinding-Larsen-Johans-
son disease, so they eliminated Saupe’s type I
from the classification and added two subtypes,
based on the presence of more than two addi-
tional small bones (tripartite patella) (Figure 5).
Vastus notch is an anatomic variation which
also occurs on the superior-lateral edge of pa-
tella (Figure 3). Superior-lateral vastus notch
(also known as emarginated patella) represents
an absence of ossification of the given segment.
This occurrence on patella has smooth edges,
unlike the rough edges of the fibro-cartillous
connective tissue between the additional bone
and the body of the patella.
Double patella (duplicate patella) denom-
inates the state in which the bone, patella, is
split into a superior and an inferior part (Fig-
ure 3). Double patella is created as a result of
the doubling of the segments of patella, where
the superior part is larger and, if it covers the
lower part completely, then an anterior and a
posterior patellae are formed as a result.
The etiology of this anatomic variation is
not completely known. Pseudoarthrosis, os-
teochondritis and development anomalies in
development phase (that one being the most
likely) are listed as possible causes. Fibrocarti-
liginous tissue remains between the patella and
the additional bone. Repetitive and common
mechanical stress, due to sportive or physical
activities or due to direct trauma, create pres-
sure on the cartilage and cause pain in the knee.
The direct cause of pain is the reason that mo-
55
bility occurs in the synhondrose between the
fragments and the patella. It is usually local-
ized on the anterior side of the knee or the side
where the ossified fragment is. Pain increases
with activity and exercises, so the atrophy of
m. quadriceps is common for individuals with
this variation – those individuals try to spare
the leg and they limit their movements so as to
avoid pain.
This anatomic variation is seldom in the
archaeological material. Thus, for example, in
the large sample of medieval skeletons from
Canterbury, this variation was diagnosed in
only one adult individual, male, of unknown
age. Up to today, the greatest frequency was re-
corded in the Canadian Iroquois ossuary from
ca 1400, and it is 8%. With the contemporary
Turkish population, the frequency of this vari-
ation is 1.22%.
The goal of this paper is the examination of
frequency and distribution of patellae bipartitae
on the analysed sites from Sirmium from the
1st to the 5th century (Figure 6). The total num-
ber of analysed individuals from this period
was 334 individuals from 29 sites. Considering
the fact that cartilage, which ossifies into pa-
tella, as we pointed out already, appears during
the middle of the third month after birth, and
that the patella is ossified from several centres
which appear between the third and the sixth
year of life, which coalesce soon afterwards,
forming a complete bone, our sample had to be
limited to 291 individual (Table 1), because we
eliminated children individuals younger than
seven. For only 22 individuals we had at least
one patella preserved for this analysis (Table 2).
Patella bipartita wasn’t found in any children or
juvenile individuals at Sirmium. The variation
was recorded in only two adult individuals, on
site 76, grave 6. Individual I (adult male indi-
vidual, unknown age) had this anatomic varia-
tion on the superior-lateral part of the left pa-
tella (unilateral (?)) (Table I, 1, 2).1 Individual
1 The right patella wasn’t preserved in the human oste-
ological material, therefore, the variation patella bi-
partita could have been bilateral in this individual.
56 DRAGANA VULOVIĆ and NATAŠA MILADINOVIĆ-RADMILOVIĆ
II (adult female individual, unknown age) had
this variation on the superior-lateral part of
both patellae (bilateral) (Table II, 3). In both
cases, the separate segments of patellae were
not found in the osteological material. The to-
tal frequency of patellae bipartitae in adult in-
dividuals, with patellae preserved, was 10,52%
(2/19), i.e. 14,29% (1/7) in female and 12,5%
(1/8) in male individuals (Table 2).
One should be careful during the inter-
pretation and analysis of patellae bipartitae.
The presence of non-coalesced parts can be
mistakenly interpreted as a healed patella
fracture. If both the patellae are present
in the skeletal material, one should keep
in mind that traumatic injuries usually oc-
cur unilaterally, and the anatomic variation
patella bipartita bilaterally. The presence
of callus is also noticeable on healed frac-
tures. Also, if a patella with this anatomic
variation is present in the archaeological
material, one should take great care that
its’ non-coalesced parts be recognized and
properly identified.
As can be seen from this paper, the an-
atomic variation of patella bipartita is not
a very common occurrence. The total fre-
quency of patellae bipartitae in Sirmium in
the period from the 1st to the 5th century
was 9,09% (2/22). When we compare this
percentage to other previously mentioned
populations which were researched, we can
see that the frequency of patellae bipartitae
was rather high in Sirmium. However, con-
sidering the fact that the available sample
was rather small, it is essential that we be
careful in the interpretation of frequency
of this variation with the inhabitants of the
antique Sirmium and that we view the re-
sults obtained with caution.
CIP - Каталогизација у публикацији 
Библиотека Матице српске, Нови Сад 

572:902(497)(082) 

        BIOARHEOLOGIJA na Balkanu : markeri okupacionog stresa i druge

studije / urednici Nataša Miladinović-Radmilović, Ksenija Đukić ; [prevod
na engleski Jelena Vitezović]. - Beograd : Srpsko arheološko društvo ;
Sremska Mitrovica : Blago Sirmiuma, 2017 (Beograd : Studio M). - 206
str. : ilustr. ; 30 cm. - (Radovi Bioarheološke sekcije Srpskog arheološkog
društva) 

Radovi na srp. i engl. jeziku. - Na spor. nasl. str.: Bioarchaeology in the

Balkans. - Tekst štampan dvostubačno. - Str. 1-2: Bioarheologija na
Balkanu / Nataša Miladinović-Radmilović, Ksenija Đukić. - Bibliografija uz
svaki rad. - Rezime na srp. ili engl. jeziku uz svaki rad. 

ISBN 978-86-84457-18-1 

a) Биоархеологија - Балкан - Зборници