34KhuA15 PDF

SuttantapiÔake KhuddakanikÈye
BuddhavaÑsapÈÄiyÈ saÑvaÓÓanÈbh|tÈ
BhadantÈcariyabuddhadattattherena katÈ
MadhuratthavilÈsinÊ nÈma
BUDDHAVA¥SA®®HAKATHŒ
____
Buddhavasse 2552 Marammavasse 1370 AD. 2008

Romanized from Myanmar version published in 1959
© BuddhasÈsana Society
AÔÔhakathÈ Series 34
First published in 2008 by Ministry of Religious Affairs

Yangon, Myanmar
THE PŒ£I ALPHABET
IN BURMESE AND ROMAN CHARACTERS
____
VOWELS
ta tm È Ä £i þÊ Ou OD | {e Mo o
CONSONANTS WITH VOWEL “A”
u ka c kha * ga C gha i ~a
p ca q cha Z ja ps jha Ó Òa
# Ôa X Ôha ! Éa ¡ Éha P Óa
w ta x tha ' da " dha e na
y pa z pha A ba b bha r ma
, ya & ra v la 0 va o sa [ ha V Äa HÑ
VOWELS IN COMBINATION
-m -g = È èd = i èD = Ê -k -K = u -l -L = | a- = e a-m a-g = o
u ka um kÈ ud ki uD kÊ uk ku ul k| au ke aum ko
c kha cg khÈ cd khi cD khÊ ck khu cl kh| ac khe acg kho ...
CONJUNCT-CONSONANTS
uú kka CF ~gha P² ÓÔha "s dhya y’ pla v’ lla
u© kkha pö cca @ ÓÉa "G dhva yÁ pba vs lya
us kya pä ccha PÖ ÓÓa EÅ nta AÇ bbha vS lha
Bud kri ZÆ jja PS Óha EÉ ntva As bya 0S vha
u’ kla Zöß jjha wå tta E¦ ntha jA bra oå sta
uG kva n ÒÒa w¬ ttha E´ nda rÜ mpa ~oå stra
cs khya Í§ Òha wG tva `E´ ndra ræ mpha oé sna
cG khva Íö Òca ws tya E¨ ndha rÁ mba os sya
*¾ gga Íä Òcha Mw tra Eé nna rÇ mbha ó ssa
*¢ ggha ÍÆ Òja '´ dda Es nya r® mma o® sma
*s gya Íöß Òjha '¨ ddha ES nha rs mya oG sva
j* gra ¥ ÔÔa 's dya yÜ ppa rS mha [® hma
uF ~ka | ÔÔha j' dra yæ ppha ,s yya [G hva
cF ~kha × ÉÉa 'G dva ys pya ,S yha V§ Äha
*F ~ga
1 2 3 4 5 6 7 8 9 0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 0
BuddhavaÑsaÔÔhakathÈ
_____
MÈtikÈ PiÔÔha~ka
GanthÈrambhakathÈ ... ... 1

BÈhiranidÈna ... ... 6
AbbhantaranidÈna ... ... 6
1. Ratanaca~kamanakaÓÉavaÓÓanÈ ... ... 6
2. SumedhapatthanÈkathÈvaÓÓanÈ ... ... 85
3. DÊpa~karabuddhavaÑsavaÓÓanÈ ... ... 144
4. KoÓÉaÒÒabuddhavaÑsavaÓÓanÈ ... ... 160
5. Ma~galabuddhavaÑsavaÓÓanÈ ... ... 170
6. SumanabuddhavaÑsavaÓÓanÈ ... ... 184
7. RevatabuddhavaÑsavaÓÓanÈ ... ... 192
8. SobhitabuddhavaÑsavaÓÓanÈ ... ... 199
9. AnomadassÊbuddhavaÑsavaÓÓanÈ ... ... 205
10. PadumabuddhavaÑsavaÓÓanÈ ... ... 211
11. NÈradabuddhavaÑsavaÓÓanÈ ... ... 217
12. PadumuttarabuddhavaÑsavaÓÓanÈ ... ... 226
13. SumedhabuddhavaÑsavaÓÓanÈ ... ... 234
14. SujÈtabuddhavaÑsavaÓÓanÈ ... ... 239
15. PiyadassÊbuddhavaÑsavaÓÓanÈ ... ... 245
16. AtthadassÊbuddhavaÑsavaÓÓanÈ ... ... 254
17. DhammadassÊbuddhavaÑsavaÓÓanÈ ... ... 259
18. SiddhatthabuddhavaÑsavaÓÓanÈ ... ... 263
19. TissabuddhavaÑsavaÓÓanÈ ... ... 267
20. PhussabuddhavaÑsavaÓÓanÈ ... ... 273
21. VipassÊbuddhavaÑsavaÓÓanÈ ... ... 277
ii BuddhavaÑsaÔÔhakathÈ
MÈtikÈ PiÔÔha~ka
22. SikhÊbuddhavaÑsavaÓÓanÈ ... ... 285
23. Vessabh|buddhavaÑsavaÓÓanÈ ... ... 290
24. KakusandhabuddhavaÑsavaÓÓanÈ ... ... 296
25. KoÓÈgamanabuddhavaÑsavaÓÓanÈ ... ... 301
26. KassapabuddhavaÑsavaÓÓanÈ ... ... 307
27. GotamabuddhavaÑsavaÓÓanÈ ... ... 315
D|renidÈnakathÈ ... ... 315
Avid|renidÈnakathÈ ... ... 317
SantikenidÈnakathÈ ... ... 341
28. BuddhapakiÓÓakakathÈ ... ... 348
VemattakathÈ ... ... 348
AvijahitaÔÔhÈnakathÈ ... ... 351
SahajÈtapariccheda, nakkhattaparicchedakathÈ ... ... 351
SadhammatÈkathÈ ... ... 351
AntarÈyikadhammakathÈ ... ... 352
NigamanakathÈ ... ... 353
BuddhavaÑsaÔÔhakathÈya mÈtikÈ niÔÔhitÈ.

KhuddakanikÈya
BuddhavaÑsaÔÔhakathÈ
_____
Namo tassa Bhagavato Arahato SammÈsambuddhassa.
GanthÈrambhakathÈ
AnantaÒÈÓaÑ karuÓÈlayaÑ layaÑ,
Malassa BuddhaÑ susamÈhitaÑ hitaÑ.
NamÈmi dhammaÑ bhavasaÑvaraÑ varaÑ,
GuÓÈkaraÒceva nira~gaÓaÑ gaÓaÑ.
PaÒÒÈya seÔÔho JinasÈvakÈnaÑ,
YaÑ DhammasenÈpati DhammarÈjaÑ.
Apucchi SatthÈramapÈrapÈraguÑ,
Nira~gaÓaÑ ÒÈtigaÓassa majjhe.
SubuddhavaÑsenidha BuddhavaÑso,
VisuddhavaÑsena vinÈyakena.
HatÈvakÈsena1 pakÈsito yo2,
SamÈdhivÈsena3 TathÈgatena.
YÈvajjakÈlÈ avinÈsayantÈ,
PÈÄikkamaÒceva ca PÈÄiyatthaÑ.
KathÈnusandhiÑ4 Sugatassa puttÈ,
YathÈsutaÑyeva samÈhariÑsu.
______________________________________________________________
1. HitÈvakÈsena (Ka) 2. So (SÊ, I)
3. SamÈcitaÑsena (SÊ) 4. GÈthÈnusandhiÑ (Ka)
2 KhuddakanikÈya
Tasseva Sambuddhavaranvayassa,
SadÈ janÈnaÑ savanÈmatassa.
PasÈdapaÒÒÈjananassa yasmÈ,
SaÑvaÓÓanÈnukkamato pavattÈ.
Sakkaccasaddhammaratena Buddha-
SÊhena sÊlÈdiguÓoditena.
ŒyÈcitohaÑ sucirampi kÈlaÑ,
TasmÈssa saÑvaÓÓanamÈrabhissaÑ.
SadÈ janÈnaÑ kalinÈsanassa1,
CiraÔÔhitatthaÑ JinasÈsanassa.
MamÈpi puÒÒodayavuddhiyatthaÑ,
PasÈdanatthaÒca mahÈjanassa.
MahÈvihÈrÈgatapÈÄimagga-
SannissitÈ sa~karadosahÊnÈ.
SamÈsato’yaÑ pana BuddhavaÑsa-
SaÑvaÓÓanÈ hessati sÈrabh|tÈ.
Sotabbar|paÑ pana BuddhavaÑsa-
KathÈya aÒÒaÑ idha natthi yasmÈ.
PasÈdanaÑ BuddhaguÓe ratÈnaÑ,
PavÈhanaÑ pÈpamahÈmalassa.
TasmÈ hi sakkaccasamÈdhiyuttÈ,
VihÈya vikkhepamanaÒÒacittÈ.
SaÑvaÓÓanaÑ vaÓÓayato suvaÓÓaÑ2,
NidhÈya kaÓÓaÑ madhuraÑ suÓÈtha.
Sabbampi hitvÈ pana kiccamaÒÒaÑ,
Sakkacca maccenidha3 niccakÈlaÑ.
SotuÑ kathetumpi budhena yuttÈ,
KathÈ panÈyaÑ atidullabhÈti.
______________________________________________________________
1. KalisÈsanassa (Ka) 2. SuciÓÓaÑ (Ka) 3. SakkaccamaÒÒenidha (Ka)
BuddhavaÑsaÔÔhakathÈ 3
Tattha “BuddhavaÑsasaÑvaÓÓanÈ hessati sÈrabh|tÈ”ti vuttattÈ

BuddhavaÑso tÈva vavatthapetabbo. TatridaÑ vavatthÈnaÑ–ito heÔÔhÈ
kappasatasahassÈdhikesu cat|su asa~khyeyyesu uppannÈnaÑ paÒcavÊsatiyÈ
BuddhÈnaÑ uppannakappÈdiparicchedavasena paveÓivitthÈrakathÈ
“BuddhavaÑso nÈmÈ”ti veditabbo.
SvÈyaÑ kappaparicchedo nÈmaparicchedo gottaparicchedo
jÈtiparicchedo nagaraparicchedo pituparicchedo mÈtuparicchedo
Bodhirukkhaparicchedo dhammacakkappavattanaparicchedo
abhisamayaparicchedo sÈvakasannipÈtaparicchedo aggasÈvakaparicchedo
upaÔÔhÈkaparicchedo aggasÈvikÈparicchedo parivÈrabhikkhuparicchedo
raÑsiparicchedo sarÊrappamÈÓaparicchedo bodhisattÈdhikÈraparicchedo
byÈkaraÓaparicchedo bodhisattapadhÈnaparicchedo Èyuparicchedo
parinibbÈnaparicchedoti imehi PÈÄiyÈ Ègatehi bÈvÊsatiyÈ paricchedehi
paricchinno vavatthito.
PÈÄi-anÈruÄho pana sambahulavÈropettha Ènetabbo. So
agÈravÈsaparicchedo pÈsÈdattayaparicchedo nÈÔakitthiparicchedo
aggamahesiparicchedo puttaparicchedo yÈnaparicchedo
abhinikkhamanaparicchedo padhÈnaparicchedo upaÔÔhÈkaparicchedo
vihÈraparicchedoti dasadhÈ vavatthito hoti.
TaÑ sambahulavÈrampi, yathÈÔÔhÈne mayaÑ pana.
DassetvÈva gamissÈma1, tattha tattha samÈsato.
So evaÑ vavatthito pana–
KenÈyaÑ desito kattha, kassatthÈya ca desito.
KimatthÈya kadÈ kassa, vacanaÑ kena cÈbhato.
SabbametaÑ vidhiÑ vatvÈ, pubbameva samÈsato.
PacchÈhaÑ BuddhavaÑsassa, karissÈmatthavaÓÓananti.
Tattha kenÈyaÑ desitoti ayaÑ BuddhavaÑso kena desito?
Sabbadhammesu appaÔihataÒÈÓacÈrena dasabalena catuvesÈrajjavisÈradena
______________________________________________________________
1. KathessÈma (Ka)
4 KhuddakanikÈya
DhammarÈjena DhammassÈminÈ TathÈgatena SabbaÒÒunÈ

SammÈsambuddhena desito.
Kattha desitoti KapilavatthumahÈnagare NigrodhÈrÈmamahÈvihÈre
paramarucirasandassane devamanussanayananipÈtabh|te ratanaca~kame
ca~kamantena desito.
KassatthÈya ca desitoti dvÈsÊtiyÈ ÒÈtisahassÈnaÑ anekakoÔÊnaÒca
devamanussÈnaÑ atthÈya desito.
KimatthÈya desitoti caturoghanittharaÓatthÈya desito.
KadÈ desitoti BhagavÈ hi paÔhamabodhiyaÑ vÊsativassÈni
anibaddhavÈso hutvÈ yattha yattha phÈsukaÑ hoti, tattha tattheva gantvÈ
vasi. KathaÑ? PaÔhamaÑ vassaÑ Isipatane dhammacakkaÑ1 pavattetvÈ
aÔÔhÈrasa brahmakoÔiyo amatapÈnaÑ pÈyetvÈ BÈrÈÓasiÑ upanissÈya
Isipatane migadÈye vasi. DutiyaÑ vassaÑ RÈjagahaÑ upanissÈya VeÄuvane
mahÈvihÈre. TatiyacatutthÈnipi tattheva. PaÒcamaÑ VesÈliÑ upanissÈya
MahÈvane K|ÔÈgÈrasÈlÈyaÑ. ChaÔÔhaÑ Makulapabbate. SattamaÑ
TÈvatiÑsabhavane. AÔÔhamaÑ Bhaggesu SaÑsumÈragiriÑ upanissÈya
BhesakaÄÈvane. NavamaÑ KosambiyaÑ. DasamaÑ PÈlileyyakavanasaÓÉe.
EkÈdasamaÑ NÈÄÈyaÑ brÈhmaÓagÈme. DvÈdasamaÑ VeraÒjÈyaÑ.
TerasamaÑ CÈliyapabbate. CuddasamaÑ JetavanamahÈvihÈre.
PaÒcadasamaÑ KapilavatthumahÈnagare. SoÄasamaÑ ŒÄavakaÑ dametvÈ
caturÈsÊtipÈÓasahassÈni amatapÈnaÑ pÈyetvÈ ŒÄaviyaÑ. SattarasamaÑ
RÈjagaheyeva. AÔÔhÈrasamaÑ CÈliyapabbateyeva. TathÈ ek|navÊsatimaÑ.
VÊsatimaÑ pana vassaÑ RÈjagaheyeva vasi. Tena vuttaÑ “BhagavÈ hi
paÔhamabodhiyaÑ vÊsativassÈni anibaddhavÈso hutvÈ yattha yattha
phÈsukaÑ hoti, tattha tattheva gantvÈ vasÊ”ti. Tato paÔÔhÈya pana
SÈvatthiÑyeva upanissÈya JetavanamahÈvihÈre ca PubbÈrÈme ca
dhuvaparibhogavasena vasi.
YadÈ pana SatthÈ Buddho hutvÈ BÈrÈÓasiyaÑ Isipatane migadÈye
paÔhamaÑ vassaÑ vasitvÈ vuÔÔhavasso pavÈretvÈ UruvelaÑ gantvÈ tattha
tayo mÈse vasanto tebhÈtikajaÔile dametvÈ bhikkhusahassehi
______________________________________________________________
1. SaÑ 3. 368; Vi 3. 14; Khu 9. 329 piÔÔhÈdÊsu.
kataparivÈro phussamÈsapuÓÓamÈyaÑ RÈjagahaÑ gantvÈ dve mÈse tattheva

vasi, tadÈ BÈrÈÓasito nikkhantassa panassa paÒca mÈsÈ jÈtÈ. Sakalo hemanto
atikkanto. UdÈyittherassa Ègatadivasato sattaÔÔhadivasÈ vÊtivattÈ. So pana
phaggunÊpuÓÓamÈsiyaÑ cintesi “atikkanto hemanto, vasantakÈlo anuppatto,
samayo TathÈgatassa KapilapuraÑ gantun”ti. So evaÑ cintetvÈ
kulanagaragamanatthÈya saÔÔhimattÈhi gÈthÈhi gamanavaÓÓaÑ vaÓÓesi. Atha
SatthÈ cassa vacanaÑ sutvÈ ÒÈtisa~gahaÑ kÈtukÈmo hutvÈ
A~gamagadhavÈsÊnaÑ kulaputtÈnaÑ dasahi sahassehi KapilavatthuvÈsÊnaÑ
dasahi sahassehÊti sabbeheva vÊsatiyÈ khÊÓÈsavasahassehi parivuto
RÈjagahato nikkhamitvÈ divase divase yojanaÑ gacchanto RÈjagahato
saÔÔhiyojanaÑ KapilavatthupuraÑ dvÊhi mÈsehi sampÈpuÓitvÈ tattha ÒÈtÊnaÑ
vandÈpanatthaÑ YamakapÈÔihÈriyaÑ akÈsi. TadÈyaÑ BuddhavaÑso desito.
Kassa vacananti sÈvakapaccekabuddhÈnaÑ asÈdhÈraÓaÑ
SammÈsambuddhasseva vacanaÑ.
KenÈbhatoti ÈcariyaparamparÈya Èbhato. AyaÑ hi SÈriputtatthero
BhaddajÊ Tisso Kosiyaputto Siggavo Moggaliputto Sudatto Dhammiko
DÈsako SoÓako Revatoti evamÈdÊhi yÈva tatiyasa~gÊtikÈlÈ Èbhato, tato
uddhampi tesaÑyeva sissÈnusissehÊti evaÑ tÈva ÈcariyaparamparÈya
yÈvajjakÈlÈ Èbhatoti veditabbo.
EttÈvatÈ–
“KenÈyaÑ desito kattha, kassatthÈya ca desito.
KimatthÈya kadÈ kassa, vacanaÑ kena cÈbhato”ti–
ayaÑ gÈthÈ vuttatthÈ hoti.
NidÈnakathÈ
BÈhiranidÈna
EvaÑ Èbhatassa panassa idÈni atthavaÓÓanÈ hoti, sÈ panÈyaÑ
atthavaÓÓanÈ yasmÈ D|renidÈnaÑ Avid|renidÈnaÑ SantikenidÈnanti imÈni
tÊÓi nidÈnÈni dassetvÈva vaÓÓitÈ suvaÓÓitÈ nÈma hoti. Ye ca naÑ suÓanti,
tehi samudÈgamato paÔÔhÈya viÒÒÈtattÈ suviÒÒÈtÈva hoti, tasmÈ tÈni nidÈnÈni
dassetvÈva vaÓÓayissÈma.
Tattha Èdito paÔÔhÈya tÈva tesaÑ nidÈnÈnaÑ paricchedo veditabbo.
TatrÈyaÑ sa~khepato atthadÊpanÈ–DÊpa~karadasabalassa pÈdam|le
katÈbhinÊhÈrassa mahÈsattassa yÈva VessantarattabhÈvÈ cavitvÈ
Tusitabhavane1 nibbatti, tÈva pavattÈ kathÈ D|renidÈnaÑ nÈma.
Tusitabhavanato cavitvÈ yÈva BodhimaÓÉe sabbaÒÒutaÒÒÈÓappatti, tÈva
pavattÈ kathÈ Avid|renidÈnaÑ nÈma. “EkaÑ samayaÑ BhagavÈ
SÈvatthiyaÑ viharati Jetavane AnÈthapiÓÉikassa ÈrÈme”ti ca, “RÈjagahe
viharati VeÄuvane kalandakanivÈpe”ti ca, “VesÈliyaÑ viharati MahÈvane
K|ÔÈgÈrasÈlÈyan”ti ca evaÑ MahÈbodhimaÓÉe sabbaÒÒutaÒÒÈÓappattito
yÈva parinibbÈnamaÒcÈ etasmiÑ antare BhagavÈ yattha yattha vihÈsi, taÑ
taÑ SantikenidÈnaÑ nÈmÈti veditabbaÑ. EttÈvatÈ sa~khepeneva tiÓÓaÑ
D|rÈvid|rasantikeni dÈnÈnaÑ vasena bÈhiranidÈnavaÓÓanÈ samattÈ hotÊti.
AbbhantaranidÈna
1. Ratanaca~kamanakaÓÉavaÓÓanÈ
IdÈni pana–
1. “BrahmÈ ca lokÈdhipatÊ SahampatÊ,
KataÒjalÊ anadhivaraÑ ayÈcatha.
SantÊdha sattÈ’pparajakkhajÈtikÈ,
Desehi dhammaÑ anukampimaÑ pajan”ti–
Èdinayappavattassa abbhantaranidÈnassa atthavaÓÓanÈ hoti.
______________________________________________________________
1. Tusitapure (Ka)
Ettha “ekaÑ samayaÑ BhagavÈ RÈjagahe viharati VeÄuvane

kalandakanivÈpe”ti-Èdisuttantesu viya “ekaÑ samayaÑ BhagavÈ Sakkesu
viharati KapilavatthusmiÑ NigrodhÈrÈme, atha kho ÈyasmÈ SÈriputto yena
BhagavÈ tenupasa~kami upasa~kamitvÈ BhagavantaÑ BuddhavaÑsaÑ
apucchÊ”ti evamÈdinÈ nayena nidÈnaÑ avatvÈ kasmÈ “brahmÈ ca lokÈdhipatÊ
SahampatÊ, kataÒjalÊ anadhivaraÑ ayÈcathÈ”ti-ÈdinÈ nayena nidÈnaÑ
vuttanti? Vuccate–Bhagavato sabbadhammadesanÈkÈraÓabh|tÈya
brahmuno dhammadesanÈyÈcanÈya sandassanatthaÑ vuttanti.
KadÈyaÑ dhammadesanatthaÑ, ajjhiÔÔho brahmunÈ Jino.
KadÈ kattha ca kenÈyaÑ, gÈthÈ hi samudÊritÈti?
Vuccate–Buddhabh|tassa pana Bhagavato aÔÔhame sattÈhe SatthÈ
dhammadesanatthÈya brahmunÈ ajjhiÔÔho ÈyÈcito. TatrÈyaÑ
anupubbikathÈ–mahÈpuriso kira katÈbhinÊhÈro mahÈbhinikkhamanadivase
vivaÔapÈkaÔabÊbhacchasayanÈsanaceÔikÈ nÈÔakitthiyo disvÈ atÊva
saÑviggahadayo paÔekadesÈvacchannaÑ ChannaÑ ÈmantetvÈ
“arinaravaramanthakaÑ KaÓÉakaÑ1 nÈma tura~gavaramÈharÈ”ti KaÓÉakaÑ
ÈharÈpetvÈ ChannasahÈyo varatura~gamÈruyha nagaradvÈre adhivatthÈya
devatÈya nagaradvÈre vivaÔe nagarato nikkhamitvÈ tÊÓi rajjÈni tena
rattÈvasesena atikkamitvÈ anomasatto AnomÈya nÈma nadiyÈ tÊre ÔhatvÈ
ChannamevamÈha “Channa tvaÑ mama imÈni aÒÒehi asÈdhÈraÓÈni2
ÈbharaÓÈni KaÓÉakaÒca varatura~gamÈdÈya KapilapuraÑ gacchÈhÊ”ti
ChannaÑ vissajjetvÈ asitoraganÊluppalasadisenÈsinÈ sakesamakuÔaÑ
chinditvÈ ÈkÈse ukkhipitvÈ devadattiyaÑ pattacÊvaraÑ gahetvÈ sayameva
pabbajitvÈ anupubbena cÈrikaÑ caramÈno
anilabalasamuddhutatara~gabha~gaÑ asa~gaÑ Ga~gaÑ nadiÑ uttaritvÈ
maÓigaÓaraÑsijÈlavijjotitarÈjagahaÑ RÈjagahaÑ nÈma nagaraÑ pavisitvÈ
tattha issariyamadamattaÑ janaÑ parihÈsento viya ca uddhatavesassa
janassa lajjamuppÈdayamÈno viya ca vayakantÊhi nÈgarajanahadayÈni attani
bandhanto viya ca dvattiÑsavaramahÈpurisalakkhaÓavirÈjitÈya r|pasiriyÈ
sabbajananayanÈni vilumpamÈno viya ca r|pÊpÈdasaÒcaro puÒÒasaÒcayo
viya ca pabbato viya ca gamanena nissa~go santindriyo
______________________________________________________________
1. KanthakaÑ (SÊ), KaÓÔakaÑ (Ka) 2. AsubharÈni (SÊ)
8 KhuddakanikÈya
santamÈnaso yugamattaÑ pekkhamÈno RÈjagahaÑ piÓÉÈya caritvÈ

yÈpanamattaÑ bhattaÑ gahetvÈ nagarato nikkhamitvÈ PaÓÉavapabbatapasse
chÈy|dakasampanne sucibh|mibhÈge1 paramaramaÓÊye pavivitte okÈse
nisÊditvÈ paÔisa~khÈnabalena missakabhattaÑ paribhuÒjitvÈ
PaÓÉavagirÈnusÈrena2 BimbisÈrena MagadhamahÈrÈjena mahÈpurisassa
santikaÑ gantvÈ nÈmagottaÑ pucchitvÈ tena pamuditahadayena “mama
rajjabhÈgaÑ gaÓhÈhÊ”ti rajjena nimantiyamÈno “alaÑ mahÈrÈja na mayhaÑ
rajjenattho ahaÑ rajjaÑ pahÈya lokahitatthÈya padhÈnamanuyuÒjitvÈ loke
vivaÔacchado Buddho bhavissÈmÊti nikkhanto”ti vatvÈ tena ca “Buddho
hutvÈ sabbapaÔhamaÑ mama vijitaÑ osareyyÈthÈ”ti vutto sÈdh|ti tassa
paÔiÒÒaÑ datvÈ ŒÄÈraÒca UdakaÒca3 upasa~kamitvÈ tesaÑ dhammadesanÈya
sÈraÑ avindanto tato pakkamitvÈ UruvelÈyaÑ chabbassÈni dukkarakÈrikaÑ
karontopi amataÑ adhigantuÑ asakkonto oÄÈrikÈhÈrapaÔisevanena sarÊraÑ
santappesi.
TadÈ pana UruvelÈyaÑ SenÈnigame4 SenÈnigamakuÔumbikassa dhÊtÈ
SujÈtÈ nÈma dÈrikÈ vayappattÈ ekasmiÑ nigrodharukkhe patthanamakÈsi
“sacÈhaÑ samajÈtikaÑ kulagharaÑ gantvÈ paÔhamagabbhe puttaÑ
labhissÈmi, balikammaÑ karissÈmÊ”ti. TassÈ sÈ patthanÈ samijjhi. SÈ
vesÈkhapuÓÓamadivase “ajja balikammaÑ karissÈmÊ”ti pÈtova pÈyÈsaÑ
anÈyÈsaÑ paramamadhuraÑ sampaÔipÈdesi. Bodhisattopi tadaheva
katasarÊrapaÔijaggano bhikkhÈcÈrakÈlaÑ ÈgamayamÈno pÈtova gantvÈ
tasmiÑ nigrodharukkham|le nisÊdi. Atha kho PuÓÓÈ nÈma dÈsÊ tassÈ dhÈtÊ
rukkham|lasodhanatthÈya gatÈ bodhisattaÑ pÈcÊnalokadhÈtuÑ
olokayamÈnaÑ nisinnaÑ
saÒjhÈppabhÈnuraÒjitavarakanakagirisikharasadisasarÊrasobhaÑ
timiranikaranidhÈnakaraÑ kamalavanavikasanakaraÑ
ghanavivaramupagataÑ5 divasakaramiva taruvaramupagataÑ
munidivasakaramaddasa. SarÊrato cassa nikkhantÈhi pabhÈhi sakalaÒca taÑ
rukkhaÑ suvaÓÓavaÓÓaÑ disvÈ tassÈ etadahosi “ajja amhÈkaÑ devatÈ
rukkhato oruyha sahattheneva baliÑ paÔiggahetukÈmÈ hutvÈ nisinnÈ”ti. SÈ
vegena gantvÈ SujÈtÈya etamatthaÑ Èrocesi.
______________________________________________________________
1. Subh|mibhÈge (SÊ, I) 2. MandÈragirisÈrena (SÊ)
3. ŒlÈraÒca UddakaÒca (SÊ) 4. SenÈnÊnigame (SÊ), SenÈnÊgÈme (Ka)
5. GhanavivaragataÑ (SÊ, I)
Tato SujÈtÈ saÒjÈtasaddhÈ hutvÈ sabbÈla~kÈrena ala~karitvÈ

satasahassagghanikaÑ suvaÓÓapÈtiÑ paramamadhurassa madhupÈyÈsassa
p|retvÈ aparÈya suvaÓÓapÈtiyÈ pidahitvÈ sÊsenÈdÈya
nigrodharukkhÈbhimukhÊ agamÈsi. SÈ gacchantÊ d|ratova taÑ bodhisattaÑ
rukkhadevatamiva sakalaÑ taÑ rukkhaÑ sarÊrappabhÈya suvaÓÓavaÓÓaÑ
katvÈ puÒÒasaÒcayamiva r|pavantaÑ nisinnaÑ disvÈ pÊtisomanassajÈtÈ
SujÈtÈ “rukkhadevatÈ”ti saÒÒÈya diÔÔhaÔÔhÈnato paÔÔhÈya onatonatÈ gantvÈ
sÊsato taÑ suvaÓÓapÈtiÑ otÈretvÈ mahÈsattassa hatthe ÔhapetvÈ
paÒcapatiÔÔhitena vanditvÈ “yathÈ mama manoratho nipphanno, evaÑ
tumhÈkampi nipphajjat|”ti vatvÈ pakkÈmi.
Atha kho bodhisattopi suvaÓÓapÈtiÑ gahetvÈ NeraÒjarÈya nadiyÈ tÊraÑ
gantvÈ SuppatiÔÔhitassa nÈma titthassa tÊre suvaÓÓapÈtiÑ ÔhapetvÈ nhatvÈ
paccuttaritvÈ ek|na paÒÒÈsapiÓÉe karonto taÑ pÈyÈsaÑ paribhuÒjitvÈ
“sacÈhaÑ ajja Buddho bhavissÈmi1, ayaÑ suvaÓÓapÈti paÔisotaÑ gacchat|”ti
khipi. SÈ pÈti paÔisotaÑ gantvÈ KÈÄassa nÈma nÈgarÈjassa bhavanaÑ
pavisitvÈ tiÓÓaÑ BuddhÈnaÑ thÈlakÈni ukkhipitvÈ tesaÑ heÔÔhÈ aÔÔhÈsi.
MahÈsatto tattheva vanasaÓÉe divÈvihÈraÑ vÊtinÈmetvÈ sÈyanhasamaye
Sotthiyena2 nÈma tiÓahÈrakena mahÈpurisassa ÈkÈraÑ ÒatvÈ dinnÈ aÔÔha
tiÓamuÔÔhiyo gahetvÈ BodhimaÓÉamÈruyha dakkhiÓadisÈbhÈge aÔÔhÈsi. So
pana padeso paduminipatte udakabindu viya akampittha. MahÈpuriso3
“ayaÑ padeso mama guÓaÑ dhÈretuÑ asamattho”ti
pacchimadisÈbhÈgamagamÈsi. Sopi tatheva kampittha. Puna
uttaradisÈbhÈgamagamÈsi. Sopi tatheva kampittha. Puna
puratthimadisÈbhÈgamagamÈsi. Tattha palla~kappamÈÓaÔÔhÈnaÑ niccalaÑ
ahosi. MahÈpuriso “idaÑ ÔhÈnaÑ kilesaviddhaÑsanaÔÔhÈnan”ti sanniÔÔhÈnaÑ
katvÈ tÈni tiÓÈni agge gahetvÈ cÈlesi. TÈni t|likaggena paricchinnÈni viya
ahesuÑ. Bodhisatto “bodhiÑ apatvÈva imaÑ palla~kaÑ na bhindissÈmÊ”ti
catura~gavÊriyaÑ adhiÔÔhahitvÈ palla~kaÑ ÈbhujitvÈ bodhikkhandhaÑ
piÔÔhito katvÈ puratthÈbhimukho nisÊdi.
______________________________________________________________
1. BhavÈmi (SÊ, I) 2. Sottiyena. Suddhiyena (Ka) 3. Bodhisatto (SÊ)
10 KhuddakanikÈya
Ta~khaÓaÒÒeva sabbalokÈbhihÈro mÈro bÈhusahassaÑ mÈpetvÈ

diyaÉÉhayojana satikaÑ himagirisikharasadisaÑ GirimekhalaÑ nÈma
arivaravÈraÓaÑ varavÈraÓaÑ abhiruyha navayojanikena dhanu-
asipharasusarasattisabalenÈtibahalena mÈrabalena samparivuto samantÈ1
pabbato viya ajjhottharanto mahÈsapattaÑ viya mahÈsattaÑ samupÈgami.
MahÈpuriso s|riye dharanteyeva atitum|laÑ mÈrabalaÑ vidhamitvÈ
vikasitajayasumanakusumasadisassa cÊvarassa upari patamÈnehi
rattapavÈla~kurasadisaruciradassanehi Bodhirukkha~kurehi pÊtiyÈ viya
p|jiyamÈno eva paÔhamayÈme pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓaÑ labhitvÈ
majjhimayÈme dibbacakkhuÒÈÓaÑ visodhetvÈ pacchimayÈme paÔicca
samuppÈde ÒÈÓaÑ otÈretvÈ vaÔÔavivaÔÔaÑ sammasanto aruÓodaye Buddho
hutvÈ–
“AnekajÈtisaÑsÈraÑ, sandhÈvissaÑ anibbisaÑ.
GahakÈraÑ2 gavesanto, dukkhÈ jÈti punappunaÑ.
GahakÈraka diÔÔhosi, puna gehaÑ na kÈhasi.
SabbÈ te phÈsukÈ bhaggÈ, gahak|ÔaÑ visa~khataÑ.
Visa~khÈragataÑ cittaÑ, taÓhÈnaÑ khayamajjhagÈ”ti3–
imaÑ udÈnaÑ udÈnetvÈ4 sattÈhaÑ vimuttisukhapaÔisevanena vÊtinÈmetvÈ
aÔÔhame divase samÈpattito vuÔÔhÈya devatÈnaÑ ka~khaÑ ÒatvÈ tÈsaÑ
ka~khÈvidhamanatthaÑ ÈkÈse uppatitvÈ YamakapÈÔihÈriyaÑ dassetvÈ tÈsaÑ
ka~khaÑ vidhamitvÈ palla~kato ÊsakaÑ pÈcÊnanissite uttaradisÈbhÈge ÔhatvÈ
“imasmiÑ vata me palla~ke sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ paÔividdhan”ti cattÈri
asa~khyeyyÈni kappasatasahassaÒca p|ritÈnaÑ pÈramÊnaÑ phalÈ
dhigamaÔÔhÈnaÑ palla~kaÒceva BodhirukkhaÒca animisehi akkhÊhi
olokayamÈno sattÈhaÑ vÊtinÈmesi, taÑ ÔhÈnaÑ AnimisacetiyaÑ nÈma
jÈtaÑ.
Atha palla~kassa ca ÔhitaÔÔhÈnassa ca antare puratthimapacchimato
Èyate ratana ca~kame ca~kamanto sattÈhaÑ vÊtinÈmesi, taÑ ÔhÈnaÑ
Ratanaca~kamacetiyaÑ nÈma jÈtaÑ. Tato pacchimadisÈbhÈge devatÈ
ratanagharaÑ nÈma mÈpesuÑ, tattha palla~kena nisÊditvÈ
abhidhammapiÔakaÑ visesato cettha anantanayasamantapaÔÔhÈnaÑ vicinanto
sattÈhaÑ vÊtinÈmesi. TaÑ ÔhÈnaÑ RatanagharacetiyaÑ
______________________________________________________________
1. Samantato (SÊ) 2. GahakÈrakaÑ (SÊ)
3. Khu 1. 36 piÔÔhe Dhammapade. 4. UdÈnento (SÊ)
nÈma jÈtaÑ. EvaÑ bodhisamÊpeyeva cattÈri sattÈhÈni vÊtinÈmetvÈ paÒcame

sattÈhe Bodhirukkham|lÈ yena AjapÈlanigrodho tenupasa~kami, tatthÈpi
dhammaÑ vicinantoyeva vimuttisukhaÒca paÔisaÑvedento AjapÈlanigrodhe
sattÈhaÑ vÊtinÈmesi.
EvaÑ aparaÑ sattÈhaÑ Mucalinde nisÊdi. Tassa nisinnamattasseva
Bhagavato sakalacakkavÈÄagabbhaÑ p|rento mahÈ-akÈlamegho udapÈdi.
TasmiÑ pana uppanne Mucalindo nÈgarÈjÈ cintesi “ayaÑ mahÈmegho
satthari mayhaÑ bhavanaÑ paviÔÔhamatte uppanno vÈsÈgÈramassa laddhuÑ
vaÔÔatÊ”ti. So sattaratanamayaÑ devavimÈnasadisaÑ dibbavimÈnaÑ
nimminituÑ samatthopi “evaÑ kate na mayhaÑ mahapphalaÑ bhavissati,
Dasabalassa kÈyaveyyÈvaccaÑ karissÈmÊ”ti atimahantaÑ attabhÈvaÑ katvÈ
SatthÈraÑ sattakkhattuÑ bhogehi parikkhipitvÈ upari mahantaÑ phaÓaÑ
katvÈ aÔÔhÈsi. Atha BhagavÈ parikkhepassa antova mahati okÈse
sabbaratanamaye paccagghapalla~ke1 upari
viniggalantavividhasurabhikusumadÈmavitÈne vividhasurabhigandhavÈsite
gandhakuÔiyaÑ viharanto viya vihÈsi. EvaÑ BhagavÈ taÑ sattÈhaÑ tattha
vÊtinÈmetvÈ tato aparaÑ sattÈhaÑ RÈjÈyatane nisÊdi. TatthÈpi
vimuttisukhapaÔisaÑvediyeva. EttÈvatÈ sattasattÈhÈni paripuÓÓÈni ahesuÑ.
Etthantare BhagavÈ jhÈnasukhena phalasukhena ca vÊtinÈmesi.
Athassa sattasattÈhÈtikkame “mukhaÑ dhovissÈmÊ”ti cittaÑ uppajji.
Sakko DevÈnamindo agadaharÊtakaÑ ÈharitvÈ adÈsi. Athassa Sakko
nÈgalatÈdantakaÔÔhaÒca mukha dhovana-udakaÒca adÈsi. Tato BhagavÈ
dantakaÔÔhaÑ khÈditvÈ Anotattadahodakena mukhaÑ dhovitvÈ
RÈjÈyatanam|le nisÊdi. TasmiÑ samaye cat|hi lokapÈlehi upanÊte paccagghe
selamaye patte TapussabhallikÈnaÑ vÈÓijÈnaÑ manthaÒca madhupiÓÉikaÒca
paÔiggahetvÈ paribhuÒjitvÈ paccÈgantvÈ AjapÈlanigrodharukkham|le nisÊdi.
Athassa tattha nisinnamattasseva attanÈ adhigatassa dhammassa
gambhÊrabhÈvaÑ paccavekkhantassa sabbabuddhÈnaÑ ÈciÓÓo “adhigato kho
myÈyaÑ dhammo gambhÊro duddaso duranubodho santo paÓÊto
atakkÈvacaro nipuÓo paÓÉitavedanÊyo”ti2 paresaÑ dhammaÑ
adesetukÈmatÈkÈrappatto parivitakko udapÈdi.
______________________________________________________________
1. MaÓÉape palla~ke (SÊ, I) 2. DÊ 2. 30; Ma 1. 224; SaÑ 1. 138; Vi 3. 5 piÔÔhesu.
12 KhuddakanikÈya
Atha brahmÈ Sahampati Dasabalassa cetasÈ cetoparivitakkamaÒÒÈya

“nassati vata bho loko, vinassati vata bho loko”ti1 vÈcaÑ nicchÈrento
dasasahassacakkavÈÄabrahmagaÓaparivuto
SakkasuyÈmasantusitaparanimmitavasavattÊhi anugato ÈgantvÈ Bhagavato
purato pÈturahosi. So attano patiÔÔhÈnatthÈya pathaviÑ nimminitvÈ
dakkhiÓaÑ jÈÓumaÓÉalaÑ pathaviyaÑ nihantvÈ
jalajÈmalÈvikala2kamalamakulasadisaÑ
dasanakhasamodhÈnasamujjalamaÒjaliÑ sirasmiÑ katvÈ “desetu bhante
BhagavÈ dhammaÑ, desetu Sugato dhammaÑ, santi sattÈ
apparajakkhajÈtikÈ, assavanatÈ dhammassa parihÈyanti, bhavissanti
dhammassa aÒÒÈtÈro”ti3,–
“PÈturahosi Magadhesu pubbe,
Dhammo asuddho samalehi cintito.
ApÈpuretaÑ amatassa dvÈraÑ,
SuÓantu dhammaÑ vimalenÈnubuddhaÑ.
Sele yathÈ pabbatamuddhaniÔÔhito,
YathÈpi passe janataÑ samantato.
Tath|pamaÑ dhammamayaÑ sumedha,
PÈsÈdamÈruyha samantacakkhu.
SokÈvatiÓÓaÑ janatamapetasoko,
Avekkhassu jÈtijarÈbhibh|taÑ.
UÔÔhehi vÊra vijitasa~gÈma,
SatthavÈha anaÓa vicara loke.
Desassu BhagavÈ dhammaÑ,
AÒÒÈtÈro bhavissantÊ”ti,4–
“Nanu tumhehi ‘Buddho bodheyyaÑ tiÓÓo tÈreyyaÑ mutto
moceyyan’ti,–
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 138; Ma 1. 224; Vi 3. 6 piÔÔhÈdÊsu. 2. JalamÈnÈmalÈvikala (SÊ, I)
3. SaÑ 1. 139; Vi 3. 7 piÔÔhÈdÊsu.
4. Ma 1. 225; SaÑ 1. 139; Vi 3. 6, 8, 9 piÔÔhÈdÊsu.
‘KiÑ me aÒÒÈtavesena, dhammaÑ sacchikatenidha.

SabbaÒÒutaÑ pÈpuÓitvÈ, tÈrayissaÑ sadevakan’ti,1–
patthanaÑ katvÈ pÈramiyo p|retvÈ SabbaÒÒubhÈvaÑ patto”ti ca, “tumhehi
dhamme adesiyamÈne ko hi nÈma aÒÒo dhammaÑ desessati, kimaÒÒaÑ
lokassa saraÓaÑ tÈÓaÑ leÓaÑ parÈyanan”ti ca evamÈdÊhi anekehi nayehi
BhagavantaÑ dhammadesanatthaÑ ayÈci. Tena vuttaÑ “Buddhabh|tassa
pana Bhagavato aÔÔhame sattÈhe SatthÈ dhammadesanatthÈya brahmunÈ
ÈyÈcito”ti.
IdÈni “kadÈ kattha ca kenÈyaÑ, gÈthÈ hi samudÊritÈ”ti imesaÑ
paÒhÈnaÑ vissajjanÈya2 okÈso anuppatto. Tattha kadÈ vuttÈti?
PaÔhamamahÈsa~gÊtikÈle vuttÈ. PaÔhamamahÈsa~gÊti nÈmesÈ
Sa~gÊtikkhandhake3 vuttanayeneva veditabbÈ. Kattha kena vuttÈti?
Bhagavati kira parinibbute RÈjagahanagare VebhÈrapabbatapasse
SattapaÓÓiguhÈdvÈre vijitasabbasattunÈ AjÈtasattunÈ MagadhamahÈrÈjena
dhammasa~gÈyanatthaÑ kÈrite paripuÓÓacandamaÓÉalasa~kÈse
daÔÔhabbasÈramaÓÉe maÓÉape dhammÈsanagatenÈyasmatÈ Anandattherena
“brahmÈ ca lokÈdhipatÊ”ti ayaÑ gÈthÈ vuttÈti veditabbÈ. Ayamettha
gÈthÈsambandho.
EttÈvatÈ–
“KadÈyaÑ dhammadesanatthaÑ, ajjhiÔÔho brahmunÈ Jino.
KadÈ kattha ca kenÈyaÑ, gÈthÈ hi samudÊritÈ”ti–
ayampi gÈthÈ vuttatthÈ hoti. EvaÑ iminÈ sambandhena vuttÈya panassÈ
anuttÈnapadavaÓÓanaÑ karissÈma.
Tattha brahmÈti br|hito tehi tehi guÓavisesehÊti brahmÈ. AyaÑ pana
brahma-saddo mahÈbrahmabrÈhmaÓatathÈgatamÈtÈpituseÔÔhÈdÊsu dissati.
TathÈ hi “dvisahasso brahmÈ”ti-ÈdÊsu4 mahÈbrahmÈti adhippeto.
______________________________________________________________
1. Khu 4. 310 piÔÔhe thokaÑ visadisaÑ. 2. PadÈnaÑ vissajjanassa (Ka)
3. Vi 4. 480 piÔÔhÈdÊsu. 4. Ma 3. 142 piÔÔhe.
14 KhuddakanikÈya
“Tamonudo Buddho samantacakkhu,

Lokantag| sabbabhavÈtivatto.
AnÈsavo sabbadukkhappahÊno,
Saccavhayo brahme upÈsito me”ti1–
ettha brÈhmaÓo. “BrahmÈti kho bhikkhave TathÈgatassetaÑ adhivacanan”ti2
ettha tathÈ gato. “BrahmÈti mÈtÈpitaro pubbÈcariyÈti vuccare”ti3 ettha
mÈtÈpitaro. “BrahmacakkaÑ pavattetÊ”ti4 ettha seÔÔho adhippeto. Idha pana
paÔhamajjhÈnaÑ paÓÊtaÑ bhÈvetvÈ paÔhamajjhÈnabh|miyaÑ nibbatto
kappÈyuko mahÈbrahmÈ adhippeto5. Ca-saddo sampiÓÉanattho, brahmÈ ca
aÒÒe ca dasasu cakkavÈÄasahassesu brahmÈno cÈti attho, padap|raÓamatto
vÈ. LokÈdhipatÊti ettha lokoti sa~khÈraloko sattaloko okÈsalokoti tayo lokÈ.
Tesu idha sattaloko adhippeto. Tassa issaro adhipatÊti lokÈdhipati,
lokekadesassÈpi adhipati lokÈdhipatÊti vuccati devÈdhipati narÈdhipati viya.
SahampatÊti so kira Kassapassa Bhagavato sÈsane Sahako nÈma thero
paÔhamajjhÈnaÑ nibbattetvÈ aparihÊnajjhÈno jÊvitapariyosÈne
paÔhamajjhÈnabh|miyaÑ kappÈ yukamahÈbrahmÈ hutvÈ nibbatto, tatra pana
naÑ “sahampati brahmÈ”ti saÒjÈnanti. ( )6 “sahakapatÊ”ti vattabbe
anussarÈgamaÑ7 katvÈ ruÄhÊvasena “SahampatÊ”ti vadanti. KataÒjalÊti
kataÒjaliko, aÒjalipuÔaÑ sirasi katvÈti attho. Anadhivaranti accantavaro
adhivaro nÈssa atthÊti anadhivaro, na tato adhiko varo atthÊti vÈ anadhivaro,
anuttaroti attho, taÑ anadhivaraÑ. AyÈcathÈti ayÈcittha ajjhesi.
IdÈni yassatthÈya so BhagavantaÑ ayÈci, tamatthaÑ dassetuÑ “santÊdha
sattÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha santÊti saÑvijjanti upalabbhanti,
Buddhacakkhussa ÈpÈthaÑ ÈgacchantÈ atthÊti attho. IdhÈti ayaÑ desÈpadese
______________________________________________________________
1. Khu 1. 450 piÔÔhe SuttanipÈte. 2. Gavesitabbo.
3. AÑ 1. 131, 382; Khu 1. 269; Khu 6. 82 piÔÔhesu.
4. Ma 1. 99; SaÑ 1. 266; AÑ 1. 315; AÑ 2. 8; Khu 9. 356 piÔÔhesu.
5. Ma-®Ôha 1. 36 piÔÔhepi passitabbaÑ. 6. TaÑ sandhÈyÈha (Ka)
7. AnussÈrÈgamaÑ (Ka)
nipÈto. SvÈyaÑ katthaci sÈsanaÑ upÈdÈya vuccati. YathÈha “idheva

bhikkhave samaÓo, idha dutiyo samaÓo, idha tatiyo samaÓo, idha catuttho
samaÓo, suÒÒÈ parappavÈdÈ samaÓebhi aÒÒehÊ”ti1. Katthaci okÈsaÑ.
YathÈha–
“Idheva tiÔÔhamÈnassa, devabh|tassa me sato.
PunarÈyu ca me laddho, evaÑ jÈnÈhi mÈrisÈ”ti2.
Katthaci padap|raÓamattameva hoti. YathÈha “idhÈhaÑ bhikkhave bhuttÈvÊ
assaÑ pavÈ rito”ti3. Katthaci lokaÑ upÈdÈya. YathÈha “idha TathÈgato loke
uppajjati bahujanahitÈya bahujanasukhÈyÈ”ti4. IdhÈpi lokameva upÈdÈya
vuttoti veditabbo. TasmÈ imasmiÑ sattaloketi attho. SattÈti r|pÈdÊsu
khandhesu chandarÈgena sattÈ visattÈ ÈsattÈ laggÈ lagitÈti sattÈ, sattÈti
pÈÓino vuccanti. RuÄhÊsaddena pana vÊtarÈgesupi ayaÑ vohÈro vattatiyeva.
ApparajakkhajÈtikÈti paÒÒÈmaye akkhimhi appaÑ parittaÑ
rÈgadosamoharajaÑ etesaÑ evaÑsabhÈvÈ ca teti apparajakkhajÈtikÈ, appaÑ
rÈgÈdirajameva vÈ yesaÑ te apparajakkhÈ, te apparajakkhasabhÈvÈ
apparajakkhajÈtikÈti evamettha attho daÔÔhabbo. TesaÑ
apparajakkhajÈtikÈnaÑ. “SattÈnan”ti vibhattivipariÓÈmaÑ katvÈ “desehi
dhamman”ti iminÈ sambandhaÑ katvÈ attho daÔÔhabbo. DesehÊti
ÈyÈcanavacanametaÑ, desehi kathehi upadisÈti attho. Dhammanti ettha
ayaÑ dhamma-saddo pariyattisamÈdhipaÒÒÈpakatisabhÈvasuÒÒatÈpuÒÒa-
ÈpattiÒeyyacatusaccadhammÈdÊsu dissati. TathÈ hi “idha bhikkhu dhammaÑ
pariyÈpuÓÈti SuttaÑ GeyyaÑ VeyyÈkaraÓaÑ -pa- Vedallan”ti-ÈdÊsu5
pariyattiyaÑ dissati. “EvaÑdhammÈ te Bhagavanto ahesun”ti-ÈdÊsu
samÈdhimhi.
“Yassete caturo dhammÈ, vÈnarinda yathÈ tava.
SaccaÑ dhammo dhiti cÈgo, diÔÔhaÑ so ativattatÊ”ti–
______________________________________________________________
1. Ma 1. 92; DÊ 2. 125; AÑ 1. 560 piÔÔhesu. 2. DÊ 2. 227 piÔÔhe.
3. Ma 1. 16 piÔÔhe. 4. AÑ 1. 20 piÔÔhÈdÊsu.
5. Ma 1. 187; AÑ 1. 417 piÔÔhesu.
16 KhuddakanikÈya
ÈdÊsu1 paÒÒÈya. “JÈtidhammÈ jarÈdhammÈ, atho maraÓadhammino”ti-ÈdÊsu2

pakatiyaÑ. “KusalÈ dhammÈ akusalÈ dhammÈ abyÈkatÈ dhammÈ”ti-ÈdÊsu3
sabhÈve. “TasmiÑ kho pana samaye dhammÈ honti khandhÈ hontÊ”ti-ÈdÊsu4
suÒÒatÈyaÑ. “Dhammo suciÓÓo sukhamÈvahÈtÊ”ti-ÈdÊsu5 puÒÒe. “Dve
aniyatÈ dhammÈ”ti-ÈdÊsu6 ÈpattiyaÑ. “Sabbe dhammÈ sabbÈkÈrena
Buddhassa Bhagavato ÒÈÓamukhe ÈpÈthaÑ ÈgacchantÊ”ti-ÈdÊsu7 Òeyye.
“DiÔÔhadhammo pattadhammo viditadhammo”ti-ÈdÊsu8 catusaccadhamme.
IdhÈpi catusaccadhamme daÔÔhabbo9. AnukampÈti anukampaÑ anuddayaÑ
karohi. Imanti pajaÑ niddisanto Èha. Pajanti pajÈtattÈ pajÈ, taÑ pajaÑ,
sattanikÈyaÑ saÑsÈradukkhato mocehÊti adhippÈyo. Keci pana–
“BhagavÈti lokÈdhipatÊ naruttamo,
KataÒjalÊ brahmagaÓehi yÈcito”ti–
paÔhanti. EttÈvatÈ sabbaso ayaÑ gÈthÈ vuttatthÈ hoti.
Atha Bhagavato taÑ brahmuno Sahampatissa ÈyÈcanavacanaÑ sutvÈ
aparimita samayasamuditakaruÓÈbalassa Dasabalassa
parahitakaraÓanipuÓamaticÈrassa sabbasattesu okÈsakaraÓamattena
mahÈkaruÓÈ udapÈdi. TaÑ pana Bhagavato karuÓuppattiÑ dassentehi
sa~gÊtikÈle sa~gÊtikÈrakehi–
2. “SampannavijjÈcaraÓassa tÈdino,
JutindharassantimadehadhÈrino.
TathÈgatassappaÔipuggalassa,
Uppajji kÈruÒÒatÈ sabbasatte”ti–
ayaÑ gÈthÈ ÔhapitÈ.
Tattha sampannavijjÈcaraÓassÈti sampannaÑ nÈma tividhaÑ
paripuÓÓasama~gimadhuravasena. Tattha–
______________________________________________________________
1. Khu 5. 61 piÔÔhe. 2. AÑ 1. 145 piÔÔhe. 3. Abhi 1. 1 piÔÔhe.
4. Abhi 1. 35 piÔÔhe. 5. Khu 1. 306; Khu 2. 272; Khu 5. 215, 357 piÔÔhÈdÊsu.
6. Vi 1. 283 piÔÔhe. 7. Khu 7. 277; Khu 8. 175; Khu 9. 377 piÔÔhesu.
8. DÊ 1. 102; Vi 3. 23, 47 piÔÔhÈdÊsu.
9. Ma-®Ôha 1. 18; Abhi-®Ôha 1. 81 piÔÔhÈdÊsupi passitabbaÑ.
“SampannaÑ sÈlikedÈraÑ, suvÈ bhuÒjanti kosiya.

PaÔivedemi te brahme, na naÑ vÈretumussahe”ti1–
idaÑ paripuÓÓasampannaÑ nÈma. “IminÈ pÈtimokkhasaÑvarena upeto hoti
samupeto upagato samupagato sampanno samannÈgato”ti2 idaÑ
sama~gisampannaÑ nÈma. “ImissÈ bhante mahÈpathaviyÈ heÔÔhimatalaÑ
sampannaÑ, seyyathÈpi khuddamadhuÑ anÊlakaÑ, evamassÈdan”ti3 idaÑ
madhurasampannaÑ nÈma. Idha paripuÓÓasampannampi
sama~gisampannampi yujjati4. VijjÈti paÔipakkhadhamme vijjhanaÔÔhena
viditakaraÓaÔÔhena vinditabbaÔÔhena ca vijjÈ. TÈ pana tissopi vijjÈ aÔÔhapi
vijjÈ. Tisso vijjÈ Bhayabheravasutte5 Ègatanayeneva veditabbÈ, aÔÔha
AmbaÔÔhasutte6. Tatra hi vipassanÈ ÒÈÓena manomayiddhiyÈ ca saha cha
abhiÒÒÈ pariggahetvÈ aÔÔha vijjÈ vuttÈ. CaraÓanti sÊlasaÑvaro indriyesu
guttadvÈratÈ bhojane mattaÒÒutÈ jÈgariyÈnuyogo saddhÈ hirÊ ottappaÑ
bÈhusaccaÑ ÈraddhavÊriyatÈ upaÔÔhitassatitÈ paÒÒÈsampannatÈ cattÈri r|pÈ
vacarajjhÈnÈnÊti ime pannarasa dhammÈ veditabbÈ. Imeyeva hi pannarasa
dhammÈ yasmÈ etehi carati ariyasÈvako gacchati amataÑ disaÑ, tasmÈ
“caraÓan”ti vuttÈ. YathÈha “idha mahÈnÈma ariyasÈvako sÊlavÈ hotÊ”ti7
sabbaÑ MajjhimapaÓÓÈsake vuttanayeneva veditabbaÑ. VijjÈ ca caraÓaÒca
vijjÈcaraÓÈni, sampannÈni paripuÓÓÈni vijjÈcaraÓÈni yassa soyaÑ
sampannavijjÈcaraÓo, vijjÈcaraÓehi sampanno sama~gÊbh|to, samannÈgatoti
vÈ sampannavijjÈcaraÓo. UbhayathÈpi attho yujjateva, tassa
sampannavijjÈcaraÓassa8.
TÈdinoti “iÔÔhepi tÈdÊ aniÔÔhepi tÈdÊ”ti-ÈdinÈ nayena MahÈniddese9
ÈgatatÈdilakkhaÓena tÈdino, iÔÔhÈniÔÔhÈdÊsu avikÈrassa tÈdisassÈti attho.
JutindharassÈti jutimato, Yugandhare saradasamaye
samuditadivasakarÈtirekatarasassirikasarÊrajutivisaradharassÈti10 attho.
“PaÒÒÈpajjotadharassÈ”ti vÈ vattuÑ vaÔÔati. VuttaÒhetaÑ–
______________________________________________________________
1. Khu 5. 276 piÔÔhe JÈtake. 2. Abhi 2. 255 piÔÔhe. 3. Vi 1. 8 piÔÔhe.
4. Ma-®Ôha 1. 158 piÔÔhepi passitabbaÑ. 5. Ma 1. 26 piÔÔhÈdÊsu.
6. DÊ 1. 93 piÔÔhÈdÊsu. 7. Ma 2. 17 piÔÔhe.
8. Vi-®Ôha 1. 88 piÔÔhepi passitabbaÑ. 9. Khu 7. 88, 365 piÔÔhesu.
10. Yuganidhanasamaya-samuditadivasakarÈtirekatara-sarÊrajutivisarassÈti (SÊ, I)
18 KhuddakanikÈya
“CattÈro loke pajjotÈ, paÒcamettha na vijjati.

DivÈ tapati Èdicco, rattimÈbhÈti candimÈ.
Atha aggi divÈrattiÑ, tattha tattha pabhÈsati.

Sambuddho tapataÑ seÔÔho, esÈ ÈbhÈ anuttarÈ”ti1.
TasmÈ ubhayathÈpi sarÊrapaÒÒÈjutivisaradharassÈti attho.

AntimadehadhÈrinoti sabbapacchimasarÊradhÈrino, apunabbhavassÈti attho.
TathÈgatassÈti ettha aÔÔhahi kÈraÓehi BhagavÈ “TathÈgato”ti vuccati,

katamehi aÔÔhahi? TathÈ Ègatoti TathÈgato, tathÈ gatoti TathÈgato,
tathalakkhaÓaÑ Ègatoti TathÈgato, tathadhamme yÈthÈvato abhisambuddhoti
TathÈgato, tathadassitÈya TathÈgato, tathavÈditÈya TathÈgato, tathÈkÈritÈya
TathÈgato, abhibhavanaÔÔhena TathÈgatoti.
KathaÑ BhagavÈ tathÈ Ègatoti TathÈgato? YathÈ yena abhinÊhÈrena

dÈnapÈramiÑ p|retvÈ sÊlanekkhammapaÒÒÈvÊriyakhantisacca-
adhiÔÔhÈnamettupekkhÈpÈramiÑ p|retvÈ imÈ dasa pÈramiyo dasa
upapÈramiyo dasa paramatthapÈramiyoti samattiÑsa pÈramiyo p|retvÈ
a~gapariccÈgaÑ jÊvitapariccÈgaÑ dhanarajjaputtadÈrapariccÈganti2 ime
paÒca mahÈpariccÈge pariccajitvÈ yathÈ Vipassi-Èdayo SammÈsambuddhÈ
ÈgatÈ, tathÈ amhÈkampi BhagavÈ Ègatoti TathÈgato. YathÈha–
“Yatheva lokamhi Vipassi-Èdayo,

SabbaÒÒubhÈvaÑ munayo idhÈgatÈ.
TathÈ ayaÑ SakyamunÊpi Ègato,
TathÈgato vuccati tena cakkhumÈ”ti. (1)
KathaÑ tathÈ gatoti TathÈgato? YathÈ sampatijÈtÈ Vipassi-Èdayo

samehi pÈdehi pathaviyaÑ patiÔÔhÈya uttarÈbhimukhÈ sattapadavÊtihÈrena
gatÈ, tathÈ amhÈkampi BhagavÈ gatoti TathÈgato. YathÈha–
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 14, 44 piÔÔhesu.
2. DÈrapariccÈgaÑ puttapariccÈgaÑ rajjapariccÈganti (Ka)
“MuhuttajÈtova GavampatÊ yathÈ,

Samehi pÈdehi phusÊ vasundharaÑ.
So vikkamÊ sattapadÈni Gotamo,
SetaÒca chattaÑ anudhÈrayuÑ mar|.
GantvÈna so sattapadÈni Gotamo,
DisÈ vilokesi samÈ samantato.
AÔÔha~gupetaÑ giramabbhudÊrayÊ,
SÊho yathÈ pabbatamuddhaniÔÔhito”ti. (2)
KathaÑ tathalakkhaÓaÑ Ègatoti TathÈgato? SabbesaÑ
r|pÈr|padhammÈnaÑ salakkhaÓaÑ sÈmaÒÒalakkhaÓaÒca tathaÑ avitathaÑ
ÒÈÓagatiyÈ Ègato avirajjhitvÈ patto1 anubuddhoti TathÈgato.
“SabbesaÑ pana dhammÈnaÑ, sakasÈmaÒÒalakkhaÓaÑ.
TathamevÈgato yasmÈ, tasmÈ SatthÈ TathÈgato”ti. (3)
KathaÑ tathadhamme yÈthÈvato abhisambuddhoti TathÈgato?
TathadhammÈ nÈma cattÈri ariyasaccÈni. YathÈha “cattÈrimÈni bhikkhave
tathÈni avitathÈni anaÒÒathÈni. KatamÈni cattÈri? ‘IdaÑ dukkhan’ti
bhikkhave tathametaÑ avitathametaÑ anaÒÒathametan”ti vitthÈro2. TÈni ca
BhagavÈ abhisambuddho, tasmÈ tathÈnaÑ abhisambuddhattÈ “TathÈgato”ti
vuccati. Abhisambuddhattho hi ettha gatasaddo.
TathanÈmÈni saccÈni, abhisambujjhi NÈyako.
TasmÈ tathÈnaÑ saccÈnaÑ, sambuddhattÈ TathÈgato. (4)
KathaÑ tathadassitÈya TathÈgato? BhagavÈ hi aparimÈÓÈsu lokadhÈt|su
aparimÈÓÈnaÑ sattÈnaÑ cakkhusotaghÈnajivhÈkÈyamanodvÈresu ÈpÈthaÑ
ÈgacchantaÑ r|pa saddagandharasaphoÔÔhabbadhammÈrammaÓaÑ
TathÈgato sabbÈkÈrato jÈnÈti passatÊti, evaÑ tathadassitÈya TathÈgato. Atha
vÈ yaÑ loke tathaÑ, taÑ lokassa tatheva dasseti. Tatopi BhagavÈ TathÈgato.
Ettha tathadassi-atthe “TathÈgato”ti padasambhavo veditabbo.
______________________________________________________________
1. AvirajjhitvÈva gato (SÊ) 2. SaÑ 3. 377 piÔÔhe.
20 KhuddakanikÈya
TathÈkÈrena yo dhamme, jÈnÈti anupassati.

TathadassÊti Sambuddho, tasmÈ vutto TathÈgato. (5)
KathaÑ tathavÈditÈya TathÈgato? YaÒca abhisambodhiyÈ
parinibbÈnassa ca antare paÒcacattÈlÊsavassaparimÈÓakÈle
suttÈdinava~gasa~gahitaÑ bhÈsitaÑ lapitaÑ TathÈgatena, sabbaÑ taÑ
ekatulÈya tulitaÑ viya tathameva avitathameva hoti. Tene vÈha–
“YaÒca Cunda rattiÑ TathÈgato anuttaraÑ sammÈsambodhiÑ
abhisambu jjhati, yaÒca rattiÑ anupÈdisesÈya nibbÈnadhÈtuyÈ
parinibbÈyati, yaÑ etasmiÑ antare bhÈsati lapati niddisati, sabbaÑ taÑ
tatheva hoti, no aÒÒathÈ. TasmÈ ‘TathÈgato’ti vuccatÊ”ti1.
Ettha pana gada-attho hi gatasaddo. EvaÑ tathavÈditÈya TathÈgato.
ŒgadanaÑ Ègado, vacananti attho. Tatho aviparÊto Ègado assÈti TathÈgato.
Da-kÈrassa ta-kÈraÑ katvÈ vutto.
TathÈvÈdÊ Jino yasmÈ, tathadhammappakÈsako.
TathÈmÈgadanaÒcassa, tasmÈ Buddho TathÈgato. (6)
KathaÑ tathÈkÈritÈya TathÈgato? BhagavÈ hi yaÑ yaÑ vÈcaÑ abhÈsi,
taÑ taÑ eva kÈyena karoti, vÈcÈya kÈyo anulometi, kÈyassapi vÈcÈ.
TenevÈha–
“YathÈ vÈdÊ bhikkhave TathÈgato tathÈ kÈrÊ, yathÈ kÈrÊ tathÈ vÈdÊ
-pa-. TasmÈ ‘TathÈgato’ti vuccatÊ”ti1.
YathÈ ca vÈcÈ gatÈ, kÈyopi tathÈ gato, yathÈ kÈyo gato, vÈcÈpi tathÈ
gatÈ. EvaÑ tathÈkÈritÈya TathÈgato.
YathÈ vÈcÈ gatÈ tassa, tathÈ kÈyo gato yato.
TathÈvÈditÈya Sambuddho, SatthÈ tasmÈ TathÈgato. (7)
KathaÑ abhibhavanaÔÔhena TathÈgato? Upari BhavaggaÑ heÔÔhÈ
AvÊciÑ pariyantaÑ katvÈ tiriyaÑ aparimÈÓÈsu lokadhÈt|su sabbasatte
abhibhavati sÊlenapi samÈdhinÈpi paÒÒÈyapi vimuttiyÈpi
vimuttiÒÈÓadassanenapi,
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 332; Khu 8. 169 piÔÔhesu.
na tassa tulÈ vÈ pamÈÓaÑ vÈ atthi, atha kho atulo appameyyo anuttaro.

TenevÈha–
“Sadevake bhikkhave loke -pa- tathÈgato abhibh| anabhibh|to
aÒÒadatthu daso vasavattÊ, tasmÈ ‘TathÈgato’ti vuccatÊ”ti1.
TatrevaÑ padasiddhi veditabbÈ–agado viya agado. Ko panesa?
DesanÈvilÈso ceva puÒÒussayo2 ca. Tena hesa mahÈnubhÈvo bhisakko
dibbÈgadena sappe viya sabbaparappavÈdino sadevakaÒca lokaÑ
abhibhavati, iti sabbalokÈbhibhavanato aviparÊto desanÈvilÈso ceva
puÒÒussayo ca agado assÈti da-kÈrassa ta-kÈraÑ katvÈ “TathÈgato”ti
veditabbo. EvaÑ abhibhavanaÔÔhena TathÈgato.
Tatho aviparÊto ca, agado yassa Satthuno.
VasavattÊti so tena, hoti SatthÈ TathÈgato3. (8)
AppaÔi puggalassÈti paÔipuggalavirahitassa, aÒÒo koci “ahaÑ Buddho”ti
evaÑ paÔiÒÒaÑ dÈtuÑ samattho nÈmassa puggalo natthÊti appaÔipuggalo,
tassa appaÔipugga lassa. UppajjÊti uppanno udapÈdi. KÈruÒÒatÈti karuÓÈya
bhÈvo kÈruÒÒatÈ. Sabbasatteti niravasesasattapariyÈdÈnavacanaÑ, sakale
sattanikÈyeti attho. EttÈvatÈ ayampi gÈthÈ vuttatthÈ hoti.
Atha BhagavÈ brahmunÈ dhammadesanatthÈya ÈyÈcito sattesu
kÈruÒÒataÑ uppÈ detvÈ dhammaÑ desetukÈmo mahÈbrahmÈnaÑ gÈthÈya
ajjhabhÈsi–
“ApÈrutÈ tesaÑ amatassa dvÈrÈ,
Ye sotavanto pamuÒcantu saddhaÑ.
VihiÑsasaÒÒÊ paguÓaÑ na bhÈsiÑ,
DhammaÑ paÓÊtaÑ manujesu brahme”ti4.
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 332; Khu 8. 169 piÔÔhesu. 2. PuÒÒavilÈso (SÊ, I)
3. DÊ-®Ôha 1. 59; Ma-®Ôha 1. 47; AÑ-TÔha 1. 80; UdÈna-®Ôha 112;
Itivuttaka-®Ôha 111 piÔÔhÈdÊsupi passitabbaÑ.
4. Ma 1. 226; SaÑ 1. 140; DÊ 2. 34; Vi 3. 10 piÔÔhesu.
22 KhuddakanikÈya
Atha kho brahmÈ Sahampati “katÈvakÈso khomhi BhagavatÈ

dhammadesanÈyÈ”ti ÒatvÈ dasanakhasamodhÈnasamujjalaÑ aÒjaliÑ sirasi
katvÈ BhagavantaÑ abhivÈdetvÈ padakkhiÓaÑ katvÈ brahmagaÓaparivuto
pakkÈmi. Atha SatthÈ tassa brahmuno paÔiÒÒaÑ datvÈ “kassa nu kho ahaÑ
paÔhamaÑ dhammaÑ deseyyan”ti1 cintento “ŒÄÈro paÓÉito so imaÑ
dhammaÑ khippaÑ ÈjÈnissatÊ”ti cittaÑ uppÈdetvÈ puna olokento tassa
sattÈhaÑ kÈla~katabhÈvaÑ ÒatvÈ Udakassa ca abhidosakÈla~katabhÈvaÑ
ÒatvÈ puna “kahaÑ nu kho etarahi paÒcavaggiyÈ bhikkh| viharantÊ”ti
paÒcavaggiye Èvajjento “BÈrÈÓasiyaÑ Isipatane migadÈye”ti ÒatvÈ
ÈsÈÄhiyaÑ pabhÈtÈya rattiyÈ kÈlasseva pattacÊvaramÈdÈya
aÔÔhÈrasayojanikaÑ maggaÑ paÔipanno antarÈmagge UpakaÑ nÈma
ÈjÊvakaÑ disvÈ tassa attano BuddhabhÈvamÈvikatvÈ taÑdivasameva
sÈyanhasamaye IsipatanamagamÈsi. Tattha paÒcavaggiyÈnaÑ attano
BuddhabhÈvaÑ pakÈsetvÈ paÒÒattavarabuddhÈsanagato paÒcavaggiye
bhikkh| ÈmantetvÈ DhammacakkappavattanasuttantaÑ2 desesi.
Tesu AÒÒÈsikoÓÉaÒÒatthero desanÈnusÈrena ÒÈÓaÑ pesetvÈ
suttapariyosÈne aÔÔhÈrasahi brahmakoÔÊhi saddhiÑ sotÈpattiphale patiÔÔhÈsi.
SatthÈ tattheva vassaÑ upagantvÈ punadivase VappattheraÑ sotÈpattiphale
patiÔÔhÈpesi. Eteneva upÈyena sabbe te sotÈpattiphale patiÔÔhÈpetvÈ puna
paÒcamiyaÑ pakkhassa paÒcapi te there sannipÈtetvÈ
AnattalakkhaÓasuttantaÑ3 desesi, desanÈpariyosÈne paÒcapi therÈ arahatte
patiÔÔhahiÑsu.
Atha SatthÈ tattheva Yasassa kulaputtassa upanissayaÑ disvÈ gehaÑ
pahÈyanikkhantaÑ disvÈ “ehi YasÈ”ti4 pakkositvÈ tasmiÒÒeva rattibhÈge
sotÈpattiphale patiÔÔhÈpetvÈ punadivase arahatte ca patiÔÔhÈpetvÈ aparepi
tassa sahÈyake catupaÓÓÈsajane ehibhikkhupabbajjÈya pabbÈjetvÈ arahatte
patiÔÔhÈpesi. EvaÑ loke ekasaÔÔhiyÈ arahantesu jÈtesu SatthÈ vuÔÔhavasso
pavÈretvÈ bhikkh| ÈmantetvÈ etadavoca–
______________________________________________________________
1. Ma 1. 226; Vi 3. 10 piÔÔhesu. 2. SaÑ 3. 368; Vi 3. 14; Khu 9. 329 piÔÔhÈdÊsu.
3. SaÑ 2. 55; Vi 3. 18 piÔÔhÈdÊsu. 4. Vi 3. 21 piÔÔhe.
“ParatthaÑ cattano atthaÑ, karontÈ pathaviÑ imaÑ.

ByÈharantÈ manussÈnaÑ, dhammaÑ caratha bhikkhavo.
Viharatha vivittesu, pabbatesu vanesu ca.
PakÈsayantÈ saddhammaÑ, lokassa satataÑ mama.
KarontÈ dhammad|teyyaÑ, vikhyÈpayatha bhikkhavo.
Santi-atthÈya sattÈnaÑ, subbatÈ vacanaÑ mama.
SabbaÑ pidahatha dvÈraÑ, apÈyÈnamanÈsavÈ.
Saggamokkhassa maggassa, dvÈraÑ vivarathÈsamÈ.
DesanÈpaÔipattÊhi, karuÓÈdiguÓÈlayÈ.
BuddhiÑ saddhaÒca lokassa, abhivaÉÉhetha sabbaso.
GihÊnamupakarontÈnaÑ, niccamÈmisadÈnato.
Karotha dhammadÈnena, tesaÑ pacc|pakÈrakaÑ.
Samussayatha saddhammaÑ, desayantÈ isiddhajaÑ.
KatakattabbakammantÈ, paratthaÑ paÔipajjathÈ”ti.
EvaÒca pana vatvÈ BhagavÈ te bhikkh| disÈsu vissajjetvÈ sayaÑ
uruvelaÑ gacchanto antarÈmagge kappÈsikavanasaÓÉe tiÑsa
BhaddavaggiyakumÈre vinesi. Tesu yo sabbapacchimako, so sotÈpanno,
sabbaseÔÔho anÈgÈmÊ, ekopi arahÈ vÈ puthujjano vÈ nÈhosi. Tepi sabbe
ehibhikkhupabbajjÈya pabbÈjetvÈ disÈsu pesetvÈ sayaÑ UruvelaÑ gantvÈ
aÉÉhuÉÉhÈni pÈÔihÈriyasahassÈni dassetvÈ UruvelakassapÈdayo sahassajaÔila
parivÈre TebhÈtikajaÔile dametvÈ ehibhikkhubhÈvena pabbÈjetvÈ gayÈsÊse
nisÊdÈpetvÈ ŒdittapariyÈyadesanÈya1 arahatte patiÔÔhÈpetvÈ tena
arahantasahassena BhagavÈ parivuto “BimbisÈrassa raÒÒo paÔiÒÒaÑ
mocessÈmÊ”ti RÈjagahanagar|pacÈre LaÔÔhivanuyyÈnaÑ nÈma agamÈsi. Tato
uyyÈnapÈlako raÒÒo Èrocesi. RÈjÈ “SatthÈ Ègato”ti sutvÈ dvÈdasa nahutehi
brÈhmaÓagahapatikehi parivuto dasabalaÑ ghanavivaragatamiva
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 251; Vi 3. 44 piÔÔhÈdÊsu.
24 KhuddakanikÈya
divasakaraÑ vanavivaragataÑ munivaradivasakaraÑ upasa~kamitvÈ

cakkÈla~katatalesu jalajÈmalÈvikalakamalakomalesu Dasabalassa pÈdesu
makuÔamaÓijutivisaravijjotinÈ sirasÈ nipatitvÈ ekamantaÑ nisÊdi saddhiÑ
parisÈya.
Atha kho tesaÑ brÈhmaÓagahapatikÈnaÑ etadahosi “kiÑ nu kho
MahÈsamaÓo Uruvelakassape brahmacariyaÑ carati, udÈhu Uruvelakassapo
MahÈsamaÓe”ti. Atha kho BhagavÈ tesaÑ cetoparivitakkamaÒÒÈya theraÑ
gÈthÈya ajjhabhÈsi–
“Kimeva disvÈ UruvelavÈsi,
PahÈsi aggiÑ kisakovadÈno.
PucchÈmi taÑ Kassapa etamatthaÑ,
KathaÑ pahÊnaÑ tava aggihuttan”ti1.
Thero Bhagavato adhippÈyaÑ viditvÈ–
“R|pe ca sadde ca atho rase ca,
KÈmitthiyo cÈbhivadanti yaÒÒÈ.
EtaÑ malantÊ upadhÊsu ÒatvÈ,
TasmÈ na yiÔÔhe na hute araÒjin”ti1–
imaÑ gÈthaÑ vatvÈ attano sÈvakabhÈvappakÈsanatthaÑ TathÈgatassa pÈdesu
sirasÈ nipatitvÈ “SatthÈ me bhante BhagavÈ, sÈvakohamasmÊ”ti vatvÈ
ekatÈladvitÈla -pa- satta tÈlappamÈÓaÑ vehÈsaÑ sattakkhattuÑ
abbhuggantvÈ pÈÔihÈriyaÑ katvÈ ÈkÈsato oruyha BhagavantaÑ vanditvÈ
ekamantaÑ nisÊdi.
Atha kho mahÈjano tassa taÑ pÈÔihÈriyaÑ disvÈ “aho mahÈnubhÈvÈ
BuddhÈ nÈma, evaÑ thÈmagatadiÔÔhiko attÈnaÑ ‘arahÈ ahan’ti maÒÒamÈno
Uruvelakassapopi diÔÔhijÈlaÑ bhinditvÈ TathÈgatena damito”ti Dasabalassa
guÓakathaÑ kathesi. TaÑ sutvÈ SatthÈ “nÈhamidÈniyeva imaÑ
UruvelakassapaÑ damemi, atÊtepi esa mayÈ damitoyevÈ”ti Èha. Atha kho so
mahÈjano uÔÔhÈyÈsanÈ BhagavantaÑ vanditvÈ sirasi aÒjaliÑ paggahetvÈ
evamÈha “bhante idÈni amhehi
______________________________________________________________
1. Vi 3. 46 piÔÔhe.
esa damito diÔÔho, kathaÑ panesa atÊte BhagavatÈ damito”ti. Tato SatthÈ tena
mahÈjanena yÈcito bhavantarena paÔicchannaÑ MahÈnÈradakassapajÈtakaÑ1
kathetvÈ cattÈri ariyasaccÈni pakÈsesi. Tato Satthu dhammakathaÑ sutvÈ
rÈjÈ BimbisÈro ekÈdasana hutehi saddhiÑ sotÈpattiphale patiÔÔhÈsi,
ekanahutaÑ upÈsakattaÑ paÔivedesi. RÈjÈ saraÓaÑ gantvÈ svÈtanÈya
BhagavantaÑ saddhiÑ bhikkhusaÑghena nimantetvÈ BhagavantaÑ
tikkhattuÑ padakkhiÓaÑ katvÈ vanditvÈ pakkÈmi.
Punadivase BhagavÈ bhikkhusahassaparivuto marugaÓaparivuto2 viya
dasasatanayano devarÈjÈ, brahmagaÓaparivuto viya mahÈbrahmÈ RÈjagahaÑ
pÈvisi. RÈjÈ Buddhappamukhassa bhikkhusaÑghassa dÈnaÑ datvÈ
bhojanapariyosÈne BhagavantaÑ etadavoca “ahaÑ bhante tÊÓi ratanÈni3 vinÈ
vasituÑ4 na sakkhissÈmi, velÈya vÈ avelÈya vÈ Bhagavato santikaÑ
ÈgamissÈmi, LaÔÔhivanaÑ nÈma atid|re, idaÑ pana amhÈkaÑ VeÄuvanaÑ
nÈma uyyÈnaÑ pavivekakÈmÈnaÑ nÈtid|raÑ naccÈsannaÑ
gamanÈgamanasampannaÑ nijjanasambÈdhaÑ pavivekasukhaÑ
chÈy|dakasampannaÑ sÊtalasilÈtalasamala~kataÑ
paramaramaÓÊyabh|mibhÈgaÑ surabhikusumataruvaranirantaraÑ
ramaÓÊyapÈsÈdahammiyavimÈnavihÈraÉÉhayogamaÓÉapÈdipaÔimaÓÉitaÑ.
IdaÑ me bhante BhagavÈ paÔiggaÓhÈtu navatapana~gÈrasa~kÈsena
suvaÓÓabhi~gÈrena5 surabhikusuma vÈsitaÑ maÓivaÓÓa-udakaÑ gahetvÈ
VeÄuvanÈrÈmaÑ pariccajanto Dasabalassa hatthe udakaÑ pÈtesi. TasmiÑ
ÈrÈmapaÔiggahaÓe “BuddhasÈsanassa m|lÈni otiÓÓÈnÊ”ti pÊtivasaÑ gatÈ
naccantÊ viya ayaÑ mahÈpathavÊ kampi. JambudÊpe pana ÔhapetvÈ
VeÄuvanamahÈvihÈraÑ aÒÒaÑ pathaviÑ kampetvÈ gahitasenÈsanaÑ nÈma
natthi. Atha SatthÈ VeÄuvanÈrÈmaÑ paÔiggahetvÈ raÒÒo
vihÈradÈnÈnumodanamakÈsi–
“ŒvÈsadÈnassa panÈnisaÑsaÑ,
Ko nÈma vattuÑ puriso samattho.
AÒÒatra BuddhÈ pana LokanÈthÈ,
Yutto mukhÈnaÑ nahutena cÈpi.
______________________________________________________________
1. Khu 6. 257 piÔÔhÈdÊsu. 2. Amara... (SÊ, I) 3. SaraÓÈni (Ka)
4. VattituÑ (Ka) 5. Bhi~kÈrena (SÊ, I, Ka)
26 KhuddakanikÈya
ŒyuÒca vaÓÓaÒca sukhaÑ balaÒca,

VaraÑ pasatthaÑ paÔibhÈnameva.
DadÈti nÈmÈti pavuccate so,
Yo deti saÑghassa naro vihÈraÑ.
DÈtÈ nivÈsassa nivÈraÓassa,
SÊtÈdino jÊvitupaddavassa.
PÈleti ÈyuÑ pana tassa yasmÈ,
Œyuppado hoti tamÈhu santo.
AccuÓhasÊte vasato nivÈse,
BalaÒca vaÓÓo paÔibhÈ na hoti.
TasmÈ hi so deti vihÈradÈtÈ,
BalaÒca vaÓÓaÑ paÔibhÈnameva.
Dukkhassa sÊtuÓhasarÊsapÈ ca,
VÈtÈtapÈdippabhavassa loke.
NivÈraÓÈ nekavidhassa niccaÑ,
Sukhappado hoti vihÈradÈtÈ.
SÊtuÓhavÈtÈtapaÉaÑsavuÔÔhi,
SarÊsapÈvÈÄamigÈdidukkhaÑ.
YasmÈ nivÈreti vihÈradÈtÈ,
TasmÈ sukhaÑ vindati so parattha.
Pasannacitto bhavabhogahetuÑ,
ManobhirÈmaÑ mudito vihÈraÑ.
Yo deti sÊlÈdiguÓoditÈnaÑ,
SabbaÑ dado nÈma pavuccate so.
PahÈya maccheramalaÑ salobhaÑ,
GuÓÈlayÈnaÑ nilayaÑ dadÈti.
Khittova so tattha parehi sagge,
YathÈbhataÑ jÈyati vÊtasoko.
Vare cÈrur|pe vihÈre uÄÈre,

Naro kÈraye vÈsaye tattha bhikkh|.
DadeyyannapÈnaÒca vatthaÒca nesaÑ,
Pasannena cittena sakkacca niccaÑ.
TasmÈ mahÈrÈja bhavesu bhoge,
Manorame paccanubhuyya bhiyyo.
VihÈradÈnassa phalena santaÑ,
SukhaÑ asokaÑ adhigaccha pacchÈ”ti.
IccevaÑ MunirÈjÈ nararÈjassa BimbisÈrassa vihÈradÈnÈnumodanaÑ
katvÈ uÔÔhÈyÈsanÈ bhikkhusaÑghaparivuto paramadassanÊyÈya attano
sarÊrappabhÈya suvaÓÓarasasekapiÒcharÈni viya nagaravanavimÈnÈdÊni
kurumÈno anopamÈya BuddhalÊÄÈya anantÈya BuddhasiriyÈ
VeÄuvanamahÈvihÈrameva pÈvisÊti.
AkÊÄane VeÄuvane vihÈre,
TathÈgato tattha manobhirÈme.
NÈnÈvihÈrena vihÈsi dhÊro,
VeneyyakÈnaÑ1 samudikkhamÈno.
AthevaÑ Bhagavati tasmiÑ viharante VuddhodanamahÈrÈjÈ “putto me
chabbassÈni dukkarakÈrikaÑ katvÈ paramÈbhisambodhiÑ patvÈ
pavattitavaradhammacakko RÈjagahaÑ patvÈ VeÄuvanamahÈvihÈre
viharatÊ”ti sutvÈ aÒÒataraÑ mahÈmaccaÑ Èmantesi “ehi bhaÓe
purisasahassaparivÈro RÈjagahaÑ gantvÈ mama vacanena ‘pitÈ vo
SuddhodanamahÈrÈjÈ taÑ daÔÔhukÈmo’ti vatvÈ puttaÑ me gaÓhitvÈ ehÊ”ti. So
“sÈdhu devÈ”ti raÒÒo paÔissuÓitvÈ purisasahassaparivÈro
saÔÔhiyojanamaggaÑ gantvÈ dhammadesanavelÈya vihÈraÑ pÈvisi. So
“tiÔÔhatu tÈva raÒÒÈ pahitasÈsanan”ti parisapariyante Ôhito Satthu
dhammadesanaÑ sutvÈ yathÈÔhitova saddhiÑ purisasahassena arahattaÑ
patvÈ pabbajjaÑ yÈci. BhagavÈ “etha bhikkhavo”ti hatthaÑ pasÈresi, te
sabbe ta~khaÓaÒÒeva iddhimayapattacÊvaradharÈ vassasaÔÔhikattherÈ viya2
ÈkappasampannÈ hutvÈ BhagavantaÑ parivÈresuÑ. RÈjÈ
______________________________________________________________
1. VeneyyakÈlaÑ (Ka) 2. VassasatikattherÈ viya (SÊ)
28 KhuddakanikÈya
“neva gato Ègacchati, na ca sÈsanaÑ suyyatÊ”ti cintetvÈ teneva nÊhÈrena

navakkhattuÑ amacce pesesi. Tesu navasu purisasahassesu ekopi raÒÒo
nÈrocesi, na sÈsanaÑ vÈ pahiÓi. Sabbe arahattaÑ patvÈva pabbajiÑsu.
Atha rÈjÈ cintesi “ko nu kho mama vacanaÑ karissatÊ”ti sabbarÈjabalaÑ
olokento UdÈyiÑ addasa. So kira raÒÒo sabbatthasÈdhako amacco
abbhantariko ativissÈsiko bodhisattena saddhiÑ ekadivaseyeva jÈto
sahapaÑsukÊÄito sahÈyo. Atha naÑ rÈjÈ Èmantesi “tÈta UdÈyi ahaÑ mama
puttaÑ daÔÔhukÈmo navapurisasahassÈni pesesiÑ, ekapurisopi ÈgantvÈ
sÈsanamattampi ÈrocetÈ natthi, dujjÈno kho pana me jÊvitantarÈyo, ahaÑ
jÊvamÈnova puttaÑ daÔÔhumicchÈmi, sakkhissasi me puttaÑ dassetun”ti. So
“sakkhissÈmi deva sace pabbajituÑ labhissÈmÊ”ti Èha. TÈta tvaÑ pabbajitvÈ
vÈ apabbajitvÈ vÈ mayhaÑ puttaÑ dassehÊti. So “sÈdhu devÈ”ti raÒÒo
sÈsanaÑ ÈdÈya RÈjagahaÑ gantvÈ Satthu dhammadesanaÑ sutvÈ saddhiÑ
purisasahassena arahattaÑ patvÈ ehibhikkhubhÈve patiÔÔhÈya
phaggunÊpuÓÓamÈsiyaÑ cintesi “atikkanto hemanto, vasanta samayo
anuppatto, supupphitÈ vanasaÓÉÈ, paÔipajjanakkhamo maggo, kÈlo
Dasabalassa ÒÈtisa~gahaÑ kÈtun”ti cintetvÈ BhagavantaÑ upasa~kamitvÈ
saÔÔhimattÈhi gÈthÈhi Bhagavato kulanagaraÑ gamanatthÈya gamanavaÓÓaÑ
vaÓÓesi–
“*A~gÈrino dÈni dumÈ bhadante,
Phalesino chadanaÑ vippahÈya.
Te accimantova pabhÈsayanti,
Samayo MahÈvÊra a~gÊrasÈnaÑ1. (1)
______________________________________________________________
* CatusaÔÔhimattÈ imÈ gÈthÈyo porÈÓatÈlapaÓÓapotthakesu dissanti, SÊ, I m|lesu pana
peyyÈ lamukhena niddiÔÔhÈ Èdi-antabh|tÈ dveyeva gÈthÈyo dissanti. TÈsu ca
catusaÔÔhimattÈsu gÈthÈsu aÔÔhacattÈlÊsa gÈthÈyo ApadÈnaÔÔhakathÈyaÑ (ApadÈna-®Ôha 2.
258, 263 piÔÔhesu) ÈgatÈ. Idha pana ‘saÔÔhimattÈhi gÈthÈhÊ’ti vuttavacanamanuvattitvÈ
porÈÓatÈlapaÓÓapotthakesu Ègatanayeneva muddÈpitÈ. AppakaÑ panettha |namadhikaÑ
gaÓan|pagaÑ na hotÊti gahetabbaÑ.
1. BhagÊrathÈnaÑ (SÊ), bhagÊrasÈnaÑ (Ka)
DumÈ vicittÈ suvirÈjamÈnÈ,

Ratta~kureheva ca pallavehi.
RatanujjalamaÓÉapasannibhÈsÈ,
Samayo MahÈvÊra a~gÊrasÈnaÑ. (2)
SupupphitaggÈ kusumehi bh|sitÈ,
ManuÒÒabh|tÈ sucisÈdhugandhÈ.
RukkhÈ virocanti ubhosu passesu,
Phalehinekehi samiddhibh|tÈ,
VicittarukkhÈ ubhatovakÈse.
KhuddaÑ pipÈsampi vinodayanti,
VicittamÈlÈ sucipallavehi,
SusajjitÈ morakalÈpasannibhÈ.
RukkhÈ virocanti ubhosu passesu,
VirocamÈnÈ phalapallavehi,
SusajjitÈ vÈsanivÈsabh|tÈ.
Tosenti addhÈnakilantasatte,
SuphullitaggÈ vanagumbanissitÈ,
LatÈ anekÈ suvirÈjamÈnÈ.
Tosenti satte maÓimaÓÉapÈva,
LatÈ anekÈ dumanissitÈva,
Piyehi saddhiÑ sahitÈ vadh|va.
PalobhayantÊ hi sugandhagandhÈ,
30 KhuddakanikÈya
VicittanÊlÈdimanuÒÒavaÓÓÈ,
DijÈ samantÈ abhik|jamÈnÈ.
Tosenti maÒjussaratÈ ratÊhi,
MigÈ ca nÈnÈ suvirÈjamÈnÈ,
Uttu~gakaÓÓÈ ca manuÒÒanettÈ.
DisÈ samantÈ mabhidhÈvayanti,
ManuÒÒabh|tÈ ca mahÊ samantÈ,
VirÈjamÈnÈ haritÈva saddalÈ.
SupupphirukkhÈ moÄinivala~katÈ,
SusajjitÈ muttamayÈva vÈlukÈ,
SusaÓÔhitÈ cÈrusuphassadÈtÈ.
Virocayanteva disÈ samantÈ,
SamaÑ suphassaÑ sucibh|mibhÈgaÑ,
ManuÒÒapupphodayagandhavÈsitaÑ.
VirÈjamÈnaÑ sucimaÒca sobhaÑ,
SusajjitaÑ nandanakÈnanaÑva,
VicittanÈnÈdumasaÓÉamaÓÉitaÑ.
Sugandhabh|taÑ pavanaÑ surammaÑ,
SarÈ vicittÈ vividhÈ manoramÈ,
SusajjitÈ pa~kajapuÓÉarÊkÈ1.
PasannasÊtodakacÈrupuÓÓÈ,
______________________________________________________________
1. MahÈpa~kajapuÓÉarÊkehi (Ka)
SuphullanÈnÈvidhapa~kajehi,
VirÈjamÈnÈ sucigandhagandhÈ.
Pamodayanteva narÈmarÈnaÑ,
Suphullapa~keruhasannisinnÈ1,
DijÈ samantÈ mabhinÈdayantÈ.
Modanti bhariyÈhi sama~gino te,
Suphullapupphehi rajaÑ gahetvÈ,
AlÊ vidhÈvanti vik|jamÈnÈ.
Madhumhi gandho vidisaÑ pavÈyati,
AbhinnanÈdÈ madavÈraÓÈ ca,
GirÊhi dhÈvanti ca vÈridhÈrÈ.
Savanti najjo suvirÈjitÈva,
GirÊ samantÈva padissamÈnÈ,
May|ragÊvÈ iva nÊlavaÓÓÈ.
DisÈ rajindÈva1 virocayanti,
May|rasaÑghÈ girimuddhanasmiÑ,
Naccanti nÈrÊhi sama~gibh|tÈ.
K|janti nÈnÈmadhurassarehi,
SuvÈdikÈ nekadijÈ manuÒÒÈ,
Vicittapattehi virÈjamÈnÈ.
Girimhi ÔhatvÈ abhinÈdayanti,
______________________________________________________________
1. ...sannissitÈ (Ka) 2. GajindÈva (Ka)
32 KhuddakanikÈya
SuphullapupphÈ’karamÈbhikiÓÓÈ,
SugandhanÈnÈdalala~katÈ ca.
GirÊ virocanti disÈ samantÈ,
JalÈsayÈ nekasugandhagandhÈ,
Surinda-uyyÈnajalÈsayÈva.
Savanti najjo suvirÈjamÈnÈ,
Vicittatitthehi ala~katÈ ca,
ManuÒÒanÈnÈmigapakkhipÈsÈ.
Najjo virocanti susandamÈnÈ,
Ubhosu passesu jalÈsayesu,
SupupphitÈ cÈrusugandharukkhÈ1.
Vibh|sitaggÈ surasundarÊ ca,
SugandhanÈnÈdumajÈlakiÓÓaÑ,
VanaÑ vicittaÑ suranandanaÑva.
ManobhirÈmaÑ satataÑ gatÊnaÑ,
SampannanÈnÈsuci-annapÈnÈ,
SabyaÒjanÈ sÈdurasena yuttÈ.
Pathesu gÈme sulabhÈ manuÒÒÈ,
VirÈjitÈ Èsi mahÊ samantÈ,
VicittavaÓÓÈ kusumÈsanassa.
Ratti’ndagopehi ala~katÈva,
______________________________________________________________
1. TÈrusugandharukkhÈ (Ka)
VisuddhasaddhÈdiguÓehi yuttÈ,
SambuddharÈjaÑ abhipatthayantÈ.
Bah|hi tattheva janÈ samantÈ,
Vicitra-ÈrÈmasupokkharaÒÒo1,
VicitranÈnÈpadumehi channÈ.
Bhisehi khÊraÑva rasaÑ pavÈyati,
VicitranÊlacchadanena’la~katÈ,
ManuÒÒarukkhÈ ubhatovakÈse.
SamuggatÈ sattasam|habh|tÈ,
VicitranÊlabbhamivÈyataÑ vanaÑ,
Surindaloke iva NandanaÑ vanaÑ.
SabbotukaÑ sÈdhusugandhapupphaÑ,
SubhaÒjasaÑ yojanayojanesu,
SubhikkhagÈmÈ sulabhÈ manuÒÒÈ.
JanÈbhikiÓÓÈ sulabhannapÈnÈ,
Pah|tachÈy|dakarammabh|tÈ,
NivÈsinaÑ2 sabbasukhappadÈtÈ.
VisÈlasÈlÈ ca sabhÈ ca bah|,
VicittanÈnÈdumasaÓÉamaÓÉitÈ,
ManuÒÒa-uyyÈnasupokkharaÒÒo.
SumÈpitÈ sÈdhusugandhagandhÈ,
______________________________________________________________
1. ...pokkharaÒÒÈ (Ka) 2. NivÈsinÈ (Ka)
34 KhuddakanikÈya
VÈto mud|sÊtalasÈdhur|po,
NabhÈ ca abbhÈ vigatÈ samantÈ.
DisÈ ca sabbÈva virocayanti,
Pathe rajonuggamanatthameva,
RattiÑ pavassanti ca mandavuÔÔhÊ.
Nabhe ca s|ro mudukova tÈpo,
MadappabÈhÈ madahatthisaÑghÈ,
KareÓusaÑghehi sukÊÄayanti.
DisÈ vidhÈvanti ca gajjayantÈ,
VanaÑ sunÊlaÑ abhidassanÊyaÑ,

NÊlabbhak|ÔaÑ iva rammabh|taÑ.
VilokitÈnaÑ ativimhanÊyaÑ,
VisuddhamabbhaÑ gaganaÑ surammaÑ,

MaÓimayehi samala~katÈva.
DisÈ ca sabbÈ atirocayanti,
GandhabbavijjÈdharakinnarÈ ca,
SugÊtiyantÈ madhurassarena.
Caranti tasmiÑ pavane suramme,
KilesasaÑghassa bhitÈsakehi,
TapassisaÑghehi nisevitaÑ vanaÑ.
VihÈra-ÈrÈmasamiddhibh|taÑ,
SamiddhinÈnÈphalino vanantÈ,
AnÈkulÈ niccamanobhirammÈ.
SamÈdhipÊtiÑ abhivaÉÉhayanti,
NisevitaÑ nekadijehi niccaÑ,
GÈmena gÈmaÑ satataÑ vasantÈ.
Pure pure gÈmavarÈ ca santi1,
VatthannapÈnaÑ sayanÈsanaÒca,
GandhaÒca mÈlaÒca vilepanaÒca.
TahiÑ samiddhÈ janatÈ bah| ca,
PuÒÒiddhiyÈ sabbayasaggapattÈ,
JanÈ ca tasmiÑ sukhitÈ samiddhÈ.
Pah|tabhogÈ vividhÈ vasanti,
Nabhe ca abbhÈ suvisuddhavaÓÓÈ,
DisÈ ca cando suvirÈjitova.
RattiÒca vÈto mudusÊtalo ca,
Canduggame sabbajanÈ pahaÔÔhÈ,
Saka~gaÓe citrakathÈ vadantÈ.
Piyehi saddhiÑ abhimodayanti,
Candassa raÑsÊhi nabhaÑ viroci,
MahÊ ca saÑsuddhamanuÒÒavaÓÓÈ.
DisÈ ca sabbÈ parisuddhar|pÈ,
______________________________________________________________
1. GÈmavarÈ vasanti (Ka), gÈmavare vasanti (Ka)
36 KhuddakanikÈya
D|re ca disvÈ varacandaraÑsiÑ,

PupphiÑsu pupphÈni mahÊtalasmiÑ.
Samantato gandhaguÓatthikÈnaÑ,
Candassa raÑsÊhi vilimpitÈva1,
MahÊ samantÈ kusumena’la~katÈ.
Viroci sabba~gasumÈlinÊva,
Kucanti hatthÊpi madena mattÈ,
VicittapiÒchÈ ca dijÈ samantÈ.
Karonti nÈdaÑ pavane suramme,
PathaÒca sabbaÑ paÔipajjanakkhamaÑ,
IddhaÑ ca raÔÔhaÑ sadhanaÑ sabhogaÑ.
SabbatthutaÑ sabbasukhappadÈnaÑ,
VanaÒca sabbaÑ suvicittar|paÑ,
SumÈpitaÑ nandanakÈnanaÑva.
YatÊna pÊtiÑ satataÑ janeti,
Ala~kataÑ devapuraÑva rammaÑ,
KapÊlavatthuÑ iti nÈmadheyyaÑ.
KulanagaraÑ idha sassirikaÑ,
ManuÒÒa-aÔÔÈlavicittar|paÑ,
Suphullapa~keruhasaÓÉamaÓÉitaÑ.
VicittaparikhÈhi puraÑ surammaÑ,
______________________________________________________________
1. VilÊyanÈva (Ka)
VicittapÈkÈraÒca toraÓaÒca,
Subha~gaÓaÑ devanivÈsabh|taÑ.
ManuÒÒavÊthi1 suralokasannibhaÑ,
Ala~katÈ sÈkiyarÈjaputtÈ,
VirÈjamÈnÈ varabh|sanehi.
Surindaloke iva devaputtÈ,
Suddhodano MunivaraÑ abhidassanÈya,
Amaccaputte dasadhÈ apesayi.
Balena saddhiÑ mahatÈ Muninda,
NevÈgataÑ passati neva vÈcaÑ,
SokÈbhibh|taÑ naravÊraseÔÔhaÑ.
TosetumicchÈmi narÈdhipattaÑ,
TaÑdassanena’bbhutapÊtirÈsi,
UdikkhamÈnaÑ dvipadÈnamindaÑ.
Tosehi taÑ Muninda guÓaseÔÔhaÑ,
ŒsÈya kassate khettaÑ, bÊjaÑ ÈsÈya vappati.
ŒsÈya vÈÓijÈ yanti, samuddaÑ dhanahÈrakÈ.
YÈya ÈsÈya tiÔÔhÈmi, sÈ me ÈsÈ samijjhatu. (63)
NÈtisÊtaÑ nÈti-uÓhaÑ, nÈtidubbhikkhachÈtakaÑ.
SaddalÈ haritÈ bh|mi, esa kÈlo MahÈmunÊ”ti. (64)
Atha naÑ SatthÈ “kiÑ nu kho UdÈyi gamanavaÓÓaÑ vaÓÓesÊ”ti Èha.
“Bhante tumhÈkaÑ pitÈ SuddhodanamahÈrÈjÈ daÔÔhukÈmo, karotha
ÒÈtakÈnaÑ sa~gahan”ti Èha. “SÈdhu UdÈyi karissÈmi ÒÈtisa~gahaÑ, tena hi
______________________________________________________________
1. ManuÒÒavitti (Ka)
38 KhuddakanikÈya
bhikkhusaÑghassa Èrocehi, gamiyavattaÑ p|ressantÊ”ti Èha. “SÈdhu

bhante”ti thero bhikkhusaÑghassa Èrocesi.
SatthÈ A~gamagadhavÈsÊnaÑ kulaputtÈnaÑ dasahi sahassehi,
Kapilavatthu vÈsÊnaÑ dasahi sahassehÊti sabbeheva vÊsatiyÈ
khÊÓÈsavabhikkhusahassehi parivuto RÈjagahÈ nikkhamitvÈ divase divase
yojanaÑ yojanaÑ gacchanto dvÊhi mÈsehi KapilavatthupuraÑ sampÈpuÓi.
SÈkiyÈpi anuppatteyeva Bhagavati “amhÈkaÑ ÒÈtiseÔÔhaÑ passissÈmÈ”ti
Bhagavato vasanaÔÔhÈnaÑ vÊmaÑsamÈnÈ “nigrodhasakkassÈrÈmo
ramaÓÊyo”ti sallakkhetvÈ sabbaÑ paÔijagganavidhiÑ kÈretvÈ
gandhapupphahatthÈ paccuggamanaÑ karontÈ sabbÈla~kÈrehi
samala~katagattÈ gandhapupphacuÓÓÈdÊhi p|jayamÈnÈ BhagavantaÑ
purakkhatvÈ NigrodhÈrÈmameva agamaÑsu.
Tatra BhagavÈ vÊsatiyÈ khÊÓÈsavasahassehi parivuto
paÒÒattavarabuddhÈsane nisÊdi. SÈkiyÈ pana mÈnajÈtikÈ mÈnatthaddhÈ,
“SiddhatthakumÈro amhehi daharataro, amhÈkaÑ kaniÔÔho bhÈtÈ putto
bhÈgineyyo nattÈ”ti cintetvÈ daharadahare rÈjakumÈre ÈhaÑsu “tumhe
vandatha, mayaÑ tumhÈkaÑ piÔÔhito piÔÔhito nisÊdissÈmÈ”ti. TesvevaÑ
nisinnesu BhagavÈ tesaÑ ajjhÈsayaÑ oloketvÈ “ime ÒÈtakÈ attano
moghajiÓÓabhÈvena na maÑ vandanti, na panete jÈnanti ‘Buddho nÈma
kÊdiso, BuddhabalaÑ nÈma kÊdisan’ti vÈ, ‘Buddho nÈma ediso,
BuddhabalaÑ nÈma edisan’ti vÈ, handÈhaÑ attano BuddhabalaÑ
iddhibalaÒca dassento pÈÔihÈriyaÒca kareyyaÑ, ÈkÈse
dasasahassacakkavÈÄavitthataÑ sabbaratanamayaÑ ca~kamaÑ mÈpetvÈ
tattha ca~kamanto mahÈjanassa ajjhÈsayaÑ oloketvÈ dhammaÒca
deseyyan”ti cintesi. Tena vuttaÑ sa~gÊtikÈrakehi Bhagavato
parivitakkadassanatthaÑ–
3. “Na hete jÈnanti sadevamÈnusÈ,

Buddho ayaÑ kÊdisako naruttamo.
IddhibalaÑ paÒÒÈbalaÒca kÊdisaÑ,
BuddhabalaÑ lokahitassa kÊdisaÑ.
4. Na hete jÈnanti sadevamÈnusÈ,

Buddho ayaÑ edisako naruttamo.
IddhibalaÑ paÒÒÈbalaÒca edisaÑ,
BuddhabalaÑ lokahitassa edisaÑ.
5. HandÈhaÑ dassayissÈmi, BuddhabalamanuttaraÑ.

Ca~kamaÑ mÈpayissÈmi, nabhe ratanamaÓÉitan”ti.
Tattha na hete jÈnantÊti na hi ete jÈnanti. Na-kÈro paÔisedhattho. Hi-
kÈro kÈraÓatthe nipÈto. YasmÈ panete mama ÒÈti-Èdayo devamanussÈ mayÈ
Buddhabale ca iddhibale ca anÈvikate na jÈnanti “ediso Buddho, edisaÑ
iddhibalan”ti, tasmÈ ahaÑ mama BuddhabalaÒca iddhibalaÒca dasseyyanti
attho. SadevamÈnusÈti ettha devÈti upapattidevÈ adhippetÈ. Saha devehÊti
sadevÈ. Ke te? MÈnusÈ, sadevÈ eva mÈnusÈ sadevamÈnusÈ. Atha vÈ devoti
sammutidevo suddhodano rÈjÈ adhippeto. Saha devena raÒÒÈ
SuddhodanenÈti sadevÈ. MÈnusÈti ÒÈtimÈnusÈ, sadevÈ SasuddhodanÈ
mÈnusÈ sadevamÈnusÈ sarÈjÈno vÈ ete mama ÒÈtimÈnusÈ mama balaÑ na
vijÈnantÊti attho. SesadevÈpi sa~gahaÑ gacchantiyeva. Sabbepi devÈ
devanaÔÔhena “devÈ”ti vuccanti. DevanaÑ nÈma dhÈtu-attho kÊÄÈdi. Atha vÈ
devÈ ca mÈnusÈ ca devamÈnusÈ, saha deva mÈnusehi sadevamÈnusÈ, ke te?
LokÈti vacanaseso daÔÔhabbo. Buddhoti catusacca dhamme Buddho
anubuddhoti Buddho. YathÈha–
“AbhiÒÒeyyaÑ abhiÒÒÈtaÑ, bhÈvetabbaÒca bhÈvitaÑ.
PahÈtabbaÑ pahÊnaÑ me, tasmÈ Buddhosmi brÈhmaÓÈ”ti1.
Idha pana kattukÈrake Buddhasaddasiddhi daÔÔhabbÈ. Adhigatavisesehi
deva manussehi “SammÈsambuddho vata so BhagavÈ”ti evaÑ buddhattÈ
ÒÈtattÈ Buddho. Idha kammakÈrake Buddhasaddasiddhi daÔÔhabbÈ.
Buddhamassa atthÊti vÈ Buddho, Buddha vantoti attho. TaÑ sabbaÑ
saddasatthÈnusÈrena veditabbaÑ. KÊdisakoti kÊdiso kiÑsarikkhako
kiÑsadiso kiÑvaÓÓo kiÑsaÓÔhÈno dÊgho vÈ rasso vÈti attho.
______________________________________________________________
1. Ma 2. 352; Khu 1. 368 piÔÔhÈdÊsu.
40 KhuddakanikÈya
Naruttamoti narÈnaÑ, naresu vÈ uttamo pavaro seÔÔhoti naruttamo.

Iddhibalanti ettha ijjhanaÑ iddhi nipphatti-atthena paÔilÈbhaÔÔhena ca iddhi.
Atha vÈ ijjhanti tÈya sattÈ iddhÈ vuddhÈ ukkaÑsagatÈ hontÊti iddhi. SÈ pana
dasavidhÈ hoti. YathÈha–
“Iddhiyoti dasa iddhiyo. KatamÈ dasa? AdhiÔÔhÈnÈ iddhi, vikubbanÈ
iddhi, manomayÈ iddhi, ÒÈÓavipphÈrÈ iddhi, samÈdhivipphÈrÈ iddhi,
ariyÈ iddhi, kammavipÈkajÈ iddhi, puÒÒavato iddhi, vijjÈmayÈ iddhi,
tattha tattha sammÈpayogapaccayÈ ijjhanaÔÔhena iddhÊ”ti1.
TÈsaÑ idaÑ nÈnattaÑ–pakatiyÈ eko bahukaÑ Èvajjeti, sataÑ vÈ
sahassaÑ vÈ ÈvajjitvÈ ÒÈÓena adhiÔÔhÈti “bahuko homÊ”ti2 evaÑ vibhajitvÈ
dassitÈ iddhi adhiÔÔhÈna vasena nipphannattÈ adhiÔÔhÈnÈ iddhi nÈma.
TassÈyamattho–abhiÒÒÈpÈdakaÑ catutthajjhÈnaÑ samÈpajjitvÈ tato
vuÔÔhÈya sace sataÑ icchati “sataÑ homi, sataÑ homÊ”ti kÈmÈ
vacaraparikammacittehi parikammaÑ katvÈ puna abhiÒÒÈpÈdakaÑ jhÈnaÑ
samÈpajjitvÈ tato vuÔÔhÈya puna ÈvajjitvÈ adhiÔÔhÈti, adhiÔÔhÈnacittena saheva
sataÑ hoti. SahassÈdÊsupi eseva nayo. Tattha pÈdakajjhÈnacittaÑ
nimittÈrammaÓaÑ parikammacittÈni satÈrammaÓÈni vÈ sahassÈdÊsu
aÒÒatarÈrammaÓÈni vÈ, tÈni ca kho vaÓÓavasena, no paÓÓattivasena.
AdhiÔÔhÈnacittampi satÈrammaÓameva, taÑ pana appanÈcittaÑ viya
gotrabhu-anantarameva uppajjati r|pÈvacaracatutthajjhÈnikaÑ. So pana
pakativaÓÓaÑ vijahitvÈ kumÈravaÓÓaÑ vÈ dasseti nÈgavaÓÓaÑ vÈ dasseti.
SupaÓÓavaÓÓaÑ vÈ -pa- vividhampi senÈby|haÑ vÈ dassetÊti3 evaÑ ÈgatÈ
iddhi pakativaÓÓavijahanavikÈravasena pavattattÈ vikubbaniddhi nÈma.
“Idha bhikkhu imamhÈ kÈyÈ aÒÒaÑ kÈyaÑ abhinimminÈti r|piÑ
manomayaÑ sabba~gapacca~giÑ ahÊnindriyan”ti4 iminÈ nayena ÈgatÈ iddhi
sarÊrasseva abbhantare aÒÒassa manomayassa sarÊrassa nipphattivasena
pavattattÈ manomayiddhi nÈma. ©ÈÓuppattito pubbe vÈ pacchÈ vÈ ta~khaÓe
vÈ tena attabhÈvena paÔilabhitabba-arahattaÒÈÓÈnubhÈvena nibbatto
______________________________________________________________
1. Khu 9. 383 piÔÔhe. 2. Khu 9. 385 piÔÔhe.
viseso ÒÈÓavipphÈrÈ iddhi nÈma. Œyasmato BÈkulassa ca Èyasmato

SaÑkiccassa ca ÒÈÓavipphÈrÈ iddhi, tesaÑ vatthu cettha kathetabbaÑ1.
SamÈdhito pubbe vÈ pacchÈ vÈ ta~khaÓe vÈ samathÈnubhÈvena nibbatto
viseso samÈdhivipphÈrÈ iddhi nÈma.
Œyasmato SÈriputtassa samÈdhivipphÈrÈ iddhi2, Èyasmato SaÒjÊvassa
samÈdhi vipphÈrÈ iddhi3, Èyasmato KhÈÓukoÓÉaÒÒassa samÈdhivipphÈrÈ
iddhi4, uttarÈya upÈsikÈya samÈdhivipphÈrÈ iddhi5, SÈmÈvatiyÈ upÈsikÈya
samÈdhivipphÈrÈ iddhÊti6 tesaÑ vatth|nettha kathetabbÈni,
ganthavitthÈradosaparihÈratthaÑ pana mayÈ na vitthÈritÈni.
KatamÈ ariyÈ iddhi? Idha bhikkhu sace Èka~khati “paÔikk|le
appaÔikk|lasaÒÒÊ vihareyyan”ti appaÔikk|lasaÒÒÊ tattha viharati, sace
Èka~khati “appaÔikk|le paÔikk|la saÒÒÊ vihareyyan”ti paÔikk|lasaÒÒÊ tattha
viharati -pa- upekkhako tattha viharati sato sampajÈnoti7. AyaÑ hi
cetovasippattÈnaÑ ariyÈnaÑyeva sambhavato ariyÈ iddhi nÈma.
KatamÈ kammavipÈkajÈ iddhi? SabbesaÑ pakkhÊnaÑ sabbesaÑ
devÈnaÑ paÔhamakappikÈnaÑ manussÈnaÑ ekaccÈnaÒca vinipÈtikÈnaÑ
vehÈsagamanÈdikÈ kammavipÈkajÈ iddhi nÈma. KatamÈ puÒÒavato iddhi?
RÈjÈ cakkavattÊ vehÈsaÑ gacchati saddhiÑ catura~giniyÈ senÈya. JaÔilakassa
gahapatissa asÊtihattho suvaÓÓapabbato nibbatti. AyaÑ puÒÒavato iddhi
nÈma. Ghosakassa gahapatino8 sattasu ÔhÈnesu mÈraÓatthÈya upakkame
katepi arogabhÈvo puÒÒavato iddhi. MeÓÉaka seÔÔhissa9 aÔÔhakarÊsamatte
padese sattaratanamayÈnaÑ meÓÉakÈnaÑ pÈtubhÈvo puÒÒavato iddhi.
KatamÈ vijjÈmayÈ iddhi? VijjÈdharÈ vijjaÑ parijappitvÈ vehÈsaÑ
gacchanti, ÈkÈse antalikkhe hatthimpi dassenti -pa- vividhampi senÈby|haÑ
dassentÊti10 ÈdinayappavattÈ vijjÈmayÈ iddhi nÈma. TaÑ taÑ kammaÑ
katvÈ
______________________________________________________________
1. Ma-®Ôha 3. 135; AÑ-®Ôha 1. 236 piÔÔhÈdÊsu. 2. Khu 1. 123 piÔÔhe.
3. Ma 1. 409 piÔÔhe. 4. Dhammapada-®Ôha 1. 433 piÔÔhe.
5. Dhammapada-®Ôha 2. 196; AÑ-®Ôha 1. 342 piÔÔhesu.
6. Dhammapada-®Ôha 1. 102; AÑ-®Ôha 1. 322 piÔÔhÈdÊsu.
7. Khu 9. 390 piÔÔhe.
8. Dhammapada-®Ôha 1. 147 piÔÔhÈdÊsu.
9. Dhammapada-®Ôha 2. 232 piÔÔhÈdÊsu. 10. Khu 9. 391 piÔÔhe.
42 KhuddakanikÈya
nibbatto viseso sammÈpayogapaccayÈ ijjhanaÔÔhena iddhÊti ayaÑ tattha

tattha sammÈ payogapaccayÈ ijjhanaÔÔhena iddhi nÈma. ImissÈ dasavidhÈya
iddhiyÈ balaÑ iddhibalaÑ nÈma, idaÑ mayhaÑ iddhibalaÑ na jÈnantÊti
attho1.
PaÒÒÈbalanti sabbalokiyalokuttaraguÓavisesadÈyakaÑ
arahattamaggapaÒÒÈbalaÑ adhippetaÑ, tampi ete na jÈnanti. Keci “channaÑ
asÈdhÈraÓaÒÈÓÈnametaÑ adhivacanaÑ paÒÒÈbalan”ti vadanti. Buddhabalanti
ettha BuddhabalaÑ nÈma BuddhÈnubhÈvo, dasabalaÒÈÓÈni vÈ. Tattha
dasabalaÒÈÓÈni nÈma ÔhÈnÈÔÔhÈnaÒÈÓaÑ,
atÊtÈnÈgatapaccuppannakammavipÈkajÈnanaÒÈÓaÑ,
sabbatthagÈminipaÔipadÈÒÈÓaÑ, anekadhÈtunÈnÈdhÈtulokajÈnanaÒÈÓaÑ,
nÈnÈdhimuttikaÒÈÓaÑ, ÈsayÈnusayaÒÈÓaÑ,
jhÈnavimokkhasamÈdhisamÈpattÊnaÑ saÑkilesavodÈnavuÔÔhÈnesu
yathÈbh|taÒÈÓaÑ, pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓaÑ, cut|papÈtaÒÈÓaÑ,
ÈsavakkhayaÒÈÓanti imÈni dasa. ImesaÑ dasannaÑ ÒÈÓÈnaÑ adhivacanaÑ
Buddhabalanti. Edisanti ÊdisaÑ, ayameva vÈ pÈÔho.
HandÈti vavassaggatthe nipÈto. Ahanti attÈnaÑ niddisati. KiÑ vuttaÑ
hoti? YasmÈ panete mama ÒÈtakÈ BuddhabalaÑ vÈ BuddhaguÓe vÈ na
jÈnanti, kevalaÑ attano moghajiÓÓabhÈvaÑ nissÈya mÈnavasena
sabbalokajeÔÔhaseÔÔhaÑ maÑ na vandanti. TasmÈ tesaÑ mÈnaketu atthi, taÑ
bhaÒjitvÈ vandanatthaÑ BuddhabalaÑ dasseyyanti vuttaÑ hoti.
DassayissÈmÊti dasseyyaÑ. “DassessÈmÊ”ti ca pÈÔho, soyevattho.
Buddhabalanti BuddhÈnubhÈvaÑ, BuddhaÒÈÓavisesaÑ vÈ. Anuttaranti
niruttaraÑ. Ca~kamanti ca~kamitabbaÔÔhÈnaÑ vuccati. MÈpayissÈmÊti
mÈpeyyaÑ. “Ca~kamanaÑ mÈpessÈmÊ”ti ca pÈÔho, soyevattho. Nabheti
ÈkÈse. SabbaratanamaÓÉitanti sabbehi ratijananaÔÔhena ratanehi muttÈmaÓi
veÄuriya sa~kha silÈ pavÈÄa rajata suvaÓÓamasÈragalla lohita~kehi dasahi
dasahi maÓÉito ala~kato sabbaratanamaÓÉito, taÑ sabbaratanamaÓÉitaÑ.
“Nabhe ratanamaÓÉitan”ti paÔhanti keci.
AthevaÑ BhagavatÈ cintitamatte dasasahassacakkavÈÄavÈsino
bhummÈdayo devÈ pamuditahadayÈ sÈdhukÈramadaÑsu. TamatthaÑ
pakÈsentehi sa~gÊtikÈrakehi–
______________________________________________________________
1. Visuddhi 2. 10 piÔÔhÈdÊsupi passitabbaÑ.
6. “BhummÈ MahÈrÈjikÈ TÈvatiÑsÈ,

YÈmÈ ca devÈ TusitÈ ca NimmitÈ.
ParanimmitÈ yepi ca brahmakÈyikÈ,
ŒnanditÈ vipulamakaÑsu ghosan”ti–
ÈdigÈthÈyo ÔhapitÈti veditabbÈ.
Tattha bhummÈti bhummaÔÔhÈ, pÈsÈÓapabbatavanarukkhÈdÊsu ÔhitÈ.

MahÈrÈjikÈti MahÈrÈjapakkhikÈ. BhummaÔÔhÈnaÑ devatÈnaÑ saddaÑ sutvÈ
ÈkÈsaÔÔhakadevatÈ tato abbhavalÈhakÈ devatÈ, tato uÓhavalÈhakÈ devatÈ, tato
sÊtavalÈhakÈ devatÈ, tato vassavalÈhakÈ devatÈ, tato vÈtavalÈhakÈ devatÈ,
tato cattÈro mahÈrÈjÈno, tato TÈvatiÑsÈ, tato YÈmÈ, tato TusitÈ, tato
NimmÈnaratÊ, tato ParanimmitavasavattÊ, tato brahmakÈyikÈ, tato
BrahmapurohitÈ, tato MahÈbrahmÈno, tato ParittÈbhÈ, tato AppamÈÓÈbhÈ,
tato ŒbhassarÈ, tato ParittasubhÈ, tato AppamÈÓasubhÈ, tato SubhakiÓhÈ,
tato VehapphalÈ, tato AvihÈ, tato AtappÈ, tato SudassÈ, tato SudassÊ, tato
AkaniÔÔhÈ devatÈ saddaÑ sutvÈ mahantaÑ saddaÑ akaÑsu. AsaÒÒino ca
ar|pÈvacarasatte ca ÔhapetvÈ sotÈyatanapavattiÔÔhÈne sabbe
devamanussanÈgÈdayo pÊtivasaÑ gatahadayÈ ukkuÔÔhi saddamakaÑs|ti
attho. ŒnanditÈti pamuditahadayÈ, saÒjÈtapÊtisomanassÈ hutvÈti attho.
Vipulanti puthulaÑ.
Atha SatthÈ cintitasamanantarameva odÈtakasiÓasamÈpattiÑ

samÈpajjitvÈ “dasasu cakkavÈÄasahassesu Èloko hot|”ti adhiÔÔhÈsi, tena
adhiÔÔhÈnacittena saheva Èloko ahosi pathavito paÔÔhÈya yÈva
akaniÔÔhabhavanÈ. Tena vuttaÑ–
7. “ObhÈsitÈ ca pathavÊ sadevakÈ,

Puth| ca lokantarikÈ asaÑvutÈ.
Tamo ca tibbo vihato tadÈ ahu,
DisvÈna accherakaÑ pÈÔihÊran”ti.
44 KhuddakanikÈya
Tattha obhÈsitÈti pakÈsitÈ. PathavÊti etthÈyaÑ pathavÊ catubbidhÈ

kakkhaÄapathavÊ sasambhÈrapathavÊ nimittapathavÊ sammutipathavÊti. TÈsu
“katamÈ cÈvuso ajjhattikÈ pathavÊdhÈtu? YaÑ ajjhattaÑ paccattaÑ
kakkhaÄaÑ kharigatan”ti-ÈdÊsu1 vuttÈ ayaÑ kakkhaÄapathavÊ nÈma. “Yo
pana bhikkhu pathaviÑ khaÓeyya vÈ khaÓÈpeyya vÈ”ti-ÈdÊsu2 vuttÈ
sasambhÈrapathavÊ, ye ca kesÈdayo vÊsati koÔÔhÈsÈ, ayolohÈdayo ca bÈhirÈ,
sÈpi vaÓÓÈdÊhi sambhÈrehi saddhiÑ pathavÊti sasambhÈrapathavÊ nÈma.
“PathavÊkasiÓameko saÒjÈnÈtÊ”ti-ÈdÊsu3 nimittapathavÊ
“ÈrammaÓapathavÊ”tipi vuccati. PathavÊkasiÓajhÈnalÈbhÊ devaloke nibbatto
Ègamanavasena “pathavÊdevo”ti nÈmaÑ labhati. VuttaÒhetaÑ “Èpo ca devÈ
pathavÊ”ti-ÈdÊsu4 ayaÑ sammutipathavÊ, paÒÒattipathavÊ nÈmÈti veditabbÈ.
Idha pana sasambhÈrapathavÊ adhippetÈ5.
SadevakÈti sadevalokÈ. “SadevatÈ”tipi pÈÔho atthi ce sundarataraÑ,
sadevako manussaloko obhÈsitoti attho. Puth|ti bah|. LokantarikÈti
asurakÈyanarakÈnametaÑ adhivacanaÑ, tÈ pana tiÓÓaÑ cakkavÈÄÈnaÑ
antarÈ ekÈ lokantarikÈ hoti, tiÓÓaÑ sakaÔa cakkÈnaÑ aÒÒamaÒÒaÑ Èhacca
ÔhitÈnaÑ majjhe-okÈso viya ekeko Lokantarikanirayo, parimÈÓato
aÔÔhayojanasahasso hoti. AsaÑvutÈti heÔÔhÈ appatiÔÔhÈ. Tamo cÈti andhakÈro.
Tibboti bahalo ghano. Candimas|riyÈlokÈbhÈvato niccandhakÈrova hoti.
Vihatoti viddhasto. TadÈti yadÈ pana BhagavÈ sattesu kÈruÒÒataÑ paÔicca
pÈÔihÈriyakaraÓatthaÑ ÈlokaÑ phari, tadÈ so tamo tibbo LokantarikÈsu Ôhito,
vihato viddhasto ahosÊti attho.
Accherakanti accharÈpaharaÓayoggaÑ6, vimhayavasena a~gulÊhi
paharaÓa yogganti attho. PÈÔihÊranti paÔipakkhaharaÓato pÈÔihÊraÑ.
PaÔiharati sattÈnaÑ diÔÔhimÈnopagatÈni cittÈnÊti vÈ pÈÔihÊraÑ, appasannÈnaÑ
sattÈnaÑ pasÈdaÑ paÔi-ÈharatÊti vÈ pÈÔihÊraÑ. “PÈÔiheran”tipi pÈÔho,
soyevattho. Ettha ÈlokavidhÈnavisesassetaÑ adhivacanaÑ. DisvÈna
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 84 piÔÔhe. 2. Vi 2. 49 piÔÔhe. 3. DÊ 3. 257 piÔÔhe.
4. DÊ 2. 207 piÔÔhe. 5. Ma-®Ôha 1. 26 piÔÔhepi passitabbaÑ.
6. AccharÈphoÔanayoggaÑ (Ka)
accherakaÑ pÈÔihÊranti ettha devÈ ca manussÈ ca LokantarikÈsu

nibbattasattÈpi ca taÑ Bhagavato pÈÔihÈriyaÑ disvÈ paramappÊtisomanassaÑ
agamaÑs|ti idaÑ vacanaÑ ÈharitvÈ attho daÔÔhabbo, itarathÈ na pubbena vÈ
paraÑ, na parena vÈ pubbaÑ yujjati.
IdÈni na kevalaÑ manussalokesuyeva Èloko atthi, sabbattha tividhepi
sa~khÈrasattokÈsasa~khÈte loke ÈlokoyevÈti dassanatthaÑ–
8. “Sadevagandhabbamanussarakkhase,
ŒbhÈ uÄÈrÈ vipulÈ ajÈyatha.
ImasmiÑ loke parasmiÒcobhayasmiÑ,
Adho ca uddhaÑ tiriyaÒca vitthatan”ti–
ayaÑ gÈthÈ vuttÈ.
Tattha devÈti sammutidevÈ upapattidevÈ visuddhidevÈti sabbepi devÈ
idha sa~gahitÈ. DevÈ ca gandhabbÈ ca manussÈ ca rakkhasÈ ca
devagandhabbamanussarakkhasÈ. Saha devagandhabbamanussarakkhasehÊti
sadevagandhabbamanussarakkhaso. Ko pana so? Loko. TasmiÑ
sadevagandhabbamanussarakkhase loke. ŒbhÈti Èloko. UÄÈrÈti etthÈyaÑ
uÄÈra-saddo madhuraseÔÔhavipulÈdÊsu dissati. TathÈ hesa “uÄÈrÈni
khÈdanÊyabhojanÊyÈni khÈdanti bhuÒjantÊ”ti-ÈdÊsu1 madhure dissati.
“UÄÈrÈya kho pana bhavaÑ vacchÈyano pasaÑsÈya samaÓaÑ GotamaÑ
pasaÑsatÊ”ti-ÈdÊsu2 seÔÔhe. “Atikkamma devÈnaÑ devÈnubhÈvaÑ appamÈÓo
uÄÈro obhÈso”ti-ÈdÊsu3 vipule. SvÈyaÑ idha seÔÔhe daÔÔhabbo4. VipulÈti
appamÈÓÈ. AjÈyathÈti uppajji udapÈdi pavattittha. ImasmiÑ loke
parasmiÒcÈti imasmiÑ manussaloke ca parasmiÑ devaloke cÈti attho.
Ubhayasminti tadubhayasmiÑ, ajjhattabahiddhÈdÊsu viya daÔÔhabbaÑ.
AdhocÈti AvÊci-ÈdÊsu nirayesu. Uddhanti Bhavaggatopi uddhaÑ ajaÔÈkÈsepi.
TiriyaÒcÈti tiriyatopi dasasu cakkavÈÄasahassesu. Vitthatanti visaÔaÑ.
AndhakÈraÑ vidhamitvÈ vuttappakÈraÑ lokaÒca padesaÒca ajjhottharitvÈ
______________________________________________________________
1. Ma 1. 301 piÔÔhe. 2. Ma 3. 233 piÔÔhe. 3. DÊ 2. 13; Ma 3. 161 piÔÔhÈdÊsu.
4. DÊ-®Ôha 3. 62; VimÈna-®Ôha 9 piÔÔhÈdÊsupi passitabbaÑ.
46 KhuddakanikÈya
ÈbhÈ pavattitthÈti attho. Atha vÈ tiriyaÒca vitthatanti tiriyato vitthataÑ

mahantaÑ, appa mÈÓaÑ padesaÑ ÈbhÈ pharitvÈ aÔÔhÈsÊti attho.
Atha BhagavÈ dasasahassacakkavÈÄesu ÈlokapharaÓaÑ katvÈ
abhiÒÒÈpÈdakaÑ catutthajjhÈnaÑ samÈpajjitvÈ tato vuÔÔhÈya ÈvajjitvÈ
adhiÔÔhÈnacittena ÈkÈsamabbhuggantvÈ tesaÑ ÒÈtÊnaÑ sÊsesu pÈdapaÑsuÑ
okiramÈno viya mahatiyÈ devamanussaparisÈya majjhe YamakapÈÔihÈriyaÑ
dasseti. TaÑ pana PÈÄito evaÑ veditabbaÑ1–
KatamaÑ TathÈgatassa YamakapÈÔihÊre ÒÈÓaÑ? Idha TathÈgato
YamakapÈÔihÊraÑ karoti asÈdhÈraÓaÑ sÈvakehi uparimakÈyato
aggikkhandho pavattati, heÔÔhimakÈyato udakadhÈrÈ pavattati.
HeÔÔhimakÈyato aggikkhandho pavattati, uparimakÈyato udakadhÈrÈ
pavattati. . PuratthimakÈyato aggikkhandho pavattati, pacchimakÈyato
udakadhÈrÈ pavattati. PacchimakÈyato aggikkhandho pavattati,
puratthimakÈyato udakadhÈrÈ pavattati. . DakkhiÓa-akkhito
aggikkhandho pavattati, vÈma-akkhito udakadhÈrÈ pavattati. VÈma-
akkhito aggikkhandho pavattati, dakkhiÓa-akkhito udakadhÈrÈ pavattati.
. DakkhiÓakaÓÓasotato aggikkhandho pavattati, vÈmakaÓÓasotato
udakadhÈrÈ pavattati. VÈmakaÓÓasotato aggikkhandho pavattati,
dakkhiÓakaÓÓasotato udakadhÈrÈ pavattati. . DakkhiÓanÈsikÈsotato
aggikkhandho pavattati, vÈmanÈsikÈsotato udakadhÈrÈ pavattati.
VÈmanÈsikÈsotato aggikkhandho pavattati. DakkhiÓanÈsikÈsotato
udakadhÈrÈ pavattati. . DakkhiÓa-aÑsak|Ôato aggikkhandho pavattati,
vÈma-aÑsak|Ôato udakadhÈrÈ pavattati. VÈma-aÑsak|Ôato
aggikkhandho pavattati, dakkhiÓa-aÑsak|Ôato udakadhÈrÈ pavattati. .
DakkhiÓahatthato aggikkhandho pavattati, vÈmahatthato udakadhÈrÈ
pavattati. VÈmahatthato aggikkhandho pavattati, dakkhiÓahatthato
udakadhÈrÈ pavattati. . DakkhiÓapassato aggikkhandho pavattati,
vÈmapassato udakadhÈrÈ pavattati.
______________________________________________________________
1. Khu 9. 120 piÔÔhe PaÔisambhidÈmagge.
VÈmapassato aggikkhandho pavattati, dakkhiÓapassato udakadhÈrÈ

pavattati. . DakkhiÓapÈdato aggikkhandho pavattati, vÈmapÈdato
udakadhÈrÈ pavattati. VÈmapÈdato aggikkhandho pavattati,
dakkhiÓapÈdato udakadhÈrÈ pavattati. . A~gula~gulehi aggikkhandho
pavattati, a~gulantarikÈhi udakadhÈrÈ pavattati. A~gulantarikÈhi
aggikkhandho pavattati, a~gula~gulehi udakadhÈrÈ pavattati. .
Ekekalomato aggikkhandho pavattati, ekekalomato udakadhÈrÈ
pavattati. Lomak|pato lomak|pato aggikkhandho pavattati, lomak|pato
lomak|pato udakadhÈrÈ pavattati. ChannaÑ vaÓÓÈnaÑ nÊlÈnaÑ
pÊtakÈnaÑ lohitakÈnaÑ odÈtÈnaÑ maÒjiÔÔhÈnaÑ pabhassarÈnaÑ.
BhagavÈ ca~kamati, nimmito tiÔÔhati vÈ nisÊdati vÈ seyyaÑ vÈ

kappeti. BhagavÈ tiÔÔhati, nimmito ca~kamati vÈ nisÊdati vÈ seyyaÑ vÈ
kappeti. BhagavÈ nisÊdati, nimmito ca~kamati vÈ tiÔÔhati vÈ seyyaÑ vÈ
kappeti. BhagavÈ seyyaÑ kappeti, nimmito ca~kamati vÈ tiÔÔhati vÈ
nisÊdati vÈ. Nimmito ca~kamati, BhagavÈ tiÔÔhati vÈ nisÊdati vÈ seyyaÑ
vÈ kappeti. Nimmito tiÔÔhati, BhagavÈ ca~kamati vÈ nisÊdati vÈ seyyaÑ
vÈ kappeti. Nimmito nisÊdati, BhagavÈ ca~kamati vÈ tiÔÔhati vÈ seyyaÑ
vÈ kappeti. Nimmito seyyaÑ kappeti, BhagavÈ ca~kamati vÈ tiÔÔhati vÈ
nisÊdati vÈ, idaÑ TathÈgatassa YamakapÈÔihÊre ÒÈÓanti veditabbaÑ.
Tassa pana bhagavato tejokasiÓasamÈpattivasena uparimakÈyato

aggikkhandho pavattati. ŒpokasiÓasamÈpattivasena heÔÔhimakÈyato
udakadhÈrÈ pavattatÊti puna udakadhÈrÈya pavattaÔÔhÈnato aggikkhandho
pavattati, aggikkhandhassa pavattaÔÔhÈnato udakadhÈrÈ pavattatÊti dassetuÑ
“heÔÔhimakÈyato aggikkhandho pavattati, uparimakÈyato udakadhÈrÈ
pavattatÊ”ti vuttanti veditabbÈ. Eseva nayo sesapadesupi. Aggikkhandho
panettha udakadhÈrÈya asammissova ahosi. TathÈ udakadhÈrÈ
aggikkhandhena. RasmÊsu pana dutiyÈ dutiyÈ rasmi purimÈya purimÈya
yamakÈ viya ekakkhaÓe pavattati. DvinnaÒca cittÈnaÑ ekakkhaÓe pavatti
48 KhuddakanikÈya
nÈma natthi, BuddhÈnaÑ pana bhava~gaparivÈsassa lahukatÈya

paÒcahÈkÈrehi ciÓÓavasitÈya etÈ rasmiyo ekakkhaÓe viya pavattanti, tassÈ
pana rasmiyÈ ÈvajjanaparikammÈdhiÔÔhÈnÈni visuÑyeva. NÊlarasmi-atthÈya
hi BhagavÈ nÊlakasiÓaÑ samÈpajjati. PÊtarasmi-ÈdÊnaÑ atthÈya
pÊtakasiÓÈdÊni samÈpajjati.
EvaÑ Bhagavato YamakapÈÔihÊre kayiramÈne sakalassÈpi
dasasahassacakkavÈÄassa ala~kÈrakaraÓakÈlo viya ahosi. Tena vuttaÑ–
9. “Sattuttamo anadhivaro VinÈyako,

SatthÈ ah| devamanussap|jito.
MahÈnubhÈvo satapuÒÒalakkhaÓo,
Dassesi accherakaÑ pÈÔihÊran”ti.
Tattha sattuttamoti attano sÊlÈdÊhi guÓehi sabbesu sattesu uttamo pavaro
seÔÔhoti sattuttamo, sattÈnaÑ vÈ uttamo sattuttamo. Sattanti hi ÒÈÓassa1
nÈmaÑ, tena dasabala catuvesÈrajja cha-asÈdhÈraÓaÒÈÓasa~khÈtena sattena
seÔÔho uttamoti sattuttamo samÈnÈdhikaraÓavasena satto uttamoti vÈ
sattuttamo. Yadi evaÑ “uttamasatto”ti vattabbaÑ uttama-saddassa
pubbanipÈtapÈÔhato. Na panesa bhedo2 aniyamato bahulavacanato ca
naruttamapurisuttamanaravarÈdi-saddo viya daÔÔhabbo3. Atha vÈ sattaÑ
uttamaÑ yassa so sattuttamo, idhÈpi ca uttama-saddassa pubbanipÈto
bhavati. Uttamasattoti visesanassa pubbanipÈtapÈÔhato “cittag| paddhag|”ti4
ettha viyÈti nÈyaÑ doso. Ubhayavisesanato vÈ Èhitaggi-ÈdipÈÔho viya
daÔÔhabbo. VinÈyakoti bah|hi vinayan|pÈyehi satte vineti dametÊti
VinÈyako. SatthÈti diÔÔhadhammikasamparÈyikatthehi yathÈrahaÑ satte
anusÈsatÊti SatthÈ. Ah|ti ahosi. Devamanussap|jitoti dibbehi
paÒcakÈmaguÓehi dibbanti kÊÄantÊti devÈ. Manassa ussannattÈ manussÈ, devÈ
ca manussÈ ca devamanussÈ,
______________________________________________________________
1. ViÒÒÈÓassa (SÊ) 2. Doso (SÊ, I)
3. DaÔÔhabbaÑ (SÊ, I) 4. Cittabh| sabalabh|ti (Ka)
devamanussehi p|jito devamanussap|jito. PupphÈdip|jÈya ca paccayap|jÈya

ca p|jito, apacitoti attho. KasmÈ pana devamanussÈnameva gahaÓaÑ kataÑ,
nanu BhagavÈ tiracchÈnagatehipi
ÈravÈÄakÈÄÈpalÈladhanapÈlapÈlileyyakanÈgÈdÊhi
SÈtÈgirÈÄavakahemavatas|cilomakharalomayakkhÈdÊhi vinipÈtagatehipi
p|jitoyevÈti? SaccamevetaÑ, ukkaÔÔhaparicchedavasena
bhabbapuggalaparicchedavasena cetaÑ vuttanti veditabbaÑ. MahÈnubhÈvoti
mahatÈ BuddhÈnubhÈvena samannÈgato. SatapuÒÒalakkhaÓoti anantesu
cakkavÈÄesu sabbe sattÈ ekekaÑ puÒÒakammaÑ satakkhattuÑ kareyyuÑ
ettakehi janehi katakammaÑ bodhisatto sayameva ekako1 sataguÓaÑ katvÈ
nibbatto. TasmÈ “satapuÒÒalakkhaÓo”ti vuccati. Keci pana “satena satena
puÒÒakammena nibbatta-ekeka lakkhaÓo”ti vadanti. “EvaÑ sante yo koci
Buddho bhaveyyÈ”ti taÑ AÔÔhakathÈsu paÔikkhittaÑ. DassesÊti sabbesaÑ
devamanussÈnaÑ ativimhayakaraÑ YamakapÈÔihÈriyaÑ dassesi.
Atha SatthÈ ÈkÈse pÈÔihÈriyaÑ katvÈ MahÈjanassa cittÈcÈraÑ oloketvÈ
tassa ajjhÈsayÈnuk|laÑ dhammakathaÑ ca~kamanto kathetukÈmo ÈkÈse
dasasahassacakkavÈÄavitthataÑ sabbaratanamayaÑ ratanaca~kamaÑ mÈpesi.
Tena vuttaÑ–
10. “So yÈcito devavarena cakkhumÈ,

AtthaÑ samekkhitvÈ tadÈ naruttamo.
Ca~kamaÑ mÈpayi LokanÈyako,
SuniÔÔhitaÑ sabbaratananimmitan”ti.
Tattha soti so SatthÈ. YÈcitoti paÔhamameva aÔÔhame sattÈhe
dhammadesanÈya yÈcitoti attho. DevavarenÈti SahampatibrahmunÈ.
CakkhumÈti ettha cakkhatÊti cakkhu, samavisamaÑ vibhÈvayatÊti attho. TaÑ
pana cakkhu duvidhaÑ ÒÈÓacakkhu maÑsacakkh|ti. Tattha ÒÈÓacakkhu
paÒcavidhaÑ Buddhacakkhu dhammacakkhu samantacakkhu dibbacakkhu
paÒÒÈcakkh|ti. Tesu Buddhacakkhu nÈma ÈsayÈnusayaÒÈÓaÒceva
indriyaparopariyattaÒÈÓaÒca, yaÑ “BuddhacakkhunÈ lokaÑ volokento”ti2
ÈgataÑ. Dhammacakkhu nÈma
______________________________________________________________
1. Eko (Ka) 2. DÊ 2. 33; Ma 1. 225; Ma 2. 293; SaÑ 1. 139; Vi 3. 9 piÔÔhesu.
50 KhuddakanikÈya
heÔÔhimÈ tayo maggÈ tÊÓi ca phalÈni, yaÑ “virajaÑ vÊtamalaÑ

dhammacakkhuÑ udapÈdÊ”ti1 ÈgataÑ. Samantacakkhu nÈma
sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ, yaÑ “tath|pamaÑ dhammamayaÑ sumedha,
pÈsÈdamÈruyha samantacakkh|”ti2 ÈgataÑ. Dibbacakkhu nÈma
ÈlokavaÉÉhanena uppannÈbhiÒÒÈcittena sampayuttaÒÈÓaÑ, yaÑ “dibbena
cakkhunÈ visuddhenÈ”ti3 ÈgataÑ. PaÒÒÈcakkhu nÈma “cakkhuÑ udapÈdi,
ÒÈÓaÑ udapÈdÊ”ti4 ettha pubbenivÈsÈdiÒÈÓaÑ paÒÒÈcakkh|ti ÈgataÑ.
MaÑsacakkhu nÈma “cakkhuÒca paÔicca r|pe cÈ”ti5 ettha
pasÈdamaÑsacakkhu vuttaÑ6. TaÑ pana duvidhaÑ sasambhÈracakkhu
pasÈdacakkh|ti. Tesu yvÈyaÑ akkhik|pake akkhipattakehi parivÈrito
maÑsapiÓÉo yattha catasso dhÈtuyo vaÓÓagandharasojÈ sambhavo jÊvitaÑ
bhÈvo cakkhupasÈdo kÈyapasÈdoti sa~khepato terasa sambhÈrÈ honti.
VitthÈrato pana sambhavamÈnÈni catusamuÔÔhÈnÈni chattiÑsa jÊvitaÑ bhÈvo
cakkhupasÈdo kÈyapasÈdoti ime kammasamuÔÔhÈnÈ cattÈro cÈti sasambhÈrÈ7
honti, idaÑ sasambhÈracakkhu nÈma. YaÑ pana setamaÓÉalaparicchinnena
kaÓhamaÓÉalena parivÈrite diÔÔhamaÓÉale sanniviÔÔhaÑ
r|padassanasamatthaÑ pasÈdamattaÑ, idaÑ pasÈdacakkhu nÈma. SabbÈni
panetÈni ekavidhÈni aniccato sa~khatato, duvidhÈni sÈsavÈnÈsavato
lokiyalokuttarato, tividhÈni bh|mito upÈdiÓÓattikato, catubbidhÈni
ekantaparitta-appamÈÓÈniyatÈrammaÓato, paÒcavidhÈni
r|panibbÈnÈr|pasabbÈrammaÓÈnÈrammaÓavasena, chabbidhÈni honti
BuddhacakkhÈdivasena. IccevametÈni vuttappakÈrÈni cakkh|ni assa
Bhagavato santÊti BhagavÈ cakkhumÈti vuccati. AtthaÑ samekkhitvÈti
ca~kamaÑ mÈpetvÈ, dhammadesanÈnimittaÑ devamanussÈnaÑ hitatthaÑ
upapari kkhitvÈ upadhÈretvÈti adhippÈyo. MÈpayÊti mÈpesi. LokanÈyakoti
saggamokkhÈbhimukhaÑ lokaÑ nayatÊti LokanÈyako. SuniÔÔhitanti suÔÔhu
niÔÔhitaÑ, pariyositanti attho. Sabbaratananimmitanti
dasavidharatanamayaÑ.
______________________________________________________________
1. DÊ 1. 141; SaÑ 3. 371; Vi 3. 16; Khu 9. 332 piÔÔhÈdÊsu.
2. DÊ 2. 33; Ma 1. 225; Ma 2. 292; SaÑ 1. 139; Vi 3. 6, 8, 9 piÔÔhesu.
3. Ma 1. 101, 227, 315, 346; Ma 2. 294; Ma 3. 63, 216; Vi 1. 5; Vi 3. 11 piÔÔhÈdÊsu.
4. SaÑ 3. 370; Vi 3. 16; Abhi 4. 218; Khu 9. 333 piÔÔhÈdÊsu.
5. Ma 1. 158, 326; Ma 3. 328, 332-3; SaÑ 1. 300; SaÑ 2. 261; Abhi 4. 248-249
piÔÔhÈdÊsu.
6. DÊ-®Ôha 1. 165 piÔÔhepi passitabbaÑ.
7. CattÈlÊsa sambhÈrÈ (SÊ)
IdÈni Bhagavato tividhapÈÔihÈriyasampattidassanatthaÑ–
11. “IddhÊ ca ÈdesanÈnusÈsanÊ,

TipÈÔihÊre BhagavÈ vasÊ ahu.
Ca~kamaÑ mÈpayi LokanÈyako,
SuniÔÔhitaÑ sabbaratananimmitan”ti–
vuttaÑ.
Tattha iddhÊti iddhividhaÑ iddhipÈÔihÈriyaÑ nÈma. TaÑ pana ekopi
hutvÈ bahudhÈ hoti, bahudhÈpi hutvÈ eko hotÊti1 ÈdinayappavattaÑ.
ŒdesanÈti parassa cittÈcÈraÑ ÒatvÈ kathanaÑ ÈdesanÈpÈÔihÈriyaÑ, taÑ
sÈvakÈnaÒca BuddhÈnaÒca satatadhammadesanÈ. AnusÈsanÊti
anusÈsanipÈÔihÈriyaÑ, tassa tassa ajjhÈsayÈnuk|lamovÈdoti attho. Iti etÈni
tÊÓi pÈÔihÈriyÈni. Tattha iddhipÈÔihÈriyena anusÈsanipÈÔihÈriyaÑ
MahÈmoggallÈnassa ÈciÓÓaÑ, ÈdesanÈpÈÔihÈriyena anusÈsanipÈÔihÈriyaÑ
DhammasenÈpatissa, anusÈsanipÈÔihÈriyaÑ pana BuddhÈnaÑ
satatadhammadesanÈ. TipÈÔihÊreti etesu tÊsu pÈÔihÈriyes|ti attho. BhagavÈti
idaÑ guÓavisiÔÔhasattuttamagarugÈravÈdhivacanaÑ. VuttaÒhetaÑ
porÈÓehi–
“BhagavÈti vacanaÑ seÔÔhaÑ, BhagavÈti vacanamuttamaÑ.
GarugÈravayutto so, BhagavÈ tena vuccatÊ”ti2.
VasÊti etasmiÑ tividhepi pÈÔihÈriye vasippatto, ciÓÓavasÊti attho. Vasiyo
nÈma paÒca vasiyo ÈvajjanasamÈpajjana-
adhiÔÔhÈnavuÔÔhÈnapaccavekkhaÓasa~khÈtÈ. Tatra yaÑ yaÑ jhÈnaÑ
yathicchakaÑ yadicchakaÑ yÈvaticchakaÑ Èvajjati ÈvajjanÈya
dandhÈyitattaÑ natthÊti sÊghaÑ ÈvajjetuÑ samatthatÈ ÈvajjanavasÊ nÈma.
TathÈ yaÑ yaÑ jhÈnaÑ yathicchakaÑ -pa- samÈpajjati samÈpajjanÈya
dandhÈyitattaÑ natthÊti sÊghaÑ samÈpajjanasamatthatÈ samÈpajjanavasÊ
nÈma. DÊghaÑ kÈlaÑ ÔhapetuÑ samatthatÈ adhiÔÔhÈnavasÊ nÈma. Tatheva
lahuÑ vuÔÔhÈtuÑ samatthatÈ vuÔÔhÈnavasÊ nÈma.
______________________________________________________________
1. DÊ 1. 74; Ma 1. 98; Khu 9. 385 piÔÔhÈdÊsu.
2. Visuddhi 1. 203; Ma-®Ôha 1. 11; Vi-®Ôha 1. 95; Itivuttaka-®Ôha 4;
MahÈniddesa-®Ôha 228 piÔÔhesu.
52 KhuddakanikÈya
PaccavekkhaÓavasÊ pana paccavekkhaÓajavanÈneva honti tÈni

ÈvajjanÈnantarÈneva hutvÈ uppajjantÊti ÈvajjanavasiyÈ eva vuttÈni. Iti imÈsu
paÒcasu vasÊsu ciÓÓavasitÈ vasÊ nÈma hoti. Tena vuttaÑ “tipÈÔihÊre BhagavÈ
vasÊ ah|”ti.
IdÈni tassa ratanaca~kamassa nimmitavidhÈnassa dassanatthaÑ–
12. “DasasahassÊlokadhÈtuyÈ, Sinerupabbatuttame.

Thambheva dassesi paÔipÈÔiyÈ, ca~kame ratanÈmaye”ti–
ÈdigÈthÈyo vuttÈ.
Tattha dasasahassÊlokadhÈtuyÈti dasasu cakkavÈÄasahassesu.
Sinerupabbatutta meti mahÈmerusa~khÈte seÔÔhapabbate. ThambhevÈti
thambhe viya dasacakkavÈÄasahassesu ye SinerupabbatÈ, te paÔipÈÔiyÈ Ôhite
suvaÓÓathambhe viya katvÈ tesaÑ upari ca~kamaÑ mÈpetvÈ dassesÊti attho.
RatanÈmayeti ratanamaye.
13. DasasahassÊ atikkammÈti ratanaca~kamaÑ pana BhagavÈ mÈpento

tassa ekaÑ koÔiÑ sabbapariyantaÑ pÈcÊnacakkavÈÄamukhavaÔÔiÑ ekaÑ
koÔiÑ pacchimacakkavÈÄamukhavaÔÔiÑ atikkamitvÈ ÔhitaÑ katvÈ mÈpesi.
Tena vuttaÑ–
“DasasahassÊ atikkamma, ca~kamaÑ mÈpayÊ Jino.
SabbasoÓÓamayÈ passe, ca~kame ratanÈmaye”ti.
Tattha Jinoti kilesÈrijayanato Jino. SabbasoÓÓamayÈ passeti tassa pana
evaÑ nimmitassa ca~kamassa ubhayapassesu suvaÓÓamayÈ paramaramaÓÊyÈ
mariyÈdabh|mi ahosi, majjhe maÓimayÈti adhippÈyo.
14. TulÈsa~ghÈÔÈti tulÈyugaÄÈ, tÈ nÈnÈratanamayÈti veditabbÈ.

AnuvaggÈti anur|pÈ. SovaÓÓaphalakatthatÈti sovaÓÓamayehi phalakehi
atthatÈ, tulÈsa~ghÈtÈnaÑ upari suvaÓÓamayo padaracchadoti attho. VedikÈ
sabbasovaÓÓÈti vedikÈ pana sabbÈpi suvaÓÓamayÈ, yÈ panesÈ
ca~kamanaparikkhepavedikÈ, sÈ ekÈva, aÒÒehi ratanehi asammissÈti attho.
Dubhato passesu nimmitÈti ubhosu passesu nimmitÈ. Da-kÈro
padasandhikaro.
15. MaÓimuttÈvÈlukÈkiÓÓÈti maÓimuttÈmayavÈlukÈkiÓÓÈ. Atha vÈ

maÓayo ca muttÈ ca vÈlukÈ ca maÓimuttÈvÈlukÈ. TÈhi maÓimuttÈvÈlukÈhi
ÈkiÓÓÈ santhatÈti maÓimuttÈvÈlukÈkiÓÓÈ. Nimmitoti iminÈkÈrena nimmito
kato. RatanÈmayoti sabbaratanamayo, ca~kamoti attho. ObhÈseti disÈ
sabbÈti sabbÈpi dasa disÈ obhÈseti pakÈseti. SataraÑsÊvÈti sahassaraÑsi-
Èdicco viya. Uggatoti udito. YathÈ pana abbhuggato sahassaraÑsi sabbÈpi
dasa disÈ obhÈseti, evameva esopi sabbaratanamayo ca~kamo obhÈsetÊti
attho.
IdÈni pana niÔÔhite ca~kame tattha Bhagavato pavattidassanatthaÑ–
16. “TasmiÑ ca~kamane dhÊro, dvattiÑsavaralakkhaÓo.

VirocamÈno Sambuddho, ca~kame ca~kamÊ Jino.
17. DibbaÑ mandÈravaÑ pupphaÑ, padumaÑ pÈrichattakaÑ.

Ca~kamane okiranti, sabbe devÈ samÈgatÈ.
18. Passanti taÑ devasaÑghÈ, dasasahassÊ pamoditÈ.

NamassamÈnÈ nipatanti, tuÔÔhahaÔÔhÈ pamoditÈ”ti–
gÈthÈyo vuttÈ.
Tattha dhÊroti dhitiyutto. DvattiÑsavaralakkhaÓoti
suppatiÔÔhitapÈdatalÈdÊhi dvattiÑsamahÈpurisalakkhaÓehi samannÈgatoti
attho. Dibbanti devaloke bhavaÑ jÈtaÑ dibbaÑ. PÈrichattakanti devÈnaÑ
TÈvatiÑsÈnaÑ koviÄÈrarukkhassa nissandena samantÈ yojanasataparimÈÓo
paramadassanÊyo pÈricchattakarukkho nibbatti. YasmiÑ pupphite sakalaÑ
devanagaraÑ ekasurabhigandhavÈsitaÑ hoti, tassa kusumareÓu-okiÓÓÈni
nava kanakavimÈnÈni piÒjarÈni hutvÈ khÈyanti. Imassa pana
pÈricchattakarukkhassa pupphaÒca pÈricchattakanti vuttaÑ. Ca~kame
okirantÊti tasmiÑ ratanaca~kame avakiranti, tena vuttappakÈrena pupphena
tasmiÑ ca~kame ca~kamamÈnaÑ BhagavantaÑ p|jentÊti attho. Sabbe devÈti
kÈmÈvacaradevÈdayo devÈ. TenÈha “passanti taÑ devasaÑghÈ”ti. TaÑ
BhagavantaÑ ratanaca~kamane ca~kamantaÑ sakesu Èlayesupi passa ntÊti
attho. DasasahassÊti bhummatthe paccattavacanaÑ, dasasahassiyaÑ
devasaÑghÈ taÑ passantÊti attho. PamoditÈti pamuditÈ.
54 KhuddakanikÈya
NipatantÊti sannipatanti. TuÔÔhahaÔÔhÈti pÊtivasena tuÔÔhahaÔÔhÈ. PamoditÈti

idÈni vattabbehi TÈvatiÑsÈdidevehi saddhinti sambandho daÔÔhabbo, itarathÈ
punaruttidosato na muccati. Atha vÈ pamoditÈ taÑ BhagavantaÑ passanti,
tuÔÔhahaÔÔhÈ pamoditÈ tahiÑ tahiÑ sannipatantÊti attho.
IdÈni ye passiÑsu ye sannipatiÑsu, te sar|pato dassetuÑ–
19. “TÈvatiÑsÈ ca YÈmÈ ca, TusitÈ cÈpi devatÈ.

NimmÈnaratino devÈ, ye devÈ Vasavattino.
UdaggacittÈ sumanÈ, passanti LokanÈyakaÑ.
20. SadevagandhabbamanussarakkhasÈ,
NÈgÈ supaÓÓÈ atha vÈpi kinnarÈ.
Passanti taÑ lokahitÈnukampakaÑ,
Nabheva accuggatacandamaÓÉalaÑ.
21. ŒbhassarÈ SubhakiÓhÈ,

VehapphalÈ AkaniÔÔhÈ ca devatÈ.
SusuddhasukkavatthavasanÈ,
TiÔÔhanti paÒjalÊkatÈ.
22. MuÒcanti pupphaÑ pana paÒcavaÓÓikaÑ,

MandÈravaÑ candanacuÓÓamissitaÑ.
Bhamenti celÈni ca ambare tadÈ,
Aho Jino lokahitÈnukampako”ti–
imÈ gÈthÈyo vuttÈ.
Tattha udaggacittÈti pÊtisomanassavasena udaggacittÈ. SumanÈti
udaggacittattÈ eva sumanÈ. LokahitÈnukampakanti lokahitaÒca
lokÈnukampakaÒca. Lokahitena vÈ anukampakaÑ lokahitÈnukampakaÑ.
Nabheva accuggatacandamaÓÉalanti ettha ÈkÈse abhinavoditaÑ paripuÓÓaÑ
sabbopaddavavinimuttaÑ saradasamaye candamaÓÉalaÑ viya BuddhasiriyÈ
virocamÈnaÑ nayanÈnandakaraÑ passantÊti attho.
ŒbhassarÈti ukkaÔÔhaparicchedavasena vuttaÑ. ParittÈbha-apamÈÓÈbha-
ÈbhassarÈ parittamajjhimapaÓÊtabhedena dutiyajjhÈnenÈbhinibbattÈ sabbeva
gahitÈti veditabbÈ. SubhakiÓhÈti idaÑ ukkaÔÔhaparicchedavaseneva vuttaÑ,

tasmÈ Parittasubha AppamÈÓasubha SubhakiÓhÈ parittÈdibhedena
tatiyajjhÈnena nibbattÈ sabbeva gahitÈti veditabbÈ. VehapphalÈti vipulÈ
phalÈti VehapphalÈ. Te catutthajjhÈnanibbattÈ asaÒÒasattehi ekatalavÈsino.
HeÔÔhÈ pana paÔhamajjhÈnanibbattÈ brahmakÈyikÈdayo dassitÈ. TasmÈ idha
na dassitÈ. CakkhusotÈnamabhÈvato AsaÒÒasattÈ ca ar|pino ca idha na
uddiÔÔhÈ. AkaniÔÔhÈ ca devatÈti idhÈpi ukkaÔÔhaparicchedavaseneva vuttaÑ.
TasmÈ AvihÈtappasudassÈsudassi-akaniÔÔhasa~khÈtÈ paÒcapi SuddhÈvÈsÈ
gahitÈti veditabbÈ. SusuddhasukkavatthavasanÈti suÔÔhu suddhÈni
susuddhÈni sukkÈni odÈtÈni. SusuddhÈni sukkÈni vatthÈni nivatthÈni ceva
pÈrutÈni ca yehi te susuddhasukkavatthavasanÈ,
paridahitaparisuddhapaÓÉaravatthÈti attho. “SusuddhasukkavasanÈ”tipi
pÈÔho. PaÒjalÊkatÈti katapaÒjalikÈ kamalamakulasadisaÑ aÒjaliÑ sirasi katvÈ
tiÔÔhanti.
MuÒcantÊti okiranti. PupphaÑ panÈti kusumaÑ pana. “PupphÈni vÈ”tipi
pÈÔho, vacanavipariyÈso daÔÔhabbo, attho panassa soyeva. PaÒcavaÓÓikanti
paÒcavaÓÓaÑ nÊlapÊtalohitodÈtamaÒjiÔÔhakavaÓÓavasena paÒcavaÓÓaÑ.
CandanacuÓÓamissitanti candanacuÓÓena missitaÑ. Bhamenti celÈnÊti
bhamayanti vatthÈni. Aho Jino lokahitÈnukampakoti “aho Jino lokahito aho
ca lokahitÈnukampako aho kÈruÓiko”ti evamÈdÊni thutivacanÈni uggirantÈ.
MuÒcanti pupphaÑ bhamayanti celÈnÊti sambandho.
IdÈni tehi payuttÈni thutivacanÈni dassetuÑ imÈ gÈthÈyo vuttÈ–
23. “TuvaÑ SatthÈ ca ket| ca, dhajo y|po ca pÈÓinaÑ.

ParÈyano patiÔÔhÈ ca, dÊpo ca Dvipaduttamo.
24. DasasahassÊlokadhÈtuyÈ, devatÈyo mahiddhikÈ.

ParivÈretvÈ namassanti, tuÔÔhahaÔÔhÈ pamoditÈ.
25. DevatÈ devakaÒÒÈ ca, pasannÈ tuÔÔhamÈnasÈ.

PaÒcavaÓÓikapupphehi, p|jayanti NarÈsabhaÑ.
26. Passanti taÑ devasaÑghÈ, pasannÈ tuÔÔhamÈnasÈ.

PaÒcavaÓÓikapupphehi, p|jayanti NarÈsabhaÑ.
56 KhuddakanikÈya
27. Aho acchariyaÑ loke, abbhutaÑ lomahaÑsanaÑ.

Na medisaÑ bh|tapubbaÑ, accheraÑ lomahaÑsanaÑ.
28. Sakasakamhi bhavane, nisÊditvÈna devatÈ.

Hasanti tÈ mahÈhasitaÑ, disvÈnaccherakaÑ nabhe.
29. ŒkÈsaÔÔhÈ ca bh|maÔÔhÈ, tiÓapanthanivÈsino.

KataÒjalÊ namassanti, tuÔÔhahaÔÔhÈ pamoditÈ.
30. Yepi dÊghÈyukÈ nÈgÈ, puÒÒavanto mahiddhikÈ.

PamoditÈ namassanti, p|jayanti naruttamaÑ.
31. Sa~gÊtiyo pavattenti, ambare anilaÒjase.

CammanaddhÈni vÈdenti, disvÈnaccherakaÑ nabhe.
32. Sa~khÈ ca paÓavÈ ceva, athopi ÉiÓÉimÈ bah|.

AntalikkhasmiÑ vajjanti, disvÈnaccherakaÑ nabhe.
33. Abbhuto vata no ajja, uppajji lomahaÑsano.

DhuvamatthasiddhiÑ labhÈma, khaÓo no paÔipÈdito.
34. Buddhoti tesaÑ sutvÈna, pÊti uppajji tÈvade.

Buddho Buddhoti kathayantÈ, tiÔÔhanti paÒjalÊkatÈ.
35. Hi~kÈrÈ sÈdhukÈrÈ ca, ukkuÔÔhi sampahaÑsanaÑ.

PajÈ ca vividhÈ gagane, vattanti paÒjalÊkatÈ.
36. GÈyanti seÄenti ca vÈdayanti ca,

BhujÈni pothenti ca naccayanti ca.
MuÒcanti pupphaÑ pana paÒcavaÓÓikaÑ,
MandÈravaÑ candanacuÓÓamissitaÑ.
37. YathÈ tuyhaÑ MahÈvÊra, pÈdesu cakkalakkhaÓaÑ.

DhajavajirapaÔÈkÈ, vaÉÉhamÈna~kusÈcitan”ti.
Tattha idhalokaparalokahitatthaÑ sÈsatÊti SatthÈ. Ket|ti ketuno
apacitikÈtabbaÔÔhena ketu viyÈti ketu. Dhajoti indadhajo samussayaÔÔhena
dassanÊyaÔÔhena ca tuvaÑ dhajo viyÈti dhajoti.
Atha vÈ yathÈ hi loke yassa kassaci dhajaÑ disvÈva “ayaÑ dhajo

itthannÈmassÈ”ti dhajavÈ dhajÊti paÒÒÈyati, evameva BhagavÈ
paÒÒÈnibbÈnÈdhigamÈya BhagavantaÑ disvÈva nibbÈnÈdhigamo paÒÒÈyati.
Tena vuttaÑ “dhajo y|po cÈ”ti. K|Ôadantasutte1 vuttÈnaÑ dÈnÈdi-
ÈsavakkhayaÒÈÓapariyosÈnÈnaÑ sabbayÈgÈnaÑ yajanatthÈya samussito
y|po tuvanti attho. ParÈyanoti paÔisaraÓaÑ. PatiÔÔhÈti yathÈ mahÈpathavÊ
sabbapÈÓÊnaÑ ÈdhÈrabhÈvena patiÔÔhÈ nissayabh|tÈ, evaÑ tuvampi
patiÔÔhÈbh|tÈ. DÊpo cÈti padÊpo, yathÈ catura~ge tamasi vattamÈnÈnaÑ
sattÈnaÑ Èropito padÊpo r|pasandassano hoti, evaÑ avijjandhakÈre
vattamÈnÈnaÑ sattÈnaÑ paramatthasandassano padÊpo tuvanti attho. Atha vÈ
mahÈsamudde bhinnanÈvÈnaÑ sattÈnaÑ samuddadÊpo yathÈ patiÔÔhÈ hoti,
evaÑ tuvampi saÑsÈrasÈgare alabbhaneyyapatiÔÔhe osÊdantÈnaÑ pÈÓÊnaÑ
dÊpo viyÈti dÊpoti attho.
Dvipaduttamoti dvipadÈnaÑ uttamo Dvipaduttamo, ettha pana
niddhÈraÓalakkhaÓassa abhÈvato chaÔÔhÊsamÈsassa paÔisedho natthi,
niddhÈraÓalakkhaÓÈya chaÔÔhiyÈ samÈso paÔisiddho. SammÈsambuddho pana
apadÈnaÑ dvipadÈnaÑ catuppadÈnaÑ bahuppadÈnaÑ r|pÊnaÑ ar|pÊnaÑ
saÒÒÊnaÑ asaÒÒÊnaÑ nevasaÒÒÊnÈsaÒÒÊnaÑ uttamova, kasmÈ panidha
“dvipaduttamo”ti vuttoti ce? SeÔÔhataravasena. ImasmiÑ hi loke seÔÔho nÈma
uppajjamÈno apadacatuppadabahuppadesupi nuppajjati. AyaÑ
dvipadesuyeva uppajjati. Kataradvipades|ti? Manussesu ceva devesu ca.
Manussesu uppajjamÈno tisahassimahÈsahassilokadhÈtu vase kattuÑ
samattho Buddho hutvÈ nibbattati. Devesu uppajjamÈno
dasasahassilokadhÈtu VasavattÊ mahÈbrahmÈ hutvÈ nibbattati. So tassa
kappiyakÈrako vÈ ÈrÈmiko vÈ sampajjati. Iti tatopi seÔÔhataravasena
“dvipaduttamo”ti vutto.
DasasahassilokadhÈtuyÈti dasasahassisa~khÈtÈya lokadhÈtuyÈ.
MahiddhikÈti mahatiyÈ iddhiyÈ yuttÈ, mahÈnubhÈvÈti attho. ParivÈretvÈti
BhagavantaÑ samantato parikkhipitvÈ. PasannÈti saÒjÈtasaddhÈ.
NarÈsabhanti narapu~gavaÑ. Aho acchariyanti ettha andhassa
pabbatÈrohanaÑ viya niccaÑ na hotÊti acchariyaÑ, accharÈyogganti vÈ
acchariyaÑ, “aho idaÑ vimhayan”ti accharaÑ paharituÑ yuttanti attho.
______________________________________________________________
1. DÊ 1. 136 piÔÔhÈdÊsu.
58 KhuddakanikÈya
Abbhutanti abh|tapubbaÑ abh|tanti abbhutaÑ. UbhayampetaÑ

vimhayÈvahassÈdhi vacanaÑ. LomahaÑsananti lomÈnaÑ
uddhaggabhÈvakaraÓaÑ. Na medisaÑ bh|tapubbanti na mayÈ ÊdisaÑ
bh|tapubbaÑ, abbhutaÑ diÔÔhanti attho. DiÔÔhanti vacanaÑ ÈharitvÈ
gahetabbaÑ. Accheranti acchariyaÑ.
Sakasakamhi bhavaneti attano attano bhavane. NisÊditvÈnÈti upavissa.
DevatÈti idaÑ pana vacanaÑ devÈnampi devadhÊtÈnampi
sÈdhÈraÓavacananti veditabbaÑ. Hasanti tÈti tÈ devatÈ mahÈhasitaÑ hasanti,
pÊtivasaÑ gatahadayatÈya mihitamattaÑ akatvÈ aÔÔahÈsaÑ hasantÊti attho.
Nabheti ÈkÈse.
ŒkÈsaÔÔhÈti ÈkÈse vimÈnÈdÊsu ÔhitÈ, eseva nayo bh|maÔÔhesupi.
TiÓapanthanivÈ sinoti tiÓaggesu ceva panthesu ca nivÈsino. PuÒÒavantoti
mahÈpuÒÒÈ. MahiddhikÈti mahÈnubhÈvÈ. Sa~gÊtiyo pavattentÊti
devanÈÔakasa~gÊtiyo pavattenti, TathÈgataÑ p|janatthÈya payujjantÊti attho.
Ambareti ÈkÈse. AnilaÒjaseti anilapathe, ambarassa anekatthattÈ
“anilaÒjase”ti vuttaÑ, purimasseva vevacanaÑ. CammanaddhÈnÊti
cammavinaddhÈni. Ayameva vÈ pÈÔho, devadundubhiyoti attho. VÈdentÊti
vÈdayanti devatÈ.
Sa~khÈti dhamanasa~khÈ. PaÓavÈti tanumajjhaturiyavisesÈ. iÓÉimÈti
tiÓavÈkhuddakabheriyo vuccanti. VajjantÊti vÈdayanti. Abbhuto vata noti
acchariyo vata nu. UppajjÊti uppanno. LomahaÑsanoti lomahaÑsanakaro.
Dhuvanti yasmÈ pana abbhuto ayaÑ SatthÈ loke uppanno, tasmÈ dhuvaÑ
avassaÑ atthasiddhiÑ labhÈmÈti adhippÈyo. LabhÈmÈti labhissÈma. KhaÓoti
aÔÔhakkhaÓavirahito navamo khaÓoti attho. Noti amhÈkaÑ. PaÔipÈditoti
paÔiladdho.
Buddhoti tesaÑ sutvÈnÈti Buddhoti idaÑ vacanaÑ sutvÈ tesaÑ
devÈnaÑ paÒcavaÓÓÈ pÊti udapÈdÊti attho. TÈvadeti tasmiÑ kÈle. Hi~kÈrÈti
hi~kÈrasaddÈ, hiÑhinti yakkhÈdayo1 pahaÔÔhakÈle karonti. SÈdhukÈrÈti
sÈdhukÈrasaddÈ ca pavattanti. UkkuÔÔhÊti ukkuÔÔhisaddo ca unnÈdasaddo cÈti
attho. PajÈti devÈdayo adhippetÈ. Keci “paÔÈkÈ vividhÈ gagane vattantÊ”ti
paÔhanti. GÈyantÊti BuddhaguÓapaÔisaÑyuttaÑ gÊtaÑ gÈyanti.
______________________________________________________________
1. ...saddÈdayo (SÊ)
SeÄentÊti mukhena seÄitasaddaÑ karonti. VÈdayantÊti mahatÊ

vipaÒcikÈmakaramukhÈdayo vÊÓÈ ca turiyÈni ca TathÈgatassa p|janatthÈya
vÈdenti payojenti. BhujÈni pothentÊti bhuje apphoÔenti. Li~gavipariyÈso
daÔÔhabbo. Naccanti cÈti aÒÒe ca naccÈpenti sayaÒca naccanti.
YathÈ tuyhaÑ MahÈvÊra, pÈdesu cakkalakkhaÓanti ettha yena pakÈrena
yathÈ. MahÈvÊriyena yogato MahÈvÊro. PÈdesu cakkalakkhaÓanti tava
ubhosu pÈdatalesu sahassÈraÑ sanemikaÑ sanÈbhikaÑ sabbÈkÈraparip|raÑ
cakkalakkhaÓaÑ sobhatÊti attho. Cakka-saddo panÈyaÑ sampattiratha~ga-
iriyÈpathadÈnaratanadhammakhuracakkalakkhaÓÈdÊsu dissati. “CattÈrimÈni
bhikkhave cakkÈni yehi samannÈgatÈnaÑ devamanussÈnan”ti-ÈdÊsu1
sampattiyaÑ dissati. “CakkaÑva vahato padan”ti-ÈdÊsu2 ratha~ge.
“CatucakkaÑ navadvÈran”ti-ÈdÊsu3 iriyÈpathe. “DadaÑ bhuÒja ca mÈ ca
pamÈdo, cakkaÑ vattaya sabbapÈÓinan”ti4 ettha dÈne. “DibbaÑ
cakkaratanaÑ pÈtubh|tan”ti5 ettha ratanacakke. “MayÈ pavattitaÑ
cakkan”ti6 ettha pana dhammacakke. “IcchÈhatassa posassa, cakkaÑ
bhamati matthake”ti7 ettha khuracakke, paharaÓacakketi attho. “PÈdatalesu
cakkÈni jÈtÈnÊ”ti8 ettha lakkhaÓe. IdhÈpi lakkhaÓacakke daÔÔhabbo9.
DhajavajirapaÔÈkÈ, vaÉÉhamÈna~kusÈcitanti dhajena ca vajirena ca paÔÈkÈya
ca vaÉÉhamÈnena ca a~kusena ca ÈcitaÑ ala~kataÑ parivÈritaÑ pÈdesu
cakkalakkhaÓanti attho. CakkalakkhaÓe pana gahite sesalakkhaÓÈni
gahitÈneva honti. TathÈ asÊti anubyaÒjanÈni byÈmappabhÈ ca. TasmÈ tehi
dvattiÑsamahÈpurisalakkhaÓÈsÊti-anubyaÒjanabyÈmappabhÈhi samala~kato
Bhagavato kÈyo sabbaphÈliphullo viya pÈricchattako vikasitapadumaÑ viya
kamalavanaÑ vividharatanavicittaÑ viya navakanakatoraÓaÑ
tÈrÈmarÊcivirÈjitamiva gaganatalaÑ ito cito ca vidhÈvamÈnÈ vipphandamÈnÈ
chabbaÓÓabuddharasmiyo muÒcamÈno ativiya sobhati.
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 341 piÔÔhe. 2. Khu 1. 13 piÔÔhe Dhammapade.
3. SaÑ 1. 15, 62 piÔÔhesu. 4. Khu 5. 173 piÔÔhe.
5. DÊ 2. 141; DÊ 3. 51; Ma 3. 210 piÔÔhesu.
6. Khu 1. 368; Khu 4. 381; Khu 5. 24, 132 piÔÔhesu.
7. Khu 5. 24, 132 piÔÔhesu.
8. DÊ 2. 14; DÊ 3. 118, 121; Ma 2. 336 piÔÔhesu.
9. Ma-®Ôha 1. 333; AÑ-®Ôha 1. 93; AÑ-®Ôha 2. 254; PaÔisam-®Ôha 2. 232 piÔÔhÈdÊsupi
passitabbaÑ.
60 KhuddakanikÈya
IdÈni Bhagavato r|pakÈyadhammakÈyasampattidassanatthaÑ–
38. “R|pe sÊle samÈdhimhi, paÒÒÈya ca asÈdiso.

VimuttiyÈ asamasamo, dhammacakkappavattane”ti–
ayaÑ gÈthÈ vuttÈ.
Tattha r|peti ayaÑ r|pa-saddo
khandhabhavanimittapaccayasarÊravaÓÓasaÓÔhÈnÈ dÊsu dissati. YathÈha
“yaÑ kiÒci r|paÑ atÊtÈnÈgatapaccuppannan”ti1 ettha r|pa kkhandhe dissati.
“R|p|papattiyÈ maggaÑ bhÈvetÊ”ti2 ettha r|pabhave. “AjjhattaÑ ar|pasaÒÒÊ
bahiddhÈ r|pÈni passatÊ”ti3 ettha kasiÓanimitte. “Sar|pÈ bhikkhave
uppajjanti pÈpakÈ akusalÈ dhammÈ no ar|pÈ”ti4 ettha paccaye. “ŒkÈso
parivÈrito r|pantveva sakhaÑ gacchatÊ”ti5 ettha sarÊre. “CakkhuÒca paÔicca
r|pe ca uppajjati cakkhu viÒÒÈÓan”ti6 ettha vaÓÓe. “R|pappamÈÓo
r|pappasanno”ti7 ettha saÓÔhÈne. IdhÈpi saÓÔhÈne daÔÔhabbo8. SÊleti
catubbidhe sÊle. SamÈdhimhÊti tividhepi samÈdhimhi. PaÒÒÈyÈti
lokiyalokuttarÈya paÒÒÈya. AsÈdisoti asadiso anupamo. VimuttiyÈti
phalavimuttiyÈ. Asamasamoti asamÈ atÊtÈ BuddhÈ tehi asamehi Buddhehi
sÊlÈdÊhi samoti asamasamo. EttÈvatÈ Bhagavato r|pakÈyasampatti dassitÈ.
IdÈni Bhagavato kÈyabalÈdiÑ dassetuÑ–
39. “DasanÈgabalaÑ kÈye, tuyhaÑ pÈkatikaÑ balaÑ.

Iddhibalena asamo, dhammacakkappavattane”ti–
vuttaÑ.
Tattha dasanÈgabalanti dasachaddantanÈgabalaÑ. DuvidhaÑ hi
TathÈgatassa balaÑ kÈyabalaÑ ÒÈÓabalaÒcÈti. Tattha kÈyabalaÑ
hatthikulÈnusÈrena veditabbaÑ. KathaÑ?
______________________________________________________________
1. Ma 1. 282, 297; Ma 3. 67-69; Abhi 2. 1; Vi 3. 20 piÔÔhÈdÊsu.
2. Abhi 1. 44; Abhi 2. 274 piÔÔhÈdÊsu.
3. DÊ 3. 216; Ma 2. 205-206; AÑ 1. 42; Abhi 1. 55 piÔÔhÈdÊsu.
4. AÑ 1. 81 piÔÔhe. 5. Ma 1. 248 piÔÔhe.
6. Ma 1. 158, 326; Ma 3. 328, 332-333; SaÑ 2. 261; Abhi 4. 248-249 piÔÔhÈdÊsu.
7. AÑ 1. 382 piÔÔhe.
8. AÑ-®Ôha 1. 16; TherÊgÈthÈ-®Ôha 101 piÔÔhesupi passitabbaÑ.
“KÈÄÈvakaÒca ga~geyyaÑ, paÓÉaraÑ tambapi~galaÑ.

Gandhama~galahemaÒca, uposathachaddantime dasÈ”ti1–
imÈni dasa hatthikulÈni veditabbÈni. KÈÄÈvakoti pakatihatthikulaÑ. YaÑ
dasannaÑ purisÈnaÑ kÈyabalaÑ, taÑ ekassa kÈÄÈvakassa hatthino balaÑ.
YaÑ dasannaÑ kÈÄÈvakÈnaÑ balaÑ, taÑ ekassa ga~geyyassÈti eteneva
upÈyena yÈva chaddantabalaÑ netabbanti. YaÑ dasannaÑ chaddantÈnaÑ
balaÑ, taÑ ekassa TathÈgatassa balaÑ, nÈrÈyanabalaÑ vajirabalanti
idameva vuccati. TadetaÑ pakatihatthigaÓanÈya hatthikoÔisahassÈnaÑ
balaÑ, purisagaÓanÈya dasannaÑ purisakoÔisahassÈnaÑ balaÑ hoti. IdaÑ
tÈva TathÈgatassa pakatikÈyabalaÑ, ÒÈÓabalaÑ pana appameyyaÑ
dasabalaÒÈÓaÑ catuvesÈrajjaÒÈÓaÑ aÔÔhasu parisÈsu akampanaÒÈÓaÑ
catuyoniparicchedakaÒÈÓaÑ paÒcagatiparicchedakaÒÈÓaÑ cuddasa
BuddhaÒÈÓÈnÊti evamÈdikaÑ ÒÈÓabalaÑ. Idha pana kÈyabalaÑ adhippetaÑ.
KÈye, tuyhaÑ pÈkatikaÑ balanti taÒca pana tava kÈye pÈkatikabalanti attho.
TasmÈ “dasanÈgabalan”ti dasachaddantanÈgabalanti attho.
IdÈni ÒÈÓabalaÑ dassento “iddhibalena asamo,
dhammacakkappavattane”ti Èha. Tattha iddhibalena asamoti
vikubbanÈdhiÔÔhÈnÈdinÈ iddhibalena asamo asadiso anupamo.
Dhammacakkappavattaneti desanÈÒÈÓepi asamoti attho.
IdÈni “yo evamÈdiguÓasamannÈgato SatthÈ, so sabbalokekanÈyako, taÑ
SatthÈraÑ namassathÈ”ti TathÈgatassa paÓÈmane niyogadassanatthaÑ–
40. “EvaÑ sabbaguÓ|petaÑ, sabba~gasamupÈgataÑ.

MahÈmuniÑ kÈruÓikaÑ, LokanÈthaÑ namassathÈ”ti–
vuttaÑ.
Tattha evanti vuttappakÈranidassane nipÈto. SabbaguÓ|petanti ettha
sabboti ayaÑ niravasesavÈcÊ. GuÓoti ayaÑ guÓa-saddo anekesu
______________________________________________________________
1. Ma-®Ôha 1. 331; SaÑ-®Ôha 2. 41; AÑ-®Ôha 3. 293; DÊ-®Ôha 2. 164;
Abhi-®Ôha 2. 380; UdÈna-®Ôha 364; PaÔisam-®Ôha 2. 230; C|Äaniddesa-®Ôha 49
piÔÔhesupi passitabbaÑ.
62 KhuddakanikÈya
atthesu dissati. TathÈ hesa “anujÈnÈmi bhikkhave ahatÈnaÑ vatthÈnaÑ

diguÓaÑ saÑghÈÔin”ti1 ettha paÔalatthe dissati. “Accenti kÈlÈ tarayanti
rattiyo, vayoguÓÈ anupubbaÑ jahantÊ”ti2 ettha rÈsatthe. “SataguÓÈ dakkhiÓÈ
pÈÔika~khitabbÈ”ti3 ettha ÈnisaÑsatthe. “AntaÑ antaguÓaÑ”4 “kayirÈ
mÈlÈguÓe bah|”ti5 ettha bandhanatthe. “AÔÔhaguÓasamupetaÑ,
abhiÒÒÈbalamÈharin”ti6 ettha sampatti-atthe. IdhÈpi sampatti-atthe
daÔÔhabbo7. TasmÈ sabbehi lokiyalokuttarehi guÓehi sabbasampattÊhi upetaÑ
samannÈgatanti attho. Sabba~gasamupÈgatanti sabbehi BuddhaguÓehi
guÓa~gehi vÈ samupÈgataÑ samannÈgataÑ. MahÈmuninti aÒÒehi
PaccekabuddhÈdÊhi munÊhi adhikabhÈvato mahanto munÊti vuccati
MahÈmuni. KÈruÓikanti karuÓÈguÓayogato kÈruÓikaÑ. LokanÈthanti
sabbalokekanÈthaÑ, sabbalokehi “ayaÑ no dukkhopatÈpassa ÈhantÈ
sametÈ”ti evamÈsÊsÊyatÊti attho.
IdÈni Dasabalassa sabbanipaccÈkÈrassa arahabhÈvadassanatthaÑ–
41. “AbhivÈdanaÑ thomanaÒca, vandanaÒca pasaÑsanaÑ.

NamassanaÒca p|jaÒca, sabbaÑ arahasÊ tuvaÑ.
42. Ye keci loke vandaneyyÈ, vandanaÑ arahanti ye.

SabbaseÔÔho MahÈvÊra, sadiso te na vijjatÊ”ti–
vuttaÑ.
Tattha abhivÈdananti aÒÒehi attano abhivÈdanakÈrÈpanaÑ. Thomananti
parammukhato thuti. Vandananti paÓÈmanaÑ. PasaÑsananti sammukhato
pasaÑsanaÑ. Namassananti aÒjalikaraÓaÑ, manasÈ namassanaÑ vÈ.
P|jananti mÈlÈgandhavilepanÈdÊhi p|janaÒca. Sabbanti sabbampi taÑ8
vuttappakÈraÑ sakkÈravisesaÑ tuvaÑ arahasi yuttoti attho. Ye keci loke
vandaneyyÈti ye keci loke vanditabbÈ vandanÊyÈ vandanaÑ arahanti. Yeti ye
pana
______________________________________________________________
1. Vi 3. 304 piÔÔhe. 2. SaÑ 1. 3 piÔÔhe. 3. Ma 3. 298 piÔÔhe.
4. DÊ 2. 233; Ma 1. 72, 242; Ma 2. 84; Ma 3. 132, 283; Khu 1. 2 piÔÔhÈdÊsu.
5. Khu 1. 21 piÔÔhe Dhammapade. 6. Khu 4. 308 piÔÔhe.
7. DÊ-®Ôha 1. 334; Ma-®Ôha 1. 360; C|Äaniddesa-®Ôha 120 piÔÔhÈdÊsupi passitabbaÑ.
8. SabbamidaÑ (SÊ, I)
loke vandanaÑ arahanti. IdaÑ pana purimapadasseva vevacanaÑ.

SabbaseÔÔhoti sabbesaÑ tesaÑ seÔÔho uttamo, tvaÑ MahÈvÊra sadiso te loke
koci na vijjatÊti attho.
Atha Bhagavati YamakapÈÔihÈriyaÑ dassetvÈ ratanaca~kamaÑ mÈpetvÈ
tatra ca~kamamÈne ÈyasmÈ SÈriputto RÈjagahe viharati Gijjhak|Ôe pabbate
paÒcahi parivÈrabhikkhusatehi. Atha thero BhagavantaÑ olokento addasa
Kapilapure ÈkÈse ratanaca~kame ca~kamamÈnaÑ. Tena vuttaÑ–
43. “SÈriputto mahÈpaÒÒo, samÈdhijjhÈnakovido.

Gijjhak|Ôe Ôhitoyeva, passati LokanÈyakan”ti–
Èdi.
Tattha SÈriputtoti R|pasÈriyÈ nÈma brÈhmaÓiyÈ puttoti SÈriputto.
MahÈpaÒÒoti mahatiyÈ soÄasavidhÈya paÒÒÈya samannÈgatoti mahÈpaÒÒo.
SamÈdhijjhÈnakovidoti ettha samÈdhÊti cittaÑ samaÑ Èdahati ÈrammaÓe
ÔhapetÊti samÈdhi. So tividho hoti savitakkasavicÈro avitakkavicÈramatto
avitakka-avicÈro samÈdhÊti. JhÈnanti paÔhamajjhÈnaÑ dutiyajjhÈnaÑ
tatiyajjhÈnaÑ catutthajjhÈnanti imehi paÔhamajjhÈnÈdÊhi mettÈjhÈnÈdÊnipi
sa~gahitÈneva honti, jhÈnampi duvidhaÑ hoti lakkhaÓ|panijjhÈnaÑ
ÈrammaÓ|pani jjhÈnanti. Tattha aniccÈdilakkhaÓaÑ upanijjhÈyatÊti
vipassanÈÒÈÓaÑ “lakkhaÓ|panijjhÈnan”ti vuccati. PaÔhamajjhÈnÈdikaÑ pana
ÈrammaÓ|panijjhÈnato paccanÊkajhÈpanato vÈ jhÈnanti vuccati. SamÈdhÊsu
ca jhÈnesu ca kovidoti samÈdhijjhÈnakovido, samÈdhijhÈnakusaloti attho.
Gijjhak|Ôeti evaÑnÈmake pabbate Ôhitoyeva passatÊti passi.
44. SuphullaÑ sÈlarÈjaÑvÈti samavaÔÔakkhandhaÑ

samuggatavipulakomalaphalapallava~kurasamala~katasÈkhaÑ
sabbaphÈliphullaÑ sÈlarÈjaÑ viya sÊlam|laÑ samÈdhikkhandhaÑ
paÒÒÈsÈkhaÑ abhiÒÒÈpupphaÑ vimuttiphalaÑ DasabalasÈlarÈjaÑ olokesÊti
evaÑ olokapadena1 sambandho. CandaÑva gagane yathÈti
abbhÈhima2dh|marajorÈhupasaggavinimuttaÑ tÈragaÓaparivutaÑ
saradasamaye paripuÓÓaÑ
______________________________________________________________
1. UlloketÊti evaÑ ullokapadena (SÊ) 2. Abbhamahika (SÊ, I)
64 KhuddakanikÈya
viya rajanikaraÑ sabbakilesatimiravidhamanakaraÑ1

veneyyajanakumudavanavikasanakaraÑ munivararajanikaraÑ oloketÊti
attho. YathÈti nipÈtamattaÑ. Majjhanhikeva s|riyanti majjhanhikasamaye
siriyÈ paÔutarakiraÓamÈlinaÑ aÑsumÈlinamiva virocamÈnaÑ. NarÈsabhanti
naravasabhaÑ.
45. Jalantanti daddaÄhamÈnaÑ, saradasamayaÑ

paripuÓÓacandasassirikacÈruvadanasobhaÑ
lakkhaÓÈnubyaÒjanasamala~katavarasarÊraÑ paramÈya BuddhasiriyÈ
virocamÈnanti attho. DÊparukkhaÑvÈti ÈropitadÊpaÑ dÊparukkhamiva.
TaruÓas|riyaÑva uggatanti abhinavoditÈdiccamiva, sommabhÈvena
jalantanti attho. S|riyassa taruÓabhÈvo pana udayaÑ paÔicca vuccati. Na hi
candassa viya hÈnivuddhiyo atthi. ByÈmappabhÈnuraÒjitanti
byÈmappabhÈya anuraÒjitaÑ. DhÊraÑ passati LokanÈyakanti sabba
lokekadhÊraÑ passati nÈyakanti attho.
AthÈyasmÈ DhammasenÈpati atisÊtalasaliladhara2nikaraparicumbitak|Ôe
nÈnÈvidhasurabhitarukusumavÈsitak|Ôe paramaruciracittak|Ôe Gijjhak|Ôe
pabbate ÔhatvÈva dasahi cakkavÈÄasahassehi Ègatehi devabrahmagaÓehi
parivutaÑ BhagavantaÑ anuttarÈya BuddhasiriyÈ anopamÈya BuddhalÊÄÈya
sabbaratanamaye ca~kame ca~kamamÈnaÑ disvÈ “handÈhaÑ BhagavantaÑ
upasa~kamitvÈ BuddhaguÓaparidÊpanaÑ BuddhavaÑsadesanaÑ yÈceyyan”ti
cintetvÈ attanÈ saddhiÑ vasamÈnÈni paÒca bhikkhusatÈni sannipÈtesi. Tena
vuttaÑ–
46. “PaÒcannaÑ bhikkhusatÈnaÑ, katakiccÈna tÈdinaÑ.

KhÊÓÈsavÈnaÑ vimalÈnaÑ, khaÓena sannipÈtayÊ”ti.
Tattha paÒcannaÑ bhikkhusatÈnanti paÒca bhikkhusatÈni, upayogatthe
sÈmivacanaÑ daÔÔhabbaÑ. KatakiccÈnanti cat|su saccesu cat|hi maggehi
pariÒÒÈpahÈna sacchikiriyabhÈvanÈvasena pariniÔÔhitasoÄasakiccÈnanti attho.
KhÊÓÈsavÈnanti parikkhÊÓacaturÈsavÈnaÑ. VimalÈnanti vigatamalÈnaÑ,
khÊÓÈsavattÈ vÈ vimalÈnaÑ paramaparisuddhacittasantÈnÈnanti attho.
KhaÓenÈti khaÓeyeva. SannipÈtayÊti sannipÈtesi3.
______________________________________________________________
1. TimiranikaravidhamanakaraÑ (SÊ, I) 2. Asitasaliladhara... (SÊ)
3. SannipÈtÈpesi (SÊ)
IdÈni tesaÑ bhikkh|naÑ sannipÈte gamane ca kÈraÓaÑ dassanatthaÑ–
47. “LokappasÈdanaÑ nÈma, pÈÔihÊraÑ nidassayi.

Amhepi tattha gantvÈna, vandissÈma mayaÑ JinaÑ.
48. Etha sabbe gamissÈma, pucchissÈma mayaÑ JinaÑ.

Ka~khaÑ vinodayissÈma, passitvÈ LokanÈyakan”ti–
imÈ gÈthÈyo vuttÈ.
Tattha lokappasÈdanaÑ nÈmÈti lokassa pasÈdakaraÓato
lokappasÈdanaÑ pÈÔi hÊraÑ vuccati. “UllokappasÈdanaÑ nÈmÈ”tipi pÈÔho,
tassa lokavivaraÓapÈÔihÈriyanti attho. TaÑ pana uddhaÑ akaniÔÔhabhavanato
heÔÔhÈ yÈva AvÊci etthantare ekÈlokaÑ katvÈ etthantare sabbesampi sattÈnaÑ
aÒÒamaÒÒaÑ dassanakaraÓÈdhiÔÔhÈnanti vuccati. NidassayÊti dassesi.
AmhepÊti mayampi. TatthÈti yattha BhagavÈ, tattha gantvÈnÈti attho.
VandissÈmÈti mayaÑ Bhagavato pÈde sirasÈ vandissÈma. Ettha pana
amhepi, mayanti imesaÑ dvinnaÑ saddÈnaÑ purimassa gamanakiriyÈya
sambandho daÔÔhabbo, pacchimassa vandanakiriyÈya. ItarathÈ hi
punaruttidosato na muccati.
EthÈti Ègacchatha. Ka~khaÑ vinodayissÈmÈti etthÈha–khÊÓÈsavÈnaÑ
pana ka~khÈ nÈma kÈcipi natthi, kasmÈ thero evamÈhÈti? SaccamevetaÑ,
paÔhamamaggeneva samucchedaÑ gatÈ. YathÈha–
“Katame dhammÈ dassanena pahÈtabbÈti? CattÈro
diÔÔhigatasampayutta cittuppÈdÈ vicikicchÈsahagato cittuppÈdo
apÈyagamanÊyo lobho doso moho mÈno tadekaÔÔhÈ ca kilesÈ”ti1.
Na panesÈ vicikicchÈsa~khÈtÈ ka~khÈti, kintu paÒÒatti-ajÈnanaÑ nÈma.
Thero pana BhagavantaÑ BuddhavaÑsaÑ pucchitukÈmo, so pana
BuddhÈnaÑyeva visayo, na PaccekabuddhabuddhasÈvakÈnaÑ, tasmÈ thero
avisayattÈ evamÈhÈti veditabbaÑ. VinodayissÈmÈti vinodessÈma.
______________________________________________________________
1. Abhi 1. 269 piÔÔhe thokaÑ visadisaÑ.
66 KhuddakanikÈya
Atha kho te bhikkh| therassa vacanaÑ sutvÈ attano attano

pattacÊvaramÈdÈya suvammitÈ viya mahÈnÈgÈ pabhinnakilesÈ
chinnabandhanÈ appicchÈ santuÔÔhÈ pavivittÈ asaÑsaÔÔhÈ
sÊlasamÈdhipaÒÒÈvimuttivimuttiÒÈÓadassanasampannÈ taramÈnÈ
sannipatiÑsu. Tena vuttaÑ–
49. “SÈdh|ti te paÔissutvÈ, nipakÈ saÑvutindriyÈ.

PattacÊvaramÈdÈya, taramÈnÈ upÈgamun”ti.
Tattha sÈdh|ti ayaÑ sÈdh|-saddo
ÈyÈcanasampaÔicchanasampahaÑsanasundarÈdÊsu dissati. TathÈ hesa “sÈdhu
me bhante BhagavÈ saÑkhittena dhammaÑ deset|”ti-ÈdÊsu1 ÈyÈcane dissati.
“SÈdhu bhanteti kho so bhikkhu Bhagavato bhÈsitaÑ abhinanditvÈ
anumoditvÈ”ti-ÈdÊsu2 sampaÔicchane. “SÈdhu sÈdhu SÈriputtÈ”ti-ÈdÊsu3
sampahaÑsane.
“SÈdhu dhammaruci rÈjÈ, sÈdhu paÒÒÈÓavÈ naro.
SÈdhu mittÈnamaddubbho, pÈpassÈkaraÓaÑ sukhan”ti–
ÈdÊsu4 sundare. Idha sampaÔicchane. TasmÈ sÈdhu suÔÔh|ti therassa vacanaÑ
sampaÔicchitvÈti attho5. NipakÈti paÓÉitÈ paÒÒavantÈ. SaÑvutindriyÈti
indriyesu guttadvÈrÈ, indriyasaÑvarasamannÈgatÈti attho. TaramÈnÈti turitÈ.
UpÈgamunti theraÑ upasa~kamiÑsu.
50-1. IdÈni DhammasenÈpatissa pavattiÑ dassentehi sa~gÊtikÈrakehi

“khÊÓÈ savehi vimalehÊ”ti-ÈdigÈthÈyo vuttÈ. Tattha dantehÊti kÈyena ca
cittena ca dantehi. Uttame dameti arahatte, nimittatthe bhummaÑ
daÔÔhabbaÑ. Tehi bhikkh|hÊti paÒcahi bhikkhusatehi. MahÈgaÓÊti sÊlÈdÊhi ca
sa~khyÈvasena ca mahanto gaÓo assa atthÊti mahÈgaÓÊ, nÈnÈpadavasena vÈ
sÊlÈdÊhi guÓehi mahanto gaÓoti mahÈgaÓo, mahÈgaÓo assa atthÊti mahÈgaÓÊ.
LaÄanto devova gaganeti iddhivilÈsena vilÈsento devo viya gaganatale
BhagavantaÑ upasa~kamÊti attho.
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 294; SaÑ 3. 143; AÑ 1. 571 piÔÔhesu. 2. Ma 3. 66 piÔÔhe.
3. DÊ 3. 266 piÔÔhe. 4. Khu 6. 45 piÔÔhe.
5. DÊ-®Ôha 1. 154; Ma-®Ôha1. 19; SaÑ-®Ôha 2. 6; SuttanipÈta-®Ôha 1. 158 piÔÔhÈdÊsupi
passitabbaÑ.
52. IdÈni “te itthambh|tÈ upasa~kamiÑs|”ti

upasa~kamavidhÈnadassanatthaÑ “ukkÈsitaÒca khipitan”ti1 Èdi ÈraddhaÑ.
Tattha ukkÈsitaÒcÈti ukkÈsitasaddaÒca. Khipitanti khipitasaddaÒca.
AjjhupekkhiyÈti upekkhitvÈ, taÑ ubhayaÑ akatvÈti adhippÈyo. SubbatÈti
suvimaladhutaguÓÈ. SappatissÈti sahapatissayÈ, nÊcavuttinoti attho.
53. Sayambhunti sayameva aÒÒÈpadesaÑ vinÈ pÈramiyo p|retvÈ

adhigatabuddhabhÈvanti attho. Accuggatanti abhinavoditaÑ. CandaÑvÈti
candaÑ viya, nabhe jalantaÑ BhagavantaÑ gagane candaÑ viya passantÊti
evaÑ padasambandho daÔÔhabbo. IdhÈpi yathÈ-saddo nipÈtamattova.
54. VijjuÑvÈti vijjughanaÑ viya. Yadi ciraÔÔhitikÈ acirappabhÈ assa

tÈdisanti attho. Gagane yathÈti ÈkÈse yathÈ, idhÈpi yathÈ-saddo
nipÈtamattova. Ito parampi Êdisesu ÔhÈnesu yathÈsaddo nipÈtamattoti
daÔÔhabbo.
55. Rahadamiva vippasannanti atigambhÊravitthataÑ mahÈrahadaÑ viya

anÈvilaÑ vippasannaÑ salilaÑ. SuphullaÑ padumaÑ yathÈti
suvikasitapadumavanaÑ rahadamivÈti attho daÔÔhabbo. “SuphullaÑ
kamalaÑ yathÈ”tipi pÈÔho, tassa kamanÊya bhÈvena suphullaÑ
kamalavanamivÈti attho.
56. Atha te bhikkh| DhammasenÈpatippamukhÈ aÒjaliÑ sirasi katvÈ

Dasabalassa cakkÈla~katatalesu pÈdesu nipatiÑs|ti attho. Tena vuttaÑ
“aÒjaliÑ paggahetvÈna, tuÔÔhahaÔÔhÈ pamoditÈ”ti-Èdi. Tattha nipatantÊti
nipatiÑsu, vandiÑs|ti attho. Cakka lakkhaÓeti cakkaÑ lakkhaÓaÑ yasmiÑ
pÈde so pÈdo cakkalakkhaÓo, tasmiÑ cakkalakkhaÓe. JÈtivasena “pÈde”ti
vuttaÑ, Satthuno cakkÈla~katatalesu pÈdesu nipatiÑs|ti attho.
57. IdÈni tesaÑ kesaÒci therÈnaÑ nÈmaÑ dassentehi “SÈriputto

mahÈpaÒÒo, koraÓÉasamasÈdiso”ti-ÈdigÈthÈyo vuttÈ. Tattha
koraÓÉasamasÈdisoti koraÓÉakusumasadisavaÓÓo, yadi evaÑ
“koraÓÉasamo”ti vÈ, “koraÓÉasadiso”ti vÈ vattabbaÑ, kiÑ
______________________________________________________________
1. KhipitaÒcÈti (SÊ, Ka)
68 KhuddakanikÈya
dvikkhattuÑ “samasÈdiso”ti vuttanti ce? NÈyaÑ doso, tÈdiso

koraÓÉasamattÈ koraÓÉasadisabhÈveneva koraÓÉasamasÈdiso. Na
panÈdhikavacanavasenÈti adhippÈyo. SamÈdhijjhÈnakusaloti ettha ayaÑ
kusala-saddo tÈva arogyÈnavajjachekasukhavipÈkÈdÊsu dissati. AyaÑ hi
“kacci nu bhoto kusalaÑ, kacci bhoto anÈmayan”ti-ÈdÊsu1 Èrogye dissati.
“Katamo pana bhante kÈyasamÈcÈro kusalo? Yo kho mahÈrÈja
kÈyasamÈcÈro anavajjo”ti evamÈdÊsu2 anavajje. “Kusalo tvaÑ rathassa
a~gapacca~gÈnan”ti-ÈdÊsu3 cheke. “Kusalassa kammassa katattÈ
upacitattÈ”ti-ÈdÊsu4 sukhavipÈke. Idha pana cheke daÔÔhabbo5. Vandateti
vandittha.
58. GajjitÈti gajjantÊti gajjitÈ. KÈlameghovÈti nÊlasaliladharo viya gajjitÈ

iddhivisayeti adhippÈyo. NÊluppalasamasÈdisoti nÊlakuvalayasadisavaÓÓo.
HeÔÔhÈ vuttanayenevetthÈpi attho veditabbo. MoggallÈnoti evaÑ gottavasena
laddhanÈmo kolito.
59. MahÈkassapopi cÈti Uruvelakassapa NadÊkassapa

GayÈkassapakumÈrakassape khuddÈnukhuddake there upÈdÈya ayaÑ mahÈ,
tasmÈ “MahÈkassapo”ti vutto. Pi cÈti sambhÈvanasampiÓÉanattho.
Uttattakanakasannibhoti santattasuvaÓÓasadisachavivaÓÓo. DhutaguÓeti
ettha kilesadhunanato dhammo dhuto nÈma, dhutaguÓo nÈma dhutadhammo.
Katamo pana dhutadhammo nÈma? AppicchatÈ santuÔÔhitÈ sallekhatÈ
pavivekatÈ idamaÔÔhikatÈti ime dhuta~gacetanÈya parivÈrabh|tÈ paÒca
dhammÈ “appicchaÑyeva nissÈyÈ”ti-Èdivacanato dhutadhammÈ nÈma. Atha
vÈ kilese dhunanato ÒÈÓaÑ dhutaÑ nÈma, tasmiÑ dhutaguÓe.
Agganikkhittoti aggo seÔÔho koÔibh|toti Ôhapito. “EtadaggaÑ bhikkhave
mama sÈvakÈnaÑ bhikkh|naÑ dhutavÈdÈnaÑ yadidaÑ MahÈkassapo”ti6
ÔhÈnantare Ôhapitoti attho. AyaÑ pana agga-saddo ÈdikoÔikoÔÔhÈsaseÔÔhÈdÊsu
dissati. TathÈ hesa “ajjatagge samma
______________________________________________________________
1. Khu 5. 327; Khu 6. 77 piÔÔhesu. 2. Ma 2. 318 piÔÔhe.
3. Ma 2. 58 piÔÔhe. 4. Abhi 1. 104 piÔÔhÈdÊsu.
5. Abhi-®Ôha 1. 80 piÔÔhÈdÊsupi passitabbaÑ. 6. AÑ 1. 23 piÔÔhe.
dovÈrika ÈvarÈmi dÈraÑ nigaÓÔhÈnaÑ nigaÓÔhÊnan”ti-ÈdÊsu1 Èdimhi dissati.

“Teneva a~gulaggena taÑ a~gulaggaÑ parÈmaseyya”,2 “ucchaggaÑ
veÄaggan”ti-ÈdÊsu koÔiyaÑ. “AmbilaggaÑ vÈ madhuraggaÑ vÈ”3 “anujÈnÈmi
bhikkhave vihÈraggena vÈ pariveÓaggena vÈ bhÈjetun”ti-ÈdÊsu4 koÔÔhÈse.
“YÈvatÈ bhikkhave sattÈ apadÈ vÈ dvipadÈ vÈ -pa- TathÈgato tesaÑ
aggamakkhÈyatÊ”ti-ÈdÊsu5 seÔÔhe. SvÈyamidha seÔÔhe daÔÔhabbo. KoÔiyampi
vattati. Thero attano ÔhÈne seÔÔho ceva koÔibh|to ca. Tena vuttaÑ
“agganikkhitto”ti, aggo seÔÔho koÔibh|toti attho6. Thomitoti pasaÑsito
devamanussÈdÊhi. Satthu vaÓÓitoti SatthÈrÈ vaÓÓito thuto “Kassapo
bhikkhave cand|pamo kulÈni upasa~kamati apakasseva kÈyaÑ apakassa
cittaÑ niccanavako kulesu appagabbho”ti evamÈdÊhi anekehi suttanayehi7
vaÓÓito pasattho, sopi BhagavantaÑ vandatÊti attho.
60. Dibbacakkh|nanti dibbaÑ cakkhuyesaÑ atthi te dibbacakkh|, tesaÑ

dibbacakkh|naÑ bhikkh|naÑ aggo seÔÔhoti attho. YathÈha “etadaggaÑ
bhikkhave mama sÈvakÈnaÑ bhikkh|naÑ dibbacakkhukÈnaÑ yadidaÑ
Anuruddho”ti8. Anuruddhatthero Bhagavato c|Äapituno Amitodanassa nÈma
Sakkassa putto MahÈnÈmassa kaniÔÔhabhÈtÈ mahÈpuÒÒo paramasukhumÈlo,
so attasattamo nikkhamitvÈ agÈrasmÈ anagÈriyaÑ pabbajito, tassa
pabbajjÈnukkamo SaÑghabhedakakkhandhake9 Ègatova. Avid|revÈti
Bhagavato santikeyeva.
61. Œpatti-anÈpattiyÈti ÈpattiyaÒca anÈpattiyaÒca kovido. SatekicchÈyÈti

sappaÔikammÈyapi appaÔikammÈyapi cÈti attho. Tattha sappaÔikammÈ sÈ
chabbidhÈ hoti, appaÔikammÈ sÈ pÈrÈjikÈpatti. “Œpatti-anÈpattiyÈ,
satekicchÈya kovido”tipi pÈÔho, soyeva attho. Vinayeti VinayapiÔake.
Agganikkhittoti “etadaggaÑ
______________________________________________________________
1. Ma 2. 43 piÔÔhe. 2. Abhi 4. 237 piÔÔhe. 3. SaÑ 3. 130 piÔÔhe.
4. Vi 4. 317 piÔÔhe. 5. AÑ 1. 343 piÔÔhe.
6. DÊ-®Ôha 1. 210; Vi-®Ôha 1. 141 piÔÔhÈdÊsupi passitabbaÑ.
7. SaÑ 1. 402 piÔÔhe. 8. AÑ 1. 23 piÔÔhe. 9. Vi 4. 336 piÔÔhÈdÊsu.
70 KhuddakanikÈya
bhikkhave mama sÈvakÈnaÑ bhikkh|naÑ vinayadharÈnaÑ yadidaÑ

UpÈlÊ”ti1 etadaggaÔÔhÈne Ôhapitoti attho. UpÈlÊti UpÈlitthero. Satthu vaÓÓitoti
SatthÈrÈ vaÓÓito pasattho. Thero kira TathÈgatasseva santike VinayapiÔakaÑ
uggaÓhitvÈ BhÈrukacchakavatthuÑ2 AjjukavatthuÑ3 KumÈrakassapavatthu4
nti imÈni tÊÓi vatth|ni sabbaÒÒutaÒÒÈÓena saddhiÑ saÑsanditvÈ kathesi.
TasmÈ thero vinayadharÈnaÑ aggoti evamÈdinÈ nayena SatthÈrÈ vaÓÓitoti
vutto.
62. SukhumanipuÓatthapaÔividdhoti paÔividdhasukhumanipuÓattho,

paÔividdhaduddasanipuÓatthoti attho. KathikÈnaÑ pavaroti
dhammakathikÈnaÑ seÔÔho. “EtadaggaÑ bhikkhave mama sÈvakÈnaÑ
bhikkh|naÑ dhammakathikÈnaÑ yadidaÑ PuÓÓo MantÈÓiputto”ti5
etadaggapÈÄiyaÑ Èropito. Tena vuttaÑ “kathikÈnaÑ pavaro”ti. GaÓÊti
sasaÑgho. Therassa kira santike pabbajitÈ kulaputtÈ paÒcasatÈ ahesuÑ.
Sabbepi te Dasabalassa jÈtabh|mikÈ jÈtaraÔÔhavÈsino sabbeva khÊÓÈsavÈ
sabbeva dasakathÈvatthu lÈbhino. Tena vuttaÑ “gaÓÊ”ti. IsÊti esati gavesati
kusale dhammeti isi. MantÈÓiyÈ puttoti MantÈÓiyÈ nÈma brÈhmaÓiyÈ putto.
PuÓÓoti tassa nÈmaÑ. Vissutoti attano appicchatÈdÊhi guÓehi vissuto.
AÒÒÈsikoÓÉaÒÒatthero6 pana Satthari abhisambodhiÑ patvÈ
pavattitavaradhammacakke anupubbena ÈgantvÈ RÈjagahaÑ upanissÈya
viharante KapilavatthuÑ ÈgantvÈ attano bhÈgineyyaÑ PuÓÓaÑ nÈma
mÈÓavaÑ pabbÈjetvÈ BhagavantaÑ vanditvÈ ÈpucchitvÈ nivÈsatthÈya sayaÑ
chaddantadahaÑ gato. PuÓÓo pana BhagavantaÑ dassanÈya therena saddhiÑ
ÈgantvÈ “mayhaÑ pabbajitakiccaÑ matthakaÑ pÈpetvÈva Dasabalassa
santikaÑ gamissÈmÊ”ti Kapilapureyeva ohÊno, so yonisomanasikÈraÑ
karonto na cirasseva arahattaÑ patvÈ BhagavantaÑ upasa~kami. Ettha pana
Anuruddhatthero ca UpÈlitthero ca ime dve therÈ Bhagavato
KapilavatthupuraÑ pavisitvÈ ÒÈtisamÈgamadivase pabbajitÈ viya dassitÈ,
taÑ pana KhandhakapÈÄiyÈ AÔÔhakathÈya ca na sameti. VÊmaÑsitvÈ
gahetabbaÑ.
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 25 piÔÔhe. 2. Vi 1. 49 piÔÔhe. 3. Vi 1. 84 piÔÔhÈdÊsu.
4. Ma 1. 195 piÔÔhÈdÊsu. 5. AÑ 1. 24 piÔÔhe. 6. AÒÒÈkoÓÉaÒÒa... (SÊ)
Atha SatthÈ SÈriputtattherÈdÊnaÑ paÒcannaÑ bhikkhusatÈnaÑ

cittÈcÈramaÒÒÈya attano guÓe kathetumÈrabhi. Tena vuttaÑ–
63. “EtesaÑ cittamaÒÒÈya, opammakusalo Muni.

Ka~khacchedo MahÈvÊro, kathesi attano guÓan”ti.
Tattha opammakusaloti upamÈya kusalo. Ka~khacchedoti
sabbasattÈnaÑ saÑsayacchedako.
IdÈni ye attano guÓe kathesi, te dassetuÑ–
64. “CattÈro te asa~khyeyyÈ, koÔi yesaÑ na nÈyati.

SattakÈyo ca ÈkÈso, cakkavÈÄÈ ca’nantakÈ.
BuddhaÒÈÓaÑ appameyyaÑ, na sakkÈ ete vijÈnitun”ti–
vuttaÑ.
Tattha cattÈroti gaÓanaparicchedo. Eteti idÈni vattabbe atthe nidasseti.
Asa~khyeyyÈti sa~khyÈtumasakkuÓeyyattÈ asa~khyeyyÈ, gaÓanapathaÑ
vÊtivattÈti attho. KoÔÊti-Èdi vÈ anto vÈ mariyÈdÈ. Yesanti yesaÑ catunnaÑ
asa~khyeyyÈnaÑ. Na nÈyatÊti na paÒÒÈyati. IdÈni te vuttappakÈre cattÈro
asa~khyeyye dassetuÑ “sattakÈyo”ti-Èdi vuttaÑ. SattakÈyoti sattasam|ho,
sattakÈyo ananto aparimÈÓo appameyyo. TathÈ ÈkÈso ÈkÈsassÈpi anto natthi.
TathÈ cakkavÈÄÈni anantÈni eva. BuddhaÒÈÓaÑ sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ
appameyyaÑ. Na sakkÈ ete vijÈnitunti yasmÈ panete anantÈ, tasmÈ na sakkÈ
vijÈnituÑ.
65. IdÈni SatthÈ attano iddhivikubbane saÒjÈtacchariyabbhutÈnaÑ

devamanussÈ dÊnaÑ kinnÈmetaÑ acchariyaÑ, itopi visiÔÔhataraÑ
acchariyaÑ abbhutaÑ atthi, mama taÑ suÓÈthÈti dhammadesanaÑ
vaÉÉhento–
“KimetaÑ acchariyaÑ loke, yaÑ me iddhivikubbanaÑ.
AÒÒe bah| acchariyÈ, abbhutÈ lomahaÑsanÈ”ti–
ÈdimÈha.
72 KhuddakanikÈya
Tattha kinti paÔikkhepavacanaÑ. Etanti idaÑ iddhivikubbanaÑ

sandhÈyÈha. Yanti ayaÑ yaÑ-saddo “yaÑ taÑ apucchimha akittayÊno,
aÒÒaÑ taÑ pucchÈma tadi~gha br|hÊ”ti-ÈdÊsu1 upayogavacane dissati.
“AÔÔhÈnametaÑ bhikkhave anavakÈso, yaÑ ekissÈ lokadhÈtuyÈ dve
Arahanto SammÈsambuddhÈ”ti2 ettha kÈraÓavacane. “YaÑ VipassÊ BhagavÈ
kappe udapÈdÊ”ti3 ettha bhumme. “YaÑ kho me bhante devÈnaÑ
TÈvatiÑsÈnaÑ sammukhÈ sutaÑ sammukhÈ paÔiggahitaÑ, Èrocemi taÑ
Bhagavato”ti-ÈdÊsu4 paccattavacane. IdhÈpi paccattavacane daÔÔhabbo5.
AÒÒe bah| mama acchariyÈ abbhutavisesÈ santÊti dÊpeti.
IdÈni te acchariye dassento–
66. “YadÈhaÑ tusite kÈye, Santusito nÈmahaÑ tadÈ.

DasasahassÊ samÈgamma, yÈcanti paÒjalÊ maman”ti–
ÈdimÈha.
Tattha yadÈti yasmiÑ kÈle. Ahanti attÈnaÑ niddisati. Tusite kÈyeti
Tusitasa~khÈte devanikÈye. YadÈ panÈhaÑ samattiÑsa pÈramiyo p|retvÈ
paÒca mahÈpariccÈge pariccajitvÈ
ÒÈtatthacariyalokatthacariyabuddhatthacariyÈnaÑ koÔiÑ patvÈ
sattasatakamahÈdÈnÈni datvÈ sattakkhattuÑ pathaviÑ kampetvÈ
vessantarattabhÈvato cavitvÈ dutiye cittavÈre Tusitabhavane nibbatto tadÈpi6
Santusito nÈma devarÈjÈ ahosiÑ. DasasahassÊ samÈgammÈti
dasasahassacakkavÈÄesu devatÈ sannipatitvÈti attho. YÈcanti paÒjalÊmamanti
maÑ upasa~kamitvÈ “mÈrisa tayÈ dasa pÈramiyo p|rentena na Sakka
sampattiÑ na mÈra na brahma na cakkavattisampattiÑ patthentena p|ritÈ,
lokanittharaÓatthÈya pana BuddhattaÑ patthayamÈnena p|ritÈ, so tava kÈlo
mÈrisa BuddhattÈya samayo mÈrisa BuddhattÈyÈ”ti yÈcanti mamanti7. Tena
vuttaÑ–
67. “KÈlo kho te8 MahÈvÊra, uppajja mÈtukucchiyaÑ.

SadevakaÑ tÈrayanto, bujjhassu amataÑ padan”ti.
______________________________________________________________
1. Khu 1. 437; Khu 7. 217-218; Khu 8. 9 piÔÔhesu.
2. AÑ 1. 29; Ma 3. 129; Abhi 2. 349; Khu 11. 231 piÔÔhesu.
3. DÊ 2. 2 piÔÔhe. 4. DÊ 2. 178 piÔÔhe.
5. DÊ-®Ôha 2. 4 piÔÔhepi passitabbaÑ. 6. TatthÈpi (SÊ, I)
7. JÈtaka-®Ôha 1. 57 piÔÔhepi passitabbaÑ. 8. KÈloyaÑ te (SyÈ, Ka)
Tattha kÈlo teti kÈlo tava, ayameva vÈ pÈÔho. UppajjÈti paÔisandhiÑ

gaÓha, “okkamÈ”tipi pÈÔho. Sadevakanti sadevakaÑ lokanti attho.
TÈrayantoti ettha pÈramiyo p|rentopi tÈrayati nÈma, pÈramiyo matthakaÑ
pÈpentopi tÈrayati nÈma, VessantarattabhÈvato cavitvÈ Tusitapure
paÔisandhiÑ gahetvÈ saÔÔhivassasatasahassÈdhikÈni sattapaÓÓÈsavassakoÔiyo
tattha tiÔÔhantopi tÈrayati nÈma, devatÈhi yÈcito paÒcavidhaÑ mahÈvilokitaÑ
viloketvÈ MahÈmÈyÈdeviyÈ kucchismiÑ paÔisandhiÑ gaÓhantopi dasamÈse
gabbhavÈsaÑ vasantopi tÈrayati nÈma, ek|natiÑsa vassÈni agÈramajjhe
tiÔÔhantopi tÈrayati nÈma. RÈhulabhaddassa jÈtadivase ChannasahÈyo
KaÓÉakaÑ1 Èruyha nikkhamantopi tÊÓi rajjÈni atikkamitvÈ AnomÈya nÈma
nadiyÈ tÊre pabbajantopi tÈrayati nÈma, chabbassÈni padhÈnaÑ karontopi
visÈkhÈpuÓÓamÈyaÑ MahÈbodhimaÓÉaÑ Èruyha mÈrabalaÑ vidhamitvÈ
paÔhamayÈme pubbenivÈsaÑ anussaritvÈ majjhimayÈme dibbacakkhuÑ
visodhetvÈ pacchimayÈme dvÈdasa~gaÑ paÔiccasamuppÈdaÑ
anulomapaÔilomato sammasitvÈ sotÈpattimaggaÑ paÔivijjhantopi tÈrayati
nÈma, sotÈpattiphalakkhaÓepi, sakadÈgÈmimaggakkhaÓepi,
sakadÈgÈmiphalakkhaÓepi, anÈgÈmimaggakkhaÓepi, anÈgÈmiphalakkhaÓepi,
arahattamaggakkhaÓepi, arahattaphalakkhaÓepi tÈrayati nÈma, yadÈ
aÔÔhÈrasadevatÈkoÔisahassehi paÒcavaggiyÈnaÑ amatapÈnaÑ adÈsi, tato
paÔÔhÈya tÈrayi nÈmÈti vuccati. Tena vuttaÑ–
“SadevakaÑ tÈrayanto, bujjhassu amataÑ padan”ti.
Atha mahÈsatto devatÈhi yÈciyamÈnopi devatÈnaÑ paÔiÒÒaÑ adatvÈva
kÈladÊpadesakulajanetti-Èyuparicchedavasena paÒcavidhaÑ mahÈvilokanaÑ
nÈma vilokesi. Tattha “kÈlo nu kho, na kÈlo”ti paÔhamaÑ kÈlaÑ vilokesi.
Tattha vassasatasahassato uddhaÑ ÈyukÈlo kÈlo nÈma na hoti. KasmÈ?
JÈtijarÈmaraÓÈdÊnaÑ apÈkaÔattÈ, BuddhÈnaÒca dhammadesanÈ nÈma
tilakkhaÓamuttÈ nÈma natthi, tesaÑ aniccaÑ dukkhamanattÈti kathentÈnaÑ
“KinnÈmete kathentÊ”ti na saddahanti, tato abhisamayo na hoti, tasmiÑ asati
aniyyÈnikaÑ sÈsanaÑ
______________________________________________________________
1. KanthakaÑ (SÊ)
74 KhuddakanikÈya
hoti. TasmÈ so akÈlo. Vassasatato |no ÈyukÈlopi kÈlo na hoti. KasmÈ? TadÈ
sattÈ ussannakilesÈ honti, ussannakilesÈnaÒca dinno ovÈdo ovÈdaÔÔhÈne na
tiÔÔhati, tasmÈ sopi akÈlo. Vassasatasahassato paÔÔhÈya heÔÔhÈ vassasatato
paÔÔhÈya uddhaÑ ÈyukÈlo kÈlo nÈma. IdÈni vassasatÈyukÈ manussÈti atha
bodhisatto “nibbattitabbakÈlo”ti addasa.
Tato dÊpaÑ olokento “JambudÊpeyeva BuddhÈ nibbattantÊ”ti dÊpaÑ
passi. Tato “JambudÊpo nÈma mahÈ dasayojanasahassaparimÈÓo,
katarasmiÑ nu kho padese BuddhÈ nibbattantÊ”ti desaÑ vilokento
majjhimadesaÑ passi. Tato kulaÑ vilokento “BuddhÈ nÈma lokasammate
kule nibbattanti, idÈni khattiyakulaÑ lokasammataÑ, tattha nibbattissÈmi,
Suddhodano nÈma me rÈjÈ pitÈ bhavissatÊ”ti kulaÑ addasa. Tato mÈtaraÑ
vilokento “BuddhamÈtÈ nÈma lolÈ surÈdhuttÈ na hoti, akhaÓÉapaÒcasÊlÈti
ayaÒca MahÈmÈyÈ nÈma devÊ edisÈ, ayaÑ me mÈtÈ bhavissatÊti kittakaÑ
assÈ Èy|”ti Èvajjento dasannaÑ mÈsÈnaÑ upari sattadivasÈni passi. Iti imaÑ
paÒcavidhavilokanaÑ viloketvÈ “kÈlo me mÈrisa BuddhabhÈvÈyÈ”ti
devatÈnaÑ paÔiÒÒaÑ datvÈ tattha yÈvatÈyukaÑ ÔhatvÈ tato cavitvÈ
SakyarÈjakule MÈyÈdeviyÈ kucchiyaÑ paÔisandhiÑ aggahesi1. Tena
vuttaÑ–
68. “TusitÈ kÈyÈ cavitvÈna, yadÈ okkami kucchiyaÑ.

DasasahassÊlokadhÈtu, kampittha dharaÓÊ tadÈ”ti–
Èdi.
Tattha okkamÊti okkamiÑ pÈvisiÑ. Kucchiyanti mÈtukucchimhi.
DasasahassÊlokadhÈtu, kampitthÈti sato sampajÈno pana bodhisatto
mÈtukucchiÑ okkamanto ek|navÊsatiyÈ paÔisandhicittesu
mettÈpubbabhÈgassa somanassasahagataÒÈÓasampayutta-
asa~khÈrikakusalacittassa sadisamahÈvipÈkacittena ÈsÈÄhipuÓÓamÈyaÑ
uttarÈsÈÄhanakkhatteneva paÔisandhiÑ aggahesi. TadÈ dasasahassÊlokadhÈtu
______________________________________________________________
1. JÈtaka-®Ôha 1. 57; ApadÈna-®Ôha 1. 59 piÔÔhÈdÊsupi passitabbaÑ.
sakalÈpi kampi sa~kampi sampakammÊti attho. DharaÓÊti dhÈreti sabbe

thÈvaraja~gameti dharaÓÊ, pathavÊ.
69. SampajÈnova nikkhaminti ettha yadÈ panÈhaÑ sato sampajÈnova

mÈtukucchito dhammÈsanato otaranto dhammakathiko viya nisseÓito
otaranto puriso viya ca dve hatthe ca pÈde ca pasÈretvÈ Ôhitakova
mÈtukucchisambhavena kenaci asucinÈ amakkhitova nikkhamiÑ.
SÈdhukÈraÑ pavattentÊti sÈdhukÈraÑ pavattayanti, sÈdhukÈraÑ dentÊti attho.
PakampitthÈti kampittha, okkamanepi mÈtukucchito nikkhamanepi
dasasahassÊ pakampitthÈti attho.
70. Atha BhagavÈ gabbhokkanti-ÈdÊsu attanÈ samasamaÑ adisvÈ

gabbhokkanti-ÈdÊsu attano acchariyadassanatthaÑ “okkanti me samo
natthÊ”ti imaÑ gÈthamÈha. Tattha okkantÊti gabbhokkantiyaÑ, bhummatthe
paccattavacanaÑ, paÔisandhiggahaÓeti attho. Meti mayÈ. Samoti sadiso
natthi. JÈtitoti ettha jÈyati etÈya mÈtuyÈti mÈtÈ “jÈtÊ”ti vuccati, tato jÈtito
mÈtuyÈti attho. Abhinikkhameti mÈtukucchito abhinikkhamane pasave satÊti
attho. Sambodhiyanti ettha pasatthÈ sundarÈ bodhi sambodhi. AyaÑ pana
bodhi-saddo rukkhamagganibbÈnasabbaÒÒutaÒÒÈÓÈdÊsu dissati.
“Bodhirukkham|le paÔhamÈbhisambuddho”ti1 ca, “antarÈ ca gayaÑ antarÈ
ca bodhin”ti2 ca ÈgataÔÔhÈne hi rukkho bodhÊti vuccati. “Bodhi vuccati
cat|su maggesu ÒÈÓan”ti3 ÈgataÔÔhÈne maggo. “PatvÈna bodhiÑ amataÑ
asa~khatan”ti4 ÈgataÔÔhÈne nibbÈnaÑ. “Pappoti bodhiÑ vara
bh|rimedhaso”ti5 ÈgataÔÔhÈne sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ. Idha pana Bhagavato
arahattamaggaÒÈÓaÑ adhippetaÑ6. Apare “sabbaÒÒutaÒÒÈÓan”tipi vadanti,
tassaÑ sambodhiyaÑ7 ahaÑ seÔÔhoti attho.
KasmÈ pana BhagavÈ sambodhiÑ paÔicca attÈnaÑ pasaÑsatÊti?
SabbaguÓadÈya kattÈ. Bhagavato hi sambodhi sabbaguÓadÈyikÈ sabbepi
niravasese
______________________________________________________________
1. Vi 3. 1; Khu 1. 77 piÔÔhesu. 2. Ma 1. 227; Ma 2. 294; Vi 3. 11 piÔÔhesu.
3. Khu 8. 231 piÔÔhe. 4. Gavesitabbo. 5. DÊ 3. 129 piÔÔhe.
6. Ma-®Ôha 1. 56; Vi-®Ôha 1. 109; UdÈna-®Ôha-146; CariyÈpiÔaka-®Ôha 18 piÔÔhesupi
passitabbaÑ.
7. SammÈsambodhiyaÑ (SÊ)
76 KhuddakanikÈya
BuddhaguÓe dadÈti, na pana aÒÒesaÑ. AÒÒesaÑ pana kassaci arahattamaggo

arahattaphalameva deti, kassaci tisso vijjÈ, kassaci cha abhiÒÒÈ, kassaci
catasso paÔisambhidÈ, kassaci sÈvakapÈramiÒÈÓaÑ, PaccekabuddhÈnaÑ
paccekabodhiÒÈÓameva deti. BuddhÈnaÑ pana sabbaguÓasampattiÑ deti.
TasmÈ BhagavÈ sabbaguÓadÈyakattÈ “sambodhiyaÑ ahaÑ seÔÔho”ti attÈnaÑ
pasaÑsati. Api ca bh|miÑ cÈletvÈ sambodhiÑ pÈpuÓi, tasmÈ “sambodhiyaÑ
ahaÑ seÔÔho”ti vadati. Dhammacakkappavattaneti ettha dhammacakkaÑ
pana duvidhaÑ hoti paÔivedhaÒÈÓaÒca desanÈÒÈÓaÒcÈti. Tattha
paÒÒÈpabhÈvitaÑ attano ariyaphalÈvahaÑ paÔivedhaÒÈÓaÑ
karuÓÈpabhÈvitaÑ sÈvakÈnaÑ ariya phalÈvahaÑ desanÈÒÈÓaÑ.
PaÔivedhaÒÈÓaÑ lokuttaraÑ kusalaÑ upekkhÈsahagataÑ avitakka-avicÈraÑ,
desanÈÒÈÓaÑ lokiyaÑ abyÈkataÑ, ubhayampi panetaÑ aÒÒehi asÈdhÈ
raÓaÑ. Idha pana desanÈÒÈÓaÑ adhippetaÑ1.
71. IdÈni Bhagavato gabbhokkamaneva pathavikampanÈdikaÑ pavattiÑ

sutvÈ “aho acchariyaÑ loke”ti devatÈhi ayaÑ gÈthÈ vuttÈ. Tattha
BuddhÈnaÑ guÓamahantatÈti aho BuddhÈnaÑ guÓamahantabhÈvo, aho
BuddhÈnaÑ mahÈnubhÈvoti attho. Dasa sahassÊlokadhÈtu, chappakÈraÑ
pakampathÈti dasasu cakkavÈÄasahassesu mahÈpathavÊ chappakÈraÑ
pakampittha calittha. KathaÑ? Puratthimato unnamati pacchimato onamati,
pacchimato unnamati puratthimato onamati, uttarato unnamati dakkhiÓato
onamati, dakkhiÓato unnamati uttarato onamati, majjhimato unnamati
pariyantato onamati, pariyantato unnamati majjhimato onamatÊti evaÑ
chappakÈraÑ anilabalacalitajalatara~gabha~gasa~ghaÔÔitÈ viya nÈvÈ
catunahutÈdhikadviyojanasatasahassabahalÈ pathavisandhÈrakajalapariyantÈ
acetanÈpi samÈnÈ sacetanÈ viya ayaÑ mahÈpathavÊ pÊtiyÈ naccantÊ viya
akampitthÈti attho. ObhÈso ca mahÈ ÈsÊti atikkammeva devÈnaÑ
devÈnubhÈvaÑ uÄÈro obhÈso ahosÊti attho. AccheraÑ lomahaÑsananti
accheraÒca lomahaÑsanaÒca ahosÊti attho.
72. IdÈni pathavikampanÈlokapÈtubhÈvÈdÊsu acchariyesu vattamÈnesu

Bhagavato pavattidassanatthaÑ “BhagavÈ tamhi samaye”ti-ÈdigÈthÈyo vuttÈ.
Tattha LokajeÔÔhoti LokaseÔÔho.
______________________________________________________________
1. PaÔisaÑ-®Ôha 2. 233 piÔÔhepi passitabbaÑ.
Sadevakanti sadevakassa lokassa, sÈmi-atthe upayogavacanaÑ daÔÔhabbaÑ.

Dassayantoti pÈÔihÈriyaÑ dassento.
73. Ca~kamantovÈti dasalokadhÈtusahassÈni ajjhottharitvÈ Ôhite tasmiÑ

ratana maye ca~kame ca~kamamÈnova kathesi. LokanÈyakoti atha SatthÈ
manosilÈtale sÊhanÈdaÑ nadanto sÊho viya gajjanto pÈvussakamegho viya ca
ÈkÈsaga~gaÑ otÈrento viya ca aÔÔha~gasamannÈgatena1 savanÊyena
kamanÊyena brahmassarena nÈnÈnayavicittaÑ catusaccapaÔisaÑyuttaÑ
tilakkhaÓÈhataÑ madhuradhammakathaÑ kathesÊti attho.
AntarÈ na nivatteti, catuhatthe ca~kame yathÈti ettha SatthÈrÈ pana
nimmitassa tassa ca~kamassa ekÈ koÔi pÈcÊnacakkavÈÄamukhavaÔÔiyaÑ ekÈ
pacchimacakkavÈÄamukhavaÔÔiyaÑ evaÑ Ôhite tasmiÑ ratanaca~kame
ca~kamamÈno SatthÈ ubho koÔiyo patvÈva nivattati, antarÈ ubho koÔiyo
apatvÈ na nivattati. YathÈ catuhatthappamÈÓe ca~kame ca~kamamÈno ubho
koÔiyo sÊghameva patvÈ nivattati, evaÑ antarÈ na nivattatÊti attho. KiÑ pana
BhagavÈ dasasahassayojanappamÈÓÈyÈmaÑ ca~kamaÑ rassamakÈsi,
tÈvamahantaÑ vÈ attabhÈvaÑ nimminÊti? Na panevamakÈsi. Acinteyyo
BuddhÈnaÑ BuddhÈnubhÈvo. AkaniÔÔhabhavanato paÔÔhÈya yÈva AvÊci, tÈva
eka~gaÓÈ ahosi. Tiriyato ca dasacakkavÈÄasahassÈni eka~gaÓÈni ahesuÑ.
DevÈ manusse passanti, manussÈpi deve passanti. YathÈ sabbe devamanussÈ
pakatiyÈ ca~kamamÈnaÑ passanti, evaÑ BhagavantaÑ ca~kamamÈnaÑ
passiÑs|ti. BhagavÈ pana ca~kamantova dhammaÑ deseti
antarÈsamÈpattiÒca samÈpajjati.
Atha ÈyasmÈ SÈriputto
aparimitasamayasamupacitakusalabalajanitadvattiÑsavaralakkhaÓopasobhita
Ñ asÊtÈnubyaÒjanavirÈjitaÑ varasarÊraÑ saradasamaye paripuÓÓaÑ viya
rajanikaraÑ sabbaphÈliphullaÑ viya ca yojanasatubbedhaÑ pÈricchattakaÑ
aÔÔhÈrasaratanubbedhaÑ byÈmappabhÈparikkhepasassirikaÑ
varakanakagirimiva ja~gamaÑ anopamÈya BuddhalÊÄÈya anopamena
BuddhasirivilÈsena ca~kamantaÑ dasasahassidevagaÓaparivutaÑ
BhagavantaÑ addasa. DisvÈna
______________________________________________________________
1. DÊ 2. 171, 183 piÔÔhÈdÊsu.
78 KhuddakanikÈya
“ayaÑ pana sakalÈpi dasasahassÊ lokadhÈtu sannipatitÈ, mahatiyÈ panettha

dhammadesanÈya bhavitabbaÑ, BuddhavaÑsadesanÈ pana bah|pakÈrÈ
Bhagavati pasÈdÈvahÈ, yann|nÈhaÑ Dasabalassa abhinÊhÈrato paÔÔhÈya
BuddhavaÑsaÑ paripuccheyyan”ti cintetvÈ ekaÑsaÑ cÊvaraÑ katvÈ
BhagavantaÑ upasa~kamitvÈ dasanakhasamujjalaÑ jalajÈmalÈvikala kamala
makulasadisaÑ aÒjaliÑ sirasi katvÈ BhagavantaÑ “kÊdiso te MahÈvÊrÈ”ti-
ÈdikaÑ paripucchi. Tena vuttaÑ–
74. “SÈriputto mahÈpaÒÒo, samÈdhijjhÈnakovido.

PaÒÒÈya pÈramippatto, pucchati LokanÈyakaÑ.
75. KÊdiso te MahÈvÊra, abhinÊhÈro naruttama.

Kamhi kÈle tayÈ dhÊra, patthitÈ bodhimuttamÈ”ti–
Èdi. KÈ nÈmÈyaÑ anusandhÊti? PucchÈnusandhi nÈma. Tisso hi anusandhiyo
pucchÈnusandhi ajjhÈsayÈnusandhi yathÈnusandhÊti. Tattha “evaÑ vutte
aÒÒataro bhikkhu1 BhagavantaÑ etadavoca kiÑ nu kho bhante orimaÑ
tÊraÑ kiÑ pÈrimaÑ tÊran”ti2 evaÑ pucchantÈnaÑ BhagavatÈ
vissajjitasuttavasena pucchÈnusandhi veditabbÈ.
“Atha kho aÒÒatarassa bhikkhuno evaÑ cetaso parivitakko udapÈdi ‘iti
kira bho r|paÑ anattÈ, vedanÈ, saÒÒÈ, sa~khÈrÈ, viÒÒÈÓaÑ anattÈ,
anattakatÈni kammÈni kama ttÈnaÑ3 phusissantÊ’ti. Atha kho BhagavÈ tassa
bhikkhuno cetasÈ cetoparivitakkamaÒÒÈya bhikkh| Èmantesi ÔhÈnaÑ kho
panetaÑ bhikkhave vijjati, yaÑ idhekacco moghapuriso avidvÈ avijjÈgato
taÓhÈdhipateyyena cetasÈ SatthusÈsanaÑ atidhÈvitabbaÑ maÒÒeyya ‘iti kira
bho r|paÑ anattÈ, vedanÈ, saÒÒÈ, sa~khÈrÈ, viÒÒÈÓaÑ anattÈ, anattakatÈni
kammÈni kamattÈnaÑ phusissantÊ’ti -pa-. TaÑ kiÑ maÒÒatha bhikkhave,
r|paÑ niccaÑ vÈ aniccaÑ vÈ”ti4 evaÑ paresaÑ ajjhÈsayaÑ viditvÈ
BhagavatÈ vuttavasena ajjhÈsayÈnusandhi veditabbÈ.
______________________________________________________________
1. Nando gopÈlako (SÊ, Ka) 2. SaÑ 2. 387 piÔÔhe.
3. KathamattÈnaÑ (SÊ) 4. Ma 3. 69 piÔÔhe.
Yena pana dhammena Èdimhi desanÈ uÔÔhitÈ, tassa dhammassa

anur|padhammavasena vÈ paÔikkhepavasena vÈ yesu suttesu uparidesanÈ
Ègacchati, tesaÑ vasena yathÈnusandhi veditabbÈ. Tena vuttaÑ
“pucchÈnusandhÊ”ti.
Tattha paÒÒÈya pÈramippattoti sÈvakapÈramiÒÈÓassa matthakaÑ patto.
PucchatÊti apucchi. Tattha pucchÈ nÈma adiÔÔhajotanÈpucchÈ
diÔÔhasaÑsandanÈpucchÈ vimaticchedanÈpucchÈ anumatipucchÈ
kathetukamyatÈpucchÈti paÒcavidhÈ hoti. TatthÈyaÑ therassa katamÈ
pucchÈti ce? YasmÈ panÈyaÑ BuddhavaÑso kappasatasahassÈdhika-
asa~khyeyyopacitapuÒÒasambhÈrÈnaÑ PaccekabuddhÈnaÑ
kappasatasahassÈdhika-asa~khyeyyopacitapuÒÒasambhÈrÈnaÑ dvinnaÑ
aggasÈvakÈnaÒca kappasatasahassopacitapuÒÒasambhÈrÈnaÑ
sesamahÈsÈvakÈnaÑ vÈ avisayo, SabbaÒÒubuddhÈnaÑyeva visayo, tasmÈ
therassa adiÔÔhajotanÈ pucchÈti veditabbÈ.
KÊdisoti pucchanÈkÈro, kiÑpakÈroti attho. Teti tava. AbhinÊhÈroti
abhinÊhÈro nÈma BuddhabhÈvatthaÑ mÈnasaÑ bandhitvÈ
“BuddhabyÈkaraÓaÑ aladdhÈ na uÔÔhahissÈmÊ”ti vÊriyamadhiÔÔhÈya
nipajjanaÑ. Tena vuttaÑ–
“KÊdiso te MahÈvÊra, abhinÊhÈro naruttamÈ”ti.
Kamhi kÈleti kasmiÑ kÈle. PatthitÈti icchitÈ abhika~khitÈ, “Buddho
bodheyyaÑ mutto moceyyan”ti-ÈdinÈ nayena BuddhabhÈvÈya paÓidhÈnaÑ
kadÈ katanti apucchi. BodhÊti sammÈsambodhi, arahattamaggaÒÈÓassa ca
sabbaÒÒutaÒÒÈÓassa cetaÑ adhivacanaÑ. UttamÈti
sÈvakabodhipaccekabodhÊhi seÔÔhattÈ uttamÈti vuttÈ. UbhinnamantarÈ ma-
kÈro padasandhikaro.
IdÈni BuddhabhÈvakÈrake dhamme pucchanto–
76. “DÈnaÑ sÊlaÒca nekkhammaÑ, paÒÒÈvÊriyaÒca kÊdisaÑ.

KhantisaccamadhiÔÔhÈnaÑ, mettupekkhÈ ca kÊdisÈ.
77. Dasa pÈramÊ tayÈ dhÊra, kÊdisÊ LokanÈyaka.

KathaÑ upapÈramÊ puÓÓÈ, paramatthapÈramÊ kathan”ti–
Èha.
80 KhuddakanikÈya
Tattha dÈnapÈramiyaÑ tÈva bÈhirabhaÓÉapariccÈgo pÈramÊ nÈma,

a~gapariccÈgo upapÈramÊ nÈma, jÊvitapariccÈgo paramatthapÈramÊ nÈmÈti.
Esa nayo sesapÈramÊsupi. EvaÑ dasa pÈramiyo dasa upapÈramiyo dasa
paramatthapÈramiyoti samattiÑsa pÈramiyo honti. Tattha bodhisattassa
dÈnapÈramitÈya p|ritattabhÈvÈnaÑ parimÈÓaÑ nÈma natthi. Ekantena
panassa SasapaÓÉitajÈtake–
“BhikkhÈya upagataÑ disvÈ, sakattÈnaÑ pariccajiÑ.
DÈnena me samo natthi, esÈ me dÈnapÈramÊ”ti1–
evaÑ paraÑ jÊvitapariccÈgaÑ karontassa dÈnapÈramÊ paramatthapÈramÊ
nÈma jÈtÈ.
TathÈ sÊlapÈramitÈya p|ritattabhÈvÈnaÑ parimÈÓaÑ nÈma natthi.
Ekanteneva panassa Sa~khapÈlajÈtake–
“S|lehi vinivijjhante, koÔÔayantepi sattibhi.
Bhojaputte na kuppÈmi, esÈ me sÊlapÈramÊ”ti2–
evaÑ attapariccÈgaÑ karontassa sÊlapÈramÊ paramatthapÈramÊ nÈma jÈtÈ.
TathÈ mahÈrajjaÑ pahÈya nekkhammapÈramiyÈ p|ritattabhÈvÈnaÑ
parimÈÓaÑ nÈma natthi. Ekantena panassa C|ÄasutasomajÈtake–
“MahÈrajjaÑ hatthagataÑ, kheÄapiÓÉaÑva chaÉÉayiÑ.
Cajato na hoti lagganaÑ, esÈ me nekkhammapÈramÊ”ti3–
evaÑ nissa~gatÈya rajjaÑ chaÉÉetvÈ nikkhamantassa nekkhammapÈramÊ
paramatthapÈramÊ nÈma jÈtÈ.
TathÈ MahosadhapaÓÉitakÈlÈdÊsu paÒÒÈpÈramiyÈ p|ritattabhÈvÈnaÑ
parimÈÓaÑ nÈma natthi. Ekantena panassa SattubhattakapaÓÉitakÈle–
“PaÒÒÈya vicinantohaÑ, brÈhmaÓaÑ mocayiÑ dukhÈ.
PaÒÒÈya me samo natthi, esÈ me paÒÒÈpÈramÊ”ti4–
______________________________________________________________
3. Abhi-®Ôha 1. 73; JÈkaka-®Ôha 1. 54; ApadÈna-®Ôha 1. 56 piÔÔhesu.
4. Abhi-®Ôha 1. 73; JÈtaka-®Ôha 1. 55; ApadÈna-®Ôha 1. 57 piÔÔhesu.
antobhastagataÑ1 sappaÑ dassentassa paÒÒÈpÈramÊ paramatthapÈramÊ nÈma

jÈtÈ.
TathÈ vÊriyapÈramitÈya p|ritattabhÈvÈnaÑ parimÈÓaÑ nÈma natthi.
Ekantena panassa MahÈjanakajÈtake–
“AtÊradassÊ jalamajjhe, hatÈ sabbeva mÈnusÈ.
Cittassa aÒÒathÈ natthi, esÈ me vÊriyapÈramÊ”ti2–
evaÑ mahÈsamuddaÑ tarantassa vÊriyapÈramÊ paramatthapÈramÊ nÈma jÈtÈ.
TathÈ KhantivÈdijÈtake–
“AcetanaÑva koÔÔente, tiÓhena pharasunÈ mamaÑ.
KÈsirÈje na kuppÈmi, esÈ me khantipÈramÊ”ti3–
evaÑ acetanabhÈvena viya mahÈdukkhaÑ adhivÈsentassa khantipÈramÊ
TathÈ MahÈsutasomajÈtake–
“SaccavÈcaÑ’nurakkhanto, cajitvÈ mama jÊvitaÑ.
MocesiÑ ekasataÑ khattiye, esÈ me saccapÈramÊ”ti3–
evaÑ jÊvitaÑ cajitvÈ saccaÑ anurakkhantassa saccapÈramÊ
TathÈ M|gapakkhajÈtake–
“MÈtÈ pitÈ na me dessÈ, attÈ me na ca dessiyo.
SabbaÒÒutaÑ piyaÑ mayhaÑ, tasmÈ vataÑ adhiÔÔhahin”ti4–
evaÑ jÊvitampi pariccajitvÈ vataÑ adhiÔÔhahantassa adhiÔÔhÈnapÈramÊ
TathÈ SuvaÓÓasÈmajÈtake5–
“Na maÑ koci uttasati, napi bhÈyÈmi kassaci.
MettÈbalenupatthaddho, ramÈmi pavane tadÈ”ti6–
______________________________________________________________
1. Anto bhastragataÑ (SÊ)
4. Khu 4. 413 piÔÔhe. 5. EkarÈjajÈtake (SÊ) 6. Khu 4. 418 piÔÔhe.
82 KhuddakanikÈya
evaÑ jÊvitampi anoloketvÈ mettÈyantassa mettÈpÈramÊ paramatthapÈramÊ

nÈma jÈtÈ.
TathÈ LomahaÑsajÈtake–
“SusÈne seyyaÑ kappemi, chavaÔÔhikaÑ upanidhÈya’haÑ.
GÈmaÓÉalÈ1 upagantvÈ, r|paÑ dassentinappakan”ti2–
evaÑ gÈmadÈrakesu niÔÔhubhanÈdÊhi ceva mÈlÈgandh|pahÈrÈdÊhi ca
sukhadukkhaÑ uppÈdentesupi upekkhaÑ anativattantassa upekkhÈpÈramÊ
paramatthapÈramÊ nÈma jÈtÈ. Ayamettha sa~khepo, vitthÈro pana
cariyÈpiÔakato gahetabbo.
IdÈni therena puÔÔhassa Bhagavato byÈkaraÓaÑ dassentehi
sa~gÊtikÈrakehi–
78. “Tassa puÔÔho viyÈkÈsi, karavÊkamadhuragiro.

NibbÈpayanto hadayaÑ, hÈsayanto sadevakaÑ.
79. AtÊtabuddhÈnaÑ JinÈnaÑ desitaÑ,

NikÊlitaÑ3 BuddhaparamparÈgataÑ.
PubbenivÈsÈnugatÈya buddhiyÈ,
PakÈsayÊ lokahitaÑ sadevake”ti–
vuttaÑ.
Tattha tassa puÔÔho viyÈkÈsÊti tena DhammasenÈpatinÈ puÔÔho hutvÈ
tassa byÈkÈsi, attano abhinÊhÈrato paÔÔhÈya abhisambodhipariyosÈnaÑ
sabbaÑ BuddhavaÑsaÑ kathesÊti attho. KaravÊkamadhuragiroti
karavÊkasakuÓassa viya madhurÈ girÈ yassa so karavÊkamadhuragiro,
karavÊkamadhuramaÒjussaroti attho. TatridaÑ karavÊkÈnaÑ
madhurassaratÈ–karavÊkasakuÓÈ kira madhurarasaÑ ambapakkaÑ
mukhatuÓÉakena paharitvÈ paggharitaÑ phalarasaÑ pivitvÈ pakkhena tÈÄaÑ
datvÈ vik|jamÈne catuppadÈ madamattÈ viya laÄituÑ Èrabhanti,
gocarapasutÈpi catuppadagaÓÈ mukhagatÈnipi tiÓÈni chaÉÉetvÈ taÑ nÈdaÑ
suÓanti, vÈÄamigÈ khuddakamige anubandhamÈnÈ ukkhittaÑ pÈdaÑ
______________________________________________________________
1. GomaÓÉalÈ (SÊ, I) 2. Khu 4. 418 piÔÔhe. 3. NikÊÄitaÑ (SÊ, I, Ka)
anikkhipitvÈ cittakatÈ viya tiÔÔhanti, anubandhamigÈpi maraÓabhayaÑ hitvÈ

tiÔÔhanti, ÈkÈse pakkhandantÈ pakkhinopi pakkhe pasÈretvÈ tiÔÔhanti, udake
macchÈpi kaÓÓapaÔalaÑ acÈlentÈ taÑ saddaÑ suÓamÈnÈ tiÔÔhanti. EvaÑ
madhurassarÈ karavÊkÈ1. NibbÈpayanto hadayanti
kilesaggisantattasabbajanamÈnasaÑ dhammakathÈmatadhÈrÈya sÊtibhÈvaÑ
janayantoti attho. HÈsayantoti tosayanto. Sadevakanti sadevakaÑ lokaÑ.
AtÊtabuddhÈnanti atÊtÈnaÑ BuddhÈnaÑ2. AmhÈkaÑ Bhagavato
abhinÊhÈrassa purato pana TaÓha~karo Medha~karo SaraÓa~karo
DÊpa~karoti cattÈro BuddhÈ ekasmiÑ kappe nibbattiÑsu. TesaÑ aparabhÈge
KoÓÉaÒÒÈdayo tevÊsati2 BuddhÈti sabbe DÊpa~karÈdayo catuvÊsati BuddhÈ
idha “atÊtabuddhÈ”ti adhippetÈ, tesaÑ atÊtabuddhÈnaÑ. JinÈnanti tasseva
vevacanaÑ. Desitanti kathitaÑ. CatuvÊsatiyÈ BuddhÈnaÑ
catusaccapaÔisaÑyuttaÑ dhammakathaÑ. NikÊlitanti tesaÑ caritaÑ.
KappajÈtigottÈyubodhisÈvakasannipÈta-
upaÔÔhÈkamÈtÈpituputtabhariyÈparicchedÈdikaÑ nikÊlitaÑ nÈma.
BuddhaparamparÈgatanti DÊpa~karadasabalato paÔÔhÈya yÈva
Kassapaparamparato ÈgataÑ desitaÑ nikÊlitaÑ vÈti attho.
PubbenivÈsÈnugatÈya buddhiyÈti ekampi jÈtiÑ dvepi jÈtiyoti3 evaÑ
vibhattaÑ pubbe nivuÔÔhakkhandhasantÈnasa~khÈtaÑ pubbe nivÈsaÑ
anugatÈ upagatÈ tÈya pubbenivÈsÈnugatÈya buddhiyÈ, pubbenivÈsÈnussati
ÒÈÓenÈti attho. PakÈsayÊti byÈkÈsi. Lokahitanti sabbalokahitaÑ
BuddhavaÑsaÑ. Sadevaketi sadevake loketi attho.
80. Atha BhagavÈ karuÓÈsÊtalena hadayena sadevakaÑ lokaÑ savane

niyo jento “pÊtipÈmojjajananan”ti-ÈdimÈha. Tattha pÊtipÈmojjajanananti
pÊtipÈmojjakaraÑ pÊtiyÈ pubbabhÈgaÑ pÈmojjaÑ, paÒcavaÓÓÈya pÊtiyÈ
janananti attho. Sokasallavinodananti sokasa~khÈtÈnaÑ sallÈnaÑ vinodanaÑ
viddhaÑsanaÑ. SabbasampattipaÔi lÈbhanti sabbÈpi devamanussasampatti-
Èdayo sampattiyo paÔilabhanti etenÈti sabbasampattipaÔilÈbho, taÑ
sabbasampattipaÔilÈbhaÑ BuddhavaÑsadesananti attho.
______________________________________________________________
1. DÊ-®Ôha 2. 44; Ma-®Ôha 3. 263 piÔÔhÈdÊsupi passitabbaÑ. 2. Natthi (SÊ, I)
3. Ma 1. 101, 315, 346; Ma 2. 191; Ma 3. 63; Vi 1. 5 piÔÔhÈdÊsu.
84 KhuddakanikÈya
CittÊkatvÈti citte katvÈ, BuddhÈnussatiÑ purakkhatvÈti attho. SuÓÈthÈti

nisÈmetha nibodhatha. Meti mama.
81. Madanimmadananti jÈtimadÈdÊnaÑ sabbamadÈnaÑ

nimmadanakaraÑ. Sokanudanti soko nÈma ÒÈtibyasanÈdÊhi phuÔÔhassa
cittasantÈpo. KiÒcÈpi atthato domanassameva hoti, evaÑ santepi
antonijjhÈnalakkhaÓo, cetaso parinijjhÈyanaraso, anusocanapaccupaÔÔhÈno,
taÑ sokaÑ nudatÊti sokanudo, taÑ sokanudaÑ. SaÑsÈraparimocananti
saÑsÈrabandhanato parimocanakaraÑ. “SaÑsÈrasamatikkaman”tipi pÈÔho,
tassa saÑsÈrasamatikkamakaranti attho.
Sabbadukkhakkhayanti ettha dukkha-saddo dukkhavedanÈ
dukkhavatthu dukkhÈrammaÓadukkhapaccayadukkhaÔÔhÈnÈdÊsu dissati.
AyaÒhi “dukkhassa ca pahÈnÈ”ti-ÈdÊsu1 dukkhavedanÈyaÑ dissati. “JÈtipi
dukkhÈ jarÈpi dukkhÈ”ti-ÈdÊsu2 dukkhavatthu smiÑ. “YasmÈ ca kho MahÈli
r|paÑ dukkhaÑ dukkhÈnupatitaÑ dukkhÈvakkantan”ti-ÈdÊsu3
dukkhÈrammaÓe. “Dukkho pÈpassa uccayo”ti-ÈdÊsu4 dukkhapaccaye.
“YÈvaÒcidaÑ bhikkhave na sukarÈ akkhÈnena pÈpuÓituÑ yÈva dukkhÈ
nirayÈ”ti-ÈdÊsu5 dukkhaÔÔhÈne. Idha panÈyaÑ dukkhavatthusmiÑ
dukkhapaccayepi ca daÔÔhabbo. TasmÈ jÈti Èdisabbadukkhakkhayakaranti
attho6. Magganti ettha kusalatthikehi maggÊyati, kilese vÈ mÈrento
gacchatÊti maggoti BuddhavaÑsadesanÈ vuccati, taÑ nibbÈnassa magga
bh|taÑ BuddhavaÑsadesanaÑ. Sakkaccanti sakkaccaÑ cittÊkatvÈ, ohitasotÈ
hutvÈti attho. PaÔipajjathÈti adhitiÔÔhatha7, suÓÈthÈti attho. Atha vÈ
pÊtipÈmojjajananaÑ soka sallavinodanaÑ sabbasampattipaÔilÈbhahetubh|taÑ
imaÑ BuddhavaÑsadesanaÑ sutvÈ idÈni
madanimmadanÈdiguÓavisesÈvahaÑ sabbadukkhakkhayaÑ
BuddhabhÈvamaggaÑ paÔipajjathÈti sabbesaÑ devamanussÈnaÑ BuddhattaÑ
paÓidhÈya ussÈhaÑ janeti. Sesamettha uttÈnamevÈti.
Iti MadhuratthavilÈsiniyÈ BuddhavaÑsaÔÔhakathÈya
Ratanaca~kamanakaÓÉavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhitÈ ca sabbÈkÈrena abbhantaranidÈnassatthavaÓÓanÈ.

______________________________________________________________
1. DÊ 1. 71; Ma 1. 314, 346; Vi 1. 5 piÔÔhÈdÊsu.
2. DÊ 2. 243; SaÑ 3. 369 piÔÔhÈdÊsu. 3. SaÑ 2. 58 piÔÔhe.
4. Khu 1. 30 piÔÔhe. 5. Ma 3. 205 piÔÔhe.
6. Abhi-®Ôha 1. 84 piÔÔhÈdÊsupi passitabbaÑ. 7. AdhiÔÔhatha (Ka)
2. SumedhapatthanÈkathÈvaÓÓanÈ
IdÈni–
1-2. “Kappe ca satasahasse, caturo ca asa~khiye.
AmaraÑ nÈma nagaraÑ, dassaneyyaÑ manoraman”ti–
ÈdinayappavattÈya BuddhavaÑsavaÓÓanÈya okÈso anuppatto. SÈ panesÈ
BuddhavaÑsavaÓÓanÈ yasmÈ suttanikkhepaÑ vicÈretvÈ vuccamÈnÈ pÈkaÔÈ
hoti, tasmÈ suttanikkhepavicÈraÓÈ tÈva veditabbÈ. CattÈro hi suttanikkhepÈ
attajjhÈsayo parajjhÈsayo pucchÈvasiko aÔÔhuppattikoti. Tattha yÈni suttÈni
BhagavÈ parehi anajjhiÔÔho kevalaÑ attano ajjhÈsayena kathesi.
SeyyathidaÑ–Œka~kheyyasuttaÑ1 Vatthasuttan2ti evamÈdÊni, tesaÑ
attajjhÈsayo nikkhepo.
YÈni vÈ pana “paripakkÈ kho RÈhulassa vimuttiparipÈcanÊyÈ dhammÈ,
yaÑn|nÈhaÑ RÈhulaÑ uttariÑ ÈsavÈnaÑ khaye vineyyan”ti3 evaÑ paresaÑ
ajjhÈsayaÑ khantiÑ manaÑ bujjhanakabhÈvaÒca oloketvÈ
parajjhÈsayavasena kathitÈni. SeyyathidaÑ–RÈhulovÈdasuttaÑ4
Dhammacakkappavattanasuttan5ti evamÈdÊni, tesaÑ parajjhÈsayo nikkhepo.
BhagavantaÑ upasa~kamitvÈ te te devamanussÈ paÒhaÑ pucchanti.
EvaÑ puÔÔhena pana BhagavatÈ yÈni kathitÈni
DevatÈsaÑyutta6Bojjha~gasaÑyuttÈ7dÊni, tesaÑ pucchÈvasiko nikkhepo.
YÈni vÈ pana uppannaÑ kÈraÓaÑ paÔicca desitÈni dhammadÈyÈda8
puttamaÑs|pamÈ9dÊni, tesaÑ aÔÔhuppattiko nikkhepo. Evametesu cat|su
suttanikkhepesu imassa BuddhavaÑsassa pucchÈvasiko nikkhepo.
PucchÈvasena hi BhagavatÈ ayaÑ nikkhitto. Kassa pucchÈvasena? Œyasmato
SÈriputtattherassa. VuttaÒhetaÑ asmiÑ nidÈnasmiÑ eva–
______________________________________________________________
1. Ma 1. 39; Ma 3. 324 piÔÔhÈdÊsu. 2. Ma 1. 43 piÔÔhÈdÊsu.
3. Ma 3. 234; SaÑ 2. 324 piÔÔhÈdÊsu. 4. Ma 2. 83 piÔÔhÈdÊsu.
5. SaÑ 3. 368; Vi 3. 14; Khu 9. 329 piÔÔhÈdÊsu. 6. SaÑ 1. 1 piÔÔhÈdÊsu.
7. SaÑ 3. 58 piÔÔhÈdÊsu. 8. Ma 1. 15 piÔÔhÈdÊsu. 9. SaÑ 1. 322 piÔÔhÈdÊsu.
86 KhuddakanikÈya
“SÈriputto mahÈpaÒÒo, samÈdhijjhÈnakovido.

PaÒÒÈya pÈramippatto, pucchati LokanÈyakaÑ.
KÊdiso te MahÈvÊra, abhinÊhÈro naruttamÈ”ti1–
Èdi. TenesÈ BuddhavaÑsadesanÈ pucchÈvasikÈti veditabbÈ.
Tattha kappe ca satasahasseti ettha kappa-saddo panÈyaÑ
abhisaddahanavohÈrakÈlapaÒÒattichedanavikappanalesasamantabhÈva-
ÈyukappamahÈkappÈdÊsu dissati. TathÈ hi “okappanÊyametaÑ bhoto
Gotamassa. YathÈ taÑ Arahato SammÈsambuddhassÈ”ti-ÈdÊsu2
abhisaddahane dissati. “AnujÈnÈmi bhikkhave paÒcahi samaÓakappehi
phalaÑ paribhuÒjitun”ti evamÈdÊsu3 vohÈre. “Yena sudaÑ niccakappaÑ
viharÈmÊ”ti-ÈdÊsu4 kÈle. “IccÈyasmÈ kappo”ti5 ca, “nigrodhakappo iti tassa
nÈmaÑ, tayÈ kataÑ BhagavÈ brÈhmaÓassÈ”ti ca evamÈdÊsu6 paÒÒattiyaÑ.
“Ala~kato kappitakesamass|”ti evamÈdÊsu7 chedane. “Kappati
dva~gulakappo”ti-ÈdÊsu8 vikappe. “Atthi kappo nipajjitun”ti-ÈdÊsu9 lese.
“KevalakappaÑ JetavanaÑ obhÈsetvÈ”ti-ÈdÊsu10 samantabhÈve. “TiÔÔhatu
bhante BhagavÈ kappaÑ, tiÔÔhatu Sugato kappan”ti11 ettha Èyukappe. “KÊva
dÊgho nu kho bhante kappo”ti12 ettha mahÈkappe. Œdisaddena
“Satthukappena vata kira bho mayaÑ sÈvakena saddhiÑ mantayamÈnÈ na
jÈnimhÈ”ti13 ettha paÔibhÈge. “Kappo naÔÔho hoti. KappakatokÈso jiÓÓo
hotÊ”ti14 ettha vinayakappe. Idha pana mahÈkappe daÔÔhabbo. TasmÈ kappe
ca satasahasseti mahÈkappÈnaÑ satasahassÈnanti attho15. Caturo ca
asa~khiyeti “catunnaÑ asa~khyeyyÈnaÑ matthake”ti vacanaseso daÔÔhabbo.
Kappasata sahassÈdhikÈnaÑ catunnaÑ asa~khyeyyÈnaÑ matthaketi attho.
AmaraÑ nÈma nagaranti “Amaran”ti ca
______________________________________________________________
1. Khu 4. 305 piÔÔhe. 2. Ma 1. 316 piÔÔhe.
3. Vi 4. 244 piÔÔhe. 4. Ma 1. 316 piÔÔhe.
5. Khu 1. 444; Khu 8. 15, 138 piÔÔhesu. 6. Khu 1. 330 piÔÔhe SuttanipÈte.
7. Khu 6. 278 piÔÔhe. 8. Vi 4. 491 piÔÔhe.
9. AÑ 3. 148 piÔÔhe. 10. Ma 3. 303; Khu 1. 3, 318 piÔÔhesu.
11. DÊ 2. 96; Khu 1. 152 piÔÔhesu. 12. SaÑ 1. 389-390 piÔÔhesu.
13. Ma 1. 205 piÔÔhe. 14. Vi 2. 159 piÔÔhe.
15. DÊ-®Ôha 1. 96; DÊ-®Ôha 3. 143; SaÑ-®Ôha 1. 14; AÑ-®Ôha 2. 239; KhuddakapÈÔha-
®Ôha-97; SuttanipÈta-®Ôha 2. 7; CariyÈpiÔaka-®Ôha 9; C|Äaniddesa-®Ôha 90
piÔÔhÈdÊsupi passitabbaÑ.
“AmaravatÊ”ti ca laddhanÈmaÑ nagaraÑ ahosi. Keci panettha aÒÒenÈpi

pakÈrena vaÓÓayanti, kiÑ tehi, nÈmamattaÑ panetaÑ tassa nagarassa.
Dassaneyyanti
suvibhattavicitracaccaradvÈracatukkasi~ghÈÔakapÈkÈraparikkhepapÈsÈdaham
miya bhavanasamala~katattÈ dassanÊyaÑ. Manoramanti
samasuciparamaramaÓÊyabh|mibhÈgattÈ chÈy|dakasampannattÈ
sulabhÈhÈrattÈ sabbopakaraÓayuttattÈ ca samiddhattÈ devamanussÈdÊnaÑ
mano ramayatÊti manoramaÑ.
Dasahi saddehi avivittanti hatthisaddena assasaddena rathasaddena
bherisaddena sa~khasaddena mudi~gasaddena vÊÓÈsaddena gÊtasaddena
sammatÈÄasaddena “bhuÒjatha pivatha khÈdathÈ”ti dasamena saddenÈti
imehi dasahi saddehi avivittaÑ ahosi, sabbakÈlaÑ
anupamussavasamajjanÈÔakÈ kÊÄantÊti attho. AnnapÈnasamÈyutanti annena
catubbi dhenÈhÈrena ca pÈnena ca suÔÔhu ÈyutaÑ annapÈnasamÈyutaÑ,
iminÈ subhikkhatÈ dassitÈ, bahu-annapÈnasamÈyutanti attho.
IdÈni te dasa sadde vatthuto dassanatthaÑ–
“HatthisaddaÑ assasaddaÑ, bherisa~kharathÈni ca.
KhÈdatha pivatha ceva, annapÈnena ghositan”ti–
vuttaÑ.
Tattha hatthisaddanti hatthÊnaÑ koÒcanÈdasaddena, karaÓatthe
upayogavacanaÑ daÔÔhabbaÑ. Esa nayo sesapadesupi. Bherisa~kharathÈni
cÈti bherisaddena ca sa~khasaddena ca rathasaddena cÈti attho.
Li~gavipariyÈsena vuttaÑ, khÈdatha pivathÈti evamÈdinayappavattena
annapÈnapaÔisaÑyuttena ghositaÑ abhinÈditanti attho. EtthÈha–tesaÑ pana
saddÈnaÑ ekadesova dassito, na sakaloti? Na ekadeso sakalo dasavidho
dassitova. KathaÑ? Bherisaddena mudi~gasaddo sa~gahito, sa~khasaddena
vÊÓÈgÊtasammatÈÄasaddÈ sa~gahitÈti daseva dassitÈ.
EvaÑ ekena pariyÈyena nagarasampattiÑ vaÓÓetvÈ puna tameva
dassetuÑ–
88 KhuddakanikÈya
3. “NagaraÑ sabba~gasampannaÑ, sabbakammamupÈgataÑ.

SattaratanasampannaÑ, nÈnÈjanasamÈkulaÑ.
SamiddhaÑ devanagaraÑva, ÈvÈsaÑ puÒÒakamminan”ti–
vuttaÑ.
Tattha sabba~gasampannanti
pÈkÈragopuraÔÔÈlakÈdisabbanagarÈvayavasampannaÑ,
paripuÓÓasabbavitt|pakaraÓadhanadhaÒÒatiÓakaÔÔhodakanti vÈ attho.
SabbakammamupÈgatanti sabbakammantena upagataÑ,
samupagatasabbakammantanti attho. Sattaratanasampannanti
paripuÓÓamuttÈdisattaratanaÑ, cakkavattinivÈsabh|mito vÈ hatthiratanÈdÊhi
sattaratanehi sampannaÑ. NÈnÈjanasamÈkulanti nÈnÈvidha1desabhÈsehi
janehi samÈkulaÑ. Samiddhanti manussopabhogasabbopakaraÓehi
samiddhaÑ phÊtaÑ. DevanagaraÑvÈti devanagaraÑ viya ÈlakamandÈ viya
amaravatÊ samiddhanti vuttaÑ hoti. ŒvÈsaÑ puÒÒakamminanti Èvasanti
ettha puÒÒakammino janÈti ÈvÈso. “ŒvÈso”ti vattabbe “ÈvÈsan”ti
li~gabhedaÑ katvÈ vuttanti veditabbaÑ. PaÒÒÈyati tenÈti puÒÒaÑ,
kular|pamahÈbhogissariyavasena2 paÒÒÈyatÊti attho. PunÈtÊti vÈ puÒÒaÑ.
SabbakusalamalarajÈpavÈhakattÈ puÒÒaÑ kammaÑ yesaÑ atthi te
puÒÒakammino, tesaÑ puÒÒakamminaÑ ÈvÈsabh|tanti attho.
Tattha Sumedho nÈma brÈhmaÓo paÔivasati ubhato sujÈto mÈtito ca
pitito ca, saÑsuddhagahaÓiko yÈva sattamÈ kulaparivaÔÔÈ akkhitto
anupakuÔÔho jÈtivÈdena, abhir|po dassanÊyo pÈsÈdiko paramÈya
vaÓÓapokkharatÈya samannÈgato, so tiÓÓaÑ vedÈnaÑ pÈrag| ahosi
sanighaÓÉukeÔubhÈnaÑ sÈkkharappabhedÈnaÑ itihÈsapaÒcamÈnaÑ padako
veyyÈkaraÓo anavayo lokÈyatamahÈpurisalakkhaÓesu. Tassa pana
daharakÈleyeva mÈtÈpitaro kÈlamakaÑsu. Athassa rÈsivaÉÉhako amacco
ÈyapotthakaÑ ÈharitvÈ suvaÓÓarajatamaÓimuttÈdivividharatanabharite
gabbhe vivaritvÈ “ettakaÑ te kumÈra mÈtu santakaÑ, ettakaÑ pitu
santakaÑ, ettakaÑ ayyakapayyakÈnan”ti yÈva sattamÈ kulaparivaÔÔÈ dhanaÑ
ÈcikkhitvÈ “etaÑ paÔipajjÈhÊ”ti niyyÈtesi. So “sÈdh|”ti sampaÔicchitvÈ
puÒÒÈni karonto agÈraÑ ajjhÈvasi. Tena vuttaÑ–
______________________________________________________________
1. NÈnÈvesa (SÊ, I) 2. Kular|pamativibhavissariyavasena (SÊ, I)
4. “Nagare AmaravatiyÈ, Sumedho nÈma brÈhmaÓo.

AnekakoÔisannicayo, pah|tadhanadhaÒÒavÈ.
5. AjjhÈyako mantadharo, tiÓÓaÑ vedÈna pÈrag|.

LakkhaÓe itihÈse ca, sadhamme pÈramiÑ gato”ti.
Tattha nagare AmaravatiyÈti AmaravatÊsa~khÈte nagare. Sumedho
nÈmÈti ettha “medhÈ”ti paÒÒÈ vuccati. SÈ tassa sundarÈ pasatthÈti Sumedhoti
paÒÒÈyittha. BrÈhma Óoti brahmaÑ aÓati sikkhatÊti brÈhmaÓo, mante
sajjhÈyatÊti attho. AkkharacintakÈ pana “brahmuno apaccaÑ brÈhmaÓo”ti
vadanti. AriyÈ pana bÈhitapÈpattÈ brÈhmaÓÈti. AnekakoÔisannicayoti
koÔÊnaÑ sannicayo koÔisannicayo, aneko koÔisannicayo yassa soyaÑ
anekakoÔisannicayo, anekakoÔidhanasannicayoti attho.
Pah|tadhanadhaÒÒavÈti bahuladhanadhaÒÒavÈ. PurimaÑ
bh|migatagabbhagatadhanadhaÒÒavasena vuttaÑ, idaÑ
niccaparibhog|pagatadhanadhaÒÒavasena vuttanti veditabbaÑ.
AjjhÈyakoti na jhÈyatÊti ajjhÈyako, jhÈnabhÈvanÈrahitoti attho.
VuttaÒhetaÑ “na dÈnime jhÈyantÊti. Na dÈnime jhÈyantÊti kho vÈseÔÔha
‘ajjhÈyakÈ ajjhÈyakÈ’tveva tatiyaÑ1 akkharaÑ upanibbattan”ti2 evaÑ
paÔhamakappikakÈle jhÈnavirahitÈnaÑ brÈhmaÓÈnaÑ garahavacanaÑ
uppannaÑ. IdÈni mantaÑ jhÈyatÊti ajjhÈyako, mante parivattetÊti iminÈ
atthena pasaÑsavacanaÑ katvÈ voharanti. Mante dhÈretÊti mantadharo.
TiÓÓaÑvedÈnanti IruvedayajuvedasÈmavedÈnaÑ tiÓÓaÑ vedÈnaÑ. AyaÑ
pana veda-saddo ÒÈÓasomanassaganthesu dissati. TathÈ hesa “yaÑ
brÈhmaÓaÑ vedagumÈbhijaÒÒÈ3, akiÒcanaÑ kÈmabhave asattan”ti-ÈdÊsu4
ÒÈÓe dissati. “Ye vedajÈtÈ vicaranti loke”ti-ÈdÊsu5 somanasse. “TiÓÓaÑ
vedÈnaÑ pÈrag| sanighaÓÉukeÔubhÈnan”ti-ÈdÊsu6 ganthe. IdhÈpi ganthe7.
PÈrag|ti tiÓÓaÑ vedÈnaÑ oÔÔhapahatakaraÓamattena pÈraÑ gatoti pÈrag|.
LakkhaÓeti itthilakkhaÓapurisalakkhaÓamahÈpurisalakkhaÓÈdike lakkhaÓe.
ItihÈseti itiha Èsa, itiha ÈsÈti
______________________________________________________________
1. DutiyaÑ (SÊ, Ka) 2. DÊ 3. 78 piÔÔhe. 3. VedagumaddasÈmi (SÊ)
4. Khu 1. 438 piÔÔhe. 5. AÑ 1. 374 piÔÔhe. 6. DÊ 1. 82 piÔÔhe.
7. Ma-®Ôha 1. 178 piÔÔhepi passitabbaÑ.
90 KhuddakanikÈya
ÊdisavacanapaÔisaÑyutte purÈÓasa~khÈte ganthavisese. Sadhammeti

brÈhmaÓÈnaÑ sake dhamme, sake Ècariyake vÈ. PÈramiÑ gatoti pÈraÑ gato,
disÈpÈmokkho Ècariyo ahosÊti attho.
AthekadivasaÑ so dasaguÓagaÓÈrÈdhitapaÓÉito SumedhapaÓÉito
uparipÈsÈdavaratale rahogato hutvÈ palla~kaÑ ÈbhujitvÈ nisinno cintesi
“punabbhave paÔisandhiggahaÓaÑ nÈma dukkhaÑ, tathÈ
nibbattanibbattaÔÔhÈne sarÊrabhedanaÑ, ahaÒca jÈtidhammo jarÈdhammo
byÈdhidhammo maraÓadhammo, evaÑbh|tena mayÈ ajÈtiÑ ajaraÑ
abyÈdhiÑ amaraÓaÑ sukhaÑ sivaÑ nibbÈnaÑ pariyesituÑ vaÔÔati, avassaÑ
bhavacÈrakato muccitvÈ nibbÈnagÈminÈ ekena maggena bhavitabban”ti.
Tena vuttaÑ–
6. “Rahogato nisÊditvÈ, evaÑ cintesa’haÑ tadÈ.

Dukkho punabbhavo nÈma, sarÊrassa ca bhedanaÑ.
7. JÈtidhammo jarÈdhammo, byÈdhidhammo sahaÑ tadÈ.

AjaraÑ amaraÑ khemaÑ, pariyesissÈmi nibbutiÑ.
8. YaÑn|nimaÑ p|tikÈyaÑ, nÈnÈkuÓapap|ritaÑ.

ChaÉÉayitvÈna gaccheyyaÑ, anapekkho anatthiko.
9. Atthi hehiti so1 maggo, na so sakkÈ na hetuye.

PariyesissÈmi taÑ maggaÑ, bhavato parimuttiyÈ”ti.
Ettha pana gÈthÈsambandhaÒca anuttÈnapadÈnamatthaÒca vatvÈva
gamissÈma. Tattha rahogatoti rahasi gato, rahasi ÔhÈne nisinno. EvaÑ
cintesahanti evaÑ cintesiÑ ahaÑ. Evanti iminÈ cintanÈkÈraÑ dasseti. TadÈti
tasmiÑ sumedhapaÓÉitakÈle. “EvaÑ cintesahan”ti BhagavÈ iminÈ attanÈ
saddhiÑ sumedhapaÓÉitaÑ ekattaÑ karoti. TasmÈ tadÈ so sumedho
ahamevÈti pakÈsento “evaÑ cintesahaÑ tadÈ”ti BhagavÈ
uttamapurisavasenÈha. JÈtidhammoti jÈtisabhÈvo. Esa nayo sesapadesupi,
nibbutinti nibbÈnaÑ.
______________________________________________________________
1. Yo (SÊ)
YaÑn|nÈti parivitakkanatthe nipÈto, yadi panÈhanti attho. P|tikÈyanti

p|tibh|taÑ kÈyaÑ. NÈnÈkuÓapap|ritanti mutta karÊsa pubbalohita pitta
semha kheÄa si~ghÈ ÓikÈdi-anekakuÓapap|ritaÑ1. Anapekkhoti anÈlayo.
AtthÊti avassaÑ upalabbhati. HehitÊti bhavissati, parivitakkanavacanamidaÑ.
Na so sakkÈ na hetuyeti tena maggena2 na sakkÈ na bhavituÑ. So pana
maggo hetuyeti hetubhÈvÈya na na hoti, hetuyevÈti attho. Bhavato
parimuttiyÈti bhavabandhanavimuttiyÈti attho.
IdÈni attanÈ parivitakkitamatthaÑ sampÈdayituÑ “yathÈpÊ”ti-ÈdimÈha.
YathÈ hi loke dukkhassa paÔipakkhabh|taÑ sukhaÑ nÈma atthi, evaÑ bhave
sati tappaÔipakkhena vibhavenÈpi bhavitabbaÑ, yathÈ ca uÓhe sati tassa
v|pasamabh|taÑ sÊtalampi atthi, evaÑ rÈgÈdi-aggÊnaÑ v|pasamena
nibbÈnena bhavitabbaÑ. YathÈ ca pÈpassa lÈmakassa dhammassa
paÔipakkhabh|to kalyÈÓo anavajjadhammopi atthiyeva, evameva pÈpikÈya
jÈtiyÈ sati sabbajÈtikhepanato ajÈtisa~khÈtena nibbÈnenÈpi
bhavitabbamevÈti. Tena vuttaÑ–
10. “YathÈpi dukkhe vijjante, sukhaÑ nÈmapi vijjati.

EvaÑ bhave vijjamÈne, vibhavopicchitabbako.
11. YathÈpi uÓhe vijjante, aparaÑ vijjati sÊtalaÑ.

EvaÑ tividhaggi vijjante, nibbÈnaÑ icchitabbakaÑ.
12. YathÈpi pÈpe vijjante, kalyÈÓamapi vijjati.

Evameva jÈti vijjante, ajÈtipicchitabbakan”ti.
Tattha yathÈpÊti opammatthe nipÈto. Sukhanti kÈyikacetasikasukhaÑ,
suÔÔhu dukkhaÑ khaÓatÊti sukhaÑ. Bhaveti janane. Vibhavoti ajananaÑ,
janane vijjamÈne ajananadhammopi icchitabbo. Tividhaggi vijjanteti tividhe
rÈgÈdike aggimhi vijjamÈneti attho. NibbÈnanti tassa tividhassa rÈgÈdi-
aggissa nibbÈpanaÑ upasamanaÑ nibbÈnaÒca icchitabbaÑ. PÈpeti akusale
lÈmake. KalyÈÓamapÊti kusalamapi. EvamevÈti evamevaÑ. JÈti
______________________________________________________________
1. ...bharitaÑ (SÊ) 2. Ekena pana maggena (SÊ)
92 KhuddakanikÈya
vijjanteti jÈtiyÈ vijjamÈnÈyÈti attho. Li~gabhedaÒca vibhattilopaÒca katvÈ

vuttaÑ. AjÈti pÊti jÈtikhepanaÑ ajÈtinibbÈnampi icchitabbaÑ.
AthÈhaÑ parampi cintesiÑ “yathÈ nÈma g|tharÈsimhi nimuggena
purisena d|ratova kamalakuvalayapuÓÉarÊkasaÓÉamaÓÉitaÑ vimalasalilaÑ
taÄÈkaÑ disvÈ ‘katarena nu kho maggena tattha gantabban’ti taÄÈkaÑ
gavesituÑ yuttaÑ. YaÑ tassa agavesanaÑ, na so tassa taÄÈkassa doso, tassa
purisasseva doso. Evameva kilesamaladhovane amatamahÈtaÄÈke vijjamÈne
yaÑ tassa agavesanaÑ, na so amatasa~khÈtassa nibbÈnamahÈtaÄÈkassa doso,
purisasseva doso. YathÈ pana corehi saÑparivÈrito puriso palÈyanamagge
vijjamÈnepi sace so na palÈyati, na so tassa maggassa doso, tassa
purisasseva doso. Evameva kilesacorehi parivÈretvÈ gahitassa purisassa
vijjamÈneyeva nibbÈnamahÈnagaragÈmimhi sive mahÈmagge tassa
maggassa agavesanaÑ nÈma na maggassa doso, purisasseva doso. YathÈ
byÈdhipÊÄito puriso vijjamÈne byÈdhitikicchake vejje sace taÑ vejjaÑ
gavesitvÈ taÑ byÈdhiÑ na tikicchÈpeti, na so vejjassa doso, tassa
purisasseva doso. Evameva pana yo kilesabyÈdhiparipÊÄito
kilesav|pasamamaggakovidaÑ vijja mÈnameva ÈcariyaÑ na gavesati,
tasseva doso, na kilesabyÈdhivinÈyakassa Ècariyassa doso”ti. Tena vuttaÑ–
13. “YathÈ g|thagato puriso, taÄÈkaÑ disvÈna p|ritaÑ.

Na gavesati taÑ taÄÈkaÑ, na doso taÄÈkassa so.
14. EvaÑ kilesamaladhovaÑ, vijjante amatantaÄe.

Na gavesati taÑ taÄÈkaÑ, na doso amatantaÄe.
15. YathÈ arÊhi pariruddho, vijjante gamanampathe.

Na palÈyati so puriso, na doso aÒjasassa so.
16. EvaÑ kilesapariruddho, vijjamÈne sive pathe.

Na gavesati taÑ maggaÑ, na doso sivamaÒjase.
17. YathÈpi byÈdhito puriso, vijjamÈne tikicchake.

Na tikicchÈpeti taÑ byÈdhiÑ, na doso so tikicchake.
18. EvaÑ kilesabyÈdhÊhi, dukkhito patipÊÄito.

Na gavesati taÑ ÈcariyaÑ, na doso so vinÈyake”ti.
Tattha g|thagatoti g|thak|pagato, g|thena gato makkhito vÈ.
Kilesamaladho vanti kilesamalasodhane1, bhummatthe paccattavacanaÑ.
AmatantaÄeti amatasa~khÈtassa taÄÈkassa, sÈmi-atthe bhummavacanaÑ
daÔÔhabbaÑ, anussaraÑ pakkhipitvÈ vuttaÑ. ArÊhÊti paccatthikehi.
Pariruddhoti samantato niruddho. Gamanampatheti gamanapathe.
ChandÈvinÈsatthaÑ anussarÈgamanaÑ katvÈ vuttaÑ. Na palÈyatÊti yadi na
palÈyeyya. So purisoti so corehi pariruddho puriso. AÒjasassÈti maggassa.
Maggassa hi–
“Maggo pantho patho pajjo, aÒjasaÑ vaÔumÈyanaÑ.
NÈvÈ uttarasetu ca, kullo ca bhisi sa~kamo”ti2–
bah|ni nÈmÈni. SvÈyamidha aÒjasanÈmena vutto. Siveti
sabbupaddavÈbhÈvato sive. SivamaÒjaseti sivassa aÒjasassÈti attho.
Tikicchaketi vejje. Na tikicchÈpetÊti na tikicchÈpeyya. Na doso so
tikicchaketi tikicchakassa doso natthi, byÈdhitasseva dosoti attho.
Dukkhitoti saÒjÈtakÈyikacetasikadukkho. Œcariyanti mokkhamaggÈcariyaÑ.
VinÈyaketi Ècariyassa.
EvaÑ panÈhaÑ cintetvÈ uttarimpi evaÑ cintesiÑ “yathÈpi
maÓÉanakajÈtiko puriso kaÓÔhe ÈsattaÑ kuÓapaÑ chaÉÉetvÈ sukhÊ
gaccheyya, evaÑ mayÈpi imaÑ p|tikÈyaÑ chaÉÉetvÈ anapekkhena
nibbÈnamahÈnagaraÑ pavisitabbaÑ. YathÈ ca naranÈriyo ukkÈrabh|miyaÑ
uccÈrapassÈvaÑ katvÈ na taÑ uccha~gena vÈ ÈdÈya dasante vÈ veÔhetvÈ
ÈdÈya gacchanti, atha kho jigucchamÈnÈ oloketumpi anicchantÈ anapekkhÈ
chaÉÉetvÈ gacchanti, evaÑ mayÈpi imaÑ p|tikÈyaÑ anapekkhena chaÉÉetvÈ
amataÑ nibbÈnanagaraÑ pavisituÑ vaÔÔati. YathÈ ca nÈvikÈ nÈma jajjaraÑ
nÈvaÑ udakagÈhiniÑ chaÉÉetvÈ anapekkhÈva gacchanti, evamahampi imaÑ
navahi vaÓamukhehi paggharantaÑ kÈyaÑ chaÉÉetvÈ anapekkho
nibbÈnamahÈnagaraÑ
______________________________________________________________
1. ...dhovane (SÊ, I) 2. Khu 8. 201 piÔÔhe.
94 KhuddakanikÈya
pavisissÈmi. YathÈ ca koci puriso muttÈmaÓiveÄuriyÈdÊni nÈnÈvidhÈni

ratanÈni ÈdÈya corehi saddhiÑ maggaÑ gacchanto attano
ratanavinÈsabhayena te core chaÉÉetvÈ khemaÑ maggaÑ gaÓhÈti,
evamayampi p|tikÈyo ratanavilopakacorasadiso. SacÈhaÑ ettha taÓhaÑ
karissÈmi, ariyamaggakusaladhammaratanÈni me nassissanti, tasmÈ mayÈ
imaÑ mahÈcorasadisaÑ karajakÈyaÑ chaÉÉetvÈ nibbÈnamahÈnagaraÑ
pavisituÑ vaÔÔatÊ”ti. Tena vuttaÑ–
19. “YathÈpi kuÓapaÑ puriso, kaÓÔhe baddhaÑ jigucchiya.

MocayitvÈna gaccheyya, sukhÊ serÊ sayaÑvasÊ.
20. TathevimaÑ p|tikÈyaÑ, nÈnÈkuÓapasaÒcayaÑ.

ChaÉÉayitvÈna gaccheyyaÑ, anapekkho anatthiko.
21. YathÈ uccÈraÔÔhÈnamhi1, karÊsaÑ naranÈriyo.

ChaÉÉayitvÈna gacchanti, anapekkhÈ anatthikÈ.
22. EvamevÈhaÑ imaÑ kÈyaÑ, nÈnÈkuÓapap|ritaÑ.

ChaÉÉayitvÈna gacchissaÑ, vaccaÑ katvÈ yathÈ kuÔiÑ.
23. YathÈpi jajjaraÑ nÈvaÑ, paluggaÑ udagÈhiniÑ.

SÈmÊ chaÉÉetvÈ gacchanti, anapekkhÈ anatthikÈ.
24. EvamevÈhaÑ imaÑ kÈyaÑ, navacchiddaÑ dhuvassevaÑ.

ChaÉÉayitvÈna gacchissaÑ, jiÓÓanÈvaÑva sÈmikÈ.
25. YathÈpi puriso corehi, gacchanto bhaÓÉamÈdiya.

BhaÓÉacchedabhayaÑ disvÈ, chaÉÉayitvÈna gacchati.
26. Evameva ayaÑ kÈyo, mahÈcorasamo viya.

PahÈyimaÑ gamissÈmi, kusalacchedanÈbhayÈ”ti.
Tattha yathÈpi kuÓapaÑ purisoti yathÈpi daharo yuvÈ maÓÉanakajÈtiko
puriso ahikuÓapena vÈ kukkurakuÓapena vÈ manussakuÓapena vÈ kaÓÔhe
Èsattena aÔÔÊyitvÈ harÈyitvÈ jigucchitvÈ taÑ kuÓapaÑ
______________________________________________________________
1. UssÈsaÔÔhÈnamhi (Ka)
mocetvÈ gaccheyya. SukhÊti sukhito. SerÊti yathicchakavihÈrÊ.

NÈnÈkuÓapasaÒcayanti anekavidhakuÓaparÈsibh|taÑ.
“NÈnÈkuÓapap|ritan”tipi pÈÔho.
UccÈraÔÔhÈnamhÊti uccÈrenti vaccaÑ karonti etthÈti uccÈro, uccÈro ca
so ÔhÈnaÒceti uccÈraÔÔhÈnaÑ. Atha vÈ ussÈsiyyatÊti ussÈso, vaccassetaÑ
nÈmaÑ, tassa ÔhÈnaÑ ussÈsaÔÔhÈnaÑ, tasmiÑ ussÈsaÔÔhÈnamhi,
ukkÈraÔÔhÈneti attho. VaccaÑ katvÈ yathÈ kuÔinti vaccaÑ katvÈ kuÔiÑ
naranÈriyo viyÈti attho.
Jajjaranti jiÓÓaÑ. Palugganti palujjantiÑ, vikirantinti attho.
UdagÈhininti udakagÈhiniÑ. SÈmÊti nÈvÈsÈmikÈ. Navacchiddanti
cakkhusotÈdÊhi navahi vaÓamukhehi chiddÈvacchiddehi yuttattÈ
navacchiddaÑ. Dhuvassavanti dhuvanissandaÑ, niccaÑ paggharaÓÈsucinti
attho.
BhaÓÉamÈdiyÈti yaÑkiÒci ratanÈdikaÑ bhaÓÉaÑ Èdiya.
BhaÓÉacchedabhayaÑ disvÈti bhaÓÉassa acchindanena bhayaÑ disvÈti
attho. EvamevÈti so bhaÓÉamÈdÈya gacchanto puriso viya. AyaÑ kÈyoti
ayaÑ pana kucchitÈnaÑ paramajegucchÈnaÑ Èyoti kÈyo. Œyoti
uppattiÔÔhÈnaÑ. Œyanti tatoti Èyo, kucchitÈ kesÈdayo. Iti kucchitÈnaÑ
kesÈdÊnaÑ Èyoti kÈyo. MahÈcorasamo viyÈti cakkhu-ÈdÊhi r|pÈdÊsu
piyar|pesu sÈrajjanÈdivasena pÈÓÈtipÈtÈdinnÈdÈnÈdicoro1 hutvÈ
sabbakusalaÑ vilumpatÊti mahÈcorasamo. TasmÈ yathÈ so
ratanabhaÓÉamÈdÈya corehi saddhiÑ gacchanto puriso te core pahÈya
gacchati, evamevÈhampi imaÑ mahÈcorasamaÑ kÈyaÑ pahÈya attano
sotthibhÈvakaraÑ maggaÑ gavesituÑ gamissÈmÊti atthasambandho
veditabbo. KusalacchedanÈbhayÈti kusaladhamma2vilopanabhayenÈti attho.
AthevaÑ SumedhapaÓÉito nÈnÈvidhÈhi upamÈhi nekkhammakÈraÓaÑ
cintetvÈ punapi cintesi “imaÑ mahÈdhanarÈsiÑ saÑharitvÈ mayhaÑ
pitupitÈmahÈdayo paralokaÑ gacchantÈ ekakahÈpaÓampi gahetvÈ na gatÈ,
mayÈ pana gahetvÈ gamanakÈraÓaÑ kÈtuÑ vaÔÔatÊ”ti gantvÈ raÒÒo
______________________________________________________________
1. ...paro (SÊ, I) 2. Kamma (Ka)
96 KhuddakanikÈya
Èrocesi “ahaÑ mahÈrÈja jÈtijarÈdÊhi upaddutahadayo agÈrasmÈ anagÈriyaÑ

pabbajissÈmi, mayhaÑ anekakoÔisatasahassaÑ dhanaÑ atthi, taÑ devo
paÔipajjat|”ti. RÈjÈ Èha “na mayhaÑ te dhanena attho, tvaÑyeva
yathicchakaÑ karohÊ”ti.
So ca “sÈdhu devÈ”ti nagare bheriÑ carÈpetvÈ mahÈjanassa dÈnaÑ
datvÈ vatthukÈme ca kilesakÈme ca pahÈya amaravaranagarasadisato
Amaranagarato nikkhamitvÈ ekakova nÈnÈmigagaÓavante Himavante
DhammikaÑ nÈma pabbataÑ nissÈya assamaÑ katvÈ tattha paÓÓasÈlaÑ
katvÈ paÒcadosavivajjitaÑ ca~kamaÑ mÈpetvÈ aÔÔhaguÓasamupetaÑ
abhiÒÒÈbalaÑ samÈharituÑ navadosasamannÈgataÑ sÈÔakaÑ pajahitvÈ
dvÈdasaguÓamupÈgataÑ vÈkacÊraÑ nivÈsetvÈ pabbaji. EvaÑ pana so
pabbajito aÔÔhadosasamÈkiÓÓaÑ paÓÓasÈlaÑ pahÈya dasaguÓasamannÈgataÑ
rukkham|laÑ upagantvÈ sabbadhaÒÒavikatiÑ pahÈya pavattaphalabhojano
hutvÈ nisajjaÔÔhÈnaca~kamanavasena padhÈnaÑ padahanto
sattÈhabbhantareyeva aÔÔhannaÑ samÈpattÊnaÑ paÒcannaÒca abhiÒÒÈnaÑ
lÈbhÊ ahosi. Tena vuttaÑ–
27. “EvÈhaÑ cintayitvÈna, nekakoÔisataÑ dhanaÑ.

NÈthÈnÈthÈnaÑ datvÈna, HimavantamupÈgamiÑ.
28. HimavantassÈvid|re, Dhammiko nÈma1 pabbato.

Assamo sukato mayhaÑ, paÓÓasÈlÈ sumÈpitÈ.
29. Ca~kamaÑ tattha mÈpesiÑ, paÒcadosavivajjitaÑ.

AÔÔhaguÓasamupetaÑ, abhiÒÒÈbalamÈhariÑ.
30. SÈÔakaÑ pajahiÑ tattha, navadosamupÈgataÑ.

VÈkacÊraÑ nivÈsesiÑ, dvÈdasaguÓamupÈgataÑ.
31. AÔÔhadosasamÈkiÓÓaÑ, pajahiÑ paÓÓasÈlakaÑ.

UpÈgamiÑ rukkham|laÑ, guÓe dasahupÈgataÑ.
32. VÈpitaÑ ropitaÑ dhaÒÒaÑ, pajahiÑ niravasesato.

AnekaguÓasampannaÑ, pavattaphalamÈdiyiÑ.
______________________________________________________________
1. Dhammako nÈma (SÊ)
33. TatthappadhÈnaÑ padahiÑ, nisajjaÔÔhÈnaca~kame.

Abbhantaramhi sattÈhe, abhiÒÒÈbalapÈpuÓin”ti.
Tattha evÈhanti evaÑ ahaÑ, heÔÔhÈ vuttappakÈrena cintetvÈti attho.
NÈthÈnÈthÈnanti sanÈthÈnamanÈthÈnaÒca aÉÉhÈnaÒceva daliddÈnaÒca
“atthikÈ gaÓhant|”ti saha koÔÔhÈgÈrehi datvÈti attho. HimavantassÈvid|reti
HimavantapabbatarÈjassa avid|re samÊpe. Dhammiko nÈma pabbatoti
evaÑnÈmako pabbato, kasmÈ panÈyaÑ dhammikoti? Yebhuyyena pana
bodhisattÈ isipabbajjaÑ pabbajitvÈ taÑ pabbataÑ upanissÈya abhiÒÒÈyo
nibbattetvÈ samaÓadhammaÑ akaÑsu. TasmÈ samaÓadhammassa
nissayabh|tattÈ “Dhammiko”tveva pÈkaÔo ahosi. Assamo sukato mayhanti-
ÈdinÈ SumedhapaÓÉitena assamapaÓÓasÈlÈ ca~kamÈ sahatthÈ mÈpitÈ viya
vuttÈ, na ca pana sahatthÈ mÈpitÈ, kintu Sakkena devena pesite
VissakammunÈ1 devaputtena nimmitÈ. BhagavÈ pana tadÈ attano
puÒÒÈnubhÈvena nibbattaÑ taÑ sampadaÑ sandhÈya “SÈriputta tasmiÑ
pabbate–
Assamo sukato mayhaÑ, paÓÓasÈlÈ sumÈpitÈ.
Ca~kamaÑ tattha mÈpesiÑ, paÒcadosavivajjitan”ti–
ÈdimÈha.
Tattha paÓÓasÈlÈti paÓÓachadanasÈlÈ. TatthÈti tasmiÑ assamapade.
PaÒcadosa vivajjitanti paÒcahi ca~kamadosehi vivajjitaÑ. Katame paÒca
ca~kamadosÈ nÈma? ThaddhavisamatÈ antorukkhatÈ gahanacchannatÈ
atisambÈdhatÈ ativisÈlatÈti imehi paÒcahi dosehi vivajjitaÑ.
UkkaÔÔhaparicchedena dÊghato saÔÔhiratano vitthÈrato diyaÉÉharatano
ca~kamo vutto. Atha vÈ paÒcadosavivajjitanti paÒcahi nÊvaraÓadosehi
vivajjitaÑ parihÊnaÑ abhiÒÒÈbalamÈharinti iminÈ uttarapadena sambandho
daÔÔhabbo2. AÔÔhaguÓasamupetanti “evaÑ samÈhite citte parisuddhe
pariyodÈte ana~gaÓe vigat|pakkilese mudubh|te kammaniye Ôhite
ÈneÒjappatte”ti evaÑ vuttehi aÔÔhaguÓehi3 samannÈgataÑ abhiÒÒÈbalaÑ
ÈhariÑ Ènesinti attho.
______________________________________________________________
1. VisukammunÈ (Ka) 2. Abhi-®Ôha 1. 37 piÔÔhepi passitabbaÑ.
3. DÊ 1. 76-77; Ma 1. 314-315, 346-347; Vi 1. 5 piÔÔhÈdÊsu.
98 KhuddakanikÈya
Keci pana “aÔÔhahi samaÓasukhehi upetaÑ, aÔÔhimÈni samaÓasukhÈni

nÈma dhana dhaÒÒapariggahÈbhÈvo, anavajjapiÓÉapÈtapariyesanabhÈvo,
nibbutapiÓÉabhuÒjanabhÈvo, raÔÔhaÑ pÊÄetvÈ dhanadhaÒÒÈdÊsu gaÓhantesu
rÈjapurisesu raÔÔhapÊÄanakilesÈbhÈvo, upakaraÓesu nicchandarÈgabhÈvo,
coravilopane nibbhayabhÈvo, rÈjarÈjamahÈmattehi asaÑsaÔÔhabhÈvo, cat|su
disÈsu appaÔihatabhÈvoti imehi aÔÔhahi samaÓasukhehi1 upetaÑ samupetaÑ
assamaÑ mÈpesin”ti assamena sambandhaÑ katvÈ vadanti, taÑ PÈÄiyÈ na
sameti.
SÈÔakanti vatthaÑ. TatthÈti tasmiÑ assame. NavadosamupÈgatanti
SÈriputta tattha vasanto attano nivatthapÈrutaÑ mahagghasÈÔakaÑ pajahiÑ
pariccajiÑ. SÈÔakaÑ pajahanto ca tattha nava dose disvÈ pajahinti dÊpeti.
TÈpasapabbajjaÑ pabbajitÈnaÑ hi sÈÔakasmiÑ nava dosÈ pakÈsitÈ. Katame
nava? SÈÔakassa mahagghabhÈvo, parapaÔibaddhabhÈvo, paribhogena
lahukaÑ kilissanabhÈvo, kiliÔÔho ca dhovitabbo puna rajitabbo ca hoti
paribhogena jÊraÓabhÈvo, jiÓÓassa puna tunnakaraÓaÑ vÈ aggaÄadÈnaÑ vÈ
kÈtabbaÑ hoti puna pariyesanÈya durabhisambhavabhÈvo, tÈpasapabbajjÈya
ananucchavikabhÈvo, paccatthikÈnaÑ sÈdhÈraÓabhÈvo, yathÈ naÑ na
paccatthikÈ gaÓhanti, evaÑ gopetabbo hoti paridahato
vibh|sanaÔÔhÈnabhÈvo, gahetvÈ carantassa mahicchabhÈvoti etehi navahi
dosehi2 upagataÑ sÈÔakaÑ pahÈya vÈkacÊraÑ nivÈsesinti dÊpeti. VÈkacÊranti
muÒjatiÓaÑ hÊrÈhÊraÑ katvÈ ganthetvÈ kataÑ vÈkamayacÊraÑ
nivÈsanapÈrupanatthÈya Èdiyinti attho. DvÈdasaguÓamupÈgatanti dvÈdasahi
ÈnisaÑsehi upetaÑ. Ettha guÓa-saddo ÈnisaÑsaÔÔho “sataguÓÈ dakkhiÓÈ
pÈÔika~khitabbÈ”ti-ÈdÊsu3 viya. Ma-kÈro padasandhikaro. VÈkacÊrasmiÑ
dvÈdasÈnisaÑsÈ appagghatÈ, aparÈyattatÈ, sahatthÈ kÈtuÑ sakkuÓeyyatÈ, ( )4
paribhogena jiÓÓepi sibbitabbÈbhÈvo, corabhayÈbhÈvo, pariyesantassa
sukhena karaÓabhÈvo, tÈpasapabbajjÈya sÈruppabhÈvo, sevamÈnassa
vibh|sanaÔÔhÈnÈbhÈvo, cÊvarappaccaye
______________________________________________________________
1. ApadÈna-®Ôha 1. 8-9; JÈtaka-®Ôha 5. 267; Abhi-®Ôha 1. 37 piÔÔhÈdÊsupi passitabbaÑ.
2. ApadÈna-®Ôha 1. 11 piÔÔhepi. 3. Ma 3. 298 piÔÔhe.
4. (Paribhogena saÓikaÑ kilissati) (Ka)
appicchabhÈvo, paribhogasukhabhÈvo, vÈkuppattiyÈ sulabhabhÈvo, vÈkacÊre

naÔÔhepi anapekkhabhÈvoti imehi dvÈdasahi guÓehi sampannaÑ1.
Atha SumedhapaÓÉito tattha paÓÓasÈlÈyaÑ viharanto pacc|sasamaye
paccuÔÔhÈya attano nikkhamanakÈraÓaÑ paccavekkhamÈno evaÑ kira cintesi
“ahaÑ pana navakanakakaÔakan|purÈdisa~ghaÔÔanasaddasammissita
madhurahasitakathita-gehajanaramaÓÊyaÑ uÄÈravibhavasobhitaÑ
suravarabhavanÈkÈramagÈraÑ kheÄapiÓÉaÑ viya pahÈya vivekÈrÈmatÈya
sabbajanapÈpapavÈhanaÑ tapovanaÑ paviÔÔhosmi, idha pana me
paÓÓasÈlÈya vÈso dutiyo gharÈvÈso viya hoti, handÈhaÑ rukkham|le
vaseyyan”ti. Tena vuttaÑ–
31. “AÔÔhadosasamÈkiÓÓaÑ, pajahiÑ paÓÓasÈlakan”ti.

Tattha aÔÔhadosasamÈkiÓÓanti aÔÔhahi dosehi samÈkiÓÓaÑ saÑyuttaÑ.
Katamehi aÔÔhahi? MahÈsambhÈrehi nipphÈdanÊyatÈ, tiÓapaÓÓamattikÈdÊhi
niccaÑ paÔijagganÊyatÈ, senÈsanaÑ nÈma mahallakassa pÈpuÓÈtÊti avelÈya
vuÔÔhÈpiyamÈnassa cittekaggatÈ na hotÊti vuÔÔhÈpanÊyabhÈvo, sÊtuÓhassa
paÔighÈtena kÈyassa sukhumÈlakaraÓabhÈvo, gharaÑ paviÔÔhena yaÑ kiÒci
pÈpaÑ sakkÈ kÈtunti garahapaÔicchÈdanakaraÓabhÈvo, “mayhamidan”ti
sapariggahabhÈvo, gehassa atthibhÈvo sadutiyakavÈso, |kÈma~gula2
gharagoÄikÈdÊnaÑ sÈdhÈraÓatÈya bahusÈdhÈraÓabhÈvoti iti ime aÔÔha
ÈdÊnave3 disvÈ mahÈsatto paÓÓasÈlaÑ pajahiÑ.
GuÓe dasahupÈgatanti channaÑ paÔikkhipitvÈ dasahi guÓehi upetaÑ,
rukkham|laÑ upagatosmÊti attho. Katamehi dasahi? AppasamÈrambhatÈ,
upagamanamattamevettha hotÊti sulabhÈnavajjatÈ, abhiÓhaÑ
tarupaÓÓavikÈradassanena aniccasaÒÒÈsamuÔÔhÈpanatÈ,
senÈsanamaccherÈbhÈvo, tattha hi pÈpaÑ karonto lajjatÊti
pÈpakaraÓÈrahÈbhÈvo, pariggahakaraÓÈbhÈvo, devatÈhi saha vÈso,
channapaÔikkhepo, paribhoga sukhatÈ, rukkham|lasenÈsanassa
gatagataÔÔhÈne sulabhatÈya anapekkhabhÈvoti iti ime dasa guÓe4 disvÈ
rukkham|laÑ upagatosmÊti vadati. Œha ca–
______________________________________________________________
1. ApadÈna-®Ôha 1. 11; Abhi-®Ôha 1. 39 piÔÔhepi passitabbaÑ.
2. Ma~kuÓa (SÊ) 3. ApadÈna-®Ôha 1. 12 piÔÔhepi.
4. ApadÈna-®Ôha 1. 13 piÔÔhepi.
100 KhuddakanikÈya
“VaÓÓito BuddhaseÔÔhena, nissayoti ca bhÈsito.

NivÈso pavivittassa, rukkham|lasamo kuto.
ŒvÈsamaccherahare, devatÈparipÈlite.
Pavivitte vasanto hi, rukkham|lamhi subbato.
AbhirattÈni nÊlÈni, paÓÉ|ni patitÈni ca.
Passanto tarupaÓÓÈni, niccasaÒÒaÑ pan|dati.
TasmÈ hi BuddhadÈyajjaÑ, bhÈvanÈbhiratÈlayaÑ.
VivittaÑ nÈtimaÒÒeyya, rukkham|laÑ vicakkhaÓo”ti1.
Atha SumedhapaÓÉito paÓÓasÈlÈya diÔÔhadoso hutvÈ
rukkham|lasenÈsane laddhÈnisaÑso viharanto uttaripi cintesi “ÈhÈratthÈya
me gÈmagamanaÑ ÈhÈrapariyesanadukkhaÑ, nÈhaÑ kenaci pÈrijuÒÒena
nikkhamitvÈ ÈhÈratthÈya pabbajito, ÈhÈrapariyesanam|lassa ca dukkhassa
pamÈÓaÑ natthi, yann|nÈhaÑ pavattaphalena yÈpeyyan”ti. ImaÑ pana
atthavisesaÑ dÊpento–
32-33. “VÈpitaÑ ropitaÑ dhaÒÒaÑ, pajahiÑ niravasesato.

AnekaguÓasampannaÑ, pavattaphalamÈdiyin”ti–
ÈdimÈha.
Tattha vÈpitanti vapitvÈ nipphannaÑ. Ropitanti ropitvÈ nipphannaÑ,
vapanaropanavasena duvidhÈva sassanipphatti, taÑ duvidhampi attano
appicchatÈya pahÈya pavattaphalena yÈpesiÑ. Pavattaphalanti sayameva
patitaphalaÑ. Œdiyinti paribhuÒjiÑ.
“PavattaphalasantuÔÔho, aparÈyattajÊviko.
PahÊnÈhÈraloluppo, hoti cÈtuddiso Muni.
JahÈti rasataÓhaÒca, ÈjÊvo tassa sujjhati.
TasmÈ hi nÈtimaÒÒeyya, pavattaphalabhojanan”ti2–
evaÑ pavattamÈno SumedhapaÓÉito nacirasseva antosattÈhe aÔÔha
samÈpattiyo paÒca abhiÒÒÈyo ca pÈpuÓi. ImamatthaÑ pakÈsentena
______________________________________________________________
1. Visuddhi 1. 72 piÔÔhe. 2. Visuddhi 1. 64 piÔÔhe thokaÑ visadisaÑ.
“tatthappadhÈnaÑ padahin”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha tatthÈti tasmiÑ assame.

PadhÈnanti vÊriyaÑ, vÊriyaÑ hi padahitabbato padhÈnabhÈvakaraÓato vÈ
“padhÈnan”ti vuccati. Padahinti vÊriyamÈrabhiÑ. NisajjaÔÔhÈnaca~kameti
nisajjÈya ca ÔhÈnena ca ca~kamena ca.
SumedhapaÓÉito pana seyyaÑ paÔikkhipitvÈ nisajjaÔÔhÈnaca~kameheva
rattindivaÑ vÊtinÈmetvÈ sattÈhabbhantareyeva abhiÒÒÈbalaÑ pÈpuÓi. EvaÑ
pana abhiÒÒÈbalaÑ patvÈ SumedhatÈpase samÈpattisukhena vÊtinÈmente tadÈ
sabbajanasa~gahakaro mÈrabalabhayaÑkaro ÒÈÓadÊpa~karo DÊpa~karo
nÈma SatthÈ loke udapÈdi.
Sa~khepeneva tassÈyamÈnupubbikathÈ–ayaÑ kira DÊpa~karo nÈma
mahÈsatto samattiÑsa pÈramiyo p|retvÈ VessantarattabhÈvasadise attabhÈve
Ôhito pathavikampanÈdÊni mahÈdÈnÈni datvÈ ÈyupariyosÈne Tusitapure
nibbattitvÈ tattha yÈvatÈyukaÑ ÔhatvÈ dasasahassacakkavÈÄadevatÈhi
sannipatitvÈ–
“KÈlo kho te MahÈvÊra, uppajja mÈtukucchiyaÑ.
SadevakaÑ tÈrayanto, bujjhassu amataÑ padan”ti1–
vutte tato so devatÈnaÑ vacanaÑ sutvÈ ca paÒca mahÈvilokanÈni viloketvÈ
tato cuto RammavatÊnagare attano yasavibh|tiyÈ vijitavÈsudevassa
naradevassa Sudevassa nÈma raÒÒo kule SumedhÈya deviyÈ kucchismiÑ
ÈsÈÄhipuÓÓamiyÈ uttarÈsÈÄhanakkhattena paÔisandhiÑ gahetvÈ mahatÈ
parivÈrena parihariyamÈno mahÈdeviyÈ kucchimhi maÓik|Ôagato viya
kenaci asucinÈ amakkhito dasa mÈse vasitvÈ saliladharavivaragato
saradakÈlacando viya tassÈ udarato nikkhami.
DvattiÑsa pubbanimitta
Tassa pana DÊpa~karakumÈrassa paÔisandhikkhaÓepi vijÈtakkhaÓepi
dvattiÑsa pubbanimittÈni2 pÈÔihÈriyÈni pÈturahesuÑ.
SabbasabbaÒÒubodhisattesu mÈtukucchiÑ okkamantesu nikkhamantesu
sambujjhantesu dhammacakkaÑ pavattantes|ti
______________________________________________________________
2. DÊ-®Ôha 2. 32-33; Ma-®Ôha 4. 133-134; ApadÈna-®Ôha 1. 62-63;
JÈtaka-®Ôha 1. 60-61 piÔÔhesupi passitabbaÑ.
102 KhuddakanikÈya
imesu cat|su ÔhÈnesu dvattiÑsa pÈÔihÈriyÈni pavattanteva. TasmÈ mayÈ

pÈkaÔattÈ DÊpa~karakumÈrassa jÈtiyaÑ dassitÈni–
“DÊpa~kare cÈrukare kumÈre,
SivaÑkare santikareva jÈte1.
Pakampi sa~kampi tadÈ samantÈ,
Sahassasa~khyÈ dasalokadhÈtu.
CakkavÈÄasahassesu, dasasahasseva devatÈ.
EkasmiÑ cakkavÈÄasmiÑ, tadÈ sannipatiÑsu tÈ.
BodhisattaÑ mahÈsattaÑ, jÈtamattantu devatÈ.
PaÔhamaÑ paÔiggaÓhiÑsu, pacchÈ taÑ manujÈ pana.
AvÈditÈ kenaci cammanaddhÈ,
SupokkharÈ dundubhiyo ca vÊÓÈ.
AghaÔÔitÈnÈbharaÓÈni tasmiÑ,
KhaÓe samantÈ madhuraÑ raviÑsu.
ChijjiÑsu sabbattha ca bandhanÈni,
SayaÑ vigacchiÑsu ca sabbarogÈ.
R|pÈni passiÑsu ca jÈti-andhÈ,
SaddaÑ samantÈ badhirÈ suÓiÑsu.
AnussatiÑ jÈtijaÄÈ manussÈ,
LabhiÑsu yÈnaÑ padasÈva pa~gulÈ.
VidesayÈtÈ sayameva nÈvÈ,
SapaÔÔanaÑ sÊghamupÈgamiÑsu.
ŒkÈsaÔÔhaÑ2 bh|migataÒca sabbaÑ,
SayaÑ samantÈ ratanaÑ viroci.
NibbÈyi ghore niraye hutÈso,
NadÊsu toyampi ca nappavatti.
______________________________________________________________
1. Santikare’tha jÈte (SÊ) 2. ŒkÈsagaÑ (SÊ, I)
Lokantare dukkhanirantarepi,
PabhÈ uÄÈrÈ vipulÈ ahosi.
TathÈ tadÈ santatara~gamÈlo,
MahÈsamuddo madhurodakoyaÑ.
Na vÈyi vÈto pharuso kharo vÈ,
SamphullapupphÈ taravo ahesuÑ.
Viroci cando adhikaÑ satÈro,
Na cÈpi uÓho suriyo ahosi.
KhagÈ nabhamhÈpi1 ca rukkhato ca,
HaÔÔhÈva heÔÔhÈ pathaviÑ bhajiÑsu.
MahÈcatuddÊpagato ca megho,
Pavassi toyaÑ madhuraÑ samantÈ.
®hatvÈva dibbe bhavane sakasmiÑ,
PasannacittÈ pana devatÈyo2.
NacciÑsu gÈyiÑsu ca vÈdayiÑsu,
SeÄiÑsu tÈ keÄimakaÑsu ceva.
SayaÑ kira dvÈramahÈkavÈÔÈ,
KhaÓeva tasmiÑ vivaÔÈ ahesuÑ.
MahÈjane neva khudÈ pipÈsÈ,
PÊÄesi lokaÑ kira kaÒci kaÒci.
Ye niccaverÈ pana pÈÓisaÑghÈ,
Te mettacittaÑ paramaÑ labhiÑsu.
KÈkÈ ul|kehi cariÑsu saddhiÑ,
KoÓÈ3 varÈhehi akaÑsu keÄiÑ.
GhorÈpi sappÈ’namukhÈpi sappÈ4,
KÊÄiÑsu kÈmaÑ nakulehi saddhiÑ.
GaÓhiÑsu majjÈrasiresu y|kÈ5,
VissatthacittÈ gharam|sikÈpi.
______________________________________________________________
1. NagamhÈ (SÊ, I, Ka) 2. DevakÈyÈ (I) 3. KokÈ (Ka)
4. GhoravisÈnaghorÈpi sappÈ (Ka) 5. MajjÈrasaresu yutÈ (Ka)
104 KhuddakanikÈya
BuddhantarenÈpi aladdhatoye,
PisÈcaloke vigatÈ pipÈsÈ.
KhujjÈ ahesuÑ samacÈrukÈyÈ,
M|gÈ ca vÈcaÑ madhuraÑ lapiÑsu.
PasannacittÈ pana pÈÓisaÑghÈ,
TadaÒÒamaÒÒaÑ piyamÈlapiÑsu.
AssÈ ca hesiÑsu pahaÔÔhacittÈ,
GajjiÑsu mattÈ varavÈraÓÈpi.
SurabhicandanacuÓÓasamÈkulÈ,
Kusumaku~kumadh|pasugandhinÊ.
VividhacÈrumahaddhajamÈlinÊ,
Dasasahassi ahosi samantato”ti.
Tatra hissa dasasahassilokadhÈtukampo sabbaÒÒutaÒÒÈÓapaÔilÈbhassa
pubbanimittaÑ, devatÈnaÑ ekacakkavÈÄe sannipÈto
dhammacakkappavattanakÈle ekappahÈreneva sannipatitvÈ
dhammapaÔiggahaÓassa pubbanimittaÑ, paÔhamaÑ devatÈnaÑ paÔiggahaÓaÑ
catunnaÑ r|pÈvacarajjhÈnÈnaÑ paÔilÈbhassa pubbanimittaÑ, pacchÈ
manussÈnaÑ paÔiggahaÓaÑ catunnaÑ ar|pÈvacarajjhÈnÈnaÑ paÔilÈbhassa
pubbanimittaÑ, cammanaddhadundubhÊnaÑ sayameva vajjanaÑ mahantiyÈ
dhammabheriyÈ anusÈvanassa pubbanimittaÑ, vÊÓÈbharaÓÈnaÑ sayameva
vajjanaÑ anupubbavihÈrapaÔilÈbhassa pubbanimittaÑ, bandhanÈnaÑ
sayameva chedo asmimÈnasamucchedassa pubbanimittaÑ, mahÈjanassa
sabbarogavigamo catusaccaphalapaÔilÈbhassa pubbanimittaÑ, jaccandhÈnaÑ
r|padassanaÑ dibbacakkhupaÔilÈbhassa pubbanimittaÑ, badhirÈnaÑ
saddassavanaÑ dibbasotadhÈtupaÔilÈbhassa pubbanimittaÑ.
JÈtijaÄÈnaÑ anussatuppÈdo catusatipaÔÔhÈnapaÔilÈbhassa pubbanimittaÑ,
pa~gulÈnaÑ padasÈ gamanaÑ caturiddhipÈdapaÔilÈbhassa pubbanimittaÑ,
videsagatÈnaÑ nÈvÈnaÑ sapaÔÔanÈgamanaÑ catupaÔisambhidÈdhigamassa,
ratanÈnaÑ sayameva virocanaÑ dhammobhÈsapaÔilÈbhassa, niraye
agginibbÈyanaÑ ekÈdasagginibbÈyanassa, nadÊsu toyassa nappavattanaÑ
catuvesÈrajjapaÔilÈbhassa, lokantare Èloko avijjandhakÈraÑ vidhametvÈ
ÒÈÓÈlokadassanassa,
mahÈsamuddassa madhurodakatÈ nibbÈnarasena ekarasabhÈvassa, vÈtassa

avÈyanaÑ dvÈsaÔÔhidiÔÔhigatabhedanassa, tar|naÑ pupphitabhÈvo
vimuttipupphehi pupphitabhÈvassa pubbanimittaÑ.
Candassa ativirocanaÑ bahujanakantatÈya pubbanimittaÑ, s|riyassa
nÈti-uÓhavimalabhÈvo kÈyikacetasikasukhuppattiyÈ, khagÈnaÑ nagÈdÊhi
pathavigamanaÑ ovÈdaÑ sutvÈ mahÈjanassa pÈÓehi saraÓagamanassa,
mahato catuddÊpagatameghassa pavassanaÑ mahato dhammavassassa,
devatÈnaÑ sakasakabhavanesveva ÔhatvÈ naccÈdÊhi kÊÄanaÑ buddhabhÈvaÑ
patvÈ udÈnudÈnassa1, dvÈrakavÈÔÈnaÑ sayameva vivaraÓaÑ
aÔÔha~gikamaggadvÈravivaraÓassa, khudÈpÊÄanassa abhÈvo kÈyagatÈsatiyÈ
amatapaÔilÈbhassa, pipÈsÈpÊÄanassa abhÈvo vimuttisukhena sukhitabhÈvassa,
verÊnaÑ mettacittapaÔilÈbho catubrahmavihÈrapaÔilÈbhassa,
dasasahassilokadhÈtuyÈ ekadhajamÈlitÈ ariyadhajamÈlitÈya pubbanimittaÑ,
sesavisesÈ pana sesabuddhaguÓapaÔilÈbhassa pubbanimittÈnÊti veditabbÈ.
Atha DÊpa~karakumÈro mahatiyÈ sampattiyÈ paricÈriyamÈno
anukkamena bhaddaÑ yobbanaÑ patvÈ tiÓÓaÑ ut|naÑ anucchavikesu tÊsu
pÈsÈdesu devalokasiriÑ viya rajjasirimanubhavanto uyyÈnakÊÄÈya
gamanasamaye anukkamena jiÓÓabyÈdhimatasa~khÈte tayo devad|te disvÈ
saÒjÈtasaÑvego nivattitvÈ SudassananagarasadisavibhavasobhaÑ
RammavatÊ nÈma nagaraÑ pÈvisi. NagaraÑ pavisitvÈ puna catutthavÈre
hatthÈcariyaÑ pakkosÈpetvÈ etadavoca “ahaÑ tÈta uyyÈnadassanatthÈya
nikkhamissÈmi hatthiyÈnÈni kappÈpehÊ”ti. So “sÈdhu devÈ”ti paÔisuÓitvÈ
caturÈsÊtihatthisahassÈni kappÈpesi. Atha Vissakammo2nÈma devaputto
bodhisattaÑ nÈnÈvirÈgavasananivÈsanaÑ ÈmukkamuttÈhÈra3key|raÑ
ruciranavakanakakaÔakamakuÔakuÓÉaladharaÑ
paramasurabhikusumamÈlasamala~katasiroruhaÑ samala~kari kira. Atha
DÊpa~karakumÈro devakumÈro viya caturÈsÊtiyÈ hatthisahassehi parivuto
hatthikkhandhavaragato mahatÈ balakÈyena parivuto ratijananaÑ uyyÈnaÑ
pavisitvÈ hatthikkhandhato oruyha taÑ uyyÈnamanusaÒcaritvÈ
paramaruciradassane sakahadayasÊtale silÈtale nisÊditvÈ pabbajjÈya cittaÑ
______________________________________________________________
1. UddÈnuddÈnassa (SÊ) 2. Visukammo (Ka) 3. Œmuttamutta~kita... (SÊ)
106 KhuddakanikÈya
uppÈdesi. Ta~khaÓaÒÒeva SuddhÈvÈsakhÊÓÈsavo mahÈbrahmÈ aÔÔha

samaÓaparikkhÈre ÈdÈya mahÈpurisassa cakkhupathe pÈturahosi.
MahÈpuriso taÑ disvÈ “kimidan”ti pucchitvÈ “samaÓaparikkhÈro”ti
sutvÈ ala~kÈrabhaÓÉaÑ omuÒcitvÈ pasÈdhanabhaÓÉÈgÈrikassa hatthe datvÈ
ma~galakhaggamÈdÈya saddhiÑ makuÔena kese chinditvÈ antalikkhe ÈkÈse
ukkhipi. Atha Sakko devarÈjÈ suvaÓÓaca~koÔakena taÑ kesamakuÔaÑ ÈdÈya
Sinerumuddhani tiyojanappamÈÓaÑ indanÊlamaÓimayaÑ MakuÔacetiyaÑ
nÈma akÈsi. Atha mahÈpuriso devadattiyaÑ arahattadhajaÑ kÈsÈvaÑ
paridahitvÈ sÈÔakayugaÑ ÈkÈse khipi. TaÑ brahmÈ paÔiggahetvÈ brahmaloke
dvÈdasayojanikaÑ sabbaratanamayaÑ cetiyamakÈsi. DÊpa~karakumÈraÑ
pana pabbajantaÑ ekÈ purisakoÔi anupabbaji. TÈya pana parisÈya parivuto
bodhisatto dasa mÈse padhÈnacariyaÑ acari. Atha visÈkhapuÓÓamÈya
aÒÒataraÑ nagaraÑ piÓÉÈya pÈvisi.
TasmiÑ kira nagare taÑdivasaÑ devatÈnaÑ balikaraÓatthÈya
nirudakapÈyÈsaÑ paciÑsu. Tassa pana mahÈsattassa saparisassa piÓÉÈya
piviÔÔhassa manussÈ adaÑsu. TaÑ kira sabbesaÑ koÔisa~khyÈnaÑ
bhikkh|naÑ pariyattaÑ ahosi. MahÈpurisassa pana patte devatÈ dibbojaÑ
pakkhipiÑsu. TaÑ paribhuÒjitvÈ tattheva sÈlavane divÈvihÈraÑ vÊtinÈmetvÈ
sÈyanhasamaye paÔisallÈnÈ vuÔÔhÈya gaÓaÑ vissajjetvÈ Sunandena
nÈmÈjÊvakena dinnÈ aÔÔha tiÓamuÔÔhiyo gahetvÈ pipphalibodhirukkham|laÑ
gantvÈ tiÓasantharaÑ santharitvÈ navutihatthaÑ bodhikkhandhaÑ piÔÔhito
katvÈ palla~kaÑ ÈbhujitvÈ catura~gavÊriyaÑ adhiÔÔhahitvÈ Bodhirukkham|le
nisÊdi.
Tato mÈrabalaÑ vidhamitvÈ rattiyÈ paÔhamayÈme pubbenivÈsaÑ
anussaritvÈ majjhimayÈme dibbacakkhuÑ visodhetvÈ pacchimayÈme
anulomapaÔilomavasena paccayÈkÈraÑ sammasitvÈ ÈnÈpÈnacatutthajjhÈnaÑ
samÈpajjitvÈ tato vuÔÔhÈya paÒcasu khandhesu abhinivisitvÈ
udayabbayavasena samapaÒÒÈsa lakkhaÓÈni disvÈ yÈva gotrabhuÒÈÓaÑ
vipassanaÑ vaÉÉhetvÈ aruÓodaye ariyamaggena sakalabuddhaguÓe
paÔivijjhitvÈ BuddhasÊhanÈdaÑ naditvÈ sattasattÈhaÑ bodhisamÊpeyeva
vÊtinÈmetvÈ brahmuno dhammadesanaÑ paÔiÒÒÈya SunandÈrÈme
dhammacakkaÑ pavattetvÈ koÔisatÈnaÑ devamanussÈnaÑ dhammÈmataÑ
pÈyetvÈ catuddÊpikamahÈmegho viya
dhammavassaÑ vassento mahÈjanassa bandhanamokkhaÑ karonto

janapadacÈrikaÑ vicari.
TadÈ kira SumedhapaÓÉito samÈpattisukhena vÊtinÈmento neva
pathavikampanamaddasa na tÈni nimittÈni. Tena vuttaÑ–
34. “EvaÑ me siddhippattassa, vasÊbh|tassa sÈsane.

DÊpa~karo nÈma Jino, uppajji LokanÈyako.
35. Uppajjante ca jÈyante, bujjhante dhammadesane.

Caturo nimitte nÈddasaÑ, jhÈnaratisamappito”ti.
Tattha evanti idÈni vattabbaÑ nidasseti. Meti mama. SiddhippattassÈti
paÒcÈbhiÒÒÈsiddhippattassa. VasÊbh|tassÈti bh|tavasissa,
ciÓÓavasÊbhÈvamupagatassÈti attho. SÈsaneti vivekamÈnasÈnaÑ1 sÈsane,
anÈdaralakkhaÓe sÈmivacanaÑ daÔÔhabbaÑ. Jinoti kilesÈrijayanena Jino.
Uppajjanteti paÔisandhiggahaÓe. JÈyanteti mÈtukucchito nikkhamane.
Bujjhanteti anuttaraÑ sammÈsambodhiÑ abhisambujjhante.
Dhammadesaneti dhammacakkappavattane. Caturo nimitteti cattÈri
nimittÈni. DÊpa~karassa Dasabalassa
paÔisandhijÈtibodhidhammacakkappavattanesu cat|su ÔhÈnesu
dasasahassilokadhÈtukampanÈdÊni nimittÈnÊti attho. EtthÈha–tÈni pana
bah|ni nimittÈni, kasmÈ “caturo nimitte”ti vuttaÑ, ayuttaÑ nan|ti?
NÈyuttaÑ, yadipi etÈni bah|ni nimittÈni, cat|su ÔhÈnesu pana pavattattÈ
“caturo nimitte”ti vuttaÑ. NÈddasanti nÈddasiÑ. IdÈni tesaÑ catunnaÑ
nimittÈnaÑ adassane kÈraÓaÑ niddisanto “jhÈnaratisamappito”ti Èha.
JhÈnaratÊti samÈpattisukhassetaÑ adhivacanaÑ. JhÈnaratiyÈ samappitattÈ
sama~gÊbh|tattÈ tÈni nimittÈni nÈddasanti attho.
Atha tasmiÑ kÈle DÊpa~karadasabalo cat|hi khÊÓÈsavasatasahassehi
parivuto anupubbena cÈrikaÑ caramÈno paramarammaÑ RammaÑ nÈma
nagaraÑ patvÈ SudassanamahÈvihÈre paÔivasati. RammanagaravÈsino
“DÊpa~karo kira Dasabalo anuttaraÑ sammÈsambodhiÑ patvÈ
pavattitavaradhammacakko
______________________________________________________________
1. VemÈnasatÈpasÈnaÑ (SÊ, I)
108 KhuddakanikÈya
anupubbena cÈrikaÑ caramÈno RammanagaraÑ patvÈ SudassanamahÈvihÈre

paÔivasatÊ”ti sutvÈ sappi-ÈdÊni bhesajjÈni gahetvÈ bhuttapÈtarÈsÈ
suddhuttarÈsa~gÈ1 pupphadh|pagandhahatthÈ yena Buddho
tenupasa~kamiÑsu, upasa~kamitvÈ SatthÈraÑ vanditvÈ pupphÈdÊhi p|jetvÈ
ekamantaÑ nisÊditvÈ atimadhuraÑ dhammakathaÑ sutvÈ svÈtanÈya
BhagavantaÑ nimantetvÈ uÔÔhÈyÈsanÈ DasabalaÑ padakkhiÓaÑ katvÈ
pakkamiÑsu.
Te punadivase asadisamahÈdÈnaÑ sajjetvÈ maÓÉapaÑ kÈretvÈ
vimalakomalehi nÊluppalehi chÈdetvÈ catujjÈtigandhena paribhaÓÉaÑ
kÈretvÈ lÈjapaÒcamÈni surabhikusumÈni vikiritvÈ maÓÉapassa cat|su koÓesu
sÊtalamadhuravÈripuÓÓÈ cÈÔiyo ÔhapetvÈ kadalipaÓÓehi pidahitvÈ
maÓÉapopari jayasumanakusumasadisaÑ paramaruciradassanaÑ
celavitÈnaÑ bandhitvÈ suvaÓÓamaÓirajatatÈrakÈhi racayitvÈ tattha
gandhadÈmapupphadÈmapattadÈmaratanadÈmÈni olambetvÈ dh|pehi
duddinaÑ katvÈ sakalaÒca taÑ rammaÑ RammanagaraÑ sammaÔÔhaÑ
saphalakadaliyo ca pupphasamala~kate puÓÓaghaÔe ca ÔhapÈpetvÈ
nÈnÈvirÈgÈ dhajapaÔÈkÈyo ca samussÈpetvÈ mahÈvÊthiyÈ ubhosu passesu
sÈÓipÈkÈrehi parikkhipitvÈ DÊpa~karadasabalassa ÈgamanamaggaÑ
ala~karontÈ udakaparibhinnaÔÔhÈnesu paÑsuÑ pakkhipitvÈ cikkhallakampi
pathaviÑ asamaÑ samaÑ katvÈ muttÈsadisÈhi vÈlukÈhi Èkiranti,
lÈjapaÒcamehi ca pupphehi Èkiranti, saphalakadalikamuke ca patiÔÔhÈpenti.
Atha tasmiÑ kÈle SumedhatÈpaso attano assamapadato uggantvÈ
RammanagaravÈsÊnaÑ tesaÑ manussÈnaÑ uparibhÈgena ÈkÈsena gacchanto
te haÔÔhapahaÔÔhe maggaÑ sodhente ca ala~karonte ca disvÈ “kiÑ nu kho
kÈraÓan”ti cintetvÈ sabbesaÑ passantÈnaÒÒeva ÈkÈsato oruyha ekamante
ÔhatvÈ te manusse pucchi “ambho kassatthÈya tumhe imaÑ maggaÑ
sodhethÈ”ti. Tena vuttaÑ–
36. “Paccantadesavisaye, nimantetvÈ TathÈgataÑ.

Tassa ÈgamanaÑ maggaÑ, sodhenti tuÔÔhamÈnasÈ.
37. AhaÑ tena samayena, nikkhamitvÈ sakassamÈ.

Dhunanto vÈkacÊrÈni, gacchÈmi ambare tadÈ.
______________________________________________________________
1. Sa-uttarÈsa~gÈ (SÊ), suttarÈsa~gÈ (I)
38. VedajÈtaÑ janaÑ disvÈ, tuÔÔhahaÔÔhaÑ pamoditaÑ.

OrohitvÈna gaganÈ, manusse pucchi tÈvade.
39. TuÔÔhahaÔÔho pamudito, vedajÈto mahÈjano.

Kassa sodhÊyati maggo, aÒjasaÑ vaÔumÈyanan”ti.
Tattha paccantadesavisayeti Majjhimadesasseva ekapasse
paccantadesasaÒÒite janapade. Tassa ÈgamanaÑ magganti tena ÈgantabbaÑ
magganti attho. AhaÑ tena samayenÈti ahaÑ tasmiÑ samaye, bhummatthe
cetaÑ karaÓavacanaÑ daÔÔhabbaÑ. SakassamÈti attano assamapadato
nikkhamitvÈ. Dhunantoti odhunanto. “Tena samayena” ca, “tadÈ” cÈti
imesaÑ dvinnaÑ padÈnaÑ ekatthattÈ purimassa nikkhamanakiriyÈya
pacchimassa ca gamanakiriyÈya saddhiÑ sambandho veditabbo, itarathÈ
punaruttidosÈ na muccati. TadÈti tasmiÑ samaye.
VedajÈtanti saÒjÈtasomanassaÑ. TuÔÔhahaÔÔhaÑ pamoditanti imÈni tÊÓi
padÈni aÒÒamaÒÒavevacanÈni aÒÒamaÒÒassa atthadÊpanÈni. Atha vÈ sukhena
tuÔÔhaÑ, pÊtiyÈ haÔÔhaÑ, pÈmojjena pamuditaÑ. OrohitvÈnÈti otaritvÈ.
Manusse pucchÊti mÈnuse pucchi. Ayameva vÈ pÈÔho. TÈvadeti tadÈ,
ta~khaÓeyevÈti attho. IdÈni pucchitamatthaÑ dassentena “tuÔÔhahaÔÔho
pamudito”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha ayaÑ mahÈjano tuÔÔhahaÔÔho
pamoditahadayo hutvÈ maggaÑ sodheti, kiÑkÈraÓÈ sodheti, kassatthÈya vÈ
sodhetÊti evaÑ “sodheti” saddaÑ ÈharitvÈ attho daÔÔhabbo, itarathÈ na
yujjati. SodhÊyatÊti suddhabhÈvo karÊyati. Maggo aÒjasaÑ vaÔumÈyananti
maggassevetÈni vevacanÈni.
EvaÑ tena SumedhatÈpasena puÔÔhÈ te manussÈ ÈhaÑsu “bhante
Sumedha kiÑ na jÈnÈtha DÊpa~karo nÈma Buddho anuttaraÑ
sammÈsambodhiÑ patvÈ pavattitavaradhammacakko janapadacÈrikaÑ
caramÈno anukkamena amhÈkaÑ nagaraÑ patvÈ SudassanamahÈvihÈre
paÔivasati, mayaÑ taÑ BhagavantaÑ nimantayitvÈ tasseva Buddhassa
Bhagavato ÈgamanamaggaÑ sodhemÈ”ti. Tato taÑ sutvÈ SumedhapaÓÉito
cintesi “Buddhoti kho panesa ghosopi dullabho, pageva BuddhuppÈdo, tena
hi mayÈpi imehi manussehi saddhiÑ Dasabalassa ÈgamanamaggaÑ
sodhetuÑ vaÔÔatÊ”ti. So te
110 KhuddakanikÈya
manusse Èha “sace bho tumhe imaÑ maggaÑ Buddhassa sodhetha,

mayhampi ekaÑ okÈsaÑ detha, ahampi tumhehi saddhiÑ Buddhassa
maggaÑ sodhessÈmÊ”ti. Tato te “sÈdh|”ti sampaÔicchitvÈ “ayaÑ
SumedhapaÓÉito mahiddhiko mahÈnubhovo”ti jÈnamÈnÈ dubbisodhanaÑ
udakasambhinnaÑ ativiya visamaÑ ekaÑ okÈsaÑ sallakkhetvÈ “imaÑ
okÈsaÑ tumhe sodhetha ala~karotha cÈ”ti adaÑsu. Tato SumedhapaÓÉito
BuddhÈrammaÓaÑ pÊtiÑ uppÈdetvÈ cintesi “ahaÑ pana imaÑ okÈsaÑ
iddhiyÈ paramadassanÊyaÑ kÈtuÑ pahomi, evaÑ kate pana maÑ na
paritosessati. Ajja pana mayÈ kÈyaveyyÈvaccaÑ kÈtuÑ vaÔÔatÊ”ti paÑsuÑ
ÈharitvÈ taÑ padesaÑ p|reti.
Tassa pana tasmiÑ padese asodhite vippakateyeva RammanagaravÈsino
manussÈ Bhagavato kÈlamÈrocesuÑ “niÔÔhitaÑ bhante bhattan”ti. EvaÑ tehi
kÈle Èrocite Dasabalo jayasumanakusumasadisavaÓÓaÑ dupaÔÔacÊvaraÑ
timaÓÉalaÑ paÔicchÈdetvÈ nivÈsetvÈ tassupari suvaÓÓapÈma~gena
jayasumanakusumakalÈpaÑ parikkhipanto viya vijjulatÈsassirikaÑ
kÈyabandhanaÑ bandhitvÈ kanakagirisikharamatthake lÈkhÈrasaÑ
parisiÒcanto viya suvaÓÓacetiyaÑ pavÈÄajÈlena parikkhipanto viya ca
suvaÓÓagghikaÑ rattakambalena paÔimuÒcanto viya ca
saradasamayarajanikaraÑ rattavalÈhakena paÔicchÈdento viya ca lÈkhÈrasena
tintakiÑsukakusumasadisavaÓÓaÑ rattavarapaÑsuk|lacÊvaraÑ pÈrupitvÈ
gandhakuÔidvÈrato kaÒcanaguhato sÊho viya nikkhamitvÈ
gandhakuÔipamukhe aÔÔhÈsi. Atha sabbe bhikkh| attano attano
pattacÊvaramÈdÈya BhagavantaÑ parivÈrayiÑsu. Te pana parivÈretvÈ ÔhitÈ
bhikkh| evar|pÈ ahesuÑ–
“AppicchÈ pana santuÔÔhÈ, vattÈro vacanakkhamÈ.
PavivittÈ asaÑsaÔÔhÈ, vinÊtÈ pÈpagarahino.
Sabbepi sÊlasampannÈ, samÈdhijjhÈnakovidÈ.
PaÒÒÈvimuttisampannÈ, tipaÒcacaraÓÈyutÈ.
KhÊÓÈsavÈ vasippattÈ, iddhimanto yasassino.
SantindriyÈ damappattÈ, suddhÈ khÊÓapunabbhavÈ”ti.
Iti BhagavÈ sayaÑ vÊtarÈgo vÊtarÈgehi vÊtadoso vÊtadosehi vÊtamoho

vÊtamohehi parivuto ativiya virocittha. Atha SatthÈ mahÈnubhÈvÈnaÑ
khÊÓÈsavÈnaÑ chaÄabhiÒÒÈnaÑ cat|hi satasahassehi parivuto
marugaÓa1parivuto dasasatanayano viya brahmagaÓaparivuto
hÈritamahÈbrahmÈ viya ca aparimitasamayasamupacitakusalabalajanitÈya
anopamÈya BuddhalÊÄÈya tÈrÈgaÓaparivuto saradasamayarajanikaro viya ca
gaganatalaÑ taÑ maggaÑ ala~katapaÔiyattaÑ paÔipajji.
SuvaÓÓavaÓÓÈya pabhÈya dhÊro,
SuvaÓÓavaÓÓe kira maggarukkhe.
SuvaÓÓavaÓÓe kusume karonto,
SuvaÓÓavaÓÓo paÔipajji maggaÑ.
SumedhatÈpasopi tena ala~katapaÔiyattena maggena Ègacchantassa
DÊpa~karassa Bhagavato dvattiÑsamahÈpurisalakkhaÓapaÔimaÓÉitaÑ asÊtiyÈ
anubyaÒjanehi anuraÒjitaÑ byÈmappabhÈya parikkhepaÑ sassirikaÑ
indanÊlamaÓisadisaÑ ÈkÈse nÈnappakÈrÈ vijjulatÈ viya
chabbaÓÓabuddharasmiyo vissajjentaÑ r|pasobhaggappattaÑ attabhÈvaÑ
akkhÊni ummÊletvÈ oloketvÈ “ajja mayÈ Dasabalassa jÊvitapariccÈgaÑ kÈtuÑ
vaÔÔatÊ”ti “mÈ BhagavÈ kalale akkami, maÓimayaphalakasetuÑ akkamanto
viya saddhiÑ cat|hi khÊÓÈsavasatasahassehi mama piÔÔhiÑ akkamanto
gacchatu, taÑ me bhavissati dÊgharattaÑ hitÈya sukhÈyÈ”ti kese mocetvÈ
ajinajaÔÈvÈkacÊrÈni kÈÄavaÓÓe kalale pattharitvÈ tattheva kalalapiÔÔhe nipajji.
Tena vuttaÑ–
40. “Te me puÔÔhÈ viyÈkaÑsu, ‘Buddho loke anuttaro.

DÊpa~karo nÈma Jino, uppajji LokanÈyako.
Tassa sodhÊyati maggo, aÒjasaÑ vaÔumÈyanaÑ’.
41. Buddhoti vacanaÑ2 sutvÈna, pÊti uppajji tÈvade.

Buddho Buddhoti kathayanto, somanassaÑ pavedayiÑ.
______________________________________________________________
1. AmaragaÓa... (SÊ, Ka) 2. Mama (SÊ, I, Ka)
112 KhuddakanikÈya
42. Tattha ÔhatvÈ vicintesiÑ, tuÔÔho saÑviggamÈnaso.

‘Idha bÊjÈni ropissaÑ, khaÓo ve mÈ upaccagÈ’.
43. Yadi Buddhassa sodhetha, ekokÈsaÑ dadÈtha me.

Ahampi sodhayissÈmi, aÒjasaÑ vaÔumÈyanaÑ.
44. AdaÑsu te mamokÈsaÑ, sodhetuÑ aÒjasaÑ tadÈ.

Buddho Buddhoti cintento, maggaÑ sodhemahaÑ tadÈ.
45. AniÔÔhite mamokÈse, DÊpa~karo MahÈmuni.

Cat|hi satasahassehi, chaÄabhiÒÒehi tÈdihi.
KhÊÓÈsavehi vimalehi, paÔipajji aÒjasaÑ Jino.
46. PaccuggamanÈ vattanti, vajjanti bheriyo bah|.

ŒmoditÈ naramar|, sÈdhukÈraÑ pavattayuÑ.
47. DevÈ manusse passanti, manussÈpi ca devatÈ.

Ubhopi te paÒjalikÈ, anuyanti TathÈgataÑ.
48. DevÈ dibbehi turiyehi, manussÈ mÈnusehi ca.

Ubhopi te vajjayantÈ, anuyanti TathÈgataÑ.

DisodisaÑ okiranti, ÈkÈsanabhagatÈ mar|.
50. DibbaÑ candanacuÓÓaÒca, varagandhaÒca kevalaÑ.

DisodisaÑ okiranti, ÈkÈsanabhagatÈ mar|.
51. CampakaÑ saralaÑ nÊpaÑ, nÈgapunnÈgaketakaÑ.

DisodisaÑ ukkhipanti, bh|mitalagatÈ narÈ.
52. Kese muÒcitvÈhaÑ tattha, vÈkacÊraÒca cammakaÑ.

Kalale pattharitvÈna, avakujjo nipajja’haÑ.
53. AkkamitvÈna maÑ Buddho, saha sissehi gacchatu.

MÈ naÑ kalale akkamittha1, hitÈya me bhavissatÊ”ti.
______________________________________________________________
1. Akkamittho (Ka)
Tattha viyÈkaÑs|ti byÈkariÑsu. “DÊpa~karo nÈma Jino, tassa sodhÊyati

patho”tipi pÈÔho. SomanassaÑ pavedayinti somanassamanubhavinti attho.
Tattha ÔhatvÈti yasmiÑ padese ÈkÈsato otari, tattheva ÔhatvÈ.
SaÑviggamÈnasoti pÊtivimhitamÈnaso. IdhÈti imasmiÑ DÊpa~kare
puÒÒakkhette. BÊjÈnÊti kusalabÊjÈni. Ropissanti ropissÈmi. KhaÓoti
aÔÔhakkhaÓavirahito navamo khaÓasannipÈto. Atidullabho so mayÈ
paÔiladdho. Veti nipÈtamattaÑ. MÈ upaccagÈti so mÈ accagamÈ, mÈ
atikkamÊti attho. DadÈthÈti detha. Teti ye me puÔÔhÈ manussÈ, teti attho.
SodhemahaÑ tadÈti sodhemi ahaÑ tadÈ. AniÔÔhiteti apariyosite1 vippakate.
KhÊÓÈsavehÊti ettha cattÈro ÈsavÈ kÈmÈsavo bhavÈsavo diÔÔhÈsavo
avijjÈsavoti2 ime cattÈro ÈsavÈ yesaÑ khÊÓÈ pahÊnÈ samucchinnÈ
paÔippassaddhÈ abhabbuppattikÈ ÒÈÓagginÈ daÉÉhÈ, te khÊÓÈsavÈ, tehi
khÊÓÈsavehi. KhÊÓÈsavattÈyeva vimalehi.
DevÈ manusse passantÊti ettha devÈnaÑ manussadassane vattabbaÑ
natthi, pakatidassanavasena pana yathÈ manussÈ idha ÔhatvÈ passanti, evaÑ
devÈpi manusse passantÊti attho. DevatÈti deve. UbhopÊti ubho
devamanussÈ. PaÒjalikÈti katapaÒjalikÈ, ubhopi hatthe sirasi patiÔÔhÈpetvÈti
attho. Anuyanti TathÈgatanti TathÈgatassa pacchato yanti, anuyoge sati
sÈmi-atthe upayogavacanaÑ hotÊti lakkhaÓaÑ. Tena vuttaÑ “anuyanti
TathÈgatan”ti. VajjayantÈti vÈdentÈ.
MandÈravanti mandÈravapupphaÑ. Diso disanti disato disato.
OkirantÊti avakiranti. ŒkÈsanabhagatÈti ÈkÈsasa~khÈte nabhasi gatÈ. Atha vÈ
ÈkÈsaÑ gatÈ saggagatÈva. “Nabho”ti hi saggo vuccati. Mar|ti amarÈ.
Saralanti saralatarukusumaÑ. NÊpanti kadambapupphaÑ.
NÈgapunnÈgaketakanti nÈgapunnÈgaketakapupphÈni ca. Bh|mitalagatÈti
bh|migatÈ.
Kese muÒcitvÈhanti ahaÑ kese baddhÈ kalÈpakuÔilajaÔÈ muÒcitvÈ,
vippakiritvÈti attho. TatthÈti mayhaÑ dinne okÈse. Cammakanti
cammakkhaÓÉaÑ. Kalaleti cikkhallakaddame. Avakujjoti adhomukho hutvÈ.
Nipajjahanti
______________________________________________________________
1. Aparisodhite (SÊ) 2. Khu 8. 147 piÔÔhe.
114 KhuddakanikÈya
nipajjiÑ ahaÑ. MÈ nanti ettha mÈti paÔisedhatthe nipÈto. Nanti

padap|raÓatthe nipÈto, Buddho kalale mÈ akkamitthÈti attho. HitÈya me
bhavissatÊti taÑ kalale anakkamanaÑ dÊgharattaÑ mama hitatthÈya
bhavissatÊti. “SukhÈya me bhavissatÊ”tipi pÈÔho.
Tato SumedhapaÓÉito kalalapiÔÔhe nipanno evaÑ cintesi “sacÈhaÑ
iccheyyaÑ sabbakilese jhÈpetvÈ saÑghanavako hutvÈ RammanagaraÑ
paviseyyaÑ, aÒÒÈtakavesena pana me kilese jhÈpetvÈ nibbÈnappattiyÈ
kiccaÑ natthi, yann|nÈhaÑ DÊpa~karadasabalo viya paramÈbhisambodhiÑ
patvÈ dhammanÈvaÑ ÈropetvÈ mahÈjanaÑ saÑsÈrasÈgarÈ uttÈretvÈ pacchÈ
parinibbÈyeyyaÑ, idaÑ me patir|pan”ti. Tato aÔÔha dhamme samodhÈnetvÈ
BuddhabhÈvÈya abhinÊhÈraÑ katvÈ nipajji. Tena vuttaÑ–
54. “PathaviyaÑ nipannassa, evaÑ me Èsi cetaso.

IcchamÈno ahaÑ ajja, kilese jhÈpaye mama.
55. KiÑ me aÒÒÈtavesena, dhammaÑ sacchikatenidha.

SabbaÒÒutaÑ pÈpuÓitvÈ, Buddho hessaÑ sadevake.
56. KiÑ me ekena tiÓÓena, purisena thÈmadassinÈ.

SabbaÒÒutaÑ pÈpuÓitvÈ, santÈressaÑ sadevakaÑ.
57. IminÈ me adhikÈrena, katena purisuttame.

SabbaÒÒutaÑ pÈpuÓitvÈ, tÈremi janataÑ bahuÑ.
58. SaÑsÈrasotaÑ chinditvÈ, viddhaÑsetvÈ tayo bhave.

DhammanÈvaÑ samÈruyha, santÈressaÑ sadevakan”ti.
Tattha pathaviyaÑ nipannassÈti puthaviyÈ nipannassa. Ayameva vÈ
pÈÔho. Cetasoti cetaso parivitakko ahosÊti attho. “EvaÑ me Èsi cetanÈ”tipi
pÈÔho. IcchamÈnoti Èka~khamÈno. Kileseti kilissanti upatÈpentÊti kilesÈ,
rÈgÈdayo dasa. JhÈpayeti jhÈpeyyaÑ, mama kilese jhÈpaye ahanti attho.
Kinti paÔikkhepavacanaÑ. AÒÒÈtavesenÈti apÈkaÔavesena, aviÒÒÈtena
paÔicchannena. Idha pana bhikkh| viya ÈsavakkhayaÑ katvÈ kiÑ,
Buddhakare
dhamme p|retvÈ paÔisandhijÈtibodhidhammacakkappavattanesu

mahÈpathavikampanaÑ katvÈ Buddho bodhetÈ, tiÓÓo tÈretÈ, mutto mocetÈ
bhaveyyanti adhippÈyo. Sadevaketi sadevake loke.
ThÈmadassinÈti attano thÈmabalaÑ passamÈnena. SantÈressanti
santÈressÈmi. Sadevakanti sadevakaÑ sattanikÈyaÑ, sadevakaÑ lokaÑ vÈ.
AdhikÈrenÈti adhivisiÔÔhena kÈrena, Buddhassa mama jÊvitaÑ pariccajitvÈ
kalalapiÔÔhe sayanenÈdhikÈrenÈti attho.
SaÑsÈrasotanti kammakilesavasena
yonigativiÒÒÈÓaÔÔhitinavasattÈvÈsesu ito cito ca saÑsaraÓaÑ saÑsÈro.
YathÈha–
“KhandhÈnaÒca paÔipÈÔi, dhÈtu-ÈyatanÈna ca.
AbbocchinnaÑ vattamÈnÈ, saÑsÈroti pavuccatÊ”ti1.
SaÑsÈro ca so sotaÒceti saÑsÈrasotaÑ, taÑ saÑsÈrasotaÑ2. Atha vÈ
saÑsÈrassa sotaÑ saÑsÈrasotaÑ, saÑsÈrakÈraÓaÑ taÓhÈsotaÑ chinditvÈti
attho. Tayo bhaveti kÈmar|pÈr|pabhave. TibhavanibbattakakammakilesÈ
tayo bhavÈti adhippetÈ. DhammanÈvanti ariyaÑ aÔÔha~gikaÑ maggaÑ. So hi
caturoghuttaraÓaÔÔhena “dhammanÈvÈ”ti vuccati. SamÈruyhÈti Èruyha.
SantÈressanti santÈressÈmi. YasmÈ pana BuddhattaÑ patthentassa–
59. ManussattaÑ li~gasampatti, hetu SatthÈradassanaÑ.

PabbajjÈ guÓasampatti, adhikÈro ca chandatÈ.
AÔÔhadhammasamodhÈnÈ, abhinÊhÈro samijjhati.
Tattha manussattanti manussattabhÈveyeva ÔhatvÈ BuddhattaÑ
patthentassa patthanÈ samijjhati, na nÈgajÈti-ÈdÊsu ÔhitÈnaÑ. KasmÈti ce?
AhetukabhÈvato.
Li~gasampattÊti manussattabhÈve vattamÈnassÈpi purisali~ge Ôhitasseva
patthanÈ samijjhati, na itthiyÈ vÈ paÓÉakanapuÑsaka-ubhatobyaÒjanakÈnaÑ
vÈ
______________________________________________________________
1. Visuddhi 2. 176; DÊ-®Ôha 2. 86; SaÑ-®Ôha 2. 89; AÑ-®Ôha 2. 386; Abhi-®Ôha 1. 11;
Abhi-®Ôha 2. 142; SuttanipÈta-®Ôha 2. 151; UdÈna-®Ôha 245; Itivuttaka-®Ôha 55, 190;
TheragÈthÈ-®Ôha 1. 191, 257; PaÔisaÑ-®Ôha 2. 18; C|Äaniddesa-®Ôha 5 piÔÔhÈdÊsu.
2. TaÑ chinditvÈ (Ka)
116 KhuddakanikÈya
samijjhati. KasmÈti ce? LakkhaÓapÈrip|riyÈ abhÈvato. VuttaÒhetaÑ

“aÔÔhÈnametaÑ bhikkhave anavakÈso, yaÑ itthÊ ArahaÑ assa
SammÈsambuddho”ti1 vitthÈro. TasmÈ itthili~ge Ôhitassa manussajÈtikassÈpi
patthanÈ na samijjhati.
Het|ti purisassÈpi tasmiÑ attabhÈve arahattappattiyÈ
hetusampannasseva patthanÈ samijjhati, no itarassa.
SatthÈradassananti sace jÊvamÈnakabuddhasseva santike pattheti
patthanÈ samijjhati. Parinibbute Bhagavati cetiyassa santike vÈ
Bodhirukkham|le vÈ paÔimÈya vÈ PaccekabuddhabuddhasÈvakÈnaÑ vÈ
santike patthanÈ na samijjhati. KasmÈ? BhabbÈbhabbake ÒatvÈ
kammavipÈkaparicchedakaÒÈÓena paricchinditvÈ byÈkÈtuÑ asamatthattÈ.
TasmÈ Buddhassa santikeyeva patthanÈ samijjhati.
PabbajjÈti Buddhassa Bhagavato santike patthentassÈpi
kammakiriyavÈdÊsu tÈpasesu vÈ bhikkh|su vÈ pabbajitasseva patthanÈ
samijjhati, no gihili~ge Ôhitassa. KasmÈ? PabbajitÈyeva hi bodhisattÈ
sambodhiÑ adhigacchanti, na gahaÔÔhÈ. TasmÈ Èdimhi paÓidhÈnakÈlepi
pabbajiteneva bhavitabbaÑ.
GuÓasampattÊti pabbajitassÈpi aÔÔhasamÈpattilÈbhino paÒcÈbhiÒÒasseva
samijjhati, na pana imÈya guÓasampattiyÈ virahitassa. KasmÈ? NigguÓassa
tadabhÈvato.
AdhikÈroti guÓasampannenÈpi yena attano jÊvitaÑ BuddhÈnaÑ
pariccattaÑ hoti, tassa iminÈ adhikÈrena sampannasseva samijjhati, na
itarassa.
ChandatÈti abhinÊhÈrasampannassÈpi yassa BuddhakÈrakadhammÈnaÑ
atthÈya mahanto chando vÈyÈmo ca ussÈho ca pariyeÔÔhi ca, tasseva
samijjhati, na itarassa. TatridaÑ chandamahantatÈya opammaÑ–sace hi
evamassa “yo pana sakalacakkavÈÄagabbhaÑ ekodakÊbh|taÑ attano
bÈhubalena uttaritvÈ pÈraÑ gantuÑ samattho, so BuddhattaÑ pÈpuÓÈti. Yo
panimaÑ attano dukkaraÑ na maÒÒati ‘ahaÑ imaÑ uttaritvÈ pÈraÑ
gamissÈmÊ’ti” evaÑ mahatÈ chandena ussÈhena samannÈgato hoti, tassa
patthanÈ samijjhati, na itarassa2.
______________________________________________________________
1. Ma 3. 110; AÑ 1. 30; Abhi 2. 349 piÔÔhesu.
2. SuttanipÈta-®Ôha 1. 43; ApadÈna-®Ôha 1. 18-19; CariyÈpiÔaka-®Ôha 273 piÔÔhÈdÊsupi
passitabbaÑ.
SumedhapaÓÉito pana ime aÔÔha dhamme samodhÈnetvÈva

BuddhabhÈvÈya abhinÊhÈraÑ katvÈ nipajji. DÊpa~karopi BhagavÈ ÈgantvÈ
SumedhapaÓÉitassa sÊsabhÈge ÔhatvÈ kalalapiÔÔhe nipannaÑ
SumedhatÈpasaÑ disvÈ “ayaÑ tÈpaso BuddhattÈya abhinÊhÈraÑ katvÈ
nipanno, ijjhissati nu kho etassa patthanÈ, udÈhu no”ti anÈgataÑsaÒÈÓaÑ
pesetvÈ upadhÈrento “ito kappasatasahassÈdhikÈni cattÈri asa~khyeyyÈni
atikkamitvÈ Gotamo nÈma Buddho bhavissatÊ”ti ÒatvÈ Ôhitakova
parisamajjhe byÈkÈsi “passatha no tumhe bhikkhave imaÑ uggatapaÑ
tÈpasaÑ kalalapiÔÔhe nipannan”ti. EvaÑ bhanteti. AyaÑ BuddhattÈya
abhinÊhÈraÑ katvÈ nipanno, samijjhissati imassa tÈpasassa patthanÈ, ayaÑ hi
ito kappasatasahassÈdhikÈnaÑ catunnaÑ asa~khyeyyÈnaÑ matthake Gotamo
nÈma Buddho loke bhavissati. TasmiÑ panassa attabhÈve Kapilavatthu
nÈma nagaraÑ nivÈso bhavissati, MahÈmÈyÈ nÈma devÊ mÈtÈ, Suddhodano
nÈma rÈjÈ pitÈ, Upatisso ca Kolito ca dve aggasÈvakÈ, Œnando nÈma
upaÔÔhÈko, KhemÈ ca UppalavaÓÓÈ ca dve aggasÈvikÈ bhavissanti. AyaÑ
paripakkaÒÈÓo hutvÈ mahÈbhinikkhamanaÑ nikkhamitvÈ mahÈpadhÈnaÑ
padahitvÈ nigrodham|le SujÈtÈya nÈma kumÈriyÈ dinnaÑ pÈyÈsaÑ
paÔiggahetvÈ NeraÒjarÈya tÊre paribhuÒjitvÈ BodhimaÓÉaÑ Èruyha
assattharukkham|le abhisambujjhissatÊti. Tena vuttaÑ–
60. “DÊpa~karo Lokavid|, ÈhutÊnaÑ paÔiggaho.

UssÊsake maÑ ÔhatvÈna, idaÑ vacanamabravi.
61. Passatha imaÑ tÈpasaÑ, jaÔilaÑ uggatÈpanaÑ.

Aparimeyyito kappe, Buddho loke bhavissati.
62. Ah| KapilavhayÈ rammÈ, nikkhamitvÈ TathÈgato.

PadhÈnaÑ padahitvÈna, katvÈ dukkarakÈrikaÑ.
63. AjapÈlarukkham|lasmiÑ, nisÊditvÈ TathÈgato.

Tattha pÈyÈsaÑ paggayha, NeraÒjaramupehiti.
64. NeraÒjarÈya tÊramhi, pÈyÈsaÑ ada1 so Jino.

PaÔiyattavaramaggena, bodhim|lamupehiti.
______________________________________________________________
1. ŒdÈya (SÊ)
118 KhuddakanikÈya
65. Tato padakkhiÓaÑ katvÈ, BodhimaÓÉaÑ anuttaro.

Assattharukkham|lamhi, bujjhissati mahÈyaso.
66. Imassa janikÈ mÈtÈ, MÈyÈ nÈma bhavissati.

PitÈ Suddhodano nÈma, ayaÑ hessati Gotamo.
67. AnÈsavÈ vÊtarÈgÈ, santacittÈ samÈhitÈ.

Kolito Upatisso ca, aggÈ hessanti sÈvakÈ.
Œnando nÈmupaÔÔhÈko, upaÔÔhissatimaÑ JinaÑ.
68. KhemÈ UppalavaÓÓÈ ca, aggÈ hessanti sÈvikÈ.

AnÈsavÈ vÊtarÈgÈ, santacittÈ samÈhitÈ.
69. Bodhi tassa Bhagavato, assatthoti pavuccati.

Citto ca HatthÈÄavako, aggÈ hessantupaÔÔhakÈ.
UttarÈ NandamÈtÈ ca, aggÈ hessantupaÔÔhikÈ”ti.
Tattha Lokavid|ti sabbathÈ viditalokattÈ pana Lokavid|. BhagavÈ hi
sabhÈvato samudayato nirodhato nirodh|pÈyatoti sabbathÈti lokaÑ avedi
aÒÒÈsi paÔivijjhi. TasmÈ Lokavid|ti vuccati. YathÈha–
“TasmÈ have Lokavid| Sumedho,
Lokantag| v|sitabrahmacariyo.
Lokassa antaÑ samitÈvi ÒatvÈ,
NÈsÊsatÊ lokamimaÑ paraÒcÈ”ti1.
Apica tayo lokÈ sa~khÈraloko sattaloko okÈsalokoti. Tattha
sa~khÈraloko nÈma paÔiccasamuppannÈ pathavi-Èdayo dhammÈ. Sattaloko
nÈma saÒÒino asaÒÒino nevasaÒÒinÈsaÒÒino ca sattÈ. OkÈsaloko nÈma
sattÈnaÑ nivÈsaÔÔhÈnaÑ. Ime pana tayopi lokÈ BhagavatÈ yathÈsabhÈvato
viditÈ, tasmÈ Lokavid|ti vuccati. ŒhutÊnaÑ paÔiggahoti dÈnÈnaÑ
paÔiggahetuÑ arahattÈ dakkhiÓeyyattÈ ÈhutÊnaÑ paÔiggaho. UssÊsake maÑ
ÔhatvÈnÈti
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 61; AÑ 1. 358 piÔÔhesu.
mama sÊsasamÊpe ÔhatvÈ. IdaÑ idÈni vattabbaÑ vacanaÑ abravÊti attho.

JaÔilanti jaÔÈ assa santÊti jaÔilo, taÑ jaÔilaÑ. UggatÈpananti uggatÈpasaÑ.
Ah|ti ahani, athÈti attho. Ayameva vÈ pÈÔho. KapilavhayÈti Kapila-avhayÈ
abhidhÈnÈ. RammÈti ramaÓÊyato. PadhÈnanti vÊriyaÑ. EhitÊti essati
gamissati. SesagÈthÈsu uttÈnamevÈti.
Tato SumedhapaÓÉito “mayhaÑ kira patthanÈ samijjhissatÊ”ti
saÒjÈtasomanasso ahosi. MahÈjano DÊpa~karadasabalassa vacanaÑ sutvÈ
“SumedhatÈpaso kira BuddhabÊja~kuro”ti haÔÔhatuÔÔho ahosi. EvaÒcassa
ahosi “yathÈ nÈma puriso nadiÑ taranto ujukena titthena tarituÑ asakkonto
heÔÔhÈtitthena uttarati, evameva mayaÑ DÊpa~karadasabalassa sÈsane
maggaphalaÑ alabhamÈnÈ anÈgate yadÈ tvaÑ Buddho bhavissasi, tadÈ tava
sammukhÈ maggaphalaÑ sacchikÈtuÑ samatthÈ bhaveyyÈmÈ”ti patthanaÑ
akaÑsu. DÊpa~karadasabalo bodhisattaÑ mahÈsattaÑ pasaÑsitvÈ aÔÔhahi
pupphamuÔÔhÊhi p|jetvÈ padakkhiÓaÑ katvÈ pakkÈmi. Tepi catusatasahassÈ
khÊÓÈsavÈ bodhisattaÑ pupphehi ca gandhehi ca p|jetvÈ padakkhiÓaÑ katvÈ
pakkamiÑsu. DevamanussÈ pana tatheva p|jetvÈ vanditvÈ pakkamiÑsu.
Atha sabbalokamatidÊpa~karo DÊpa~karo BhagavÈ cat|hi
khÊÓÈsavasatasahassehi parivuto RammanagaravÈsÊhi p|jiyamÈno devatÈhi
abhivandiyamÈno1 saÒjhÈppabhÈnuraÒjitavarakanakagirisikharo viya
ja~gamamÈno anekesu pÈÔihÈriyesu vattamÈnesu tena ala~katapaÔiyattena
maggena gantvÈ nÈnÈsurabhikusumagandhavÈsitaÑ cuÓÓasammodagandhaÑ
samussitadhajapaÔÈkaÑ gandhÈnubaddha2hadayehi bhamaragaÓehi
gumbagumbÈyamÈnaÑ3 dh|pandhakÈraÑ amarapurasadisasobhaÑ
abhirammaÑ RammanagaraÑ pavisitvÈ paÒÒatte mahÈrahe BuddhÈsane
Yugandharamatthake saradasamayarucirakararajanikaro
timiranikaranidhanakaro kamalavanavikasanakaro divasakaro viya
dasabaladivasakaro nisÊdi. BhikkhusaÑghopi paÔipÈÔiyÈ attano attano
pattÈsane nisÊdi. RammanagaravÈsino pana upÈsakÈ saddhÈdiguÓasampannÈ
nÈnÈvidhakhajjÈdÊhi samala~kataÑ vaÓÓagandharasasampannaÑ asadisaÑ
sukhanidÈnaÑ dÈnaÑ Buddhappamukhassa bhikkhusaÑghassa adaÑsu.
______________________________________________________________
1. AbhinandiyamÈno (SÊ, I) 2. GandhÈvabaddha (Ka)
3. GumugumÈyamÈnaÑ (SÊ, I)
120 KhuddakanikÈya
Atha kho bodhisatto Dasabalassa byÈkaraÓaÑ sutvÈ BuddhabhÈvaÑ

karatalagatamiva maÒÒamÈno pamuditahadayo sabbesu paÔikkantesu sayanÈ
vuÔÔhÈya “pÈramiyo vicinissÈmÊ”ti puppharÈsimatthake palla~kaÑ ÈbhujitvÈ
nisÊdi. EvaÑ nisinne mahÈsatte sakaladasasahassacakkavÈÄadevatÈ
sÈdhukÈraÑ datvÈ “ayya SumedhatÈpasa porÈÓakabodhisattÈnaÑ palla~kaÑ
ÈbhujitvÈ ‘pÈramiyo vicinissÈmÊ’ti nisinnakÈle yÈni pubbanimittÈni nÈma
paÒÒÈyanti, tÈni sabbÈnipi ajja pÈtubh|tÈni, nissaÑsayena tvaÑ Buddho
bhavissasi, mayametaÑ jÈnÈma ‘yassetÈni nimittÈni paÒÒÈyanti, so
ekanteneva Buddho bhavissati’, tasmÈ tvaÑ attano vÊriyaÑ daÄhaÑ katvÈ
paggaÓhÈ”ti bodhisattaÑ nÈnappakÈrÈhi thutÊhi abhitthaviÑsu. Tena
vuttaÑ–
70. “IdaÑ sutvÈna vacanaÑ, asamassa Mahesino.

ŒmoditÈ naramar|, BuddhabÊjaÑ kira1 ayaÑ.
71. UkkuÔÔhisaddÈ vattanti, apphoÔenti hasanti ca.

KataÒjalÊ namassanti, dasasahassÊ sadevakÈ.
72. Yadimassa LokanÈthassa, virajjhissÈma sÈsanaÑ.

AnÈgatamhi addhÈne, hessÈma sammukhÈ imaÑ.
73. YathÈ manussÈ nadiÑ tarantÈ, paÔititthaÑ virajjhiya.

HeÔÔhÈtitthe gahetvÈna, uttaranti mahÈnadiÑ.
74. Evameva mayaÑ sabbe, yadi muÒcÈmimaÑ JinaÑ.

75. DÊpa~karo Lokavid|, ÈhutÊnaÑ paÔiggaho.

Mama kammaÑ pakittetvÈ, dakkhiÓaÑ pÈdamuddhari.
76. Ye tatthÈsuÑ JinaputtÈ, padakkhiÓamakaÑsu maÑ.

DevÈ manussÈ asurÈ ca, abhivÈdetvÈna pakkamuÑ.
77. DassanaÑ me atikkante, sasaÑghe LokanÈyake.

SayanÈ vuÔÔhahitvÈna, palla~kaÑ ÈbhujiÑ tadÈ.
______________________________________________________________
1. BuddhabÊja~kuro (SÊ, I)
78. Sukhena sukhito homi, pÈmojjena pamodito.

PÊtiyÈ ca abhissanno, palla~kaÑ ÈbhujiÑ tadÈ.
79. Palla~kena nisÊditvÈ, evaÑ cintesahaÑ tadÈ.

VasÊbh|to ahaÑ jhÈne, abhiÒÒÈsu pÈramiÑ gato.
80. Sahassiyamhi lokamhi, isayo natthi me samÈ.

Asamo iddhidhammesu, alabhiÑ ÊdisaÑ sukhaÑ.
81. Palla~kÈbhujane mayhaÑ, dasasahassÈdhivÈsino.

MahÈnÈdaÑ pavattesuÑ, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
82. YÈ pubbe bodhisattÈnaÑ, palla~kavaramÈbhuje.

NimittÈni padissanti, tÈni ajja padissare.
83. SÊtaÑ byapagataÑ hoti, uÓhaÒca upasammati.

TÈni ajja padissanti, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
84. DasasahassÊ lokadhÈt|, nissaddÈ honti nirÈkulÈ.

85. MahÈvÈtÈ na vÈyanti, na sandanti savantiyo.

86. ThalajÈ dakajÈ pupphÈ, sabbe pupphanti tÈvade.

Tepajja pupphitÈ sabbe, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
87. LatÈ vÈ yadi vÈ rukkhÈ, phalabhÈrÈ honti tÈvade.

Tepajja phalitÈ sabbe, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
88. ŒkÈsaÔÔhÈ ca bh|maÔÔhÈ, ratanÈ jotanti tÈvade.

Tepajja ratanÈ jotanti, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
89. MÈnussakÈ ca dibbÈ ca, turiyÈ vajjanti tÈvade.

Tepajjubho abhiravanti, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
90. VicittapupphÈ gaganÈ, abhivassanti tÈvade.

Tepi ajja pavassanti, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
122 KhuddakanikÈya
91. MahÈsumuddo Èbhujati, dasasahassÊ pakampati.

Tepajjubho abhiravanti, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
92. Nirayepi dasasahasse, aggÊ nibbanti tÈvade.

Tepajja nibbutÈ aggÊ, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
93. Vimalo hoti s|riyo, sabbÈ dissanti tÈrakÈ.

Tepi ajja padissanti, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
94. AnovaÔÔhena udakaÑ, mahiyÈ ubbhijji tÈvade.

Tampajjubbhijjate mahiyÈ, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
95. TÈrÈgaÓÈ virocanti, nakkhattÈ gaganamaÓÉale.

VisÈkhÈ candimÈyuttÈ, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
96. BilÈsayÈ darÊsayÈ, nikkhamanti sakÈsayÈ.

Tepajja ÈsayÈ chuddhÈ, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
97. Na honti aratÊ sattÈnaÑ, santuÔÔhÈ honti tÈvade.

Tepajja sabbe santuÔÔhÈ, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
98. RogÈ tadupasammanti, jighacchÈ ca vinassati.

99. RÈgo tadÈ tanu hoti, doso moho vinassati.

Tepajja vigatÈ1 sabbe, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
100. BhayaÑ tadÈ na bhavati, ajjapetaÑ padissati.

Tena li~gena jÈnÈma, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
101. RajonuddhaÑsatÊ uddhaÑ, ajjapetaÑ padissati.

Tena li~gena jÈnÈma, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
102. AniÔÔhagandho pakkamati, dibbagandho pavÈyati.

Sopajja vÈyatÊ gandho, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
______________________________________________________________
1. VihatÈ (Ka)
103. Sabbe devÈ padissanti, ÔhapayitvÈ ar|pino.

Tepajja sabbe dissanti, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
104. YÈvatÈ nirayÈ nÈma, sabbe dissanti tÈvade.

Tepajja sabbe dissanti, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
105. KuÔÔÈ1 kavÈÔÈ selÈ ca, na hontÈvaraÓÈ tadÈ.

ŒkÈsabh|tÈ tepajja, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
106. CutÊ ca upapattÊ ca, khaÓe tasmiÑ na vijjati.

TÈnipajja padissanti, dhuvaÑ Buddho bhavissasi.
107. DaÄhaÑ paggaÓha vÊriyaÑ, mÈ nivatta abhikkama.

MayampetaÑ vijÈnÈma, dhuvaÑ Buddho bhavissasÊ”ti.
Tattha idaÑ sutvÈna vacananti idaÑ DÊpa~karassa Bhagavato
bodhisattassa byÈkaraÓavacanaÑ sutvÈ. AsamassÈti samassa sadisassa
abhÈvato asamassa. YathÈha–
“Na me Ècariyo atthi, sadiso me na vijjati.
SadevakasmiÑ lokasmiÑ, natthi me paÔipuggalo”ti2.
Mahesinoti mahante sÊlasamÈdhipaÒÒÈkkhandhe esi gavesÊti MahesÊ,
tassa Mahesino. Naramar|ti narÈ ca amarÈ ca, ukkaÔÔhaniddeso panÈyaÑ
sabbepi dasasahassilokadhÈtuyÈ nÈgasupaÓÓayakkhÈdayopi ÈmoditÈva.
BuddhabÊjaÑ kira ayanti ayaÑ kira Buddha~kuro uppannoti ÈmoditÈti attho.
UkkuÔÔhisaddÈti unnÈdasaddÈ vattanti. ApphoÔentÊti hatthehi bÈhÈ
abhihananti. DasasahassÊti dasasahassilokadhÈtuyo. SadevakÈti saha devehi
sadevakÈ dasasahassÊ namassantÊti attho. YadimassÈti yadi imassa, ayameva
vÈ pÈÔho. VirajjhissÈmÈti yadi na sampÈpuÓissÈma. AnÈgatamhi addhÈneti
anÈgate kÈle. HessÈmÈti bhavissÈma. SammukhÈti sammukhÊbh|tÈ. Imanti
imassa, sÈmi-atthe upayogavacanaÑ.
______________________________________________________________
1. KuÉÉÈ (SÊ, I)
2. Ma 1. 227; Ma 2. 295; Vi 3. 12; Abhi 4. 218; Khu 11. 228 piÔÔhesu.
124 KhuddakanikÈya
NadiÑ tarantÈti nadÊtaraÓakÈ, “naditarantÈ”tipi pÈÔho. PaÔititthanti

paÔimukhatitthaÑ. VirajjhiyÈti virajjhitvÈ. Yadi muÒcÈmÈti yadi imaÑ
BhagavantaÑ muÒcitvÈ akatakiccÈ gamissÈmÈti1 attho. Mama kammaÑ
pakittetvÈti mama bhÈvitamatthaÑ byÈkaritvÈ. DakkhiÓaÑ pÈdamuddharÊti
dakkhiÓaÑ pÈdaÑ ukkhipi, “katapadakkhiÓo”tipi pÈÔho.
JinaputtÈti DÊpa~karassa Satthuno sÈvakÈ. DevÈ manussÈ asurÈ ca,
abhivÈdetvÈna pakkamunti devÈdayo sabbepi ime maÑ tikkhattuÑ
padakkhiÓaÑ katvÈ pupphÈdÊhi p|jetvÈ suppatiÔÔhitapaÒca~gÈ vanditvÈ
nivattitvÈ punappunaÑ oloketvÈ madhuratthabyaÒjanÈhi nÈnappakÈrÈhi
thutÊhi vaÓÓentÈ pakkamiÑsu. “NarÈ nÈgÈ ca gandhabbÈ, abhivÈdetvÈna
pakkamun”tipi pÈÔho.
DassanaÑ me atikkanteti mama dassanavisayaÑ Bhagavati atikkante.
“Jahite dassan|pacÈre”tipi pÈÔho. SasaÑgheti saddhiÑ saÑghena sasaÑgho,
tasmiÑ sasaÑghe. SayanÈ vuÔÔhahitvÈnÈti nipannaÔÔhÈnato kalalato
uÔÔhahitvÈ. Palla~kaÑ Èbhujinti katapalla~ko hutvÈ puppharÈsimhi nisÊdinti
attho. “HaÔÔho haÔÔhena cittena, ÈsanÈ vuÔÔhahiÑ tadÈ”tipi pÈÔho, so
uttÈnatthova.
PÊtiyÈ ca abhissannoti pÊtiparipphuÔo. VasÊbh|toti vasÊbhÈvappatto.
JhÈneti r|pÈvacarÈr|pÈvacarajhÈnesu. SahassiyamhÊti dasasahassiyaÑ.
LokamhÊti lokadhÈtuyÈ. Me samÈti mayÈ sadisÈ. Avisesena “me samÈ
natthÊ”ti vatvÈ idÈni tameva niyamento “asamo iddhidhammes|”ti Èha.
Tattha iddhidhammes|ti paÒcasu iddhidhammes|ti attho. Alabhinti
paÔilabhiÑ. ¢disaÑ sukhanti ÊdisaÑ somanassaÑ.
Atha SumedhatÈpaso Dasabalassa byÈkaraÓaÑ sutvÈ BuddhabhÈvaÑ
karatalagatakÈlamiva maÒÒamÈno pamuditahadayo dasasu
lokadhÈtusahassesu SuddhÈvÈsamahÈbrahmÈno atÊtabuddhadassÈvino
niyatabodhisattÈnaÑ byÈkaraÓe uppajjamÈnapÈÔihÈriyadassanena
TathÈgatavacanassa avitathataÑ pakÈsento maÑ paritosayantÈ imÈ gÈthÈyo
ÈhaÑs|ti dassento BhagavÈ “palla~kÈbhujane mayhan”ti-ÈdimÈha.
______________________________________________________________
1. BhavissÈmÈti (SÊ, I)
Tattha palla~kÈbhujane mayhanti mama palla~kÈbhujane. Ayameva vÈ

pÈÔho. DasasahassÈdhivÈsinoti dasasahassivÈsino mahÈbrahmÈno. YÈ
pubbeti yÈni pubbe, vibhattilopaÑ katvÈ vuttanti veditabbaÑ.
Palla~kavaramÈbhujeti varapalla~kÈbhujane. NimittÈni padissantÊti
nimittÈni padissiÑs|ti attho. AtÊtavacane vattabbe vattamÈnavacanaÑ
vuttaÑ. KiÒcÈpi vuttaÑ, atÊtavasena attho gahetabbo. TÈni ajja padissareti
pubbepi niyatabodhisattÈnaÑ palla~kÈbhujane yÈni nimittÈni uppajjiÑsu,
tÈni nimittÈni ajja padissare. TasmÈ tvaÑ dhuvameva Buddho bhavissasÊti
attho. Na pana tÈniyeva nimittÈni uppajjiÑsu, taÑsadisattÈ “tÈni ajja
padissare”ti vuttanti veditabbaÑ.
SÊtanti sÊtattaÑ. Byapagatanti gataÑ vigataÑ. TÈnÊti sÊtavigamana-

uÓhupasamanÈnÊti attho. NissaddÈti asaddÈ anigghosÈ. NirÈkulÈti anÈkulÈ,
ayameva vÈ pÈÔho. Na sandantÊti na vahanti nappavattanti. Savantiyoti
nadiyo. TÈnÊti avÈyana-asandanÈni. ThalajÈti pathavitalapabbatarukkhesu
jÈtÈni. DakajÈti odakÈni pupphÈni. PupphantÊti pubbe bodhisattÈnaÑ
pupphiÑsu, atÊtatthe vattamÈnavacanaÑ heÔÔhÈ vuttanayeneva veditabbaÑ.
Tepajja pupphitÈnÊti tÈni pupphÈni ajja pupphitÈnÊti attho.
PhalabhÈrÈti phaladharÈ. TepajjÈti tepi ajja, pulli~gavasena “tepÊ”ti

vuttaÑ “latÈ vÈ rukkhÈ vÈ”ti vuttattÈ. PhalitÈti saÒjÈtaphalÈ. ŒkÈsaÔÔhÈ ca
bh|maÔÔhÈ cÈti ÈkÈsagatÈ ca bh|migatÈ ca. RatanÈnÊti muttÈdÊni ratanÈni.
JotantÊti obhÈsanti. MÈnussakÈti manussÈnaÑ santakÈ mÈnussakÈ. DibbÈti
devÈnaÑ santakÈ dibbÈ. TuriyÈti ÈtataÑ vitataÑ ÈtatavitataÑ susiraÑ
ghananti paÒca turiyÈni. Tattha ÈtataÑ nÈma cammapariyonaddhesu bheri-
ÈdÊsu ekatalaturiyaÑ. VitataÑ nÈma ubhayatalaÑ. ŒtatavitataÑ nÈma
sabbato pariyonaddhaÑ mahativallaki-ÈdikaÑ. SusiraÑ nÈma vaÑsÈdikaÑ.
GhanaÑ nÈma sammatÈÄÈdikaÑ. VajjantÊti heÔÔhÈ vuttanayena vajjiÑsu,
atÊtatthe vattamÈnavacanaÑ veditabbaÑ. Esa nayo upari Êdisesu vacanesupi.
AbhiravantÊti tatra tatra kusalehi sumuÒcitÈ suppatÈÄitÈ suvÈditÈ viya
abhiravanti, abhinadantÊti attho.
126 KhuddakanikÈya
VicittapupphÈti vicitrÈni nÈnÈgandhavaÓÓÈni pupphÈni. AbhivassantÊti

abhivassiÑsu, nipatiÑs|ti attho. TepÊti tÈnipi vicitrapupphÈni abhivassantÈni
padissanti, devabrahmagaÓehi okiriyamÈnÈnÊti adhippÈyo. ŒbhujatÊti
osakkati. Tepajjubhoti tepi ajja ubho mahÈsamuddadasasahassiyo.
AbhiravantÊti abhinadanti. Nirayeti nirayesu. DasasahassÈti
anekadasasahassÈ. NibbantÊti sammanti, santiÑ upentÊti attho. TÈrakÈti
nakkhattÈni. Tepi ajja padissantÊti tepi s|riyassa vimalabhÈvÈ tÈrakÈ ajja
divÈ dissanti.
AnovaÔÔhenÈti anovaÔÔhe, bhummatthe karaÓavacanaÑ. Atha vÈ
anovaÔÔheti anabhivaÔÔhepi. NÈti nipÈtamattaÑ “sutvÈ na d|tavacanan”ti-
ÈdÊsu viya. Tampajjubbhijjateti tampi udakaÑ ajja ubbhijjati, ubbhijjitvÈ
uÔÔhahatÊti attho. MahiyÈti pathaviyÈ, nissakkavacanaÑ. TÈrÈgaÓÈti
gahanakkhattÈdayo sabbe tÈragaÓÈ. NakkhattÈti nakkhattatÈrakÈ ca.
GaganamaÓÉaleti sakalagaganamaÓÉalaÑ virocantÊti attho. BilÈsayÈti
bilÈsayÈ ahinakulakumbhÊlagodhÈdayo. DarÊsayÈti jharÈsayÈ. Ayameva vÈ
pÈÔho. NikkhamantÊti nikkhamiÑsu. SakÈsayÈti attano attano Èsayato.
“TadÈsayÈ”tipi pÈÔho. Tassa tadÈ tasmiÑ kÈle, Èsayato, bilatoti attho.
ChuddhÈti suchuddhÈ suvuddhÈritÈ, nikkhantÈti attho.
AratÊti ukkaÓÔhÈ. SantuÔÔhÈti paramena santuÔÔhena santuÔÔhÈ. VinassatÊti
vigacchati. RÈgoti kÈmarÈgo. TadÈ tanu hotÊti oramattako hoti, iminÈ
pariyuÔÔhÈnÈbhÈvaÑ dÊpeti. VihatÈti vinaÔÔhÈ. TadÈti pubbe, bodhisattÈnaÑ
palla~kÈbhujaneti attho. Na bhavatÊti na hoti. Ajjapetanti ajja tava
palla~kÈbhujanepi etaÑ bhayaÑ na hotevÈti attho. Tena li~gena jÈnÈmÈti
tena kÈraÓena sabbeva mayaÑ jÈnÈma, yaÑ tvaÑ Buddho bhavissasÊti attho.
AnuddhaÑsatÊti na uggacchati1. AniÔÔhagandhoti duggandho.
PakkamatÊti pakkami vigacchi. PavÈyatÊti pavÈyi. SopajjÈti sopi
dibbagandho ajja. PadissantÊti padissiÑsu. TepajjÈti tepi sabbe devÈ ajja.
YÈvatÈti
______________________________________________________________
1. AnuddhaÑ gacchati na bhavati na hoti (SÊ, I)
paricchedanatthe nipÈto, yattakÈti attho. KuÔÔÈti pÈkÈrÈ. Na hontÈvaraÓÈti

ÈvaraÓakarÈ na ahesuÑ. TadÈti pubbe. ŒkÈsabh|tÈti te kuÔÔakavÈÔapabbatÈ
ÈvaraÓaÑ tirokaraÓaÑ kÈtuÑ asakkontÈ, ajaÔÈkÈsabh|tÈti attho. CutÊti
maraÓaÑ. UpapattÊti paÔisandhiggahaÓaÑ. KhaÓeti pubbe bodhisattÈnaÑ
palla~kÈbhujanakkhaÓe. Na vijjatÊti nÈhosi. TÈnipajjÈti tÈnipi ajja
cavanabhavanÈnÊti1 attho. MÈnivattÊti mÈ paÔikkami. AbhikkamÈti
parakkama. Sesamettha uttÈnamevÈti.
Tato SumedhapaÓÉito DÊpa~karassa Dasabalassa ca
dasasahassacakkavÈÄadevatÈnaÒca vacanaÑ sutvÈ bhiyyoso mattÈya
saÒjÈtussÈho hutvÈ cintesi “BuddhÈ nÈma amoghavacanÈ, natthi BuddhÈnaÑ
kathÈya aÒÒathattaÑ. YathÈ hi ÈkÈse khittassa leÉÉussa patanaÑ dhuvaÑ,
jÈtassa maraÓaÑ, aruÓe uggate s|riyassa abbhuggamanaÑ2, ÈsayÈ
nikkhantassa sÊhassa sÊhanÈdanadanaÑ, garugabbhÈya itthiyÈ
bhÈramoropanaÑ3 dhuvaÑ avassambhÈvÊ, evameva BuddhÈnaÑ vacanaÑ
nÈma dhuvaÑ amoghaÑ, addhÈ ahaÑ Buddho bhavissÈmÊti. Tena vuttaÑ–
108. “Buddhassa vacanaÑ sutvÈ, dasasahassÊnac|bhayaÑ.

TuÔÔhahaÔÔho pamudito, evaÑ cintesahaÑ tadÈ.
109. AdvejjhavacanÈ BuddhÈ, amoghavacanÈ JinÈ.

VitathaÑ natthi BuddhÈnaÑ, dhuvaÑ Buddho bhavÈmahaÑ.
110. YathÈ khittaÑ nabhe leÉÉu, dhuvaÑ patati bh|miyaÑ.

Tatheva BuddhaseÔÔhÈnaÑ, vacanaÑ dhuvasassataÑ.
111. YathÈpi sabbasattÈnaÑ, maraÓaÑ dhuvasassataÑ.

112. YathÈ rattikkhaye patte, s|riyuggamanaÑ dhuvaÑ.

______________________________________________________________
1. Cavana-uppajjanÈnÊti (SÊ, I) 2. UÔÔhÈnaÑ (SÊ, I) 3. BhÈramocanaÑ (SÊ, I)
128 KhuddakanikÈya
113. YathÈ nikkhantasayanassa, sÊhassa nadanaÑ dhuvaÑ.

114. YathÈ ÈpannasattÈnaÑ, bhÈramoropanaÑ dhuvaÑ.

VitathaÑ natthi BuddhÈnaÑ, dhuvaÑ Buddho bhavÈmahan”ti.
Tattha Buddhassa vacanaÑ sutvÈ, dasasahassÊna c|bhayanti
DÊpa~karasammÈsambuddhassa ca dasasahassacakkavÈÄadevatÈnaÒca
vacanaÑ sutvÈ. Ubhayanti ubhayesaÑ, sÈmi-atthe paccattavacanaÑ,
ubhayavacanaÑ vÈ. EvaÑ cintesahanti evaÑ cintesiÑ ahaÑ.
AdvejjhavacanÈti dvedhÈ appavattavacanÈ, ekaÑsavacanÈti attho.
“AcchiddavacanÈ”tipi pÈÔho, tassa niddosavacanÈti attho. AmoghavacanÈti
avitathavacanÈ. Vitathanti vitathavacanaÑ natthÊti attho. DhuvaÑ Buddho
bhavÈmahanti ahaÑ ekaÑseneva Buddho bhavissamÊti niyatavasena
avassambhÈvivasena ca vattamÈnavacanaÑ katanti veditabbaÑ.
S|riyuggamananti s|riyassa udayanaÑ, ayameva vÈ pÈÔho.
Dhuvasassatanti ekaÑsabhÈvÊ ceva sassataÒca. NikkhantasayanassÈti
sayanato nikkhantassa. ŒpannasattÈnanti garugabbhÈnaÑ, gabbhinÊnanti
attho. BhÈramoropananti bhÈra-oropanaÑ, gabbhassa oropananti attho. Ma-
kÈro padasandhikaro. SesametthÈpi uttÈnamevÈti.
“SvÈhaÑ addhÈ Buddho bhavissÈmÊ”ti evaÑ katasanniÔÔhÈno
BuddhakÈrake dhamme upadhÈretuÑ “kahaÑ nu kho BuddhakÈrakÈ
dhammÈ”ti uddhaÑ adho disÈsu vidisÈs|ti anukkamena sakalaÑ
dhammadhÈtuÑ vicinanto pubbe porÈÓakehi bodhisattehi ÈsevitanisevitaÑ
paÔhamaÑ dÈnapÈramiÑ disvÈ evaÑ attÈnaÑ ovadi “SumedhapaÓÉita tvaÑ
ito paÔÔhÈya paÔhamaÑ dÈnapÈramiÑ p|reyyÈsi. YathÈ hi nikujjito
udakakumbho nissesaÑ katvÈ udakaÑ vamatiyeva na paccÈharati, evameva
dhanaÑ vÈ yasaÑ vÈ puttadÈraÑ vÈ a~gapacca~gaÑ vÈ anoloketvÈ
sabbattha1 yÈcakÈnaÑ sabbaÑ icchiticchitaÑ nissesaÑ katvÈ dadamÈno
bodhim|le nisÊditvÈ Buddho bhavissasÊ”ti paÔhamaÑ dÈnapÈramiÑ daÄhaÑ
katvÈ adhiÔÔhÈsi. Tena vuttaÑ–
______________________________________________________________
1. Sabbasampatti (SÊ, I)
115. “Handa Buddhakare dhamme, vicinÈmi ito cito.

UddhaÑ adho dasa disÈ, yÈvatÈ dhammadhÈtuyÈ.
116. Vicinanto tadÈ dakkhiÑ, paÔhamaÑ dÈnapÈramiÑ.

Pubbakehi MahesÊhi, anuciÓÓaÑ mahÈpathaÑ.
117. ImaÑ tvaÑ paÔhamaÑ tÈva, daÄhaÑ katvÈ samÈdiya.

DÈnapÈramitaÑ gaccha, yadi bodhiÑ pattumicchasi.
118. YathÈpi kumbho sampuÓÓo, yassa kassaci adho kato.

VamatevudakaÑ nissesaÑ, na tattha parirakkhati.
119. Tatheva yÈcake disvÈ, hÊnamukkaÔÔhamajjhime.

DadÈhi dÈnaÑ nissesaÑ, kumbho viya adho kato”ti.
Tattha handÈti vavassaggatthe nipÈto. Buddhakare dhammeti
Buddhattakare dhamme. BuddhattakarÈ nÈma dhammÈ dÈnapÈramitÈdayo
dasa dhammÈ. VicinÈmÊti vicinissÈmi, vÊmaÑsissÈmi upaparikkhissÈmÊti
attho. Ito citoti ito ito, ayameva vÈ pÈÔho. Tattha tattha vicinÈmÊti attho.
Uddhanti devaloke. Adhoti manussaloke. Dasa disÈti dasasu disÈsu, kattha
nu kho te BuddhakÈrakadhammÈ uddhaÑ adho tiriyaÑ disÈsu vidisÈs|ti
adhippÈyo. YÈvatÈ dhammadhÈtuyÈti ettha yÈvatÈti paricchedavacanaÑ.
DhammadhÈtuyÈti sabhÈvadhammassa, pavattanÊti vacanaseso daÔÔhabbo.
KiÑ vuttaÑ hoti? YÈvatikÈ sabhÈvadhammÈnaÑ kÈmar|pÈr|padhammÈnaÑ
pavatti, tÈvatikaÑ vicinissÈmÊti vuttaÑ hoti.
Vicinantoti vÊmaÑsanto upaparikkhanto. PubbakehÊti porÈÓehi
bodhisattehi. AnuciÓÓanti ajjhÈciÓÓaÑ1 ÈsevitaÑ. SamÈdiyÈti samÈdiyanaÑ
karohi, ajja paÔÔhÈya ayaÑ paÔhamaÑ dÈnapÈramÊ p|retabbÈ mayÈti evaÑ
samÈdiyÈti attho. DÈnapÈramitaÑ gacchÈti dÈnapÈramiÑ gaccha, p|rayÈti
attho. Yadi bodhiÑ pattumicchasÊti bodhim|lamupagantvÈ anuttaraÑ
sammÈsambodhiÑ pattuÑ icchasi ce. Yassa kassacÊti udakassa vÈ khÊrassa
vÈ yassa kassaci sampuÓÓo. SampuÓÓasaddayoge sati sÈmivacanaÑ
______________________________________________________________
1. ŒciÓÓaÑ (SÊ, I)
130 KhuddakanikÈya
icchanti saddavid|. KaraÓatthe vÈ sÈmivacanaÑ, yena kenacÊti attho. Adho

katoti heÔÔhÈmukhÊkato. Na tattha parirakkhatÊti tasmiÑ vamane na
parirakkhati, nissesaÑ udakaÑ vamatevÈti attho. HÊnamukkaÔÔhamajjhimeti
hÊnamajjhimapaÓÊte. Ma-kÈro padasandhikaro. Kumbho viya adho katoti
heÔÔhÈmukhÊkato viya kumbho. YÈcake upagate disvÈ “tvaÑ Sumedha attano
anavasesetvÈ sabbadhanapariccÈgena dÈnapÈramiÑ, a~gapariccÈgena
upapÈramiÑ, jÊvitapariccÈgena paramatthapÈramiÒca p|rehÊ”ti evaÑ
attanÈva attÈnaÑ ovadi.
Athassa “na ettakeheva BuddhakÈrakehi dhammehi bhavitabban”ti
uttarimpi upadhÈrayato dutiyaÑ sÊlapÈramiÑ disvÈ etadahosi
“SumedhapaÓÉita tvaÑ ito paÔÔhÈya sÊlapÈramiÑ p|reyyÈsi. YathÈ camarÊ
migo nÈma jÊvitampi anoloketvÈ attano vÈlameva rakkhati, evaÑ tvampi ito
paÔÔhÈya jÊvitampi anoloketvÈ sÊlameva rakkhanto Buddho bhavissasÊ”ti
dutiyaÑ sÊlapÈramiÑ daÄhaÑ katvÈ adhiÔÔhÈsi. Tena vuttaÑ–
120. “Na hete ettakÈyeva, BuddhadhammÈ bhavissare.

AÒÒepi vicinissÈmi, ye dhammÈ bodhipÈcanÈ.
121. Vicinanto tadÈ dakkhiÑ, dutiyaÑ sÊlapÈramiÑ.

Pubbakehi MahesÊhi, ÈsevitanisevitaÑ.
122. ImaÑ tvaÑ dutiyaÑ tÈva, daÄhaÑ katvÈ samÈdiya.

SÊlapÈramitaÑ gaccha, yadi bodhiÑ pattumicchasi.
123. YathÈpi camarÊ vÈlaÑ, kismiÒci paÔilaggitaÑ.

Upeti maraÓaÑ tattha, na vikopeti vÈladhiÑ.
124. Tatheva tvaÑ cat|su bh|mÊsu, sÊlÈni parip|raya.

Parirakkha sabbadÈ sÊlaÑ, camarÊ viya vÈladhin”ti.
Tattha na heteti na hi eteyeva. BodhipÈcanÈti maggaparipÈcanÈ,
sabbaÒÒutaÒÒÈÓaparipÈcanÈ vÈ. DutiyaÑ sÊlapÈraminti sÊlaÑ nÈma
sabbesaÑ kusaladhammÈnaÑ patiÔÔhÈ, sÊle patiÔÔhito kusaladhammehi na
parihÈyati,
sabbepi lokiyalokuttaraguÓe paÔilabhati. TasmÈ sÊlapÈramÊ p|retabbÈti

dutiyaÑ sÊlapÈramiÑ addakkhinti attho.
Œsevitanisevitanti bhÈvitaÒceva bahulÊkataÒca. CamarÊti camarÊ migo.
KismiÒcÊti yattha katthaci rukkhalatÈkaÓÔakÈdÊsu aÒÒatarasmiÑ.
PaÔilaggitanti paÔivilaggitaÑ. TatthÈti yattha vilaggitaÑ, tattheva ÔhatvÈ
maraÓaÑ upagacchati. Na vikopetÊti na chindati. VÈladhinti vÈlaÑ chinditvÈ
na gacchati, tattheva maraÓaÑ upetÊti attho.
Cat|su bh|mÊsu sÊlÈnÊti cat|su ÔhÈnesu vibhattasÊlÈni,
pÈtimokkhasaÑvara-indriyasaÑvara-
ÈjÊvapÈrisuddhipaccayasannissitavasenÈti attho. Bh|mivasena pana
dvÊsuyeva bh|mÊsu pariyÈpannaÑ tampi cat|sÊlamevÈti. Parip|rayÈti
khaÓÉachiddasabalÈdi-abhÈvena parip|raya. SabbadÈti sabbakÈlaÑ. CamarÊ
viyÈti camarÊ migo viya. SesametthÈpi uttÈnatthamevÈti.
Athassa “na ettakeheva BuddhakÈrakehi dhammehi bhavitabban”ti
uttarimpi upadhÈrayato tatiyaÑ nekkhammapÈramiÑ disvÈ etadahosi
“SumedhapaÓÉita tvaÑ ito paÔÔhÈya nekkhammapÈramimpi p|reyyÈsi.
YathÈpi suciraÑ bandhanÈgÈre vasamÈno puriso na tattha sinehaÑ karoti,
atha kho ukkaÓÔhito avasitukÈmo hoti, evameva tvampi sabbabhave
bandhanÈgÈrasadise katvÈ passa, sabbabhavehi ukkaÓÔhito muccitukÈmo
hutvÈ nekkhammÈbhimukhova hohi, evaÑ Buddho bhavissasÊ”ti tatiyaÑ
nekkhammapÈramiÑ daÄhaÑ katvÈ adhiÔÔhÈsi. Tena vuttaÑ–

126. Vicinanto tadÈ dakkhiÑ, tatiyaÑ nekkhammapÈramiÑ.

127. ImaÑ tvaÑ tatiyaÑ tÈva, daÄhaÑ katvÈ samÈdiya.

NekkhammapÈramitaÑ gaccha, yadi bodhiÑ pattumicchasi.
128. YathÈ andughare puriso, ciravuÔÔho dukhaÔÔito.

Na tattha rÈgaÑ janeti, muttiÑyeva gavesati.
132 KhuddakanikÈya
129. Tatheva tvaÑ sabbabhave, passa andughare viya.

NekkhammÈbhimukho hohi, bhavato parimuttiyÈ”ti.
Tattha andughareti bandhanÈgÈre. CiravuÔÔhoti cirakÈlaÑ vuÔÔho.
DukhaÔÔitoti dukkhapÊÄito. Na tattha rÈgaÑ janetÊti tattha andughare rÈgaÑ
sinehaÑ na janeti na uppÈdeti. “ImaÑ andugharaÑ muÒcitvÈ nÈhaÑ
aÒÒattha gamissÈmÊ”ti evaÑ tattha rÈgaÑ na janeti, kintu1 muttiÑyeva
mokkhameva gavesatÊti adhippÈyo. NekkhammÈ bhimukhoti
nikkhamanÈbhimukho hohi. Bhavatoti sabbabhavehi. ParimuttiyÈti
parimocanatthÈya. “NekkhammÈbhimukho hutvÈ, sambodhiÑ
pÈpuÓissasÊ”tipi pÈÔho. Sesamettha uttÈnatthamevÈti.
Athassa “na ettakeheva BuddhakÈrakadhammehi bhavitabban”ti
uttarimpi upadhÈrayato catutthaÑ paÒÒÈpÈramiÑ disvÈ etadahosi
“SumedhapaÓÉita tvaÑ ito paÔÔhÈya paÒÒÈpÈramimpi p|reyyÈsi.
HÊnamajjhimukkaÔÔhesu kaÒci avajjetvÈ sabbepi paÓÉite upasa~kamitvÈ
paÒhaÑ puccheyyÈsi. YathÈpi piÓÉacÈriko bhikkhu hÊnÈdibhedesu kulesu
kiÒci kulaÑ avivajjetvÈ paÔipÈÔiyÈ piÓÉÈya caranto khippaÑ yÈpanamattaÑ
labhati, evameva tvampi sabbe paÓÉite upasa~kamitvÈ pucchanto Buddho
bhavissasÊ”ti catutthaÑ paÒÒÈpÈramiÑ daÄhaÑ katvÈ adhiÔÔhÈsi. Tena
vuttaÑ–

131. Vicinanto tadÈ dakkhiÑ, catutthaÑ paÒÒÈpÈramiÑ.

132. ImaÑ tvaÑ catutthaÑ tÈva, daÄhaÑ katvÈ samÈdiya.

PaÒÒÈpÈramitaÑ gaccha, yadi bodhiÑ pattumicchasi.
133. YathÈ hi bhikkhu bhikkhanto, hÊnamukkaÔÔhamajjhime.

KulÈni na vivajjento, evaÑ labhati yÈpanaÑ.
134. Tatheva tvaÑ sabbakÈlaÑ, paripucchaÑ BudhaÑ janaÑ.

PaÒÒÈya pÈramiÑ gantvÈ, sambodhiÑ pÈpuÓissasÊ”ti.
______________________________________________________________
1. KiÑ karosi (SÊ, I)
Tattha bhikkhantoti piÓÉÈya caranto. HÊnamukkaÔÔhamajjhimeti

hÊnamukkaÔÔhamajjhimÈni kulÈnÊti attho. Li~gavipariyÈso kato. Na
vivajjentoti na pariharanto, gharapaÔipÈÔiÑ muÒcitvÈ caranto vivajjeti nÈma,
evamakatvÈti attho. YÈpananti yÈpanamattaÑ pÈÓadhÈraÓaÑ ÈhÈraÑ
labhatÊti attho. Paripucchanti “kiÑ bhante kusalaÑ, kiÑ akusalaÑ, kiÑ
sÈvajjaÑ, kiÑ anavajjan”ti-ÈdinÈ1 nayena tattha tattha abhiÒÒÈte paÓÉite
jane upasa~kamitvÈ paripucchantoti attho. BudhaÑ jananti paÓÉitaÑ janaÑ.
“Budhe jane”tipi pÈÔho. PaÒÒÈya pÈraminti paÒÒÈya pÈraÑ.
“PaÒÒÈpÈramitaÑ gantvÈ”tipi pÈÔho. SesametthÈpi uttÈnamevÈti.
Athassa “na etthakeheva BuddhakÈrakadhammehi bhavitabban”ti
uttarimpi upadhÈrayato paÒcamaÑ vÊriyapÈramiÑ disvÈ etadahosi
“SumedhapaÓÉita tvaÑ ito paÔÔhÈya vÊriyapÈramimpi p|reyyÈsi. YathÈpi
sÊho migarÈjÈ sabba-iriyÈpathesu daÄhavÊriyo hoti, evaÑ tvampi
sabbabhavesu sabba-iriyÈpathesu daÄhavÊriyo anolÊnavÊriyo samÈno Buddho
bhavissasÊ”ti paÒcamaÑ vÊriyapÈramiÑ daÄhaÑ katvÈ adhiÔÔhÈsi. Tena
vuttaÑ–

136. Vicinanto tadÈ dakkhiÑ, paÒcamaÑ vÊriyapÈramiÑ.

137. ImaÑ tvaÑ paÒcamaÑ tÈva, daÄhaÑ katvÈ samÈdiya.

VÊriyapÈramitaÑ gaccha, yadi bodhiÑ pattumicchasi.
138. YathÈpi sÊho migarÈjÈ, nisajjaÔÔhÈnaca~kame.

AlÊnavÊriyo hoti, paggahitamano sadÈ.
139. Tatheva tvaÑ sabbabhave, paggaÓha vÊriyaÑ daÄhaÑ.

VÊriyapÈramitaÑ gantvÈ, sambodhiÑ pÈpuÓissasÊ”ti.
Tattha alÊnavÊriyoti anolÊnavÊriyo. Sabbabhaveti jÈtajÈtabhave, sabbesu
bhaves|ti attho. “ŒraddhavÊriyo hutvÈ, sambodhiÑ pÈpuÓissasÊ”tipi pÈÔho.
SesametthÈpi uttÈnamevÈti.
______________________________________________________________
1. DÊ 3. 50, 128 piÔÔhesu.
134 KhuddakanikÈya

uttarimpi upadhÈrayato chaÔÔhamaÑ khantipÈramiÑ disvÈ etadahosi
“SumedhapaÓÉita tvaÑ ito paÔÔhÈya khantipÈramiÑ parip|reyyÈsi,
sammÈnanepi avamÈnanepi khamova bhaveyyÈsi. YathÈ hi pathaviyaÑ
nÈma sucimpi pakkhipanti asucimpi, na ca tena pathavÊ sinehaÑ vÈ
paÔighaÑ vÈ karoti, khamati sahati adhivÈsetiyeva, evameva tvampi
sabbesaÑ sammÈnanÈvamÈnanesu khamo samÈno Buddho bhavissasÊ”ti
chaÔÔhamaÑ khantipÈramiÑ daÄhaÑ katvÈ adhiÔÔhÈsi. Tena vuttaÑ–

141. Vicinanto tadÈ dakkhiÑ, chaÔÔhamaÑ khantipÈramiÑ.

142. ImaÑ tvaÑ chaÔÔhamaÑ tÈva, daÄhaÑ katvÈ samÈdiya.

Tattha advejjhamÈnaso, sambodhiÑ pÈpuÓissasi.
143. YathÈpi pathavÊ nÈma, sucimpi asucimpi ca.

SabbaÑ sahati nikkhepaÑ, na karoti paÔighaÑ tayÈ.
144. Tatheva tvampi sabbesaÑ, sammÈnÈvamÈnakkhamo.

KhantipÈramitaÑ gantvÈ, sambodhiÑ pÈpuÓissasÊ”ti.
Tattha tatthÈti tassaÑ khantipÈramiyaÑ. AdvejjhamÈnasoti
ekaÑsamÈnaso. SucimpÊti candanaku~kumagandhamÈlÈdisucimpi.
AsucimpÊti ahikukkuramanussakuÓapag|thamuttakheÄasi~ghÈÓikÈdi-
asucimpi. SahatÊti khamati, adhivÈseti. Nikkhepanti nikkhittaÑ. PaÔighanti
kodhaÑ. TayÈti tÈya vuttiyÈ, tÈya nikkhittatÈya vÈ. “PaÔighaÑ dayan”tipi
pÈÔho, tassa tena nikkhepena paÔighÈnurodhaÑ na karotÊti attho.
SammÈnÈvamÈnakkhamoti sabbesaÑ sammÈnanÈvamÈnanasaho tvampi
bhavÈti attho. “Tatheva tvampi sabbabhave, sammÈnanavimÈnakkhamo”tipi
paÔhanti. “KhantiyÈ pÈramiÑ gantvÈ”tipi pÈÔho, tassÈ khantiyÈ
pÈramip|raÓavasena gantvÈti attho. SesametthÈpi uttÈnamevÈti. Ito paraÑ
ettakampi avatvÈ yattha yattha viseso atthi, taÑ tameva vatvÈ pÈÔhantaraÑ
dassetvÈ gamissÈmÈti.

uttarimpi upadhÈrayato sattamaÑ saccapÈramiÑ disvÈ etadahosi
“SumedhapaÓÉita tvaÑ ito paÔÔhÈya saccapÈramimpi p|reyyÈsi, asaniyÈ
matthake patamÈnÈyapi dhanÈdÊnaÑ atthÈya chandÈdÊnaÑ vasena
sampajÈnamusÈvÈdaÑ nÈma mÈ bhÈsi. YathÈpi osadhÊtÈrakÈ nÈma sabba-
ut|su attano gamanavÊthiÑ vijahitvÈ aÒÒÈya vÊthiyÈ na gacchati,
sakavÊthiyÈva gacchati, evameva tvampi saccaÑ pahÈya musÈvÈdaÑ nÈma
avadantoyeva Buddho bhavissasÊ”ti sattamaÑ saccapÈramiÑ daÄhaÑ katvÈ
adhiÔÔhÈsi. Tena vuttaÑ–

146. Vicinanto tadÈ dakkhiÑ, sattamaÑ saccapÈramiÑ.

147. ImaÑ tvaÑ sattamaÑ tÈva, daÄhaÑ katvÈ samÈdiya.

Tattha advejjhavacano, sambodhiÑ pÈpuÓissasi.
148. YathÈpi osadhÊ nÈma, tulÈbh|tÈ sadevake.

Samaye utuvasse vÈ, na vokkamati vÊthito.
149. Tatheva tvampi saccesu, mÈ vokkama hi vÊthito.

SaccapÈramitaÑ gantvÈ, sambodhiÑ pÈpuÓissasÊ”ti.
Tattha tatthÈti saccapÈramiyaÑ. Advejjhavacanoti avitathavacano.
OsadhÊ nÈmÈti osadhÊtÈrakÈ, osadhagahaÓe osadhÊtÈrakaÑ uditaÑ disvÈ
osadhaÑ gaÓhanti. TasmÈ “osadhÊtÈrakÈ”ti vuccati. TulÈbh|tÈti
pamÈÓabh|tÈ. Sadevaketi sadevakassa lokassa. Samayeti vassasamaye.
Utuvasseti hemantagimhesu. “Samaye utuvaÔÔe”tipi pÈÔho. Tassa samayeti
gimhe. UtuvaÔÔeti hemante ca vassÈne cÈti attho. Na vokkamati vÊthitoti
taÑtaÑutumhi attano gamanavÊthito na vokkamati na vigacchati, cha mÈse
pacchimaÑ disaÑ gacchati, cha mÈse pubbaÑ disaÑ gacchatÊti. Atha vÈ
osadhÊ nÈmÈti si~giverapipphalimaricÈdikaÑ osadhaÑ. Na vokkamatÊti yaÑ
yaÑ phaladÈnasamatthaÑ osadhaÑ, taÑ taÑ phaladÈnaÑ okkamma
136 KhuddakanikÈya
attano phalaÑ adatvÈ na nivattati. VÊthitoti gamanavÊthito, pittaharo pittaÑ

harateva, vÈtaharo vÈtaÑ harateva, semhaharo semhaÑ haratevÈti attho.
uttarimpi upadhÈrayato aÔÔhamaÑ adhiÔÔhÈnapÈramiÑ disvÈ etadahosi
“SumedhapaÓÉita tvaÑ ito paÔÔhÈya adhiÔÔhÈnapÈramimpi p|reyyÈsi, yaÑ
adhiÔÔhÈsi, tasmiÑ adhiÔÔhÈne niccalo bhaveyyÈsi. YathÈ pabbato nÈma
sabbadisÈsu vÈte paharantepi na kampati na calati, attano ÔhÈneyeva tiÔÔhati,
evameva tvampi attano adhiÔÔhÈne niccalo hontova Buddho bhavissasÊ”ti
aÔÔhamaÑ adhiÔÔhÈnapÈramiÑ daÄhaÑ katvÈ adhiÔÔhÈsÊti. Tena vuttaÑ–

151. Vicinanto tadÈ dakkhiÑ, aÔÔhamaÑ adhiÔÔhÈnapÈramiÑ.

152. ImaÑ tvaÑ aÔÔhamaÑ tÈva, daÄhaÑ katvÈ samÈdiya.

Tattha tvaÑ acalo hutvÈ, sambodhiÑ pÈpuÓissasi.
153. YathÈpi pabbato selo, acalo suppatiÔÔhito.

Na kampati bhusavÈtehi, sakaÔÔhÈneva tiÔÔhati.
154. Tatheva tvampi adhiÔÔhÈne, sabbadÈ acalo bhava.

AdhiÔÔhÈnapÈramitaÑ gantvÈ, sambodhiÑ pÈpuÓissasÊ”ti.
Tattha seloti silÈmayo. Acaloti niccalo. SuppatiÔÔhitoti acalattÈva suÔÔhu
patiÔÔhito. “YathÈpi pabbato acalo, nikhÈto suppatiÔÔhito”tipi pÈÔho.
BhusavÈtehÊti balavavÈtehi. SakaÔÔhÈnevÈti attano ÔhÈneyeva,
yathÈÔhitaÔÔhÈneyevÈti attho. SesametthÈpi uttÈnamevÈti.
uttarimpi upadhÈrayato navamaÑ mettÈpÈramiÑ disvÈ etadahosi
“SumedhapaÓÉita tvaÑ ito paÔÔhÈya mettÈpÈramiÑ p|reyyÈsi, hitesupi
ahitesupi
ekacittova bhaveyyÈsi. YathÈpi udakaÑ nÈma pÈpajanassapi

kalyÈÓajanassapi sÊtabhÈvaÑ ekasadisaÑ katvÈ pharati, evameva tvampi
sabbasattesu mettacittena ekacittova hutvÈ Buddho bhavissasÊ”ti navamaÑ
mettÈpÈramiÑ daÄhaÑ katvÈ adhiÔÔhÈsÊti. Tena vuttaÑ–

156. Vicinanto tadÈ dakkhiÑ, navamaÑ mettÈpÈramiÑ.

157. ImaÑ tvaÑ navamaÑ tÈva, daÄhaÑ katvÈ samÈdiya.

MettÈya asamo hohi, yadi bodhiÑ pattumicchasi.
158. YathÈpi udakaÑ nÈma, kalyÈÓe pÈpake jane.

SamaÑ pharati sÊtena, pavÈheti rajomalaÑ.
159. Tatheva tvaÑ hitÈhite, samaÑ mettÈya bhÈvaya.

MettÈpÈramitaÑ gantvÈ, sambodhiÑ pÈpuÓissasÊ”ti.
Tattha asamo hohÊti mettÈbhÈvanÈya asadiso hoti. Tattha “tvaÑ
samasamo hohÊ”tipi pÈÔho, so uttÈnatthova. Samanti tulyaÑ. PharatÊti
phusati. PavÈhetÊti visodheti. Rajoti ÈgantukarajaÑ. Malanti sarÊre uÔÔhitaÑ
sedamalÈdiÑ. “Rajamalan”tipi pÈÔho, soyevattho. HitÈhiteti hite ca ahite ca,
mitte ca amitte cÈti attho. MettÈya bhÈvayÈti mettaÑ bhÈvaya vaÉÉhehi.
uttarimpi upadhÈrayato dasamaÑ upekkhÈpÈramiÑ disvÈ etadahosi
“SumedhapaÓÉita tvaÑ ito paÔÔhÈya upekkhÈpÈramiÑ parip|reyyÈsi, sukhepi
dukkhepi majjhattova bhaveyyÈsi. YathÈpi pathavÊ nÈma sucimpi asucimpi
ca pakkhipamÈne majjhattÈva hoti, evameva tvampi sukhadukkhesu
majjhattova honto Buddho bhavissasÊ”ti dasamaÑ upekkhÈpÈramiÑ daÄhaÑ
katvÈ adhiÔÔhÈsi. Tena vuttaÑ–
138 KhuddakanikÈya

161. Vicinanto tadÈ dakkhiÑ, dasamaÑ upekkhÈpÈramiÑ.

162. ImaÑ tvaÑ dasamaÑ tÈva, daÄhaÑ katvÈ samÈdiya.

TulÈbh|to daÄho hutvÈ, sambodhiÑ pÈpuÓissasi.
163. YathÈpi pathavÊ nÈma, nikkhittaÑ asuciÑ suciÑ.

Upekkhati ubhopete, kopÈnunayavajjitÈ.
164. Tatheva tvaÑ sukhadukkhe, tulÈbh|to sadÈ bhava.

UpekkhÈpÈramitaÑ gantvÈ, sambodhiÑ pÈpuÓissasÊ”ti.
Tattha tulÈbh|toti majjhattabhÈve Ôhito, yathÈ tulÈya daÓÉo samaÑ
tulito samaÑ tiÔÔhati, na namati na unnamati, evameva tvampi
sukhadukkhesu tulÈsadiso hutvÈ sambodhiÑ pÈpuÓissasi.
KopÈnunayavajjitÈti paÔighÈnurodhavajjitÈ. “DayÈkopavivajjitÈ”tipi pÈÔho,
soyevattho. SesaÑ khantipÈramiyaÑ vuttanayeneva veditabbaÑ.
Tato SumedhapaÓÉito ime dasa pÈramidhamme vicinitvÈ tato paraÑ
cintesi “imasmiÑ loke bodhisattehi parip|retabbÈ bodhipÈcanÈ
BuddhattakarÈ1 dhammÈ ettakÈyeva, na ito bhiyyo, imÈ pana pÈramiyo
uddhaÑ ÈkÈsepi natthi, na heÔÔhÈ pathaviyampi, na puratthimÈdÊsu disÈsupi
atthi, mayhaÑyeva pana hadayamaÑsantareyeva patiÔÔhitÈ”ti. EvaÑ tÈsaÑ
attano hadaye patiÔÔhitabhÈvaÑ disvÈ sabbÈpi tÈ daÄhaÑ katvÈ adhiÔÔhÈya
punappunaÑ sammasanto anulomapaÔilomaÑ sammasi, pariyante gahetvÈ
Èdimhi pÈpesi, Èdimhi gahetvÈ pariyante Ôhapesi, majjhe gahetvÈ ubhato
osÈpesi, ubhato koÔÊsu gahetvÈ majjhe osÈpesi. BÈhirabhaÓÉapariccÈgo
pÈramiyo nÈma, a~gapariccÈgo upapÈramiyo nÈma, jÊvitapariccÈgo
paramatthapÈramiyo nÈmÈti dasa pÈramiyo dasa upapÈramiyo dasa
paramatthapÈramiyoti samattiÑsa pÈramiyo yamakatelaÑ2 vinivaÔÔento viya
sammasi. Tassa dasa pÈramiyo sammasantassa
______________________________________________________________
1. BuddhakÈrakÈ (SÊ) 2. YantayamakatelaÑ (Ka)
dhammatejena catunahutÈdhikadviyojanasatasahassabahalÈ vipulÈ ayaÑ

mahÈpathavÊ hatthinÈ akkantanaÄakalÈpo viya uppÊÄiyamÈnaÑ ucchuyantaÑ
viya ca mahÈviravaÑ viravamÈnÈ saÑkampi sampakampi sampavedhi.
KulÈlacakkaÑ viya telayantacakkaÑ viya ca paribbhami. Tena vuttaÑ–
165. “EttakÈyeva te loke, ye dhammÈ bodhipÈcanÈ.

TatuddhaÑ natthi aÒÒatra, daÄhaÑ tattha patiÔÔhaha.
166. Ime dhamme sammasato, sabhÈvasarasalakkhaÓe.

Dhammatejena vasudhÈ, dasasahassÊ pakampatha.
167. CalatÊ ravatÊ pathavÊ, ucchuyantaÑva pÊÄitaÑ.

Telayante yathÈ cakkaÑ, evaÑ kampati medanÊ”ti.
Tattha ettakÈyevÈti niddiÔÔhÈnaÑ dasannaÑ pÈramitÈnaÑ
an|nÈdhikabhÈvassa dassanatthaÑ vuttaÑ. Tatuddhanti tato dasapÈramÊhi
uddhaÑ natthi. AÒÒatrÈti aÒÒaÑ, lakkhaÓaÑ saddasatthato gahetabbaÑ.
Tato dasapÈramito aÒÒo BuddhakÈrakadhammo natthÊti attho. TatthÈti tÈsu
dasasu pÈramÊsu. PatiÔÔhahÈti patiÔÔha, parip|rento tiÔÔhÈti attho.
Ime dhammeti pÈramidhamme. Sammasatoti upaparikkhantassa,
anÈdaratthe sÈmivacanaÑ daÔÔhabbaÑ. SabhÈvasarasalakkhaÓeti
sabhÈvasa~khÈtena sarasalakkhaÓena sammasantassÈti attho.
DhammatejenÈti pÈramipavicaya1ÒÈÓatejena. VasudhÈti vas|ti ratanaÑ
vuccati, taÑ dhÈreti, dhÊyati vÈ etthÈti vasudhÈ. KÈ sÈ? MedanÊ2.
PakampathÈti pakampittha. SumedhapaÓÉite pana pÈramiyo vicinante tassa
ÒÈÓatejena dasasahassÊ pakampitthÈti attho.
CalatÊti chappakÈrÈ3 kampi. RavatÊti nadati vik|jati. UcchuyantaÑva
pÊÄitanti nippÊÄitaÑ ucchuyantaÑ viya. “GuÄayantaÑva pÊÄitan”tipi pÈÔho,
soyevattho. Telayanteti telapÊÄanayante. YathÈ cakkanti cakkikÈnaÑ
mahÈcakkayantaÑ viya. Evanti yathÈ telapÊÄanacakkayantaÑ paribbhamati
kampati, evaÑ ayaÑ medanÊ kampatÊti attho. Sesamettha uttÈnamevÈti.
______________________________________________________________
1. Paricaya (SÊ, I) 2. MedinÊ (SÊ) 3. CakkÈkÈraÑ (SÊ, I)
140 KhuddakanikÈya
EvaÑ mahÈpathaviyÈ kampamÈnÈya RammanagaravÈsino manussÈ

BhagavantaÑ parivisayamÈnÈ saÓÔhÈtuÑ asakkontÈ
YugandharavÈtabbhÈhatÈ mahÈsÈlÈ viya mucchitÈ papatiÑsu. GhaÔÈdÊni
kulÈlabhaÓÉÈni pavaÔÔentÈni aÒÒamaÒÒaÑ paharantÈni cuÓÓavicuÓÓÈni
ahesuÑ. MahÈjano bhÊtatasito SatthÈraÑ upasa~kamitvÈ “kiÑ nu kho
BhagavÈ ‘nÈgÈvaÔÔo ayaÑ, bh|tayakkhadevatÈsu aÒÒatarÈvaÔÔo vÈ’ti na hi
mayaÑ etaÑ jÈnÈma. Api ca kho sabbopi ayaÑ mahÈjano bhayena
upadduto, kiÑ nu kho imassa lokassa pÈpakaÑ bhavissati, udÈhu kalyÈÓaÑ,
kathetha no etaÑ kÈraÓan”ti pucchiÑsu.
Atha SatthÈ tesaÑ kathaÑ sutvÈ “tumhe mÈ bhÈyittha, mÈ kho
cintayittha, natthi vo itonidÈnaÑ bhayaÑ, yo so mayÈ ajja SumedhapaÓÉito
‘anÈgate Gotamo nÈma Buddho bhavissatÊ’ti byÈkato, so idÈni pÈramiyo
sammasati, tassa sammasantassa dhammatejena sakaladasasahassÊ lokadhÈtu
ekappahÈrena kampati ceva viravati cÈ”ti Èha. Tena vuttaÑ–
168. “YÈvatÈ parisÈ Èsi, Buddhassa parivesane.

PavedhamÈnÈ sÈ tattha, mucchitÈ seti bh|miyaÑ.
169. GhaÔÈnekasahassÈni, kumbhÊnaÒca satÈ bah|.

SaÒcuÓÓamathitÈ tattha, aÒÒamaÒÒaÑ paghaÔÔitÈ.
170. UbbiggÈ tasitÈ bhÊtÈ, bhantÈ byathitamÈnasÈ.

MahÈjanÈ samÈgamma, DÊpa~karamupÈgamuÑ.
171. KiÑ bhavissati lokassa, kalyÈÓamatha pÈpakaÑ.

Sabbo upadduto loko, taÑ vinodehi cakkhuma.
172. TesaÑ tadÈ saÒÒÈpesi, DÊpa~karo MahÈmuni.

VissatthÈ hotha mÈ bhÈtha, imasmiÑ pathavikampane.
173. YamahaÑ ajja byÈkÈsiÑ, Buddho loke bhavissati.

Eso sammasatÊ dhammaÑ, pubbakaÑ jinasevitaÑ.
174. Tassa sammasato dhammaÑ, Buddhabh|miÑ asesato.

TenÈyaÑ kampitÈ pathavÊ, dasasahassÊ sadevake”ti.
Tattha yÈvatÈti yÈvatikÈ. ŒsÊti ahosi. “YÈ tadÈ parisÈ ÈsÊ”tipi pÈÔho,
tassa yÈ tattha parisÈ ÔhitÈ ÈsÊti attho. PavedhamÈnÈti kampamÈnÈ. SÈti sÈ
parisÈ. TatthÈti tasmiÑ parivesanaÔÔhÈne. SetÊti sayittha.
GhaÔÈti ghaÔÈnaÑ, sÈmi-atthe paccattavacanaÑ, ghaÔÈnaÑ
nekasahassÈnÊti attho. SaÒcuÓÓamathitÈti cuÓÓÈ ceva mathitÈ ca,
mathitasaÒcuÓÓÈti attho. AÒÒamaÒÒaÑ paghaÔÔitÈti aÒÒamaÒÒaÑ pahaÔÈ.
UbbiggÈti utrÈsahadayÈ. TasitÈti saÒjÈtatÈsÈ. BhÊtÈti bhayabhÊtÈ. BhantÈti
phandanamÈnasÈ, vibbhantacittÈti attho. SabbÈni panetÈni
aÒÒamaÒÒavevacanÈni. SamÈgammÈti samÈgantvÈ. Ayameva vÈ pÈÔho.
Upaddutoti upahato1. TaÑ vinodehÊti taÑ upaddutabhayaÑ vinodehi,
vinÈsayÈti attho. CakkhumÈti paÒcahi cakkh|hi cakkhuma. TesaÑ tadÈti te
jane tadÈ, upayogatthe sÈmivacanaÑ. SaÒÒapesÊti ÒÈpesi bodhesi. VissatthÈti
vissatthacittÈ. MÈ bhÈthÈti mÈ bhÈyatha. Yamahanti yaÑ ahaÑ
SumedhapaÓÉitaÑ. Dhammanti pÈramidhammaÑ. Pubbakanti porÈÓaÑ.
Jinasevitanti jinehi bodhisattakÈle sevitanti attho. Buddhabh|minti
pÈramidhammaÑ2. TenÈti tena sammasanakÈraÓena. KampitÈti calitÈ.
Sadevaketi sadevake loke.
Tato mahÈjano TathÈgatassa vacanaÑ sutvÈ haÔÔhatuÔÔho
mÈlÈgandhavilepanÈdÊni ÈdÈya Rammanagarato nikkhamitvÈ bodhisattaÑ
upasa~kamitvÈ mÈlÈgandhÈdÊhi p|jetvÈ vanditvÈ padakkhiÓaÑ katvÈ
Rammanagarameva pÈvisi. Atha kho bodhisatto dasa pÈramiyo sammasitvÈ
vÊriyaÑ daÄhaÑ katvÈ adhiÔÔhÈya nisinnÈsanÈ vuÔÔhÈsi. Tena vuttaÑ–
175. “Buddhassa vacanaÑ sutvÈ, mano nibbÈyi tÈvade.

Sabbe maÑ upasa~kamma, punÈpi maÑ abhivandisuÑ.
______________________________________________________________
1. Upahato byathito (SÊ, I) 2. BuddhapÈramiÑ (SÊ, I)
142 KhuddakanikÈya
176. SamÈdiyitvÈ BuddhaguÓaÑ, daÄhaÑ katvÈna mÈnasaÑ.

DÊpa~karaÑ namassitvÈ, ÈsanÈ vuÔÔhahiÑ tadÈ”ti.
Tattha mano nibbÈyÊti mahÈjanassa pathavikampane ubbiggahadayassa
tattha kÈraÓaÑ sutvÈ mano nibbÈyi, santiÑ agamÈsÊti attho. “Jano
nibbÈyÊ”tipi pÈÔho, so uttÈnoyeva. SamÈdiyitvÈti sammÈ ÈdiyitvÈ,
samÈdÈyÈti attho. BuddhaguÓanti pÈramiyo. SesaÑ uttÈnameva.
Atha kho bodhisattaÑ dayitasabbasattaÑ ÈsanÈ vuÔÔhahantaÑ
sakaladasasahassacakkavÈÄadevatÈ sannipatitvÈ dibbehi mÈlÈgandhÈdÊhi
p|jetvÈ “ayya SumedhatÈpasa tayÈ ajja DÊpa~karadasabalassa pÈdam|le
mahati patthanÈ patthitÈ, sÈ te anantarÈyena samijjhatu, mÈ te tattha bhayaÑ
vÈ chambhitattaÑ vÈ ahosi. SarÊre te appamattakopi rogo mÈ uppajjatu.
KhippaÑ pÈramiyo p|retvÈ sammÈsambodhiÑ paÔivijjha. YathÈ
pupph|pagaphal|pagÈ rukkhÈ samaye pupphanti ceva phalanti ca, tatheva
tvampi taÑ samayaÑ anatikkamitvÈ khippaÑ sambodhiÑ phusass|”ti-ÈdÊni
thutima~galÈni payirudÈhaÑsu, evaÑ payirudÈhitvÈ bodhisattaÑ
abhivÈdetvÈ attano attano devaÔÔhÈnameva agamaÑsu. Bodhisattopi devatÈhi
abhitthuto “ahaÑ dasa pÈramiyo p|retvÈ kappasatasahassÈdhikÈnaÑ
catunnaÑ asa~khyeyyÈnaÑ matthake Buddho bhavissÈmÊ”ti vÊriyaÑ daÄhaÑ
katvÈ adhiÔÔhÈya ÈkÈsamabbhuggantvÈ isigaÓavantaÑ HimavantaÑ agamÈsi.
Tena vuttaÑ–
177. “DibbaÑ mÈnusakaÑ pupphaÑ, devÈ mÈnusakÈ ubho.

Samokiranti pupphehi, vuÔÔhahantassa ÈsanÈ.
178. Vedayanti ca te sotthiÑ, devÈ mÈnusakÈ ubho.

MahantaÑ patthitaÑ tuyhaÑ, taÑ labhassu yathicchitaÑ.
179. SabbÊtiyo vivajjantu, soko rogo vinassatu.

MÈ te bhavantvantarÈyÈ1, phusa khippaÑ bodhimuttamaÑ.
180. YathÈpi samaye patte, pupphanti pupphino dumÈ.

Tatheva tvaÑ MahÈvÊra, buddhaÒÈÓehi pupphasu.
______________________________________________________________
1. TvantarÈyo (SÊ, I)
181. YathÈ ye keci SambuddhÈ, p|rayuÑ dasapÈramÊ.

Tatheva tvaÑ MahÈvÊra, p|raya dasapÈramÊ.
182. YathÈ ye keci SambuddhÈ, BodhimaÓÉamhi1 bujjhare.

Tatheva tvaÑ MahÈvÊra, bujjhassu jinabodhiyaÑ.
183. YathÈ ye keci SambuddhÈ, dhammacakkaÑ pavattayuÑ.

Tatheva tvaÑ MahÈvÊra, dhammacakkaÑ pavattaya.
184. PuÓÓamÈye yathÈ cando, parisuddho virocati.

Tatheva tvaÑ puÓÓamano, viroca dasasahassiyaÑ.
185. RÈhumutto yathÈ s|riyo, tÈpena atirocati.

Tatheva lokÈ muccitvÈ, viroca siriyÈ tuvaÑ.
186. YathÈ yÈ kÈci nadiyo, osaranti mahodadhiÑ.

EvaÑ sadevakÈ lokÈ, osarantu tavantike.
187. Tehi thutappasattho so, dasa dhamme samÈdiya.

Te dhamme parip|rento, pavanaÑ pÈvisÊ tadÈ”ti.
Tattha dibbanti mandÈravapÈricchattakasantÈnakusesayÈdikaÑ
dibbakusumaÑ devÈ mÈnusakÈ ca mÈnusapupphaÑ gahetvÈti attho.
SamokirantÊti mamopari samokiriÑs|ti attho. VuÔÔhahantassÈti vuÔÔhahato.
VedayantÊti nivedayiÑsu saÒÒÈpesuÑ. Sotthinti sotthibhÈvaÑ. IdÈni
vedayitÈkÈradassanatthaÑ “mahantaÑ patthitaÑ tuyhan”ti-Èdi vuttaÑ. TayÈ
pana SumedhapaÓÉita mahantaÑ ÔhÈnaÑ patthitaÑ, taÑ yathÈpatthitaÑ
labhass|ti attho.
SabbÊtiyoti entÊti Êtiyo, sabbÈ Êtiyo sabbÊtiyo, upaddavÈ. Vivajjant|ti mÈ
hontu. Soko rogo vinassat|ti socanasa~khÈto soko rujanasa~khÈto rogo ca
vinassatu. Teti tava. MÈ bhavantvantarÈyÈti mÈ bhavantu antarÈyÈ. PhusÈti
adhigaccha pÈpuÓÈhi. Bodhinti arahattamaggaÒÈÓaÑ sabbaÒÒutaÒÒÈÓampi
vaÔÔati. Uttamanti seÔÔhaÑ2 sabbabuddhaguÓadÈyakattÈ arahattamaggaÒÈÓaÑ
“uttaman”ti vuttaÑ.2
______________________________________________________________
1. Bodhim|lamhi (Ka) 2-2. ( ) natthi (SÊ, I)
144 KhuddakanikÈya
Samayeti tassa tassa rukkhassa pupphanasamaye sampatteti attho.

Pupphinoti pupphanakÈ. BuddhaÒÈÓehÊti aÔÔhÈrasahi buddhaÒÈÓehi.
Pupphas|ti pupphassu. P|rayunti p|rayiÑsu. P|rayÈti parip|raya.
Bujjhareti bujjhiÑsu. Jinabodhiyanti JinÈnaÑ BuddhÈnaÑ bodhiyÈ,
sabbaÒÒubodhim|leti attho. PuÓÓamÈyeti puÓÓamÈsiyaÑ. PuÓÓamanoti
paripuÓÓamanoratho.
RÈhumuttoti rÈhunÈ sobbhÈnunÈ mutto. TÈpenÈti patÈpena, Èlokena.
LokÈ muccitvÈti lokadhammehi alitto hutvÈti attho. VirocÈti virÈja. SiriyÈti
BuddhasiriyÈ. OsarantÊti mahÈsamuddaÑ pavisanti. Osarant|ti
upagacchantu. Tavantiketi tava santikaÑ. TehÊti devehi. Thutappasatthoti
thuto ceva pasattho ca, thutehi vÈ DÊpa~karÈdÊhi pasatthoti thutappasattho.
Dasa dhammeti dasa pÈramidhamme. Pavananti mahÈvanaÑ,
Dhammikapabbate mahÈvanaÑ pÈvisÊti attho. SesagÈthÈ su-uttÈnÈ evÈti.
SumedhapatthanÈkathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
3. DÊpa~karabuddhavaÑsavaÓÓanÈ
RammanagaravÈsinopi te upÈsakÈ Buddhappamukhassa
bhikkhusaÑghassa mahÈdÈnaÑ datvÈ puna BhagavantaÑ bhuttÈviÑ
onÊtapattapÈÓiÑ mÈlÈgandhÈdÊhi p|jetvÈ vanditvÈ dÈnÈnumodanaÑ
sotukÈmÈ upanisÊdiÑsu. Atha SatthÈ tesaÑ paramamadhuraÑ
hadaya~gamaÑ dÈnÈnumodanamakÈsi–
“DÈnaÑ nÈma sukhÈdÊnaÑ, nidÈnaÑ paramaÑ mataÑ.
NibbÈnaÑ pana sopÈnaÑ, patiÔÔhÈti pavuccati.
DÈnaÑ tÈÓaÑ manussÈnaÑ, dÈnaÑ bandhu parÈyanaÑ.
DÈnaÑ dukkhÈdhipannÈnaÑ, sattÈnaÑ paramÈ gati.
DukkhanittharaÓaÔÔhena, dÈnaÑ nÈvÈti dÊpitaÑ.
BhayarakkhaÓato dÈnaÑ, nagaranti ca vaÓÓitaÑ.
DÈnaÑ durÈsadaÔÔhena, vuttamÈsivisoti ca.

DÈnaÑ lobhamalÈdÊhi, padumaÑ anupalittato.
Natthi dÈnasamo loke, purisassa avassayo.
PaÔipajjatha tasmÈ taÑ, kiriyÈjjhÈsayena ca.
SaggalokanidÈnÈni, dÈnÈni matimÈ idha.
Ko hi nÈma naro loke, na dadeyya hite rato.
SutvÈ devesu sampattiÑ, ko naro dÈnasambhavaÑ.
Na dajjÈ sukhappadaÑ dÈnaÑ1, dÈnaÑ cittappamodanaÑ.
DÈnena paÔipannena, accharÈparivÈrito.
Ramate suciraÑ kÈlaÑ, nandane suranandane.
PÊtimuÄÈraÑ vindati dÈtÈ,
GÈravamasmiÑ gacchati loke.
KittimanantaÑ2 yÈti ca dÈtÈ,
VissasanÊyo hoti ca dÈtÈ.
DatvÈ dÈnaÑ yÈti naro so, bhogasamiddhiÑ dÊghaÒcÈyu3.
Sussaratampi ca vindati r|paÑ, sagge saddhiÑ kÊÄati devehi4.
VimÈnesu ÔhatvÈ nÈnÈ, mattamay|rÈbhirutesu.
CorÈrirÈjodakapÈvakÈnaÑ, dhanaÑ asÈdhÈraÓameva dÈnaÑ.
DadÈti taÑ sÈvakaÒÈÓabh|miÑ,
Paccekabh|miÑ pana Buddhabh|min”ti–
evamÈdinÈ nayena dÈnÈnumodanaÑ katvÈ dÈnÈnisaÑsaÑ pakÈsetvÈ
tadanantaraÑ sÊlakathaÑ kathesi. SÊlaÑ nÈmetaÑ
idhalokaparalokasampattÊnaÑ m|laÑ.
SÊlaÑ sukhÈnaÑ paramaÑ nidÈnaÑ, sÊlena sÊlÊ tidivaÑ payÈti.
SÊlaÑ hi saÑsÈramupÈgatassa, tÈÓaÒca leÓaÒca parÈyanaÒca.
______________________________________________________________
1. SukhasandÈnaÑ (SÊ, I) 2. KhyÈtimanantaÑ (SÊ, I)
3. DÊghaÒcÈyuÑ (SÊ, I) 4. Kila tidivehi (SÊ)
146 KhuddakanikÈya
Avassayo sÊlasamo janÈnaÑ,

Kuto panaÒÒo idha vÈ parattha.
SÊlaÑ guÓÈnaÑ paramÈ patiÔÔhÈ,
YathÈ dharÈ thÈvaraja~gamÈnaÑ.
SÊlaÑ kireva kalyÈÓaÑ, sÊlaÑ loke anuttaraÑ.
AriyavuttisamÈcÈro, yena vuccati sÊlavÈ1.
SÊlÈla~kÈrasamo ala~kÈro natthi, sÊlagandhasamo gandho natthi,
sÊlasamaÑ kilesamalavisodhanaÑ natthi, sÊlasamaÑ pariÄÈh|pasamaÑ
natthi, sÊlasamaÑ kittijananaÑ natthi, sÊlasamaÑ saggÈrohaÓasopÈnaÑ
natthi, nibbÈnanagarappavesane ca sÊlasamaÑ dvÈraÑ natthi. YathÈha–
“SobhantevaÑ na rÈjÈno, muttÈmaÓivibh|sitÈ.
YathÈ sobhanti yatino, sÊlabh|sanabh|sitÈ.
SÊlagandhasamo gandho, kuto nÈma bhavissati.
Yo samaÑ anuvÈte ca, paÔivÈte ca vÈyati2.
Na pupphagandho paÔivÈtameti,
Na candanaÑ taggaramallikÈ vÈ.
SataÒca gandho paÔivÈtameti,
SabbÈ disÈ sappuriso pavÈyati.
CandanaÑ tagaraÑ vÈpi, uppalaÑ atha vassikÊ.
EtesaÑ gandhajÈtÈnaÑ, sÊlagandho anuttaro3.
Na ga~gÈ yamunÈ cÈpi, sarabh| vÈ sarasvatÊ.
NinnagÈ vÈ’ciravatÊ, mahÊ vÈpi mahÈnadÊ.
SakkuÓanti visodhetuÑ, taÑ malaÑ idha pÈÓinaÑ.
Visodhayati sattÈnaÑ, yaÑ ve sÊlajalaÑ malaÑ.
Na taÑ sajaladÈ vÈtÈ, na cÈpi haricandanaÑ.
Neva hÈrÈ na maÓayo, na candakiraÓa~kurÈ.
______________________________________________________________
1. Khu 5. 87 piÔÔhe JÈtake. 2. Visuddhi 1. 10 piÔÔhe.
3. Khu 1. 21; Khu 11. 317 piÔÔhesu.
SamayantÊdha sattÈnaÑ, pariÄÈhaÑ surakkhitaÑ.

YaÑ sameti idaÑ ariyaÑ, sÊlaÑ accantasÊtalaÑ.
AttÈnuvÈdÈdibhayaÑ, viddhaÑsayati sabbadÈ.
Janeti kittihÈsaÒca1, sÊlaÑ sÊlavato sadÈ.
SaggÈrohaÓasopÈnaÑ, aÒÒaÑ sÊlasamaÑ kuto.
DvÈraÑ vÈ pana nibbÈna, nagarassa pavesane2.
GuÓÈnaÑ m|labh|tassa, dosÈnaÑ balaghÈtino.
Iti sÊlassa jÈnÈtha, ÈnisaÑsamanuttaran”ti3.
EvaÑ BhagavÈ sÊlÈnisaÑsaÑ dassetvÈ “idaÑ pana sÊlaÑ nissÈya ayaÑ
saggo labhatÊ”ti dassanatthaÑ tadanantaraÑ saggakathaÑ kathesi. AyaÑ
saggo nÈma iÔÔho kanto manÈpo ekantasukho niccamettha kÊÄÈ niccaÑ
sampattiyo labhanti. CÈtumahÈrÈjikÈ devÈ navutivassasatasahassÈni
dibbasukhaÑ dibbasampattiÑ paÔilabhanti. TÈvatiÑsÈ tisso vassakoÔiyo
saÔÔhi ca vassasatasahassÈnÊti evamÈdisaggaguÓapaÔisaÑyuttakathaÑ kathesi.
EvaÑ saggakathÈya palobhetvÈ puna “ayampi saggo anicco adhuvo na tattha
chandarÈgo kÈrabbo”ti kÈmÈnaÑ ÈdÊnavaÑ okÈraÑ saÑkilesaÑ nekkhamme
ÈnisaÑsaÒca pakÈsetvÈ amatapariyosÈnaÑ dhammakathaÑ kathesi. EvaÑ
tassa mahÈjanassa dhammaÑ desetvÈ ekacce saraÓesu ca ekacce paÒcasÊlesu
ca ekacce sotÈpattiphale ca ekacce sakadÈgÈmiphale ekacce anÈgÈmiphale
ekacce cat|supi phalesu ekacce tÊsu vijjÈsu ekacce chasu abhiÒÒÈsu ekacce
aÔÔhasu samÈpattÊsu patiÔÔhÈpetvÈ uÔÔhÈyÈsanÈ Rammanagarato nikkhamitvÈ
SudassanamahÈviharameva pÈvisi. Tena vuttaÑ–
1. “TadÈ te bhojayitvÈna, sasaÑghaÑ LokanÈyakaÑ.

UpagacchuÑ saraÓaÑ tassa, DÊpa~karassa Satthuno.
2. SaraÓÈgamane kaÒci, niveseti TathÈgato.

KaÒci paÒcasu sÊlesu, sÊle dasavidhe paraÑ.
______________________________________________________________
1. ...sÈtaÒca (SÊ, I) 2. Visuddhi 1. 10 piÔÔhe. 3. Visuddhi 1. 11 piÔÔhe.
148 KhuddakanikÈya
3. Kassaci deti sÈmaÒÒaÑ, caturo phalamuttame.

Kassaci asame dhamme, deti so paÔisambhidÈ.
4. Kassaci varasamÈpattiyo, aÔÔha deti NarÈsabho.

Tisso kassaci vijjÈyo, chaÄabhiÒÒÈ pavecchati.
5. Tena yogena janakÈyaÑ, ovadati MahÈmuni.

Tena vitthÈrikaÑ Èsi, LokanÈthassa sÈsanaÑ.
6. MahÈhanusabhakkhandho, DÊpa~karasanÈmako.
Bah| jane tÈrayati, parimoceti duggatiÑ.
7. BodhaneyyaÑ janaÑ disvÈ, satasahassepi yojane.

KhaÓena upagantvÈna, bodheti taÑ MahÈmunÊ”ti.
Tattha teti te RammanagaravÈsino upÈsakÈ. SaraÓanti ettha saraÓaÑ
saraÓagamanaÑ saraÓassa gantÈ ca veditabbÈ. Sarati hiÑsati vinÈsetÊti
saraÓaÑ, kiÑ taÑ? RatanattayaÑ. TaÑ pana saraÓagatÈnaÑ teneva
saraÓagamanena bhayaÑ santÈsaÑ dukkhaÑ duggatiÑ parikkilesaÑ hanati
hiÑsati vinÈsetÊti saraÓanti vuccatÊti. VuttaÒhetaÑ–
“Ye keci BuddhaÑ saraÓaÑ gatÈse,
Na te gamissanti apÈyabh|miÑ1.
PahÈya mÈnusaÑ dehaÑ,
DevakÈyaÑ parip|ressanti2.
Ye keci dhammaÑ saraÓaÑ gatÈse,
DevakÈyaÑ parip|ressanti2.
Ye keci saÑghaÑ saraÓaÑ gatÈse,
DevakÈyaÑ parip|ressantÊ”ti2.
______________________________________________________________
1. ApÈyaÑ (SÊ, I) 2. DÊ 2. 204; SaÑ 1. 25 piÔÔhesu.
SaraÓagamanaÑ nÈma ratanattayaparÈyanÈkÈrappavatto cittuppÈdo.

SaraÓassa gantÈ nÈma taÑsama~gÊpuggalo. EvaÑ tÈva saraÓaÑ
saraÓagamanaÑ saraÓassa gantÈ cÈti idaÑ tayaÑ veditabbaÑ.
TassÈti taÑ DÊpa~karaÑ, upayogatthe sÈmivacanaÑ daÔÔhabbaÑ.
“UpagacchuÑ saraÓaÑ tatthÈ”tipi pÈÔho. Satthunoti SatthÈraÑ.
SaraÓÈgamane kaÒcÊti kaÒci puggalaÑ saraÓagamane nivesetÊti attho.
KiÒcÈpi paccuppannavasena vuttaÑ, atÊtakÈlavasena pana attho gahetabbo.
Esa nayo sesesupi. “Kassaci saraÓÈgamane”tipi pÈÔho, tassapi soyevattho.
KaÒci paÒcasu sÊles|ti kaÒci puggalaÑ paÒcasu viratisÊlesu nivesesÊti attho.
“Kassaci paÒcasu sÊles|”tipi pÈÔho, soyevattho. SÊle dasavidhe paranti
aparaÑ puggalaÑ dasavidhe sÊle nivesesÊti attho. “Kassaci kusale dasÈ”tipi
pÈÔho, tassa kaÒci puggalaÑ dasa kusaladhamme samÈdapesÊti attho.
Kassaci deti sÈmaÒÒanti ettha paramatthato sÈmaÒÒanti maggo vuccati.
YathÈha–
“KatamaÒca bhikkheve sÈmaÒÒaÑ? Ayameva ariyo aÔÔha~giko
maggo, seyyathidaÑ? SammÈdiÔÔhi -pa- sammÈsamÈdhi. IdaÑ vuccati
bhikkhave sÈmaÒÒan”ti1.
Caturo phalamuttameti cattÈri uttamÈni phalÈnÊti attho. Ma-kÈro
padasandhikaro. Li~gavipariyÈsena vuttaÑ. YathopanissayaÑ cattÈro magge
cattÈri ca sÈmaÒÒaphalÈni kassaci adÈsÊti attho. Kassaci asame dhammeti
kassaci asadise cattÈro paÔisambhidÈdhamme adÈsi.
Kassaci varasamÈpattiyoti kassaci pana nÊvaraÓavigamena
padhÈnabh|tÈ aÔÔha samÈpattiyo adÈsi. Tisso kassaci vijjÈyoti kassaci
puggalassa upanissayavasena dibbacakkhuÒÈÓapubbenivÈsÈnussatiÒÈÓa-
ÈsavakkhayaÒÈÓÈnaÑ vasena tisso vijjÈyo. ChaÄabhiÒÒÈ pavecchatÊti cha
abhiÒÒÈyo kassaci adÈsi.
Tena yogenÈti tena nayena tenÈnukkamena ca. JanakÈyanti
janasam|haÑ. OvadatÊti ovadi. KÈlavipariyÈsena vuttanti veditabbaÑ. Ito
uparipi Êdisesu vacanesu atÊtakÈlavaseneva attho
______________________________________________________________
1. SaÑ 3. 20 piÔÔhe.
150 KhuddakanikÈya
gahetabbo. Tena vitthÈrikaÑ ÈsÊti tena DÊpa~karassa Bhagavato ovÈdena

anusÈsaniyÈ vitthÈrikaÑ vitthataÑ visÈlÊbh|taÑ sÈsanaÑ ahosi.
MahÈhan|ti mahÈpurisÈnaÑ kira dvepi han|ni paripuÓÓÈni dvÈdasiyÈ
pakkhassa candasadisÈkÈrÈni hontÊti mahantÈni han|ni yassa so mahÈhanu,
sÊhasan|ti vuttaÑ hoti. Usabhakkhandhoti usabhasseva khandho yassa
bhavati, so usabhakkhandho. SuvaÔÔitasuvaÓÓÈli~gasadisarucirakkhandho
samavaÔÔacÈrukkhandhoti attho1. DÊpa~karasanÈmakoti DÊpa~karasanÈmo.
Bah| jane tÈrayatÊti bah| Buddhaveneyye jane tÈresi.
ParimocetÊtiparimocesi. Duggatinti duggatito. Nissakkatthe
upayogavacanaÑ.
IdÈni tÈraÓaparimocanakaraÓÈkÈradassanatthaÑ2 “bodhaneyyaÑ
janan”ti gÈthÈ vuttÈ. Tattha bodhaneyyaÑ jananti bodhaneyyaÑ pajaÑ,
ayameva vÈ pÈÔho. DisvÈti BuddhacakkhunÈ vÈ samantacakkhunÈ vÈ disvÈ.
Satasahassepi yojaneti anekasatasahassepi yojane ÔhitaÑ. IdaÑ pana
dasasahassiyaÑyeva sandhÈya vuttanti daÔÔhabbaÑ.
DÊpa~karo kira SatthÈ BuddhattaÑ patvÈ bodhim|le sattasattÈhaÑ
vÊtinÈmetvÈ aÔÔhame sattÈhe mahÈbrahmuno dhammajjhesanaÑ paÔiÒÒÈya
SunandÈrÈme dhammacakkaÑ pavattetvÈ koÔisataÑ devamanussÈnaÑ
dhammÈmataÑ pÈyesi. AyaÑ paÔhamo abhisamayo ahosi.
Atha SatthÈ attano puttassa samavaÔÔakkhandhassa usabhakkhandhassa
nÈma ÒÈÓaparipÈkaÑ ÒatvÈ taÑ atrajaÑ pamukhaÑ katvÈ
RÈhulovÈdasadisaÑ dhammaÑ desetvÈ devamanussÈnaÑ navutikoÔiyo
dhammÈmataÑ pÈyesi. AyaÑ dutiyo abhisamayo ahosi.
Puna BhagavÈ AmaravatÊnagaradvÈre mahÈsirÊsarukkham|le
YamakapÈÔihÈriyaÑ katvÈ mahÈjanassa bandhanÈmokkhaÑ katvÈ
devagaÓaparivuto divasakarÈtirekajutivisarabhavane3 TÈvatiÑsabhavane
PÈricchattakam|le paramasÊtale PaÓÉukambalasilÈtale nisÊditvÈ
sabbadevagaÓapÊtisaÒjananiÑ
______________________________________________________________
1. SuvaÔÔacÈrukkhandhoti attho (Ka) 2. TÈraÓaparimocanÈkÈradassanatthaÑ (SÊ)
3. ...juti viya surabhavane (SÊ, I)
attano jananiÑ SumedhÈdeviÑ pamukhaÑ katvÈ

sabbalokaviditavisuddhidevo devadevo DÊpa~karo BhagavÈ
sabbasattahitakaraÑ paramÈtirekagambhÊrasukhumaÑ buddhivisadakaraÑ
sattappakaraÓaÑ AbhidhammapiÔakaÑ desetvÈ navutidevakoÔisahassÈnaÑ
dhammÈmataÑ pÈyesi. AyaÑ tatiyo abhisamayo ahosi. Tena vuttaÑ–
8. “PaÔhamÈbhisamaye Buddho, koÔisatamabodhayi.

DutiyÈbhisamaye NÈtho, navutikoÔimabodhayi.
9. YadÈ ca devabhavanamhi, Buddho dhammamadesayi.

NavutikoÔisahassÈnaÑ, tatiyÈbhisamayo ah|”ti.
DÊpa~karassa pana Bhagavato tayo sÈvakasannipÈtÈ ahesuÑ. Tattha
SunandÈrÈme koÔisatasahassÈnaÑ paÔhamo sannipÈto ahosi. Tena vuttaÑ–
10. “SannipÈtÈ tayo ÈsuÑ, DÊpa~karassa Satthuno.

KoÔisatasahassÈnaÑ, paÔhamo Èsi samÈgamo”ti.
AthÈparena samayena Dasabalo cat|hi bhikkhusatasahassehi parivuto
gÈmanigamanagarapaÔipÈÔiyÈ mahÈjanÈnuggahaÑ karonto cÈrikaÑ
caramÈno anukkamena ekasmiÑ padese mahÈjanakatasakkÈraÑ
sabbalokavissutaÑ amanussapariggahitaÑ atibhayÈnakaÑ
olambÈmbudharaparicumbitak|ÔaÑ vividhasurabhitarukusumavÈsitak|ÔaÑ
nÈnÈmigagaÓavicaritak|ÔaÑ NÈradak|ÔaÑ nÈma paramaramaÓÊyaÑ
pabbataÑ sampÈpuÓi. So kira pabbato NÈradena nÈma yakkhena pariggahito
ahosi. Tattha pana tassa yakkhassa anusaÑvaccharaÑ mahÈjano
manussabaliÑ upasaÑharati.
Atha DÊpa~karo kira BhagavÈ tassa mahÈjanassa upanissayasampattiÑ
disvÈ tato bhikkhusaÑghaÑ cÈtuddisaÑ pesetvÈ adutiyo asahÈyo
mahÈkaruÓÈbalavasa~gatahadayo taÒca yakkhaÑ vinetuÑ taÑ
NÈradapabbataÑ abhiruhi. Atha so manussabhakkho sakahitanirapekkho
paravadhadakkho yakkho makkhaÑ asahamÈno kodhaparetamÈnaso
DasabalaÑ bhiÑsÈpetvÈ palÈpetukÈmo taÑ pabbataÑ cÈlesi. So kira pabbato
152 KhuddakanikÈya
tena cÈliyamÈno Bhagavato ÈnubhÈvena tasseva matthake patamÈno viya

ahosi.
Tato so bhÊto “handa naÑ agginÈ jhÈpessÈmÊ”ti mahantaÑ

atibhÊmadassanaÑ aggikkhandhaÑ nibbattesi. So aggikkhandho paÔivÈte
khitto viya attanova dukkhaÑ janesi, na pana Bhagavato cÊvare
aÑsumattampi daÉÉhuÑ samattho ahosi. Yakkho pana “samaÓo daÉÉho, na
daÉÉho”ti olokento DasabalaÑ saradasamayavimalakaranikaraÑ
sabbajanaratikaraÑ rajanikaramiva sÊtalajalatalagatakamalakaÓÓikÈya
nisinnaÑ viya BhagavantaÑ disvÈ cintesi “aho ayaÑ samaÓo mahÈnubhÈvo,
yaÑ yaÑ imassÈhaÑ anatthaÑ karomi, so so mam|pariyeva patati, imaÑ
pana samaÓaÑ muÒcitvÈ aÒÒaÑ me paÔisaraÓaÑ parÈyanaÑ natthi,
pathaviyaÑ upakkhalitÈ pathaviÑyeva nissÈya uÔÔhahanti, handÈhaÑ
imaÑyeva samaÓaÑ saraÓaÑ gamissÈmÊ”ti.
AthevaÑ pana so cintetvÈ Bhagavato cakkÈla~katatalesu pÈdesu sirasÈ

nipatitvÈ “accayo maÑ bhante accagamÈ”ti vatvÈ BhagavantaÑ
saraÓamagamÈsi. Athassa BhagavÈ anupubbikathaÑ kathesi. So
desanÈpariyosÈne dasahi yakkhasahassehi saddhiÑ sotÈpattiphale patiÔÔhahi.
TasmiÑ kira divase sakalajambudÊpatalavÈsino manussÈ tassa
balikammatthaÑ ekekagÈmato ekekaÑ purisaÑ ÈhariÑsu. AÒÒaÒca
bahutilataÓÉulakulatthamuggamÈsÈdiÑ sappinavanÊtalelamadhuphÈÓitÈdiÒca
ÈhariÑsu. Atha so yakkho taÑ divasaÑ ÈbhatataÓÉulÈdikaÑ sabbaÑ
tesaÑyeva datvÈ te balikammatthÈya ÈnÊtamanusse Dasabalassa niyyÈtesi.
Atha SatthÈ te manusse ehibhikkhupabbajjÈya pabbÈjetvÈ
antosattÈheyeva sabbe arahatte patiÔÔhÈpetvÈ mÈghapuÓÓamÈya
koÔisatabhikkhumajjhagato catura~gasamannÈgate sannipÈte
pÈtimokkhamuddisi. Catura~gÈni nÈma sabbeva ehibhikkh| honti, sabbe
chaÄabhiÒÒÈ honti, sabbe anÈmantitÈva ÈgatÈ, pannaras|posathadivaso cÈti
imÈni cattÈri a~gÈni nÈma. AyaÑ dutiyo sannipÈto ahosi. Tena vuttaÑ–
11. “Puna NÈradak|Ôamhi, pavivekagate Jine.

KhÊÓÈsavÈ vÊtamalÈ, samiÑsu satakoÔiyo”ti.
Tattha pavivekagateti gaÓaÑ pahÈya gate. SamiÑs|ti sannipatiÑsu.
YadÈ pana DÊpa~karo LokanÈyako SudassananÈmake pabbate
vassÈvÈsamupagaÒchi, tadÈ kira JambudÊpavÈsino manussÈ
anusaÑvaccharaÑ GiraggasamajjaÑ karonti. TasmiÑ kira samajje
sannipatitÈ manussÈ DasabalaÑ disvÈ dhammakathaÑ sutvÈ tatra pasÊditvÈ
pabbajiÑsu. MahÈpavÈraÓadivase SatthÈ tesaÑ ajjhÈsayÈnuk|laÑ
vipassanÈkathaÑ kathesi. TaÑ sutvÈ te sabbe sa~khÈre sammasitvÈ
vipassanÈnupubbena maggÈnupubbena ca arahattaÑ pÈpuÓiÑsu. Atha SatthÈ
navutikoÔisahassehi saddhiÑ pavÈresi. AyaÑ tatiyo sannipÈto ahosi. Tena
vuttaÑ–
12. “Yamhi kÈle MahÈvÊro, Sudassanasiluccaye.

NavutikoÔisahassehi, pavÈresi MahÈmuni.
AhaÑ tena samayena, jaÔilo uggatÈpano.
Antalikkhamhi caraÓo, paÒcÈbhiÒÒÈsu pÈrag|”ti.
AyaÑ gÈthÈ AÔÔhasÈliniyÈ Dhammasa~gahaÔÔhakathÈya
nidÈnavaÓÓanÈya DÊpa~karabuddhavaÑse1 likhitÈ. ImasmiÑ pana
BuddhavaÑse natthi. NatthibhÈvoyeva panassÈ yuttataro. KasmÈti ce?
HeÔÔhÈ SumedhakathÈsu kathitattÈti.
DÊpa~kare kira Bhagavati dhammaÑ desente dasasahassÈnaÒca
vÊsatisahassÈnaÒca2 dhammÈbhisamayo ahosiyeva. Ekassa pana dvinnaÑ
tiÓÓaÑ catunnanti ca Èdivasena abhisamayÈnaÑ anto natthi. TasmÈ
DÊpa~karassa Bhagavato sÈsanaÑ vitthÈrikaÑ bÈhujaÒÒaÑ ahosi. Tena
vuttaÑ–
13. “DasavÊsasahassÈnaÑ, dhammÈbhisamayo ahu.

EkadvinnaÑ abhisamayÈ, gaÓanÈto asa~khiyÈ”ti.
Tattha dasavÊsasahassÈnanti dasasahassÈnaÑ vÊsatisahassÈnaÒca.
DhammÈbhisamayoti catusaccadhammappaÔivedho. Ekadvinnanti ekassa
ceva
______________________________________________________________
1. Abhi-®Ôha 1. 55 piÔÔhe. 2. VÊsatiÑsacattÈlÊsasahassÈnaÒca (Ka)
154 KhuddakanikÈya
dvinnaÒca, tiÓÓaÑ catunnaÑ -pa- dasannanti-ÈdinÈ nayena asa~khyeyyÈti

attho. EvaÑ asa~khyeyyÈbhisamayattÈ ca vitthÈrikaÑ mahantappattaÑ
bah|hi paÓÉitehi devamanussehi niyyÈnikanti jaÒÒaÑ1 jÈnitabbaÑ
adhisÊlasikkhÈdÊhi iddhaÒca samÈdhi-ÈdÊhi phÊtaÒca ahosi. Tena vuttaÑ–
14. “VitthÈrikaÑ bÈhujaÒÒaÑ, iddhaÑ phÊtaÑ ah| tadÈ.

DÊpa~karassa Bhagavato, sÈsanaÑ suvisodhitan”ti.
Tattha suvisodhitanti suÔÔhu BhagavatÈ sodhitaÑ visuddhaÑ kataÑ.
DÊpa~karaÑ kira SatthÈraÑ sabbakÈlaÑ chaÄabhiÒÒÈnaÑ mahiddhikÈnaÑ
bhikkh|naÑ cattÈri satasahassÈni parivÈrenti. Tena ca samayena ye sekkhÈ
kÈlakiriyaÑ karonti, te garahitÈ bhavanti, sabbe khÊÓÈsavÈ hutvÈva
parinibbÈyantÊti adhippÈyo. TasmÈ hi tassa Bhagavato sÈsanaÑ supupphitaÑ
susamiddhaÑ khÊÓÈsavehi bhikkh|hi ativiya sobhittha. Tena vuttaÑ–
15. “CattÈri satasahassÈni, chaÄabhiÒÒÈ mahiddhikÈ.

DÊpa~karaÑ LokaviduÑ, parivÈrenti sabbadÈ.
16. Ye keci tena samayena, jahanti mÈnusaÑ bhavaÑ.

AppattamÈnasÈ sekhÈ, garahitÈ bhavanti te.
17. SupupphitaÑ pÈvacanaÑ, arahantehi tÈdihi.

KhÊÓÈsavehi vimalehi, upasobhati sabbadÈ”ti.
Tattha cattÈri satasahassÈnÊti gaÓanÈya dassitÈ evaÑ dassitagaÓanÈ ime
bhikkh|ti dassanatthaÑ “chaÄabhiÒÒÈ mahiddhikÈ”ti vuttanti evamattho
gahetabbo. Atha vÈ chaÄabhiÒÒÈ mahiddhikÈti chaÄabhiÒÒÈnaÑ
mahiddhikÈnanti sÈmi-atthe paccattavacanaÑ daÔÔhabbaÑ. ParivÈrenti
sabbadÈti niccakÈlaÑ DasabalaÑ parivÈrenti, BhagavantaÑ muÒcitvÈ
katthaci na gacchantÊti adhippÈyo. Tena samayenÈti tasmiÑ samaye. AyaÑ
pana samaya-saddo samavÈyÈdÊsu navasu atthesu dissati. YathÈha–
______________________________________________________________
1. ©ÈtaÒca (SÊ, I)
“SamavÈye khaÓe kÈle, sam|he hetudiÔÔhisu.

PaÔilÈbhe pahÈne ca, paÔivedhe ca dissatÊ”ti1.
Idha so kÈle daÔÔhabbo, tasmiÑ kÈleti attho. MÈnusaÑ bhavanti
manussabhÈvaÑ. AppattamÈnasÈti appattaÑ anadhigataÑ mÈnasaÑ yehi te
appattamÈnasÈ. MÈnasanti rÈgassa ca cittassa ca arahattassa ca
adhivacanaÑ. “Antalikkhacaro pÈso, yvÈyaÑ carati mÈnaso”ti2 hi ettha pana
rÈgo “mÈnaso”ti vutto. “CittaÑ mano mÈnasaÑ hadayaÑ paÓÉaran”ti3 ettha
cittaÑ. “AppattamÈnaso sekho, kÈlaÑ kayirÈ janesutÈ”ti4 ettha arahattaÑ.
IdhÈpi arahattameva adhippetaÑ5. TasmÈ appatta-arahattaphalÈti attho.
SekhÈti kenaÔÔhena sekhÈ? SekhadhammapaÔilÈbhaÔÔhena sekhÈ. VuttaÒhetaÑ
“kittÈvatÈ nu kho bhante sekho hotÊti? Idha bhikkhave bhikkhu sekhÈya
sammÈdiÔÔhiyÈ samannÈgato hoti -pa- sekkhena sammÈsamÈdhinÈ
samannÈgato hoti. EttÈvatÈ kho bhikkhave bhikkhu sekho hotÊ”ti6. Api ca
sikkhantÊti sekhÈ. VuttaÒhetaÑ “sikkhati, sikkhatÊti kho bhikkhu tasmÈ
sekhoti vuccati. KiÒca sikkhati? AdhisÊlampi sikkhati adhicittampi
adhipaÒÒampi sikkhatÊti kho bhikkhu tasmÈ sekhoti vuccatÊ”ti7.
Supupphitanti suÔÔhu vikasitaÑ. PÈvacananti pasatthaÑ vacanaÑ,
vuddhippattaÑ vÈ vacanaÑ pavacanaÑ, pavacanameva pÈvacanaÑ,
sÈsananti attho. UpasobhatÊti abhirÈjati ativirocati. SabbadÈti sabbakÈlaÑ.
“Upasobhati sadevake”tipi pÈÔho.
Tassa DÊpa~karassa Bhagavato RammavatÊ nÈma nagaraÑ ahosi,
Sudevo nÈma khattiyo pitÈ, SumedhÈ nÈma devÊ mÈtÈ, Suma~galo ca tisso
cÈti dve aggasÈvakÈ, SÈgato nÈma upaÔÔhÈko, NandÈ ca SunandÈ cÈti dve
aggasÈvikÈ, bodhi tassa Bhagavato pipphalirukkho ahosi, asÊtihatthubbedho,
satasahassavassÈni Èy|ti. KiÑ panimesaÑ jÈtanagarÈdÊnaÑ dassane
payojananti ce? Vuccate–yassa yadi neva jÈtanagaraÑ na pitÈ na mÈtÈ
paÒÒÈyeyya, imassa pana neva
______________________________________________________________
1. DÊ-®Ôha 1. 32; Ma-®Ôha1. 9; SaÑ-®Ôha 1. 8; AÑ-®Ôha 1. 8; Abhi-®Ôha 1. 99;
KhuddakapÈÔha-®Ôha 89; PaÔisaÑ-®Ôha 2. 125 piÔÔhesu.
2. SaÑ 1. 113; Vi 3. 28 piÔÔhesu.
3. Abhi 1. 18; Abhi 2. 91; Khu 7. 2; Khu 8. 219 piÔÔhesu.
4. SaÑ 1. 122 piÔÔhe.
5. Abhi-®Ôha 1. 184; MahÈniddesa-®Ôha-19 piÔÔhÈdÊsupi passitabbaÑ.
6. SaÑ 3. 12 piÔÔhe. 7. AÑ 1. 232 piÔÔhe.
156 KhuddakanikÈya
jÈtanagaraÑ na pitÈ na mÈtÈ paÒÒÈyati, devo vÈ Sakko vÈ yakkho vÈ mÈro

vÈ brahmÈ vÈ esa maÒÒe, devÈnampi ÊdisaÑ pÈÔihÈriyaÑ anacchariyanti
maÒÒamÈnÈ na sotabbaÑ na saddahitabbaÑ maÒÒeyyuÑ, tato abhisamayo
na bhaveyya, asati abhisamaye niratthako BuddhuppÈdo bhaveyya,
aniyyÈnikaÑ sÈsanaÑ. TasmÈ sabbabuddhÈnaÑ jÈtanagarÈdiko paricchedo
dassetabbo. Tena vuttaÑ–
18. “NagaraÑ RammavatÊ nÈma, Sudevo nÈma khattiyo.

SumedhÈ nÈma janikÈ, DÊpa~karassa Satthuno.
24. Suma~galo ca Tisso ca, ahesuÑ aggasÈvakÈ.

SÈgato nÈmupaÔÔhÈko, DÊpa~karassa Satthuno.
25. NandÈ ceva SunandÈ ca, ahesuÑ aggasÈvikÈ.

Bodhi tassa Bhagavato, pipphalÊti pavuccati.
27. AsÊtihatthamubbedho, DÊpa~karo MahÈmuni.

Sobhati dÊparukkhova, sÈlarÈjÈva phullito.
28. SatasahassavassÈni, Èyu tassa Mahesino.

TÈvatÈ tiÔÔhamÈno so, tÈresi janataÑ bahuÑ.
29. JotayitvÈna saddhammaÑ, santÈretvÈ mahÈjanaÑ.

JalitvÈ aggikkhandhova, nibbuto so sasÈvako.
30. SÈ ca iddhi so ca yaso, tÈni ca pÈdesu cakkaratanÈni.

SabbaÑ tamantarahitaÑ1, nanu rittÈ sabbasa~khÈrÈ”ti.
Tattha sudevo nÈma khattiyoti sudevo nÈmassa khattiyo pitÈ ahosÊti
attho. JanikÈti janetti. PipphalÊti pilakkhakapÊtanarukkho bodhi.
AsÊtihatthamubbedhoti asÊtihatthaÑ uccaggato. DÊparukkhovÈti
sampajjalitadÊpamÈlÈkulo dÊparukkho viya
ÈrohapariÓÈhasaÓÔhÈnapÈrip|risampanno
dvattiÑsavaralakkhaÓÈnubyaÒjanasamala~katasarÊro
vipphuritaraÑsijÈlÈvisaratÈrÈgaÓasamujjalamiva gaganatalaÑ
______________________________________________________________
1. SamantarahitaÑ (SÊ)
BhagavÈ dharamÈnakÈle sobhatÊti sobhittha. SÈlarÈjÈva phullitoti pupphito

sabbaphÈliphullo sÈlarÈjarukkho viya ca sabbaphÈliphullo yojanasatubbedho
pÈricchatto viya ca asÊtihatthubbedho BhagavÈ ativiya sobhati.
SatasahassavassÈnÊti vassasatasahassÈni tassa Èy|ti attho. TÈvatÈ
tiÔÔhamÈnoti tÈvatakaÑ kÈlaÑ tiÔÔhamÈno. Janatanti janasam|haÑ.
SantÈretvÈ mahÈjananti tÈrayitvÈ mahÈjanaÑ. “SantÈretvÈ sadevakan”tipi
pÈÔho, tassa sadevakaÑ lokanti attho. SÈ ca iddhÊti sÈ ca sampatti ÈnubhÈvo.
So ca yasoti so ca parivÈro. SabbaÑ tamantarahitanti taÑ sabbaÑ
vuttappakÈraÑ sampattijÈtaÑ antarahitaÑ apagatanti1 attho. Nanu rittÈ
sabbasa~khÈrÈti sabbe pana sa~khatadhammÈ nanu rittÈ tucchÈ,
niccasÈrÈdirahitÈti attho.
Ettha pana nagarÈdiparicchedo PÈÄiyamÈgatova. SambahulavÈro pana
nÈgato, so ÈnetvÈ dÊpetabbo. SeyyathidaÑ? PuttapÈricchedo
bhariyÈparicchedo pÈsÈdaparicchedo agÈravÈsaparicchedo
nÈÔakitthiparicchedo abhinikkhamanaparicchedo padhÈnaparicchedo
vihÈraparicchedo upaÔÔhÈkaparicchedoti. Etesampi dÊpane kÈraÓaÑ heÔÔhÈ
vuttameva. Tassa pana DÊpa~karassa bhariyÈnaÑ tisatasahassaÑ2 ahosi.
Tassa aggamahesÊ PadumÈ nÈma, tassa pana putto usabhakkhandho nÈma.
Tena vuttaÑ–
“BhariyÈ PadumÈ nÈma, vibuddhapadumÈnanÈ.
Atrajo usabhakkhandho, DÊpa~karassa Satthuno.
HaÑsÈ KoÒcÈ May|rÈkhyÈ, pÈsÈdÈpi tayo matÈ.
DasavassasahassÈni, agÈraÑ avasÊ kira.
HatthiyÈnena nikkhanto, NandÈrÈme Jino vasÊ.
Nando nÈmassupaÔÔhÈko, lokÈnandakaro kirÈ”ti.
SabbabuddhÈnaÑ pana paÒca vemattÈni honti ÈyuvemattaÑ
pamÈÓavemattaÑ kulavemattaÑ padhÈnavemattaÑ rasmivemattanti. Tattha
ÈyuvemattaÑ nÈma keci
______________________________________________________________
1. SabbaÑ samantarahitanti vuttapakÈrasampattiyo tÈ antarahitÈ apagatÈti (SÊ, I)
2. SatasahassaÑ (SÊ, I)
158 KhuddakanikÈya
dÊghÈyukÈ honti keci appÈyukÈ. TathÈ hi DÊpa~karassa pana Bhagavato

vassasatasahassaÑ ÈyuppamÈÓaÑ ahosi, amhÈkaÑ Bhagavato vassasataÑ.
PamÈÓavemattaÑ nÈma keci dÊghÈ honti keci rassÈ. TathÈ hi DÊpa~karo

asÊtihatthappamÈÓo ahosi, amhÈkaÑ pana BhagavÈ aÔÔhÈrasahatthappamÈÓo.
KulavemattaÑ nÈma keci khattiyakule nibbattanti keci brÈhmaÓakule.

TathÈ hi DÊpa~karÈdayo khattiyakule nibbattiÑsu,
KakusandhakoÓÈgamanÈdayo brÈhmaÓakule.
PadhÈnavemattaÑ nÈma kesaÒci padhÈnaÑ ittarameva hoti yathÈ

Kassapassa Bhagavato, kesaÒci addhaniyaÑ amhÈkaÑ Bhagavato viya.
RasmivemattaÑ nÈma Ma~galassa Bhagavato sarÊrarasmi

dasasahassilokadhÈtuÑ pharitvÈ aÔÔhÈsi, amhÈkaÑ Bhagavato byÈmamattaÑ.
Tatra rasmivemattaÑ ajjhÈsayapaÔibaddhaÑ hoti. Yo yattakaÑ icchasi, tassa
tattakaÑ sarÊrappabhÈ pharati. Ma~galassa pana “dasasahassilokadhÈtuÑ
pharat|”ti ajjhÈsayo ahosi. PaÔividdhaguÓesu pana kassaci vemattaÑ nÈma
natthi1.
TathÈ sabbabuddhÈnaÑ cattÈri avijahitaÔÔhÈnÈni nÈma honti.

Bodhipalla~ko avijahito ekasmiÑyeva ÔhÈne hoti.
DhammacakkappavattanaÔÔhÈnaÑ Isipatane migadÈye avijahitameva hoti.
DevorohaÓakÈle Sa~kassanagaradvÈre paÔhamapÈdakkamo avijahitova hoti.
Jetavane gandhakuÔiyÈ cattÈri maÒcapÈdaÔÔhÈnÈni avijahitÈneva honti.
VihÈropi avijahitova. So pana khuddako vÈ mahanto vÈ hoti.
AparaÑ pana amhÈkaÑyeva Bhagavato sahajÈtaparicchedaÒca

nakkhattaparicchedaÒca visesaÑ. AmhÈkaÑ sabbaÒÒubodhisattena kira
saddhiÑ RÈhulamÈtÈ Œnandatthero Channo KaÓÉako assarÈjÈ nidhikumbhÈ
MahÈbodhirukkho KÈÄudÈyÊti imÈni satta sahajÈtÈni. MahÈpuriso kira
uttarÈsÈÄhanakkhatteneva mÈtukucchiÑ okkami, mahÈbhinikkhamanaÑ
______________________________________________________________
1. DÊ-®Ôha 2. 17 piÔÔhÈdÊsu passitabbaÑ.
nikkhami, dhammacakkaÑ pavattesi, YamakapÈÔihÈriyaÑ akÈsi.

VisÈkhanakkhattena jÈto ca abhisambuddho ca parinibbuto ca,
mÈghanakkhattena tassa sÈvakasannipÈto ceva Èyusa~khÈravosajjanaÒca
ahosi, assayujanakkhattena devorohaÓanti ettakaÑ ÈharitvÈ dÊpetabbaÑ.
AyaÑ sambahulavÈraparicchedo. SesagÈthÈ su-uttÈnÈ evÈti.
Iti BhagavÈ DÊpa~karo yÈvatÈyukaÑ ÔhatvÈ sabbabuddhakiccaÑ katvÈ
anukkamena anupÈdisesÈya nibbÈnadhÈtuyÈ parinibbÈyi.
YasmiÑ kira kappe DÊpa~karadasabalo udapÈdi, tasmiÑ aÒÒepi
taÓha~karo Medha~karo SaraÓa~karoti tayo BuddhÈ ahesuÑ. TesaÑ santike
bodhisattassa byÈkaraÓaÑ natthi. TasmÈ te idha na dassitÈ. AÔÔhakathÈyaÑ
pana tamhÈ kappÈ Èdito paÔÔhÈyuppannuppanne sabbabuddhe dassetuÑ idaÑ
vuttaÑ–
“TaÓha~karo Medha~karo, athopi SaraÓa~karo.
DÊpa~karo ca Sambuddho, KoÓÉaÒÒo Dvipaduttamo.
Ma~galo ca Sumano ca, Revato Sobhito Muni.
AnomadassÊ Padumo, NÈrado Padumuttaro.
Sumedho ca SujÈto ca, PiyadassÊ mahÈyaso.
AtthadassÊ DhammadassÊ, Siddhattho LokanÈyako.
Tisso Phusso ca Sambuddho, VipassÊ Sikhi Vessabh|.
Kakusandho KoÓÈgamano, Kassapo cÈpi NÈyako.
Ete ahesuÑ SambuddhÈ, vÊtarÈgÈ samÈhitÈ.
SataraÑsÊva uppannÈ, mahÈtamavinodanÈ.
JalitvÈ aggikkhandhÈva, nibbutÈ te sasÈvakÈ”ti1.
EttÈvatÈ nÈtisa~khepavitthÈravasena katÈya
MadhuratthavilÈsiniyÈ BuddhavaÑsaÔÔhakathÈya
DÊpa~karabuddhavaÑsavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhito paÔhamo BuddhavaÑso.
______________________________________________________________
1. ApadÈna-®Ôha 1. 54; CariyÈpiÔaka-®Ôha 14; JÈtaka-®Ôha 1. 52 piÔÔhÈdÊsu.
160 KhuddakanikÈya
4. KoÓÉaÒÒabuddhavaÑsavaÓÓanÈ
DÊpa~kare kira Bhagavati parinibbute tassa sÈsanaÑ vassasatasahassaÑ
pavattittha. Atha BuddhÈnubuddhÈnaÑ sÈvakÈnaÑ antaradhÈnena
sÈsanampissa antaradhÈyi. Athassa aparabhÈge
ekamasa~khyeyyamatikkamitvÈ ekasmiÑ kappe KoÓÉaÒÒo nÈma SatthÈ
udapÈdi. So pana BhagavÈ soÄasa-asa~khyeyyaÑ kappÈnaÒca satasahassaÑ
pÈramiyo p|retvÈ bodhiÒÈÓaÑ paripÈcetvÈ VessantarattabhÈvasadise
attabhÈve ÔhatvÈ tato cavitvÈ Tusitapure nibbattitvÈ tattha yÈvatÈyukaÑ
ÔhatvÈ devatÈnaÑ paÔiÒÒaÑ datvÈ Tusitapurato cavitvÈ RammavatÊnagare
Sunandassa nÈma raÒÒo kule SujÈtÈya nÈma deviyÈ kucchismiÑ paÔisandhiÑ
aggahesi. Tassapi paÔisandhikkhaÓe DÊpa~karabuddhavaÑse vuttappakÈrÈni
dvattiÑsa pÈÔihÈriyÈni nibbattiÑsu. So devatÈhi katÈrakkhasaÑvidhÈno
dasannaÑ mÈsÈnaÑ accayena mÈtukucchito nikkhamitvÈ sabbasattuttaro
uttarÈbhimukho sattapadavÊtihÈrena gantvÈ sabbÈ ca disÈ viloketvÈ ÈsabhiÑ
vÈcaÑ nicchÈresi “aggohamasmi lokassa, jeÔÔhohamasmi lokassa,
seÔÔhohamasmi lokassa, ayamantimÈ jÈti, natthi dÈni punabbhavo”ti1.
Tato kumÈrassa nÈmakaraÓadivase nÈmaÑ karontÈ “KoÓÉaÒÒo”ti
nÈmamakaÑsu. So hi BhagavÈ KoÓÉaÒÒÈgotto ahosi. Tassa kira tayo pÈsÈdÈ
ahesuÑ RÈmasurÈmasubhanÈmakÈ paramaramaÓÊyÈ. Tesu tÊÓi satasahassÈni
nÈÔakitthÊnaÑ naccagÊtavÈditakusalÈnaÑ sabbakÈlaÑ paccupaÔÔhitÈni
ahesuÑ. Tassa RucidevÊ nÈma aggamahesÊ ahosi. Vijitaseno nÈmassa putto
ahosi. So dasavassasahassÈni agÈraÑ ajjhÈvasi.
So pana jiÓÓabyÈdhimatapabbajite disvÈ ÈjaÒÒarathena nikkhamitvÈ
pabbajitvÈ dasa mÈse padhÈnacariyaÑ cari. KoÓÉaÒÒakumÈraÑ pana
pabbajantaÑ dasa janakoÔiyo anupabbajiÑsu. So tehi parivuto dasa mÈse
padhÈnacariyaÑ caritvÈ visÈkhapuÓÓamÈya SunandagÈme
samasahitaghanapayodharÈya YayodharÈya nÈma seÔÔhidhÊtÈya dinnaÑ
paramamadhuraÑ madhupÈyÈsaÑ paribhuÒjitvÈ
phalapallava~kurasamala~kate sÈlavane divÈvihÈraÑ
______________________________________________________________
1. DÊ 2. 13; Ma 3. 164 piÔÔhesu.
vÊtinÈmetvÈ sÈyanhasamaye gaÓaÑ pahÈya SunandakÈjÊvakena dinnÈ aÔÔha

tiÓamuÔÔhiyo gahetvÈ sÈlakalyÈÓirukkhaÑ tikkhattuÑ padakkhiÓaÑ katvÈ
pubbadisÈbhÈgaÑ oloketvÈ BodhirukkhaÑ piÔÔhito katvÈ
aÔÔhapaÓÓÈsahatthavitthataÑ tiÓasantharaÑ santharitvÈ palla~kaÑ ÈbhujitvÈ
catura~gavÊriyaÑ adhiÔÔhÈya mÈrabalaÑ vidhamitvÈ rattiyÈ paÔhamayÈme
pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓaÑ visodhetvÈ majjhimayÈme dibbacakkhuÑ
visodhetvÈ pacchimayÈme paccayÈkÈraÑ sammasitvÈ
ÈnÈpÈnacatutthajjhÈnato vuÔÔhÈya paÒcasu khandhesu abhinivisitvÈ
udayabbayavasena1 samapaÒÒÈsa lakkhaÓÈni disvÈ yÈva gotrabhuÒÈÓaÑ
vipassanaÑ vaÉÉhetvÈ cattÈri maggaÒÈÓÈni cattÈri ca phalaÒÈÓÈni catasso
paÔisambhidÈ catuyoniparicchedakaÒÈÓaÑ paÒcagatiparicchedakaÒÈÓaÑ cha
asÈdhÈraÓaÒÈÓÈni sakale ca BuddhaguÓe paÔivijjhitvÈ paripuÓÓasa~kappo
bodhim|le nisinnova–
GahakÈraÑ gavesanto, dukkhÈ jÈti punappunaÑ.
Visa~khÈragataÑ cittaÑ, taÓhÈnaÑ khayamajjhagÈ2.
Ayoghanahatasseva, jalato jÈtavedaso.
Anupubb|pasantassa, yathÈ na ÒÈyate gati.
EvaÑ sammÈ vimuttÈnaÑ, kÈmabandhoghatÈrinaÑ.
PaÒÒÈpetuÑ gatÊ natthi, pattÈnaÑ acalaÑ sukhan”ti3–
evaÑ udÈnaÑ udÈnetvÈ sattasattÈhaÑ bodhim|leyeva
phalasamÈpattisukhena vÊtinÈmetvÈ aÔÔhame sattÈhe brahmuno ajjhesanaÑ
paÔicca “kassa nu kho ahaÑ paÔhamaÑ dhammaÑ deseyyan”ti4 upadhÈrento
attanÈ saddhiÑ pabbajitÈ dasa bhikkhukoÔiyo addasa. “Ime pana kulaputtÈ
samupacitakusalam|lÈ maÑ pabbajantaÑ anupabbajitÈ mayÈ saddhiÑ
padhÈnaÑ caritvÈ maÑ upaÔÔhatiÑsu, handÈhaÑ imesaÑ sabbapaÔhamaÑ
dhammaÑ deseyyan”ti evaÑ upadhÈretvÈ “idÈni pana te kattha vasantÊ”ti
olokento “ito
______________________________________________________________
1. Udayajhaya... (SÊ, I) 2. Khu 1. 36 piÔÔhe Dhammapade.
3. Khu 1. 193 piÔÔhe UdÈne. 4. Ma 1. 226; Ma 2. 294; Vi 3. 10 piÔÔhesu.
162 KhuddakanikÈya
aÔÔhÈrasayojanike ArundhavatÊnagare1 Devavane viharantÊ”ti disvÈ “tesaÑ

dhammaÑ desetuÑ gamissÈmÊ”ti pattacÊvaramÈdÈya seyyathÈpi nÈma
balavÈ puriso samiÒjitaÑ vÈ bÈhaÑ pasÈreyya, pasÈritaÑ vÈ bÈhaÑ
samiÒjeyya, evameva bodhim|le antarahito devavane pÈturahosi.
TasmiÒca samaye tÈ dasa bhikkhukoÔiyo ArundhavatÊnagaraÑ
upanissÈya Devavane viharanti. Te pana bhikkh| DasabalaÑ d|ratova
ÈgacchantaÑ disvÈ pasannamÈnasÈ paccuggantvÈ Bhagavato pattacÊvaraÑ
paÔiggahetvÈ BuddhÈsanaÑ paÒÒÈpetvÈ Satthu gÈravaÑ katvÈ BhagavantaÑ
vanditvÈ parivÈretvÈ ekamantaÑ nisÊdiÑsu. Tatra KoÓÉaÒÒo Dasabalo
munigaÓaparivuto BuddhÈsane nisinno tidasagaÓaparivuto dasasatanayano
viya vimalagaganatalagato saradasamayarajanikaro viya tÈrÈgaÓaparivuto
puÓÓacando viya virocittha. Atha SatthÈ tesaÑ sabbabuddhanisevitaÑ
anuttaraÑ tiparivaÔÔaÑ dvÈdasÈkÈraÑ DhammacakkappavattanasuttantaÑ
kathetvÈ dasabhikkhukoÔippamukhÈ satasahassadevamanussakoÔiyo
dhammÈmataÑ pÈyesi. Tena vuttaÑ–
1. “DÊpa~karassa aparena, KoÓÉaÒÒo nÈma NÈyako.

Anantatejo amitayaso, appameyyo durÈsado.
2. DharaÓ|pamo khamanena, sÊlena sÈgar|pamo.

SamÈdhinÈ Mer|pamo2, ÒÈÓena gagan|pamo.
3. Indriyabalabojjha~ga-maggasaccappakÈsanaÑ.
PakÈsesi sadÈ Buddho, hitÈya sabbapÈÓinaÑ.
4. DhammacakkaÑ pavattente, KoÓÉaÒÒe LokanÈyake.

KoÔisatasahassÈnaÑ, paÔhamÈbhisamayo ah|”ti.
Tattha DÊpa~karassa aparenÈti DÊpa~karassa Satthuno aparabhÈgeti
attho. KoÓÉaÒÒo nÈmÈti attano gottavasena samadhigatanÈmadheyyo.
NÈyakoti VinÈyako. Anantatejoti attano sÊlaguÓaÒÈÓapuÒÒatejena
anantatejo. HeÔÔhato AvÊci upari BhavaggaÑ tiriyato anantÈ lokadhÈtuyo
etthantare ekapuggalopi
______________________________________________________________
1. AmaravatÊnagare (SÊ, I) 2. Merusamo (SÊ)
tassa mukhaÑ oloketvÈ ÔhÈtuÑ samattho nÈma natthi. Tena vuttaÑ

“anantatejo”ti. Amitayasoti anantaparivÈro. Tassa hi Bhagavato
vassasatasahassÈni yÈva parinibbÈnasamayaÑ etthantare bhikkhuparisÈya
gaÓanaparicchedo nÈma nÈhosi. TasmÈ “amitayaso”ti vuccati.
AmitaguÓakittipi “amitayaso”ti vuccati. Appameyyoti
guÓagaÓaparimÈÓavasena nappameyyoti appameyyo. YathÈha–
“Buddhopi Buddhassa bhaÓeyya vaÓÓaÑ,
Kappampi ce aÒÒamabhÈsamÈno.
KhÊyetha kappo ciradÊghamantare,
VaÓÓo na khÊyetha TathÈgatassÈ”ti1.
TasmÈ appameyyaguÓagaÓattÈ “appameyyo”ti vuccati. DurÈsadoti
durupasa~kamanÊyo, ÈsajjaghaÔÔetvÈ upasa~kamitumasakkuÓeyyabhÈvato
durÈsado, durabhibhavanÊyoti attho.
DharaÓ|pamoti dharaÓÊsamo. KhamanenÈti khantiyÈ,
catunahutÈdhikadviyojanasatasahassabahalÈ mahÈpathavÊ viya pakativÈtena
lÈbhÈlÈbha-iÔÔhÈniÔÔhÈdÊhi akampanabhÈvato “dharaÓ|pamo”ti vuccati.
SÊlena sÈgar|pamoti sÊlasaÑvarena velÈnÈtikkamanabhÈvena sÈgarasamo.
“MahÈsamuddo bhikkhave Ôhitadhammo velaÑ nÈtivattatÊ”ti2 hi vuttaÑ.
SamÈdhinÈ mer|pamoti
samÈdhipaÔipakkhabh|tadhammajanitakampÈbhÈvato MerunÈ girivarena
samo, sadisoti attho. Merugirivaro viya thiratarasarÊroti vÈ. ©ÈÓena
gagan|pamoti ettha Bhagavato ÒÈÓassa anantabhÈvena anantÈkÈsena upamÈ
katÈ. CattÈri anantÈni vuttÈni BhagavatÈ. YathÈha–
“SattakÈyo ca ÈkÈso, cakkavÈÄÈ canantakÈ.
BuddhaÒÈÓaÑ appameyyaÑ, na sakkÈ ete vijÈnitun”ti3.
TasmÈ anantassa ÒÈÓassa anantena ÈkÈsena upamÈ katÈti.
______________________________________________________________
1. DÊ-®Ôha 1. 257; DÊ-®Ôha 3. 61; Ma-®Ôha3. 289; UdÈna-®Ôha 305;
CariyÈpiÔaka-®Ôha 9, 324 piÔÔhÈdÊsu.
2. AÑ 3. 39; Vi 4. 419; Khu 11. 363 piÔÔhesu. 3. Khu 4. 305 piÔÔhe.
164 KhuddakanikÈya
Indriyabalabojjha~ga-maggasaccappakÈsananti etesaÑ
indriyabalabojjha~gamaggasaccÈnaÑ gahaÓena
satipaÔÔhÈnasammappadhÈniddhipÈdÈpi gahitÈva honti. TasmÈ indriyÈdÊnaÑ
catusa~khepÈnaÑ vasena sattattiÑsabodhipakkhiyadhammÈnaÑ
pakÈsanadhammaÑ pakÈsesi, desesÊti attho. HitÈyÈti hitatthaÑ.
DhammacakkaÑ pavattenteti desanÈÒÈÓe pavattiyamÈne.
Tato aparabhÈge mahÈma~galasamÈgame dasasu cakkavÈÄasahassesu
devatÈyo sukhume attabhÈve mÈpetvÈ imasmiÒÒeva cakkavÈÄe sannipatiÑsu.
Tattha kira aÒÒataro devaputto KoÓÉaÒÒadasabalaÑ ma~galapaÒhaÑ pucchi.
Tassa BhagavÈ ma~galÈni kathesi. Tattha navutikoÔisahassÈni arahattaÑ
pÈpuÓiÑsu. SotÈpannÈdÊnaÑ gaÓanaparicchedo nÈma nÈhosi. Tena vuttaÑ–
5. “Tato parampi desente, naramar|naÑ samÈgame.

NavutikoÔisahassÈnaÑ, dutiyÈbhisamayo ah|”ti.
Tattha tato parampÊti tato aparabhÈgepi. Desenteti Bhagavati dhammaÑ
desente. Naramar|nanti narÈnaÒceva amarÈnaÒca, yadÈ pana BhagavÈ
gaganatale titthiyamÈnamaddanaÑ YamakapÈÔihÈriyaÑ karonto dhammaÑ
desesi, tadÈ asÊtikoÔisahassÈni arahattaÑ pÈpuÓiÑsu. TÊsu phalesu patiÔÔhitÈ
gaÓanapathaÑ vÊtivattÈ. Tena vuttaÑ–
6. “Titthiye abhimaddanto, yadÈ dhammamadesayi.

AsÊtikoÔisahassÈnaÑ, tatiyÈbhisamayo1 ah|”ti.
2 Tattha tadÈ-saddaÑ ÈnetvÈ attho daÔÔhabbo. YadÈ BhagavÈ dhammaÑ
desesi, tadÈ asÊtikoÔisahassÈnaÑ dhammÈbhisamayo ah|ti2.
KoÓÉaÒÒo kira SatthÈ abhisambodhiÑ patvÈ paÔhamavassaÑ
CandavatÊnagaraÑ upanissÈya CandÈrÈme vihÈsi. Tattha Sucindharassa
nÈma brÈhmaÓamahÈsÈlassa putto BhaddamÈÓavo nÈma3
YasodharabrÈhmaÓassa putto SubhaddamÈÓavo ca KoÓÉaÒÒassa Buddhassa
sammukhÈ dhammadesanaÑ sutvÈ pasannamÈnasÈ dasahi
mÈÓavakasahassehi saddhiÑ tassa santike pabbajitvÈ arahattaÑ pÈpuÓiÑsu.
______________________________________________________________
1. DhammÈbhisamayo (SÊ, I) 2-2. Natthi (SÊ, I) 3. CandamÈÓavo nÈma (SÊ, I)
Atha KoÓÉaÒÒo satthÈ jeÔÔhamÈsapuÓÓamÈya

Subhaddattherappamukhena koÔisatasahassena parivuto pÈtimokkhamuddisi,
so paÔhamo sannipÈto ahosi. Tato aparabhÈge KoÓÉaÒÒasatthuno putte
Vijitasene nÈma arahattaÑ patte taÑpamukhassa koÔisahassassa majjhe
BhagavÈ pÈtimokkhaÑ uddisi, so dutiyo sannipÈto ahosi. AthÈparena
samayena Dasabalo janapadacÈrikaÑ caranto UdenarÈjÈnaÑ nÈma
navutikoÔijanaparivÈraÑ pabbÈjesi saddhiÑ tÈya parisÈya. TasmiÑ pana
arahattaÑ patte taÑpamukhehi navutiyÈ arahantakoÔÊhi BhagavÈ parivuto
pÈtimokkhaÑ uddisi, so tatiyo sannipÈto ahosi. Tena vuttaÑ–
7. “SannipÈtÈ tayo ÈsuÑ, KoÓÉaÒÒassa Mahesino.

KhÊÓÈsavÈnaÑ vimalÈnaÑ, santacittÈna tÈdinaÑ.
8. KoÔisatasahassÈnaÑ, paÔhamo Èsi samÈgamo.

Dutiyo koÔisahassÈnaÑ, tatiyo navutikoÔinan”ti.
TadÈ kira amhÈkaÑ bodhisatto VijitÈvÊ nÈma cakkavattÊ hutvÈ
CandavatÊnagare paÔivasati. So kira anekanaravaraparivuto
salilanidhinivasanaÑ sameruyugandharaÑ aparimitavasudharaÑ
vasundharaÑ adaÓÉena asatthena dhammena paripÈleti. Atha KoÓÉaÒÒo
Buddhopi koÔisatasahassakhÊÓÈsavaparivuto janapadacÈrikaÑ caramÈno
anupubbena CandavatÊnagaraÑ sampÈpuÓi.
So VijitÈvÊ kira rÈjÈ “SammÈsambuddho kira amhÈkaÑ nagaraÑ
anuppatto”ti sutvÈ paccuggantvÈ Bhagavato vasanaÔÔhÈnaÑ saÑvidahitvÈ
svÈtanÈya saddhiÑ bhikkhusaÑghena nimantetvÈ punadivase bhattavidhiÑ
suÔÔhu paÔiyÈdetvÈ koÔisatasahassasa~khassa Buddhappamukhassa
bhikkhusaÑghassa mahÈdÈnaÑ adÈsi. Bodhisatto BhagavantaÑ bhojetvÈ
anumodanÈvasÈne “bhante temÈsaÑ mahÈjanasa~gahaÑ karonto idheva
vasathÈ”ti yÈcitvÈ tayo mÈse nirantaraÑ Buddhappamukhassa
bhikkhusaÑghassa asadisamahÈdÈnaÑ adÈsi.
Atha SatthÈ bodhisattaÑ “anÈgate Gotamo nÈma Buddho bhavissatÊ”ti
byÈkaritvÈ dhammamassa desesi. So Satthu dhammakathaÑ
166 KhuddakanikÈya
sutvÈ rajjaÑ niyyÈtetvÈ pabbajitvÈ tÊÓi piÔakÈni uggahetvÈ aÔÔha samÈpattiyo

paÒca ca abhiÒÒÈyo uppÈdetvÈ aparihÊnajjhÈno brahmaloke nibbatti. Tena
vuttaÑ–
9. “AhaÑ tena samayena, VijitÈvÊ nÈma khattiyo.

SamuddaÑ antamantena, issariyaÑ vattayÈmahaÑ.
10. KoÔisatasahassÈnaÑ, vimalÈnaÑ MahesinaÑ.

Saha LokagganÈthena, paramannena tappayiÑ.
11. Sopi maÑ Buddho byÈkÈsi, KoÓÉaÒÒo LokanÈyako.

12. PadhÈnaÑ padahitvÈna, katvÈ dukkarakÈrikaÑ.

Assattham|le Sambuddho, bujjhissati mahÈyaso.

14. Kolito Upatisso ca, aggÈ hessanti sÈvakÈ.

Œnando nÈmupaÔÔhÈko, upaÔÔhissati taÑ JinaÑ.

Bodhi tassa Bhagavato, assatthoti pavuccati.
16. Citto ca HatthÈÄavako, aggÈ hessantupaÔÔhakÈ.

NandamÈtÈ ca UttarÈ, aggÈ hessantupaÔÔhikÈ.
Œyu vassasataÑ tassa, Gotamassa Yasassino.
17. IdaÑ sutvÈna vacanaÑ, asamassa Mahesino.

ŒmoditÈ naramar|, BuddhabÊjaÑ kira1 ayaÑ.
18. UkkuÔÔhisaddÈ vattanti, apphoÔenti hasanti ca.

KataÒjalÊ namassanti, dasasahassidevatÈ.
______________________________________________________________
1. BuddhabÊja~kuro (SÊ, I)
19. Yadimassa LokanÈthassa, virajjhissÈma sÈsanaÑ.

20. YathÈ manussÈ nadiÑ tarantÈ, paÔititthaÑ virajjhiya.

HeÔÔhÈtitthe gahetvÈna, uttaranti mahÈnadiÑ.
21. Evameva mayaÑ sabbe, yadi muÒcÈmimaÑ JinaÑ.

22. TassÈhaÑ vacanaÑ sutvÈ, bhiyyo cittaÑ pasÈdayiÑ.

Tameva atthaÑ sÈdhento, mahÈrajjaÑ Jine adaÑ.
MahÈrajjaÑ daditvÈna1, pabbajiÑ tassa santike.
23. SuttantaÑ VinayaÒcÈpi, nava~gaÑ SatthusÈsanaÑ.

SabbaÑ pariyÈpuÓitvÈna, sobhayiÑ JinasÈsanaÑ.
24. Tatthappamatto viharanto, nisajjaÔÔhÈnaca~kame.

AbhiÒÒÈpÈramiÑ gantvÈ, brahmalokamagaÒchahan”ti.
Tattha ahaÑ tena samayenÈti ahaÑ tasmiÑ samaye. VijitÈvÊ nÈmÈti
evaÑnÈmako cakkavattirÈjÈ ahosiÑ. SamuddaÑ antamantenÈti ettha
cakkavÈÄapabbataÑ sÊmaÑ mariyÈdaÑ katvÈ ÔhitaÑ samuddaÑ antaÑ katvÈ
issariyaÑ vattayÈmÊti attho. EttÈvatÈ na pÈkaÔaÑ hoti.
RÈjÈ kira cakkavattÊ cakkaratanÈnubhÈvena vÈmapassena SineruÑ katvÈ
samuddassa uparibhÈgena aÔÔhayojanasahassappamÈÓaÑ pubbavidehaÑ
gacchati. Tattha rÈjÈ cakkavattÊ “pÈÓo na hantabbo, adinnaÑ nÈdÈtabbaÑ,
kÈmesumicchÈ na caritabbÈ, musÈ na bhÈsitabbÈ, majjaÑ na pÈtabbaÑ
yathÈbhuttaÒca bhuÒjathÈ”ti ovÈdaÑ deti2. EvaÑ ovÈde dinne taÑ
cakkaratanaÑ vehÈsaÑ abbhuggantvÈ puratthimaÑ samuddaÑ ajjhogÈhati.
YathÈ yathÈ ca taÑ ajjhogÈhati, tathÈ tathÈ saÑkhitta-|mivipphÈraÑ hutvÈ
ogacchamÈnaÑ mahÈsamuddasalilaÑ yojanamattaÑ oggantvÈ
antosamuddaÑ ubhosu passesu veÄuriyamaÓibhitti viya paramadassanÊyaÑ
hutvÈ tiÔÔhati, evaÑ puratthimasÈgarapariyantaÑ gantvÈ taÑ cakkaratanaÑ
paÔinivattati. PaÔinivattamÈne ca tasmiÑ
______________________________________________________________
1. CajitvÈna (SÊ, I) 2. DÊ 2. 141, 142; DÊ 3. 51; Ma 3. 211 piÔÔhesu.
168 KhuddakanikÈya
sÈ parisÈ aggato hoti, majjhe rÈjÈ cakkavattÊ ante cakkaratanaÑ hoti. Tampi
jalaÑ jalantena viyogaÑ asahamÈnamiva nemimaÓÉalapariyantaÑ
abhihanantameva tÊramupagacchati.
EvaÑ rÈjÈ cakkavattÊ purattimasamuddapariyantaÑ pubbavidehaÑ
abhivijinitvÈ dakkhiÓasamuddapariyantaÑ JambudÊpaÑ vijetukÈmo
cakkaratanadesitena maggena dakkhiÓasamuddÈbhimukho gacchati. TaÑ
dasasahassayojanappamÈÓaÑ JambudÊpaÑ abhivijinitvÈ dakkhiÓasamuddato
paccuttaritvÈ sattayojanasahassappamÈÓaÑ aparagoyÈnaÑ vijetuÑ heÔÔhÈ
vuttanayeneva gantvÈ tampi sÈgarapariyantaÑ abhivijinitvÈ
pacchimasamuddatopi uttaritvÈ aÔÔhayojanasahassappamÈÓaÑ UttarakuruÑ
vijetuÑ tatheva gantvÈ taÑ samuddapariyantaÑ katvÈ tatheva abhivijiya
uttarasamuddatopi paccuttarati. EttÈvatÈ raÒÒÈ cakkavattinÈ
sÈgarapariyantÈya pathaviyÈ issariyaÑ adhigataÑ hoti. Tena vuttaÑ
“samuddaÑ antamantena, issariyaÑ vattayÈmahan”ti.
KoÔisatasahassÈnanti koÔisatasahassÈni. Ayameva vÈ pÈÔho. VimalÈnanti
khÊÓÈsavÈnaÑ. Saha LokagganÈthenÈti saddhiÑ Dasabalena
koÔisatasahassÈnanti attho. ParamannenÈti paÓÊtena annena. Tappayinti
tappesiÑ. Aparimeyyito kappeti ito paÔÔhÈya satasahassakappÈdhikÈni tÊÓi
asa~khyeyyÈni atikkamitvÈ ekasmiÑ bhaddakappeti attho.
PadhÈnanti vÊriyaÑ. Tameva atthaÑ sÈdhentoti tameva
BuddhakÈrakamatthaÑ dÈnapÈramiÑ p|rento sÈdhento nipphÈdentoti attho.
MahÈrajjanti cakkavattirajjaÑ. Jineti Bhagavati, sampadÈnatthe vÈ
bhummaÑ daÔÔhabbaÑ. Adanti adÈsiÑ. EvamatthaÑ sÈdhentoti iminÈ
sambandho daÔÔhabbo. “MahÈrajjaÑ jine dadin”ti paÔhanti keci. DaditvÈnÈti
cajitvÈ. Suttantanti suttantapiÔakaÑ. Vinayanti VinayapiÔakaÑ. Nava~ganti
suttageyyÈdinava~gaÑ. SobhayiÑ JinasÈsananti ÈgamÈdhigamehi lokiyehi
samala~kariÑ. TatthÈti tassa Bhagavato sÈsane. Appamattoti satisampanno.
BrahmalokamagaÒchahanti brahmalokaÑ agaÒchiÑ ahaÑ.
Imassa pana KoÓÉaÒÒabuddhassa RammavatÊ nÈma nagaraÑ ahosi,
Sunando nÈma rÈjÈ pitÈ, SujÈtÈ nÈma devÊ mÈtÈ, Bhaddo ca Subhaddo ca
dve aggasÈvakÈ, Anuruddho nÈmupaÔÔhÈko, TissÈ ca UpatissÈ ca dve

aggasÈvikÈ, sÈlakalyÈÓirukkho bodhi, aÔÔhÈsÊtihatthubbedhaÑ sarÊraÑ,
vassasatasahassÈni ÈyuppamÈÓaÑ ahosi, tassa RucidevÊ nÈma aggamahesÊ
ahosi, Vijitaseno1 nÈmassa putto, Cando nÈmupaÔÔhÈko rÈjÈ. CandÈrÈme
kira vasÊti. Tena vuttaÑ–
25. “NagaraÑ RammavatÊ nÈma, Sunando nÈma khattiyo.

SujÈtÈ nÈma janikÈ, KoÓÉaÒÒassa Mahesino.
30. Bhaddo ceva Subhaddo ca, ahesuÑ aggasÈvakÈ.

Anuruddho nÈmupaÔÔhÈko, KoÓÉaÒÒassa Mahesino.
31. TissÈ ca UpatissÈ ca, ahesuÑ aggasÈvikÈ.

SÈlakalyÈÓiko bodhi, KoÓÉaÒÒassa Mahesino.
33. So aÔÔhÈsÊti hatthÈni, accuggato MahÈmuni.

Sobhate uÄurÈjÈva, s|riyo majjhanhike yathÈ.
34. VassasatasahassÈni, Èyu vijjati tÈvade.

35. KhÊÓÈsavehi vimalehi, vicittÈ Èsi medanÊ.

YathÈ hi gaganamuÄ|bhi, evaÑ so upasobhatha.
36. Tepi nÈgÈ appameyyÈ, asa~khobhÈ1 durÈsadÈ.

VijjupÈtaÑva dassetvÈ, nibbutÈ te mahÈyasÈ.
37. SÈ ca atuliyÈ Jinassa iddhi, ÒÈÓaparibhÈvito ca samÈdhi.

SabbaÑ tamantarahitaÑ3, nanu rittÈ sabbasa~khÈrÈ”ti.
Tattha sÈlakalyÈÓikoti sÈlakalyÈÓirukkho, so BuddhakÈle ceva
cakkavattikÈle ca nibbattati, nÈÒÒadÈ. So ekÈheneva uÔÔhÈti kira.
KhÊÓÈsavehi vimalehi, vicittÈ Èsi medanÊti ayaÑ medanÊ khÊÓÈsavehi
ekakÈsÈvapajjotÈ vicittÈ paramadassanÊyÈ ahosi. YathÈ hÊti
opammatthenipÈto. UÄ|bhÊti nakkhattehi,
______________________________________________________________
1. Jinaseno (SÊ, I) 2. Asa~khobbhÈ (SÊ, I) 3. SamantarahitaÑ (SÊ)
170 KhuddakanikÈya
tÈrÈgaÓehi gaganatalaÑ viya khÊÓÈsavehi vicittÈ ayaÑ medanÊ sobhitthÈti

attho.
Asa~khobhÈti aÔÔhahi lokadhammehi akkhobhÈ avikÈrÈ. VijjupÈtaÑva
dassetvÈti vijjupÈtaÑ viya dassayitvÈ, “vijjuppÈtaÑvÈ”tipi pÈÔho.
KoÓÉaÒÒabuddhassa kira kÈle parinibbÈyamÈnÈ bhikkh|
sattatÈlappamÈÓamÈkÈsamabbhuggantvÈ asitajaladharavivaragatÈ vijjulatÈ
viya samantato vijjotamÈnÈ tejodhÈtuÑ samÈpajjitvÈ nirupÈdÈnÈ dahanÈ
viya parinibbÈyiÑsu. Tena vuttaÑ “vijjupÈtaÑva dassetvÈ”ti. AtuliyÈti
atulyÈ asadisÈ. ©ÈÓaparibhÈvitoti ÒÈÓena vaÉÉhito. SesagÈthÈ heÔÔhÈ
vuttanayattÈ uttÈnÈ evÈti.
KoÓÉaÒÒo nÈma Sambuddho, CandÈrÈme manorame.
NibbÈyi cetiyo tassa, sattayojaniko kato.
Na heva dhÈtuyo tassa, Satthuno vikiriÑsu tÈ.
®hitÈ ekaghanÈ hutvÈ, suvaÓÓapaÔimÈ viya.
SakalajambudÊpavÈsino manussÈ samÈgantvÈ sattayojanikaÑ
sattaratanamayaÑ haritÈlamanosilÈya mattikÈkiccaÑ telasappÊhi
udakakiccaÑ katvÈ niÔÔhÈpesunti.
KoÓÉaÒÒabuddhavaÑsavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhito dutiyo BuddhavaÑso.

_____
5. Ma~galabuddhavaÑsavaÓÓanÈ
KoÓÉaÒÒe kira Satthari parinibbute tassa sÈsanaÑ vassasatasahassaÑ
pavattittha. BuddhÈnubuddhÈnaÑ sÈvakÈnaÑ antaradhÈnena sÈsanamassa
antaradhÈyi. KoÓÉaÒÒassa pana aparabhÈge ekamasa~khyeyyamatikkamitvÈ
ekasmiÑyeva kappe cattÈro BuddhÈ nibbattiÑsu Ma~galo, Sumano, Revato,
Sobhitoti. Tattha Ma~galo pana LokanÈyako kappasatasahassÈdhikÈni soÄasa
asa~khyeyyÈni pÈramiyo p|retvÈ Tusitapure nibbattitvÈ tattha yÈvatÈyukaÑ
ÔhatvÈ paÒcasu pubbanimittesu uppannesu BuddhakolÈhalaÑ
nÈma udapÈdi, tadÈ dasasahassacakkavÈÄe devatÈyo ekasmiÑ cakkavÈÄe

sannipatitvÈ ÈyÈcanti–
SadevakaÑ tÈrayanto, bujjhassu amataÑ padan”ti1.
EvaÑ devehi ÈyÈcito katapaÒcavilokano tusitÈ kÈyÈ cavitvÈ
sabbanagaruttame Uttaranagare anuttarassa Uttarassa nÈma raÒÒo kule
UttarÈya nÈma deviyÈ kucchismiÑ paÔisandhiÑ gaÓhi. TadÈ anekÈni
pÈÔihÈriyÈni pÈturahuÑ. TÈni DÊpa~karabuddhavaÑse vuttanayeneva
veditabbÈni. TassÈ UttarÈya kira mahÈdeviyÈ kucchismiÑ
sabbalokama~galassa Ma~galassa mahÈsattassa paÔisandhiggahaÓato
paÔÔhÈya sarÊrappabhÈ rattindivaÑ asÊtihatthappamÈÓaÑ padesaÑ pharitvÈ
candÈlokas|riyÈlokehi anabhibhavanÊyÈ hutvÈ aÔÔhÈsi. SÈ ca aÒÒenÈlokena
vinÈ attano sarÊrappabhÈsamudayeneva andhakÈraÑ vidhamitvÈ
aÔÔhasaÔÔhiyÈ dhÈtÊhi paricÈriyamÈnÈ vicarati.
SÈ kira devatÈhi katÈrakkhÈ dasannaÑ mÈsÈnaÑ accayena
paramasurabhikusumaphaladharasÈkhÈviÔape kamalakuvalayasamala~kate
rurusÊhabyagghagajagavaya mahiÑsapasadavividhamigagaÓavicarite
paramaramaÓÊye UttaramadhuruyyÈne nÈma ma~galuyyÈne
Ma~galamahÈpurisaÑ vijÈyi. So jÈtamattova mahÈsatto sabbÈ disÈ viloketvÈ
uttarÈbhimukho sattapadavÊtihÈrena gantvÈ ÈsabhiÑ vÈcaÑ nicchÈresi.
TasmiÒca khaÓe sakaladasasahassilokadhÈt|su devatÈ dissamÈnasarÊrÈ
dibbamÈlÈdÊhi samala~katagattÈ tattha tattha ÔhatvÈ
jayama~galathutivacanÈni sampavattesuÑ. PÈÔihÈriyÈni vuttanayÈneva.
NÈmaggahaÓadivase panassa lakkhaÓapÈÔhakÈ sabbama~galasampattiyÈ
jÈtoti “Ma~galakumÈro”tveva nÈmaÑ kariÑsu.
Tassa kira YasavÈ RucimÈ SirimÈti tayo pÈsÈdÈ ahesuÑ.
YasavatÊdevippamukhÈni tiÑsanÈÔakitthisahassÈni ahesuÑ. Tattha mahÈsatto
navavassasahassÈni dibbasukhasadisaÑ sukhaÑ anubhavitvÈ YasavatiyÈ
aggamahesiyÈ kucchismiÑ SÊlavaÑ nÈma puttaÑ labhitvÈ cattÈri nimittÈni
disvÈ ala~kataÑ PaÓÉaraÑ nÈma sundaratura~gavaramÈruyha
mahÈbhinikkhamanaÑ
______________________________________________________________
172 KhuddakanikÈya
nikkhamitvÈ pabbaji. TaÑ pana pabbajantaÑ tisso manussakoÔiyo

anupabbajiÑsu. Tehi parivuto mahÈpuriso aÔÔha mÈse padhÈnacariyamacari.
Tato visÈkhapuÓÓamÈya UttaragÈme UttaraseÔÔhino dhÊtÈya UttÈrÈya
nÈma dinnaÑ pakkhittadibbojaÑ madhupÈyÈsaÑ paribhuÒjitvÈ
surabhikusumÈla~kate nÊlobhÈse manorame sÈlavane divÈvihÈraÑ
vÊtinÈmetvÈ Uttarena nÈma ÈjÊvakena dinnÈ aÔÔha tiÓamuÔÔhiyo gahetvÈ
asitaÒjanagirisa~kÈsaÑ akkantavarakanakajÈlak|ÔaÑva sÊtacchÈyaÑ
vividhamigagaÓasampÈtavirahitaÑ mandamÈluteritÈya ghanasÈkhÈya
samala~kataÑ naccantamiva pÊtiyÈ virocamÈnaÑ nÈgabodhiÑ
upasa~kamitvÈ mattavaranÈgagÈmÊ nÈgabodhiÑ padakkhiÓaÑ katvÈ
pubbuttarapasse ÔhatvÈ aÔÔhapaÓÓÈsahatthavitthataÑ tiÓasantharaÑ
santharitvÈ tattha palla~kaÑ ÈbhujitvÈ catura~gasamannÈgataÑ vÊriyaÑ
adhiÔÔhahitvÈ sabalaÑ mÈrabalaÑ viddhaÑsetvÈ
pubbenivÈsadibbacakkhuÒÈÓÈni paÔilabhitvÈ paccayÈkÈrasammasanaÑ katvÈ
khandhesu aniccÈdivasena abhinivisitvÈ anukkamena anuttaraÑ
sammÈsambodhiÑ patvÈ–
udÈnaÑ udÈnesi.
Ma~galassa pana SammÈsambuddhassa aÒÒehi Buddhehi adhikatarÈ
sarÊrappabhÈ ahosi. YathÈ pana aÒÒesaÑ SammÈsambuddhÈnaÑ samantÈ
asÊtihatthappamÈÓÈ vÈ byÈmappamÈÓÈ vÈ sarÊrappabhÈ ahosi, na evaÑ tassa.
Tassa pana Bhagavato sarÊrappabhÈ niccakÈlaÑ dasasahassilokadhÈtuÑ
pharitvÈ aÔÔhÈsi. TarugirigharapÈkÈraghaÔakavÈÔÈdayo
suvaÓÓapaÔÔapariyonaddhÈ viya ahesuÑ. NavutivassasatasahassÈni Èyu tassa
ahosi. EttakaÑ kÈlaÑ candas|riyatÈrakÈdÊnaÑ pabhÈ natthi.
Rattindivaparicchedo na paÒÒÈyittha. DivÈ s|riyÈlokena viya2 sattÈ niccaÑ
BuddhÈlokeneva
______________________________________________________________
1. Khu 1. 36 piÔÔhe Dhammapade. 2. VinÈ (Ka)
sabbakammÈni karontÈ vicariÑsu. SÈyaÑ pupphanakakusumÈnaÑ pÈto ca

ravanakasakuÓÈdÊnaÒca vasena loko rattindivaparicchedaÑ sallakkhesi.
KiÑ pana aÒÒesaÑ BuddhÈnaÑ ayamÈnubhÈvo natthÊti? No natthi. Tepi
hi Èka~khamÈnÈ dasasahassilokadhÈtuÑ tato vÈ bhiyyo ÈbhÈya phareyyuÑ.
Ma~galassa pana Bhagavato pubbapatthanÈvasena aÒÒesaÑ byÈmappabhÈ
viya sarÊrappabhÈ niccameva dasasahassilokadhÈtuÑ pharitvÈ aÔÔhÈsi. So
kira bodhisattakÈle VessantarattabhÈvasadise attabhÈve saputtadÈro
va~kapabbatasadise pabbate vasi. Atheko sabbajanaviheÔhako KharadÈÔhiko
nÈma manussabhakkho mahesakkho yakkho mahÈpurisassa dÈnajjhÈsayataÑ
sutvÈ brÈhmaÓavaÓÓena upasa~kamitvÈ mahÈsattaÑ dve dÈrake yÈci.
MahÈsatto “dadÈmi brÈhmaÓassa puttake”ti haÔÔhapahaÔÔho udakapariyantaÑ
pathaviÑ kampento dve dÈrake adÈsi. Atha kho yakkho tassa passantasseva
mahÈpurisassa taÑ brÈhmaÓavaÓÓaÑ pahÈya analajÈlapi~galavir|panayano
visamavir|pakuÔilabhÊmadÈÔho cipiÔakavir|panÈso kapilapharusadÊghakeso
navadaÉÉhatÈlakkhandhasadisakÈyo hutvÈ te dÈrake muÄÈlakalÈpaÑ viya
gahetvÈ khÈdi. MahÈpurisassa yakkhaÑ oloketvÈ mukhe vivaÔamatte
aggijÈlaÑ viya lohitadhÈraÑ uggirantaÑ tassa mukhaÑ disvÈpi
kesaggamattampi1 domanassaÑ na uppajji. “SudinnaÑ vata me dÈnan”ti
cintayato panassa sarÊre mahantaÑ pÊtisomanassaÑ udapÈdi. So “imassa me
nissandena anÈgate iminÈ nÊhÈrena rasmiyo nikkhamant|”ti patthanamakÈsi.
Tassa taÑ patthanaÑ nissÈya Buddhabh|tassa sarÊrato rasmiyo nikkhamitvÈ
ettakaÑ ÔhÈnaÑ phariÑsu.
Aparampi pubbacariyaÑ tassa atthi. AyaÑ kira bodhisattakÈle ekassa
Buddhassa cetiyaÑ disvÈ “imassa Buddhassa mama jÊvitaÑ pariccajituÑ
vaÔÔatÊ”ti daÓÉadÊpikÈveÔhananiyÈmena sakalasarÊraÑ veÔhÈpetvÈ
ratanamattamakuÄaÑ satasahassagghanikaÑ suvaÓÓapÈtiÑ sugandhasappissa
p|rÈpetvÈ tattha sahassavaÔÔiyo jÈletvÈ taÑ sÊsenÈdÈya sakalasarÊraÑ
jÈlÈpetvÈ JinacetiyaÑ padakkhiÓaÑ karonto sakalarattiÑ vÊtinÈmesi. EvaÑ
yÈva aruÓuggamanÈ vÈyamantassa lomak|pamattampi usumaÑ na gaÓhi.
PadumagabbhaÑ
______________________________________________________________
1. Appamattampi (Ka)
174 KhuddakanikÈya
paviÔÔhakÈlo viya ahosi. Dhammo hi nÈmesa attÈnaÑ rakkhantaÑ rakkhati.

TenÈha BhagavÈ–
“Dhammo have rakkhati dhammacÈriÑ,
Dhammo suciÓÓo sukhamÈvahÈti.
EsÈnisaÑso dhamme suciÓÓe,
Na duggatiÑ gacchati dhammacÈrÊ”ti1.
ImassÈpi kammassa nissandena tassa sarÊrobhÈso
dasasahassilokadhÈtuÑ pharitvÈ aÔÔhÈsi2. Tena vuttaÑ–
1. “KoÓÉaÒÒassa aparena, Ma~galo nÈma NÈyako.

TamaÑ loke nihantvÈna, dhammokkamabhidhÈrayi.
2. AtulÈsi pabhÈ tassa, JinehaÒÒehi uttariÑ.

Candas|riyappabhaÑ hantvÈ, dasasahassÊ virocatÊ”ti.
Tattha tamanti lokandhakÈraÒca hadayatamaÒca. NihantvÈnÈti
abhibhavitvÈ3. Dhammokkanti ettha ayaÑ pana ukkÈ-saddo
suvaÓÓakÈram|sÈdÊsu anekesu atthesu dissati. TathÈ hi “saÓÉÈsena
jÈtar|paÑ gahetvÈ ukkÈmukhe pakkhipeyyÈ”ti4 ÈgataÔÔhÈne suvaÓÓakÈrÈnaÑ
m|sÈ “ukkÈ”ti veditabbÈ. “UkkaÑ bandheyya, ukkaÑ bandhitvÈ
ukkÈmukhaÑ ÈlimpeyyÈ”ti4 ÈgataÔÔhÈne kammÈrÈnaÑ a~gÈrakapallaÑ.
“KammÈrÈnaÑ yathÈ ukkÈ, anto jhÈyati no bahÊ”ti5 ÈgataÔÔhÈne
kammÈruddhanaÑ. “EvaÑvipÈko ukkÈpÈto bhavissatÊ”ti6 ÈgataÔÔhÈne
vÈyuvego “ukkÈ”ti vuccati. “UkkÈsu dhÈriyamÈnÈs|”ti7 ÈgataÔÔhÈne dÊpikÈ
“ukkÈ”ti vuccati. IdhÈpi dÊpikÈ ukkÈti adhippetÈ8. TasmÈ idha
dhammamayaÑ ukkaÑ abhidhÈrayi, avijjandhakÈrapaÔicchannassa
avijjandhakÈrÈbhibh|tassa lokassa dhammamayaÑ ukkaÑ dhÈresÊti attho.
AtulÈsÊti atulyÈ Èsi. Ayameva vÈ pÈÔho, aÒÒehi Buddhehi asadisÈ ahosÊti
attho. JinehaÒÒehÊti Jinehi
______________________________________________________________
1. Khu 2. 272; Khu 5. 215, 357 piÔÔhesu.
2. Abhi-®Ôha 1. 57 piÔÔhÈdÊsupi passitabbaÑ.
3. Abhivihacca (Ka) 4. Ma 3. 206 piÔÔhe.
5. Khu 6. 209 piÔÔhe. 6. DÊ 1. 10, 65 piÔÔhÈdÊsu.
7. DÊ 1. 46 piÔÔhe. 8. Ma-®Ôha 1. 179 piÔÔhepi passitabbaÑ.
aÒÒehi. Candas|riyappabhaÑ hantvÈti candas|riyÈnaÑ pabhaÑ abhihantvÈ.

DasasahassÊ virocatÊti candas|riyÈlokaÑ vinÈ BuddhÈlokeneva dasasahassÊ
virocatÊti attho.
Ma~galasammÈsambuddho pana adhigatabodhiÒÈÓo bodhim|leyeva
sattasattÈhÈni vÊtinÈmetvÈ brahmuno dhammÈyÈcanaÑ sampaÔicchitvÈ
“kassa nu kho ahaÑ imaÑ dhammaÑ deseyyan”ti1 upadhÈrento attanÈ saha
pabbajitÈnaÑ bhikkh|naÑ tisso koÔiyo upanissayasampannaÑ addasa.
Athassa etadahosi “ime kulaputtÈ maÑ pabbajantaÑ anupabbajitÈ
upanissayasampannÈ ca, te mayÈ visÈkhapuÓÓamÈya vivekatthikena
vissajjitÈ SirivaÉÉhananagaraÑ upanissÈya SirivanagahanaÑ gantvÈ
viharanti, handÈhaÑ tattha gantvÈ dhammaÑ tesaÑ desessÈmÊ”ti attano
pattacÊvaraÑ gahetvÈ haÑsarÈjÈ viya gaganatalamabbhuggantvÈ
sirivanagahane paccuÔÔhÈsi. Te ca bhikkh| BhagavantaÑ vanditvÈ
antevÈsikavattaÑ dassetvÈ BhagavantaÑ parivÈretvÈ nisÊdiÑsu. TesaÑ
BhagavÈ sabbabuddhanisevitaÑ DhammacakkappavattanasuttantaÑ kathesi.
Tato tisso bhikkhukoÔiyo arahattaÑ pÈpuÓiÑsu. DevamanussÈnaÑ
koÔisatasahassÈnaÑ dhammÈbhisamayo ahosi. Tena vuttaÑ–
3. “Sopi Buddho pakÈsesi, caturo saccavaruttame.

Te te saccarasaÑ pÊtvÈ, vinodenti mahÈtamaÑ.
4. PatvÈna bodhimatulaÑ, paÔhame dhammadesane.

KoÔisatasahassÈnaÑ, dhammÈbhisamayo ah|”ti.
Tattha caturoti cattÈri. Saccavaruttameti saccÈni ca varÈni ca
saccavarÈni, saccÈni uttamÈnÊti attho. “CattÈro saccavaruttame”tipi pÈÔho,
tassa cattÈri saccavarÈni uttamÈnÊti attho. Te teti te te devamanussÈ
Buddhena BhagavatÈ vinÊtÈ. Saccarasanti catusaccapaÔivedhÈmatarasaÑ
pivitvÈ. Vinodenti mahÈtamanti tena tena maggena pahÈtabbaÑ mohatamaÑ
vinodenti, viddhaÑsentÊti attho. PatvÈnÈti paÔivijjhitvÈ. Bodhinti ettha
panÈyaÑ bodhi-saddo–
______________________________________________________________
1. Ma 1. 226; Ma 2. 294; Vi 3. 10 piÔÔhesu.
176 KhuddakanikÈya
Magge phale ca nibbÈne, rukkhe paÒÒattiyaÑ tathÈ.

SabbaÒÒute ca ÒÈÓasmiÑ, bodhisaddo panÈgato.
TathÈ hi panesa “bodhi vuccati cat|su maggesu ÒÈÓan”ti-ÈdÊsu1 magge
Ègato. “UpasamÈya abhiÒÒÈya sambodhÈya saÑvattatÊ”ti2 ettha phale.
“PatvÈna bodhiÑ amataÑ asa~khatan”ti3 ettha nibbÈne. “AntarÈ ca gayaÑ
antarÈ ca bodhin”ti4 ettha assattharukkhe. “Bodhi kho rÈjakumÈro bhoto
Gotamassa pÈde sirasÈ vandatÊ”ti5 ettha paÒÒattiyaÑ. “Pappoti bodhiÑ
varabh|rimedhaso”ti6 ettha sabbaÒÒutaÒÒÈÓe. IdhÈpi sabbaÒÒutaÒÒÈÓe
daÔÔhabbo. ArahattamaggaÒÈÓepi vaÔÔati7. Atulanti tularahitaÑ pamÈÓÈtÊtaÑ,
appamÈÓanti attho. SambodhiÑ patvÈ dhammaÑ desentassa tassa Bhagavato
paÔhame dhammadesaneti attho gahetabbo.
YadÈ pana CittaÑ nÈma nagaraÑ upanissÈya viharanto
campakarukkham|le kaÓÉambarukkham|le amhÈkaÑ BhagavÈ viya
titthiyÈnaÑ mÈnamaddanaÑ YamakapÈÔihÈriyaÑ katvÈ
surÈsurayuvatiratisambhavane ruciranavakanakarajatamayavarabhavane
TÈvatiÑsabhavane PÈricchattakarukkham|le PaÓÉukambalasilÈtale nisÊditvÈ
abhidhammaÑ kathesi, tadÈ koÔisatasahassÈnaÑ devatÈnaÑ
dhammÈbhisamayo ahosi, ayaÑ dutiyo abhisamayo. YadÈ pana Sunando
nÈma cakkavattirÈjÈ Surabhinagare p|ritacakkavattivatto hutvÈ
cakkaratanaÑ paÔilabhi. TaÑ kira Ma~galadasabale loke uppanne
cakkaratanaÑ ÔhÈnÈ osakkitaÑ disvÈ Sunando rÈjÈ VigatÈnando brÈhmaÓe
paripucchi “imaÑ cakkaratanaÑ mama kusalena nibbattaÑ, kasmÈ ÔhÈnÈ
osakkitan”ti. Tato te tassa raÒÒo osakkanakÈraÓaÑ byÈkariÑsu.
“CakkavattiraÒÒo Èyukkhayena vÈ pabbajj|pagamanena vÈ
BuddhapÈtubhÈvena vÈ cakkaratanaÑ ÔhÈnÈ osakkatÊti vatvÈ tuyhaÑ pana
mahÈrÈja Èyukkhayo natthi, atidÊghÈyuko tvaÑ, Ma~galo pana
SammÈsambuddho loke uppanno, tena te cakkaratanaÑ osakkitan”ti. TaÑ
sutvÈ Sunando cakkavattirÈjÈ
______________________________________________________________
2. Ma 1. 19; Ma 3. 273; Vi 3. 14; SaÑ 3. 369; Khu 9. 330 piÔÔhesu.
3. Gavesitabbo. 4. Ma 1. 227; Ma 2. 294; Vi 3. 11 piÔÔhesu.
5. Ma 2. 278; Vi 4. 266 piÔÔhesu. 6. DÊ 3. 129 piÔÔhe.
7. Ma-®Ôha 1. 56; UdÈna-®Ôha 25; Vi-®Ôha 1. 109; CariyÈpiÔaka-®Ôha 18 piÔÔhÈdÊsupi.
saparijano taÑ cakkaratanaÑ sirasÈ vanditvÈ ÈyÈci “yÈvÈhaÑ

tavÈnubhÈvena Ma~galadasabalaÑ sakkarissÈmi, tÈva tvaÑ mÈ
antaradhÈyass|”ti. Atha naÑ cakkaratanaÑ yathÈÔhÈneyeva aÔÔhÈsi.
Tato samupÈgatÈnando Sunando cakkavattirÈjÈ
chattiÑsayojanaparimaÓÉalÈya parisÈya parivuto sabbalokama~galaÑ
Ma~galadasabalaÑ upasa~kamitvÈ sasÈvakasaÑghaÑ SatthÈraÑ
mahÈdÈnena santappetvÈ arahantÈnaÑ koÔisatasahassÈnaÑ KÈsikavatthÈni
datvÈ TathÈgatassa sabbaparikkhÈre datvÈ sakalalokavimhayakaraÑ
Bhagavato p|jaÑ katvÈ Ma~galaÑ sabbalokanÈthaÑ upasa~kamitvÈ
dasanakhasamodhÈnasamujjalaÑ vimalakamalamakuÄasamamaÒjaliÑ sirasi
katvÈ vanditvÈ dhammassavanatthÈya ekamantaÑ nisÊdi. Puttopi tassa
AnurÈjakumÈro nÈma tatheva nisÊdi.
TadÈ SunandacakkavattirÈjappamukhÈnaÑ tesaÑ BhagavÈ
anupubbikathaÑ kathesi. Sunando cakkavattÊ saddhiÑ parisÈya saha
paÔisambhidÈhi arahattaÑ pÈpuÓi. Atha SatthÈ tesaÑ pubbacariyaÑ olokento
iddhimayapattacÊvarassa upanissayaÑ disvÈ cakkajÈlasamala~kataÑ
dakkhiÓahatthaÑ pasÈretvÈ “etha bhikkhavo”ti Èha. Sabbe ta~khaÓaÑyeva
duva~gulakesÈ iddhimayapattacÊvaradharÈ vassasaÔÔhikattherÈ1 viya
ÈkappasampannÈ hutvÈ BhagavantaÑ parivÈrayiÑsu. AyaÑ tatiyo
abhisamayo ahosi. Tena vuttaÑ–
5. “Surindadevabhavane, Buddho dhammamadesayi.

KoÔisatasahassÈnaÑ2, dutiyÈbhisamayo ahu.
6. YadÈ Sunando cakkavattÊ, SambuddhaÑ upasa~kami.

TadÈ Èhani3 Sambuddho, dhammabheriÑ varuttamaÑ.
7. SunandassÈnucarÈ janatÈ, tadÈsuÑ navutikoÔiyo.

Sabbepi te niravasesÈ, ahesuÑ ehibhikkhukÈ”ti.
Tattha surindadevabhavaneti puna devindabhavaneti attho. Dhammanti
abhidhammaÑ. ŒhanÊti abhihani. Varuttamanti varo BhagavÈ uttamaÑ
dhammabherinti attho. AnucarÈti nibaddhacarÈ sevakÈ. Œsunti ahesuÑ.
“TadÈsi
______________________________________________________________
1. VassasatikattherÈ (SÊ, I) 2. Nava koÔisahassÈnaÑ (SÊ, I)
3. Ahani (Ka) evamaÒÒatthÈpi.
178 KhuddakanikÈya
navutikoÔiyo”tipi pÈÔho. Tassa janatÈ Èsi, sÈ janatÈ kittakÈti ce,

navutikoÔiyoti attho.
Atha Ma~gale kira LokanÈthe mekhale pure viharante tasmiÑyeva pure
Sudevo ca Dhammaseno ca mÈÓavakÈ mÈÓavakasahassaparivÈrÈ1 tassa
Bhagavato santike ehibhikkhupabbajjÈya pabbajiÑsu. MÈghapuÓÓamÈya
dvÊsu aggasÈvakesu saparivÈresu arahattaÑ pattesu SatthÈ
koÔisatasahassabhikkhugaÓamajjhepÈtimokkhaÑ uddisi, ayaÑ paÔhamo
sannipÈto ahosi. Puna UttarÈrÈme nÈma anuttare ÒÈtisamÈgame
pabbajitÈnaÑ koÔisatasahassÈnaÑ samÈgame pÈtimokkhaÑ uddisi, ayaÑ
dutiyo sannipÈto ahosi. SunandacakkavattibhikkhugaÓasamÈgame
navutikoÔisahassÈnaÑ bhikkh|naÑ majjhe pÈtimokkhaÑ uddisi, ayaÑ tatiyo
sannipÈto ahosi. Tena vuttaÑ–
8. “SannipÈtÈ tayo ÈsuÑ, Ma~galassa Mahesino.

KoÔisatasahassÈnaÑ, paÔhamo Èsi samÈgamo.
9. Dutiyo koÔisatasahassÈnaÑ, tatiyo navutikoÔinaÑ.

KhÊÓÈsavÈnaÑ vimalÈnaÑ, tadÈ Èsi samÈgamo”ti.
TadÈ amhÈkaÑ bodhisatto SurucibrÈhmaÓagÈme Suruci nÈma brÈhmaÓo
hutvÈ tiÓÓaÑ vedÈnaÑ pÈrag| sanighaÓÉukeÔubhÈnaÑ
sÈkkharappabhedÈnaÑ itihÈsapaÒcamÈnaÑ padako veyyÈkaraÓo
lokÈyatamahÈpurisalakkhaÓesu anavayo ahosi. So SatthÈraÑ upasa~kamitvÈ
Dasabalassa madhuradhammakathaÑ sutvÈ Bhagavati pasÊditvÈ saraÓaÑ
gantvÈ “sve mayhaÑ bhikkhaÑ gaÓhathÈ”ti sasÈvakasaÑghaÑ BhagavantaÑ
nimantesi. So BhagavatÈ “brÈhmaÓa kittakehi bhikkh|hi te attho”ti vutto
“kittakÈ pana vo bhante parivÈrÈ bhikkh|”ti Èha. TadÈ paÔhamasannipÈtova
hoti, tasmÈ “koÔisatasahassan”ti vutte “yadi evaÑ bhante sabbehipi saddhiÑ
mayhaÑ bhikkhaÑ gaÓhathÈ”ti nimantesi. SatthÈ adhivÈsesi.
BrÈhmaÓo BhagavantaÑ svÈtanÈya nimantetvÈ attano gharaÑ gacchanto
cintesi “ahaÑ ettakÈnaÑ bhikkh|naÑ yÈgubhattavatthÈdÊni dÈtuÑ sakkomi,
______________________________________________________________
1. DasamÈÓavakasahassehi parivutÈ (SÊ, I)
nisÊdanaÔÔhÈnaÑ pana kathaÑ bhavissatÊ”ti. Tassa kira sÈ cintanÈ

caturÈsÊtiyojanasahassappamÈÓe Merumatthake Ôhitassa DevarÈjassa
dasasatanayanassa PaÓÉukambalasilÈsanassa uÓhÈkÈraÑ janesi. Atha Sakko
devarÈjÈ Èsanassa uÓhabhÈvaÑ disvÈ “ko nu kho maÑ imamhÈ ÔhÈnÈ
cÈvetukÈmo”ti samuppannaparivitakko dibbena cakkhunÈ manussalokaÑ
olokento mahÈpurisaÑ disvÈ “ayaÑ mahÈsatto BuddhappamukhaÑ
bhikkhusaÑghaÑ nimantetvÈ tassa nisÊdanatthÈya cintesi, mayÈpi tattha
gantvÈ puÒÒakoÔÔhÈsaÑ gahetuÑ vaÔÔatÊ”ti vaÉÉhakÊvaÓÓaÑ nimminitvÈ
vÈsipharasuhattho mahÈpurisassa purato pÈturahosi. So “atthi nu kho kassaci
bhatiyÈ kattabbakamman”ti Èha.
MahÈsatto disvÈ “kiÑ kammaÑ kÈtuÑ sakkhissasÊ”ti Èha. Mama
ajÈnanasippaÑ nÈma natthi, yo yo yaÑ yaÑ icchati maÓÉapaÑ vÈ pÈsÈdaÑ
vÈ aÒÒaÑ vÈ kiÒci nivesanÈdikaÑ, tassa tassa taÑ taÑ kÈtuÑ samatthomhÊti.
Tena hi mayhaÑ kammaÑ atthÊti. KiÑ ayyÈti. SvÈtanÈya mayÈ
koÔisatasahassabhikkh| nimantitÈ, tesaÑ nisÊdanamaÓÉapaÑ karissasÊti.
AhaÑ nÈma kareyyaÑ, sace me bhatiÑ dÈtuÑ sakkhissathÈti. SakkhissÈmi
tÈtÈti. “Yadi evaÑ sÈdhu karissÈmÊ”ti vatvÈ ekaÑ padesaÑ olokesi. So
dvÈdasayojanappamÈÓo padeso kasiÓamaÓÉalaÑ viya samatalo
paramaramaÓÊyo ahosi. Puna so “ettake ÔhÈne sattaratanamayo
daÔÔhabbasÈramaÓÉo maÓÉapo uÔÔhahat|”ti cintetvÈ olokesi. Tato tÈvadeva
maÓÉapasadiso pathavitalaÑ bhinditvÈ maÓÉapo uÔÔhahi. Tassa
sovaÓÓamayesu thambhesu rajatamayÈ ghaÔakÈ ahesuÑ, rajatamayesu
thambhesu sovaÓÓamayÈ ghaÔakÈ, maÓitthambhesu pavÈÄamayÈ ghaÔakÈ,
pavÈÄamayesu thambhesu maÓimayÈ ghaÔakÈ, sattaratanamayesu thambhesu
sattaratanamayÈ ghaÔakÈ ahesuÑ.
Tato “maÓÉapassa antarantarÈpi ki~kiÓikajÈlÈ olambat|”ti olokesi, saha
olokanena ki~kiÓikajÈlÈ olambi, yassa mandavÈteritassa paÒca~gikasseva
turiyassa paramamanoramo madhuro saddo niccharati,
dibbasa~gÊtivattanakÈlo viya ahosi. “AntarantarÈ
dibbagandhadÈmapupphadÈmapattadÈmasattaratanadÈmÈni olambant|”ti
cintesi, saha cintÈya dÈmÈni olambiÑsu. “KoÔisatasahassasa~khÈnaÑ
bhikkh|naÑ ÈsanÈni
180 KhuddakanikÈya
ca kappiyamahagghapaccattharaÓÈni ÈdhÈrakÈni ca pathaviÑ bhinditvÈ

uÔÔhahant|”ti cintesi, tÈvadeva uÔÔhahiÑsu. “KoÓe koÓe ekekÈ udakacÈÔi
uÔÔhahat|”ti cintesi, ta~khaÓaÑyeva udakacÈÔiyo paramasÊtalena madhurena
suvisuddhasugandhakappiyavÈrinÈ puÓÓÈ kadalipaÓÓapihitamukhÈ
uÔÔhahiÑsu. So dasasatanayano ettakaÑ mÈpetvÈ brÈhmaÓassa santikaÑ
gantvÈ “ehi ayya tava maÓÉapaÑ disvÈ mayhaÑ bhatiÑ dehÊ”ti Èha.
MahÈpuriso gantvÈ taÑ maÓÉapaÑ olokesi. Tassa olokentasseva
sakalasarÊraÑ paÒcavaÓÓÈya pÊtiyÈ nirantaraÑ phuÔaÑ ahosi.
Athassa maÓÉapaÑ olokayato etadahosi “nÈyaÑ maÓÉapo
manussabh|tena kato, mayhaÑ ajjhÈsayaÑ mayhaÑ guÓaÑ Ègamma addhÈ
Sakkassa devaraÒÒo bhavanaÑ uÓhaÑ ahosi, tato Sakkena DevÈnamindena
ayaÑ maÓÉapo nimmito”ti. “Na kho pana me yuttaÑ evar|pe maÓÉape
ekadivasaÑyeva dÈnaÑ dÈtuÑ, sattÈhaÑ dassÈmÊ”ti cintesi. BÈhirakadÈnaÑ
nÈma tattakampi samÈnaÑ1 bodhisattÈnaÑ hadayaÑ tuÔÔhiÑ kÈtuÑ na
sakkoti, ala~katasÊsaÑ vÈ chinditvÈ aÒjitÈni vÈ akkhÊni uppÈÔetvÈ
hadayamaÑsaÑ vÈ ubbaÔÔetvÈ dinnakÈle bodhisattÈnaÑ cÈgaÑ nissÈya tuÔÔhi
nÈma hoti. AmhÈkaÑ bodhisattassa hi SivijÈtake2 devasikaÑ
paÒcakahÈpaÓasatasahassÈni vissajjetvÈ cat|su nagaradvÈresu
nagaramajjheti paÒcasu ÔhÈnesu dÈnaÑ dentassa taÑ dÈnaÑ cÈgatuÔÔhiÑ
uppÈdetuÑ nÈsakkhi. YadÈ panassa brÈhmaÓavaÓÓena ÈgantvÈ Sakko
devarÈjÈ akkhÊni yÈci, tadÈ so tÈni cakkh|ni uppÈÔetvÈ adÈsi, dadamÈnasseva
hÈso uppajji, kesaggamattampi cittassa aÒÒathattaÑ nÈhosi. EvaÑ
sabbaÒÒubodhisattÈnaÑ bÈhiradÈnaÑ nissÈya titti nÈma natthi. TasmÈ sopi
mahÈpuriso “mayÈ koÔisatasahassasa~khÈnaÑ bhikkh|naÑ dÈnaÑ dÈtuÑ
vaÔÔatÊ”ti cintetvÈ tasmiÑ maÓÉape nisÊdÈpetvÈ sattÈhaÑ gavapÈnaÑ nÈma
dÈnaÑ adÈsi.
Ettha gavapÈnanti mahante mahante kolambe khÊrassa p|retvÈ
uddhanesu ÈropetvÈ ghanapÈkapakke khÊre thokathoke taÓÉule pakkhipitvÈ
pakkamadhusakkharacuÓÓasappÊhi abhisa~khatabhojanaÑ vuccati. Idameva
catumadhurabhojanantipi vuccati. ManussÈyeva pana parivisituÑ
nÈsakkhiÑsu.
______________________________________________________________
1. Kittakampi samÈnaÑ (SÊ, I) 2. Khu 5. 316 piÔÔhÈdÊsu.
devÈpi ekantarikÈ hutvÈ parivisiÑsu. DvÈdasayojanappamÈÓampi taÑ

ÔhÈnaÑ te bhikkh| gaÓhituÑ nappahosiyeva, te pana bhikkh| attano attano
ÈnubhÈvena nisÊdiÑsu. PariyosÈnadivase sabbesaÑ bhikkh|naÑ patte
dhovÈpetvÈ bhesajjatthÈya sappinavanÊtamadhuphÈÓitÈdÊnaÑ p|retvÈ
ticÊvarehi saddhiÑ adÈsi. Tattha saÑghanavakabhikkhunÈ
laddhacÊvarasÈÔakÈ satasahassagghanikÈ ahesuÑ.
Atha SatthÈ anumodanaÑ karonto “ayaÑ mahÈpuriso evar|paÑ
mahÈdÈnaÑ adÈsi, ko nu kho bhavissatÊ”ti upadhÈrento “anÈgate
kappasatasahassÈdhikÈnaÑ dvinnaÑ asa~khyeyyÈnaÑ matthake Gotamo
nÈma Buddho bhavissatÊ”ti disvÈ tato mahÈsattaÑ ÈmantetvÈ “tvaÑ ettakaÑ
nÈma kÈlaÑ atikkamitvÈ Gotamo nÈma Buddho bhavissasÊ”ti byÈkÈsi. Atha
mahÈpuriso Bhagavato byÈkaraÓaÑ sutvÈ pamuditahadayo “ahaÑ kira
Buddho bhavissÈmi, na me gharÈvÈsena attho, pabbajissÈmÊ”ti cintetvÈ
tathÈr|paÑ sampattiÑ kheÄapiÓÉaÑ viya pahÈya Satthu santike pabbajitvÈ
BuddhavacanaÑ uggaÓhitvÈ abhiÒÒÈ ca aÔÔha samÈpattiyo ca nibbattetvÈ
aparihÊnajjhÈno yÈvatÈyukaÑ ÔhatvÈ ÈyupariyosÈne brahmaloke nibbatti.
Tena vuttaÑ–
10. “AhaÑ tena samayena, SurucÊ nÈma brÈhmaÓo.

AjjhÈyako mantadharo, tiÓÓaÑ vedÈna pÈrag|.
11. TamahaÑ upasa~kamma, saraÓaÑ gantvÈna Satthuno.

SambuddhappamukhaÑ saÑghaÑ, gandhamÈlena p|jayiÑ.
P|jetvÈ gandhamÈlena, gavapÈnena tappayiÑ.
12. Sopi maÑ Buddho byÈkÈsi, Ma~galo Dvipaduttamo.

Aparimeyyito kappe, ayaÑ Buddho bhavissati.
13. ‘PadhÈnaÑ padahitvÈna -pa- hessÈma sammukhÈ iman’ti–

aÔÔha gÈthÈ vitthÈratabbÈ.
14. TassÈpi vacanaÑ sutvÈ, bhiyyo cittaÑ pasÈdayiÑ.

UttariÑ vatamadhiÔÔhÈsiÑ, dasapÈramip|riyÈ.
182 KhuddakanikÈya
15. TadÈ pÊtimanubr|hanto, sambodhivarapattiyÈ.

Buddhe datvÈna maÑ gehaÑ, pabbajiÑ tassa santike.

SabbaÑ pariyÈpuÓitvÈ, sobhayiÑ JinasÈsanaÑ.
17. Tatthappamatto viharanto, brahmaÑ bhÈvetva bhÈvanaÑ.

Tattha gandhamÈlenÈti gandhehi ceva mÈlehi ca. GavapÈnenÈti idaÑ
vuttameva. “GhatapÈnenÈ”tipi keci paÔhanti. Tappayinti tappesiÑ. UttariÑ
vatamadhiÔÔhÈsinti bhiyyopi vatamadhiÔÔhÈsiÑ. DasapÈramip|riyÈti
dasannaÑ pÈramÊnaÑ p|raÓatthÈya. PÊtinti hadayatuÔÔhiÑ. Anubr|hantoti
vaÉÉhento. SambodhivarapattiyÈti BuddhattappattiyÈ. Buddhe datvÈnÈti
Buddhassa pariccajitvÈ. MaÑ gehanti mama gehaÑ sabbaÑ sÈpateyyaÑ
catupaccayatthÈya Buddhassa Bhagavato pariccajitvÈti attho. TatthÈti
tasmiÑ BuddhasÈsane, brahmanti brahmavihÈrabhÈvanaÑ bhÈvetvÈ.
Ma~galassa pana Bhagavato nagaraÑ UttaraÑ nÈma ahosi, pitÈpissa
Uttaro nÈma rÈjÈ khattiyo, mÈtÈpi UttarÈ nÈma, Sudevo ca Dhammaseno ca
dve aggasÈvakÈ, PÈlito nÈma upaÔÔhÈko, SÊvalÈ ca AsokÈ ca dve aggasÈvikÈ,
nÈgarukkho bodhi, aÔÔhÈsÊtihatthubbedhaÑ sarÊraÑ ahosi,
navutivassasahassaÑ ÈyuparimÈÓaÑ, bhariyÈ panassa YasavatÊ nÈma, SÊvalo
nÈma putto, assayÈnena nikkhami. UttarÈrÈme vasi. Uttaro nÈma upaÔÔhÈko,
tasmiÑ pana navutivassasahassÈni ÔhatvÈ parinibbute Bhagavati
ekappahÈreneva dasacakkavÈÄasahassÈni ekandhakÈrÈni ahesuÑ.
SabbacakkavÈÄesu manussÈnaÑ mahantaÑ ÈrodanaparidevanaÑ ahosi. Tena
vuttaÑ–
18. “UttaraÑ nÈma nagaraÑ, Uttaro nÈma khattiyo.

UttarÈ nÈma janikÈ, Ma~galassa Mahesino.
23. Sudevo Dhammaseno ca, ahesuÑ aggasÈvakÈ.

PÈlito nÈmupaÔÔhÈko, Ma~galassa Mahesino.
24. SÊvalÈ ca AsokÈ ca, ahesuÑ aggasÈvikÈ.

Bodhi tassa Bhagavato, nÈgarukkhoti vuccati.
26. AÔÔhÈsÊti ratanÈni, accuggato MahÈmuni.

Tato niddhÈvatÊ raÑsÊ, anekasatasahassiyo.
27. NavutivassasahassÈni, Èyu vijjati tÈvade.

28. YathÈpi sÈgare |mÊ, na sakkÈ tÈ gaÓetuye.

Tatheva sÈvakÈ tassa, na sakkÈ te gaÓetuye.
29. YÈva aÔÔhÈsi Sambuddho, Ma~galo LokanÈyako.

Na tassa sÈsane atthi, sakilesamaraÓaÑ tadÈ.
30. DhammokkaÑ dhÈrayitvÈna, santÈretvÈ mahÈjanaÑ.

JalitvÈ dh|maket|va, nibbuto so mahÈyaso.
31. Sa~khÈrÈnaÑ sabhÈvattaÑ, dassayitvÈ sadevake.

JalitvÈ aggikkhandhova, s|riyo attha~gato yathÈ”ti.
Tattha tatoti tassa Ma~galassa sarÊrato. NiddhÈvatÊti niddhÈvanti,
vacanavipariyÈyo daÔÔhabbo. RaÑsÊti rasmiyo. Anekasatasahassiyoti
anekasatasahassÈ. mÊti vÊciyo tara~gÈ. GaÓetuyeti gaÓetuÑ sa~khÈtuÑ.
EttakÈ sÈgare |miyoti yathÈ na sakkÈ gaÓetuÑ, evaÑ tassa Bhagavato
sÈvakÈpi na sakkÈ gaÓetuÑ, atha kho gaÓanapathaÑ vÊtivattÈti attho. YÈvÈti
yÈvatakaÑ kÈlaÑ. SakilesamaraÓaÑ tadÈti saha kilesehi sakileso,
sakilesassa maraÓaÑ sakilesamaraÓaÑ, taÑ natthi. TadÈ kira tassa
Bhagavato sÈsane sÈvakÈ sabbe arahattaÑ patvÈyeva parinibbÈyiÑsu.
PuthujjanÈ vÈ sotÈpannÈdayo vÈ hutvÈ na kÈlamakaÑs|ti attho. Keci
“sammohamÈraÓaÑ tadÈ”ti paÔhanti.
Dhammokkanti dhammadÊpakaÑ. Dh|maket|ti aggi vuccati, idha pana
padÊpo daÔÔhabbo. TasmÈ padÊpo viya jalitvÈ nibbutoti attho. MahÈyasoti
184 KhuddakanikÈya
mahÈparivÈro. Keci “nibbato so sasÈvako”ti paÔhanti. Sa~khÈrÈnanti

sa~khatadhammÈnaÑ sappaccayadhammÈnaÑ. SabhÈvattanti
aniccÈdisÈmaÒÒalakkhaÓaÑ. S|riyo attha~gato yathÈti yathÈ sahassakiraÓo
divasakaro sabbaÑ tamagaÓaÑ1 vidhamitvÈ sabbaÒca lokaÑ obhÈsetvÈ
atthamupagacchati, evaÑ ma~galadivasakaropi
veneyyakamalavanavikasanakaro sabbaÑ ajjhattikabÈhiralokatamaÑ
vidhamitvÈ attano sarÊrappabhÈya jalitvÈ attha~gatoti attho. SesagÈthÈ
sabbattha uttÈnÈ evÈti.
Ma~galabuddhavaÑsavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhito tatiyo BuddhavaÑso.

_____
6. SumanabuddhavaÑsavaÓÓanÈ
EvaÑ ekappahÈreneva dasasahassilokadhÈtuÑ ekandhakÈraÑ katvÈ
tasmiÑ Bhagavati parinibbute tassa aparabhÈge navutivassasahassÈyukesu
manussesu anukkamena parihÈyitvÈ dasavassesu jÈtesu2 puna vaÉÉhitvÈ
anukkamena asa~khyeyyÈyukÈ hutvÈ puna parihÈyitvÈ
navutivassasahassÈyukesu jÈtesu sumano nÈma bodhisatto pÈramiyo p|retvÈ
Tusitapure nibbattitvÈ tato cavitvÈ Mekhalanagare Sudattassa nÈma raÒÒo
kule SirimÈya nÈma deviyÈ kucchismiÑ paÔisandhiÑ aggahesi. PÈÔihÈriyÈni
pubbe vuttanayÈneva.
So anukkamena vuddhippatto SirivaÉÉhanasomavaÉÉhana-
iddhivaÉÉhananÈmadheyyesu tÊsu pÈsÈdesu tesaÔÔhiyÈ nÈÔakitthisatasahassehi
paricÈriyamÈno surayuvatÊhi paricÈriyamÈno devakumÈro viya
navavassasahassÈni dibbasukhasadisaÑ visayasukhamanubhavamÈno
VaÔaÑsikÈya nÈma deviyÈ AnupamaÑ nÈma nirupamaÑ puttaÑ janetvÈ
cattÈri nimittÈni disvÈ hatthiyÈnena nikkhamitvÈ pabbaji. TaÑ pana
pabbajantaÑ tiÑsakoÔiyo anupabbajiÑsu.
So tehi parivuto dasamÈse padhÈnacariyaÑ caritvÈ visÈkhapuÓÓamÈya
Anomanigame AnomaseÔÔhino dhÊtÈya AnupamÈya nÈma dinnaÑ
______________________________________________________________
1. TamagataÑ (SÊ, I) 2. Atikkantesu antarakappesu (SÊ, I)
pakkhittadibbojaÑ pÈyÈsaÑ paribhuÒjitvÈ sÈlavane divÈvihÈraÑ vÊtinÈmetvÈ

AnupamÈjÊvakena dinnÈ aÔÔha tiÓamuÔÔhiyo gahetvÈ nÈgabodhiÑ upagantvÈ
taÑ padakkhiÓaÑ katvÈ aÔÔhahi tiÓamuÔÔhÊhi tiÑsahatthavitthataÑ
tiÓasantharaÑ katvÈ tattha palla~kaÑ ÈbhujitvÈ nisÊdi. Tato mÈrabalaÑ
vidhamitvÈ sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ paÔivijjhitvÈ “anekajÈtisaÑsÈraÑ -pa-
taÓhÈnaÑ khayamajjhagÈ”ti1 udÈnaÑ udÈnesi. Tena vuttaÑ–
1. “Ma~galassa aparena, Sumano nÈma NÈyako.

Sabbadhammehi asamo, sabbasattÈnamuttamo”ti.
Tattha Ma~galassa aparenÈti Ma~galassa Bhagavato aparabhÈge.
Sabbadhammehi asamoti sabbehipi sÊlasamÈdhipaÒÒÈdhammehi asamo
asadiso.
Sumano kira BhagavÈ bodhisamÊpeyeva sattasattÈhÈni vÊtinÈmetvÈ
dhammadesanatthaÑ brahmÈyÈcanaÑ sampaÔicchitvÈ “kassa nu kho ahaÑ
paÔhamaÑ dhammaÑ deseyyan”ti2 upadhÈrento attanÈ saha pabbajitÈnaÑ
tiÑsakoÔiyo ca attano kaniÔÔhabhÈtikaÑ vemÈtikaÑ SaraÓakumÈraÒca
purohitaputtaÑ BhÈvitattamÈÓavakaÒca upanissayasampanne disvÈ “etesaÑ
paÔhamaÑ dhammaÑ deseyyan”ti cintetvÈ haÑsarÈjÈ viya gaganapathena
MekhaluyyÈne otaritvÈ uyyÈnapÈlaÑ pesetvÈ attano kaniÔÔhabhÈtikaÑ
SaraÓakumÈraÒca purohitaputtaÑ BhÈvitattakumÈraÒca pakkosÈpetvÈ tesaÑ
parivÈrabh|tÈ sattattiÑsakoÔiyo attanÈ saha pabbajitÈ tiÑsakoÔiyo ca aÒÒe ca
bah| devamanussakoÔiyo cÈti evaÑ koÔisatasahassaÑ
dhammacakkappavattanena dhammÈmataÑ pÈyesi. Tena vuttaÑ–
2. “TadÈ amatabheriÑ so, ÈhanÊ Mekhale pure.

Dhammasa~khasamÈyuttaÑ, nava~gaÑ JinasÈsanan”ti.
Tattha amatabherinti amatÈdhigamÈya nibbÈnÈdhigamÈya bheriÑ.
ŒhanÊti vÈdayi, dhammaÑ desesÊti attho. SÈyaÑ amatabherÊ nÈma
amatapariyosÈnaÑ nava~gaÑ BuddhavacanaÑ. TenevÈha
“dhammasa~khasamÈyuttaÑ, nava~gaÑ JinasÈsanan”ti. Tattha
dhammasa~khasamÈyuttanti catusaccadhammakathÈsa~khavarasamÈyuttaÑ.
______________________________________________________________
1. Khu 1. 36 piÔÔhe Dhammapade.
2. DÊ 2. 34; Ma 1. 226; Ma 2. 294; Vi 3. 10 piÔÔhesu.
186 KhuddakanikÈya
Sumano pana LokanÈyako abhisambodhiÑ pÈpuÓitvÈ paÔiÒÒÈnur|paÑ

paÔipadaÑ paÔipajjamÈno mahÈjanassa bhavabandhanamokkhatthÈya
kusalaratanassa kilesacorehi viluppamÈnassa parittÈnatthaÑ
sÊlavipulapÈkÈraÑ samÈdhiparikhÈparivÈritaÑ vipassanÈÒÈÓadvÈraÑ
satisampajaÒÒadaÄhakavÈÔaÑ samÈpattimaÓÉapÈdipaÔimaÓÉitaÑ
bodhipakkhiyajanasamÈkulaÑ amatavaranagaraÑ mÈpesi. Tena vuttaÑ–
3. “NijjinitvÈ kilese so, patvÈ sambodhimuttamaÑ.

MÈpesi nagaraÑ SatthÈ, saddhammapuravaruttaman”ti.
Tattha nijjinitvÈti vijinitvÈ abhibhuyya, kilesÈbhisa~khÈradevaputtamÈre
viddhaÑsetvÈti attho. Soti so Sumano BhagavÈ. “VijinitvÈ kilese hÊ”tipi
pÈÔho. Tattha hi-kÈro padap|raÓamatte nipÈto. PatvÈti adhigantvÈ.
“Patto”tipi pÈÔho. Nagaranti nibbÈnanagaraÑ. Saddhammapuravaruttamanti
saddhammasa~khÈtaÑ puravaresu uttamaÑ seÔÔhaÑ padhÈnabh|taÑ. Atha
vÈ saddhammamayesu puresu pavaresu uttamaÑ
saddhammapuravaruttamaÑ. PurimasmiÑ atthavikappe “nagaran”ti tasseva
vevacananti daÔÔhabbaÑ. PaÔividdhadhammasabhÈvÈnaÑ sekkhÈsekkhÈnaÑ
ariyapuggalÈnaÑ patiÔÔhÈnaÑ gocaranivÈsaÔÔhena nibbÈnaÑ “nagaran”ti
vuccati. TasmiÑ pana saddhammavaranagare so SatthÈ avicchinnaÑ
akuÔilaÑ ujuÑ puthulaÒca vitthataÒca satipaÔÔhÈnamayaÑ mahÈvÊthiÑ
mÈpesi. Tena vuttaÑ–
4. “NirantaraÑ akuÔilaÑ, ujuÑ vipulavitthataÑ.

MÈpesi so mahÈvÊthiÑ, satipaÔÔhÈnavaruttaman”ti.
Tattha nirantaranti kusalajavanasaÒcaraÓÈnantarabhÈvato nirantaraÑ.
AkuÔilanti kuÔilabhÈvakaradosavirahitato akuÔilaÑ. Ujunti akuÔilattÈva ujuÑ.
Purimapadasseva atthadÊpakamidaÑ vacanaÑ. Vipulavitthatanti ÈyÈmato ca
vitthÈrato ca puthulavitthataÑ, puthulavitthatabhÈvo
lokiyalokuttarasatipaÔÔhÈnavasena daÔÔhabbo. MahÈvÊthinti mahÈmaggaÑ.
SatipaÔÔhÈnavaruttamanti satipaÔÔhÈnaÒca taÑ varesu uttamaÒcÈti
satipaÔÔhÈnavaruttamaÑ. Atha vÈ varaÑ satipaÔÔhÈnamayaÑ uttamavÊthinti
attho.
IdÈni tassa nibbÈnamahÈnagarassa tassaÑ satipaÔÔhÈnavÊthiyaÑ cattÈri
sÈmaÒÒaphalÈni catasso paÔisambhidÈ cha abhiÒÒÈ aÔÔha samÈpattiyoti
imÈni mahaggharatanÈni ubhosu passesu dhammÈpaÓe pasÈresi. Tena

vuttaÑ–
5. “Phale cattÈri sÈmaÒÒe, catasso paÔisambhidÈ.

ChaÄabhiÒÒÈÔÔhasamÈpattÊ, pasÈresi tattha vÊthiyan”ti.
IdÈni BhagavÈ imÈni ratanabhaÓÉÈni ye pana appamattÈ satimanto
paÓÉitÈ hiri-ottappavÊriyÈdÊhi samannÈgatÈ, te ÈdiyantÊti tesaÑ ratanÈnaÑ
haraÓ|pÈyaÑ dassento–
6. “Ye appamattÈ akhilÈ, hirivÊriyehupÈgatÈ.

Te te ime guÓavare, Èdiyanti yathÈsukhan”ti–
Èha.
Tattha yeti aniyamuddeso. AppamattÈti pamÈdassa paÔipakkhabh|tena
satiyÈ avippavÈsalakkhaÓena appamÈdena samannÈgatÈ. AkhilÈti
paÒcacetokhilarahitÈ. HirivÊriyehupÈgatÈti kÈyaduccaritÈdÊhi hirÊyatÊti hirÊ,
lajjÈyetaÑ adhivacanaÑ. VÊrassa bhÈvo vÊriyaÑ, taÑ ussÈhalakkhaÓaÑ.
Tehi hirivÊriyehi upÈgatÈ samannÈgatÈ bhabbapuggalÈ. Teti idaÑ pubbe
aniyamuddesassa niyamuddeso. Puna teti vuttappakÈre guÓaratanavisese te
kulaputtÈ Èdiyanti paÔilabhanti adhigacchantÊti attho. SabbaÑ pana Sumano
BhagavÈ kataviditamano dhammabheriÑ ÈhanitvÈ dhammanagaraÑ mÈpetvÈ
iminÈ nayena paÔhamameva satasahassakoÔiyo bodhesi. Tena vuttaÑ–
7. “Evametena yogena, uddharanto mahÈjanaÑ.

Bodhesi paÔhamaÑ SatthÈ, koÔisatasahassiyo”ti.
Tattha uddharantoti saÑsÈrasÈgarato ariyamagganÈvÈya
samuddharanto. KoÔisatasahassiyoti satasahassakoÔiyoti attho. VipariyÈyena
niddiÔÔhaÑ.
YadÈ pana Sumano LokanÈyako SunandavatÊnagare ambarukkham|le
titthiyamadamÈnamaddanaÑ YamakapÈÔihÈriyaÑ katvÈ sattÈnaÑ
koÔisahassaÑ1
______________________________________________________________
1. KoÔisatasahassaÑ (Ka)
188 KhuddakanikÈya
dhammÈmataÑ pÈyesi. AyaÑ dutiyo abhisamayo ahosi. Tena vuttaÑ–
8. “Yamhi kÈle MahÈvÊro, ovadÊ titthiye gaÓe.

KoÔisahassÈ1bhisamiÑsu, dutiye dhammadesane”ti.
Tattha titthiye gaÓeti titthiyabh|te gaÓe, titthiyÈnaÑ gaÓe vÈ “titthiye
abhimaddanto, Buddho dhammamadesayÊ”ti paÔhanti keci.
YadÈ pana dasasu cakkavÈÄasahassesu devatÈ imasmiÑ cakkavÈÄe
sannipatitvÈ manussÈ ca nirodhakathaÑ samuÔÔhÈpesuÑ “kathaÑ nirodhaÑ
samÈpajjanti, kathaÑ nirodhasamÈpannÈ honti, kathaÑ nirodhÈ
vuÔÔhahantÊ”ti. EvaÑ samÈpajjana-adhiÔÔhÈnavuÔÔhÈnÈdÊsu vinicchayaÑ
kÈtuÑ asakkontÈ saha manussehi chasu kÈmÈvacaradevalokesu devÈ ca
navasu brahmalokesu brahmÈno ca dveÄhakajÈtÈ dvidhÈ ahesuÑ. Tato
narasundarena Arindamena nÈma raÒÒÈ saddhiÑ sÈyanhasamaye
SumanadasabalaÑ sabbalokanÈthaÑ upasa~kamiÑsu. Upasa~kamitvÈ
arindamo rÈjÈ BhagavantaÑ nirodhapaÒhaÑ pucchi. Tato bhagavatÈ
nirodhapaÒhe vissajjite navutipÈÓakoÔisahassÈnaÑ dhammÈbhisamayo ahosi.
AyaÑ tatiyo abhisamayo ahosi. Tena vuttaÑ–
9. “YadÈ devÈ manussÈ ca, samaggÈ ekamÈnasÈ.

NirodhapaÒhaÑ pucchiÑsu, saÑsayaÒcÈpi mÈnasaÑ.
10. TadÈpi dhammadesane, nirodhaparidÊpane.

NavutikoÔisahassÈnaÑ, tatiyÈbhisamayo ah|”ti.
Tassa pana Sumanassa Bhagavato tayo sÈvakasannipÈtÈ ahesuÑ. Tattha
paÔhamasannipÈte MekhalanagaraÑ upanissÈya vassaÑ vasitvÈ
paÔhamapavÈraÓÈya arahantÈnaÑ koÔisahassena ehibhikkhupabbajjÈya
pabbajitena saddhiÑ BhagavÈ pavÈresi, ayaÑ paÔhamo sannipÈto ahosi.
AthÈparena samayena Sa~kassanagarassÈvid|re
ArindamarÈjakusalabalanibbatte yojanappamÈÓe kanakapabbate nisinno
saradasamayarucirakaranikaro divasakaro viya Yugandharapabbate
munivaradivasakaro arindamarÈjÈnaÑ
______________________________________________________________
1. KoÔisatasahassÈ (Ka)
parivÈretvÈ ÈgatÈnaÑ purisÈnaÑ navutikoÔisahassÈni dametvÈ sabbe

ehibhikkhupabbajjÈya pabbÈjetvÈ tasmiÑyeva divase arahattaÑ pattehi
bhikkh|hi parivuto catura~gasamannÈgate sannipÈte pÈtimokkhaÑ uddisi.
AyaÑ dutiyo sannipÈto ahosi. YadÈ pana Sakko devarÈjÈ
SugatadassanatthÈya upasa~kami, tadÈ sumano BhagavÈ asÊtiyÈ
arahantakoÔisahassehi parivuto pÈtimokkhaÑ uddisi, ayaÑ tatiyo sannipÈto
ahosi. Tena vuttaÑ–
11. “SannipÈtÈ tayo ÈsuÑ, Sumanassa Mahesino.

12. VassaÑvuÔÔhassa Bhagavato, abhighuÔÔhe pavÈraÓe.

KoÔisatasahassehi, pavÈresi TathÈgato.
13. TatoparaÑ sannipÈte, vimale kaÒcanapabbate.

NavutikoÔisahassÈnaÑ, dutiyo Èsi samÈgamo.
14. YadÈ Sakko devarÈjÈ, BuddhadassanupÈgami.

AsÊtikoÔisahassÈnaÑ, tatiyo Èsi samÈgamo”ti.
Tattha abhighuÔÔhe pavÈraÓeti li~gavipallÈso daÔÔhabbo, abhighuÔÔhÈya
pavÈraÓÈyÈti attho. Tatoparanti tato aparabhÈge. KaÒcanapabbateti
kanakamaye pabbate. BuddhadassanupÈgamÊti
BuddhadassanatthamupÈgami. TadÈ kira amhÈkaÑ bodhisatto atulo nÈma
nÈgarÈjÈ ahosi mahiddhiko mahÈnubhÈvo. So “loke Buddho uppanno”ti
sutvÈ ÒÈtigaÓaparivuto SakabhavanÈ nikkhamitvÈ
koÔisatasahassabhikkhuparivÈrassa Sumanassa Bhagavato dibbehi turiyehi
upahÈraÑ kÈretvÈ mahÈdÈnaÑ pavattetvÈ paccekadussayugÈni datvÈ
saraÓesu patiÔÔhÈsi. Sopi naÑ SatthÈ “anÈgate Buddho bhavissatÊ”ti byÈkÈsi.
Tena vuttaÑ–
15. “AhaÑ tena samayena, nÈgarÈjÈ mahiddhiko.

Atulo nÈma nÈmena, ussannakusalasaÒcayo.
16. TadÈhaÑ nÈgabhavanÈ, nikkhamitvÈ saÒÈtibhi.

NÈgÈnaÑ dibbaturiyehi, sasaÑghaÑ JinamupaÔÔhahiÑ.
190 KhuddakanikÈya
17. KoÔisatasahassÈnaÑ, annapÈnena tappayiÑ.

PaccekadussayugaÑ datvÈ, saraÓaÑ tamupÈgamiÑ.
18. Sopi maÑ Buddho byÈkÈsi, Sumano LokanÈyako.

19. PadhÈnaÑ padahitvÈna -pa- hessÈma sammukhÈ imaÑ.

YathÈ KoÓÉaÒÒabuddhavaÑse, evaÑ aÔÔha gÈthÈ vitthÈretabbÈti.

UttariÑ vatamadhiÔÔhÈsiÑ, dasapÈramip|riyÈ”ti.
Tassa pana Sumanassa Bhagavato MekhalaÑ nÈma nagaraÑ ahosi,
Sudatto nÈma rÈjÈ pitÈ, SirimÈ nÈma devÊ mÈtÈ, SaraÓo ca bhÈvitatto ca dve
aggasÈvakÈ, Udeno nÈmupaÔÔhÈko, SoÓÈ ca UpasoÓÈ ca dve aggasÈvikÈ,
nÈgarukkho bodhi, navutihatthubbedhaÑ sarÊraÑ, navutiyeva vassasahassÈni
ÈyuppamÈÓaÑ ahosi, vaÔaÑsikÈ nÈmassa mahesÊ devÊ, An|pamo nÈma putto
ahosi, hatthiyÈnena nikkhami. UpaÔÔhÈko A~garÈjÈ. A~gÈrÈme vasÊti. Tena
vuttaÑ–
21. “NagaraÑ MekhalaÑ nÈma, Sudatto nÈma khattiyo.

SirimÈ nÈma janikÈ, Sumanassa Mahesino.
22. NavavassasahassÈni, agÈraÑ ajjha so vasi.

Cando sucando vaÔaÑso ca, tayo pÈsÈdamuttamÈ.
23. TesaÔÔhisatasahassÈni, nÈriyo samala~katÈ.

VaÔaÑsikÈ nÈma nÈrÊ, An|pamo nÈma atrajo.
24. Nimitte caturo disvÈ, hatthiyÈnena nikkhami.

An|nadasamÈsÈni, padhÈnaÑ padahÊ Jino.
25. BrahmunÈ yÈcito santo, Sumano LokanÈyako.

Vatti cakkaÑ MahÈvÊro, Mekhale puramuttame.
26. SaraÓo bhÈvitatto ca, ahesuÑ aggasÈvakÈ.

Udeno nÈmupaÔÔhÈko, Sumanassa Mahesino.
27. SoÓÈ ca UpasoÓÈ ca, ahesuÑ aggasÈvikÈ.

Sopi Buddho amitayaso, nÈgam|le abujjhatha.
28. VaruÓo ceva SaraÓo ca, ahesuÑ aggupaÔÔhakÈ.

CÈlÈ ca UpacÈlÈ ca, ahesuÑ aggupaÔÔhikÈ.
29. Uccattanena so Buddho, navutihatthamuggato.

KaÒcanagghiyasa~kÈso, dasasahassÊ virocati.

31. TÈraÓÊye tÈrayitvÈ, bodhanÊye ca bodhayi.

ParinibbÈyi Sambuddho, uÄurÈjÈva atthami.
32. Te ca khÊÓÈsavÈ bhikkh|, so ca Buddho asÈdiso.

AtulappabhaÑ dassayitvÈ, nibbutÈ te mahÈyasÈ.
33. TaÒca ÒÈÓaÑ atuliyaÑ, tÈni ca atulÈni ratanÈni.

SabbaÑ tamantarahitaÑ, nanu rittÈ sabbasa~khÈrÈ.
34. Sumano yasadharo Buddho, a~gÈrÈmamhi nibbuto.

Tattheva tassa Jinath|po, catuyojanamuggato”ti.
Tattha kaÒcanagghiyasa~kÈsoti
vividharatanavicittakaÒcanamayagghikasadisar|pasobho. DasasahassÊ
virocatÊti tassa pabhÈya dasasahassÊpi lokadhÈtu virocatÊti attho. TÈraÓÊyeti
tÈrayitabbe tÈrayituÑ yutte sabbe Buddhaveneyyeti attho. UÄurÈjÈvÈti cando
viya. AtthamÊti attha~gato. Keci “atthaÑ gato”ti paÔhanti. AsÈdisoti asadiso.
MahÈyasÈti mahÈkittisaddÈ mahÈparivÈrÈ ca. TaÒca ÒÈÓanti taÑ
sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÒca. Atuliyanti atulyaÑ asadisaÑ. SesaÑ sabbattha
uttÈnamevÈti.
SumanabuddhavaÑsavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhito catuttho BuddhavaÑso.

192 KhuddakanikÈya
7. RevatabuddhavaÑsavaÓÓanÈ
Sumanassa pana Bhagavato aparabhÈge sÈsane cassa antarahite
navutivassasahassÈyukÈ manussÈ anukkamena parihÈyitvÈ dasavassÈyukÈ
hutvÈ puna anukkamena vaÉÉhitvÈ asa~khyeyyÈyukÈ hutvÈ puna
parihÈyamÈnÈ saÔÔhivassasahassÈyukÈ ahesuÑ. TadÈ Revato nÈma SatthÈ
udapÈdi. Sopi pÈramiyo p|retvÈ anekaratanasamujjalita1 bhavane
Tusitabhavane nibbattitvÈ tato cavitvÈ
SabbadhanadhaÒÒavatisudhaÒÒavatÊnagare sabbÈla~kÈrasamala~kata-
amitarucira2 parivÈraparivutassa sirivibhavasamudayenÈkulassa
sabbasamiddhivipulassa Vipulassa nÈma raÒÒo kule
sabbajananayanÈlipÈlisamÈkulÈya
samphullanayanakuvalayasassirikasiniddhavadanakamalÈkarasobhÈsamujjalÈ
ya suruciramanoharaguÓagaÓavipulÈya VipulÈya nÈma aggamahesiyÈ
kucchismiÑ paÔisandhiÑ gahetvÈ dasannaÑ mÈsÈnaÑ accayena
Cittak|Ôapabbatato suvaÓÓahaÑsarÈjÈ viya mÈtukucchito nikkhami.
Tassa paÔisandhiyaÑ jÈtiyaÒca pÈÔihÈriyÈni pubbe vuttanayÈneva
ahesuÑ. Sudassanaratanagghi-ÈveÄanÈmakÈ tayo cassa pÈsÈdÈ ahesuÑ.
SudassanÈdevippamukhÈni tettiÑsa itthisahassÈni paccupaÔÔhitÈni ahesuÑ.
TÈhi parivuto so surayuvatÊti parivuto devakumÈro viya chabbassasahassÈni
visayasukhamanubhavamÈno agÈraÑ ajjhÈvasi. So SudassanÈya nÈma deviyÈ
VaruÓe nÈma tanaye jÈte cattÈri nimittÈni disvÈ
nÈnÈvirÈgatanuvaravasananivasano ÈmukkamuttÈhÈramaÓikuÓÉalo
varakey|ramakuÔakaÔakadharo paramasurabhigandhakusumasamala~kato
paramarucirakaranikaro saradasamayarajanikaro viya tÈrÈgaÓaparivuto viya
cando tidasagaÓaparivuto viya dasasatanayano brahmagaÓaparivuto viya ca
hÈritamahÈbrahmÈ catura~giniyÈ mahatiyÈ senÈya parivuto ÈjaÒÒarathena
mahÈbhinikkhamanaÑ nikkhamitvÈ sabbÈbharaÓÈni omuÒcitvÈ
bhaÓÉÈgÈrikassa hatthe datvÈ
jalajÈmalÈvikalanÊlakuvalayadalasadisenÈtinisitenÈtitikhiÓenÈsinÈ
sakesamakuÔaÑ chinditvÈ ÈkÈse khipi. TaÑ Sakko devarÈjÈ
______________________________________________________________
1. Samujjotita (SÊ, I) 2. Suci... (SÊ, I)
suvaÓÓaca~koÔakena paÔiggahetvÈ TÈvatiÑsabhavanaÑ netvÈ

Sinerumuddhani sattaratanamayaÑ cetiyaÑ akÈsi.
MahÈpuriso pana devadattÈni kÈsÈyÈni paridahitvÈ pabbaji, ekÈ ca naÑ
purisakoÔi anupabbaji. So tehi parivuto sattamÈse padhÈnacariyaÑ caritvÈ
visÈkhapuÓÓamÈya aÒÒatarÈya SÈdhudeviyÈ nÈma seÔÔhidhÊtÈya dinnaÑ
madhupÈyÈsaÑ paribhuÒjitvÈ sÈlavane divÈvihÈraÑ vÊtinÈmetvÈ
sÈyanhasamaye aÒÒatarenÈjÊvakena1 dinnÈ aÔÔha tiÓamuÔÔhiyo gahetvÈ
mattavaranÈgagÈmÊ nÈgabodhiÑ padakkhiÓaÑ katvÈ
tepaÓÓÈsahatthavitthataÑ tiÓasantharaÑ santharitvÈ catura~gavÊriyaÑ
adhiÔÔhÈya nisÊditvÈ mÈrabalaÑ vidhamitvÈ sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ paÔivijjhitvÈ
“anekajÈtisaÑsÈraÑ -pa- taÓhÈnaÑ khayamajjhagÈ”ti2 udÈnaÑ udÈnesi.
Tena vuttaÑ–
1. “Sumanassa aparena, Fevato nÈma NÈyako.

An|pamo asadiso, atulo uttamo Jino”ti.
Revato kira SatthÈ bodhisamÊpeyeva sattasattÈhÈni vÊtinÈmetvÈ
dhammadesanatthaÑ brahmÈyÈcanaÑ sampaÔicchitvÈ “kassa nu kho ahaÑ
paÔhamaÑ dhammaÑ deseyyan”ti3 upadhÈrento attanÈ saha
pabbajitabhikkhukoÔiyo aÒÒe ca bah| devamanusse upanissayasampanne
disvÈ ÈkÈsena gantvÈ VaruÓÈrÈme otaritvÈ tehi parivuto4 gambhÊraÑ
nipuÓaÑ tiparivaÔÔaÑ appaÔivattiyaÑ aÒÒena anuttaraÑ dhammacakkaÑ
pavattetvÈ bhikkh|naÑ koÔi arahatte patiÔÔhÈpesi. TÊsu maggaphalesu
patiÔÔhitÈnaÑ gaÓanaparicchedo natthi. Tena vuttaÑ–
2. “Sopi dhammaÑ pakÈsesi, brahmunÈ abhiyÈcito.

KhandhadhÈtuvavatthÈnaÑ, appavattaÑ bhavÈbhave”ti.
Tattha khandhadhÈtuvavatthÈnanti paÒcannaÑ khandhÈnaÑ
aÔÔhÈrasannaÑ dhÈt|naÑ nÈmar|pavavatthÈnÈdivasena vibhÈgakaraÓaÑ.
SabhÈvalakkhaÓasÈmaÒÒalakkhaÓÈdivasena r|pÈr|padhammapariggaho
khandhadhÈtuvavatthÈnaÑ nÈma. Atha vÈ “pheÓapiÓÉ|pamaÑ r|paÑ
parimaddanÈsahanato chiddÈvachiddÈdibhÈvato ca udakapubbuÄakaÑ5
______________________________________________________________
1. VaruÓindharenÈjÊvakena (SÊ, I) 2. Khu 1. 36 piÔÔhe Dhammapade.
3. DÊ 2. 34; Ma 1. 226; Ma 2. 294; Vi 3. 10 piÔÔhesu.
4. Bah|ni pÈÔihÈriyÈni dassento (SÊ, I) 5. BubbulakaÑ (SÊ, I)
194 KhuddakanikÈya
viya vedanÈ muhuttaramaÓÊyabhÈvato, marÊcikÈ viya saÒÒÈ

vippalambhanato, kadalikkhandho viya sa~khÈrÈ asÈrakato, mÈyÈ viya
viÒÒÈÓaÑ vaÒcanakato”ti evamÈdinÈpi nayena aniccÈnupassanÈdivasenapi
khandhadhÈtuvavatthÈnaÑ veditabbaÑ1. AppavattaÑ bhavÈbhaveti ettha
bhavoti vaÉÉhi, abhavoti hÈni. Bhavoti sassatadiÔÔhi, abhavoti ucchedadiÔÔhi.
Bhavoti khuddakabhavo, abhavoti mahÈbhavo. Bhavoti kÈmabhavo,
abhapoti r|pÈr|pabhavoti evamÈdinÈ nayena bhavÈbhavÈnaÑ attho
veditabbo2. TesaÑ bhavÈbhavÈnaÑ appavattihetubh|taÑ dhammaÑ
pakÈsesÊti attho. Atha vÈ bhavati anenÈti bhavo, tÊsu bhavesu
uppattinimittaÑ kammÈdikaÑ. Upapattibhavo abhavo nÈma. Ubhayattha
nikantiyÈ pahÈnakaraÑ appavattaÑ dhammaÑ desesÊti attho. Tassa pana
Revatabuddhassa tayova abhisamayÈ ahesuÑ. PaÔhamo panassa
gaÓanapathaÑ vÊtivatto. Tena vuttaÑ–
3. “TassÈbhisamayÈ tÊÓi, ahesuÑ dhammadesane.

GaÓanÈya na vattabbo, paÔhamÈbhisamayo ah|”ti.
Tattha tÊÓÊti tayo, li~gavipallÈso kato. AyaÑ paÔhamo abhisamayo
ahosi.
AthÈparena samayena nagaruttare Uttare nagare sabbÈrindamo
Arindamo nÈma rÈjÈ ahosi. So kira BhagavantaÑ attano nagaramanuppattaÑ
sutvÈ tÊhi janakoÔÊhi parivuto Bhagavato paccuggamanaÑ katvÈ svÈtanÈya
nimantetvÈ Buddhappamukhassa bhikkhusaÑghassa sattÈhaÑ mahÈdÈnaÑ
pavattetvÈ tigÈvutavitthataÑ dÊpap|jaÑ katvÈ BhagavantaÑ upasa~kamitvÈ
nisÊdi. Atha BhagavÈ tassa manonuk|laÑ vicittanayaÑ dhammaÑ desesi.
Tattha devamanussÈnaÑ koÔisahassassa dutiyÈbhisamayo ahosi. Tena
vuttaÑ–
4. “YadÈ ArindamaÑ rÈjaÑ, vinesi Revato Muni.

TadÈ koÔisahassÈnaÑ, dutiyÈbhisamayo ah|”ti.
AyaÑ dutiyo abhisamayo.
______________________________________________________________
1. Abhi-®Ôha 2. 30 piÔÔhÈdÊsupi passitabbaÑ.
2. Ma-®Ôha 3. 156; SaÑ-®Ôha 3. 326; UdÈna-®Ôha 146 piÔÔhÈdÊsupi passitabbaÑ.
AthÈparena samayena Revato SatthÈ UttaranigamaÑ nÈma upanissÈya

viharanto sattÈhaÑ nirodhasamÈpattiÑ samÈpajjitvÈ nisÊdi. TadÈ kira
UttaranigamavÈsino manussÈ yÈgubhattakhajjakabhesajjapÈnakÈdÊni ÈharitvÈ
bhikkhusaÑghassa mahÈdÈnaÑ datvÈ bhikkh| paripucchiÑsu “kuhiÑ
bhante BhagavÈ”ti. Tato tesaÑ bhikkh| ÈhaÑsu “BhagavÈ Èvuso
nirodhasamÈpattiÑ samÈpanno”ti. AthÈtÊte tasmiÑ sattÈhe BhagavantaÑ
nirodhasamÈpattito vuÔÔhitaÑ saradasamaye s|riyo viya attano an|pamÈya
BuddhasiriyÈ virocamÈnaÑ disvÈ nirodhasamÈpattiyÈ guÓÈnisaÑsaÑ
pucchiÑsu. BhagavÈ ca tesaÑ nirodhasamÈpattiyÈ guÓÈnisaÑsaÑ kathesi.
TadÈ devamanussÈnaÑ koÔisataÑ arahatte patiÔÔhÈsi. AyaÑ tatiyo
5. “SattÈhaÑ paÔisallÈnÈ, vuÔÔhahitvÈ NarÈsabho.

KoÔisataÑ naramar|naÑ, vinesi uttame phale”ti.
SudhaÒÒavatÊnagare paÔhamamahÈpÈtimokkhuddese
ehibhikkhupabbajjÈya pabbajitÈnaÑ arahantÈnaÑ gaÓanapathaÑ
vÊtivattÈnaÑ paÔhamo sannipÈto ahosi. Mekhalanagare
koÔisatasahassasa~khÈtÈnaÑ ehibhikkhupabbajjÈya pabbajitÈnaÑ
arahantÈnaÑ dutiyo sannipÈto ahosi. Revatassa pana Bhagavato
dhammacakkÈnuvattako VaruÓo nÈma aggasÈvako paÒÒavantÈnaÑ aggo
ÈbÈdhiko ahosi. Tattha gilÈnapucchanatthÈya sampattamahÈjanassa
lakkhaÓattayaparidÊpakaÑ dhammaÑ desetvÈ koÔisatasahassaÑ purisÈnaÑ
ehibhikkhupabbajjÈya pabbÈjetvÈ arahatte patiÔÔhÈpetvÈ catura~ginike
sannipÈte pÈtimokkhaÑ uddisi. AyaÑ tatiyo sannipÈto ahosi. Tena vuttaÑ–
6. “SannipÈtÈ tayo ÈsuÑ, Revatassa Mahesino.

KhÊÓÈsavÈnaÑ vimalÈnaÑ, suvimuttÈna tÈdinaÑ.
7. AtikkantÈ gaÓanapathaÑ, paÔhamaÑ ye samÈgatÈ.

KoÔisatasahassÈnaÑ, dutiyo Èsi samÈgamo.
8. Yopi paÒÒÈya asamo, tassa cakkÈnuvattako.

So tadÈ byÈdhito Èsi, patto jÊvitasaÑsayaÑ.
196 KhuddakanikÈya
9. Tassa gilÈnapucchÈya,
Ye tadÈ upagatÈ MunÊ.
KoÔisatasahassÈ arahanto
Tatiyo Èsi samÈgamo”ti.
Tattha cakkÈnuvattakoti dhammacakkÈnuvattako. Patto jÊvitasaÑsayanti
ettha jÊvite saÑsayaÑ jÊvitasaÑsayaÑ, jÊvitakkhayaÑ pÈpuÓÈti vÈ, na vÈ
pÈpuÓÈtÊti evaÑ jÊvitasaÑsayaÑ patto, byÈdhitassa balavabhÈvena marati, na
maratÊti jÊvite saÑsayaÑ pattoti attho. Ye tadÈ upagatÈ munÊti iti
dÊghabhÈve sati bhikkh|naÑ upari hoti, rasse anussarena saddhiÑ varuÓassa
upari hoti.
TadÈ amhÈkaÑ bodhisatto RammavatÊnagare Atidevo nÈma brÈhmaÓo
hutvÈ brÈhmaÓadhamme pÈraÑ gato RevataÑ SammÈsambuddhaÑ disvÈ
tassa dhammakathaÑ sutvÈ saraÓesu patiÔÔhÈya silokasahassena DasabalaÑ
kittetvÈ sahassagghanikena uttarÈsa~gena BhagavantaÑ p|jesi. Sopi naÑ
Buddho byÈkÈsi “ito kappasatasahassÈdhikÈnaÑ dvinnaÑ asa~khyeyyÈnaÑ
matthake Gotamo nÈma Buddho bhavissatÊ”ti. Tena vuttaÑ–
10. “AhaÑ tena samayena, Atidevo nÈma brÈhmaÓo.

UpagantvÈ RevataÑ BuddhaÑ, saraÓaÑ tassa gaÒchahaÑ.
11. Tassa sÊlaÑ samÈdhiÒca, paÒÒÈguÓamanuttamaÑ.

ThomayitvÈ yathÈthÈmaÑ, uttarÊyamadÈsahaÑ.
12. Sopi maÑ Buddho byÈkÈsi, Revato LokanÈyako.

13. ‘PadhÈnaÑ padahitvÈna -pa- hessÈma sammukhÈ iman’ti–

aÔÔha gÈthÈ vitthÈretabbÈ.

15. TadÈpi taÑ BuddhadhammaÑ, saritvÈ anubr|hayiÑ.

ŒharissÈmi taÑ dhammaÑ, yaÑ mayhaÑ abhipattitan”ti.
Tattha saraÓaÑ tassa gaÒchahanti taÑ saraÓaÑ agaÒchiÑ ahaÑ,

upayogatthe sÈmivacanaÑ. PaÒÒÈguÓanti paÒÒÈsampattiÑ. Anuttamanti
seÔÔhaÑ. “PaÒÒÈvimuttiguÓamuttaman”tipi pÈÔho, so uttÈnova. ThomayitvÈti
thometvÈ vaÓÓayitvÈ. YathÈthÈmanti yathÈbalaÑ. UttarÊyanti uttarÈsa~gaÑ.
AdÈsahanti adÈsiÑ ahaÑ. Buddhadhammanti BuddhabhÈvakaraÑ
dhammaÑ, pÈramÊdhammanti attho. SaritvÈti anussaritvÈ. Anubr|hayinti
abhivaÉÉhesiÑ. ŒharissÈmÊti ÈnayissÈmi. TaÑ dhammanti taÑ BuddhattaÑ.
YaÑ mayhaÑ abhipatthitanti yaÑ mayÈ abhipattitaÑ BuddhattaÑ, taÑ
ÈharissÈmÊti attho.
Tassa pana Revatassa Bhagavato nagaraÑ SudhaÒÒavatÊ nÈma ahosi,
pitÈ Vipulo nÈma khattiyo, mÈtÈ VipulÈ nÈma, VaruÓo ca Brahmadevo ca
dve aggasÈvakÈ, Sambhavo nÈma upaÔÔhÈko, BhaddÈ ca SubhaddÈ ca dve
aggasÈvikÈ, nÈgarukkho bodhi, sarÊraÑ asÊtihatthubbedhaÑ ahosi, Èyu
saÔÔhivassasahassÈni, SudassanÈ nÈma aggamahesÊ, VaruÓo nÈma putto,
ÈjaÒÒarathena nikkhami.
Tassa dehÈbhinikkhantaÑ, pabhÈjÈlamanuttaraÑ.
DivÈ ceva tadÈ rattiÑ, niccaÑ pharati yojanaÑ.
DhÈtuyo mama sabbÈpi, vikirant|ti so Jino.
AdhiÔÔhÈsi MahÈvÊro, sabbasattÈnukampako.
MahÈnÈgavanuyyÈne1, mahato nagarassa so2.
P|jito naramar|hi3, parinibbÈyi Revatoti.
Tena vuttaÑ–
16. “NagaraÑ sudhaÒÒavatÊ nÈma, Vipulo nÈma khattiyo.

VipulÈ nÈma janikÈ, Revatassa Mahesino.
21. VaruÓo Brahmadevo ca, ahesuÑ aggasÈvakÈ.

Sambhavo nÈmupaÔÔhÈko, Revatassa Mahesino.
______________________________________________________________
1. MahÈsÈre panuyyÈne (SÊ, I) 2. Mahato nagarassa yojane (SÊ, I)
3. NarasÈrehi (SÊ, I, Ka)
198 KhuddakanikÈya
22. BhaddÈ ceva SubhaddÈ ca, ahesuÑ aggasÈvikÈ.

Sopi Buddho asamasamo, nÈgam|le abujjhatha.
23. 1Padumo KuÒjaro ceva, ahesuÑ aggupaÔÔhakÈ.

SirimÈ ceva YasavatÊ, ahesuÑ aggupaÔÔhikÈ1.
24. Uccattanena so Buddho, asÊtihatthamuggato.

ObhÈseti disÈ sabbÈ, indaketuva uggato.
25. Tassa sarÊre nibbattÈ, pabhÈmÈlÈ anuttarÈ.

DivÈ vÈ yadi vÈ rattiÑ, samantÈ pharati yojanaÑ.
26. SaÔÔhivassasahassÈni, Èyu vijjati tÈvade.

27. DassayitvÈ BuddhabalaÑ, amataÑ loke pakÈsayaÑ.

NibbÈyi anupÈdÈno, yathaggupÈdÈnasa~khayÈ.
28. So ca kÈyo ratananibho, so ca dhammo asÈdiso.

SabbaÑ tamantarahitaÑ, nanu rittÈ sabbasa~khÈrÈ”ti.
Tattha obhÈsetÊti pakÈsayati. Uggatoti ussito. PabhÈmÈlÈti pabhÈvelÈ.
YathaggÊti aggi viya. UpÈdÈnasa~khayÈti indhanakkhayÈ. So ca kÈyo
ratananibhoti so ca tassa Bhagavato kÈyo suvaÓÓavaÓÓo. “TaÒca kÈyaÑ
ratananibhan”tipi pÈÔho, li~gavipallÈsena vuttaÑ. Soyeva panassattho.
SesagÈthÈsu sabbattha uttÈnamevÈti.
RevatabuddhavaÑsavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhito paÒcamo BuddhavaÑso.
______________________________________________________________
1-1. ... natthi (SÊ, I, Ka)
8. SobhitabuddhavaÑsavaÓÓanÈ
Tassa pana aparabhÈge tassa sÈsanepi antarahite Sobhito nÈma
bodhisatto kappasatasahassÈdhikÈni cattÈri asa~khyeyyÈni pÈramiyo p|retvÈ
Tusitapure nibbattitvÈ tattha yÈvatÈyukaÑ ÔhatvÈ devehi ÈyÈcito
Tusitapurato cavitvÈ Sudhammanagare SudhammarÈjassa kule SudhammÈya
nÈma deviyÈ kucchismiÑ paÔisandhiÑ aggahesi. So dasannaÑ mÈsÈnaÑ
accayena SudhammuyyÈne mÈtukucchito
parisuddhavirÈjitaghanameghapaÔalato1 puÓÓacando viya nikkhami. Tassa
paÔisandhiyaÑ jÈtiyaÒca pÈÔihÈriyÈni pubbe vuttappakÈrÈni.
So dasavassasahassÈni agÈraÑ ajjhÈvasitvÈ
sattattiÑsanÈÔakitthisahassÈnaÑ2 aggÈya aggamahesiyÈ MakhiladeviyÈ
kucchismiÑ SÊhakumÈre nÈma putte uppanne cattÈri nimittÈni disvÈ
saÒjÈtasaÑvego pÈsÈdeyeva pabbajitvÈ tattheva ÈnÈpÈnassatisamÈdhiÑ
bhÈvetvÈ cattÈri jhÈnÈni paÔilabhitvÈ sattÈhaÑ tattheva padhÈnacariyamacari.
Tato MakhilamahÈdeviyÈ dinnaÑ paramamadhuraÑ madhupÈyÈsaÑ
paribhuÒjitvÈ abhinikkhamanatthÈya cittamuppÈdesi “ayaÑ pÈsÈdo
ala~katapaÔiyatto mahÈjanassa passantasseva ÈkÈsena gantvÈ BodhirukkhaÑ
majjhekatvÈ pathaviyaÑ otaratu, imÈ ca itthiyo mayi bodhim|le nisinne
avuttÈ sayameva pÈsÈdato nikkhamant|”ti. SahacittuppÈdÈ pÈsÈdo ca
SudhammarÈjabhavanato uppatitvÈ3
asitaÒjanasa~kÈsamÈkÈsamabbhuggaÒchi. So
samosaritasurabhikusumadÈmasamala~katapÈsÈdatalo sakalampi
gaganatalaÑ samala~kurumÈno viya kanakarasadhÈrÈsadisarucirakaranikaro
divasakaro viya ca saradasamayarajanikaro viya ca virocamÈno
vilambamÈnavividhavicittaki~kiÓikajÈlo yassa kira vÈteritassa
sukusalajanavÈditassa paÒca~gikassa turiyassa viya saddo vaggu ca rajanÊyo
ca kamanÊyo ca ahosi.
D|rato paÔÔhÈya suyyamÈnena madhurena sarena sattÈnaÑ sotÈni
odahamÈno gharacaccaracatukkavÊthi-ÈdÊsu ÔhatvÈ pavattitakathÈsallÈpesu
manussesu nÈtinÊcena nÈti-uccena taruvaravanamatthakÈvid|renÈkÈsena
______________________________________________________________
1. GhanarÈjito (SÊ, I) 2. SattatinÈÔakitthisahassÈnaÑ (SÊ, I)
3. SahacittuppÈdÈ cassa sudhammarÈjabhavanaÑ tato uppatitvÈ (SÊ, I)
200 KhuddakanikÈya
palobhayamÈno viya taruvarasÈkhÈnÈnÈratanajutivisarasamujjalena vaÓÓena

jananayanÈni ÈkaÉÉhento viya ca puÒÒÈnubhÈvaÑ samugghosayanto viya ca
gaganatalaÑ paÔipajji. Tattha nÈÔakitthiyopi paÒca~gikassa varaturiyassa
madhurena sarena upagÈyiÑsu ceva vilapiÑsu ca1. Catura~gÊnÊ kirassa
senÈpi
ala~kÈrakÈyÈbharaÓajutisamudayasamujjotanÈnÈvirÈgasurabhikusumavasanÈ
bharaÓasobhitÈ amaravarasenÈ viya paramaruciradassanÈ dharaÓÊ viya
gaganatalena pÈsÈdaÑ parivÈretvÈ agamÈsi.
Tato pÈsÈdo gantvÈ aÔÔhÈsÊtihatthubbedhaÑ ujuvipulavaÔÔakkhandhaÑ
kusumapallavamakulasamala~kataÑ nÈgarukkhaÑ majjhekatvÈ otaritvÈ
bh|miyaÑ patiÔÔhahi. NÈÔakitthiyo ca kenaci avuttÈva tato pÈsÈdato otaritvÈ
pakkamiÑsu. AnekaguÓasobhito kira Sobhitopi mahÈpuriso
mahÈjanakataparivÈroyeva rattiyÈ tÊsu yÈmesu tisso vijjÈyo uppÈdesi.
MÈrabalaÑ panassa dhammatÈbaleneva yathÈgatamagamÈsi. PÈsÈdo pana
tattheva aÔÔhÈsi. Sobhito pana BhagavÈ sambodhiÑ patvÈ
“anekajÈtisaÑsÈraÑ -pa- taÓhÈnaÑ khayamajjhagÈ”ti udÈnaÑ udÈnetvÈ
bodhisamÊpeyeva sattasattÈhaÑ vÊtinÈmetvÈ brahmuno dhammajjhesanaÑ
paÔijÈnitvÈ “kassa nu kho paÔhamaÑ dhammaÑ deseyyan”ti
BuddhacakkhunÈ olokento attano vemÈtike kaniÔÔhabhÈtike
AsamakumÈraÒca SunetthakumÈraÒca disvÈ “ime dve kumÈrÈ
upanissayasampannÈ gambhÊraÑ nipuÓaÑ dhammaÑ paÔivijjhituÑ
samatthÈ, handÈhaÑ imesaÑ dhammaÑ deseyyan”ti ÈkÈsenÈgantvÈ
SudhammuyyÈne otaritvÈ dvepi kumÈre uyyÈnapÈlena pakkosÈpetvÈ tehi
saparivÈrehi parivuto mahÈjanamajjhe dhammacakkaÑ pavattesi. Tena
vuttaÑ–
1. “Revatassa aparena, Sobhito nÈma NÈyako.

SamÈhito santacitto, asamo appaÔipuggalo.
2. So jino sakagehamhi, mÈnasaÑ vinivattayi.

PatvÈna kevalaÑ bodhiÑ, dhammacakkaÑ pavattayi.
3. YÈva heÔÔhÈ AvÊcito, BhavaggÈ cÈpi uddhato.

Etthantare ekaparisÈ, ahosi dhammadesane.
______________________________________________________________
1. UggÈyiÑsu ca (SÊ, I)
4. TÈya parisÈya Sambuddho, dhammacakkaÑ pavattayi.

Tattha sakagehamhÊti attano bhavaneyeva, antopÈsÈdataleyevÈti attho.
MÈnasaÑ vinivattayÊti cittaÑ parivattesi, sakagehe ÔhatvÈ
sattadivasabbhantareyeva puthujjanabhÈvato cittaÑ vinivattetvÈ BuddhattaÑ
pÈpuÓÊti attho. HeÔÔhÈti heÔÔhato. BhavaggÈti akaniÔÔhabhavanato. TÈya
parisÈyÈti tassÈ parisÈya majjhe. GaÓanÈya na vattabboti
gaÓanapathamatÊtÈti attho. PaÔhamÈbhisamayoti paÔhamo
dhammÈbhisamayo. Ah|ti gaÓanÈya na vattabbÈ parisÈ ahosÊti attho.
“PaÔhame abhisamiÑsuyevÈ”tipi pÈÔho, tassa paÔhamadhammadesane
abhisamiÑsu ye janÈ, te gaÓanÈya na vattabbÈti attho.
AthÈparena samayena SudassananagaradvÈre cittapÈÔaliyÈ m|le
YamakapÈÔihÈriyaÑ katvÈ navakanakamaÓimayabhavane TÈvatiÑsabhavane
PÈricchattakam|le PaÓÉukambalasilÈtale nisÊditvÈ abhidhammaÑ desesi.
DesanÈpariyosÈne navutikoÔisahassÈnaÑ dhammÈbhisamayo ahosi. AyaÑ
dutiyo abhisamayo ahosi. Tena vuttaÑ–
5. “Tato parampi desente, mar|naÑ ca samÈgame.

AthÈparena samayena Sudassananagare Jayaseno nÈma rÈjakumÈro
yojanappamÈÓaÑ vihÈraÑ kÈretvÈ
asokassakaÓÓacampakanÈgapunnÈgavakulasurabhi1c|tapanasÈsanasÈlakunda
2sahakÈrakaravÊrÈdi-taruvaranirantaraÑ ÈrÈmaÑ ropetvÈ
Buddhappamukhassa bhikkhusaÑghassa niyyÈtesi. DÈnÈnumodanaÑ katvÈ
yÈgaÑ vaÓÓetvÈ BhagavÈ dhammaÑ desesi. TadÈ
koÔisatasahassasattanikÈyassa dhammÈbhisamayo ahosi. AyaÑ
tatiyÈbhisamayo ahosi. Tena vuttaÑ–
6. “PunÈparaÑ rÈjaputto, Jayaseno nÈma khattiyo.

ŒrÈmaÑ ropayitvÈna, Buddhe niyyÈtayÊ tadÈ.
______________________________________________________________
1. Natthi (SÊ, I) 2. Kakudha (SÊ, I)
202 KhuddakanikÈya
7. Tassa yÈgaÑ pakittento, dhammaÑ desesi cakkhumÈ.

TadÈ koÔisahassÈnaÑ, tatiyÈbhisamayo ah|”ti.
Puna Uggato nÈma rÈjÈ Sunandanagare1 SunandaÑ2 nÈma vihÈraÑ
kÈretvÈ Buddhappamukhassa bhikkhusaÑghassa adÈsi. TasmiÑ dÈne
ehibhikkhupabbajjÈya pabbajitÈnaÑ koÔisataÑ arahantÈnaÑ sannipÈto,
tesaÑ majjhe Sobhito BhagavÈ pÈtimokkhaÑ uddisi. AyaÑ paÔhamo
sannipÈto ahosi. Puna MekhalÈnagare dhammagaÓo DhammagaÓÈrÈmaÑ
nÈma pavarÈrÈmaÑ mahÈvihÈraÑ kÈretvÈ Buddhappamukhassa
bhikkhusaÑghassa datvÈ saha sabbaparikkhÈrehi dÈnaÑ adÈsi. TasmiÑ
samÈgame ehibhikkhubhÈvena pabbajitÈnaÑ navutiyÈ arahantakoÔÊnaÑ
sannipÈte pÈtimokkhaÑ uddisi. AyaÑ dutiyo sannipÈto ahosi. YadÈ pana
BhagavÈ dasasatanayanapure vassaÑ vasitvÈ pavÈraÓÈya suravaraparivuto
otari, tadÈ asÊtiyÈ arahantakoÔÊhi saddhiÑ catura~gike sannipÈte pavÈresi.
AyaÑ tatiyo sannipÈto ahosi. Tena vuttaÑ–
8. “SannipÈtÈ tayo ÈsuÑ, Sobhitassa Mahesino.

9. Uggato nÈma so rÈjÈ, dÈnaÑ deti naruttame.

Tamhi dÈne samÈgaÒchuÑ, arahantÈ satakoÔiyo.
10. PunÈparaÑ puragaÓo3, deti dÈnaÑ naruttame.

TadÈ navutikoÔÊnaÑ, dutiyo Èsi samÈgamo.
11. Devaloke vasitvÈna, yadÈ orohatÊ Jino.

TadÈ asÊtikoÔÊnaÑ, tatiyo Èsi samÈgamo”ti.
TadÈ kira amhÈkaÑ bodhisatto RammavatÊnagare ubhato4 sujÈto5
SujÈto nÈma brÈhmaÓo hutvÈ Sobhitassa Bhagavato dhammadesanaÑ sutvÈ
saraÓesu patiÔÔhÈya Buddhappamukhassa bhikkhusaÑghassa temÈsaÑ
mahÈdÈnamadÈsi. Sopi naÑ “anÈgate Gotamo nÈma Buddho bhavissatÊ”ti
byÈkÈsi. Tena vuttaÑ–
______________________________________________________________
1. SunandavatÊnagare (SÊ, I) 2. SurindaÑ (SÊ, I) 3. P|gagaÓo (Ka)
4. Uggato (SÊ, I) 5. Natthi (SÊ, I)
12. “AhaÑ tena samayena, SujÈto nÈma brÈhmaÓo.

TadÈ sasÈvakaÑ BuddhaÑ, annapÈnena tappayiÑ.
13. Sopi maÑ Buddho byÈkÈsi, Sobhito LokanÈyako.

15. TassÈpi vacanaÑ sutvÈ, haÔÔho saÑviggamÈnaso.

TamevatthamanuppattiyÈ, uggaÑ dhitimakÈsahan”ti.
Tattha tamevatthamanuppattiyÈti tassa buddhattassa anuppatti-atthaÑ,
tassa pana Sobhitabuddhassa “anÈgate ayaÑ Gotamo nÈma Buddho
bhavissatÊ”ti vacanaÑ sutvÈ “avitathavacanÈ hi BuddhÈ”ti Buddhattappatti-
atthanti attho. Ugganti tibbaÑ ghoraÑ. Dhitinti vÊriyaÑ. AkÈsahanti akÈsiÑ
ahaÑ.
Tassa pana Sobhitassa Bhagavato SudhammaÑ nÈma nagaraÑ ahosi,
pitÈ Sudhammo nÈma rÈjÈ, mÈtÈ SudhammÈ nÈma devÊ, Asamo ca Sunettho
ca dve aggasÈvakÈ, Anomo nÈmupaÔÔhÈko, NakulÈ ca SujÈtÈ ca dve
aggasÈvikÈ, nÈgarukkho bodhi, aÔÔhapaÓÓÈsahatthubbedhaÑ sarÊraÑ ahosi,
navutivassasahassÈni ÈyuppamÈÓaÑ, MakhilÈ nÈmassa mahÈdevÊ,
SÊhakumÈro nÈma atrajo, nÈÔakitthÊnaÑ sattattiÑsasahassÈni1,
navavassasahassÈni agÈraÑ ajjhÈvasi. PÈsÈdena abhinikkhami. Jayaseno
nÈma rÈjÈ upaÔÔhÈko. SetÈrÈme2 kira vasÊti. Tena vuttaÑ–
16. “SudhammaÑ nÈma nagaraÑ, Sudhammo nÈma khattiyo.

SudhammÈ nÈma janikÈ, Sobhitassa Mahesino.
21. Asamo ca Sunetto ca, ahesuÑ aggasÈvakÈ.

Anomo nÈmupaÔÔhÈko, Sobhitassa Mahesino.
22. NakulÈ ca SujÈtÈ ca, ahesuÑ aggasÈvikÈ.

BujjhamÈno ca so Buddho, nÈgam|le abujjhatha.
______________________________________________________________
1. Sattati sahassÈni (SÊ, I) 2. SotÈrÈme (SÊ, I)
204 KhuddakanikÈya
24. AÔÔhapaÓÓÈsaratanaÑ, accuggato mahÈmuni.

ObhÈseti disÈ sabbÈ, sataraÑsÊva uggato.
25. YathÈ suphullaÑ pavanaÑ, nÈnÈgandhehi dh|pitaÑ.

Tatheva tassa pÈvacanaÑ, sÊlagandhehi dh|pitaÑ.
26. YathÈpi SÈgaro nÈma, dassanena atappiyo.

Tatheva tassa pÈvacanaÑ, savanena atappiyaÑ.

28. OvÈdaÑ anusiÔÔhiÒca, datvÈna sesake jane.

HutÈsanova tÈpetvÈ, nibbuto so sasÈvako.
29. So ca Buddho asamasamo, tepi sÈvakÈ balappattÈ.

Tattha sataraÑsÊvÈti Èdicco viya, sabbÈ disÈ obhÈsetÊti attho. Pavananti
mahÈvanaÑ. Dh|pitanti vÈsitaÑ gandhitaÑ. Atappiyoti atittikaro,
atittijanano vÈ. TÈvadeti tasmiÑ kÈle, tÈvatakaÑ kÈlanti attho. TÈresÊti
tÈrayÊ. OvÈdanti sakiÑ vÈdo ovÈdo nÈma. AnusiÔÔhinti punappunaÑ
vacanaÑ anusiÔÔhi nÈma. Sesake janeti saccappaÔivedhaÑ appattassa
sesajanassa, sÈmi-atthe bhummavacanaÑ. HutÈsanova tÈpetvÈti aggi viya
tappetvÈ. Ayameva vÈ pÈÔho, upÈdÈnakkhayÈ BhagavÈ parinibbutoti attho.
SesagÈthÈsu sabbattha uttÈnamevÈti.
SobhitabuddhavaÑsavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhito chaÔÔho BuddhavaÑso.

9. AnomadassÊbuddhavaÑsavaÓÓanÈ
Sobhitabuddhe pana parinibbute tassa aparabhÈge ekamasa~khyeyyaÑ
BuddhuppÈdarahitaÑ ahosi. AtÊte pana tasmiÑ asa~khyeyye ekasmiÑ kappe
tayo BuddhÈ nibbattiÑsu AnomadassÊ Padumo NÈradoti. Tattha
AnomadassÊ BhagavÈ soÄasa asa~khyeyyÈni kappasatasahassaÒca pÈramiyo
p|retvÈ Tusitapure nibbattitvÈ devehi abhiyÈcito tato cavitvÈ CandavatiyaÑ
nÈma rÈjadhÈniyaÑ YasavÈnÈmassa raÒÒo kule samussitacÈrupayodharÈya
YasodharÈya nÈma aggamahesiyÈ kucchismiÑ paÔisandhiÑ aggahesi.
AnomadassikumÈre kira YasodharÈya deviyÈ kucchigate tassa
puÒÒappabhÈvena pabhÈ asÊtihatthappamÈÓaÑ ÔhÈnaÑ pharitvÈ aÔÔhÈsi.
Candas|riyappabhÈhi anabhibhavanÊyÈva ahosi. SÈ dasannaÑ mÈsÈnaÑ
accayena bodhisattaÑ sucandanuyyÈne1 vijÈyi. PÈÔihÈriyÈni heÔÔhÈ
vuttanayÈneva.
NÈmaggahaÓadivase panassa nÈmaÑ gaÓhantÈ, yasmÈ jÈtiyaÑ ÈkÈsato
satta ratanÈni patiÑsu, tasmÈ anomÈnaÑ ratanÈnaÑ uppattihetubh|tatthÈ
“AnomadassÊ”ti nÈmamakaÑsu. So anukkamena vuddhippatto dibbehi
kÈmaguÓehi paricÈriyamÈno dasavassasahassÈni agÈraÑ ajjhÈvasi. Tassa
kira Siri-upasirisirivaÉÉhoti tayo pÈsÈdÈ ahesuÑ. SirimÈdevippamukhÈni
tevÊsati itthisahassÈni paccupaÔÔhitÈni ahesuÑ. So sirimÈya deviyÈ UpavÈÓe
nÈma putte jÈte cattÈri nimittÈni disvÈ sivikÈyÈnena mahÈbhinikkhamanaÑ
nikkhamitvÈ pabbaji. TaÑ tisso janakoÔiyo anupabbajiÑsu.
Tehi parivuto mahÈpuriso dasa mÈse padhÈnacariyaÑ cari. Tato
visÈkhapuÓÓamÈya AnupamabrÈhmaÓagÈme piÓÉÈya caritvÈ
AnupamaseÔÔhidhÊtÈya dinnaÑ madhupÈyÈsaÑ paribhuÒjitvÈ sÈlavane
divÈvihÈraÑ vÊtinÈmetvÈ AnomanÈmÈjÊvakena dinnÈ aÔÔha tiÓamuÔÔhiyo
gahetvÈ ajjunarukkhabodhiÑ padakkhiÓaÑ katvÈ aÔÔhattiÑsahatthavitthataÑ
tiÓasantharaÑ santharitvÈ catura~gavÊriyaÑ adhiÔÔhÈya palla~kaÑ ÈbhujitvÈ
samÈraÑ mÈrabalaÑ viddhaÑsetvÈ tÊsu yÈmesu tisso vijjÈ uppÈdetvÈ
“anekajÈtisaÑsÈraÑ -pa- taÓhÈnaÑ khayamajjhagÈ”ti udÈnaÑ udÈnesi. Tena
vuttaÑ–
______________________________________________________________
1. SunanduyyÈne (SÊ, I)
206 KhuddakanikÈya
1. “Sobhitassa aparena, Sambuddho Dvipaduttamo.

AnomadassÊ amitayaso, tejassÊ duratikkamo.
2. So chetvÈ bandhanaÑ sabbaÑ, viddhaÑsetvÈ tayo bhave.

AnivattigamanaÑ maggaÑ, desesi devamÈnuse.
3. SÈgarova asa~khobho, pabbatova durÈsado.

ŒkÈsova ananto so, sÈlarÈjÈva phullito.
4. Dassanenapi taÑ BuddhaÑ, tositÈ honti pÈÓino.

ByÈharantaÑ giraÑ sutvÈ, amataÑ pÈpuÓanti te”ti.
Tattha anomadassÊti anupamadassano, amitadassano vÈ. Amitayasoti
amitaparivÈro, amitakitti vÈ. TejassÊti sÊlasamÈdhipaÒÒÈtejena samannÈgato.
Duratikkamoti duppadhaÑsiyo, aÒÒena devena vÈ mÈrena vÈ kenaci vÈ
atikkamituÑ asakkuÓeyyoti attho. So chetvÈ bandhanaÑ sabbanti sabbaÑ
dasavidhaÑ saÒÒojanaÑ chinditvÈ. ViddhaÑsetvÈ tayo bhaveti
tibhav|pagaÑ kammaÑ kammakkhayakaraÒÈÓena viddhaÑsetvÈ, abhÈvaÑ
katvÈti attho. AnivattigamanaÑ magganti nivattiyÈ pavattiyÈ
paÔipakkhabh|taÑ nibbÈnaÑ anivattÊti vuccati, taÑ anivattiÑ gacchati
anenÈti anivattigamano. TaÑ anivattigamanaÑ aÔÔha~gikaÑ maggaÑ
desesÊti attho. “DassetÊ”tipi pÈÔho, soyevattho. DevamÈnuseti
devamanussÈnaÑ, sÈmi-atthe upayogavacanaÑ daÔÔhabbaÑ.
Asa~khobhoti khobhetuÑ cÈletuÑ asakkuÓeyyoti akkhobhiyo. YathÈ hi
samuddo caturÈsÊtiyojanasahassagambhÊro anekayojanasahassabh|tÈvÈso
akkhobhiyo, evaÑ akkhobhiyoti attho. ŒkÈsova anantoti yathÈ pana
ÈkÈsassa anto natthi, atha kho ananto appameyyo apÈro, evaÑ BhagavÈpi
BuddhaguÓehi ananto appameyyo apÈro. Soti so BhagavÈ. SÈlarÈjÈva
phullitoti sabbalakkhaÓÈnubyaÒjanasamala~katasarÊrattÈ suphullitasÈlarÈjÈ
viya sobhatÊti attho. Dassanenapi taÑ Buddhanti tassa Buddhassa
dassanenÈpÊti attho. ¢disesupi sÈmivacanaÑ payujjanti saddasatthavid|.
TositÈti paritositÈ pÊÓitÈ. ByÈharantanti byÈharantassa,
sÈmi-atthe upayogavacanaÑ. Amatanti nibbÈnaÑ. PÈpuÓantÊti

adhigacchanti. Teti ye tassa giraÑ dhammadesanaÑ suÓanti, te amataÑ
pÈpuÓantÊti attho.
BhagavÈ pana bodhim|le sattasattÈhaÑ vÊtinÈmetvÈ brahmunÈ ÈyÈcito

dhammadesanÈya BuddhacakkhunÈ lokaÑ olokento attanÈ saha pabbajite
tikoÔisa~khe jane upanissayasampanne disvÈ “kattha nu kho te etarahi
viharantÊ”ti upadhÈrento SubhavatÊnagare SudassanuyyÈne viharante disvÈ
ÈkÈsena gantvÈ SudassanuyyÈne otari. So tehi parivuto sadevamanussÈya
parisÈya majjhe dhammacakkaÑ pavattesi. Tattha koÔisatÈnaÑ
paÔhamÈbhisamayo ahosi. Tena vuttaÑ–
5. “DhammÈbhisamayo tassa, iddho phÊto tadÈ ahu.

KoÔisatÈni abhisamiÑsu, paÔhame dhammadesane”ti.
Tattha phÊtoti phÈtippatto bÈhujaÒÒavasena. KoÔisatÈnÊti koÔÊnaÑ satÈni

koÔisatÈni. “KoÔisatayo”tipi pÈÔho, tassa satakoÔiyoti attho.
AthÈparena samayena OsadhÊnagaradvÈre asanarukkham|le1

YamakapÈÔihÈriyaÑ katvÈ asurehi durabhibhavane2 TÈvatiÑsabhavane
PaÓÉukambalasilÈyaÑ nisinno temÈsaÑ abhidhammavassaÑ vassÈpayi.
TadÈ asÊtidevatÈkoÔiyo abhisamiÑsu. Tena vuttaÑ–
6. Tato paraÑ abhisamaye, vassante dhammavuÔÔhiyo.

AsÊtikoÔiyobhisamiÑsu, dutiye dhammadesane”ti.
Tattha vassanteti BuddhamahÈmeghe vassante. DhammavuÔÔhiyoti

dhammakathÈvassavuÔÔhiyo.
Tato aparena samayena ma~galapaÒhÈniddese aÔÔhasattati koÔiyo

abhisamiÑsu. So tatiyo abhisamayo ahosi. Tena vuttaÑ–
______________________________________________________________
1. Ambarukkham|le (Ka) 2. SurÈripurÈbhibhavane (SÊ, I)
208 KhuddakanikÈya
7. “Tato parampi vassante, tappayante ca pÈÓinaÑ.

AÔÔhasattatikoÔÊnaÑ, tatiyÈbhisamayo ah|”ti.
Tattha vassanteti dhammakathÈsaliladhÈraÑ vassante. Tappayanteti
dhammÈmatavassena tappayante, tappanaÑ karonte BhagavatÊti attho.
Anomadassissapi Bhagavato tayo sÈvakasannipÈtÈ ahesuÑ. Tattha
soreyyanagare Isidattassa raÒÒo dhamme desiyamÈne pasÊditvÈ
ehibhikkhupabbajjÈya pabbajitÈnaÑ aÔÔhannaÑ arahantasatasahassÈnaÑ
majjhe pÈtimokkhaÑ uddisi. AyaÑ paÔhamo sannipÈto ahosi.
RÈdhavatÊnagare Undarindharassa1 nÈma raÒÒo dhamme desiyamÈne
ehibhikkhupabbajjÈya pabbajitÈnaÑ sattannaÑ arahantasatasahassÈnaÑ
majjhe pÈtimokkhaÑ uddisi. AyaÑ dutiyo sannipÈto ahosi. Puna
Soreyyanagareyeva SoreyyaraÒÒÈ saha ehibhikkhupabbajjÈya pabbajitÈnaÑ
channaÑ arahantasatasahassÈnaÑ majjhe pÈtimokkhaÑ uddisi. AyaÑ tatiyo
8. “SannipÈtÈ tayo ÈsuÑ, tassÈpi ca Mahesino.

AbhiÒÒÈbalappattÈnaÑ, pupphitÈnaÑ vimuttiyÈ.
9. AÔÔhasatasahassÈnaÑ, sannipÈto tadÈ ahu.

PahÊnamadamohÈnaÑ, santacittÈna tÈdinaÑ.
10. SattasatasahassÈnaÑ, dutiyo Èsi samÈgamo.

Ana~gaÓÈnaÑ virajÈnaÑ, upasantÈna tÈdinaÑ.
11. ChannaÑ satasahassÈnaÑ, tatiyo Èsi samÈgamo.

AbhiÒÒÈbalappattÈnaÑ, nibbutÈnaÑ tapassinan”ti.
Tattha tassÈpi ca Mahesinoti tassa Mahesino AnomadassissÈpi.
“TassÈpi Dvipaduttamo”tipi pÈÔho, tassapi DvipaduttamassÈti attho.
LakkhaÓaÑ saddasatthato gahetabbaÑ. AbhiÒÒÈbalappattÈnanti abhiÒÒÈnaÑ
balappattÈnaÑ, ciÓÓavasitÈya khippanisantibhÈvena abhiÒÒÈsu
thirabhÈvappattÈnanti attho. PupphitÈnanti sabbaphÈliphullabhÈvena ativiya
sobhaggappattÈnaÑ. VimuttiyÈti arahattaphalavimuttiyÈ.
______________________________________________________________
1. Madhurindarassa (SÊ, I), Surindharassa (Ka)
Ana~gaÓÈnanti ettha ayaÑ a~gaÓa-saddo katthaci kilesesu dissati.

YathÈha “tattha katamÈni tÊÓi a~gaÓÈni? RÈgo a~gaÓaÑ doso a~gaÓaÑ
moho a~gaÓan”ti1. “PÈpakÈnaÑ kho etaÑ Èvuso akusalÈnaÑ
icchÈvacarÈnaÑ adhivacanaÑ yadidaÑ a~gaÓan”ti2. Katthaci kismiÒci male.
YathÈha “tasseva rajassa vÈ a~gaÓassa vÈ pahÈnÈya vÈyamatÊ”ti3. Katthaci
tathÈr|pe bh|mibhÈge “cetiya~gaÓaÑ bodhiya~gaÓaÑ rÈja~gaÓan”ti4. Idha
pana kilesesu daÔÔhabbo. TasmÈ nikkilesÈnanti attho5. VirajÈnanti tasseva
vevacanaÑ. Tapassinanti kilesakkhayakaro ariyamaggasa~khÈto tapo yesaÑ
atthi te tapassino, tesaÑ tapassÊnaÑ, khÊÓÈsavÈnanti attho.
TadÈ amhÈkaÑ bodhisatto eko mahesakkho yakkhasenÈpati ahosi
mahiddhiko mahÈnubhÈvo anekakoÔisatasahassÈnaÑ yakkhÈnaÑ adhipati. So
“Buddho loke uppanno”ti sutvÈ ÈgantvÈ paramaruciradassanaÑ
sattaratanamayaÑ abhirucirarajanikaramaÓÉalasadisaÑ maÓÉapaÑ
nimminitvÈ tattha sattÈhaÑ mahÈdÈnaÑ Buddhappamukhassa saÑghassa
adÈsi. Atha naÑ BhagavÈ bhattÈnumodana6samaye “anÈgate
kappasatasahassÈdhike ekasmiÑ asa~khyeyye atikkante Gotamo nÈma
Buddho bhavissatÊ”ti byÈkÈsi. Tena vuttaÑ–
12. “AhaÑ tena samayena, yakkho ÈsiÑ mahiddhiko.

NekÈnaÑ yakkhakoÔÊnaÑ, Vasavattimhi issaro.
13. TadÈpi taÑ BuddhavaraÑ, upagantvÈ MahesinaÑ.

AnnapÈnena tappesiÑ, sasaÑghaÑ LokanÈyakaÑ.
14. Sopi maÑ tadÈ byÈkÈsi, visuddhanayano Muni.


______________________________________________________________
1. Abhi 2. 382 piÔÔhe. 2. Ma 1. 32 piÔÔhe. 3. Ma 1. 144 piÔÔhe.
4. Gavesitabbo. 5. Ma-®Ôha 1. 144 piÔÔhepi passitabbaÑ.
6. BhuttÈnumodana (SÊ, I)
210 KhuddakanikÈya
Tattha uttariÑ vatamadhiÔÔhÈsinti pÈramip|raÓatthÈya bhiyyopi

daÄhataraÑ parakkamamakÈsÊti attho.
Tassa pana Anomadassissa Bhagavato Candavatê nÈma nagaraÑ ahosi,
YasavÈ nÈma rÈjÈ pitÈ, YasodharÈ nÈma mÈtÈ, Nisabho ca Anomo ca
dve aggasÈvakÈ, VaruÓo nÈmupaÔÔhÈko, SundarÊ ca SumanÈ ca dve
aggasÈvikÈ, ajjunarukkho bodhi, sarÊraÑ aÔÔhapaÓÓÈsahatthubbedhaÑ ahosi,
vassasatasahassaÑ Èyu, SirimÈ nÈma aggamahesÊ, UpavÈÓo nÈmassa putto,
dasavassasahassÈni agÈraÑ ajjhÈvasi. So sivikÈyÈnena nikkhami.
SivikÈyÈnena gamanaÑ pana SobhitabuddhavaÑsavaÓÓanÈya pÈsÈdagamane
vuttanayeneva veditabbaÑ. Dhammako nÈma rÈjÈ upaÔÔhÈko. DhammÈrÈme
kira BhagavÈ vihÈsÊti. Tena vuttaÑ–
17. “NagaraÑ CandavatÊ nÈma, YasavÈ nÈma khattiyo.

MÈtÈ YasodharÈ nÈma, Anomadassissa Satthuno.
18. Nisabho ca Anomo ca, ahesuÑ aggasÈvakÈ.

VaruÓo nÈmupaÔÔhÈko, Anomadassissa Satthuno.
23. SundarÊ ca SumanÈ ca, ahesuÑ aggasÈvikÈ.

Bodhi tassa Bhagavato, ajjunoti pavuccati.
25. AÔÔhapaÓÓÈsaratanaÑ, accuggato MahÈmuni.

PabhÈ niddhÈvatÊ tassa, sataraÑsÊva uggato.

27. SupupphitaÑ pÈvacanaÑ, arahantehi tÈdihi.

VÊtarÈgehi vimalehi, sobhittha JinasÈsanaÑ.
28. So ca SatthÈ amitayaso, yugÈni tÈni atuliyÈni.

Tattha pabhÈ niddhÈvatÊti tassa sarÊrato pabhÈ nikkhamati. SarÊrappabhÈ

panassa niccakÈlaÑ dvÈdasayojanappamÈÓaÑ padesaÑ pharitvÈ tiÔÔhati.
YugÈni tÈnÊti aggasÈvakayugÈdÊni yugaÄÈni. SabbaÑ tamantarahitanti
vuttappakÈraÑ sabbampi aniccamukhaÑ paviÔÔhaÑ vinaÔÔhanti attho. “Nanu
rittakameva sa~khÈrÈ”tipi pÈÔho, tassa nanu rittakÈ tucchakÈyeva sabbe
sa~khÈrÈti attho. Ma-kÈro padasandhikaro. SesagÈthÈsu sabbattha
uttÈnamevÈti.
Imassa pana Anomadassissa Bhagavato santike SÈriputto ca
MahÈmoggallÈno cÈti ime dve aggasÈvakÈ aggasÈvakabhÈvatthÈya
paÓidhÈnamakaÑsu. ImesaÑ pana therÈnaÑ vatthu cettha kathetabbaÑ.
MayÈ ganthavitthÈrabhayena na uddhaÔanti.
AnomadassÊbuddhavaÑsavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhito sattamo BuddhavaÑso.

_____
10. PadumabuddhavaÑsavaÓÓanÈ
Anomadassissa pana Bhagavato aparabhÈge vassasatasahassÈyukÈ
manussÈ anukkamena parihÈyitvÈ dasavassÈyukÈ hutvÈ puna anukkamena
vaÉÉhitvÈ asa~khyeyyÈyukÈ hutvÈ puna parihÈyamÈnÈ vassasatasahassÈyukÈ
ahesuÑ. TadÈ Padumo nÈma SatthÈ loke uppajji. Sopi pÈramiyo p|retvÈ
Tusitapure nibbattitvÈ tato cavitvÈ Campakanagare Asamassa nÈma raÒÒo
kule r|pÈdÊhi asamÈya asamÈya nÈma aggamahesiyÈ kucchismiÑ
paÔisandhiÑ aggahesi. So dasannaÑ mÈsÈnaÑ accayena CampakuyyÈne
mÈtukucchito nikkhami. JÈte pana kumÈre ÈkÈsato sakalajambudÊpe
samuddapariyante padumavassaÑ nipati. Tenassa nÈmaggahaÓadivase
nÈmaÑ gaÓhantÈ nemittakÈ ca ÒÈtakÈ ca “MahÈpadumakumÈro”tveva
nÈmamakaÑsu. So dasavassa-sahassÈni agÈraÑ ajjhÈvasi. Nanduttara
Vasuttara YasuttarÈnÈmakÈ tayo pÈsÈdÈ ahesuÑ. UttarÈdevippamukhÈni
tettiÑsa itthisahassÈni paccupaÔÔhitÈni ahesuÑ.
212 KhuddakanikÈya
Atha MahÈsatto UttarÈya nÈma mahÈdeviyÈ rammakumÈre nÈma

uppanne cattÈri nimittÈni disvÈ ÈjaÒÒarathena mahÈbhinikkhamanaÑ
nikkhami. TaÑ pabbajantaÑ ekÈ purisakoÔi anupabbaji. So tehi parivuto
aÔÔha mÈse padhÈnacariyaÑ caritvÈ visÈkhapuÓÓamÈya DhaÒÒavatÊnagare
SudhaÒÒaseÔÔhissa dhÊtÈya DhaÒÒavatiyÈ nÈma dinnaÑ madhupÈyÈsaÑ
paribhuÒjitvÈ mahÈsÈlavane1 divÈvihÈraÑ vÊtinÈmetvÈ sÈyanhasamaye
titthakÈjÊvakena dinnÈ aÔÔha tiÓamuÔÔhiyo gahetvÈ mahÈsoÓabodhiÑ
upasa~kamitvÈ aÔÔhattiÑsahatthavitthataÑ tiÓasantharakaÑ paÒÒapetvÈ
palla~kaÑ ÈbhujitvÈ catura~gavÊriyaÑ adhiÔÔhÈya mÈrabalaÑ vidhamitvÈ
tÊsu yÈmesu tisso vijjÈ sacchikatvÈ “anekajÈtisaÑsÈraÑ -pa- taÓhÈnaÑ
khayamajjhagÈ”ti udÈnaÑ udÈnetvÈ sattasattÈhaÑ bodhisamÊpeyeva
vÊtinÈmetvÈ brahmuno ÈyÈcanaÑ adhivÈsetvÈ dhammadesanÈya
bhÈjanabh|te puggale upaparikkhanto attanÈ saha pabbajite koÔisa~khe
bhikkh| disvÈ ta~khaÓeyeva anilapathena gantvÈ DhaÒÒavatÊnagarasamÊpe
DhanaÒjayuyyÈne otaritvÈ tehi parivuto tesaÑ majjhe dhammacakkaÑ
pavattesi. TadÈ koÔisatÈnaÑ abhisamayo ahosi. Tena vuttaÑ–
1. “Anomadassissa aparena, Sambuddho Dvipaduttamo.

Padumo nÈma nÈmena, asamo appaÔipuggalo.
2. TassÈpi asamaÑ sÊlaÑ, samÈdhipi anantako.

Asa~khyeyyaÑ ÒÈÓavaraÑ, vimuttipi an|pamÈ.
3. TassÈpi atulatejassa, dhammacakkappavattane.

AbhisamayÈ tayo ÈsuÑ, mahÈtamapavÈhanÈ”ti.
Tattha asamaÑ sÊlanti aÒÒesaÑ sÊlena asadisaÑ, uttamaÑ seÔÔhanti
attho. SamÈdhipi anantakoti samÈdhipi appameyyo, tassa anantabhÈvo
lokavivaraÓayamakapÈÔihÈriyÈdÊsu daÔÔhabbo. ©ÈÓavaranti
sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ, asÈdhÈraÓaÒÈÓÈni vÈ. VimuttipÊti
arahatthaphalavimuttipi Bhagavato. An|pamÈti upamÈvirahitÈ.
AtulatejassÈti atulaÒÈÓatejassa. “AtulaÒÈÓatejÈ”tipi pÈÔho. Tassa “tayo
______________________________________________________________
1. SahakÈravane (SÊ, I)
abhisamayÈ”ti iminÈ uttarapadena sambandho daÔÔhabbo.

MahÈtamapavÈhanÈti mahÈmohavinÈsakÈ, mohandhakÈraviddhaÑsakÈti
attho.
AthÈparena samayena Padumo BhagavÈ attano kaniÔÔhabhÈtaraÑ
SÈlakumÈraÒca UpasÈlakumÈraÒca ÒÈtisamÈgame saparivÈre pabbÈjetvÈ
tesaÑ dhammaÑ desento navuti koÔiyo dhammÈmataÑ pÈyesi. YadÈ pana
Rammattherassa dhammaÑ desesi, tadÈ asÊtikoÔÊnaÑ tatiyo abhisamayo
4. “PaÔhamÈbhisamaye Buddho, koÔisatamabodhayi.

DutiyÈbhisamaye dhÊro, navutikoÔimabodhayi.
5. YadÈ ca Padumo Buddho, ovadÊ sakamatrajaÑ.

TadÈ asÊtikoÔÊnaÑ, tatiyÈbhisamayo ah|”ti.
YadÈ pana subhÈvitatto nÈma rÈjÈ Padumassa Buddhassa
Buddhapadumavadanassa santike koÔisatasahassaparivÈro
ehibhikkhupabbajjÈya pabbajito, tasmiÑ sannipÈte BhagavÈ pÈtimokkhaÑ
uddisi, so pana paÔhamo sannipÈto ahosi.
AthÈparena samayena MahÈpadumo munivasabho usabhasamagatÊ
UsabhavatÊnagaraÑ upanissÈya vassaÑ upagaÒchi. NagaravÈsino manussÈ
BhagavantaÑ dassanakÈmÈ upasa~kamiÑsu. TesaÑ BhagavÈ dhammaÑ
desesi. Tattha ca bahavo manussÈ pasannacittÈ pabbajiÑsu. Tato Dasabalo
tehi ca aÒÒehi ca tÊhi bhikkhusatasahassehi saddhiÑ visuddhipavÈraÓaÑ
pavÈresi. So dutiyo sannipÈto ahosi. Ye pana tattha na pabbajiÑsu, te
kathinÈnisaÑsaÑ sutvÈ pÈÔipade paÒcasu mÈsesu paÒcÈnisaÑsadÈyakaÑ
kathinacÊvaramadaÑsu. Tato taÑ bhikkh| DhammasenÈpatiÑ aggasÈvakaÑ
visÈlamatiÑ SÈlattheraÑ kathinatthÈratthaÑ yÈcitvÈ kathinacÊvaraÑ
tassÈdaÑsu. Therassa kathinacÊvare kayiramÈne bhikkh| sibbane sahÈyakÈ
ahesuÑ. Padumo pana SammÈsambuddho s|cicchidde suttÈni ÈvunitvÈ
adÈsi. NiÔÔhite pana cÊvare BhagavÈ tÊhi bhikkhusatasahassehi cÈrikaÑ
pakkÈmi.
214 KhuddakanikÈya
AthÈparena samayena sÊhavikkantagÈmÊ purisasÊho viya BuddhasÊho

gosi~gasÈlavanasadise paramasurabhikusumaphalabhÈravinamitasÈkhÈviÔape
vimalakamalakuvalayasamala~kate sisiramadhuravÈrivÈhena parip|rite
rurucamara sÊhabyaggha gaja haya gavaya mahiÑsÈdi
vividhamigagaÓavicarite surabhikusumagandhÈvabaddhahadayÈhi
bhamaramadhukarayuvatÊhi anubh|tappacÈrÈhi samantato
gumbagumbÈyamÈne1 phalarasapamuditahadayÈhi
kÈkalisadisamadhuravirutÈhi kokilavadh|hi upagÊyamÈne paramaramaÓÊye
vivitte vijane yogÈnuk|le pavane vassÈvÈsamupagaÒchi. TasmiÑ
viharantaÑ saparivÈrakaÑ DasabalaÑ TathÈgataÑ DhammarÈjaÑ
BuddhasiriyÈ virocamÈnaÑ disvÈ manussÈ tassa dhammaÑ sutvÈ pasÊditvÈ
ehibhikkhupabbajjÈya pabbajiÑsu. TadÈ dvÊhi bhikkhusatasahassehi
parivuto pavÈresi. So tatiyo sannipÈto ahosi. Tena vuttaÑ–
6. “SannipÈtÈ tayo ÈsuÑ, Padumassa Mahesino.

7. KathinatthÈrasamaye, uppanne kathinacÊvare.

DhammasenÈpatitthÈya, bhikkh| sibbiÑsu cÊvaraÑ.
8. TadÈ te vimalÈ bhikkh|, chaÄabhiÒÒÈ mahiddhikÈ.

TÊÓi satasahassÈni, samiÑsu aparÈjitÈ.
9. PunÈparaÑ so NarÈsabho, pavane vÈsaÑ upÈgami.

TadÈ samÈgamo Èsi, dvinnaÑ satasahassinan”ti.
Tattha kathinatthÈrasamayeti kathinacÊvarattharaÓasamaye.
DhammasenÈpatitthÈyÈti DhammasenÈpatisÈlattheratthaÑ. AparÈjitÈti na
parÈjitÈ, vibhattilopo daÔÔhabbo. Soti so mahÈpadumo. Pavaneti mahÈvane.
VÈsanti vassÈvÈsaÑ. UpÈgamÊti upÈgato. DvinnaÑ satasahassinanti
dvinnaÑ satasahassÈnaÑ. “TadÈ Èsi samÈgamo”tipi pÈÔho yadi atthi sundaro
bhaveyya.
TadÈ TathÈgate tasmiÑ vanasaÓÉe vasante amhÈkaÑ bodhisatto sÊho
hutvÈ sattÈhaÑ nirodhasamÈpattiÑ samÈpajjitvÈ nisinnaÑ disvÈ
______________________________________________________________
1. GumugumÈyamÈne (SÊ, I)
pasannacitto hutvÈ padakkhiÓaÑ katvÈ saÒjÈtapÊtisomanasso tikkhattuÑ

sÊhanÈdaÑ naditvÈ sattÈhaÑ BuddhÈrammaÓaÑ pÊtiÑ avijahitvÈ
pÊtisukheneva gocarÈya apakkamitvÈ jÊvitapariccÈgaÑ katvÈ
payirupÈsamÈno aÔÔhÈsi. Atha SatthÈ tassa sattÈhassa accayena
nirodhasamÈpattito vuÔÔhÈya narasÊho sÊhaÑ oloketvÈ “bhikkhusaÑghepissa
cittappasÈdo hot|ti saÑgho Ègacchat|”ti cintesi. AnekakoÔibhikkh| tÈvadeva
ÈgaÒchiÑsu. SÊho saÑghepi cittaÑ pasÈdesi. Atha SatthÈ tassa cittaÑ
oloketvÈ “anÈgate Gotamo nÈma Buddho bhavissatÊ”ti byÈkÈsi. Tena
vuttaÑ–
10. “AhaÑ tena samayena, sÊho ÈsiÑ migÈdhibh|.

Pavivekamanubr|hantaÑ, pavane addasaÑ JinaÑ.
11. VanditvÈ sirasÈ pÈde, katvÈna taÑ padakkhiÓaÑ.

TikkhattuÑ abhinÈditvÈ, sattÈhaÑ JinamupaÔÔhahaÑ.
12. SattÈhaÑ varasamÈpattiyÈ, vuÔÔhahitvÈ TathÈgato.

ManasÈ cintayitvÈna, koÔibhikkh| samÈnayi.
13. TadÈpi so MahÈvÊro, tesaÑ majjhe viyÈkari.


Tattha pavivekamanubr|hantanti nirodhasamÈpattiÑ samÈpannanti
attho. PadakkhiÓanti tikkhattuÑ padakkhiÓaÑ katvÈ. AbhinÈditvÈti
tikkhattuÑ sÊhanÈdaÑ naditvÈ. UpaÔÔhahanti upaÔÔhahiÑ. Ayameva vÈ pÈÔho.
VarasamÈpattiyÈti nirodhasamÈpattito vuÔÔhahitvÈ. ManasÈ cintayitvÈnÈti
“sabbepi bhikkh| idha Ègacchant|”ti manasÈva cintetvÈ. SamÈnayÊti
samÈhari.
Tassa pana Padumassa Bhagavato CampakaÑ nÈma nagaraÑ ahosi.
Asamo nÈma rÈjÈ pitÈ ahosi, mÈtÈpi tassa AsamÈ nÈma,
216 KhuddakanikÈya
SÈlo ca UpasÈlo ca dve aggasÈvakÈ, VaruÓo nÈmupaÔÔhÈko, RÈdhÈ ca

SurÈdhÈ ca dve aggasÈvikÈ, mahÈsoÓarukkho bodhi,
aÔÔhapaÓÓÈsahatthubbedhaÑ sarÊraÑ, Èyu vassasatasahassaÑ ahosi, r|pÈdÊhi
guÓehi anuttarÈ UttarÈ nÈmassa aggamahesÊ, RammakumÈro nÈmassa
atirammo tanayo ahosi. Tena vuttaÑ–
16. “CampakaÑ nÈma nagaraÑ, Asamo nÈma khattiyo.

AsamÈ nÈma janikÈ, Padumassa Mahesino.
21. SÈlo ca UpasÈlo ca, ahesuÑ aggasÈvakÈ.

VaruÓo nÈmupaÔÔhÈko, Padumassa Mahesino.
22. RÈdhÈ ceva surÈdhÈ ca, ahesuÑ aggasÈvikÈ.

Bodhi tassa Bhagavato, mahÈsoÓoti vuccati.

PabhÈ niddhÈvatÊ tassa, asamÈ sabbato disÈ.
25. CandappabhÈ s|riyappabhÈ, ratanaggimaÓippabhÈ.

SabbÈpi tÈ hatÈ honti, patvÈ JinapabhuttamaÑ.

27. ParipakkamÈnase satte, bodhayitvÈ asesato.

Sesake anusÈsitvÈ, nibbuto so sasÈvako.
28. Uragova tacaÑ jiÓÓaÑ, vaddhapattaÑva pÈdapo.

JahitvÈ sabbasa~khÈre, nibbuto so yathÈ sikhÊ”ti.
Tattha ratanaggimaÓippabhÈti ratanappabhÈ ca aggippabhÈ ca
maÓippabhÈ ca. HatÈti abhibh|tÈ. Jinapabhuttamanti Jinassa sarÊrappabhaÑ
uttamaÑ patvÈ hatÈti attho. ParipakkamÈnaseti paripakkindriye
veneyyasatte. Vaddhapattanti purÈÓapattaÑ. PÈdapovÈti pÈdapo viya.
Sabbasa~khÈreti
sabbepi ajjhattikabÈhire sa~khÈre. “HitvÈ sabbasa~khÈran”tipi pÈÔho,

soyevattho. YathÈ sikhÊti aggi viya nirupÈdÈno nibbutiÑ Sugato gatoti.
Sesamettha gÈthÈsu heÔÔhÈ vuttanayattÈ uttÈnamevÈti.
PadumabuddhavaÑsavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhito aÔÔhamo BuddhavaÑso.

_____
11. NÈradabuddhavaÑsavaÓÓanÈ
Padumabuddhe pana parinibbute tassa sÈsane ca antarahite
vassasatasahassÈyukÈ manussÈ anukkamena parihÈyamÈnÈ dasavassÈyukÈ
ahesuÑ. Puna vaÉÉhitvÈ asa~khyeyyÈyukÈ hutvÈ parihÈyamÈnÈ
navutivassasahassÈyukÈ ahesuÑ. TadÈ dasabaladharo tevijjo
catuvesÈrajjavisÈrado vimuttisÈrado NÈrado nÈma narasattuttamo SatthÈ
loke udapÈdi. So cattÈri asa~khyeyyÈni kappasatasahassaÒca pÈramiyo
p|retvÈ Tusitabhavane nibbattitvÈ tato cavitvÈ DhaÒÒavatÊ nÈma nagare
sakavÊriyavijitavÈsudevassa Sudevassa nÈma raÒÒo kule aggamahesiyÈ
nir|pamÈya AnomÈya nÈma deviyÈ kucchismiÑ paÔisandhiÑ aggahesi. So
dasannaÑ mÈsÈnaÑ accayena DhanaÒjayuyyÈne mÈtukucchito nikkhami.
NÈmaggahaÓadivase pana nÈmakaraÓe kayiramÈne sakalajambudÊpe
manussÈnaÑ upabhogakkhamÈni anur|pÈni ÈbharaÓÈni ÈkÈsato
kapparukkhÈdÊhi patiÑsu. Tenassa narÈnaÑ arahÈni ÈbharaÓÈni adÈsÊti
“NÈrado”ti nÈmaÑ akaÑsu.
So navavassasahassÈni agÈramajjhe vasi. Vijito VijitÈvÊ
VijitÈbhirÈmo1ti tiÓÓaÑ ut|naÑ anucchavikÈ tayo pÈsÈdÈ ahesuÑ. Tassa
NÈradakumÈrassa kulasÊlÈcÈrar|pasampannaÑ manonuk|laÑ VijitasenaÑ
nÈma ativiya dhaÒÒaÑ khattiyakaÒÒaÑ aggamahesiÑ akaÑsu. TaÑ ÈdiÑ
katvÈ vÊsatisahassÈdhikaÑ itthÊnaÑ satasahassaÑ ahosi. TassÈ VijitasenÈya
deviyÈ sabbalokÈnandakare NanduttarakumÈre nÈma jÈte so cattÈri nimittÈni
disvÈ catura~giniyÈ mahatiyÈ senÈya parivuto
______________________________________________________________
JitÈbhirÈmo (SÊ, I)
218 KhuddakanikÈya
nÈnÈvirÈgatanuvaravasananivasano ÈmukkamuttÈhÈramaÓikuÓÉalo
varakey|ramakuÔakaÔakadharo paramasurabhigandhakusumasamala~kato
padasÈva uyyÈnaÑ gantvÈ sabbÈbharaÓÈni omuÒcitvÈ bhaÓÉÈgÈrikassa
hatthe datvÈ sayameva vimalanÊlakuvalayadalasadisenÈtinisitenÈsinÈ
paramaruciraratanavicittaÑ1 sakesamakuÔaÑ chinditvÈ gaganatale khipi.
TaÑ Sakko devarÈjÈ suvaÓÓaca~koÔakena paÔiggahetvÈ TÈvatiÑsabhavanaÑ
netvÈ tiyojanubbedhaÑ Sinerumuddhani sattaratanamayaÑ cetiyaÑ akÈsi.
MahÈpuriso pana devadattÈni kÈsÈyÈni vatthÈni paridahitvÈ tattheva
uyyÈne pabbaji. PurisasatasahassÈ ca taÑ anupabbajiÑsu. So sattÈhaÑ
tattheva padhÈnacariyaÑ caritvÈ visÈkhapuÓÓamÈya VijitasenÈya
aggamahesiyÈ dinnaÑ pÈyÈsaÑ paribhuÒjitvÈ tattheva uyyÈne divÈvihÈraÑ
katvÈ SudassanuyyÈnapÈlena dinnÈ aÔÔha tiÓamuÔÔhiyo gahetvÈ
mahÈsoÓabodhiÑ padakkhiÓaÑ katvÈ aÔÔhapaÓÓÈsahatthavitthataÑ
tiÓasantharaÑ santharitvÈ nisÊditvÈ mÈrabalaÑ vidhamitvÈ tÊsu yÈmesu tisso
vijjÈ uppÈdetvÈ sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ paÔivijjhitvÈ “anekajÈtisaÑsÈraÑ -pa-
taÓhÈnaÑ khayamajjhagÈ”ti udÈnaÑ udÈnetvÈ sattasattÈhÈni vÊtinÈmetvÈ
brahmunÈ yÈcito paÔiÒÒaÑ datvÈ dhanaÒjayuyyÈne attanÈ saha pabbajitehi
satasahassabhikkh|hi parivuto tattha dhammacakkaÑ pavattesi. TadÈ
koÔisatasahassÈnaÑ dhammÈbhisamayo ahosi. Tena vuttaÑ–
1. “Padumassa aparena, Sambuddho Dvipaduttamo.

NÈrado nÈma nÈmena, asamo appaÔipuggalo.
2. So Buddho cakkavattissa, jeÔÔho dayita-oraso.

ŒmukkamÈlÈbharaÓo, uyyÈnaÑ upasa~kami.
3. TatthÈsi rukkho yasavipulo, abhir|po brahÈ suci.

TamajjhappatvÈ upanisÊdi, mahÈsoÓassa heÔÔhato.
4. Tattha ÒÈÓavaruppajji, anantaÑ vajir|pamaÑ.

Tena vicini sa~khÈre, ukkujjamavakujjakaÑ.
______________________________________________________________
1. VirÈjitaÑ (SÊ, I)
5. Tattha sabbakilesÈni, asesamabhivÈhayi.

PÈpuÓÊ kevalaÑ bodhiÑ, BuddhaÒÈÓe ca cuddasa.
6. PÈpuÓitvÈna sambodhiÑ, dhammacakkaÑ pavattayi.

Tattha cakkavattissÈti cakkavattiraÒÒo. JeÔÔhoti pubbajo. Dayita-orasoti
dayito piyo oraso putto, dayito orasi gahetvÈ lÈlito putto dayita-oraso nÈma.
ŒmukkamÈlÈbharaÓoti ÈmukkamuttÈhÈrakey|rakaÔakamakuÔakuÓÉalamÈlo.
UyyÈnanti bahinagare dhanaÒjayuyyÈnaÑ nÈmÈrÈmaÑ1 agamÈsi.
TatthÈsi rukkhoti tasmiÑ uyyÈne eko kira rukkho rattasoÓo nÈma ahosi.
So kira navutihatthubbedho samavaÔÔakkhandho
sampannavividhaviÔapasÈkho nÊlabahalavipulapalÈso sandacchÈyo
devatÈdhivuÔÔhattÈ vigatavividhavihagagaÓasaÒcÈro dharaÓÊtalatilakabh|to
tarurajjaÑ viya kurumÈno paramaramaÓÊyadassano
rattakusumasamala~katasabbasÈkho devamanussanayanarasÈyanabh|to
ahosi. Yasavipuloti vipulayaso, sabbalokavikhyÈto attano sampattiyÈ
sabbattha pÈkaÔo vissutoti attho. Keci “tatthÈsi rukkho vipulo”ti paÔhanti.
BrahÈti mahanto, devÈnaÑ pÈricchattakasadisoti attho. TamajjhappatvÈti
taÑ soÓarukkhaÑ patvÈ adhipatvÈ upagammÈti attho. HeÔÔhatoti tassa
rukkhassa heÔÔhÈ.
©ÈÓavaruppajjÊti ÒÈÓavaraÑ udapÈdi. Anantanti appameyyaÑ
appamÈÓaÑ. Vajir|pamanti vajirasadisaÑ tikhiÓaÑ, aniccÈnupassanÈdikassa
vipassanÈÒÈÓassetaÑ adhivacanaÑ. Tena vicini sa~khÈreti tena
vipassanÈÒÈÓena r|pÈdike sa~khÈre vicini. Ukkujjamavakujjakanti
sa~khÈrÈnaÑ udayaÒca vayaÒca2 vicinÊti attho. TasmÈ paccayÈkÈraÑ
sammasitvÈ ÈnÈpÈnacatutthajjhÈnato vuÔÔhÈya paÒcasu khandhesu
abhinivisitvÈ udayabbayavasena3 samapaÒÒÈsa lakkhaÓÈni disvÈ yÈva
gotrabhuÒÈÓaÑ vipassanaÑ vaÉÉhetvÈ ariyamaggÈnukkamena sakale
BuddhaguÓe paÔilabhÊti attho.
______________________________________________________________
1. NÈmuyyÈnaÑ (SÊ, I) 2. UdayajhayaÑ (SÊ, I) 3. Udayajhayavasena (SÊ, I)
220 KhuddakanikÈya
TatthÈti soÓarukkhe. SabbakilesÈnÊti sabbepi kilese, li~gavipariyÈsaÑ

katvÈ vuttaÑ. Keci “tattha sabbakilesehÊ”ti paÔhanti. Asesanti niravasesaÑ.
AbhivÈhayÊti maggodhinÈ ca kilesodhinÈ ca sabbe kilese abhivÈhayi,
vinÈsamupanesÊti attho. BodhÊti arahattamaggaÒÈÓaÑ. BuddhaÒÈÓe ca
cuddasÈti BuddhaÒÈÓÈni cuddasa. TÈni katamÈnÊti? MaggaphalaÒÈÓÈni aÔÔha,
cha asÈdhÈraÓaÒÈÓÈnÊti evamimÈni cuddasa BuddhaÒÈÓÈni nÈma, ca-saddo
sampiÓÉanattho, tena aparÈnipi catasso paÔisambhidÈÒÈÓÈni
catuvesÈrajjaÒÈÓÈni catuyoniparicchedakaÒÈÓÈni
paÒcagatiparicchedakaÒÈÓÈni dasabalaÒÈÓÈni sakale ca BuddhaguÓe pÈpuÓÊti
attho.
EvaÑ BuddhattaÑ patvÈ brahmÈyÈcanaÑ adhivÈsetvÈ dhanaÒjayuyyÈne
attanÈ saha pabbajite satasahassabhikkh| sammukhe katvÈ dhammacakkaÑ
pavattesi. TadÈ koÔisatasahassassa paÔhamÈbhisamayo ahosi. TadÈ kira
MahÈdoÓanagare DoÓo nÈma nÈgarÈjÈ Ga~gÈtÊre1 paÔivasati mahiddhiko
mahÈnubhÈvo mahÈjanena sakkato garukato mÈnito p|jito. So yasmiÑ
visaye janapadavÈsino manussÈ tassa balikammaÑ na karonti, tesaÑ
visayaÑ avassena vÈ ativassena vÈ sakkharavassena vÈ vinÈseti.
Atha tÊradassano NÈrado SatthÈ DoÓassa nÈgarÈjassa vinayane bah|naÑ
pÈÓÊnaÑ upanissayaÑ disvÈ mahatÈ bhikkhusaÑghena parivÈrito tassa
nÈgarÈjassa nivÈsaÔÔhÈnamagamÈsi. Tato taÑ manussÈ disvÈ evamÈhaÑsu
“BhagavÈ ettha ghoraviso uggatejo mahiddhiko mahÈnubhÈvo nÈgarÈjÈ
paÔivasati, so taÑ mÈ viheÔhessati na gantabban”ti. BhagavÈ pana tesaÑ
vacanaÑ asuÓanto viya agamÈsi. GantvÈ ca tatthassa nÈgarÈjassa
sakkÈratthÈya kate paramasurabhigandhe pupphasanthare nisÊdi. MahÈjano
kira “NÈradassa ca MunirÈjassa DoÓassa ca nÈgarÈjassa dvinnampi
yuddhaÑ passissÈmÈ”ti sannipati.
Atha ahinÈgo MuninÈgaÑ tathÈ nisinnaÑ disvÈ makkhaÑ asahamÈno
sandissamÈnakÈyo hutvÈ padh|pÈyi. Dasabalopi padh|pÈyi. Puna nÈgarÈjÈ
______________________________________________________________
1. Rahade (SÊ, I)
pajjali. MunirÈjÈpi pajjali. Atha so nÈgarÈjÈ dasabalassa sarÊrato nikkhantÈhi

dh|majÈlÈhi ativiya kilantasarÊro dukkhaÑ asahamÈno “visavegena naÑ
mÈressÈmÊ”ti visaÑ vissajjesi. Visassa vegena sakalopi JambudÊpo
vinasseyya. TaÑ pana visaÑ Dasabalassa sarÊre ekalomampi kampetuÑ
nÈsakkhi. Atha so nÈgarÈjÈ “kÈ nu kho samaÓassa pavattÊ”ti olokento
saradasamaye s|riyaÑ viya candaÑ viya ca paripuÓÓaÑ chabbaÓÓÈhi
BuddharasmÊhi virocamÈnaÑ vippasannavadanasobhaÑ BhagavantaÑ disvÈ
“aho mahiddhiko vatÈyaÑ samaÓo, mayÈ pana attano balaÑ ajÈnantena
aparaddhan”ti cintetvÈ tÈÓaÑ gavesÊ BhagavantaÑyeva saraÓamupagaÒchi.
Atha NÈrado MunirÈjÈ taÑ nÈgarÈjaÑ vinetvÈ tattha sannipatitassa
mahÈjanassa cittappasÈdanatthaÑ YamakapÈÔihÈriyaÑ akÈsi. TadÈ pÈÓÊnaÑ
navutikoÔisahassÈni arahatte patiÔÔhahiÑsu. So dutiyo abhisamayo ahosi.
Tena vuttaÑ–
7. “MahÈdoÓaÑ nÈgarÈjaÑ, vinayanto MahÈmuni.

PÈÔiheraÑ tadÈkÈsi, dassayanto sadevake.
8. TadÈ devamanussÈnaÑ, tamhi dhammappakÈsane.

NavutikoÔisahassÈni, tariÑsu sabbasaÑsayan”ti.
Tattha pÈÔiheraÑ tadÈkÈsÊti akÈsi YamakapÈÔihÈriyanti attho. Ayameva
vÈ pÈÔho. “TadÈ devamanussÈ vÈ”tipi pÈÔho. Tattha devamanussÈnanti sÈmi-
atthe paccattaÑ. TasmÈ devÈnaÑ manussÈnaÒca navutikoÔisahassÈnÊti attho.
TariÑs|ti atikkamiÑsu.
YadÈ pana attano puttaÑ NanduttarakumÈraÑ ovadi, tadÈ asÊtiyÈ
koÔisahassÈnaÑ tatiyÈbhisamayo ahosi. Tena vuttaÑ–
9. “Yamhi kÈle MahÈvÊro, ovadÊ sakamatrajaÑ.

AsÊtikoÔisahassÈnaÑ, tatiyÈbhisamayo ah|”ti.
YadÈ pana thullakoÔÔhitanagare BhaddasÈlo ca Vijitamitto ca dve
brÈhmaÓasahÈyakÈ amatarahadaÑ gavesamÈnÈ parisati nisinnaÑ
ativisÈradaÑ1 NÈradasammÈsambuddhaÑ addasaÑsu. Te Bhagavato kÈye
______________________________________________________________
1. Ativiya sÈradaÑ (SÊ, I)
222 KhuddakanikÈya
dvattiÑsa mahÈpurisalakkhaÓÈni disvÈ “ayaÑ loke vivaÔacchado

SammÈsambuddho”ti niÔÔhaÑ gantvÈ Bhagavati saÒjÈtasaddhÈ saparivÈrÈ
Bhagavato santike pabbajiÑsu. Tesu pabbajitvÈ arahattaÑ pattesu BhagavÈ
bhikkh|naÑ koÔisatasahassamajjhe pÈtimokkhaÑ uddisi, so paÔhamo
10. “SannipÈtÈ tayo ÈsuÑ, NÈradassa Mahesino.

YasmiÑ samaye NÈrado SammÈsambuddho ÒÈtisamÈgame attano
paÓidhÈnato paÔÔhÈya BuddhavaÑsaÑ kathesi, tadÈ
navutikoÔibhikkhusahassÈnaÑ dutiyo sannipÈto ahosi. Tena vuttaÑ–
11. “YadÈ Buddho BuddhaguÓaÑ, sanidÈnaÑ pakÈsayi.

NavutikoÔisahassÈni, samiÑsu vimalÈ tadÈ”ti.
Tattha vimalÈti vigatamalÈ, khÊÓÈsavÈti1 attho.
YadÈ pana MahÈdoÓanÈgarÈjassa vinayane pasanno Verocano nÈma
nÈgarÈjÈ Ga~gÈya nadiyÈ tigÈvutappamÈÓaÑ sattaratanamayaÑ maÓÉapaÑ
nimminitvÈ saparivÈraÑ BhagavantaÑ tattha nisÊdÈpetvÈ saparivÈro
sajanapade attano dÈnaggadassanatthÈya nimantetvÈ nÈganÈÔakÈni ca
tÈÄÈvacare vividhavesÈla~kÈradhare sannipÈtetvÈ mahÈsakkÈrena Bhagavato
saparivÈrassa mahÈdÈnaÑ adÈsi. BhojanÈvasÈne BhagavÈ MahÈga~gaÑ
otÈrento viya anumodanamakÈsi. TadÈ bhattÈnumodane2 dhammaÑ sutvÈ
pasannÈnaÑ ehibhikkhupabbajjÈya pabbajitÈnaÑ
asÊtibhikkhusatasahassÈnaÑ majjhe pÈtimokkhaÑ uddisi, so tatiyo sannipÈto
12. “YadÈ Verocano nÈgo, dÈnaÑ dadÈti Satthuno.

TadÈ samiÑsu JinaputtÈ, asÊtisatasahassiyo”ti.
Tattha asÊtisatasahassiyoti satasahassÈnaÑ asÊtiyo.
______________________________________________________________
1. VimalÈnaÑ, khÊÓÈsavÈnanti (Ka) 2. BhuttÈnumodane (SÊ, I)
TadÈ amhÈkaÑ bodhisatto isipabbajjaÑ pabbajitvÈ Himavantapasse

assamaÑ mÈpetvÈ paÒcasu abhiÒÒÈsu aÔÔhasu samÈpattÊsu ca ciÓÓavasÊ hutvÈ
paÔivasati. Atha tasmiÑ anukampÈya NÈrado BhagavÈ asÊtiyÈ arahantakoÔÊhi
dasahi ca anÈgÈmiphalaÔÔhehi upÈsakasahassehi parivuto taÑ assamapadaÑ
agamÈsi. TÈpaso BhagavantaÑ disvÈva pamuditahadayo saparivÈrassa
Bhagavato nivÈsatthÈya assamaÑ mÈpetvÈ sakalarattiÑ SatthuguÓaÑ
kittetvÈ Bhagavato dhammakathaÑ sutvÈ punadivase UttarakuruÑ gantvÈ
tato ÈhÈraÑ ÈharitvÈ saparivÈrassa Buddhassa mahÈdÈnaÑ adÈsi. EvaÑ
sattÈhaÑ mahÈdÈnaÑ datvÈ Himavantato anagghaÑ lohitacandanaÑ
ÈharitvÈ tena lohitacandanena BhagavantaÑ p|jesi. TadÈ naÑ Dasabalo
amaranaraparivuto dhammakathaÑ kathetvÈ “anÈgate Gotamo nÈma
13. “AhaÑ tena samayena, jaÔilo uggatÈpano.

Antalikkhacaro ÈsiÑ, paÒcÈbhiÒÒÈsu pÈrag|.
14. TadÈpÈhaÑ asamasamaÑ, sasaÑghaÑ saparijjanaÑ.

AnnapÈnena tappetvÈ, candanenÈbhip|jayiÑ.
15. Sopi maÑ tadÈ byÈkÈsi, NÈrado LokanÈyako.

17. TassÈpi vacanaÑ sutvÈ, bhiyyo hÈsetva mÈnasaÑ.

AdhiÔÔhahiÑ vataÑ uggaÑ, dasapÈramip|riyÈ”ti.
Tattha tadÈpÈhanti tadÈpi ahaÑ. Asamasamanti asamÈ nÈma atÊtÈ
BuddhÈ1, tehi asamehi samaÑ tulyaÑ asamasamaÑ. Atha vÈ asamÈ visamÈ,
samÈ avisamÈ sÈdhavo, tesu asamasamesu samo “asamasamasamo”ti
vattabbe ekassa samasaddassa lopaÑ katvÈ vuttanti veditabbaÑ,
asamÈvisamasamanti attho. Saparijjananti sa-upÈsakajanaÑ. “Sopi maÑ tadÈ
naramar|naÑ, majjhe byÈkÈsi cakkhumÈ”tipi
______________________________________________________________
1. AtÊtÈnÈgatÈ buddhÈ (SÊ, I)
224 KhuddakanikÈya
pÈÔho, so uttÈnatthova. Bhiyyo hÈsetva mÈnasanti uttarimpi hÈsetvÈ1 tosetvÈ

hadayaÑ. AdhiÔÔhahiÑ vataÑ ugganti uggaÑ vataÑ adhiÔÔhÈsiÑ. “UttariÑ
vatamadhiÔÔhÈsiÑ, dasapÈramip|riyÈ”tipi pÈÔho.
Tassa pana Bhagavato NÈradassa DhaÒÒavatÊ nÈma nagaraÑ ahosi,
Sudevo nÈma khattiyo pitÈ, AnomÈ nÈma mÈtÈ, BhaddasÈlo ca Jitamitto ca
dve aggasÈvakÈ, VÈseÔÔho nÈma upaÔÔhÈko, UttarÈ ca PhaggunÊ ca dve
aggasÈvikÈ, mahÈsoÓarukkho bodhi, sarÊraÑ aÔÔhÈsÊtihatthubbedhaÑ ahosi.
Tassa sarÊrappabhÈ niccaÑ yojanaÑ pharati, navutivassasahassÈni Èyu, tassa
pana VijitasenÈ nÈma aggamahesÊ, NanduttarakumÈro nÈmassa putto ahosi,
Vijito VijitÈvÊ VijitÈbhirÈmoti tayo pÈsÈdÈ ahesuÑ. So navavassasahassÈni
agÈraÑ ajjhÈvasi. So padasÈva mahÈbhinikkhamanaÑ nikkhamÊti. Tena
vuttaÑ–
18. “NagaraÑ dhaÒÒavatÊ nÈma, Sudevo nÈma khattiyo.

AnomÈ nÈma janikÈ, NÈradassa Mahesino.
23. BhaddasÈlo jitamitto, ahesuÑ aggasÈvakÈ.

VÈseÔÔho nÈmupaÔÔhÈko, NÈradassa Mahesino.
24. UttarÈ phaggunÊ ceva, ahesuÑ aggasÈvikÈ.

Bodhi tassa Bhagavato, mahÈsoÓoti vuccati.
26. AÔÔhÈsÊtiratanÈni, accuggato MahÈmuni.

27. Tassa byÈmappabhÈ kÈyÈ, niddhÈvati disodisaÑ.

NirantaraÑ divÈrattiÑ, yojanaÑ pharate sadÈ.
28. Na keci tena samayena, samantÈ yojane janÈ.

UkkÈpadÊpe ujjÈlenti, BuddharaÑsÊhi otthaÔÈ.

______________________________________________________________
1. BhÈvetvÈ (SÊ)
30. YathÈ uÄ|hi gaganaÑ, vicittaÑ upasobhati.

Tatheva sÈsanaÑ tassa, arahantehi sobhati.
31. SaÑsÈrasotaÑ taraÓÈya, sesake paÔipannake.

DhammasetuÑ daÄhaÑ katvÈ, nibbuto so NarÈsabho.
32. Sopi Buddho asamasamo, tepi khÊÓÈsavÈ atulatejÈ.

Tattha kaÒcanagghiyasa~kÈsoti
vividharatanavicittakaÒcanamayagghikasadisar|pasobho. DasasahassÊ
virocatÊti tassa pabhÈya dasasahassÊpi lokadhÈtu virocati, virÈjatÊti attho.
TamevatthaÑ pakÈsento BhagavÈ “tassa byÈmappabhÈ kÈyÈ, niddhÈvati
disodisan”ti Èha. Tattha byÈmappabhÈ kÈyÈti byÈmappabhÈ viyÈti
byÈmappabhÈ, amhÈkaÑ Bhagavato byÈmappabhÈ viyÈti attho.
Na kecÊti ettha na-kÈro paÔisedhattho, tassa ujjÈlenti-saddena
sambandho daÔÔhabbo. UkkÈti daÓÉadÊpikÈ. UkkÈ vÈ padÊpe vÈ kecipi janÈ
na ujjÈlenti na pajjÈlenti. KasmÈti ce? BuddhasarÊrappabhÈya obhÈsitattÈ.
BuddharaÑsÊhÊti BuddharasmÊhi. OtthaÔÈti adhigatÈ1.
UÄ|hÊti tÈrÈhi, yathÈ tÈrÈhi gaganatalaÑ vicittaÑ sobhati, tatheva tassa
sÈsanaÑ arahantehi vicittaÑ upasobhatÊti attho. SaÑsÈrasotaÑ taraÓÈyÈti
saÑsÈrasÈgarassa taraÓatthaÑ. Sesake paÔipannaketi arahante ÔhapetvÈ
kalyÈÓaputhujjanehi saddhiÑ sese sekkhapuggaleti attho. Dhammasetunti
maggasetuÑ, sesapuggale saÑsÈrato tÈretuÑ dhammasetuÑ ÔhapetvÈ
katasabbakicco hutvÈ parinibbÈyÊti attho. SesaÑ heÔÔhÈ vuttattÈ sabbattha
uttÈnamevÈti.
NÈradabuddhavaÑsavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhito navamo BuddhavaÑso.
______________________________________________________________
1. OtthaÔÈti otthaÔÈva adhigatÈ (SÊ, I, Ka)
226 KhuddakanikÈya
12. PadumuttarabuddhavaÑsavaÓÓanÈ
NÈradabuddhassa sÈsanaÑ navutivassasahassÈni1 pavattitvÈ
antaradhÈyi. So ca kappo vinassittha. Tato paraÑ kappÈnaÑ asa~khyeyyaÑ
BuddhÈ loke na uppajjiÑsu. BuddhasuÒÒo vigatabuddhÈloko ahosi. Tato
kappesu ca asa~khyeyyesu vÊtivattesu ito kappasatasahassamatthake
ekasmiÑ kappe eko vijitamÈro ohitabhÈro merusÈro asaÑsÈro sattasÈro
sabbalokuttaro Padumuttaro nÈma Buddho loke udapÈdi. Sopi pÈramiyo
p|retvÈ Tusitapure nibbattitvÈ tato cavitvÈ HaÑsavatÊnagare
SabbajanÈnandakarassÈnandassa nÈma raÒÒo aggamahesiyÈ uditoditakule
jÈtÈya SujÈtÈya deviyÈ kucchismiÑ paÔisandhiÑ aggahesi. SÈ devatÈhi
katÈrakkhÈ dasannaÑ mÈsÈnaÑ accayena HaÑsavatuyyÈne
PadumuttarakumÈraÑ vijÈyi. PaÔisandhiyaÒcassa jÈtiyaÒca heÔÔhÈ
vuttappakÈrÈni pÈÔihÈriyÈni ahesuÑ.
Tassa kira jÈtiyaÑ padumavassaÑ vassi. Tenassa nÈmaggahaÓadivase
ÒÈtakÈ “PadumuttarakumÈro”tveva nÈmaÑ akaÑsu. So dasavassasahassÈni
agÈraÑ ajjhÈvasi. NaravÈhana YasavÈhana VasavattinÈmakÈ tiÓÓaÑ ut|naÑ
anucchavikÈ tayo cassa pÈsÈdÈ ahesuÑ. VasudattÈdevippamukhÈnaÑ
itthÊnaÑ satasahassÈni vÊsatisahassÈni ca paccupaÔÔhitÈni ahesuÑ. So
vasudattÈya deviyÈ putte sabbaguÓÈnuttare UttarakumÈre nÈma uppanne
cattÈri nimittÈni disvÈ “mahÈbhinikkhamanaÑ nikkhamissÈmÊ”ti cintesi.
Tassa cintitamatteva VasavattinÈmako pÈsÈdo kumbhakÈracakkaÑ viya
ÈkÈsaÑ abbhuggantvÈ devavimÈnamiva puÓÓacando viya ca gaganatalena
gantvÈ BodhirukkhaÑ majjhekaronto SobhitabuddhavaÑsavaÓÓanÈya
ÈgatapÈsÈdo viya bh|miyaÑ otari.
MahÈpuriso kira tato pÈsÈdato otaritvÈ 2arahattaddhajabh|tÈni kÈsÈyÈni
vatthÈni devadattiyÈni pÈrupitvÈ tattheva pabbaji. PÈsÈdo panÈgantvÈ
sakaÔÔhÈneyeva aÔÔhÈsi. MahÈsattena sahagatÈya parisÈya ÔhapetvÈ itthiyo
sabbe pabbajiÑsu. MahÈpuriso tehi saha sattÈhaÑ padhÈnacariyaÑ caritvÈ2
visÈkhapuÓÓamÈya
______________________________________________________________
1. PaÒcanavutivassÈni (SÊ, I), paÒcanavutivassasahassÈni (Ka) 2-2. Natthi (SÊ, I)
Ujjeninigame RucÈnandaseÔÔhidhÊtÈya dinnaÑ madhupÈyÈsaÑ paribhuÒjitvÈ

sÈlavane divÈvihÈraÑ katvÈ sÈyanhasamaye SumittÈjÊvakena dinnÈ aÔÔha
tiÓamuÔÔhiyo gahetvÈ salalabodhiÑ upagantvÈ taÑ padakkhiÓaÑ katvÈ
aÔÔhattiÑsahatthavitthataÑ tiÓasantharaÑ santharitvÈ palla~kaÑ ÈbhujitvÈ
catura~gavÊriyaÑ adhiÔÔhÈya samÈraÑ mÈrabalaÑ vidhamitvÈ paÔhame
yÈme pubbenivÈsaÑ anussaritvÈ dutiye yÈme dibbacakkhuÑ visodhetvÈ
tatiye yÈme paccayÈkÈraÑ sammasitvÈ ÈnÈpÈnacatutthajjhÈnato vuÔÔhÈya
paÒcasu khandhesu abhinivisitvÈ udayabbayavasena samapaÒÒÈsa
lakkhaÓÈni disvÈ yÈva gotrabhuÒÈÓaÑ vipassanaÑ vaÉÉhetvÈ ariyamaggena
sakalabuddhaguÓe paÔivijjhitvÈ sabbabuddhÈciÓÓaÑ “anekajÈtisaÑsÈraÑ
-pa- taÓhÈnaÑ khayamajjhagÈ”ti udÈnaÑ udÈnesi. TadÈ kira
dasasahassacakkavÈÄabbhantaraÑ sakalampi ala~karontaÑ viya
padumavassaÑ vassi. Tena vuttaÑ–
1. “NÈradassa aparena, Sambuddho Dvipaduttamo.

Padumuttaro nÈma Jino, akkhobho sÈgar|pamo.
2. MaÓÉakappo vÈ so Èsi, yamhi Buddho ajÈyatha.

UssannakusalÈ janatÈ, tamhi kappe ajÈyathÈ”ti.
Tattha sÈgar|pamoti sÈgarasadisagambhÊrabhÈvo. MaÓÉakappo vÈ so
ÈsÊti ettha yasmiÑ kappe dve SammÈsambuddhÈ uppajjanti1, ayaÑ
maÓÉakappo nÈma. Duvidho hi kappo suÒÒakappo asuÒÒakappo cÈti. Tattha
suÒÒakappe Buddhapaccekabuddhacakkavattino na uppajjanti. TasmÈ
guÓavantapuggalasuÒÒattÈ “suÒÒakappo”ti vuccati.
AsuÒÒakappo paÒcavidho sÈrakappo maÓÉakappo varakappo
sÈramaÓÉakappo bhaddakappoti. Tattha guÓasÈrarahite2 kappe
guÓasÈruppÈdakassa guÓasÈrajananassa ekassa SammÈsambuddhassa
pÈtubhÈvena “sÈrakappo”ti vuccati. YasmiÑ pana kappe dve LokanÈyakÈ
uppajjanti, so “maÓÉakappo”ti vuccati. YasmiÑ kappe tayo BuddhÈ
uppajjanti, tesu paÔhamo dutiyaÑ byÈkaroti, dutiyo tatiyanti, tattha manussÈ
pamuditahadayÈ attanÈ patthitapaÓidhÈnavasena varayanti. TasmÈ
“varakappo”ti vuccati. Yattha pana
______________________________________________________________
1. Uppajjanti sambahulÈ vÈ (SÊ, I) 2. GuÓasuÒÒaguÓasÈrarahite (SÊ, I)
228 KhuddakanikÈya
kappe cattÈro BuddhÈ uppajjanti, so purimakappato visiÔÔhatarattÈ sÈratarattÈ

“sÈramaÓÉakappo”ti vuccati. YasmiÑ kappe paÒca BuddhÈ uppajjanti, so
“bhaddakappo”ti vuccati. So pana atidullabho. TasmiÑ pana kappe
yebhuyyena sattÈ kalyÈÓasukhabahulÈ honti. Yebhuyyena tihetukÈ
kilesakkhayaÑ karonti, duhetukÈ sugatigÈmino honti, ahetukÈ hetuÑ
paÔilabhanti. TasmÈ so kappo “bhaddakappo”ti vuccati. Tena vuttaÑ
“AsuÒÒakappo paÒcavidho”ti-Èdi. 1VuttaÒhetaÑ porÈÓehi–
“Eko Buddho sÈrakappe, maÓÉakappe JinÈ duve.
Varakappe tayo BuddhÈ, sÈramaÓÉe caturo BuddhÈ.
PaÒca BuddhÈ bhaddakappe, tato natthÈdhikÈ JinÈ”ti1.
YasmiÑ pana kappe Padumuttaradasabalo uppajji, so sÈrakappopi
samÈno guÓasampattiyÈ maÓÉakappasadisattÈ “maÓÉakappo”ti vutto.
Opammatthe vÈ-saddo daÔÔhabbo. UssannakusalÈti upacitapuÒÒÈ. JanatÈti
janasam|ho.
Padumuttaro pana purisuttaro BhagavÈ sattÈhaÑ Bodhipalla~ke
vÊtinÈmetvÈ “pathaviyaÑ pÈdaÑ nikkhipissÈmÊ”ti dakkhiÓaÑ pÈdaÑ
abhinÊhari. Atha pathaviÑ bhinditvÈ vimalakomalakesarakaÓÓikÈni
jalajÈmalÈvikalavipulapalÈsÈni thalajÈni jalajÈni uÔÔhahiÑsu. TesaÑ kira
dhurapattÈni navutihatthÈni kesarÈni tiÑsahatthÈni kaÓÓikÈ dvÈdasahatthÈ
ekekassa navaghaÔappamÈÓÈ reÓavo ahesuÑ. SatthÈ pana ubbedhato
aÔÔhapaÓÓÈsahattho ahosi. Tassa ubhinnaÑ bÈhÈnamantaraÑ
aÔÔhÈrasahatthaÑ nalÈÔaÑ paÒcahatthaÑ hatthapÈdÈ ekÈdasahatthÈ ahesuÑ.
Tassa ekÈdasahatthena pÈdena dvÈdasahatthÈya kaÓÓikÈya akkantamattÈya
navaghaÔappamÈÓÈ reÓavo uÔÔhahitvÈ aÔÔhapaÓÓÈsahatthaÑ sarÊrappadesaÑ
uggantvÈ manosilÈcuÓÓavicuÓÓitaÑ viya katvÈ paccottharanti. TadupÈdÈya
SatthÈ Padumuttarotveva loke paÒÒÈyitthÈti saÑyuttabhÈÓakÈ vadanti.
Atha sabbalokuttharo Padumuttaro BhagavÈ brahmÈyÈcanaÑ
sampaÔicchitvÈ dhammadesanÈya bhÈjanabh|te satte olokento Mithilanagare
______________________________________________________________
1-1. Natthi (SÊ, I)
DevalaÑ SujÈtaÒcÈti dve rÈjaputte upanissayasampanne disvÈ

ta~khaÓaÒÒeva anilapathena gantvÈ MithiluyyÈne otaritvÈ uyyÈnapÈlena
dvepi rÈjakumÈre pakkosÈpesi. Tepi ca “amhÈkaÑ pitucchÈputto
PadumuttarakumÈro pabbajitvÈ sammÈsambodhiÑ pÈpuÓitvÈ amhÈkaÑ
nagaraÑ sampatto, handa naÑ mayaÑ dassanÈya upasa~kamissÈmÈ”ti
saparivÈrÈ padumuttaraÑ BhagavantaÑ upasa~kamitvÈ parivÈretvÈ
nisÊdiÑsu. TadÈ Dasabalo tehi parivuto tÈrÈgaÓaparivuto puÓÓacando viya
virocamÈno tattha dhammacakkaÑ pavattesi, tadÈ koÔisatasahassÈnaÑ
paÔhamo dhammÈbhisamayo ahosi. Tena vuttaÑ–
3. “Padumuttarassa Bhagavato, paÔhame dhammadesane.

KoÔisatasahassÈnaÑ, dhammÈbhisamayo ah|”ti.
AthÈparena samayena saradatÈpasasamÈgame mahÈjanaÑ
nirayasantÈpena santÈpetvÈ dhammaÑ desento sattattiÑsasatasahassasa~khe
sattakÈye dhammÈmataÑ pÈyesi, so dutiyo dhammÈbhisamayo ahosi. Tena
vuttaÑ–
4. “Tato parampi vassante, tappayante ca pÈÓino.

SattattiÑ sasatasahassÈnaÑ, dutiyÈbhisamayo ah|”ti.
YadÈ pana ŒnandamahÈrÈjÈ vÊsatiyÈ purisasahassehi vÊsatiyÈ amaccehi
ca saddhiÑ Padumuttarassa SammÈsambuddhassa santike Mithilanagare
pÈturahosi. Padumuttaro ca BhagavÈ te sabbe ehibhikkhupabbajjÈya
pabbÈjetvÈ tehi parivuto gantvÈ pitusa~gahaÑ kurumÈno HaÑsavatiyÈ
rÈjadhÈniyÈ vasati. Tattha so amhÈkaÑ BhagavÈ viya Kapilapure gaganatale
ratanaca~kame ca~kamanto BuddhavaÑsaÑ kathesi, tadÈ
paÒÒÈsasatasahassÈnaÑ tatiyo dhammÈbhisamayo ahosi. Tena vuttaÑ–
5. “Yamhi kÈle MahÈvÊro, ŒnandaÑ upasa~kami.

PitusantikaÑ upagantvÈ, ÈhanÊ amatadundubhiÑ.
6. Œhate amatabherimhi, vassante dhammavuÔÔhiyÈ.

PaÒÒÈsasatasahassÈnaÑ, tatiyÈbhisamayo ah|”ti.
230 KhuddakanikÈya
Tattha ŒnandaÑ upasa~kamÊti pitaraÑ ŒnandarÈjÈnaÑ sandhÈya

vuttaÑ. ŒhanÊti abhihani. Œhateti ÈhatÈya. AmatabherimhÊti amatabheriyÈ,
li~gavipallÈso daÔÔhabbo. “Œsevite”tipi pÈÔho, tassa ÈsevitÈyÈti attho.
Vassante dhammavuÔÔhiyÈti dhammavassaÑ vassanteti attho. IdÈni
abhisamayakaraÓ|pÈyaÑ dassento–
7. “OvÈdako viÒÒÈpako, tÈrako sabbapÈÓinaÑ.

DesanÈkusalo Buddho, tÈresi janataÑ bahun”ti–
Èha.
Tattha ovÈdakoti saraÓasÊladhuta~gasamÈdÈnaguÓÈnisaÑsavaÓÓanÈya
ovadatÊti ovÈdako. ViÒÒÈpakoti catusaccaÑ viÒÒÈpetÊti viÒÒÈpako, bodhako.
TÈrakoti caturoghatÈrako.
YadÈ pana SatthÈ Mithilanagare MithiluyyÈne
koÔisatasahassabhikkhugaÓamajjhe mÈghapuÓÓamÈya
puÓÓacandasadisavadano pÈtimokkhaÑ uddisi, so paÔhamo sannipÈto ahosi.
Tena vuttaÑ–
8. “SannipÈtÈ tayo ÈsuÑ, Padumuttarassa Satthuno.

YadÈ pana BhagavÈ VebhÈrapabbatak|Ôe vassÈvÈsaÑ vasitvÈ
pabbatasandassanatthaÑ Ègatassa mahÈjanassa dhammaÑ desetvÈ
navutikoÔisahassÈni ehibhikkhubhÈvena pabbÈjetvÈ tehi parivuto
pÈtimokkhaÑ uddisi, so dutiyo sannipÈto ahosi. Tena vuttaÑ–
9. “YadÈ Buddho asamasamo, vasi VebhÈrapabbate.

NavutikoÔisahassÈnaÑ, dutiyo Èsi samÈgamo”ti.
Puna Bhagavati guÓavati tilokanÈthe mahÈjanassa bandhanamokkhaÑ
kurumÈne janapadacÈrikaÑ caramÈne asÊtikoÔisahassÈnaÑ bhikkh|naÑ
10. “Puna cÈrikaÑ pakkante, gÈmanigamaraÔÔhato.

AsÊtikoÔisahassÈnaÑ, tatiyo Èsi samÈgamo”ti.
Tattha gÈmanigamaraÔÔhatoti gÈmanigamaraÔÔhehi. Ayameva vÈ pÈÔho,

tassa gÈmanigamaraÔÔhehi nikkhamitvÈ pabbajitÈnanti attho.
TadÈ amhÈkaÑ bodhisatto anekadhanakoÔikoJaÔilo1 nÈma mahÈraÔÔhiko
hutvÈ Buddhappamukhassa saÑghassa sacÊvaraÑ varadÈnamadÈsi. Sopi taÑ
bhattÈnumodanÈvasÈne “anÈgate kappasatasahassamatthake Gotamo nÈma
11. “AhaÑ tena samayena, JaÔilo1 nÈma raÔÔhiko.

SambuddhappamukhaÑ saÑghaÑ, sabhattaÑ dussamadÈsahaÑ.
12. Sopi maÑ Buddho2 byÈkÈsi, saÑghamajjhe nisÊdiya.

Satasahasse ito kappe, ayaÑ Buddho bhavissati.
14. TassÈpi vacanaÑ sutvÈ, uttariÑ vatamadhiÔÔhahiÑ.

AkÈsiÑ uggadaÄhaÑ dhitiÑ, dasapÈramip|riyÈ”ti.
Tattha SambuddhappamukhaÑ saÑghanti Buddhappamukhassa
saÑghassa, sÈmi-atthe upayogavacanaÑ. SabhattaÑ dussamadÈsahanti
sacÊvaraÑ bhattaÑ adÈsiÑ ahanti attho. UggadaÄhanti atidaÄhaÑ. Dhitinti
vÊriyaÑ akÈsinti attho.
Padumuttarassa pana Bhagavato kÈle titthiyÈ nÈma nÈhesuÑ. Sabbe
devamanussÈ Buddhameva saraÓamagamaÑsu. Tena vuttaÑ–
15. “ByÈhatÈ titthiyÈ sabbe, vimanÈ dummanÈ tadÈ.

Na tesaÑ keci paricaranti, raÔÔhato nicchubhanti te.
16. Sabbe tattha samÈgantvÈ, upagaÒchuÑ Buddhasantike.

TuvaÑ nÈtho MahÈvÊra, saraÓaÑ hohi cakkhuma.
17. Anukampako kÈruÓiko, hitesÊ sabbapÈÓinaÑ.

Sampatte titthiye sabbe, paÒcasÊle patiÔÔhahi.
______________________________________________________________
1. JaÔiko (SÊ, I) 2. TadÈ (SÊ, I)
232 KhuddakanikÈya
18. EvaÑ nirÈkulaÑ Èsi, suÒÒakaÑ titthiyehi taÑ.

VicittaÑ arahantehi, vasÊbh|tehi tÈdihÊ”ti.
Tattha byÈhatÈti vihatamÈnadappÈ. TitthiyÈti ettha titthaÑ veditabbaÑ,
titthakaro veditabbo, titthiyÈ veditabbÈ. Tattha sassatÈdidiÔÔhivasena taranti
etthÈti titthaÑ, laddhi. TassÈ laddhiyÈ uppÈdako titthakaro, titthe bhavÈ
titthiyÈti. Padumuttarassa kira Bhagavato kÈle titthiyÈ nÈhesuÑ. Ye pana
santi, tepi ÊdisÈ ahesunti dassanatthaÑ “byÈhatÈ titthiyÈ”ti-Èdi vuttanti
veditabbaÑ. VimanÈti vir|pamÈnasÈ. DummanÈti tasseva vevacanaÑ. Na
tesaÑ keci paricarantÊti tesaÑ aÒÒatitthiyÈnaÑ kecipi purisÈ parikammaÑ
na karonti, na bhikkhaÑ denti, na sakkaronti, na garuÑ karonti, na mÈnenti,
na p|jenti, na ÈsanÈ vuÔÔhahanti, na aÒjalikammaÑ karontÊti attho. RaÔÔhatoti
sakalaraÔÔhatopi1. NicchubhantÊti nÊharanti, ussÈdenti tesaÑ nivÈsaÑ na
dentÊti attho. Teti titthiyÈ.
UpagaÒchuÑ Buddhasantiketi evaÑ tehi raÔÔhavÈsÊhi manussehi
ussÈdiyamÈnÈ sabbepi aÒÒatitthiyÈ samÈgantvÈ Padumuttaradasabalameva
saraÓamagamaÑsu. “TvaÑ amhÈkaÑ SatthÈ nÈtho gati parÈyanaÑ
saraÓan”ti evaÑ vatvÈ saraÓamagamaÑs|ti attho. AnukampatÊti
anukampako. KaruÓÈya caratÊti kÈruÓiko. Sampatteti samÈgate
saraÓamupagate titthiye. PaÒcasÊle patiÔÔhahÊti paÒcasu sÊlesu patiÔÔhÈpesÊti
attho. NirÈkulanti anÈkulaÑ, aÒÒehi laddhikehi asammissanti attho.
SuÒÒakanti suÒÒaÑ rittaÑ tehi titthiyehi. Tanti taÑ Bhagavato sÈsananti
vacanaseso daÔÔhabbo. Vicittanti vicittavicittaÑ. VasÊbh|tehÊti
vasÊbhÈvappattehi.
Tassa pana Padumuttarassa Bhagavato HaÑsavatÊ nÈma nagaraÑ ahosi.
PitÈ panassa Œnando nÈma khattiyo, AmÈtÈ SujÈtÈ nÈma devÊ, devalo ca
SujÈto ca dve aggasÈvakÈ, Sumano nÈmupaÔÔhÈko, amitÈ ca asamÈ ca dve
aggasÈvikÈ, salalarukkho bodhi, sarÊraÑ aÔÔhapaÓÓÈsahatthubbedhaÑ ahosi,
sarÊrappabhÈ cassa samantÈ dvÈdasa
______________________________________________________________
1. SakaraÔÔhatopi (SÊ, I)
yojanÈni gaÓhi, vassasatasahassaÑ Èyu ahosi, vasudattÈ VnÈma aggamahesÊ,

Uttaro nÈma putto ahosi. Padumuttaro pana BhagavÈ paramÈbhirÈme
nandÈrÈme kira parinibbuto. DhÈtuyo panassa na vikiriÑsu.
SakalajambudÊpavÈsino manussÈ samÈgamma dvÈdasayojanubbedhaÑ
sattaratanamayaÑ cetiyamakaÑsu. Tena vuttaÑ–
19. “NagaraÑ HaÑsavatÊ nÈma, Œnando nÈma khattiyo.

SujÈtÈ nÈma janikÈ, Padumuttarassa Satthuno.
24. Devalo ca sujÈto ca, ahesuÑ aggasÈvakÈ.

Sumano nÈmupaÔÔhÈko, Padumuttarassa Mahesino.
25. AmitÈ ca asamÈ ca, ahesuÑ aggasÈvikÈ.

Bodhi tassa Bhagavato, salaloti pavuccati.

KaÒcanagghiyasa~kÈso, dvattiÑsavaralakkhaÓo.
28. KuÔÔÈ kavÈÔÈ bhittÊ ca, rukkhÈ nagasiluccayÈ.

Na tassÈvaraÓaÑ atthi, samantÈ dvÈdasayojane.

30. SantÈretvÈ bahujanaÑ, chinditvÈ sabbasaÑsayaÑ.

JalitvÈ aggikkhandhova, nibbuto so sasÈvako”ti.
Tattha nagasiluccayÈti nagasa~khÈtÈ siluccayÈ. ŒvaraÓanti
paÔicchÈdanaÑ tirokaraÓaÑ. DvÈdasayojaneti samantato dvÈdasayojane
ÔhÈne Bhagavato sarÊrappabhÈ pharitvÈ rattindivaÑ tiÔÔhatÊti attho.
SesagÈthÈsu sabbattha pÈkaÔamevÈti.
Ito paÔÔhÈya pÈramip|raÓÈdipunappunÈgatamatthaÑ sa~khipitvÈ
visesatthameva vatvÈ gamissÈma. Yadi pana vuttameva punappunaÑ
vakkhÈma, kadÈ antaÑ gamissati ayaÑ saÑvaÓÓanÈti.
PadumuttarabuddhavaÑsavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhito dasamo BuddhavaÑso.

234 KhuddakanikÈya
13. SumedhabuddhavaÑsavaÓÓanÈ
Padumuttare pana SammÈsambuddhe parinibbute sÈsanepissa antarahite
sattatikappasahassÈni1 BuddhÈ nuppajjiÑsu, BuddhasuÒÒÈni ahesuÑ. Ito
paÔÔhÈya tiÑsakappasahassÈnaÑ matthake ekasmiÑ kappe Sumedho SujÈto
cÈti dve SammÈsambuddhÈ nibbattiÑsu. Tattha adhigatamedho Sumedho
nÈma bodhisatto pÈramiyo p|retvÈ Tusitapure nibbattitvÈ tato cavitvÈ
Sudassananagare Sudattassa nÈma raÒÒo aggamahesiyÈ SudattÈya nÈma
deviyÈ kucchismiÑ paÔisandhiÑ gahetvÈ dasannaÑ mÈsÈnaÑ accayena
SudassanuyyÈne taruÓadivasakaro viya saliladharavivaragato mÈtukucchito
nikkhami. So navavassasahassÈni agÈraÑ ajjhÈvasi. Tassa kira Sucandana
KaÒcana SirivaÉÉhananÈmakÈ tayo pÈsÈdÈ ahesuÑ.
SumanamahÈdevippamukhÈni aÔÔhacattÈlÊsa itthisahassÈni paccupaÔÔhitÈni
ahesuÑ.
So cattÈri nimittÈni disvÈ SumanadeviyÈ Punabbasumitte nÈma putte
jÈte hatthiyÈnena mahÈbhinikkhamanaÑ nikkhamitvÈ pabbaji.
ManussÈnaÒca koÔisatamanupabbaji. So tehi parivuto aÉÉhamÈsaÑ2
padhÈnacariyaÑ caritvÈ visÈkhapuÓÓamÈya Nakulanigame
NakulaseÔÔhidhÊtÈya dinnaÑ madhupÈyÈsaÑ paribhuÒjitvÈ sÈlavane
divÈvihÈraÑ vÊtinÈmetvÈ SirivaÉÉhÈjÊvakena dinnÈ aÔÔha tiÓamuÔÔhiyo
gahetvÈ nÊpabodhim|le vÊsatihatthavitthataÑ tiÓasantharaÑ santharitvÈ
samÈraÑ mÈrabalaÑ vidhamitvÈ abhisambodhiÑ pÈpuÓitvÈ
sattasattÈhaÑ bodhisamÊpeyeva vÊtinÈmetvÈ aÔÔhame sattÈhe brahmuno
dhammadesanÈyÈcanaÑ sampaÔicchitvÈ bhabbapuggale olokento attano
kaniÔÔhabhÈtikaÑ SaraÓakumÈraÒca SabbakÈmikumÈraÒca attanÈ saddhiÑ
pabbajitÈnaÑ bhikkh|naÒca koÔisataÑ catusaccadhammapaÔivedhasamatthe
disvÈ ÈkÈsena gantvÈ SudassananagarasamÊpe SudassanuyyÈne otaritvÈ
uyyÈnapÈlena attano bhÈtike pakkosÈpetvÈ tesaÑ parivÈrÈnaÑ majjhe
dhammacakkaÑ pavattesi, tadÈ koÔisatasahassÈnaÑ dhammÈbhisamayo
ahosi, ayaÑ paÔhamo abhisamayo. Tena vuttaÑ–
______________________________________________________________
1. SattatikappasatasahassÈni (SÊ, I) 2. AÔÔhamÈse (SÊ, I)
1. “Padumuttarassa aparena, Sumedho nÈma NÈyako.

DurÈsado uggatejo, sabbalokuttamo Muni.
2. Pasannanetto sumukho, brahÈ uju patÈpavÈ.

HitesÊ sabbasattÈnaÑ, bah| mocesi bandhanÈ.
3. YadÈ Buddho pÈpuÓitvÈ, kevalaÑ bodhimuttamaÑ.

Sudassanamhi nagare, dhammacakkaÑ pavattayi.
4. TassÈbhisamayÈ1 tÊÓi, ahesuÑ dhammadesane.

Tattha uggatejoti uggatatejo. Pasannanettoti suÔÔhu pasannanayano,
dhovitvÈ majjitvÈ ÔhapitamaÓiguÄikÈ viya pasannÈni nettÈni honti. TasmÈ so
“pasannanetto”ti vutto.
MudusiniddhanÊlavimalasukhumapakhumÈcitasuppasannanayanoti attho.
“SuppasannapaÒcanayano”tipi vattuÑ paÔÔati. Sumukhoti
paripuÓÓasaradasamayacandasadisavadano. BrahÈti
aÔÔhÈsÊtihatthappamÈÓasarÊrattÈ brahÈ mahanto, aÒÒehi
asÈdhÈraÓasarÊrappamÈÓoti attho. Uj|ti brahmujugatto ujumeva uggatasarÊro
devanagare samussitasuvaÓÓatoraÓasadisavarasarÊroti attho. PatÈpavÈti
vijjotamÈnasarÊro. HitesÊti hitagavesÊ. AbhisamayÈ tÊÓÊti abhisamayÈ tayo,
li~gavipallÈso katoti.
YadÈ pana BhagavÈ kumbhakaÓÓasadisÈnubhÈvaÑ KumbhakaÓÓaÑ
nÈma manussabhakkhaÑ yakkhaÑ mahÈ-aÔavimukhe
sandissamÈnaghorasarÊraÑ vattani-aÔavisaÒcÈraÑ pacchinditvÈ
pavattamÈnaÑ pacc|sasamaye mahÈkaruÓÈsamÈpattiÑ samÈpajjitvÈ tato
vuÔÔhÈya lokaÑ olokento disvÈ ekakova asahÈyo tassa yakkhassa bhavanaÑ
gantvÈ anto pavisitvÈ paÒÒatte sirisayane nisÊdi. Atha kho so yakkho
makkhaÑ asahamÈno daÓÉÈhato ghoraviso Èsiviso viya saÑkuddho
dasabalaÑ bhiÑsÈpetukÈmo attano attabhÈvaÑ ghorataraÑ katvÈ
pabbatasadisaÑ sÊsaÑ katvÈ
______________________________________________________________
1. TassÈpi abhisamayÈ (Ka)
236 KhuddakanikÈya
s|riyamaÓÉalasadisÈni akkhÊni nimminitvÈ

na~galasÊsasadisÈtidÊghavipulatikhiÓadÈÔhÈyo katvÈ
olambanÊlavipulavisamodaro
tÈlakkhandhasadisabÈhucipiÔakavir|pava~kanÈso
pabbatabilasadisavipularattamukho th|lapi~galakharapharusakeso
atibhayÈnakadassano hutvÈ ÈgantvÈ Sumedhassa Bhagavato purato ÔhatvÈ
padh|pÈyanto pajjalanto pÈsÈÓapabbataggijÈla salila kaddama
chÈrikÈ’yudha’~gÈra vÈlukappakÈrÈ navavidhÈ vassavuÔÔhiyo vassetvÈpi
Bhagavato lomaggamattampi cÈletuÑ asakkonto “BhagavantaÑ paÒhaÑ
pucchitvÈ mÈressÈmÊ”ti ŒÄavako viya paÒhaÑ pucchi. Atha BhagavÈ
paÒhÈbyÈkaraÓena taÑ yakkhaÑ vinayamupanesi. Tato dutiyadivase kirassa
raÔÔhavÈsino manussÈ sakaÔabharitena1 bhattena saha rÈjakumÈraÑ ÈharitvÈ
yakkhassa adaÑsu. Atha yakkho rÈjakumÈraÑ Buddhassa adÈsi. AÔavidvÈre
ÔhitamanussÈ BhagavantaÑ upasa~kamiÑsu. TadÈ tasmiÑ samÈgame
Dasabalo yakkhassa manonuk|laÑ dhammaÑ desento navutikoÔisahassÈnaÑ
pÈÓÊnaÑ dhammacakkhuÑ uppÈdesi, so dutiyo dhammÈbhisamayo ahosi.
Tena vuttaÑ–
5. “PunÈparaÑ kumbhakaÓÓaÑ, yakkhaÑ so damayÊ Jino.

YadÈ pana upakÈrinagare SirinandanuyyÈne cattÈri saccÈni pakÈsayi,
tadÈ asÊtikoÔisatasahassÈnaÑ tatiyo dhammÈbhisamayo ahosi. Tena
vuttaÑ–
6. “PunÈparaÑ amitayaso, catusaccaÑ pakÈsayi.

SumedhassÈpi Bhagavato tayo sÈvakasannipÈtÈ ahesuÑ.
PaÔhamasannipÈte Sudassananagare koÔisatakhÊÓÈsavÈ ahesuÑ. Puna
devak|Ôe pabbate kathinatthate dutiye navutikoÔiyo. Puna tatiye Bhagavati
cÈrikaÑ caramÈne asÊtikoÔiyo ahesuÑ. Tena vuttaÑ–
7. “SannipÈtÈ tayo ÈsuÑ, Sumedhassa Mahesino.

______________________________________________________________
1. Haritena (SÊ, I, Ka)
8. SudassanaÑ nÈma nagaraÑ, upagaÒchi Jino yadÈ.

TadÈ khÊÓÈsavÈ bhikkh|, samiÑsu satakoÔiyo.
9. PunÈparaÑ devak|Ôe, bhikkh|naÑ kathinatthate.

TadÈ navutikoÔÊnaÑ, dutiyo Èsi samÈgamo.
10. PunÈparaÑ Dasabalo, yadÈ carati cÈrikaÑ.

TadÈ amhÈkaÑ bodhisatto Uttaro nÈma sabbajanuttaro mÈÓavo hutvÈ
nidahitvÈ ÔhapitaÑyeva asÊtikoÔidhanaÑ vissajjetvÈ Buddhappamukhassa
saÑghassa mahÈdÈnaÑ datvÈ tadÈ Dasabalassa dhammaÑ sutvÈ saraÓesu
patiÔÔhÈya nikkhamitvÈ pabbaji. Sopi naÑ SatthÈ bhojanÈnumodanaÑ
karonto “anÈgate Gotamo nÈma Buddho bhavissatÊ”ti byÈkÈsi. Tena
vuttaÑ–
11. “AhaÑ tena samayena, Uttaro nÈma mÈÓavo.

AsÊtikoÔiyo mayhaÑ, ghare sannicitaÑ dhanaÑ.
12. KevalaÑ sabbaÑ datvÈna, sasaÑghe LokanÈyake.

SaraÓaÑ tass|pagaÒchiÑ, pabbajjaÒcÈbhirocayiÑ.
13. Sopi maÑ Buddho byÈkÈsi, karonto anumodanaÑ.

TiÑsakappasahassamhi, ayaÑ Buddho bhavissati.

ByÈkaraÓagÈthÈ vitthÈretabbÈ.


17. Tatthappamatto viharanto, nisajjaÔÔhÈnaca~kame.

AbhiÒÒÈpÈramiÑ gantvÈ1, brahmalokamagaÒchahan”ti.
______________________________________________________________
1. PatvÈ (SÊ, I, Ka)
238 KhuddakanikÈya
Tattha sannicitanti nidahitaÑ nidhÈnavasena. Kevalanti sakalanti attho.

Sabbanti asesato datvÈ. SasaÑgheti sasaÑghassa. Tass|pagaÒchinti taÑ
upagaÒchiÑ, upayogatthe sÈmivacanaÑ. Abhirocayinti pabbajiÑ.
TiÑsakappasahassamhÊti tiÑsakappasahassesu atikkantes|ti attho.
Tassa pana Sumedhassa Bhagavato SudassanaÑ nÈma nagaraÑ ahosi,
Sudatto nÈma rÈjÈ pitÈ, mÈtÈ SudattÈ nÈma, SaraÓo ca SabbakÈmo ca dve
aggasÈvakÈ, SÈgaro nÈmupaÔÔhÈko, RÈmÈ ca SurÈmÈ ca dve aggasÈvikÈ,
mahÈnÊparukkho bodhi, sarÊraÑ aÔÔhÈsÊtihatthubbedhaÑ ahosi, Èyu
navutivassasahassÈni, navavassasahassÈni agÈraÑ ajjhÈvasi, SumanÈ
nÈmassa aggamahesÊ, Punabbasumitto nÈma putto, hatthiyÈnena nikkhami.
SesaÑ gÈthÈsu dissati. Tena vuttaÑ–
18. “SudassanaÑ nÈma nagaraÑ, Sudatto nÈma khattiyo.

SudattÈ nÈma janikÈ, Sumedhassa Mahesino.
23. SaraÓo SabbakÈmo ca, ahesuÑ aggasÈvakÈ.

SÈgaro nÈmupaÔÔhÈko, Sumedhassa Mahesino.
24. RÈmÈ ceva SurÈmÈ ca, ahesuÑ aggasÈvikÈ.

Bodhi tassa Bhagavato, mahÈnÊpoti vuccati.
26. AÔÔhÈsÊtiratanÈni, accuggato MahÈmuni.

ObhÈseti disÈ sabbÈ, cando tÈragaÓe yathÈ.
27. CakkavattimaÓÊ nÈma, yathÈ tapati yojanaÑ.

Tatheva tassa ratanaÑ, samantÈ pharati yojanaÑ.

29. TevijjachaÄabhiÒÒehi, balappattehi tÈdihi.

SamÈkulamidaÑ Èsi, arahantehi sÈdhuhi.
30. Tepi sabbe amitayasÈ, vippamuttÈ nir|padhÊ.

©ÈÓÈlokaÑ dassayitvÈ, nibbutÈ te mahÈyasÈ”ti.
Tattha cando tÈragaÓe yathÈti yathÈ nÈma gagane paripuÓÓacando

tÈrÈgaÓe obhÈseti pakÈseti, evameva sabbÈpi disÈ obhÈsetÊti attho. Keci
“cando pannaraso yathÈ”ti paÔhanti, so uttÈnatthova.
CakkavattimaÓÊ nÈmÈti yathÈ nÈma cakkavattiraÒÒo maÓiratanaÑ
catuhatthÈyÈmaÑ sakaÔanÈbhisamapariÓÈhaÑ
caturÈsÊtimaÓisahassaparivÈraÑ tÈrÈgaÓaparivutassa
saradasamayaparipuÓÓarajanikarassa sirisamudayasobhaÑ avhayantamiva
Vepullapabbatato1 paramaramaÓÊyadassanaÑ maÓiratanamÈgacchati,
tassevaÑ Ègacchantassa samantato yojanappamÈÓaÑ okÈsaÑ ÈbhÈ pharati,
evameva tassa SumedhassÈpi Bhagavato sarÊrato ÈbhÈratanaÑ samantato
yojanaÑ pharatÊti attho.
TevijjachaÄabhiÒÒehÊti tevijjehi chaÄabhiÒÒehi cÈti attho. BalappattehÊti
iddhibalappattehi. TÈdihÊti tÈdibhÈvappattehi. SamÈkulanti saÑkiÓÓaÑ.
EkakÈsÈvapajjotaÑ. Idanti sÈsanaÑ sandhÈyÈha, mahÊtalaÑ vÈ. AmitayasÈti
amitaparivÈrÈ, atulakittighoso vÈ. Nir|padhÊti caturupadhivirahitÈ.
Sesamettha gÈthÈsu sabbattha pÈkaÔamevÈti.
SumedhabuddhavaÑsavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhito ekÈdasamo BuddhavaÑso.

_____
14. SujÈtabuddhavaÑsavaÓÓanÈ
Tato tassÈparabhÈge tasmiÑyeva maÓÉakappe anupubbena
aparimitÈyukesu sattesu anukkamena parihÈyitvÈ navutivassasahassÈyukesu
jÈtesu sujÈtar|pakÈyo parisuddhajÈto SujÈto nÈma SatthÈ loke udapÈdi. Sopi
pÈramiyo p|retvÈ Tusitapure nibbattitvÈ tato cavitvÈ Suma~galanagare
Uggatassa nÈma raÒÒo kule pabhÈvatiyÈ nÈma aggamahesiyÈ kucchismiÑ
paÔisandhiÑ gahetvÈ dasannaÑ mÈsÈnaÑ accayena mÈtukucchito nikkhami.
NÈmaggahaÓadivase cassa nÈmaÑ
______________________________________________________________
1. Vipulapabbatato (Ka)
240 KhuddakanikÈya
karonto sakalajambudÊpe sabbasattÈnaÑ sukhaÑ janayanto jÈtoti

“SujÈto”tvevassa nÈmamakaÑsu. So navavassasahassÈni agÈraÑ ajjhÈvasi.
SirÊ UpasirÊ Sirinando cÈti tassa tayo pÈsÈdÈ ahesuÑ.
SirÊnandÈdevippamukhÈni tevÊsati itthisahassÈni paccupaÔÔhitÈni ahesuÑ.
So cattÈri nimittÈni disvÈ SirÊnandÈdeviyÈ Upasene nÈma putte uppanne
HaÑsavahaÑ nÈma varatura~gamÈruyha mahÈbhinikkhamanaÑ
nikkhamitvÈ pabbaji. TaÑ pana pabbajantaÑ manussÈnaÑ koÔi anupabbaji.
Atha so tehi parivuto nava mÈse padhÈnacariyaÑ caritvÈ visÈkhapuÓÓamÈya
SirÊnandananagare SirÊnandanaseÔÔhissa dhÊtÈya dinnaÑ paramamadhuraÑ
sÈyanhasamaye SunandÈjÊvakena dinnÈ aÔÔha tiÓamuÔÔhiyo gahetvÈ
veÄubodhiÑ upasa~kamitvÈ tettiÑsahatthavitthataÑ tiÓasantharaÑ
santharitvÈ s|riye dharamÈneyeva samÈraÑ mÈrabalaÑ vidhamitvÈ
sammÈsambodhiÑ paÔivijjhitvÈ sabbabuddhÈnuciÓÓaÑ udÈnaÑ udÈnetvÈ
sattasattÈhaÑ bodhisamÊpeyeva vÊtinÈmetvÈ brahmunÈ ÈyÈcito attano
kaniÔÔhabhÈtikaÑ sudassanakumÈraÑ purohitaputtaÑ devakumÈraÒca
catusaccadhammapaÔivedhasamatthe disvÈ ÈkÈsena gantvÈ
Suma~galanagarasamÊpe Suma~galuyyÈne otaritvÈ uyyÈnapÈlena attano
bhÈtikaÑ SudassanakumÈraÑ purohitaputtaÑ DevakumÈraÒca pakkosÈpetvÈ
tesaÑ saparivÈrÈnaÑ majjhe nisinno dhammacakkaÑ pavattesi. Tattha
asÊtiyÈ koÔÊnaÑ dhammÈbhisamayo ahosi. AyaÑ paÔhamÈbhisamayo ahosi.
YadÈ pana BhagavÈ SudassanuyyÈnadvÈre mahÈsÈlam|le
YamakapÈÔihÈriyaÑ katvÈ devesu TÈvatiÑsesu vassÈvÈsaÑ upÈgami, tadÈ
sattattiÑsasatasahassÈnaÑ1 dhammÈbhisamayo ahosi. AyaÑ dutiyo
abhisamayo ahosi. YadÈ pana SujÈto Dasabalo pitusantikaÑ agamÈsi, tadÈ
saÔÔhisatasahassÈnaÑ dhammÈbhisamayo ahosi. AyaÑ tatiyo abhisamayo
1. “Tattheva maÓÉakappamhi, SujÈto nÈma NÈyako.

SÊhahanusabhakkhandho, appameyyo durÈsado.
______________________________________________________________
1. SattattiÑsasahassÈnaÑ (SÊ, I)
2. Candova vimalo Buddho, sataraÑsÊva patÈpavÈ.

EvaÑ sobhati Sambuddho, jalanto siriyÈ sadÈ.
3. PÈpuÓitvÈna Sambuddho, kevalaÑ bodhimuttamaÑ.

Suma~galamhi nagare, dhammacakkaÑ pavattayi.
4. Desente pavaraÑ dhammaÑ, SujÈte LokanÈyake.

AsÊtikoÔÊ abhisamiÑsu, paÔhame dhammadesane.
5. YadÈ SujÈto amitayaso, deve vassaÑ upÈgami.

SattattiÑsasatasahassÈnaÑ1, dutiyÈbhisamayo ahu.
6. YadÈ SujÈto asamasamo, upagacchi pitusantikaÑ.

SaÔÔhisatasahassÈnaÑ, tatiyÈbhisamayo ah|”ti.
Tattha tattheva maÓÉakappamhÊti yasmiÑ maÓÉakappe Sumedho
BhagavÈ uppanno, tattheva kappe SujÈtopi BhagavÈ uppannoti attho.
SÊhahan|ti sÊhassa viya hanu assÈti sÊhahanu. SÊhassa pana
heÔÔhimahanumeva puÓÓaÑ hoti, na uparimaÑ. Assa pana mahÈpurisassa
sÊhassa heÔÔhimahanu viya dvepi paripuÓÓÈni dvÈdasiyaÑ pakkhassa
candasadisÈni honti. 2 Tena vuttaÑ “sÊhahan|”ti2. Usabhakkhandhoti
usabhasseva samappavaÔÔakkhandho, suvaÔÔitasuvaÓÓÈli~gasadisakkhandhoti
attho. SataraÑsÊvÈti divasakaro viya. SiriyÈti BuddhasiriyÈ.
Bodhimuttamanti uttamaÑ sambodhiÑ.
SudhammavatÊnagare SudhammuyyÈne ÈgatÈnaÑ manussÈnaÑ
dhammaÑ desetvÈ saÔÔhisatasahassÈni ehibhikkhubhÈvena pabbÈjetvÈ tesaÑ
majjhe pÈtimokkhaÑ uddisi, so paÔhamo sannipÈto ahosi. Tato paraÑ
tidivorohaÓe Bhagavato paÒÒÈsasatasahassÈnaÑ dutiyo sannipÈto ahosi.
Puna “SudassanakumÈro Bhagavato santike pabbajitvÈ arahattaÑ patto”ti
sutvÈ “mayampi pabbajissÈmÈ”ti ÈgatÈni cattÈri purisasatasahassÈni gahetvÈ
Sudassanatthero SujÈtaÑ NarÈsabhaÑ upasa~kami. TesaÑ BhagavÈ
dhammaÑ desetvÈ ehibhikkhupabbajjÈya pabbÈjetvÈ catura~gasamannÈgate
sannipÈte pÈtimokkhaÑ uddisi, so tatiyo sannipÈto ahosi. Tena vuttaÑ–
______________________________________________________________
1. SattattiÑsasahassÈnaÑ (SÊ, I) 2-2. Natthi (SÊ, I)
242 KhuddakanikÈya
7. “SannipÈtÈ tayo ÈsuÑ, SujÈtassa Mahesino.

8. AbhiÒÒÈbalappattÈnaÑ, appattÈnaÑ bhavÈbhave.

SaÔÔhisatasahassÈni, paÔhamaÑ sannipatiÑsu te.
9. PunÈparaÑ sannipÈte, tidivorohaÓe jine.

PaÒÒÈsasatasahassÈnaÑ, dutiyo Èsi samÈgamo.
10. Upasa~kamanto NarÈsabhaÑ, Sudassano1 aggasÈvako.

Cat|hi satasahassehi, SambuddhaÑ upasa~kamÊ”ti.
Tattha appattÈnanti bhavÈbhave asampattÈnanti attho. “AppavattÈ
bhavÈbhave”tipi pÈÔho, soyevattho. TidivorohaÓeti saggalokato otarante
kattukÈrake daÔÔhabbo. KÈrakavipallÈsena vuttaÑ. Atha vÈ tidivorohaÓeti
tidivato otaraÓe. Jineti Jinassa, sÈmi-atthe bhummaÑ daÔÔhabbaÑ.
TadÈ kira amhÈkaÑ bodhisatto cakkavattirÈjÈ hutvÈ “Buddho loke
uppanno”ti sutvÈ BhagavantaÑ upasa~kamitvÈ dhammakathaÑ sutvÈ
Buddhappamukhassa bhikkhusaÑghassa sattahi ratanehi saddhiÑ
catumahÈdÊparajjaÑ2 datvÈ Satthu santike pabbaji. SakaladÊpavÈsino janÈ
raÔÔhuppÈdaÑ gahetvÈ ÈrÈmikakiccaÑ sÈdhetvÈ Buddhappamukhassa
saÑghassa niccaÑ mahÈdÈnamadaÑsu. Sopi naÑ SatthÈ “anÈgate Gotamo
nÈma Buddho bhavissatÊ”ti byÈkÈsi. Tena vuttaÑ–
11. “AhaÑ tena samayena, catudÊpamhi issaro.

Antalikkhacaro ÈsiÑ, cakkavattÊ mahabbalo.
13. CatudÊpe mahÈrajjaÑ, ratane satta uttame.

Buddhe niyyÈtayitvÈna, pabbajiÑ tassa santike.
14. ŒrÈmikÈ janapade, uÔÔhÈnaÑ paÔipiÓÉiya.

Upanenti bhikkhusaÑghassa, paccayaÑ sayanÈsanaÑ.
______________________________________________________________
1. Tassa yo (SÊ, I) 2. CatudÊpikamahÈrajjaÑ (SÊ, I)
15. Sopi maÑ Buddho byÈkÈsi, dasasahassimhi issaro.

TiÑsakappasahassamhi, ayaÑ Buddho bhavissati.
17. TassÈpi cavanaÑ sutvÈ, bhiyyo hÈsaÑ janesahaÑ.

AdhiÔÔhahiÑ vataÑ uggaÑ, dasapÈramip|riyÈ.


Tattha catudÊpamhÊti saparivÈradÊpÈnaÑ catunnaÑ mahÈdÊpÈnanti attho.
Antalikkhacaroti cakkaratanaÑ purakkhatvÈ ÈkÈsacaro. Ratane sattÈti
hatthiratanÈdÊni satta ratanÈni. Uttameti uttamÈni. Atha vÈ uttame Buddheti
attho daÔÔhabbo. NiyyÈtayitvÈnÈti datvÈna. UÔÔhÈnanti raÔÔhuppÈdaÑ, Èyanti
attho. PaÔipiÓÉiyÈti rÈsiÑ katvÈ saÑkaÉÉhitvÈ. Paccayanti cÊvarÈdivividhaÑ
paccayaÑ. Dasasahassimhi issaroti dasasahassilokadhÈtuyaÑ issaro,
tadetaÑ jÈtikkhettaÑ sandhÈya vuttanti veditabbaÑ. AnantÈnaÑ
lokadhÈt|naÑ issaro BhagavÈ. TiÑsakappasahassamhÊti ito paÔÔhÈya
tiÑsakappasahassÈnaÑ matthaketi attho.
Tassa pana SujÈtassa Bhagavato Suma~galaÑ nÈma nagaraÑ ahosi,
Uggato nÈma rÈjÈ pitÈ, PabhÈvatÊ nÈma mÈtÈ, Sudassano ca Sudevo ca1 dve
aggasÈvakÈ, NÈrado nÈmupaÔÔhÈko, NÈgÈ ca NÈgasamÈlÈ ca dve aggasÈvikÈ,
mahÈveÄurukkho bodhi, so kira mandacchiddo ghanakkhandho
paramaramaÓÊyo veÄuriyamaÓivaÓÓehi vimalehi pattehi
saÒchannavipulasÈkho may|rapiÒchakalÈpo viya virocittha. Tassa pana
Bhagavato sarÊraÑ paÓÓÈsahatthubbedhaÑ ahosi, Èyu navutivassasahassÈni,
SirÊnandÈ nÈmassa aggamahesÊ, Upaseno nÈma putto. Tura~gavarayÈnena
nikkhami. So pana CandavatÊnagare SilÈrÈme parinibbÈyi. Tena vuttaÑ–
______________________________________________________________
1. Sudassano ca devo ca (SÊ, I)
244 KhuddakanikÈya
20. “Suma~galaÑ nÈma nagaraÑ, Uggato nÈma khattiyo.

MÈtÈ pabhÈvatÊ nÈma, SujÈtassa Mahesino.
25. Sudassano Sudevo ca1, ahesuÑ aggasÈvakÈ.

NÈrado nÈmupaÔÔhÈko, SujÈtassa Mahesino.
26. NÈgÈ ca NÈgasamÈlÈ ca, ahesuÑ aggasÈvikÈ.

Bodhi tassa Bhagavato, mahÈveÄ|ti vuccati.
27. So ca rukkho ghanakkhandho2, acchiddo hoti pattiko.

Uju vaÑso brahÈ hoti, dassanÊyo manoramo.
28. Ekakkhandho pavaÉÉhitvÈ, tato sÈkhÈ pabhijjati.

YathÈ subaddho morahattho, evaÑ sobhati so dumo.
29. Na tassa kaÓÔakÈ honti, nÈpi chiddaÑ mahÈ ahu.

VitthiÓÓasÈkho aviralo, sandacchÈyo manoramo.
31. PaÒÒÈsaratano Èsi, uccattanena so Jino.

SabbÈkÈravar|peto, sabbaguÓamupÈgato.
32. Tassa pabhÈ asamasamÈ, niddhÈvati samantato.

AppamÈÓo atuliyo, opammehi an|pamo.

34. YathÈpi sÈgare |mÊ, gagane tÈrakÈ yathÈ.

EvaÑ tadÈ pÈvacanaÑ, arahantehi cittitaÑ.
35. So ca Buddho asamasamo, guÓÈni ca tÈni katuliyÈni.

Tattha acchiddoti appacchiddo. “AnudarÈ kaÒÒÈ”ti-ÈdÊsu viya
daÔÔhabbaÑ. Keci “chiddaÑ hoti parittakan”ti paÔhanti. Pattikoti bahupattho,
______________________________________________________________
1. Sudassano ca devo ca (SÊ, I) 2. JÈtaruciro (SÊ, I), ghanaruciro (Ka)
kÈcamaÓivaÓÓehi1 pattehi saÒchannoti attho. Uj|ti ava~ko akuÔilo. VaÑsoti

veÄu. BrahÈti samantato mahÈ. Ekakkhandhoti avaniruho eko adutiyo cÈti
attho. PavaÉÉhitvÈti vaÉÉhitvÈ. Tato sÈkhÈ pabhijjatÊti tato vaÑsaggato
paÒcavidhÈ sÈkhÈ nikkhamitvÈ pabhijjittha. “Tato sÈkhÈ pabhijjathÈ”tipi
pÈÔho. Subaddhoti suÔÔhu paÒcabandhanÈkÈrena baddho. Morahatthoti
ÈtapasannivÈraÓatthaÑ kato baddho morapiÒchakalÈpo vuccati.
Na tassa kaÓÔakÈ hontÊti tassa vaÑsassa kaÓÔakinopi rukkhassa kaÓÔakÈ
nÈhesuÑ. Aviraloti aviralasÈkhÈsaÒchanno. SandacchÈyoti ghanacchÈyo,
aviralattÈva sandacchÈyoti vutto. PaÒÒÈsaratano ÈsÊti paÒÒÈsahattho ahosi.
SabbÈkÈravar|petoti sabbena ÈkÈrena varehiyeva upeto sabbÈkÈravar|peto
nÈma. SabbaguÓamupÈgatoti anantarapadasseva vevacanamattaÑ.
AppamÈÓoti pamÈÓarahito, pamÈÓaÑ gahetuÑ asakkuÓeyyattÈ vÈ
appamÈÓo. Atuliyoti atulo, kenaci asadisoti attho. OpammehÊti
upamitabbehi. An|pamoti upamÈrahito, “iminÈ ca iminÈ ca sadiso”ti vattuÑ
asakkuÓeyyabhÈvato an|pamoti attho. GuÓÈni ca tÈnÊti guÓÈ ca te,
sabbaÒÒutaÒÒÈÓÈdayo guÓÈti attho. Li~gavipallÈsena vuttaÑ. SesaÑ
sabbattha uttÈnatthamevÈti.
SujÈtabuddhavaÑsavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhito dvÈdasamo BuddhavaÑso.

_____
15. PiyadassÊbuddhavaÑsavaÓÓanÈ
SujÈtassa pana aparabhÈge ito
aÔÔhakappasatÈdhikasahassakappamatthake ekasmiÑ kappe PiyadassÊ
AtthadassÊ DhammadassÊti tayo BuddhÈ nibbattiÑsu. Tattha PiyadassÊ nÈma
BhagavÈ pÈramiyo p|retvÈ Tusitapure nibbattitvÈ tato cavitvÈ
SudhaÒÒavatÊnagare Sudattassa nÈma raÒÒo
______________________________________________________________
1. MarakatamaÓivaÓÓehi (Ka)
246 KhuddakanikÈya
aggamahesiyÈ candasadisavadanÈya CandÈdeviyÈ nÈma kucchismiÑ

paÔisandhiÑ gahetvÈ dasannaÑ mÈsÈnaÑ accayena varuÓuyyÈne
mÈtukucchito nikkhami. Tassa pana nÈmaggahaÓadivase lokassa piyÈnaÑ
pÈÔihÈriyavisesÈnaÑ dassitattÈ “PiyadassÊ”tveva nÈmamakaÑsu. So
navavassasahassÈni agÈraÑ ajjhÈvasi. Tassa kira
SunimmalavimalagiribrahÈnÈmakÈ tayo pÈsÈdÈ ahesuÑ.
VimalÈmahÈdevippamukhÈni tettiÑsa itthisahassÈni paccupaÔÔhitÈni ahesuÑ.
So cattÈri nimittÈni disvÈ VimalÈdeviyÈ KaÒcanaveÄe nÈma putte
uppanne ÈjaÒÒarathena mahÈbhinikkhamanaÑ nikkhamitvÈ pabbaji. EkÈ ca
naÑ purisakoÔi anupabbaji. So tehi parivuto mahÈpuriso cha mÈse
padhÈnacariyaÑ caritvÈ visÈkhapuÓÓamÈya VaruÓabrÈhmaÓagÈme
VasabhabrÈhmaÓassa dhÊtÈya dinnaÑ madhupÈyÈsaÑ paribhuÒjitvÈ sÈlavane
divÈvihÈraÑ vÊtinÈmetvÈ SujÈtÈjÊvakena dinnÈ aÔÔha tiÓamuÔÔhiyo gahetvÈ
kakudhabodhiÑ upasa~kamitvÈ tepaÒÒÈsahatthavitthataÑ tiÓasantharaÑ
santharitvÈ palla~kaÑ ÈbhujitvÈ sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ paÔivijjhitvÈ
“anekajÈtisaÑsÈran”ti udÈnaÑ udÈnetvÈ tattheva sattasattÈhaÑ vÊtinÈmetvÈ
attanÈ saha pabbajitÈnaÑ ariyadhammapaÔivedhasamatthataÑ ÒatvÈ ÈkÈsena
tattha gantvÈ UsabhavatÊnagarasamÊpe UsabhavatuyyÈne otaritvÈ
bhikkhukoÔiparivuto dhammacakkaÑ pavattesi. TadÈ koÔisatasahassÈnaÑ
dhammÈbhisamayo ahosi. AyaÑ paÔhamo abhisamayo.
Puna UsabhavatiyÈ nÈma nagarassa avid|re Sudassanapabbate
Sudassano nÈma devarÈjÈ paÔivasati. So micchÈdiÔÔhiko ahosi.
SakalajambudÊpe pana manussÈ tassa anusaÑvaccharaÑ
satasahassagghanikaÑ baliÑ upasaÑharanti. So Sudassano devarÈjÈ
nararÈjena saddhiÑ ekÈsane nisÊditvÈ baliÑ sampaÔicchati. Atha PiyadassÊ
BhagavÈ “tassa Sudassanassa devarÈjassa taÑ diÔÔhigataÑ vinodessÈmÊ”ti
tasmiÑ devarÈje yakkhasamÈgamaÑ gate tassa bhavanaÑ pavisitvÈ
sirisayanaÑ ÈruhitvÈ chabbaÓÓaraÑsiyo muÒcanto Yugandharapabbate
saradasamaye s|riyo viya nisÊdi. Tassa parivÈraparicÈrikÈ devatÈyo
mÈlÈgandhavilepanÈdÊhi DasabalaÑ p|jetvÈ parivÈretvÈ aÔÔhaÑsu.
Sudassanopi devarÈjÈ yakkhasamÈgamato Ègacchanto attano bhavanato

chabbaÓÓarasmiyo niccharante disvÈ cintesi “aÒÒesu pana divasesu mama
bhavanassa edisÊ anekaraÑsijÈlasamujjalavibh|ti na diÔÔhapubbÈ. Ko nu kho
idha paviÔÔho devo vÈ manusso vÈ”ti olokento udayagirisikharamatthake
saradasamayadivasakaramiva chabbaÓÓaraÑsijÈlena abhijjalantaÑ nisinnaÑ
BhagavantaÑ disvÈ cintesi “ayaÑ muÓÉakasamaÓo mama parivÈrena
parijanena parivuto varasayane nisinno”ti kodhÈbhibh|tamÈnaso “handÈhaÑ
imassa attano balaÑ dassessÈmÊ”ti cintetvÈ sakalaÑ taÑ pabbataÑ
ekajÈlamakÈsi1. “IminÈ aggijÈlena chÈrikÈbh|to muÓÉakasamaÓo”ti
olokento anekaraÑsijÈlavisaravipphuritavarasarÊraÑ
pasannavadanavaÓÓasobhaÑ vippasannacchavirÈgaÑ
dasabalamabhijjalantaÑ disvÈ cintesi “ayaÑ samaÓo aggidÈhaÑ sahati,
handÈhaÑ imaÑ samaÓaÑ udakoghena osÈdetvÈ mÈressÈmÊ”ti
atigambhÊraÑ udakoghaÑ vimÈnÈbhimukhaÑ pavattesi.
Tato udakoghena puÓÓe tasmiÑ vimÈne nisinnassa tassa Bhagavato
cÊvare aÑsumattaÑ vÈ sarÊre lomamattaÑ vÈ na temittha. Tato Sudassano
devarÈjÈ “iminÈ samaÓo nirassÈso mato bhavissatÊ”ti mantvÈ udakaÑ
sa~khipitvÈ olokento BhagavantaÑ asitajaladharavivaragataÑ
saradasamayarajanikaramiva vividharaÑsijÈlavisarena virocamÈnaÑ
sakaparisaparivutaÑ nisinnaÑ disvÈ attano makkhaÑ asahamÈno “handa
mÈressÈmi nan”ti kodhena navavidha-ÈvudhavassaÑ vassesi. Athassa
Bhagavato ÈnubhÈvena sabbÈvudhÈni nÈnÈvidhaparamaruciradassanÈ
surabhikusumamÈlÈ hutvÈ Dasabalassa pÈdam|le nipatiÑsu.
Tato taÑ acchariyaÑ disvÈ Sudassano devarÈjÈ paramakupitamÈnaso
BhagavantaÑ ubhohi hatthehi pÈdesu gahetvÈ attano bhavanato
nÊharitukÈmo ukkhipitvÈ mahÈsamuddaÑ atikkamitvÈ cakkavÈÄapabbataÑ
gantvÈ “kiÑ nu kho samaÓo jÊvati vÈ mato vÈ”ti olokento tasmiÑyeva Èsane
nisinnaÑ disvÈ “aho mahÈnubhÈvo ayaÑ samaÓo, nÈhaÑ imaÑ samaÓaÑ
ito nikkaÉÉhituÑ sakkomi.
______________________________________________________________
1. EkajÈlamÈlamakÈsi (SÊ, I, Ka)
248 KhuddakanikÈya
yadi hi maÑ koci jÈnissati, anappako me ayaso bhavissati. YÈvimaÑ koci

na passati, tÈva naÑ vissajjetvÈ gamissÈmÊ”ti cintesi.
Atha Dasabalo tassa cittÈcÈraÑ ÒatvÈ tathÈ adhiÔÔhÈsi, yathÈ naÑ sabbe
devamanussÈ passanti. TasmiÒca divase sakalajambudÊpe ekasatarÈjÈno
tasseva upahÈradÈnatthÈya sannipatiÑsu. Te Bhagavato pÈde gahetvÈ
nisinnaÑ SudassanaÑ devarÈjÈnaÑ nararÈjÈno disvÈ “amhÈkaÑ devarÈjÈ
munirÈjassa Piyadassissa Satthuno pÈdaparicariyaÑ karoti, aho BuddhÈ
nÈma acchariyÈ, aho BuddhaguÓÈ visiÔÔhÈ”ti Bhagavati pasannacittÈ sabbe
BhagavantaÑ namassamÈnÈ sirasmiÑ aÒjaliÑ katvÈ aÔÔhaÑsu. Tattha
piyadassÊ BhagavÈ taÑ SudassanaÑ devarÈjÈnaÑ pamukhaÑ katvÈ
dhammaÑ desesi. TadÈ devamanussÈnaÑ navutikoÔisahassÈni arahattaÑ
pÈpuÓiÑsu. So dutiyo abhisamayo ahosi.
YadÈ pana navayojanappamÈÓe Kumudanagare Buddhapaccatthiko
Devadatto viya SoÓatthero nÈma MahÈpadumakumÈrena saddhiÑ mantetvÈ
tassa pitaraÑ ghÈtetvÈ puna PiyadassÊbuddhassa vadhÈya nÈnappakÈraÑ
payogaÑ katvÈpi ghÈtetuÑ asakkonto so DoÓamukhanÈgarÈjÈrohaÑ
pakkosÈpetvÈ taÑ palobhetvÈ tamatthaÑ Èrocesi “yadÈ panÈyaÑ samaÓo
PiyadassÊ imaÑ nagaraÑ piÓÉÈya pavisati, tadÈ DoÓamukhaÑ nÈma
gajavaraÑ vissajjetvÈ PiyadassÊsamaÓaÑ mÈrehÊ”ti.
Atha so Èroho hitÈhitavicÈraÓarahito rÈjavallabho “ayaÑ samaÓo
ÔhÈnantarÈpi maÑ cÈveyyÈ”ti mantvÈ “sÈdh|”ti sampaÔicchitvÈ dutiyadivase
Dasabalassa nagarappavesanasamayaÑ sallakkhetvÈ
sujÈtamatthakapiÓÉakumbhanalÈÔaÑ1 dhanusadisadÊghasuÓÉataÔaÑ
suvipulamudukaÓÓaÑ madhupi~galanayanaÑ sundarakkhandhÈsanaÑ
anuvaÔÔaghanajaghanaÑ nicitag|ÄhajÈÓu-antaraÑ ÊsÈsadisaruciradantaÑ
suvÈladhiÑ apacitamecakaÑ sabbalakkhaÓasampannaÑ
asitajaladharasadisacÈrudassanaÑ sÊhavikkantalalitagÈminaÑ ja~gamamiva
dharÈdharaÑ sattappatiÔÔhaÑ sattadhÈ pabhinnaÑ sabbaso vissavantaÑ
viggahavantamiva2 antakaÑ upasa~kamitvÈ
piÓÉakabaÄaÒjanadh|palepÈdivisesehi bhiyyopi mattappamattaÑ katvÈ
arivÈraÓavÈraÓaÑ erÈvaÓavÈraÓamiva arijanavÈraÓaÑ munivÈraÓaÑ
mÈraÓatthÈya pesesi.
______________________________________________________________
1. ...thalaÑ (SÊ) 2. Vibbhamantamiva (SÊ, I)
Atha so dviradavaro muttamattova gajamahiÑ satura~ganaranÈriyo hantvÈ

hatarudhirapariraÒjitasadantakarasarÊro antajÈlapariyonaddhanayano
sakaÔakavÈÔak|ÔÈgÈradvÈratoraÓÈdÊni bhaÒjitvÈ kÈka1 kulala vijjhÈdÊhi
anupariyÈyamÈno hatamahiÑsanaratura~gadiradÈdÊnaÑ a~gÈni ÈlumpitvÈ
manussabhakkho yakkho viya bhakkhayanto d|ratova DasabalaÑ
sissagaÓaparivutaÑ ÈgacchantaÑ disvÈ anilagaruÄasadisavego vegena
BhagavantamabhigaÒchi.
Atha puravÈsino pana janÈ bhayasantÈpaparip|ritamÈnasÈ
pÈsÈdapÈkÈracayatar|pagatÈ TathÈgatÈbhimukhamabhidhÈvantaÑ disvÈ
hÈhÈkÈrasaddamakaÑsu. Keci pana upÈsakÈ taÑ nÈnappakÈrehi nayehi
nivÈrayitumÈrabhiÑsu. Atha so BuddhanÈgo hatthinÈgamÈyantamoloketvÈ
karuÓÈvipphÈrasÊtalahadayo mettÈya taÑ phari. Tato so hatthinÈgo
mettÈpharaÓena mudukatahadayasantÈno attano dosÈparÈdhaÑ ÒatvÈ lajjÈya
Bhagavato purato ÔhÈtuÑ asakkonto pathaviyaÑ pavisanto viya sirasÈ
Bhagavato pÈdesu nipati. EvaÑ nipanno pana so timiranikarasadisasarÊro
saÒjhÈppabhÈnuraÒjitavarakanakagirisikharasamÊpamupagato
asitasaliladharanikaro viya virocittha.
AthevaÑ munirÈjapÈdam|le karirÈjÈnaÑ sirasÈ nipatantaÑ disvÈ
nÈgarajanÈ paramapÊtip|ritahadayÈ sÈdhukÈrasÊhanÈdaÑ ukkuÔÔhisaddaÑ
pavattayiÑsu. SurabhikusumamÈlÈcandanagandhacuÓÓÈla~kÈrÈdÊhi taÑ
anekappakÈraÑ p|jesuÑ. Samantato celukkhepÈ pavattiÑsu. Gaganatale
suradundubhiyo abhinadiÑsu. Atha BhagavÈ tamasitagirisikharamiva
pÈdam|le nipannaÑ diradavaraÑ oloketvÈ
a~kusadhajajÈlasa~khacakkÈla~katena karatalena gajavaramatthakaÑ
parÈmasitvÈ tassa cittÈcÈrÈnuk|lÈya dhammadesanÈya taÑ anusÈsi–
“Gajavara vadato suÓohi vÈcaÑ,
Mama hitamatthayutaÒca taÑ bhajÈhi.
Tava vadhanirataÑ paduÔÔhabhÈvaÑ,
Apanaya santamupehi cÈrudanti.
______________________________________________________________
1. KÈkavaka (Ka)
250 KhuddakanikÈya
Lobhena dosena ca mohato vÈ,

Yo pÈÓino hiÑsati vÈraÓinda.
So pÈÓaghÈtÊ sucirampi kÈlaÑ,
DukkhaÑ sughoraÑ narake’nubhoti.
MÈkÈsi mÈta~ga punevar|paÑ,
KammaÑ pamÈdena madena vÈpi.
AvÊciyaÑ dukkhamasayha kappaÑ,
Pappoti pÈÓaÑ atipÈtayanto.
DukkhaÑ sughoraÑ narake’nubhotvÈ,
ManussalokaÑ yadi yÈti bhiyyo.
AppÈyuko hoti vir|par|po,
VihiÑsako dukkhavisesabhÈgÊ.
YathÈ ca pÈÓÈ paramaÑ piyÈ te,
MahÈjane kuÒjara mandanÈga.
TathÈ parassÈpi piyÈti ÒatvÈ,
PÈÓÈtipÈto parivajjanÊyo.
Dose ca hiÑsÈnirate viditvÈ,
PÈÓÈtipÈtÈ virate guÓe ca.
PÈÓÈtipÈtaÑ parivajjaya tvaÑ1,
Sagge sukhaÑ icchasi ce parattha.
PÈÓÈtipÈtÈ virato sudanto,
Piyo manÈpo bhavatÊdha loke.
KÈyassa bhedÈ ca paraÑ panassa,
SaggÈdhivÈsaÑ kathayanti buddhÈ.
DukkhÈgamaÑ nicchati koci loke,
Sabbopi jÈto sukhamesateva.
TasmÈ mahÈnÈga vihÈya hiÑsaÑ,
BhÈvehi mettaÑ karuÓaÒca kÈle”ti.
______________________________________________________________
1. ParivajjayitvÈ (SÊ, I)
AthevaÑ dasabalenÈnusÈsiyamÈno dantivaro saÒÒaÑ paÔilabhitvÈ

paramavinÊto vinayÈcÈrasampanno sisso viya ahosi. EvaÑ so piyadassÊ
BhagavÈ amhÈkaÑ satthÈ viya dhanapÈlaÑ doÓamukhaÑ karivaraÑ damitvÈ
tattha mahÈjanasamÈgame dhammaÑ desesi. TadÈ asÊtikoÔisahassÈnaÑ
dhammÈbhisamayo ahosi. AyaÑ tatiyo abhisamayo ahosi. Tena vuttaÑ–
1. “SujÈtassa aparena, sayambh| LokanÈyako.

DurÈsado asamasamo, piyadassÊ mahÈyaso.
2. Sopi Buddho amitayaso, Èdiccova virocati.

SabbaÑ tamaÑ nihantvÈna, dhammacakkaÑ pavattayi.
3. TassÈpi atulatejassa, ahesuÑ abhisamayÈ tayo.

KoÔisatasahassÈnaÑ, paÔhamÈbhisamayo ahu.
4. Sudassano devarÈjÈ, micchÈdiÔÔhimarocayi.

Tassa diÔÔhiÑ vinodento, satthÈ dhammamadesayi.
5. JanasannipÈto atulo, mahÈsannipatÊ tadÈ.

NavutikoÔisahassÈnaÑ, dutiyÈbhisamayo ahu.
6. YadÈ DoÓamukhaÑ hatthiÑ, vinesi narasÈrathi.

Suma~galanagare PÈlito nÈma rÈjaputto ca purohitaputto
SabbadassikumÈro cÈti dve sahÈyakÈ ahesuÑ. Te Piyadassimhi
SammÈsambuddhe cÈrikaÑ carante “attano nagaraÑ sampatto”ti sutvÈ
koÔisatasahassaparivÈrÈ paccuggamanaÑ katvÈ tassa dhammaÑ sutvÈ
sattÈhaÑ mahÈdÈnaÑ datvÈ sattame divase Bhagavato
bhattÈnumodanÈvasÈne koÔisatasahassehi saddhiÑ pabbajitvÈ arahattaÑ
pÈpuÓiÑsu. TesaÑ pana majjhe BhagavÈ pÈtimokkhaÑ uddisi, so paÔhamo
sannipÈto ahosi. AthÈparena samayena SudassanadevarÈjassa samÈgame
navutikoÔiyo arahattaÑ pÈpuÓiÑsu. Tehi parivuto satthÈ pÈtimokkhaÑ
uddisi, ayaÑ
252 KhuddakanikÈya
dutiyo sannipÈto ahosi. Puna doÓamukhavinayane asÊtikoÔiyo pabbajitvÈ

arahattaÑ pÈpuÓiÑsu. TesaÑ majjhe BhagavÈ pÈtimokkhaÑ uddisi, ayaÑ
tatiyo sannipÈto ahosi. Tena vuttaÑ–
7. “SannipÈtÈ tayo ÈsuÑ, tassÈpi Piyadassino.

8. Tato paraÑ navutikoÔÊ, samiÑsu ekato munÊ.

Tatiye sannipÈtamhi, asÊtikoÔiyo ah|”ti.
TadÈ amhÈkaÑ bodhisatto Kassapo nÈma brÈhmaÓamÈÓavo
itihÈsapaÒcamÈnaÑ tiÓÓaÑ vedÈnaÑ pÈrag| hutvÈ Satthu dhammadesanaÑ
sutvÈ koÔisatasahassapariccÈgena paramÈrÈmaÑ saÑghÈrÈmaÑ kÈretvÈ
saraÓesu ca paÒcasÊlesu ca patiÔÔhÈsi. Atha naÑ SatthÈ “ito
aÔÔhÈrasakappasataccayena Gotamo nÈma Buddho loke bhavissatÊ”ti byÈkÈsi.
Tena vuttaÑ–
9. “AhaÑ tena samayena, Kassapo nÈma brÈhmaÓo1.

10. Tassa dhammaÑ suÓitvÈna, pasÈdaÑ janayiÑ ahaÑ.

KoÔisatasahassehi, saÑghÈrÈmaÑ amÈpayiÑ.
11. Tassa datvÈna ÈrÈmaÑ, haÔÔho saÑviggamÈnaso.

SaraÓe paÒcasÊle ca, daÄhaÑ katvÈ samÈdiyiÑ.
12. Sopi maÑ Buddho byÈkÈsi, saÑghamajjhe nisÊdiya.

AÔÔhÈrase kappasate, ayaÑ Buddho bhavissati.

______________________________________________________________
1. MÈÓavo (SÊ, I, Ka)
Tattha saraÓe paÒcasÊle cÈti tÊÓi saraÓÈni paÒca sÊlÈni cÈti attho.
AÔÔhÈrase kappasateti ito aÔÔhasatÈdhikassa kappasahassassa accayenÈti
attho.
Tassa pana Bhagavato SudhaÒÒaÑ nÈma nagaraÑ ahosi. PitÈ Sudatto
nÈma rÈjÈ, mÈtÈ SucandÈ nÈma devÊ, PÈlito ca SabbadassÊ ca dve
aggasÈvakÈ, Sobhito nÈmupaÔÔhÈko, SujÈtÈ ca DhammadinnÈ ca dve
aggasÈvikÈ, kakudharukkho bodhi, sarÊraÑ asÊtihatthubbedhaÑ ahosi,
navutivassasahassÈni Èyu, VimalÈ nÈmassa aggamahesÊ ahosi, KaÒcanÈveÄo
nÈma putto, so ÈjaÒÒarathena nikkhamÊti. Tena vuttaÑ–
15. “SudhaÒÒaÑ nÈma nagaraÑ, Sudatto nÈma khattiyo.

CandÈ nÈmÈsi janikÈ, Piyadassissa Satthuno.
20. PÈlito SabbadassÊ ca, ahesuÑ aggasÈvakÈ.

Sobhito nÈmupaÔÔhÈko, Piyadassissa Satthuno.
21. SujÈtÈ DhammadinnÈ ca, ahesuÑ aggasÈvikÈ.

Bodhi tassa Bhagavato, kakudhoti pavuccati.
23. Sopi Buddho amitayaso, dvattiÑsavaralakkhaÓo.

AsÊtihatthamubbedho, sÈlarÈjÈva dissati.
24. Aggicandas|riyÈnaÑ, natthi tÈdisikÈ pabhÈ.

YathÈ ahu pabhÈ tassa, asamassa Mahesino.
25. TassÈpi devadevassa, Èyu tÈvatakaÑ ahu.

NavutivassasahassÈni, loke aÔÔhÈsi cakkhumÈ.
26. Sopi Buddho asamasamo, yugÈnipi tÈni atuliyÈni.

Tattha sÈlarÈjÈvÈti sabbaphÈliphullo paramaramaÓÊyadassano
samavaÔÔakkhandho sÈlarÈjÈ viya dissati. YugÈnipi tÈnÊti
aggasÈvakayugÈdÊni yugaÄÈni. SesagÈthÈsu sabbattha uttÈnamevÈti.
PiyadassÊbuddhavaÑsavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhito terasamo BuddhavaÑso.

254 KhuddakanikÈya
16. AtthadassÊbuddhavaÑsavaÓÓanÈ
Piyadassimhi SammÈsambuddhe parinibbute tassa sÈsane ca antarahite
parihÈyitvÈ vaÉÉhitvÈ aparimitÈyukesu manussesu1 anukkamena parihÈyitvÈ
vassasatasahassÈyukesu jÈtesu paramatthadassÊ AtthadassÊ nÈma Buddho
loke uppajji. So pÈramiyo p|retvÈ Tusitapure nibbattitvÈ tato cavitvÈ
paramasobhane Sobhane nÈma nagare SÈgarassa nÈma raÒÒo kule
aggamahesiyÈ SudassanadeviyÈ kucchismiÑ paÔisandhiÑ gahetvÈ dasa mÈse
gabbhe vasitvÈ SucindhanuyyÈne mÈtukucchito nikkhami. MÈtukucchito
mahÈpurise nikkhantamatte sucirakÈlanihitÈni kulaparamparÈgatÈni
mahÈnidhÈnÈni dhanasÈmikÈ paÔilabhiÑs|ti tassa nÈmaggahaÓadivase
“AtthadassÊ”ti nÈmamakaÑsu. So dasavassasahassÈni agÈraÑ ajjhÈvasi.
AmaragirisuragirigirivÈhananÈmakÈ paramasurabhijanakÈ tayo cassa pÈsÈdÈ
ahesuÑ. VisÈkhÈdevippamukhÈni tettiÑsa itthisahassÈni ahesuÑ.
So cattÈri nimittÈni disvÈ VisÈkhÈdeviyÈ SelakumÈre nÈma putte
uppanne SudassanaÑ nÈma assarÈjaÑ abhiruhitvÈ mahÈbhinikkhamanaÑ
nikkhamitvÈ pabbaji. TaÑ nava manussakoÔiyo anupabbajiÑsu. Tehi
parivuto so mahÈpuriso aÔÔha mÈse padhÈnacariyaÑ caritvÈ
visÈkhapuÓÓamÈya SucindharanÈgiyÈ2 upahÈratthÈya ÈnÊtaÑ madhupÈyÈsaÑ
mahÈjanena sandissamÈnasabbasarÊrÈya nÈgiyÈ saha suvaÓÓapÈtiyÈ dinnaÑ
madhupÈyÈsaÑ paribhuÒjitvÈ taruÓatarusatasamala~kate taruÓasÈlavane
divÈvihÈraÑ vÊtinÈmetvÈ sÈyanhasamaye dhammarucinÈ MahÈrucinÈ nÈma
nÈgarÈjena dinnÈ aÔÔha kusatiÓamuÔÔhiyo gahetvÈ campakabodhiÑ
upasa~kamitvÈ tepaÒÒÈsahatthÈyÈmavitthataÑ kusatiÓasantharaÑ santharitvÈ
palla~kaÑ ÈbhujitvÈ sambodhiÑ patvÈ sabbabuddhÈciÓÓaÑ
sattasattÈhaÑ bodhisamÊpeyeva vÊtinÈmetvÈ brahmuno
dhammadesanÈyÈcanaÑ sampaÔicchitvÈ attanÈ saha
pabbajitanavabhikkhukoÔiyo ariyadhammapaÔivedhasamatthe disvÈ ÈkÈsena
gantvÈ AnomanagarasamÊpe AnomuyyÈne otaritvÈ tehi
______________________________________________________________
1. AparimitÈyukÈ manussÈ hutvÈ (Ka) 2. SucinandanÈgiyÈ (Ka)
parivuto tattha dhammacakkaÑ pavattesi. TadÈ koÔisatasahassÈnaÑ paÔhamo

dhammÈbhisamayo ahosi.
Puna Bhagavati LokanÈyake devalokacÈrikaÑ caritvÈ tattha dhammaÑ
desente koÔisatasahassÈnaÑ dutiyo abhisamayo ahosi. YadÈ pana BhagavÈ
atthadassÊ amhÈkaÑ BhagavÈ viya KapilavatthupuraÑ SobhanapuraÑ
pavisitvÈ dhammaÑ desesi, tadÈ koÔisatasahassÈnaÑ tatiyo
dhammÈbhisamayo ahosi. Tena vuttaÑ–
1. “Tattheva maÓÉakappamhi, AtthadassÊ mahÈyaso.

MahÈtamaÑ nihantvÈna, patto sambodhimuttamaÑ.
2. BrahmunÈ yÈcito santo, dhammacakkaÑ pavattayi.

Amatena tappayÊ lokaÑ, dasasahassÊ sadevakaÑ.
3. TassÈpi LokanÈthassa, ahesuÑ abhisamayÈ tayo.

KoÔisatasahassÈnaÑ, paÔhamÈbhisamayo ahu.
4. YadÈ Buddho AtthadassÊ, carati devacÈrikaÑ.

KoÔisatasahassÈnaÑ, dutiyÈbhisamayo ahu.
5. PunÈparaÑ yadÈ Buddho, desesi pitusantike.

KoÔisatasahassÈnaÑ, tatiyÈbhisamayo ah|”ti.
Tattha tatthevÈti tasmiÒÒeva kappeti attho. Ettha pana varakappo
“maÓÉakappo”ti adhippeto. “YasmiÑ kappe tayo BuddhÈ nibbattanti, so
kappo varakappo”ti heÔÔhÈ PadumuttarabuddhavaÑsavaÓÓanÈyaÑ vutto.
TasmÈ varakappo idha “maÓÉakappo”ti vutto. NihantvÈnÈti nihanitvÈ.
Ayameva vÈ pÈÔho. Santoti samÈno. AmatenÈti
maggaphalÈdhigamÈmatapÈnena. TappayÊti atappayi, pÊÓesÊti attho.
DasasahassÊti dasasahassilokadhÈtuÑ. DevacÈrikanti devÈnaÑ
vinayanatthaÑ devalokacÈrikanti attho.
Sucandakanagare kira Santo ca rÈjaputto Upasanto ca purohitaputto tÊsu
vedesu sabbasamayantaresu ca sÈramadisvÈ nagarassa cat|su
256 KhuddakanikÈya
dvÈresu cattÈro paÓÉite visÈrade ca manusse ÔhapesuÑ “yaÑ pana tumhe

paÓÉitaÑ samaÓaÑ vÈ brÈhmaÓaÑ vÈ passatha suÓÈtha vÈ, taÑ amhÈkaÑ
ÈgantvÈ ÈrocethÈ”ti. Tena ca samayena AtthadassÊ LokanÈtho
SucandakanagaraÑ sampÈpuÓi. Atha tehi niveditÈ purisÈ gantvÈ tesaÑ
Dasabalassa tatthÈgamanaÑ paÔivedesuÑ. Tato te santopasantÈ
TathÈgatÈgamanaÑ sutvÈ pahaÔÔhamÈnasÈ sahassaparivÈrÈ DasabalaÑ
asamaÑ paccuggantvÈ abhivÈdetvÈ nimantetvÈ sattÈhaÑ
Buddhappamukhassa saÑghassa asadisaÑ mahÈdÈnaÑ datvÈ sattame divase
sakalanagaravÈsÊhi manussehi saddhiÑ dhammakathaÑ suÓiÑsu. TasmiÑ
kira divase aÔÔhanavutisahassÈni ehibhikkhupabbajjÈya pabbajitvÈ arahattaÑ
pÈpuÓiÑsu. TÈya parisÈya majjhe BhagavÈ pÈtimokkhaÑ uddisi, so paÔhamo
sannipÈto ahosi.
YadÈ pana BhagavÈ attano puttassa Selattherassa dhammaÑ desento
aÔÔhÈsÊtisahassÈni pasÈdetvÈ ehibhikkhubhÈvena pabbÈjetvÈ arahattaÑ
pÈpetvÈ pÈtimokkhaÑ uddisi, so dutiyo sannipÈto ahosi. Puna
mahÈma~galasamÈgame mÈghapuÓÓamÈyaÑ devamanussÈnaÑ dhammaÑ
desento aÔÔhasattatisahassÈni arahattaÑ pÈpetvÈ pÈtimokkhaÑ uddisi, so
tatiyo sannipÈto ahosi. Tena vuttaÑ–
6. “SannipÈtÈ tayo ÈsuÑ, tassÈpi ca Mahesino.

7. AÔÔhanavutisahassÈnaÑ1, paÔhamo Èsi samÈgamo.

AÔÔhÈsÊtisahassÈnaÑ2, dutiyo Èsi samÈgamo.
8. AÔÔhasattatisahassÈnaÑ3, tatiyo Èsi samÈgamo.

AnupÈdÈ vimuttÈnaÑ, vimalÈnaÑ Mahesinan”ti.
TadÈ kira amhÈkaÑ bodhisatto Campakanagare SusÊmo nÈma
brÈhmaÓamahÈsÈlo lokasammato ahosi. So sabbavibhavajÈtaÑ
dÊnÈnÈthakapaÓaddhikÈdÊnaÑ vissajjetvÈ HimavantasamÊpaÑ gantvÈ
tÈpasapabbajjaÑ pabbajitvÈ aÔÔha samÈpattiyo paÒca abhiÒÒÈyo ca
______________________________________________________________
1. AÔÔhanavutisatasahassÈnaÑ (Ka) 2. AÔÔhÈsÊtisatasahassÈnaÑ (Ka)
3. AÔÔhasattatisatasahassÈnaÑ (Ka)
nibbattetvÈ mahiddhiko mahÈnubhÈvo hutvÈ mahÈjanassa kusalÈkusalÈnaÑ

dhammÈnaÑ anavajjasÈvajjabhÈvaÒca dassetvÈ BuddhuppÈdaÑ
ÈgamayamÈno aÔÔhÈsi.
AthÈparena samayena Atthadassimhi LokanÈyake loke uppajjitvÈ
SudassanamahÈnagare aÔÔhannaÑ parisÈnaÑ majjhe dhammÈmatavassaÑ
vassente tassa dhammaÑ sutvÈ saggalokaÑ gantvÈ dibbÈni
mandÈravapadumapÈricchattakÈdÊni pupphÈni devalokato ÈharitvÈ attano
ÈnubhÈvaÑ dassento dissamÈnasarÊro cat|su disÈsu catuddÊpikamahÈmegho
viya pupphavassaÑ vassetvÈ samantato pupphamaÓÉapaÑ
pupphamayagghitoraÓahemajÈlÈdÊni pupphamayÈni katvÈ
mandÈravapupphacchattena DasabalaÑ p|jesi. Sopi naÑ BhagavÈ “anÈgate
Gotamo nÈma Buddho bhavissatÊ”ti byÈkÈsi. Tena vuttaÑ–
9. “AhaÑ tena samayena, jaÔilo uggatÈpano.

SusÊmo nÈma nÈmena, mahiyÈ seÔÔhasammato.

DevalokÈ haritvÈna, Sambuddhamabhip|jayiÑ.
11. Sopi maÑ Buddho byÈkÈsi, AtthadassÊ MahÈmuni.


Tattha jaÔiloti jaÔÈ assa atthÊti jaÔilo. MahiyÈ seÔÔhasammatoti sakalenapi
lokena seÔÔho uttamo pavaroti evaÑ sammato sambhÈvitoti attho.
Tassa pana Bhagavato SobhanaÑ nÈma nagaraÑ ahosi. SÈgaro nÈma
rÈjÈ pitÈ, SudassanÈ nÈma mÈtÈ, Santo Upasanto ca dve aggasÈvakÈ, Abhayo
nÈmupaÔÔhÈko, DhammÈ ca SudhammÈ ca dve aggasÈvikÈ, campakarukkho
bodhi, sarÊraÑ asÊtihatthubbedhaÑ ahosi.
258 KhuddakanikÈya
sarÊrappabhÈ samantato sabbakÈlaÑ yojanamattaÑ pharitvÈ aÔÔhÈsi, Èyu

vassasatasahassaÑ, VisÈkhÈ nÈmassa aggamahesÊ, Selo nÈma putto,
assayÈnena nikkhami. Tena vuttaÑ–
14. “SobhanaÑ nÈma nagaraÑ, SÈgaro nÈma khattiyo.

SudassanÈ nÈma janikÈ, Atthadassissa Satthuno.
19. Santo ca Upasanto ca, ahesuÑ aggasÈvakÈ.

Abhayo nÈmupaÔÔhÈko, Atthadassissa Satthuno.
20. DhammÈ ceva SudhammÈ ca, ahesuÑ aggasÈvikÈ.

Bodhi tassa Bhagavato, campakoti pavuccati.
22. Sopi Buddho asamasamo, asÊtihatthamuggato.

Sobhate sÈlarÈjÈva, uÄurÈjÈva p|rito.
23. Tassa pÈkatikÈ raÑsÊ, anekasatakoÔiyo.

UddhaÑ adho dasa disÈ, pharanti yojanaÑ sadÈ.
24. Sopi Buddho NarÈsabho, sabbasattuttamo Muni.

VassasatasahassÈni, loke aÔÔhÈsi cakkhumÈ.
25. AtulaÑ dassetvÈ obhÈsaÑ, virocetvÈ sadevake1.

Sopi aniccataÑ patto, yathaggupÈdÈnasa~khayÈ”ti.
Tattha uÄurÈjÈva p|ritoti saradasamayaparipuÓÓavimalasakalamaÓÉalo
tÈrakarÈjÈ viyÈti attho. PÈkatikÈti pakativasena uppajjamÈnÈ, na
adhiÔÔhÈnavasena. YadÈ icchati BhagavÈ, tadÈ anekakoÔisatasahassepi
cakkavÈÄe ÈbhÈya phareyya. RaÑsÊti rasmiyo. UpÈdÈnasa~khayÈti
upÈdÈnakkhayÈ indhanakkhayÈ aggi viya sopi BhagavÈ catunnaÑ
upÈdÈnÈnaÑ khayena anupÈdisesÈya nibbÈnadhÈtuyÈ Anupamanagare
AnomÈrÈme parinibbÈyi. DhÈtuyo panassa adhiÔÔhÈnena vikiriÑsu.
Sesamettha gÈthÈsu uttÈnamevÈti.
AtthadassÊbuddhavaÑsavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhito cuddasamo BuddhavaÑso.

______________________________________________________________
1. AtulaÑ dassayitvÈna, obhÈsetvÈ sadevake (SÊ, Ka)
17. DhammadassÊbuddhavaÑsavaÓÓanÈ
Atthadassimhi SammÈsambuddhe parinibbute antarakappe ca vÊtivatte
aparimitÈyukesu sattesu anupubbena parihÈyitvÈ vassasatasahassÈyukesu
jÈtesu DhammadassÊ nÈma SatthÈ lokÈlokakaro lobhÈdilokamalavinayakaro
lokekanÈyako loke udapÈdi. Sopi BhagavÈ pÈramiyo p|retvÈ Tusitapure
nibbattitvÈ tato cavitvÈ SaraÓanagare sabbalokasaraÓassa SaraÓassa nÈma
raÒÒo aggamahesiyÈ SunandÈya nÈma deviyÈ kucchismiÑ paÔisandhiÑ
aggahesi. So dasannaÑ mÈsÈnaÑ accayena saraÓuyyÈne mÈtukucchito
pÈvussakÈle saliladharavivaragato puÓÓacando viya nikkhami. MahÈpurise
pana mÈtukucchito nikkhantamatteyeva adhikaraÓavohÈrasatthapotthakesu
adhammiyÈ vohÈrÈ sayameva antaradhÈyiÑsu. DhammikavohÈrÈyeva
aÔÔhaÑsu. Tenassa nÈmaggahaÓadivase “DhammadassÊ”ti nÈmamakaÑsu. So
aÔÔhavassasahasÈni agÈraÑ ajjhÈvasi. Tassa kira
ArajavirajasudassananÈmakÈ tayo pÈsÈdÈ ahesuÑ.
VicikoÄidevippamukhÈnaÑ itthÊnaÑ vÊsatisahassÈdhikaÑ satasahassaÑ
ahosi.
So cattÈri nimittÈni disvÈ VicikoÄideviyÈ PuÒÒavaÉÉhane nÈma putte
uppanne devakumÈro viya ativiya sukhumÈlo devasampattimiva
sampattimanubhavamÈno majjhimayÈme vuÔÔhÈya sirisayane nisinno
niddopagatÈnaÑ itthÊnaÑ vippakÈraÑ disvÈ saÒjÈtasaÑvego
mahÈbhinikkhamanÈya cittaÑ uppÈdesi. CittuppÈdasamanantaramevassa
SudassanapÈsÈdo gaganatalamabbhuggantvÈ catura~giniyÈ senÈya parivuto
dutiyo divasakaro viya dibbavimÈnaÑ viya ca gantvÈ
rattakuravakatarubodhisamÊpeyeva otaritvÈ aÔÔhÈsi. MahÈpuriso kira
brahmunÈ upanÊtÈni kÈsÈyÈni gahetvÈ pabbajitvÈ pÈsÈdato otaritvÈ avid|re
aÔÔhÈsi. PÈsÈdo puna ÈkÈsena gantvÈ BodhirukkhaÑ antokatvÈ pathaviyaÑ
patiÔÔhÈsi. Itthiyopi saparivÈrÈ pÈsÈdato otaritvÈ aÉÉhagÈvutamattaÑ gantvÈ
aÔÔhaÑsu. Tattha itthiyo ca tÈsaÑ paricÈrikÈ ceÔikÈyo ca ÔhapetvÈ sabbe
manussÈ taÑ anupabbajiÑsu. Bhikkh|naÑ koÔisatasahassaÑ ahosi.
Atha DhammadassÊ bodhisatto sattÈhaÑ padhÈnacariyaÑ caritvÈ
VicikoÄideviyÈ dinnaÑ madhupÈyÈsaÑ paribhuÒjitvÈ badaravane
divÈvihÈraÑ katvÈ
260 KhuddakanikÈya
sÈyanhasamaye SirivaÉÉhanena nÈma yavapÈlakena dinnÈ aÔÔha tiÓamuÔÔhiyo

gahetvÈ bimbijÈlabodhiÑ upagantvÈ tepaÓÓÈsahatthavitthataÑ tiÓasantharaÑ
santharitvÈ tattha sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ paÔivijjhitvÈ “anekajÈtisaÑsÈraÑ -pa-
taÓhÈnaÑ khayamajjhagÈ”ti udÈnaÑ udÈnetvÈva bodhisamÊpe sattasattÈhaÑ
vÊtinÈmetvÈ katabrahmÈyÈcano attanÈ saddhiÑ pabbajitassa bhikkh|naÑ
koÔisatasahassassa saddhammappaÔivedhasamatthataÑ ÒatvÈ
aÔÔhÈrasayojanikamaggaÑ ekÈheneva IsipatanaÑ gantvÈ tehi parivuto tattha
dhammacakkaÑ pavattesi, tadÈ koÔisatasahassÈnaÑ paÔhamÈbhisamayo
1. “Tattheva maÓÉakappamhi, DhammadassÊ mahÈyaso.

TamandhakÈraÑ vidhamitvÈ, atirocati sadevake.
2. TassÈpi atulatejassa, dhammacakkappavattane.

Tattha tamandhakÈranti tamasa~khÈtaÑ mohandhakÈranti attho.
YadÈ pana TagaranÈmake nagare SaÒjayo nÈma rÈjÈ kÈmesu ÈdÊnavaÑ
nekkhammaÑ khemato ca disvÈ isipabbajjaÑ pabbaji. TaÑ navutikoÔiyo
anupabbajiÑsu. Te sabbeyeva paÒcÈbhiÒÒÈ-aÔÔhasamÈpattilÈbhino ahesuÑ.
Atha SatthÈ DhammadassÊ tesaÑ upanissayasampattiÑ disvÈ ÈkÈsena gantvÈ
saÒjayassa tÈpasassa assamapadaÑ gantvÈ ÈkÈse ÔhatvÈ tesaÑ tÈpasÈnaÑ
ajjhÈsayÈnur|paÑ dhammaÑ desetvÈ dhammacakkhuÑ uppÈdesi, so dutiyo
3. “YadÈ Buddho DhammadassÊ, vinesi saÒjayaÑ isiÑ.

TadÈ navutikoÔÊnaÑ, dutiyÈbhisamayo ah|”ti.
YadÈ pana Sakko DevÈnamindo Dasabalassa dhammaÑ sotukÈmo taÑ
upasa~kami, tadÈ asÊtiyÈ koÔÊnaÑ tatiyo abhisamayo ahosi. Tena vuttaÑ–
4. “YadÈ Sakko upagaÒchi, sapariso vinÈyakaÑ.

TadÈ asÊtikoÔÊnaÑ, tatiyÈbhisamayo ah|”ti.
YadÈ pana SaraÓanagare vemÈtikabhÈtikaÑ PadumakumÈraÑ

PhussadevakumÈraÒca saparivÈre pabbÈjesi, tasmiÑ antovasse pabbajitÈnaÑ
bhikkh|naÑ koÔisatasahassÈnaÑ1 majjhe visuddhipavÈraÓaÑ pavÈresi, so
paÔhamo sannipÈto ahosi. Puna Bhagavato devalokato orohaÓe satakoÔÊnaÑ
dutiyo sannipÈto ahosi. YadÈ pana SudassanÈrÈme terasannaÑ
dhutaguÓÈnaÑ guÓe ÈnisaÑse pakÈsetvÈ HÈritaÑ nÈma mahÈsÈvakaÑ
etadagge Ôhapesi, tadÈ asÊtiyÈ koÔÊnaÑ majjhe BhagavÈ pÈtimokkhaÑ uddisi,
so tatiyo sannipÈto ahosi. Tena vuttaÑ–
5. “TassÈpi devadevassa, sannipÈtÈ tayo ahuÑ.

6. YadÈ Buddho DhammadassÊ, saraÓe vassaÑ upÈgami.

TadÈ koÔisatasahassÈnaÑ1, paÔhamo Èsi samÈgamo.
7. PunÈparaÑ yadÈ Buddho, devato eti mÈnusaÑ.

TadÈpi satakoÔÊnaÑ, dutiyo Èsi samÈgamo.
8. PunÈparaÑ yadÈ Buddho, pakÈsesi dhute guÓe.

TadÈ amhÈkaÑ bodhisatto Sakko devarÈjÈ hutvÈ dvÊsu devalokesu
devehi parivuto ÈgantvÈ dibbehi gandhapupphÈdÊhi dibbaturiyehi ca
TathÈgataÑ p|jesi. Sopi naÑ SatthÈ “anÈgate Gotamo nÈma Buddho
bhavissatÊ”ti byÈkÈsi. Tena vuttaÑ–
9. “AhaÑ tena samayena, Sakko ÈsiÑ purindado.

Dibbena gandhamÈlena, turiyenÈbhip|jayiÑ.
10. Sopi maÑ tadÈ byÈkÈsi, devamajjhe nisÊdiya.


______________________________________________________________
1. KoÔisahassÈnaÑ (SÊ, I)
262 KhuddakanikÈya

Tassa pana Bhagavato SaraÓaÑ nÈma nagaraÑ ahosi. SaraÓo nÈma rÈjÈ
pitÈ, SunandÈ nÈma mÈtÈ, Padumo ca Phussadevo ca dve aggasÈvakÈ,
Sunetto nÈma upaÔÔhÈko, KhemÈ ca SabbanÈmÈ ca dve aggasÈvikÈ,
bimbijÈlarukkho bodhi, sarÊraÑ panassa asÊtihatthubbedhaÑ ahosi, Èyu
vassasatasahassaÑ, VicikoÄidevÊ nÈmassa aggamahesÊ, PuÒÒavaÉÉhano
nÈmassa putto, pÈsÈdena nikkhami. Tena vuttaÑ–
13. “SaraÓaÑ nÈma nagaraÑ, SaraÓo nÈma khattiyo.

SunandÈ nÈma janikÈ, Dhammadassissa Satthuno.
18. Padumo Phussadevo ca, ahesuÑ aggasÈvakÈ.

Sunetto nÈmupaÔÔhÈko, Dhammadassissa Satthuno.
19. KhemÈ ca SabbanÈmÈ ca, ahesuÑ aggasÈvikÈ.

Bodhi tassa Bhagavato, bimbijÈloti vuccati.
21. Sopi Buddho asamasamo, asÊtihatthamuggato.

Atirocati tejena, dasasahassimhi dhÈtuyÈ.
22. Suphullo sÈlarÈjÈva, vijj|va gagane yathÈ.

Majjhanhikeva s|riyo, evaÑ so upasobhatha.
23. TassÈpi atulatejassa, samakaÑ Èsi jÊvitaÑ.

24. ObhÈsaÑ dassayitvÈna, vimalaÑ katvÈna sÈsanaÑ.

Cavi candova gagane, nibbuto so sasÈvako”ti.
Tattha bimbijÈloti rattakuravakarukkho. Dasasahassimhi dhÈtuyÈti
dasasahassiyÈ lokadhÈtuyÈ. Vijj|vÈti vijjulatÈ viya. UpasobhathÈti yathÈ
gagane vijju ca majjanhike s|riyo ca upasobhati, evaÑ so BhagavÈ
upasobhitthÈti attho. Samakanti sabbehi narasattehi samameva tassa Èyu
ahosÊti attho. CavÊti cuto.
CandovÈti gaganato candimÈ viya cavÊti attho. DhammadassÊ kira BhagavÈ

SÈlavatÊnagare kesÈrÈme parinibbÈyi. Sesamettha gÈthÈsu pÈkaÔamevÈti.
DhammadassÊbuddhavaÑsavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhito pannarasamo BuddhavaÑso.

_____
18. SiddhatthabuddhavaÑsavaÓÓanÈ
Dhammadassimhi Bhagavati parinibbute antarahite cassa sÈsane tasmiÑ
kappe atÊte kappasahasse ca sattasu kappasatesu ca chasu kappesu ca
atikkantesu ito catunavutikappamatthake ekasmiÑ kappe ekova lokatthacaro
adhigataparamattho Siddhattho nÈma SatthÈ loke pÈturahosi. Tena vuttaÑ–
1. “Dhammadassissa aparena, Siddhattho LokanÈyako.

NihanitvÈ tamaÑ sabbaÑ, s|riyo abbhuggato yathÈ”ti.
Siddhattho bodhisattopi pÈramiyo p|retvÈ Tusitabhavane nibbattitvÈ
tato cavitvÈ VebhÈranagare Udenassa nÈma raÒÒo aggamahesiyÈ SuphassÈya
nÈma deviyÈ kucchismiÑ paÔisandhiÑ gahetvÈ dasannaÑ mÈsÈnaÑ
accayena VÊriyuyyÈne mÈtukucchito nikkhami. JÈte pana mahÈpurise
sabbesaÑ ÈraddhakammantÈ ca icchitÈ ca atthÈ siddhimagamaÑsu. TasmÈ
panassa ÒÈtakÈ “Siddhattho”ti nÈmamakaÑsu. So dasavassasahassÈni
agÈramajjhe vasi. Tassa KokÈsuppalapadumanÈmakÈ tayo pÈsÈdÈ ahesuÑ.
SomanassÈdevippamukhÈni aÔÔhacattÈlÊsa itthisahassÈni paccupaÔÔhitÈni
ahesuÑ.
So cattÈri nimittÈni disvÈ SomanassÈdeviyÈ putte AnupamakumÈre
uppanne ÈsÈÄhipuÓÓamiyaÑ suvaÓÓasivikÈya nikkhamitvÈ VÊriyuyyÈnaÑ
gantvÈ pabbaji. TaÑ koÔisatasahassamanussÈ anupabbajiÑsu. MahÈpuriso
kira tehi saddhiÑ dasa mÈse padhÈnacariyaÑ caritvÈ visÈkhapuÓÓamÈyaÑ
AsadisabrÈhmaÓagÈme SunetthÈya nÈma brÈhmaÓakaÒÒÈya
264 KhuddakanikÈya
dinnaÑ madhupÈyÈsaÑ paribhuÒjitvÈ badaravane divÈvihÈraÑ vÊtinÈmetvÈ

sÈyanhasamaye VaruÓena nÈma yavapÈlena dinnÈ aÔÔha tiÓamuÔÔhiyo
gahetvÈ kaÓikÈrabodhiÑ upagantvÈ cattÈlÊsahatthavitthataÑ tiÓasantharaÑ
santharitvÈ palla~kaÑ ÈbhujitvÈ sabbaÒÒutaÑ pÈpuÓitvÈ “anekajÈtisaÑsÈraÑ
-pa- taÓhÈnaÑ khayamajjhagÈ”ti udÈnaÑ udÈnetvÈ sattasattÈhaÑ
vÊtinÈmetvÈ attanÈ saha pabbajitÈnaÑ bhikkh|naÑ koÔisatasahassÈnaÑ
catusaccapaÔivedhasamatthataÑ disvÈ anilapathena gantvÈ GayÈmigadÈye
otaritvÈ tesaÑ dhammacakkaÑ pavattesi, tadÈ koÔisatasahassÈnaÑ paÔhamo
2. “Sopi patvÈna sambodhiÑ, santÈrento sadevakaÑ.

Abhivassi dhammameghena, nibbÈpento sadevakaÑ.
3. TassÈpi atulatejassa, ahesuÑ abhisamayÈ tayo.

Tattha sadevakanti sadevakaÑ lokaÑ. DhammameghenÈti
dhammakathÈmeghavassena. Puna BhÊmarathanagare BhÊmarathena nÈma
raÒÒÈ nimantito nagaramajjhe kate santhÈgÈre nisinno karavÊkarutamaÒjunÈ
savanasukhena paramamadhurena paÓÉitajanahadaya~gamena
amatÈbhisekasadisena brahmassarena dasa disÈ parip|rento
dhammÈmatadundubhimÈhani, tadÈ navutikoÔÊnaÑ dutiyo abhisamayo ahosi.
Tena vuttaÑ–
4. “PunÈparaÑ bhÊmarathe, yadÈ Èhani dundubhiÑ.

TadÈ navutikoÔÊnaÑ, dutiyÈbhisamayo ah|”ti.
YadÈ pana VebhÈranagare ÒÈtisamÈgame BuddhavaÑsaÑ desento
navutikoÔÊnaÑ dhammacakkhuÑ uppÈdesi, so tatiyo abhisamayo ahosi. Tena
vuttaÑ–
5. “YadÈ Buddho dhammaÑ desesi, VebhÈre so puruttame.

TadÈ navutikoÔÊnaÑ, tatiyÈbhisamayo ah|”ti.
Amararuciradassane1 Amaranagare nÈma Sambalo ca2 Sumitto ca dve
bhÈtaro rajjaÑ kÈresuÑ. Atha Siddhattho SatthÈ tesaÑ rÈj|naÑ
______________________________________________________________
1. Ruciradassane (SÊ, I) 2. Sambahulo ca (SÊ, I)
upanissayasampattiÑ disvÈ gaganatalena gantvÈ Amaranagaramajjhe

otaritvÈ cakkÈla~katatalehi caraÓehi pathavitalaÑ maddanto viya
padacetiyÈni dassetvÈ AmaruyyÈnaÑ gantvÈ paramaraÓÊye attano
karuÓÈsÊtale silÈtale nisÊdi. Tato dvepi BhÈtikarÈjÈno Dasabalassa
padacetiyÈni disvÈ padÈni anugantvÈ SiddhatthaÑ adhigataparamatthaÑ
SatthÈraÑ sabbalokanetÈraÑ saparivÈraÑ upasa~kamitvÈ abhivÈdetvÈ
BhagavantaÑ parivÈretvÈ nisÊdiÑsu. TesaÑ BhagavÈ ajjhÈsayÈnur|paÑ
dhammaÑ desesi. Tassa te dhammakathaÑ sutvÈ saÒjÈtasaddhÈ hutvÈ
sabbeva pabbajitvÈ arahattaÑ pÈpuÓiÑsu. TesaÑ koÔisatÈnaÑ khÊÓÈsavÈnaÑ
majjhe BhagavÈ pÈtimokkhaÑ uddisi, so paÔhamo sannipÈto ahosi.
VebhÈranagare ÒÈtisamÈgame pabbajitÈnaÑ navutikoÔÊnaÑ majjhe
pÈtimokkhaÑ uddisi, so dutiyo sannipÈto ahosi. SudassanavihÈre
sannipatitÈnaÑ asÊtikoÔÊnaÑ majjhe pÈtimokkhaÑ uddisi, so tatiyo sannipÈto
6. “SannipÈtÈ tayo ÈsuÑ, tasmimpi Dvipaduttame.

7. KoÔisatÈnaÑ navutÊnaÑ, asÊtiyÈpi ca koÔinaÑ.

Ete ÈsuÑ tayo ÔhÈnÈ, vimalÈnaÑ samÈgame”ti.
Tattha navutÊnaÑ, asÊtiyÈpi ca koÔinanti navutÊnaÑ koÔÊnaÑ asÊtiyÈpi ca
koÔÊnaÑ sannipÈtÈ ahesunti attho. Ete ÈsuÑ tayo ÔhÈnÈti etÈni tÊÓi
sannipÈtaÔÔhÈnÈni ahesunti attho. “®hÈnÈnetÈni tÊÓi ahesun”tipi pÈÔho.
TadÈ amhÈkaÑ bodhisatto Surasenanagare Ma~galo nÈma brÈhmaÓo
hutvÈ vedaveda~gÈnaÑ pÈraÑ gantvÈ anekakoÔisa~khaÑ dhanasannicayaÑ
dÊnÈnÈthÈdÊnaÑ pariccajitvÈ vivekÈrÈmo hutvÈ tÈpasapabbajjaÑ pabbajitvÈ
jhÈnÈbhiÒÒÈyo nibbattetvÈ viharanto “Siddhattho nÈma Buddho loke
uppanno”ti sutvÈ taÑ upasa~kamitvÈ vanditvÈ tassa dhammakathaÑ sutvÈ
yÈya jambuyÈ ayaÑ JambudÊpo paÒÒÈyati, iddhiyÈ taÑ jambuÑ
upasa~kamitvÈ tato phalaÑ ÈharitvÈ navutikoÔibhikkhuparivÈraÑ
siddhatthaÑ SatthÈraÑ SurasenavihÈre nisÊdÈpetvÈ jambuphalehi santappesi
266 KhuddakanikÈya
sampavÈresi. Atha SatthÈ taÑ phalaÑ paribhuÒjitvÈ “ito

catunavutikappamatthake Gotamo nÈma Buddho bhavissatÊ”ti byÈkÈsi. Tena
vuttaÑ–
8. “AhaÑ tena samayena, Ma~galo nÈma tÈpaso.

Uggatejo duppasaho, abhiÒÒÈbalasamÈhito.
9. Jambuto phalamÈnetvÈ, Siddhatthassa adÈsahaÑ.

PaÔiggahetvÈ Sambuddho, idaÑ vacanamabravi.
10. Passatha imaÑ tÈpasaÑ, jaÔilaÑ uggatÈpanaÑ.

Catunavutito kappe, ayaÑ Buddho bhavissati.

Tattha duppasahoti durÈsado. Ayameva vÈ pÈÔho. Tassa pana Bhagavato
nagaraÑ VebhÈraÑ nÈma ahosi. Udeno nÈma rÈjÈ pitÈ, Jayasenotipi tasseva
nÈmaÑ, SuphassÈ nÈma mÈtÈ, Sambalo ca Sumitto ca dve aggasÈvakÈ,
Revato nÈmupaÔÔhÈko, SÊvalÈ ca SurÈmÈ ca dve aggasÈvikÈ, kaÓikÈrarukkho
bodhi, sarÊraÑ saÔÔhihatthubbedhaÑ ahosi. VassasatasahassaÑ Èyu,
SomanassÈ nÈma aggamahesÊ ahosi, Anupamo nÈma putto, suvaÓÓasivikÈya
nikkhami. Tena vuttaÑ–
13. “VebhÈraÑ nÈma nagaraÑ, Udeno nÈma khattiyo.

SuphassÈ nÈma janikÈ, Siddhatthassa Mahesino.
18. Sambalo ca Sumitto ca, ahesuÑ aggasÈvakÈ.

Revato nÈmupaÔÔhÈko, Siddhatthassa Mahesino.
19. SÊvalÈ ca SurÈmÈ ca, ahesuÑ aggasÈvikÈ.

Bodhi tassa Bhagavato, kaÓikÈroti vuccati.
21. So Buddho saÔÔhiratanaÑ, ahosi nabhamuggato.

22. Sopi Buddho asamasamo, atulo appaÔipuggalo.

23. VipulaÑ pabhaÑ dassayitvÈ, pupphÈpetvÈna sÈvake.

VilÈsetvÈ samÈpatyÈ1, nibbuto so sasÈvako”ti.
Tattha saÔÔhiratananti saÔÔhiratanappamÈÓaÑ nabhaÑ uggatoti attho.
KaÒcanagghiyasa~kÈsoti nÈnÈratanavicittakanakamaya-
agghiyasadisadassanoti attho. DasasahassÊ virocatÊti dasasahassiyaÑ
virocati. Vipulanti uÄÈraÑ obhÈsaÑ. PupphÈpetvÈnÈti
jhÈnÈbhiÒÒÈmaggaphalasamÈpattipupphehi pupphite paramasobhaggappatte
katvÈti attho. VilÈsetvÈti vilÈsayitvÈ kÊÄitvÈ. SamÈpatyÈti lokiyalokuttarÈhi
samÈpattÊhi abhiÒÒÈhi ca. Nibbutoti anupÈdÈparinibbÈnena nibbuto.
Siddhattho kira SatthÈ KaÒcanaveÄunagare AnomuyyÈne parinibbÈyi.
Tatthevassa ratanamayaÑ catuyojanubbedhaÑ cetiyamakaÑs|ti.
SiddhatthabuddhavaÑsavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhito soÄasamo BuddhavaÑso.

_____
19. TissabuddhavaÑsavaÓÓanÈ
Tassa pana Siddhatthassa Bhagavato aparabhÈge eko kappo
BuddhasuÒÒo ahosi. Ito dvÈnavutikappamatthake Tisso, Phussoti ekasmiÑ
kappe dve BuddhÈ nibbattiÑsu. Tattha Tisso nÈma mahÈpuriso pÈramiyo
p|retvÈ Tusitapure nibbattitvÈ tato cavitvÈ Khemakanagare Janasandhassa2
nÈma raÒÒo aggamahesiyÈ padumadalasadisanayanÈya PadumÈnÈmÈya
deviyÈ kucchismiÑ paÔisandhiÑ gahetvÈ
______________________________________________________________
1. VarasamÈpattiyÈ (Ka) 2. Saccasandhassa (SÊ, I, Ka)
268 KhuddakanikÈya
dasannaÑ mÈsÈnaÑ accayena AnomuyyÈne mÈtukucchito nikkhami.

SattavassasahassÈni agÈraÑ ajjhÈvasi. Tassa
GuhÈsela1nÈrisaya2nisabha3nÈmakÈ tayo pÈsÈdÈ ahesuÑ.
SubhaddÈdevippamukhÈni tettiÑsa itthisahassÈni ahesuÑ.
So cattÈri nimittÈni disvÈ SubhaddÈdeviyÈ putte ŒnandakumÈre
uppanne SonuttaraÑ nÈma anuttaraÑ tura~gavaramÈruyha
mahÈbhinikkhamanaÑ nikkhamitvÈ pabbaji. TaÑ manussÈnaÑ koÔi
anupabbaji. So tehi parivuto aÔÔha mÈse padhÈnacariyaÑ caritvÈ
visÈkhapuÓÓamÈya VÊranigame VÊraseÔÔhissa dhÊtÈya dinnaÑ
madhupÈyÈsaÑ paribhuÒjitvÈ salalavane divÈvihÈraÑ vÊtinÈmetvÈ
sÈyanhasamaye Vijitasa~gÈmakena nÈma yavapÈlena upanÊtÈ aÔÔha
tiÓamuÔÔhiyo gahetvÈ asanabodhiÑ upasa~kamitvÈ cattÈlÊsahatthavitthataÑ
tiÓasantharaÑ santharitvÈ tattha palla~kaÑ ÈbhujitvÈ samÈraÑ mÈrabalaÑ
vidhamitvÈ adhigatasabbaÒÒutaÒÒÈÓo “anekajÈtisaÑsÈraÑ -pa- taÓhÈnaÑ
khayamajjhagÈ”ti udÈnaÑ udÈnetvÈ sattasattÈhaÑ bodhisamÊpeyeva
vÊtinÈmetvÈ YasavatÊ4nagare BrahmadevaÑ UdayaÒca dve rÈjaputte
saparivÈre upanissayasampanne disvÈ ÈkÈsena gantvÈ yasavatÊmigadÈye
otaritvÈ uyyÈnapÈlena rÈjaputte pakkosÈpetvÈ tesaÑ saparivÈrÈnaÑ
avisÈrinÈ byÈpinÈ madhurena brahmassarena dasasahassilokadhÈtuÑ
viÒÒÈpentova dhammacakkaÑ pavattesi, tadÈ koÔisatÈnaÑ paÔhamo
dhammÈbhisamayo ahosi, tena vuttaÑ–
1. “Siddhatthassa aparena, asamo appaÔipuggalo.

Anantatejo5 amitayaso, Tisso lokagganÈyako.
2. TamandhakÈraÑ vidhamitvÈ, obhÈsetvÈ sadevakaÑ.

Anukampako MahÈvÊro, loke uppajji cakkhumÈ.
3. TassÈpi atulÈ iddhi, atulaÑ sÊlaÑ samÈdhi ca.

Sabbattha pÈramiÑ gantvÈ, dhammacakkaÑ pavattayi.
______________________________________________________________
1. Guhasela (SÊ, I) 2. NÈrisa (SÊ, I), NÈriya (Ka) 3. Usabha (Ka)
4. HaÑsavatÊ (SÊ, I) 5. AnantasÊlo (SÊ, I)
4. So Buddho dasasahassimhi, viÒÒÈpesi giraÑ suciÑ.

KoÔisatÈni abhisamiÑsu, paÔhame dhammadesane”ti.
Tattha sabbatthÈti sabbesu dhammesu pÈraÑ gantvÈ. DasasahassimhÊti
dasasahassiyaÑ. AthÈparena samayena Tissena SatthÈrÈ saddhiÑ
pabbajitÈnaÑ bhikkh|naÑ koÔi mahÈpurisassa gaÓavÈsaÑ pahÈya
bodhim|lamupagamanasamaye aÒÒatra gatÈ. SÈ “Tissena
SammÈsambuddhena dhammacakkaÑ pavattitan”ti sutvÈ
YasavatÊmigadÈyaÑ ÈgantvÈ DasabalamabhivÈdetvÈ taÑ parivÈretvÈ nisÊdi.
TesaÑ BhagavÈ dhammaÑ desesi, tadÈ navutiyÈ koÔÊnaÑ dutiyÈbhisamayo
ahosi. Puna mahÈma~galasamÈgame1 ma~galapariyosÈne saÔÔhiyÈ koÔÊnaÑ
tatiyo abhisamayo ahosi. Tena vuttaÑ–
5. “Dutiyo navutikoÔÊnaÑ, tatiyo saÔÔhikoÔiyo.

BandhanÈto pamocesi, satte2 naramar| tadÈ”ti.
Tattha dutiyo navutikoÔÊnanti dutiyo abhisamayo ahosi
navutikoÔipÈÓÊnanti attho. BandhanÈtoti bandhanato, dasahi saÑyojanehi
parimocesÊti attho. IdÈni parimocite satte sar|pato dassento “naramar|”ti
Èha. Naramar|ti narÈmare.
YasavatÊnagare kira antovassaÑ pabbajitÈnaÑ arahantÈnaÑ
satasahassehi parivuto pavÈresi, so paÔhamo sannipÈto ahosi. Ubhato
sujÈtassa SujÈtassa nÈma raÒÒo NÈrivÈhanakumÈro NÈrivÈhananagaraÑ
anuppatte Bhagavati LokanÈthe saparivÈro paccuggantvÈ DasabalaÑ
sabhikkhusaÑghaÑ nimantetvÈ sattÈhaÑ asadisadÈnaÑ datvÈ attano rajjaÑ
puttassa niyyÈtetvÈ saparivÈro sabbalokÈdhipatissa
TissasammÈsambuddhassa santike ehibhikkhupabbajjÈya pabbaji. Tassa kira
sÈ pabbajjÈ sabbadisÈsu pÈkaÔÈ ahosi. TasmÈ tato tato ÈgantvÈ
NÈrivÈhanakumÈraÑ mahÈjano anupabbaji. TadÈ TathÈgato navutiyÈ
bhikkhusatasahassassa majjhagato pÈtimokkhaÑ uddisi, so dutiyo sannipÈto
ahosi. Puna
______________________________________________________________
1. Ma~galasannipÈte (Ka) 2. Sampatte (SÊ, I, Ka)
270 KhuddakanikÈya
KhemavatÊnagare ÒÈtisamÈgame BuddhavaÑsadhammakathaÑ sutvÈ

asÊtisatasahassÈni tassa santike pabbajitvÈ arahattaÑ pÈpuÓiÑsu, tehi
parivuto Sugato pÈtimokkhaÑ uddisi, so tatiyo sannipÈto ahosi. Tena
vuttaÑ–
6. “SannipÈtÈ tayo ÈsuÑ, Tisse LokagganÈyake.

7. KhÊÓÈsavasatasahassÈnaÑ, paÔhamo Èsi samÈgamo.

NavutisatasahassÈnaÑ, dutiyo Èsi samÈgamo.
8. AsÊtisatasahassÈnaÑ, tatiyo Èsi samÈgamo.

KhÊÓÈsavÈnaÑ vimalÈnaÑ, pupphitÈnaÑ vimuttiyÈ”ti.
TadÈ amhÈkaÑ bodhisatto YasavatÊnagare SujÈto nÈma rÈjÈ hutvÈ
iddhaÑ phÊtaÑ janapadaÑ anekakoÔidhanasannicayaÑ
anurÈgamupagatahadayaÒca parijanaÑ tiÓanaÄamiva1 pariccajitvÈ jÈti-ÈdÊsu
saÑviggahadayo nikkhamitvÈ tÈpasapabbajjaÑ pabbajitvÈ mahiddhiko
mahÈnubhÈvo hutvÈ “Buddho loke uppanno”ti sutvÈ paÒcavaÓÓÈya pÊtiyÈ
phuÔasarÊro hutvÈ sapatisso TissaÑ2 BhagavantaÑ upasa~kamitvÈ vanditvÈ
cintesi “handÈhaÑ mandÈravapÈricchattakÈdÊhi dibbakusumehi
BhagavantaÑ p|jessÈmÊ”ti. Atha so evaÑ cintetvÈ iddhiyÈ saggalokaÑ
gantvÈ cittalatÈvanaÑ pavisitvÈ padumapÈricchattakamandÈravÈdÊhi
dibbakusumehi ratanamayaÑ ca~koÔakaÑ gÈvutappamÈÓaÑ p|retvÈ gahetvÈ
gaganatalena ÈgantvÈ dibbehi surabhikusumehi BhagavantaÑ p|jesi. EkaÒca
maÓidaÓÉakaÑ suvaÓÓamayakaÓÓikaÑ padumarÈgamaÓimayapaÓÓaÑ
sugandhakesaracchattaÑ viya padumacchattaÑ Bhagavato sirasi dhÈrayanto
catuparisamajjhe aÔÔhÈsi. Atha BhagavÈ naÑ “ito dvenavute kappe Gotamo
nÈma Buddho bhavissatÊ”ti byÈkÈsi. Tena vuttaÑ–
9. AhaÑ tena samayena, SujÈto nÈma khattiyo.

MahÈbhogaÑ chaÉÉayitvÈ, pabbajiÑ isipabbajaÑ.
______________________________________________________________
1. ParijiÓÓatiÓalavamiva (SÊ, I) 2. Apagata-issaÑ tissaÑ (SÊ, I)
10. Mayi pabbajite sante, uppajji LokanÈyako.

Buddhoti saddaÑ sutvÈna, pÊti me upapajjatha.

Ubho hatthehi paggayha, dhunamÈno upÈgadhiÑ.
12. CÈtuvaÓÓaparivutaÑ, TissaÑ LokagganÈyakaÑ.

TamahaÑ pupphaÑ gahetvÈ, matthake dhÈrayiÑ JinaÑ.
13. Sopi maÑ Buddho byÈkÈsi, janamajjhe nisÊdiya.

Dvenavute ito kappe, ayaÑ Buddho bhavissati.

Tattha mayi pabbajiteti mayi pabbajitabhÈvaÑ upagate. “Mama
pabbajitaÑ santan”ti potthakesu likhanti, so pamÈdalekhoti veditabbo.
UpapajjathÈti uppajjittha. Ubho hatthehÊti ubhohi hatthehi. PaggayhÈti
gahetvÈna. DhunamÈnoti vÈkacÊrÈni vidhunamÈnova. CÈtuvaÓÓaparivutanti
catuparisaparivutaÑ, khattiyabrÈhmaÓagahapatisamaÓaparivutanti attho.
“CatuvaÓÓehi parivutan”ti paÔhanti keci.
Tassa pana Bhagavato KhemaÑ nÈma nagaraÑ ahosi. Janasandho nÈma
khattiyo pitÈ, PadumÈ nÈma janikÈ, Brahmadevo ca Udayo ca dve
aggasÈvakÈ, Sama~go1 nÈmupaÔÔhÈko, PhussÈ ca SudattÈ ca dve aggasÈvikÈ,
asanarukkho bodhi, sarÊraÑ saÔÔhihatthubbedhaÑ ahosi, vassasatasahassaÑ
Èyu, SubhaddÈ nÈma aggamahesÊ, A4nando nÈma putto, tura~gayÈnena
16. “KhemakaÑ nÈma nagaraÑ, janasandho nÈma khattiyo.

PadumÈ nÈma janikÈ, Tissassa ca Mahesino.
______________________________________________________________
1. Samaho (SÊ, I); Suma~galo Abhi-®Ôha 1. 68 piÔÔhepi passitabbaÑ.
272 KhuddakanikÈya
21. Brahmadevo ca Udayo ca, ahesuÑ aggasÈvakÈ.

Sama~go1 nÈmupaÔÔhÈko, Tissassa ca Mahesino.
22. PhussÈ ceva SudattÈ ca, ahesuÑ aggasÈvikÈ.

Bodhi tassa Bhagavato, asanoti pavuccati.
24. So Buddho saÔÔhiratano, ahu uccattane Jino.

An|pamo asadiso, HimavÈ viya dissati.
25. TassÈpi atulatejassa, Èyu Èsi anuttaro.

26. UttamaÑ pavaraÑ seÔÔhaÑ, anubhotvÈ mahÈyasaÑ.

27. ValÈhakova anilena, s|riyena viya ussavo.

AndhakÈrova padÊpena, nibbuto so sasÈvako”ti.
Tattha uccattaneti uccabhÈvena. HimavÈ viya dissatÊti HimavÈva
padissati. Ayameva vÈ pÈÔho. YathÈ yojanÈnaÑ satÈnucco HimavÈ
paÒcapabbato sud|re ÔhitÈnampi uccabhÈvena ca sommabhÈvena ca
atiramaÓÊyo hutvÈ dissati, evaÑ BhagavÈpi dissatÊti attho. Anuttaroti
nÈtidÊgho nÈtirasso. Œyu vassasatasahassanti attho. UttamaÑ pavaraÑ
seÔÔhanti aÒÒamaÒÒavevacanÈni. Ussavoti himabindu valÈhaka-ussava-
andhakÈrÈ viya anilas|riyadÊpehi 2aniccatÈnilas|riyadÊpehi2 upadduto
parinibbuto sasÈvako BhagavÈti attho.
Tisso kira BhagavÈ SunandavatÊnagare SunandÈrÈme parinibbÈyi.
Sesamettha gÈthÈsu pÈkaÔamevÈti.
TissabuddhavaÑsavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhito sattarasamo BuddhavaÑso.

______________________________________________________________
1. Samaho (SÊ, I), Suma~galo Abhi-®Ôha 1. 68 piÔÔhepi passitabbaÑ. 2-2. Natthi (SÊ, I)
20. PhussabuddhavaÑsavaÓÓanÈ
Tassa Tissassa Bhagavato aparabhÈge anukkamena parihÈyitvÈ puna
vaÉÉhitvÈ aparimitÈyukÈ hutvÈ anupubbena hÈyitvÈ
navutivassasahassÈyukesu jÈtesu tasmiÑyeva kappe Phusso nÈma SatthÈ
loke uppajji. Sopi BhagavÈ pÈramiyo p|retvÈ Tusitapure nibbattitvÈ tato
cavitvÈ KÈsikanagare JayasenaraÒÒo aggamahesiyÈ SirimÈya nÈma deviyÈ
kucchismiÑ paÔisandhiÑ gahetvÈ dasannaÑ mÈsÈnaÑ accayena
SirimuyyÈne mÈtukucchito nikkhami. So navavassasahassÈni agÈraÑ
ajjhÈvasi. Tassa kira GaruÄapakkhahaÑsasuvaÓÓabhÈrÈti tayo pÈsÈdÈ
ahesuÑ. KisÈgotamippamukhÈni tiÑsa itthisahassÈni paccupaÔÔhitÈni
ahesuÑ.
So cattÈri nimittÈni disvÈ KisÈgotamiyÈ Anupame nÈma putte uppanne
ala~katagajavarakkhandhagato mahÈbhinikkhamanaÑ nikkhamitvÈ pabbaji.
TaÑ pabbajitaÑ janakoÔi anupabbaji. So tehi parivuto cha mÈse
padhÈnacariyaÑ caritvÈ tato gaÓaÑ pahÈya sattÈhaÑ ekacariyaÑ1
anubr|hayamÈno vasitvÈ visÈkhapuÓÓamÈya aÒÒatare nagare aÒÒatarassa
seÔÔhino dhÊtÈya SirivaÉÉhÈya nÈma dinnaÑ madhupÈyÈsaÑ paribhuÒjitvÈ
siÑsapÈvane divÈvihÈraÑ vÊtinÈmetvÈ sÈyanhasamaye SirivaÉÉhena nÈma
upÈsakena2 dinnÈ aÔÔha tiÓamuÔÔhiyo gahetvÈ ÈmalakabodhiÑ
upasa~kamitvÈ samÈraÑ mÈrabalaÑ vidhamitvÈ sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ patvÈ
sattasattÈhaÑ bodhisamÊpeyeva vÊtinÈmetvÈ attanÈ saddhiÑ pabbajitÈnaÑ
bhikkh|naÑ koÔÊnaÑ dhammapaÔivedhasamatthataÑ disvÈ ÈkÈsena gantvÈ
Sa~kassanagare Isipatane migadÈye otaritvÈ tesaÑ majjhe dhammacakkaÑ
pavattesi. TadÈ koÔisatasahassÈnaÑ paÔhamo abhisamayo ahosi. Tena
vuttaÑ–
1. “Tattheva maÓÉakappamhi, ahu SatthÈ anuttaro.

An|pamo asamasamo, Phusso LokagganÈyako.
2. Sopi sabbaÑ tamaÑ hantvÈ, vijaÔetvÈ mahÈjaÔaÑ.

SadevakaÑ tappayanto, abhivassi amatambunÈ.
______________________________________________________________
1. EkacÈrÊ ekacariyaÑ (SÊ, I) 2. TÈpasena (SÊ, I)
274 KhuddakanikÈya
3. DhammacakkaÑ pavattente, phusse nakkhattama~gale.

Tattha tattheva maÓÉakappamhÊti yasmiÑ kappe dve BuddhÈ
uppajjanti, so “maÓÉakappo”ti heÔÔhÈ vutto. VijaÔetvÈti paÔivissajjetvÈ.
MahÈjaÔanti ettha jaÔÈti taÓhÈyetaÑ adhivacanaÑ. SÈ hi r|pÈdÊsu
ÈrammaÓesu heÔÔhupariyavasena punappunaÑ uppajjanato saÑsibbanato
suttagumbajÈlap|vasa~khÈtÈ jaÔÈ viyÈti jaÔÈti vuttaÑ, taÑ mahÈjaÔaÑ.
Sadevakanti sadevakaÑ lokaÑ. AbhivassÊti pÈvassi. AmatambunÈti
amatasa~khÈtena dhammakathÈsalilena tappayanto pÈvassÊti attho.
YadÈ pana BÈrÈÓasÊnagare SirivaÉÉho nÈma rÈjÈ mahantaÑ
bhogakkhandhaÑ pahÈya tÈpasapabbajjaÑ pabbaji. Tena saha pabbajitÈnaÑ
tÈpasÈnaÑ navutisatasahassÈni ahesuÑ, tesaÑ BhagavÈ dhammaÑ desesi,
tadÈ navutiyÈ satasahassÈnaÑ dutiyÈbhisamayo ahosi. YadÈ pana attano
Puttassa AnupamakumÈrassa dhammaÑ desesi, tadÈ asÊtiyÈ satasahassÈnaÑ
tatiyo dhammÈbhisamayo ahosi. Tena vuttaÑ–
4. “NavutisatasahassÈnaÑ, dutiyÈbhisamayo ahu.

AsÊtisatasahassÈnaÑ, tatiyÈbhisamayo ah|”ti.
Tato aparena samayena KaÓÓakujjanagare Surakkhito rÈjaputto ca
purohitaputto DhammasenakumÈro ca Phusse SammÈsambuddhe attano
nagaraÑ sampatte saÔÔhiyÈ purisasatasahassehi saddhiÑ paccuggantvÈ
vanditvÈ nimantetvÈ sattÈhaÑ mahÈdÈnaÑ datvÈ Dasabalassa
dhammakathaÑ sutvÈ1 Bhagavati pasÊditvÈ te saparivÈrÈ pabbajitvÈ1
arahattaÑ pÈpuÓiÑsu, tesaÑ saÔÔhiyÈ bhikkhusatasahassÈnaÑ majjhe
BhagavÈ pÈtimokkhaÑ uddisi, so paÔhamo sannipÈto ahosi. Puna KÈsinagare
JayasenaraÒÒo saÔÔhimattÈnaÑ ÒÈtÊnaÑ samÈgame BuddhavaÑsaÑ desesi,
taÑ sutvÈ paÒÒÈsasatasahassÈni ehibhikkhupabbajjÈya pabbajitvÈ arahattaÑ
pÈpuÓiÑsu. TesaÑ majjhagato BhagavÈ pÈtimokkhaÑ uddisi, so dutiyo
sannipÈto ahosi. Puna mahÈma~galasamÈgame ma~galakathaÑ sutvÈ
cattÈlÊsapurisasatasahassÈni pabbajitvÈ arahattaÑ pÈpuÓiÑsu. TesaÑ
majjhagato
______________________________________________________________
Sugato pÈtimokkhaÑ uddisi, so tatiyo sannipÈto ahosi. Tena vuttaÑ–
5. “SannipÈtÈ tayo ÈsuÑ, Phussassapi Mahesino.

6. SaÔÔhisatasahassÈnaÑ, paÔhamo Èsi samÈgamo.

PaÒÒÈsasatasahassÈnaÑ, dutiyo Èsi samÈgamo.
7. CattÈlÊsasatasahassÈnaÑ, tatiyo Èsi samÈgamo.

AnupÈdÈ vimuttÈnaÑ, vocchinnapaÔisandhinan”ti.
TadÈ amhÈkaÑ bodhisatto Arindamanagare VijitÈvÊ nÈma khattiyo
hutvÈ tassa dhammaÑ sutvÈ Bhagavati pasÊditvÈ tassa mahÈdÈnaÑ datvÈ
mahÈrajjaÑ pahÈya Bhagavato santike pabbajitvÈ tÊÓi piÔakÈni uggahetvÈ
tepiÔakadharo mahÈjanassa dhammakathaÑ kathesi, sÊlapÈramiÒca p|resi.
Sopi naÑ “Buddho bhavissatÊ”ti byÈkÈsi. Tena vuttaÑ–
8. “AhaÑ tena samayena, VijitÈvÊ nÈma khattiyo.

ChaÉÉayitvÈ mahÈrajjaÑ, pabbajiÑ tassa santike.
9. Sopi maÑ Buddho byÈkÈsi, Phusso LokagganÈyako.

Dvenavute ito kappe, ayaÑ Buddho bhavissati.
10. PadhÈnaÑ padahitvÈna -pa- dasapÈramip|riyÈ.

SabbaÑ pariyÈpuÓitvÈ, sobhayiÑ jinasÈsanaÑ.

Tassa pana Bhagavato KÈsikaÑ nÈma nagaraÑ ahosi. Jayaseno nÈma
rÈjÈ pitÈ, SirimÈ nÈma mÈtÈ, Surakkhito ca Dhammaseno ca dve aggasÈvakÈ,
Sabhiyo nÈmupaÔÔhÈko, CÈlÈ ca UpacÈlÈ ca dve aggasÈvikÈ, Èmalakarukkho
bodhi, sarÊraÑ aÔÔhapaÓÓÈsahatthubbedhaÑ
276 KhuddakanikÈya
ahosi, Èyu navutivassasahassÈni, KisÈgotamÊ nÈma aggamahesÊ, Anupamo

nÈmassa putto, hatthiyÈnena nikkhami. Tena vuttaÑ–
14. “KÈsikaÑ nÈma nagaraÑ, Jayaseno nÈma khattiyo.

SirimÈ nÈma janikÈ, PhussassÈpi Mahesino -pa-.
Bodhi tassa Bhagavato, ÈmaÓÉoti pavuccati -pa-.
22. AÔÔhapaÓÓÈsaratanaÑ, sopi accuggato Muni.

Sobhate sataraÑsÊva, uÄurÈjÈva p|rito.

24. OvaditvÈ bah| satte,

SantÈretvÈ bah| jane.
Sopi SatthÈ atulayaso,
Nibbuto so sasÈvako”ti.
Tattha ÈmaÓÉoti Èmalakarukkho. OvaditvÈti ovÈdaÑ datvÈ, anusÈsitvÈti

attho. Sopi SatthÈ atulayasoti sopi SatthÈ amitayasoti attho. “So jahitvÈ
amitayaso”tipi pÈÔho, tassa so sabbameva vuttappakÈraÑ visesaÑ hitvÈti
attho.
Phusso kira SammÈsambuddho KusinÈrÈyaÑ SenÈrÈme1 parinibbÈyi.

DhÈtuyo kirassa vitthÈrikÈ ahesuÑ. SesagÈthÈsu sabbattha pÈkaÔamevÈti.
PhussabuddhavaÑsavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhito aÔÔhÈrasamo BuddhavaÑso.

______________________________________________________________
1. SetÈrÈme (SÊ, Ka), SenÈnigame (Ka)
21. VipassÊbuddhavaÑsavaÓÓanÈ
Phussassa Buddhassa aparabhÈge sÈntarakappe1 tasmiÒca kappe
vÊtivatte ito ekanavutikappe vijitasabbakappo2 parahitaniratasa~kappo
sabbattha vipassÊ VipassÊ nÈma SatthÈ loke udapÈdi. So pÈramiyo p|retvÈ
anekaratanamaÓivisarasamujjotitabhavane Tusitabhavane nibbattitvÈ tato
cavitvÈ BandhumatÊnagare anekabandhumato Bandhumato raÒÒo
BandhumatiyÈ nÈma aggamahesiyÈ kucchismiÑ paÔisandhiÑ aggahesi. So
dasannaÑ mÈsÈnaÑ accayena Kheme migadÈye mÈtudarato asitanÊradarÈjito
puÓÓacando viya nikkhami. NÈmaggahaÓadivase panassa lakkhaÓapÈÔhakÈ
ÒÈtakÈ ca divÈ ca rattiÒca antarantarÈ nimmisasaÒjanitandhakÈravirahena
visuddhaÑ passanti, vivaÔehi vÈ akkhÊhi passatÊti “VipassÊ”ti nÈmamakaÑsu.
“Viceyya viceyya passatÊti vÈ VipassÊ”ti vadanti. So aÔÔhavassasahassÈni
agÈraÑ ajjhÈvasi. Nanda Sunanda SirimÈnÈmakÈ tayo cassa pÈsÈdÈ ahesuÑ.
SudassanÈdevippamukhÈnaÑ itthÊnaÑ satasahassaÑ vÊsati ca sahassÈni
ahesuÑ. “Sutan|”tipi SudassanÈ vuccati. So aÔÔhavassasahassÈnaÑ accayena
cattÈri nimittÈni disvÈ SutanudeviyÈ SamavaÔÔakkhandhe nÈma tanaye jÈte
ÈjaÒÒarathena mahÈbhinikkhamanaÑ nikkhamitvÈ pabbaji. TaÑ purisÈnaÑ
caturÈsÊtisatasahassÈni anupabbajiÑsu. So tehi parivuto mahÈpuriso
aÔÔhamÈsaÑ padhÈnacariyaÑ caritvÈ visÈkhapuÓÓamÈya
SudassanaseÔÔhidhÊtÈya dinnaÑ madhupÈyÈsaÑ paribhuÒjitvÈ
kusumasamala~kate sÈlavane divÈvihÈraÑ katvÈ SujÈtena nÈma
yavapÈlakena dinnÈ aÔÔha tiÓamuÔÔhiyo gahetvÈ pÈÔalibodhiÑ samala~kataÑ
disvÈ dakkhiÓadisÈbhÈgena taÑ upÈgami.
TassÈ pana pÈÔaliyÈ samavaÔÔakkhandho taÑ divasaÑ paÓÓÈsaratano
hutvÈ abbhuggato sÈkhÈ paÓÓÈsaratanÈ ubbedhena ratanasataÑ ahosi.
TaÑdivasameva sÈ pÈÔalÊ kaÓÓikÈbaddhehi viya pupphehi
paramasurabhigandhehi m|lato paÔÔhÈya sabbasaÒchannÈ ahosi.
Dibbagandho vÈyati, na kevalaÑ tadÈ ayameva pupphito, dasasahassi
(cakkavÈÄesu
______________________________________________________________
1. Antarakappe (Ka) 2. Viditasabbavikappo (SÊ, I)
278 KhuddakanikÈya
sabbe pÈÔaliyo pupphitÈva. Na kevalaÑ pÈÔaliyova, dasasahassicakkavÈÄesu

sabbarukkhagumbalatÈyopi pupphiÑsu. MahÈsamuddopi paÒcavaÓÓehi
padumehi kuvalayuppalakumudehi saÒchanno sÊtalamadhurasalilo ahosi.
Sabbampi ca dasasahassi)1 cakkavÈÄabbhantaraÑ dhajamÈlÈkulaÑ ahosi.
Tattha tattha paÔimÈlÈgulavippakiÓÓaÑ
nÈnÈsurabhikusumasajjitadharaÓÊtalaÑ dh|pacuÓÓandhakÈraÑ ahosi. TaÑ
upagantvÈ tepaÓÓÈsahatthavitthataÑ tiÓasantharaÑ santharitvÈ
catura~gasamannÈgataÑ vÊriyaÑ adhiÔÔhÈya “yÈva Buddho na homi, tÈva ito
na uÔÔhahÈmÊ”ti paÔiÒÒaÑ katvÈ nisÊdi. EvaÑ nisÊditvÈ samÈraÑ mÈrabalaÑ
vidhamitvÈ maggÈnukkamena cattÈri maggaÒÈÓÈni maggÈnantaraÑ cattÈri
phalaÒÈÓÈni catasso paÔisambhidÈ catuyoniparicchedakaÒÈÓaÑ
paÒcagatiparicchedakaÒÈÓaÑ catuvesÈrajjaÒÈÓÈni cha asÈdhÈraÓaÒÈÓÈni ca
sakale ca BuddhaguÓe hatthagate katvÈ paripuÓÓasa~kappo Bodhipalla~ke
nisinnova–
“AnekajÈtisaÑsÈraÑ -pa- taÓhÈnaÑ khayamajjhagÈ2.
Ayoghanahatasseva, jalato jÈtavedaso.
Anupubb|pasantassa, yathÈ na ÒÈyate gati.
EvaÑ sammÈ vimuttÈnaÑ, kÈmabandhoghatÈrinaÑ.
PaÒÒÈpetuÑ gatÊ natthi, pattÈnaÑ acalaÑ sukhan”ti3–
evaÑ udÈnaÑ udÈnetvÈ bodhisamÊpeyeva sattasattÈhaÑ vÊtinÈmetvÈ
brahmÈyÈcanaÑ sampaÔicchitvÈ attano vemÈtikassa bhÈtikassa
KhaÓÉakumÈrassa ca purohitaputtassa TissakumÈrassa ca
upanissayasampattiÑ oloketvÈ ÈkÈsena gantvÈ Kheme migadÈye otaritvÈ
ubhopi te uyyÈnapÈlena pakkosÈpetvÈ tesaÑ parivÈrÈnaÑ majjhe
dhammacakkaÑ pavattesi. TadÈ aparimitÈnaÑ devatÈnaÑ
1. “Phussassa ca aparena, Sambuddho Dvipaduttamo.

VipassÊ nÈma nÈmena, loke uppajji cakkhumÈ.
______________________________________________________________
1. ( ) natthi (SÊ, I) 2. Khu 1. 36 piÔÔhe Dhammapade.
3. Khu 1. 193 piÔÔhe UdÈne.
2. AvijjaÑ sabbaÑ padÈletvÈ, patto sambodhimuttamaÑ.

DhammacakkaÑ pavattetuÑ, pakkÈmi BandhumatÊpuraÑ.
3. DhammacakkaÑ pavattetvÈ, ubho bodhesi NÈyako.

Tattha padÈletvÈti bhinditvÈ, avijjandhakÈraÑ bhinditvÈti attho.
“VattetvÈ cakkamÈrÈme”tipi pÈÔho, tassa ÈrÈmeti kheme migadÈyeti attho.
Ubho bodhesÊti attano kaniÔÔhabhÈtikaÑ KhaÓÉaÑ rÈjaputtaÑ TissaÒca
purohitaputtanti ubho bodhesi. GaÓanÈya na vattabboti devatÈnaÑ
abhisamayavasena gaÓanaparicchedo natthÊti attho.
AthÈparena samayena KhaÓÉaÑ rÈjaputtaÑ TissaÒca purohitaputtaÑ
anupabbajitÈni caturÈsÊtibhikkhusahassÈni dhammÈmataÑ pÈyesi. So dutiyo
4. “PunÈparaÑ amitayaso, tattha saccaÑ pakÈsayi.

CaturÈsÊtisahassÈnaÑ, dutiyÈbhisamayo ah|”ti.
Tattha tatthÈti Kheme migadÈyeti attho. “CaturÈsÊtisahassÈni,
Sambuddhamanupabbajun”ti ettha ete pana caturÈsÊtisahassasa~khÈtÈ purisÈ
Vipassissa kumÈrassa upaÔÔhÈkapurisÈyeva. Te pÈtova VipassikumÈrassa
upaÔÔhÈnaÑ ÈgantvÈ kumÈramadisvÈ pÈtarÈsatthÈya gantvÈ bhuttapÈtarÈsÈ
“kuhiÑ kumÈro”ti pucchitvÈ tato “uyyÈnabh|miÑ gato”ti sutvÈ “tattheva
naÑ dakkhissÈmÈ”ti nikkhantÈ nivattamÈnaÑ tassa sÈrathiÑ disvÈ “kumÈro
pabbajito”ti sutvÈ sutaÔÔhÈneyeva sabbÈbharaÓÈni muÒcitvÈ antarÈpaÓato
kÈsÈyÈni vatthÈni ÈharÈpetvÈ kesamassuÑ ohÈretvÈ pabbajiÑsu. PabbajitvÈ
ca te gantvÈ mahÈpurisaÑ parivÈrayiÑsu.
Tato VipassÊ bodhisatto “padhÈnacariyaÑ caranto ÈkiÓÓo viharÈmi, na
kho panametaÑ patir|paÑ yatheva maÑ ime gihibh|tÈ pubbe parivÈretvÈ
caranti, idÈnipi tatheva kiÑ iminÈ gaÓenÈ”ti gaÓasa~gaÓikÈya ukkaÓÔhitvÈ
“ajjeva gacchÈmÊ”ti cintetvÈ puna “ajja avelÈ, sace
280 KhuddakanikÈya
panÈhaÑ ajja gamissÈmi, sabbepime jÈnissanti, sveva gamissÈmÊ”ti cintesi.

TaÑdivasaÒca UruvelagÈmasadise ekasmiÑ gÈme gÈmavÈsino manussÈ
svÈtanÈya saddhiÑ parisÈya mahÈpurisaÑ nimantayiÑsu. Te tesaÑ
caturÈsÊtisahassÈnaÑ mahÈpurisassa ca pÈyÈsameva paÔiyÈdayiÑsu. Atha
VipassÊ mahÈpuriso punadivase visÈkhapuÓÓamÈya tasmiÑ gÈme tehi
pabbajitajanehi saddhiÑ bhattakiccaÑ katvÈ vasanaÔÔhÈnameva agamÈsi.
Tatra te pabbajitÈ mahÈpurisassa vattaÑ dassetvÈ attano attano
rattiÔÔhÈnadivÈÔÔhÈnÈni pavisiÑsu.
Bodhisattopi paÓÓasÈlaÑ pavisitvÈ nisinno cintesi “ayaÑ kÈlo
nikkhamitun”ti nikkhamitvÈ paÓÓasÈladvÈraÑ pidahitvÈ
BodhimaÓÉÈbhimukho pÈyÈsi. Te kira pabbajitÈ sÈyaÑ bodhisattassa
upaÔÔhÈnaÑ gantvÈ paÓÓasÈlaÑ parivÈretvÈ nisinnÈ “ativikÈlo jÈto
upadhÈrethÈ”ti vatvÈ paÓÓasÈladvÈraÑ vivaritvÈ taÑ apassantÈpi “kuhiÑ nu
gato mahÈpuriso”ti nÈnubandhiÑsu. “GaÓavÈse nibbinno eko viharitukÈmo
maÒÒe mahÈpuriso Buddhabh|taÑyeva taÑ passissÈmÈ”ti
antojambudÊpÈbhimukhÈ cÈrikaÑ pakkamiÑsu. Atha te “VipassinÈ kira
BuddhattaÑ patvÈ dhammacakkaÑ pavattitan”ti sutvÈ anukkamena sabbe te
pabbajitÈ bandhumatiyÈ rÈjadhÈniyÈ Kheme migadÈye sannipatiÑsu. Tato
tesaÑ BhagavÈ dhammaÑ desesi, tadÈ caturÈsÊtiyÈ bhikkhusahassÈnaÑ
dhammÈbhisamayo ahosi. So tatiyo abhisamayo ahosi. Tena vuttaÑ–
5. “CaturÈsÊtisahassÈni, SambuddhaÑ anupabbajuÑ.

TesamÈrÈmapattÈnaÑ, dhammaÑ desesi cakkhumÈ.
6. SabbÈkÈrena bhÈsato, sutvÈ upanisÈdino.

Tepi dhammavaraÑ gantvÈ, tatiyÈbhisamayo ah|”ti.
Tattha caturÈsÊtisahassÈni, SambuddhaÑ anupabbajunti ettha anunÈ
yogato Sambuddhanti upayogavacanaÑ katanti veditabbaÑ, Sambuddhassa
pacchÈ pabbajiÑs|ti attho. LakkhaÓaÑ saddasatthato gahetabbaÑ. “Tattha
ÈrÈmapattÈnan”tipi pÈÔho. BhÈsatoti vadato. UpanisÈdinoti gantvÈ
upanissÈya dhammadÈnaÑ dadatoti attho. TepÊti te
caturÈsÊtisahassasa~khÈtÈ pabbajitÈ Vipassissa upaÔÔhÈkabh|tÈ. GantvÈti

tassa dhammaÑ ÒatvÈ. EvaÑ tesaÑ tatiyo abhisamayo ahosi. Kheme
migadÈye VipassÊsammÈsambuddhaÑ dve ca aggasÈvake anupabbajitÈnaÑ
bhikkh|naÑ aÔÔhasaÔÔhisatasahassÈnaÑ majjhe nisinno VipassÊ BhagavÈ–
“KhantÊparamaÑ tapo titikkhÈ,
NibbÈnaÑ paramaÑ vadanti BuddhÈ.
Na hi pabbajito par|paghÈtÊ,
Na samaÓo hoti paraÑ viheÔhayanto.
SabbapÈpassa akaraÓaÑ, kusalassa upasampadÈ.
SacittapariyodapanaÑ, etaÑ BuddhÈna sÈsanaÑ.
An|pavÈdo an|paghÈto, pÈtimokkhe ca saÑvaro.
MattaÒÒutÈ ca bhattasmiÑ, pantaÒca sayanÈsanaÑ.
Adhicitte ca Èyogo, etaÑ BuddhÈna sÈsanan”ti1–
imaÑ pÈtimokkhaÑ uddisi. ImÈ pana sabbabuddhÈnaÑ
pÈtimokkhuddesagÈthÈyo hontÊti veditabbaÑ. So paÔhamo sannipÈto ahosi.
Puna yamakapÈtihÈriyaÑ disvÈ pabbajitÈnaÑ bhikkh|naÑ satasahassÈnaÑ
dutiyo sannipÈto ahosi. YadÈ pana Vipassissa vemÈtikÈ tayo bhÈtaro
paccantaÑ v|pasametvÈ Bhagavato upaÔÔhÈnakiriyÈya laddhavarÈ hutvÈ
attano nagaraÑ netvÈ upaÔÔhahantÈ tassa dhammaÑ sutvÈ pabbajiÑsu.
TesaÑ asÊtisatasahassÈnaÑ majjhe nisÊditvÈ BhagavÈ Kheme migadÈye
pÈtimokkhaÑ uddisi, so tatiyo sannipÈto ahosi. Tena vuttaÑ–
7. “SannipÈtÈ tayo ÈsuÑ, Vipassissa Mahesino.

8. AÔÔhasaÔÔhisatasahassÈnaÑ, paÔhamo Èsi samÈgamo.

BhikkhusatasahassÈnaÑ, dutiyo Èsi samÈgamo.
9. AsÊtibhikkhusahassÈnaÑ, tatiyo Èsi samÈgamo.

Tattha bhikkhugaÓamajjhe, Sambuddho atirocatÊ”ti.
______________________________________________________________
1. DÊ 2. 42; Khu 1. 41 piÔÔhesu.
282 KhuddakanikÈya
Tattha aÔÔhasaÔÔhisatasahassÈnanti aÔÔhasaÔÔhisahassÈdhikÈnaÑ

satasahassabhikkh|nanti attho. TatthÈti tattha Kheme migadÈye.
BhikkhugaÓamajjheti bhikkhugaÓassa majjhe. “Tassa
bhikkhugaÓamajjhe”tipi pÈÔho, tassa bhikkhugaÓassa majjheti attho.
TadÈ amhÈkaÑ bodhisatto mahiddhiko mahÈnubhÈvo Atulo nÈma
nÈgarÈjÈ hutvÈ anekanÈgakoÔisatasahassaparivÈro hutvÈ saparivÈrassa
Dasabalassa asamabalasÊlassa karuÓÈsÊtalahadayassa sakkÈrakaraÓatthaÑ
sattaratanamayaÑ candamaÓÉalasa~kÈsaÑ daÔÔhabbasÈramaÓÉaÑ maÓÉapaÑ
kÈretvÈ tattha nisÊdÈpetvÈ sattÈhaÑ dibbavibhavÈnur|paÑ mahÈdÈnaÑ datvÈ
sattaratanakhacitaÑ mahÈrahaÑ suvaÓÓamayaÑ
nÈnÈmaÓijutivisarasamujjalaÑ pÊÔhaÑ Bhagavato adÈsi. TadÈ naÑ
pÊÔhÈnumodanÈvasÈne “ito ayaÑ ekanavutikappe Buddho bhavissatÊ”ti
byÈkÈsi. Tena vuttaÑ–
10. “AhaÑ tena samayena, nÈgarÈjÈ mahiddhiko.

Atulo nÈma nÈmena, puÒÒavanto jutindharo.
11. NekÈnaÑ nÈgakoÔÊnaÑ, parivÈretvÈnahaÑ tadÈ.

Vajjanto dibbaturiyehi, LokajeÔÔhaÑ upÈgamiÑ.
12. Upasa~kamitvÈ SambuddhaÑ, VipassiÑ LokanÈyakaÑ.

MaÓimuttaratanakhacitaÑ, sabbÈbharaÓabh|sitaÑ.
NimantetvÈ dhammarÈjassa, suvaÓÓapÊÔhamadÈsahaÑ.

Ekanavutito kappe, ayaÑ Buddho bhavissati.
14. Ahu KapilavhayÈ rammÈ, nikkhamitvÈ TathÈgato.

PadhÈnaÑ padahitvÈna, katvÈ dukkarakÈrikaÑ.
15. AjapÈlarukkham|lasmiÑ, nisÊditvÈ TathÈgato.

Tattha pÈyÈsaÑ paggayha, NeraÒjaramupehiti.
16. NeraÒjarÈya tÊramhi, vÈyÈsaÑ ada so Jino.

PaÔiyattavaramaggena, bodhim|lamupehiti.
17. Tato padakkhiÓaÑ katvÈ, BodhimaÓÉaÑ anuttaro.

Assattham|le sambodhiÑ, bujjhissati mahÈyaso.

19. AnÈsavÈ vÊtarÈgÈ, santacittÈ samÈhitÈ.

Kolito Upatisso ca, aggÈ hessanti sÈvakÈ.
Œnando nÈmupaÔÔhÈko, upaÔÔhissatimaÑ JinaÑ.

AnÈsavÈ vÊtarÈgÈ, santacittÈ samÈhitÈ.
Bodhi tassa Bhagavato, assatthoti pavuccati -pa-.

Tattha puÒÒavantoti puÒÒavÈ, samupacitapuÒÒasaÒcayoti attho.
Jutindharoti pabhÈyutto. NekÈnaÑ nÈgakoÔÊnanti anekÈhi nÈgakoÔÊhi,
karaÓatthe sÈmivacanaÑ daÔÔhabbaÑ. ParivÈretvÈnÈti BhagavantaÑ
parivÈretvÈ. Ahanti attÈnaÑ niddisati. Vajjantoti vÈdento tÈÄento.
MaÓimuttaratanakhacitanti maÓimuttÈdÊhi vividhehi ratanehi khacitanti
attho. SabbÈbharaÓabh|sitanti sabbÈbharaÓehi vÈÄar|pÈdÊhi ratanamayehi
maÓÉitanti attho. SuvaÓÓapÊÔhanti suvaÓÓamayaÑ pÊÔhaÑ. AdÈsahanti
adÈsiÑ ahaÑ.
Tassa pana Vipassissa Bhagavato BandhumatÊ nÈma nagaraÑ ahosi.
BandhumÈ nÈma rÈjÈ pitÈ, BandhumatÊ nÈma mÈtÈ, KhaÓÉo ca Tisso ca dve
aggasÈvakÈ, Asoko nÈmupaÔÔhÈko, CandÈ ca CandamittÈ ca dve aggasÈvikÈ,
pÈÔalirukkho bodhi, sarÊraÑ asÊtihatthubbedhaÑ ahosi, sarÊrappabhÈ
sabbakÈlaÑ satta yojanÈni pharitvÈ aÔÔhÈsi asÊtivassasahassÈni Èyu, Sutanu
nÈmassa aggamahesÊ, SamavaÔÔakkhandho nÈmassa putto, ÈjaÒÒarathena
284 KhuddakanikÈya
24. “NagaraÑ BandhumatÊ nÈma, BandhumÈ nÈma khattiyo.

MÈtÈ BandhumatÊ nÈma, Vipassissa Mahesino.
29. KhaÓÉo ca TissanÈmo ca, ahesuÑ aggasÈvakÈ.

Asoko nÈmupaÔÔhÈko, Vipassissa Mahesino.
30. CandÈ ca CandamittÈ ca, ahesuÑ aggasÈvikÈ.

Bodhi tassa Bhagavato, pÈÔalÊti pavuccati.
32. AsÊtihatthamubbedho, VipassÊ LokanÈyako.

PabhÈ niddhÈvatÊ tassa, samantÈ sattayojane.
33. AsÊtivassasahassÈni, Èyu Buddhassa tÈvade.

34. BahudevamanussÈnaÑ, bandhanÈ parimocayi.

MaggÈmaggaÒca Ècikkhi, avasesaputhujjane.
35. ŒlokaÑ dassayitvÈna, desetvÈ amataÑ padaÑ.

36. IddhivaraÑ puÒÒavaraÑ, lakkhaÓaÒca kusumitaÑ.

Tattha bandhanÈti devamanusse kÈmarÈgasaÑyojanÈdibandhanÈ
mocesi, vikÈsesÊti attho. MaggÈmaggaÒca ÈcikkhÊti “amatÈdhigamÈya ayaÑ
maggo ucchedasassatadiÔÔhivirahitÈ majjhimÈ paÔipadÈ maggo
kÈyakilamathÈdiko nÈyaÑ maggo”ti sesaputhujjane ÈcikkhÊti attho. ŒlokaÑ
dassayitvÈnÈti maggaÒÈÓÈlokaÑ vipassanÈÒÈÓÈlokaÒca dassayitvÈ.
LakkhaÓaÒca kusumitanti cittalakkhaÓÈdÊhi phullitaÑ1 maÓÉitaÑ Bhagavato
sarÊranti attho. SesaÑ sabbattha gÈthÈsu uttÈnamevÈti.
VipassÊbuddhavaÑsavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhito ek|navÊsatimo BuddhavaÑso.

______________________________________________________________
1. PupphitaÑ (SÊ, I)
22. SikhÊbuddhavaÑsavaÓÓanÈ
Vipassissa aparabhÈge antarahite ca tasmiÑ kappe tato paraÑ
ek|nasaÔÔhiyÈ kappesu BuddhÈ loke na uppajjiÑsu. 1 ApagatabuddhÈloko
ahosi. KilesadevaputtamÈrÈnaÑ ekarajjaÑ apagatakaÓÔakaÑ ahosi. Ito pana
ekattiÑsakappe siniddhasukkhasÈradÈrupacito pah|tasappisitto nidh|mo
sikhÊ viya SikhÊ ca Vessabh| cÈti dve SammÈsambuddhÈ loke uppajjiÑsu.1
Tattha SikhÊ pana BhagavÈ pÈramiyo p|retvÈ Tusitapure nibbattitvÈ tato
cavitvÈ kusalakaraÓavatÊ AruÓavatÊnagare paramaguÓavato AruÓavato nÈma
raÒÒo aggamahesiyÈ rattakanakapaÔibimbarucirappabhÈya PabhÈvatiyÈ nÈma
deviyÈ kucchismiÑ paÔisandhiÑ gahetvÈ dasa mÈse vÊtinÈmetvÈ
NisabhuyyÈne mÈtukucchito nikkhami. NemittikÈ panassa nÈmaÑ karontÈ
uÓhÊsassa sikhÈ viya uggatattÈ “SikhÊ”ti nÈmamakaÑsu. So
sattavassasahassÈni agÈraÑ ajjhÈvasi.
SucandakasirÊgiriyasanÈrivasabhanÈmakÈ tayo pÈsÈdÈ ahesuÑ.
SabbakÈmÈdevippamukhÈni catuvÊsati itthisahassÈni paccupaÔÔhitÈni ahesuÑ.
So cattÈri nimittÈni disvÈ SabbakÈmÈdeviyÈ guÓagaÓÈtule Atule nÈma
putte uppanne hatthiyÈnena hatthikkhandhavaragato mahÈbhinikkhamanaÑ
nikkhamitvÈ pabbaji. TaÑ sattatipurisa2 satasahassÈni anupabbajiÑsu. So
tehi parivuto aÔÔhamÈsaÑ padhÈnacariyaÑ caritvÈ visÈkhapuÓÓamÈya
gaÓasa~gaÓikaÑ pahÈya Sudassananigame PiyadassÊseÔÔhino dhÊtuyÈ dinnaÑ
madhupÈyÈsaÑ paribhuÒjitvÈ taruÓakhadiravane divÈvihÈraÑ vÊtinÈmetvÈ
AnomadassinÈ nÈma tÈpasena dinnÈ aÔÔha kusatiÓamuÔÔhiyo gahetvÈ
puÓÉarÊkabodhiÑ upasa~kami. TassÈ kira puÓÉarÊkabodhiyÈpi pÈÔaliyÈ
pamÈÓameva pamÈÓaÑ ahosi. TaÑdivasameva so paÓÓÈsaratanakkhandho
hutvÈ abbhuggato, sÈkhÈpissa paÓÓÈsaratanamattÈva. So dibbehi gandhehi
pupphehi saÒchanno ahosi. Na kevalaÑ puppheheva, phalehipi saÒchanno3
ahosi. Tassa ekapassato taruÓÈni phalÈni ekato majjhimÈni ekato
nÈtipakkÈni ekato pakkhittadibbojÈni viya surasÈni
vaÓÓagandharasasampannÈni tato tato olambanti. YathÈ ca
______________________________________________________________
1-1. Natthi (SÊ, I) 2. SattattiÑsapurisa (Ka) 3. Sahito (SÊ, I)
286 KhuddakanikÈya
so, evaÑ dasasahassicakkavÈÄesu pupph|pagÈ rukkhÈ pupphehi phal|pagÈ

rukkhÈ phalehi paÔimaÓÉitÈ ahesuÑ.
So tattha catuvÊsatihatthavitthataÑ tiÓasantharaÑ santharitvÈ palla~kaÑ
ÈbhujitvÈ catura~gavÊriyaÑ adhiÔÔhÈya nisÊdi. EvaÑ nisÊditvÈ chattiÑsa
yojanavitthataÑ samÈraÑ mÈrabalaÑ vidhamitvÈ sambodhiÑ pÈpuÓitvÈ
bodhisamÊpeyeva sattasattÈhaÑ vÊtinÈmetvÈ brahmÈyÈcanaÑ sampaÔicchitvÈ
attanÈ saha pabbajitÈnaÑ sattatiyÈ bhikkhusatasahassÈnaÑ
upanissayasampattiÑ disvÈ surapathena gantvÈ vividhÈvaraÓavatiyÈ
AruÓavatiyÈ rÈjadhÈniyÈ samÊpe MigÈjinuyyÈne1 otaritvÈ tehi munigaÓehi
parivuto tesaÑ majjhe dhammacakkaÑ pavattesi. TadÈ koÔisatasahassÈnaÑ
paÔhamo abhisamayo ahosi. Tena vuttaÑ–
1. “Vipassissa aparena, Sambuddho Dvipaduttamo.

Sikhivhayo Èsi Jino, asamo appaÔipuggalo.
2. MÈrasenaÑ pamadditvÈ, patto sambodhimuttamaÑ.

CammacakkaÑ pavattesi, anukampÈya pÈÓinaÑ.
3. DhammacakkaÑ pavattente, Sikhimhi jinapu~gave.

Punapi AruÓavatiyÈ rÈjadhÈniyÈ samÊpeyeva Abhibh|rÈjaputtassa ca
SambhavarÈjaputtassa cÈti dvinnaÑ saparivÈrÈnaÑ dhammaÑ desetvÈ
navutikoÔisahassÈni dhammÈmataÑ pÈyesi. So dutiyo abhisamayo ahosi.
Tena vuttaÑ–
4. “Aparampi dhammaÑ desente, gaÓaseÔÔhe naruttame.

YadÈ pana S|riyavatÊnagaradvÈre campakarukkham|le
titthiyamadamÈnabhaÒjanatthaÑ sabbajanabandhanamokkhatthaÒca
YamakapÈÔihÈriyaÑ karonto BhagavÈ dhammaÑ
______________________________________________________________
1. MigÈciruyyÈne (SÊ, I)
desesi, tadÈ asÊtikoÔisahassÈnaÑ tatiyo abhisamayo ahosi. Tena vuttaÑ–
5. “YamakapÈÔihÈriyaÒca, dassayante sadevake.

AbhibhunÈ ca Sambhavena ca rÈjaputtena saddhiÑ pabbajitÈnaÑ
arahantÈnaÑ satasahassÈnaÑ majjhe nisÊditvÈ pÈtimokkhaÑ uddisi, so
paÔhamo sannipÈto ahosi. AruÓavatÊnagare ÒÈtisamÈgame pabbajitÈnaÑ
asÊtiyÈ bhikkhusahassÈnaÑ majjhe nisÊditvÈ pÈtimokkhaÑ uddisi, so dutiyo
sannipÈto ahosi. DhanaÒjayanagare DhanapÈlakanÈgavinayanasamaye1
pabbajitÈnaÑ sattatiyÈ bhikkhusahassÈnaÑ majjhe BhagavÈ pÈtimokkhaÑ
uddisi, so tatiyo sannipÈto ahosi. Tena vuttaÑ–
6. “SannipÈtÈ tayo ÈsuÑ, SikhissÈpi Mahesino.

7. BhikkhusatasahassÈnaÑ, paÔhamo Èsi samÈgamo.

AsÊtibhikkhusahassÈnaÑ, dutiyo Èsi samÈgamo.
8. SattatibhikkhusahassÈnaÑ, tatiyo Èsi samÈgamo.

Anupalitto padumaÑva, toyamhi sampavaÉÉhitan”ti.
Tattha anupalitto padumaÑvÈti toye jÈtaÑ toyeva vaÉÉhitaÑ padumaÑ
viya toyena anupalittaÑ, sopi bhikkhusannipÈto loke jÈtopi lokadhammehi
anupalitto ahosÊti attho.
TadÈ kira amhÈkaÑ bodhisatto katthaci asaÑsaÔÔho Paribhuttanagare
Arindamo nÈma rÈjÈ hutvÈ Sikhimhi Satthari paribhuttanagaramanuppatte
saparivÈro rÈjÈ Bhagavato paccuggantvÈ pasÈdavaÉÉhitahadayanayanasoto
Dasabalassa amalacaraÓakamalayugaÄesu saparivÈro sirasÈ abhivanditvÈ
DasabalaÑ nimantetvÈ sattÈhaÑ issariyakulavibhavasaddhÈnur|paÑ
mahÈdÈnaÑ datvÈ dussabhaÓÉÈgÈradvÈrÈni vivarÈpetvÈ
Buddhappamukhassa
______________________________________________________________
1. DhanapÈlakagahapativinayanasamaye (SÊ, I)
288 KhuddakanikÈya
bhikkhusaÑghassa mahagghÈni vatthÈni adÈsi. Attano ca

balar|palakkhaÓajavasampannahemajÈlamÈlÈsamala~kataÑ
navakanakaruciradaÓÉa1 kosacÈmarayugavirÈjitaÑ vipulamudukaÓÓaÑ
candarÈjivirÈjitavadanasobhaÑ erÈvaÓavÈraÓamiva arivÈraÓaÑ varavÈraÓaÑ
datvÈ vÈraÓappamÈÓameva katvÈ kappiyabhaÓÉaÒca adÈsi. Sopi naÑ SatthÈ
“ito ekattiÑsakappe Buddho bhavissatÊ”ti byÈkÈsi. Tena vuttaÑ–
9. “AhaÑ tena samayena, Arindamo nÈma khattiyo.

SambuddhappamukhaÑ saÑghaÑ, annapÈnena tappayiÑ.
10. BahuÑ dussavaraÑ datvÈ, dussakoÔiÑ anappakaÑ.

Ala~kataÑ hatthiyÈnaÑ, Sambuddhassa adÈsahaÑ.
11. HatthiyÈnaÑ nimminitvÈ, kappiyaÑ upanÈmayiÑ.

P|rayiÑ mÈnasaÑ mayhaÑ, niccaÑ daÄhamupaÔÔhitaÑ.
12. Sopi maÑ Buddho byÈkÈsi, SikhÊ LokagganÈyako.

EkattiÑse ito kappe, ayaÑ Buddho bhavissati.
13. Ahu KapilavhayÈ rammÈ -pa- hessÈma sammukhÈ imaÑ.

Tattha nimminitvÈti tassa hatthino pamÈÓena tulayitvÈ. Kappiyanti
kappiyabhaÓÉaÑ, bhikkh|naÑ yaÑ bhaÓÉaÑ kappati gahetuÑ, taÑ
kappiyabhaÓÉaÑ nÈma. P|rayiÑ mÈnasaÑ mayhanti mama cittaÑ
dÈnapÊtiyÈ p|rayiÑ, mayhaÑ hÈsuppÈdanasamatthaÑ akÈsinti attho. NiccaÑ
daÄhamupaÔÔhitanti “niccakÈlaÑ dÈnaÑ dassÈmÊ”ti dÈnavasena daÄhaÑ
upaÔÔhitaÑ cittanti attho.
Tassa pana Bhagavato nagaraÑ AruÓavatÊ nÈma ahosi. AruÓavÈ nÈma
rÈjÈ pitÈ, PabhÈvatÊ nÈma mÈtÈ, Abhibh| ca Sambhavo ca dve aggasÈvakÈ,
Khema~karo nÈmupaÔÔhÈko, SakhilÈ ca2 PadumÈ ca dve aggasÈvikÈ,
puÓÉarÊkarukkho bodhi, sarÊraÑ cassa sattatihatthubbedhaÑ
______________________________________________________________
1. ...danta... (SÊ) 2. MakhilÈ ca (SÊ, I)
ahosi. SarÊrappabhÈ niccakÈlaÑ yojanattayaÑ pharitvÈ aÔÔhÈsi.

SattativassasahassÈni Èyu, SabbakÈmÈ nÈmassa aggamahesÊ, Atulo nÈmassa
putto, hatthiyÈnena nikkhami. Tena vuttaÑ–
15. “NagaraÑ AruÓavatÊ nÈma, AruÓo nÈma khattiyo.

PabhÈvatÊ nÈma janikÈ, SikhissÈpi Mahesino.
20. Abhibh| Sambhavo ceva, ahesuÑ aggasÈvakÈ.

Khema~karo nÈmupaÔÔhÈko, SikhissÈpi Mahesino.
21. SakhilÈ ca1 PadumÈ ca, ahesuÑ aggasÈvikÈ.

Bodhi tassa Bhagavato, puÓÉarÊkoti vuccati.
22. SirivaÉÉho ca Nando ca, ahesuÑ aggupaÔÔhakÈ.

CittÈ ceva SuguttÈ ca, ahesuÑ aggupaÔÔhikÈ.
23. Uccattanena so Buddho, sattatihatthamuggato.

KaÒcanagghiyasa~kÈso, dvattiÑsavaralakkhaÓo.
24. TassÈpi byÈmappabhÈ kÈyÈ, divÈrattiÑ nirantaraÑ.

DisodisaÑ niccharanti, tÊÓi yojanaso pabhÈ.
25. SattativassasahassÈni, Èyu tassa Mahesino.

26. DhammameghaÑ pavassetvÈ, temayitvÈ sadevake.

KhemantaÑ pÈpayitvÈna, nibbuto so sasÈvako.
27. AnubyaÒjanasampannaÑ, dvattiÑsavaralakkhaÓaÑ.

Tattha puÓÉarÊkoti setambarukkho. TÊÓi yojanaso pabhÈti tÊÓi yojanÈni
pabhÈ niccharantÊti attho. Dhammameghanti dhammavassaÑ,
dhammavassanako Buddhamegho. TemayitvÈti dhammakathÈsalilena
temetvÈ, siÒjitvÈti attho. Sadevaketi sadevake satte. Khemantanti
khemantaÑ
______________________________________________________________
1. MakhilÈ ca (SÊ, I)
290 KhuddakanikÈya
nibbÈnaÑ. AnubyaÒjanasampannanti tambanakhatu~ganÈsa1 vaÔÔa~gulitÈdÊhi

asÊtiyÈ anubyaÒjanehi sampannaÑ,
dvattiÑsamahÈpurisalakkhaÓapaÔimaÓÉitaÑ Bhagavato sarÊranti attho. SikhÊ
kira SammÈsambuddho SÊlavatÊnagare AssÈrÈme parinibbÈyi.
SikhÊva loke2 tapasÈ jalitvÈ,
SikhÊva meghÈgamane naditvÈ.
SikhÊ mahesindhanavippahÊno,
SikhÊva santiÑ Sugato gato so.
Sikhissa kira Bhagavato dhÈtuyo ekagghanÈva hutvÈ aÔÔhaÑsu na
vippakiriÑsu. SakalajambudÊpavÈsino pana manussÈ tiyojanubbedhaÑ
sattaratanamayaÑ himagirisadisasobhaÑ th|pamakaÑsu. Sesamettha
gÈthÈsu pÈkaÔamevÈti.
SikhÊbuddhavaÑsavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhito vÊsatimo BuddhavaÑso.

_____
23. Vessabh|buddhavaÑsavaÓÓanÈ
Sikhissa pana SammÈsambuddhassa aparabhÈge antarahite tassa sÈsane
sattativassasahassÈyukÈ manussÈ anukkamena parihÈyitvÈ dasavassÈyukÈ
ahesuÑ. Puna vaÉÉhitvÈ aparimitÈyukÈ hutvÈ anukkamena parihÈyitvÈ
saÔÔhivassasahassÈyukÈ ahesuÑ. TadÈ vijitamanobh| sabbalokÈbhibh|
sayambh| Vessabh| nÈma SatthÈ loke udapÈdi. So pÈramiyo p|retvÈ
Tusitapure nibbattitvÈ tato cavitvÈ Anomanagare suppatÊtassa SuppatÊtassa
nÈma raÒÒo aggamahesiyÈ sÊlavatiyÈ YasavatiyÈ nÈma kucchismiÑ
paÔisandhiÑ aggahesi. So dasannaÑ mÈsÈnaÑ accayena AnupamuyyÈne
mÈtukucchito nikkhami. JÈyamÈnova janaÑ tosento vasabhanÈdaÑ nadi.
TasmÈ vasabhanÈdahetuttÈ tassa nÈmaggahaÓadivase “Vessabh|”ti
nÈmamakaÑsu. So chabbassasahassÈni agÈraÑ ajjhÈvasi. Ruci Suruci
RativaÉÉhananÈmakÈ tayo pÈsÈdÈ
______________________________________________________________
1. ...tu~ganakhasiniddhanakha... (SÊ) 2. SikhÊvaraÒÒe (Ka)
tassa ahesuÑ. SucittÈdevippamukhÈni tiÑsa itthisahassÈni paccupaÔÔhitÈni

ahesuÑ.
So cattÈri nimittÈni disvÈ SucittÈya nÈma deviyÈ Suppabuddhe nÈma
kumÈre uppanne suvaÓÓasivikÈya uyyÈnadassanatthÈya gantvÈ devadattÈni
kÈsÈyÈni gahetvÈ pabbaji. TaÑ sattattiÑsasahassÈni anupabbajiÑsu. Atha so
tehi parivuto cha mÈse padhÈnacariyaÑ caritvÈ visÈkhapuÓÓamÈya
Sucittanigame sandissamÈnasarÊrÈya SirivaÉÉhanÈya nÈma dinnaÑ
sÈyanhasamaye NarindanÈgarÈjena dinnÈ aÔÔha tiÓamuÔÔhiyo gahetvÈ
sÈlabodhiÑ padakkhiÓato upÈgami. TassÈpi sÈlassa tadeva pÈÔaliyÈ
pamÈÓameva pamÈÓaÑ ahosi. Tatheva pupphaphalasirivibhavo veditabbo.
So sÈlam|lamupagantvÈ cattÈlÊsahatthavitthataÑ tiÓasantharaÑ santharitvÈ
palla~kaÑ ÈbhujitvÈ vigatanÊvaraÓaÑ sabbakÈmamadÈvaraÓaÑ
anÈvaraÓaÒÈÓaÑ paÔilabhitvÈ “anekajÈtisaÑsÈraÑ -pa- taÓhÈnaÑ
khayamajjhagÈ”ti udÈnaÑ udÈnetvÈ sattasattÈhaÑ tattheva vÊtinÈmetvÈ
attano kaniÔÔhabhÈtikassa SoÓakumÈrassa UttarakumÈrassa ca
upanissayasampattiÑ disvÈ devapathena gantvÈ AnomanagarasamÊpe
AruÓuyyÈne otaritvÈ uyyÈnapÈlena kumÈre pakkosÈpetvÈ tesaÑ
saparivÈrÈnaÑ majjhe dhammacakkaÑ pavattesi. TadÈ asÊtiyÈ
koÔisahassÈnaÑ paÔhamo abhisamayo ahosi.
Puna janapadacÈrikaÑ caranto BhagavÈ tattha tattha dhammaÑ desento
sattatiyÈ koÔisahassÈnaÑ dhammÈbhisamayo ahosi, so dutiyo abhisamayo
ahosi. Anomanagareyeva diÔÔhijÈlaÑ bhindanto titthiyamÈnaddhajaÑ pÈtento
mÈnamadaÑ viddhaÑsento dhammaddhajaÑ samussayanto
navutiyojanavitthatÈya manussaparisÈya parimÈÓarahitÈya devaparisÈya
YamakapÈÔihÈriyaÑ katvÈ devamanusse pasÈdetvÈ saÔÔhikoÔiyo
dhammÈmatena tappesi, so tatiyo abhisamayo ahosi. Tena vuttaÑ–
1. “Tattheva maÓÉakappamhi, asamo appaÔipuggalo.

Vessabh| nÈma nÈmena, loke uppajji NÈyako1.
______________________________________________________________
1. So jino (Ka)
292 KhuddakanikÈya
2. ŒdittaÑ vata rÈgaggi, taÓhÈnaÑ vijitaÑ tadÈ.

NÈgova bandhanaÑ chetvÈ, patto sambodhimuttamaÑ.
3. DhammacakkaÑ pavattente, Vessabh|lokanÈyake.

AsÊtikoÔisahassÈnaÑ, paÔhamÈbhisamayo ahu.
4. Pakkante cÈrikaÑ raÔÔhe, LokajeÔÔhe1 NarÈsabhe.

SattatikoÔisahassÈnaÑ, dutiyÈbhisamayo ahu.
5. MahÈdiÔÔhiÑ vinodento, pÈÔiheraÑ karoti so.

SamÈgatÈ naramar|, dasasahassÊ sadevake.
6. MahÈ-acchariyaÑ disvÈ, abbhutaÑ lomahaÑsanaÑ.

DevÈ ceva manussÈ ca, bujjhare saÔÔhikoÔiyo”ti.
Tattha Èdittanti sakalamidaÑ lokattayaÑ sampadittaÑ. RÈgaggÊti
rÈgena. TaÓhÈnaÑ vijitanti taÓhÈnaÑ vijitaÑ raÔÔhaÑ vasavattiÔÔhÈnanti
evaÑ ÒatvÈti attho. NÈgova bandhanaÑ chetvÈti hatthÊ viya
p|tilatÈbandhanaÑ chinditvÈ sambodhiÑ patto adhigato. DasasahassÊti
dasasahassiyaÑ. Sadevaketi sadevake loke. Bujjhareti bujjhiÑsu.
SoÓuttarÈnaÑ pana dvinnaÑ aggasÈvakÈnaÑ samÈgame pabbajitÈnaÑ
asÊtiyÈ arahantasahassÈnaÑ majjhe mÈghapuÓÓamÈyaÑ pÈtimokkhaÑ
uddisi, so paÔhamo sannipÈto ahosi. YadÈ pana vessabhunÈ
sabbalokÈbhibhunÈ saha pabbajitÈ sattattiÑsasahassasa~khÈ bhikkh| gaÓato
ohÊnasamaye pakkantÈ, te Vessabhussa SammÈsambuddhassa
dhammacakkappavattiÑ sutvÈ SoreyyaÑ nÈma nagaraÑ ÈgantvÈ
BhagavantaÑ addasaÑsu. TesaÑ BhagavÈ dhammaÑ desetvÈ sabbeva te
ehibhikkhupabbajjÈya pabbÈjetvÈ catura~gasamannÈgatÈya parisÈya
pÈtimokkhaÑ uddisi, so dutiyo sannipÈto ahosi.
YadÈ pana NÈrivÈhananagare Upasanto nÈma rÈjaputto rajjaÑ kÈresi,
tassÈnukampÈya BhagavÈ tattha agamÈsi, sopi Bhagavato ÈgamanaÑ sutvÈ
saparivÈro Bhagavato paccuggamanaÑ katvÈ nimantetvÈ mahÈdÈnaÑ datvÈ
tassa dhammaÑ sutvÈ pasannahadayo pabbaji. TaÑ saÔÔhisahassasa~khÈ
______________________________________________________________
1. SeÔÔhe (SÊ)
purisÈ anupabbajiÑsu. Te tena saddhiÑ arahattaÑ pÈpuÓiÑsu. So tehi

parivuto Vessabh| BhagavÈ pÈtimokkhaÑ uddisi, so tatiyo sannipÈto ahosi.
Tena vuttaÑ–
7. “SannipÈtÈ tayo ÈsuÑ, Vessabhussa Mahesino.

8. AsÊtibhikkhusahassÈnaÑ, paÔhamo Èsi samÈgamo.

SattatibhikkhusahassÈnaÑ, dutiyo Èsi samÈgamo.
9. SaÔÔhibhikkhusahassÈnaÑ, tatiyo Èsi samÈgamo.

JarÈdibhayatÊtÈnaÑ, orasÈnaÑ Mahesino”ti.
TadÈ amhÈkaÑ bodhisatto SarabhavatÊnagare paramapiyadassano
Sudassano nÈma rÈjÈ hutvÈ Vessabhumhi LokanÈyake
Sarabhanagaramupagate tassa dhammaÑ sutvÈ pasannahadayo
dasanakhasamodhÈnasamujjalaÑ
jalajÈmalÈvikalakamalamakulasadisamaÒjaliÑ sirasi katvÈ
Buddhappamukhassa saÑghassa sacÊvaraÑ mahÈdÈnaÑ datvÈ tattheva
Bhagavato nivÈsatthÈya gandhakuÔiÑ katvÈ taÑ parikkhipitvÈ
vihÈrasahassaÑ kÈretvÈ sabbaÒca vibhavajÈtaÑ Bhagavato sÈsane
pariccajitvÈ tassa santike pabbajitvÈ ÈcÈraguÓasampanno terasadhutaguÓesu
nirato bodhisambhÈrapariyesanÈya rato BuddhasÈsanÈbhirato vihÈsi. Sopi
taÑ BhagavÈ byÈkÈsi “anÈgate ito ekattiÑsakappe ayaÑ Gotamo nÈma
Buddho bhavissatÊ”ti. Tena vuttaÑ–
10. “AhaÑ tena samayena, Sudassano nÈma khattiyo.

NimantetvÈ MahÈvÊraÑ, dÈnaÑ datvÈ mahÈrahaÑ.
AnnapÈnena vatthena, sasaÑghaÑ Jinap|jayiÑ.
11. Tassa Buddhassa asamassa, cakkaÑ vattitamuttamaÑ.

SutvÈna paÓitaÑ dhammaÑ, pabbajjamabhirocayiÑ.
12. MahÈdÈnaÑ pavattetvÈ, rattindivamatandito.

PabbajjaÑ guÓasampannaÑ, pabbajiÑ Jinasantike.
13. ŒcÈraguÓasampanno, vattasÊlasamÈhito.

SabbaÒÒutaÑ gavesanto, ramÈmi JinasÈsane.
294 KhuddakanikÈya
14. SaddhÈpÊtiÑ upagantvÈ, BuddhaÑ vandÈmi SattharaÑ1.

PÊti uppajjati mayhaÑ, bodhiyÈyeva kÈraÓÈ.
15. AnivattamÈnasaÑ ÒatvÈ, Sambuddho etadabravi.

EkattiÑse ito kappe, ayaÑ Buddho bhavissati.
16. Ahu KapilavhayÈ rammÈ -pa- hessÈma sammukhaÑ imaÑ.

Tattha cakkaÑ vattitanti dhammacakkaÑ pavattitaÑ. PaÓitaÑ
dhammanti uttarimanussadhammaÑ. PabbajjaÑ guÓasampannanti ÒatvÈ
pabbajinti attho. VattasÊlasamÈhitoti vattesu ca sÊlesu ca samÈhito. TesaÑ
tesaÑ p|raÓe samÈhitoti attho. RamÈmÊti abhiramiÑ. SaddhÈpÊtinti
saddhaÒca pÊtiÒca upagantvÈ. VandÈmÊti abhivandiÑ, atÊtatthe
vattamÈnavacanaÑ daÔÔhabbaÑ. Sattharanti SatthÈraÑ. AnivattamÈnasanti
anosakkiyamÈnamÈnasaÑ.
Tassa pana Bhagavato AnomaÑ2 nÈma nagaraÑ ahosi. SuppatÊto
nÈmassa pitÈ khattiyo, YasavatÊ nÈma mÈtÈ, SoÓo ca Uttaro ca dve
aggasÈvakÈ, Upasanto nÈmupaÔÔhÈko, RÈmÈ ca3 SamÈlÈ ca dve aggasÈvikÈ,
sÈlarukkho bodhi, sarÊraÑ saÔÔhihatthubbedhaÑ ahosi. SaÔÔhivassasahassÈni
Èyu, SucittÈ nÈmassa bhariyÈ, Suppabuddho nÈmassa putto, suvaÓÓasivikÈya
18. “AnomaÑ4 nÈma nagaraÑ, SuppatÊto nÈma khattiyo.

MÈtÈ YasavatÊ nÈma, Vessabhussa Mahesino.
23. SoÓo ca Uttaro ceva, ahesuÑ aggasÈvakÈ.

Upasanto nÈmupaÔÔhÈko, Vessabhussa Mahesino.
24. RÈmÈ ceva5 SamÈlÈ ca, ahesuÑ aggasÈvikÈ.

Bodhi tassa Bhagavato, mahÈsÈloti vuccati.
______________________________________________________________
1. PÈde vandÈmi Satthari (SÊ, I) 2. AnupamaÑ (SÊ, I) 3. DÈmÈ ca (SÊ, I)
4. AnupamaÑ (SÊ, I) 5. DÈmÈ ca (SÊ, I)
25. Sotthiko ceva Rammo ca, ahesuÑ aggupaÔÔhakÈ.

GotamÊ SirimÈ ceva1, ahesuÑ aggupaÔÔhikÈ.
26. SaÔÔhiratanamubbedho, hemay|pasam|pamo.

KÈyÈ niccharatÊ rasmi, rattiÑva pabbate sikhÊ.
27. SaÔÔhivassasahassÈni, Èyu tassa Mahesino.

28. DhammaÑ vitthÈrikaÑ katvÈ, vibhajitvÈ mahÈjanaÑ.

DhammanÈvaÑ ÔhapetvÈna, nibbuto so sasÈvako.
29. DassaneyyaÑ sabbajanaÑ, vihÈraÑ iriyÈpathaÑ.

Tattha hemay|pasam|pamoti suvaÓÓatthambhasadisoti attho.
NiccharatÊti ito cito ca sandhÈvati. RasmÊti pabhÈrasmi. RattiÑva pabbate
sikhÊti rattiyaÑ pabbatamatthake aggi viya raÑsivijjotÈ tassa kÈyeti attho.
VibhajitvÈti vibhÈgaÑ katvÈ, ugghaÔitÈdivasena sotÈpannÈdivasena cÈti
attho. DhammanÈvanti aÔÔha~gamaggasa~khÈtaÑ dhammanÈvaÑ,
caturoghanittharaÓatthÈya ÔhapetvÈti attho. Dassaneyyanti dassanÊyo.
Sabbajananti sabbo jano, sasÈvakasaÑgho SammÈsambuddhoti attho.
VihÈranti vihÈro, sabbattha paccatte upayogavacanaÑ daÔÔhabbaÑ.
Vessabh| kira BhagavÈ UsabhavatÊnagare Kheme migadÈye
parinibbÈyi. DhÈtuyo panassa vippakiriÑsu.
Usabhavatipure puruttame,
Jinavasabho BhagavÈ hi Vessabh|.
Upavanavihare manorame,
NirupadhisesamupÈgato kirÈti.
SesaÑ sabbattha gÈthÈsu pÈkaÔamevÈti.
Vessabh|buddhavaÑsavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhito ekavÊsatimo BuddhavaÑso.

______________________________________________________________
1. KÈligotamÊ sirimÈ (SÊ, I)
296 KhuddakanikÈya
24. KakusandhabuddhavaÑsavaÓÓanÈ
Vessabhumhi Sayambhumhi parinibbute tasmiÑ pana kappe atikkante
ek|nattiÑsakappesu JinadivasakarÈ nuppajjiÑsu. ImasmiÑ pana
bhaddakappe cattÈro BuddhÈ nibbattiÑsu. Katame cattÈro? Kakusandho
KoÓÈgamano Kassapo amhÈkaÑ Buddhoti. Metteyyo pana BhagavÈ
uppajjissati. EvamayaÑ kappo paÒcahi BuddhuppÈdehi paÔimaÓÉitattÈ
bhaddakappoti BhagavatÈ vaÓÓito. Tattha Kakusandho nÈma BhagavÈ
pÈramiyo p|retvÈ Tusitapure nibbattitvÈ tato cavitvÈ KhemavatÊnagare
Khema~karassa nÈma raÒÒo atthadhammÈnusÈsakassa Aggidattassa nÈma
purohitassa aggamahesiyÈ VisÈkhÈya nÈma brÈhmaÓiyÈ kucchismiÑ
paÔisandhiÑ aggahesi. YadÈ pana khattiyÈ brÈhmaÓe sakkaronti garukaronti
mÈnenti p|jenti, tadÈ bodhisattÈ brÈhmaÓakule nibbattanti.
YadÈ pana brÈhmaÓÈ khattiye sakkaronti garukaronti mÈnenti p|jenti,
tadÈ khattiyakule uppajjanti. TadÈ kira brÈhmaÓÈ khattiyehi sakkarÊyanti
garukarÊyanti. TasmÈ saccasandho Kakusandho bodhisatto
vibhavasirisamudayenÈkule anÈkule brÈhmaÓakule dasasahassilokadhÈtuÑ
unnÈdento kampayanto udapÈdi. HeÔÔhÈ vuttappakÈrÈni pÈÔihÈriyÈni
nibbattiÑsu. Tato dasannaÑ mÈsÈnaÑ accayena KhemavatuyyÈne1
mÈtukucchito suvaÓÓalatÈto aggijÈlo viya nikkhami. So cattÈri
vassasahassÈni agÈraÑ ajjhÈvasi. Tassa kira
KÈmakÈmavaÓÓakÈmasuddhinÈmakÈ2 tayo pÈsÈdÈ ahesuÑ.
RocinÊbrÈhmaÓÊpamukhÈni tiÑsa itthisahassÈni paccupaÔÔhitÈni ahesuÑ.
So cattÈri nimittÈni disvÈ RociniyÈ brÈhmaÓiyÈ anuttare Uttare nÈma
kumÈre uppanne payuttena3 ÈjaÒÒarathena mahÈbhinikkhamanaÑ
nikkhamitvÈ pabbaji. TaÑ cattÈlÊsasahassÈni anupabbajiÑsu. So tehi
parivuto aÔÔha mÈse padhÈnacariyaÑ caritvÈ visÈkhapuÓÓamÈya
Sucirindhanigame VajirindhabrÈhmaÓassa dhÊtÈya dinnaÑ madhupÈyÈsaÑ
paribhuÒjitvÈ khadiravane divÈvihÈraÑ katvÈ sÈyanhasamaye Subhaddena
nÈma yavapÈlakena upanÊtÈ aÔÔha tiÓamuÔÔhiyo gahetvÈ sirÊsabodhiÑ
______________________________________________________________
1. KhemuyyÈne (SÊ, I) 2. SucisurucirativaÉÉhananÈmakÈ (SÊ, I)
3. Chayuttena (Ka)
pÈÔaliyÈ vuttappamÈÓaÑ dibbagandhaÑ upavÈyamÈnaÑ upagantvÈ

catuttiÑsahatthavitthataÑ tiÓasantharaÑ santharitvÈ palla~kaÑ ÈbhujitvÈ
sambodhiÑ patvÈ “anekajÈtisaÑsÈraÑ -pa- taÓhÈnaÑ khayamajjhagÈ”ti
udÈnaÑ udÈnetvÈ sattasattÈhaÑ vÊtinÈmetvÈ attanÈ saha pabbajitÈnaÑ
cattÈlÊsÈya bhikkhusahassÈnaÑ saccappaÔivedhasamatthataÑ disvÈ
ekÈheneva MakilanagarasamÊpe sambh|taÑ IsipatanaÑ nÈma migadÈyaÑ
pavisitvÈ tesaÑ majjhagato BhagavÈ dhammacakkaÑ pavattesi. TadÈ
cattÈlÊsÈya koÔisahassÈnaÑ paÔhamo dhammÈbhisamayo ahosi.
Puna KaÓÓakujjanagaradvÈre mahÈsÈlarukkham|le YamakapÈÔihÈriyaÑ
katvÈ tiÑsakoÔisahassÈnaÑ dhammacakkhuÑ uppÈdesi, so dutiyo
abhisamayo ahosi. YadÈ pana KhemavatÊnagarassÈvid|re aÒÒatarasmiÑ
devÈyatane abhimatanaradevo naradevo nÈma yakkho
dissamÈnamanussasarÊro hutvÈ kantÈramajjhe ekassa
kamalakuvalayuppalasamala~katasalilasÊtalassa paramamadhurasisiravÈrino
sabbajanasurabhiramassa sarassa samÊpe ÔhatvÈ
kamalakuvalayakallahÈrÈdÊhi satte upalÈpetvÈ manusse khÈdati. TasmiÑ
magge pacchinne janasampÈtarahite mahÈ-aÔaviÑ pavisitvÈ tattha sampatte
satte khÈdati. So lokavissuto mahÈkantÈramaggo ahosi. UbhatokantÈradvÈre
kira mahÈjanakÈyo sannipatitvÈ kantÈranittharaÓatthÈya aÔÔhÈsi. Atha
vigatabhavabandho kakusandho SatthÈ ekadivasaÑ pacc|sasamaye
mahÈkaruÓÈsamÈpattito vuÔÔhÈya lokaÑ volokento ÒÈÓajÈlassa antogataÑ
taÑ mahesakkhaÑ naradevayakkhaÑ taÒca janasam|hamaddasa. DisvÈ ca
pana gaganatalena gantvÈ tassa janakÈyassa passantasseva BhagavÈ
anekavihitaÑ pÈÔihÈriyaÑ karonto tassa naradevayakkhassa bhavane
otaritvÈ tassa ma~galapalla~ke nisÊdi.
Atha kho so manussabhakkho yakkho chabbaÓÓarasmiyo vissajjentaÑ
indadhanuparivutamiva divasakaraÑ munidivasakaraÑ
pavanapathenÈgacchantaÑ disvÈ “Dasabalo mamÈnukampÈya
idhÈgacchatÊ”ti pasannahadayo attano parivÈrayakkhehi saddhiÑ
anekamigagaÓavantaÑ HimavantaÑ gantvÈ nÈnÈvaÓÓagandhÈni
jalajathalajÈni kusumÈni paramamanoramÈni sugandhagandhe samÈharitvÈ
298 KhuddakanikÈya
attano palla~ke nisinnaÑ vigatarandhaÑ KakusandhaÑ LokanÈyakaÑ

mÈlÈgandhavilepanÈdÊhi p|jayitvÈ thutisa~gÊtÈni pavattento sirasi aÒjaliÑ
katvÈ namassamÈno aÔÔhÈsi. Tato manussÈ taÑ pÈÔihÈriyaÑ disvÈ
pasannahadayÈ samÈgamma BhagavantaÑ parivÈretvÈ namassamÈnÈ
aÔÔhaÑsu. Atha appaÔisandho kakusandho BhagavÈ
abhip|jitanaradevayakkhaÑ naradevayakkhaÑ
kammaphalasambandhadassanena samuttejetvÈ nirayakathÈya santÈsetvÈ
catusaccakathaÑ kathesi, tadÈ aparimitÈnaÑ sattÈnaÑ dhammÈbhisamayo
ahosi, ayaÑ tatiyo abhisamayo ahosi. Tena vuttaÑ–
1. “Vessabhussa aparena, Sambuddho Dvipaduttamo.

Kakusandho nÈma nÈmena, appameyyo durÈsado.
2. UgghÈÔetvÈ sabbabhavaÑ, cariyÈya pÈramiÑ gato.

SÊhova paÒjaraÑ bhetvÈ, patto sambodhimuttamaÑ.
3. DhammacakkaÑ pavattente, Kakusandhe LokanÈyake.

CattÈlÊsakoÔisahassÈnaÑ, dhammÈbhisamayo ahu.
4. Antalikkhamhi ÈkÈse, yamakaÑ katvÈ vikubbanaÑ.

TiÑsakoÔisahassÈnaÑ, bodhesi devamÈnuse.
5. Naradevassa yakkhassa, catusaccappakÈsane.

DhammÈbhisamayo tassa, gaÓanÈto asa~khiyo”ti.
Tattha ugghÈÔetvÈti sam|hanitvÈ. Sabbabhavanti sabbaÑ navavidhaÑ
bhavaÑ, bhavuppattinimittaÑ kammanti attho. CariyÈya pÈramiÑ gatoti
sabbapÈramÊnaÑ p|raÓavasena pÈraÑ gato1. SÊhova paÒjaraÑ bhetvÈti sÊho
viya paÒjaraÑ munikuÒjaro bhavapaÒjaraÑ vinÈsetvÈti attho.
Kakusandhassa viddhastabhavabandhanassa ekova sÈvakasannipÈto ahosi.
KaÓÓakujjanagare Isipatane migadÈye attanÈ saha pabbajitehi cattÈlÊsÈya
arahantasahassehi parivuto mÈghapuÓÓamÈyaÑ BhagavÈ pÈtimokkhaÑ
uddisi. Tena vuttaÑ–
______________________________________________________________
1. PÈramiÑ gato (SÊ)
6. “Kakusandhassa Bhagavato, eko Èsi samÈgamo.

7. CattÈlÊsasahassÈnaÑ, tadÈ Èsi samÈgamo.

Dantabh|mimanuppattÈnaÑ, ÈsavÈrigaÓakkhayÈ”ti.
TadÈ amhÈkaÑ bodhisatto khemo nÈma rÈjÈ hutvÈ Buddhappamukhassa
saÑghassa pattacÊvaraÑ mahÈdÈnaÑ datvÈ aÒjanÈdÊni sabbabhesajjÈni ca
adÈsi. AÒÒaÒca samaÓaparikkhÈraÑ datvÈ tassa dhammadesanaÑ sutvÈ
pasannahadayo hutvÈ Bhagavato santike pabbaji. So pana SatthÈ “anÈgate
imasmiÑyeva kappe Buddho bhavissatÊ”ti byÈkÈsi. Tena vuttaÑ–
8. “AhaÑ tena samayena, khemo nÈmÈsi khattiyo.

TathÈgate Jinaputte, dÈnaÑ datvÈ anappakaÑ.
9. PattaÒca cÊvaraÑ datvÈ, aÒjanaÑ madhulaÔÔhikaÑ.

ImetaÑ patthitaÑ sabbaÑ, paÔiyÈdemi varaÑ varaÑ.
10. Sopi maÑ Buddho byÈkÈsi, Kakusandho Vinayako.

Imamhi bhaddake kappe, ayaÑ Buddho bhavissati.
13. NagaraÑ khemavatÊ nÈma, khemo nÈmÈsahaÑ tadÈ.

SabbaÒÒutaÑ gavesanto, pabbajiÑ tassa santike”ti.
Tattha aÒjanaÑ pÈkaÔameva. MadhulaÔÔhikanti yaÔÔhimadhukaÑ.
Imetanti imaÑ etaÑ. Patthitanti icchitaÑ. PaÔiyÈdemÊti dajjÈmi, adÈsinti
attho. VaraÑ varanti seÔÔhaÑ seÔÔhanti attho. “YadetaÑ patthitan”tipi pÈÔho,
tassa yaÑ icchati, etaÑ sabbaÑ adÈsinti attho. AyaÑ sundarataro.
Tassa pana adandhassa Kakusandhassa Bhagavato KhemaÑ nÈma
nagaraÑ ahosi. Aggidatto nÈma brÈhmaÓo pitÈ, visÈkhÈ nÈma brÈhmaÓÊ
mÈtÈ, vidhuro ca saÒjÊvo ca dve aggasÈvakÈ, buddhijo nÈmupaÔÔhÈko, CÈmÈ
ca CampÈ ca dve aggasÈvikÈ, mahÈsirÊsarukkho bodhi, sarÊraÑ
cattÈlÊsahatthubbedhaÑ ahosi, samantÈ dasayojanÈni sarÊrappabhÈ
300 KhuddakanikÈya
niccharati, cattÈlÊsavassasahassÈni Èyu, bhariyÈ panassa RocinÊ nÈma

brÈhmaÓÊ, Uttaro nÈma putto, ÈjaÒÒarathena nikkhami. Tena vuttaÑ–
14. “BrÈhmaÓo Aggidatto ca, Èsi Buddhassa so pitÈ.

VisÈkhÈ nÈma janikÈ, Kakusandhassa Satthuno.
15. Vasate tattha kheme pure, Sambuddhassa mahÈkulaÑ.

NarÈnaÑ pavaraÑ seÔÔhaÑ, jÈtimantaÑ mahÈyasaÑ.
20. Vidhuro ca SaÒjÊvo ca, ahesuÑ aggasÈvakÈ.

Buddhijo nÈmupaÔÔhÈko, Kakusandhassa Satthuno.
21. SÈmÈ ca CampÈnÈmÈ ca, ahesuÑ aggasÈvikÈ.

Bodhi tassa Bhagavato, sirÊsoti pavuccati.
23. CattÈlÊsaratanÈni, accuggato MahÈmuni.

KanakappabhÈ niccharati, samantÈ dasayojanaÑ.
24. CattÈlÊsavassasahassÈni, Èyu tassa Mahesino.

25. DhammÈpaÓaÑ pasÈretvÈ, naranÈrÊnaÑ sadevake.

NaditvÈ sÊhanÈdaÑva, nibbuto so sasÈvako.
26. AÔÔha~gavacanasampanno, acchiddÈni nirantaraÑ.

Tattha vasate tattha kheme pureti ayaÑ gÈthÈ Kakusandhassa
jÈtanagarasandassanatthaÑ vuttÈti veditabbÈ. MahÈkulanti uditoditaÑ
Bhagavato pitukulaÑ. NarÈnaÑ pavaraÑ seÔÔhanti jÈtivasena
sabbamanussÈnaÑ pavaraÑ seÔÔhanti attho. JÈtimantanti abhijÈtivantaÑ,
uttamÈbhijÈtaÑ. MahÈyasanti mahÈparivÈraÑ, kiÑ taÑ Buddhassa
mahÈkulaÑ. Tattha mahÈkulaÑ kheme pure vasatetipadena sambandho
daÔÔhabbo.
SamantÈ dasayojananti samantato dasa yojanÈni pharitvÈ niccakÈlaÑ
sarÊrato nikkhamitvÈ suvaÓÓavaÓÓÈ pabhÈ niccharatÊti attho.
DhammÈpaÓanti dhammasa~khÈtaÑ ÈpaÓaÑ. PasÈretvÈti

bhaÓÉavikkiÓanatthaÑ nÈnÈbhaÓÉasamiddhamÈpaÓaÑ viya dhammÈpaÓaÑ
pasÈretvÈti attho. NaranÈrÊnanti veneyyanaranÈrÊnaÑ
jhÈnasamÈpattimaggaphalaratanavisesÈdhigamatthÈya. SÊhanÈdaÑvÈti
sÊhanÈdaÑ viya, abhayanÈdaÑ naditvÈ. AÔÔha~gavacanasampannoti
aÔÔha~gasamannÈgatasaro SatthÈ. AcchiddÈnÊti chiddÈdibhÈvarahitÈni sÊlÈni
acchiddÈni asabalÈni akammÈsÈni. Atha vÈ acchiddÈni avivarÈni
sÈvakayugaÄÈdÊni. Nirantaranti satataÑ sabbakÈlaÑ. SabbaÑ
tamantarahitanti SatthÈ ca sÈvakayugaÄÈdÊni ca taÑ sabbaÑ
munibhÈvamupagantvÈ adassanabhÈvamupagatanti attho.
Apetabandho Kakusandhabuddho,
AdandhapaÒÒo gatasabbarandho.
Tilokasandho kira saccasandho,
Kheme vane vÈsamakappayittha.
KakusandhabuddhavaÑsavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhito bÈvÊsatimo BuddhavaÑso.

_____
25. KoÓÈgamanabuddhavaÑsavaÓÓanÈ
Kakusandhassa pana Bhagavato aparabhÈge tassa sÈsane ca antarahite
sattesu tiÑsavassasahassÈyukesu jÈtesu parahitakoÓÈgamano1 KoÓÈgamano
nÈma SatthÈ loke udapÈdi. 2Atha vÈ kanakÈgamanato KoÓÈgamano nÈma
SatthÈ loke udapÈdi. Tattha kakÈrassa ko-ÈdesaÑ katvÈ nakÈrassa ÓÈdesaÑ
katvÈ ekassa kakÈrassa lopaÑ katvÈ niruttinayena kanakassa kanakÈdi-
ÈbharaÓassa ÈgamanaÑ pavassanaÑ yassa Bhagavato uppannakÈle so
KoÓÈgamano nÈma.2 Ettha pana Èyu anupubbena parihÊnasadisaÑ kataÑ, na
evaÑ parihÊnaÑ, puna vaÉÉhitvÈ parihÊnanti veditabbaÑ. KathaÑ?
ImasmiÑyeva kappe Kakusandho BhagavÈ cattÈlÊsavassasahassÈyukakÈle
nibbatto,
______________________________________________________________
1. ParahitaponÈgamano (SÊ, I) 2-2. Natthi (SÊ, I)
302 KhuddakanikÈya
taÑ pana Èyu parihÈyamÈnaÑ dasavassakÈlaÑ patvÈ puna asa~khyeyyaÑ

patvÈ tato parihÈyamÈnaÑ tiÑsavassasahassÈyukakÈle ÔhitaÑ, tadÈ
KoÓÈgamano BhagavÈ loke uppannoti veditabbo.
Sopi pÈramiyo p|retvÈ Tusitapure nibbattitvÈ tato cavitvÈ
SobhavatÊnagare YaÒÒadattassa brÈhmaÓassa bhariyÈya r|pÈdÊhi guÓehi
anuttarÈya UttarÈya nÈma brÈhmaÓiyÈ kucchismiÑ paÔisandhiÑ gahetvÈ
dasannaÑ mÈsÈnaÑ accayena SubhavatÊ-uyyÈne mÈtukucchito nikkhami.
JÈyamÈne pana tasmiÑ sakalajambudÊpe devo kanakavassaÑ vassi. Tenassa
kanakÈgamanakÈraÓattÈ “KanakÈgamano”ti nÈmamakaÑsu. TaÑ panassa
nÈmaÑ anukkamena pariÓamamÈnaÑ “KoÓÈgamano”ti jÈtaÑ. So pana tÊÓi
vassasahassÈni agÈraÑ ajjhÈvasi. TusitasantusitasantuÔÔhanÈmakÈ panassa
tayo pÈsÈdÈ ahesuÑ. RucigattÈbrÈhmaÓÊpamukhÈni soÄasa itthisahassÈni
ahesuÑ.
So cattÈri nimittÈni disvÈ RucigattÈya brÈhmaÓiyÈ SatthavÈhe nÈma
putte uppanne hatthikkhandhavaragato hatthiyÈnena mahÈbhinikkhamanaÑ
nikkhamitvÈ pabbaji. TaÑ tiÑsapurisasahassÈni anupabbajiÑsu. So tehi
parivuto cha mÈse padhÈnacariyaÑ caritvÈ visÈkhapuÓÓamÈyaÑ
AggisonabrÈhmaÓassa dhÊtÈya AggisonabrÈhmaÓakumÈriyÈ dinnaÑ
madhupÈyÈsaÑ paribhuÒjitvÈ khadiravane divÈvihÈraÑ katvÈ
sÈyanhasamaye JaÔÈtindukena nÈma yavapÈlena dinnÈ aÔÔha tiÓamuÔÔhiyo
gahetvÈ udumbarabodhiÑ puÓÉarÊke vuttappamÈÓaÑ
phalavibh|tisampannaÑ dakkhiÓato upagantvÈ vÊsatihatthavitthataÑ
tiÓasantharaÑ santharitvÈ palla~kaÑ ÈbhujitvÈ mÈrabalaÑ viddhaÑsetvÈ
dasabalaÒÈÓÈni paÔilabhitvÈ “anekajÈtisaÑsÈraÑ -pa- taÓhÈnaÑ
khayamajjhagÈ”ti udÈnaÑ udÈnetvÈ sattasattÈhaÑ vÊtinÈmetvÈ attanÈ saha
pabbajitÈnaÑ tiÑsabhikkhusahassÈnaÑ upanissayasampattiÑ disvÈ
gaganapathena gantvÈ SudassananagarasamÊpe Isipatane migadÈye otaritvÈ
tesaÑ majjhagato dhammacakkaÑ pavattesi, tadÈ tiÑsakoÔisahassÈnaÑ
paÔhamÈbhisamayo ahosi.
Puna SundaranagaradvÈre mahÈsÈlarukkham|le YamakapÈÔihÈriyaÑ
katvÈ vÊsatikoÔisahassÈnaÑ dhammÈmataÑ pÈyesi, so dutiyo abhisamayo
ahosi. Attano mÈtaraÑ uttaraÑ pamukhaÑ katvÈ dasasu
cakkavÈÄasahassesu devatÈnaÑ samÈgatÈnaÑ AbhidhammapiÔakaÑ desente

Bhagavati dasannaÑ koÔisahassÈnaÑ tatiyo abhisamayo ahosi. Tena
vuttaÑ–
1. “Kakusandhassa aparena, Sambuddho Dvipaduttamo.

KoÓÈgamano nÈma Jino, LokajeÔÔho NarÈsabho.
2. Dasa dhamme p|rayitvÈna, kantÈraÑ samatikkami.

PavÈhiya malaÑ sabbaÑ, patto sambodhimuttamaÑ.
3. DhammacakkaÑ pavattente, KoÓÈgamananÈyake.

TiÑsakoÔisahassÈnaÑ, paÔhamÈbhisamayo ahu.
4. PÈÔihÊraÑ karonte ca, paravÈdappamaddane.

VÊsatikoÔisahassÈnaÑ, dutiyÈbhisamayo ahu.
5. Tato vikubbanaÑ katvÈ, Jino devapuraÑ gato.

Vasate tattha Sambuddho, silÈya paÓÉukambale.
6. PakaraÓe satta desento, vassaÑ vasati so muni.

DasakoÔisahassÈnaÑ, tatiyÈbhisamayo ah|”ti.
Tattha dasa dhamme p|rayitvÈnÈti dasa pÈramidhamme p|rayitvÈ.
KantÈraÑ samatikkamÊti jÈtikantÈraÑ samatikkami. PavÈhiyÈti pavÈhetvÈ.
MalaÑ sabbanti rÈgÈdimalattayaÑ. PÈÔihÊraÑ karonte ca,
paravÈdappamaddaneti paravÈdivÈdappamaddane, Bhagavati pÈÔihÈriyaÑ
karonteti attho. Vikubbananti vikubbaniddhiÑ, SundaranagaradvÈre
YamakapÈÔihÈriyaÑ katvÈ devapuraÑ gato tattha paÓÉukambalasilÈyaÑ
vasi. KathaÑ vasÊti? PakaraÓe satta desentoti tattha devÈnaÑ
sattappakaraÓasa~khÈtaÑ AbhidhammapiÔakaÑ desento vasi. EvaÑ tattha
AbhidhammaÑ desente Bhagavati dasakoÔisahassÈnaÑ devÈnaÑ
abhisamayo ahosÊti attho.
ParisuddhapÈramip|raÓÈgamanassa KoÓÈgamanassapi eko
sÈvakasannipÈto ahosi. SurindavatÊnagare SurindavatuyyÈne viharanto
304 KhuddakanikÈya
Bhiyyasassa rÈjaputtassa ca Uttarassa ca rÈjaputtassa dvinnampi

tiÑsasahassaparivÈrÈnaÑ dhammaÑ desetvÈ sabbeva te
ehibhikkhupabbajjÈya pabbÈjetvÈ tesaÑ majjhagato mÈghapuÓÓamÈyaÑ
pÈtimokkhaÑ uddisi. Tena vuttaÑ–
7. “TassÈpi devadevassa, eko Èsi samÈgamo.

8. TiÑsabhikkhusahassÈnaÑ, tadÈ Èsi samÈgamo.

OghÈnamatikkantÈnaÑ, bhijjitÈnaÒca maccuyÈ”ti.
Tattha oghÈnanti kÈmoghÈdÊnaÑ, catunnamoghÈnametaÑ adhivacanaÑ.
Yassa pana te saÑvijjanti, taÑ vaÔÔasmiÑ ohananti osÊdÈpentÊti oghÈ, tesaÑ
oghÈnaÑ, upayogatthe sÈmivacanaÑ daÔÔhabbaÑ. Catubbidhe oghe
atikkantÈnanti attho. BhijjitÈnanti etthÈpi eseva nayo. MaccuyÈti maccuno.
TadÈ amhÈkaÑ bodhisatto Mithilanagare Pabbato nÈma rÈjÈ ahosi, tadÈ
‘saraÓagatasabbapÈÓÈgamanaÑ KoÓÈgamanaÑ Mithilanagaramanuppattan”ti
sutvÈ saparivÈro rÈjÈ paccuggantvÈ vanditvÈ DasabalaÑ nimantetvÈ
mahÈdÈnaÑ datvÈ tattha BhagavantaÑ vassÈvÈsatthÈya yÈcitvÈ temÈsaÑ
sasÈvakasaÑghaÑ SatthÈraÑ upaÔÔhahitvÈ
pattuÓÓacÊnapaÔÔakambalakoseyyaduk|lakappÈsikÈdÊni mahagghÈni ceva
sukhumavatthÈni ca suvaÓÓapÈdukÈ ceva aÒÒaÒca bahuparikkhÈramadÈsi.
Sopi naÑ BhagavÈ byÈkÈsi “imasmiÑyeva bhaddakappe ayaÑ Buddho
bhavissatÊ”ti. Atha so mahÈpuriso tassa Bhagavato byÈkaraÓaÑ sutvÈ
mahÈrajjaÑ pariccajitvÈ tasseva Bhagavato santike pabbaji. Tena vuttaÑ–
9. “AhaÑ tena samayena, Pabbato nÈma khattiyo.

MittÈmaccehi sampanno, anantabalavÈhano.
10. SambuddhadassanaÑ gantvÈ, sutvÈ dhammamanuttaraÑ.

NimantetvÈ sajinasaÑghaÑ, dÈnaÑ datvÈ yadicchakaÑ.
11. PattuÓÓaÑ cÊnapaÔÔaÒca, koseyyaÑ kambalampi ca.

SuvaÓÓapÈdukaÒceva, adÈsiÑ SatthusÈvake.


15. SabbaÒÒutaÑ gavesanto, dÈnaÑ datvÈ naruttame.

OhÈyÈhaÑ mahÈrajjaÑ, pabbajiÑ Jinasantike”ti.
Tattha anantabalavÈhanoti bahukaÑ anantaÑ mayhaÑ balaÑ
assahatthi-ÈdikaÑ vÈhanaÒcÈti attho. Sambuddhadassananti
SambuddhadassanatthÈya. Yadicchakanti yÈvadicchakaÑ
BuddhappamukhaÑ saÑghaÑ catubbidhena ÈhÈrena “alamalan”ti
pavÈrÈpetvÈ, hatthena pidahÈpetvÈti attho. SatthusÈvaketi Satthuno ceva
sÈvakÈnaÒca adÈsiÑ. Naruttameti naruttamassa. OhÈyÈti pahÈya1
pariccajitvÈ2.
Tassa pana KoÓÈgamanassa Bhagavato SobhavatÊ nÈma nagaraÑ ahosi,
YaÒÒadatto nÈma brÈhmaÓo pitÈ, UttarÈ nÈma brÈhmaÓÊ mÈtÈ, Bhiyyaso ca
Uttaro cÈti dve aggasÈvakÈ, Sotthijo nÈmupaÔÔhÈko, SamuddÈ ca UttarÈ ca
dve aggasÈvikÈ, udumbararukkho bodhi, sarÊraÑ tiÑsahatthubbedhaÑ ahosi,
tiÑsavassasahassÈni Èyu, bhariyÈ panassa rucigattÈ nÈma brÈhmaÓÊ,
SatthavÈho nÈma putto, hatthiyÈnena nikkhami. Tena vuttaÑ–
16. “NagaraÑ SobhavatÊ nÈma, Sobho nÈmÈsi khattiyo.

Vasate tattha nagare, Sambuddhassa mahÈkulaÑ.
17. BrÈhmaÓo YaÒÒadatto ca, Èsi Buddhassa so pitÈ.

UttarÈ nÈma janikÈ, KoÓÈgamanassa Satthuno.
22. Bhiyyaso Uttaro nÈma, ahesuÑ aggasÈvakÈ.

Sotthijo nÈmupaÔÔhÈko, KoÓÈgamanassa Satthuno.
______________________________________________________________
1. OhÈyitvÈ (SÊ, I) 2. Natthi (SÊ, I)
306 KhuddakanikÈya
23. SamuddÈ UttarÈ ceva, ahesuÑ aggasÈvikÈ.

Bodhi tassa Bhagavato, udumbaroti pavuccati.
25. Uccattanena so Buddho, tiÑsahatthasamuggato.

UkkÈmukhe yathÈ kambu, evaÑ raÑsÊhi maÓÉito.
26. TiÑsavassasahassÈni, Èyu Buddhassa tÈvade.

27. DhammacetiÑ samussetvÈ, dhammadussavibh|sitaÑ.

DhammapupphaguÄaÑ katvÈ, nibbuto so sasÈvako.
28. MahÈvilÈso tassa jano, siridhammappakÈsano.

Tattha ukkÈmukheti kammÈruddhane. YathÈ kamb|ti suvaÓÓanikkhaÑ
viya. EvaÑ raÑsÊhi maÓÉitoti evaÑ rasmÊhi paÔimaÓÉito samala~kato.
DhammacetiÑ samussetvÈti sattattiÑsabodhipakkhiyadhammamayaÑ
cetiyaÑ patiÔÔhÈpetvÈ. Dhammadussavibh|sitanti
catusaccadhammapaÔÈkavibh|sitaÑ. DhammapupphaguÄaÑ katvÈti
dhammamayapupphamÈlÈguÄaÑ katvÈ. MahÈjanassa vipassanÈcetiya~gaÓe
Ôhitassa namassanatthÈya dhammacetiyaÑ patiÔÔhÈpetvÈ sasÈvakasaÑgho
SatthÈ parinibbÈyÊti attho. MahÈvilÈsoti mahÈ-iddhivilÈsappatto. TassÈti
tassa Bhagavato. Janoti sÈvakajano. SiridhammappakÈsanoti
lokuttaradhammappakÈsano so BhagavÈ ca sabbaÑ tamantarahitanti attho.
Sukhena KoÓÈgamano gatÈsavo,
VikÈmapÈÓÈgamano mahesÊ.
Vane viveke sirinÈmadheyye,
VisuddhavaÑsÈgamano vasittha.
KoÓÈgamanabuddhavaÑsavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhito tevÊsatimo BuddhavaÑso.

26. KassapabuddhavaÑsavaÓÓanÈ
KoÓÈgamanassa pana Bhagavato aparabhÈge tassa sÈsane ca antarahite
tiÑsavassasahassÈyukÈ sattÈ anupubbena parihÈyitvÈ dasavassÈyukÈ hutvÈ
puna vaÉÉhitvÈ aparimitÈyukÈ hutvÈ puna anupubbena parihÈyitvÈ
vÊsativassasahassÈyukesu sattesu jÈtesu anekamanussapo Kassapo nÈma
SatthÈ loke udapÈdi1. So pÈramiyo p|retvÈ Tusitapure nibbattitvÈ tato
cavitvÈ BÈrÈÓasÊnagare Brahmadattassa nÈma brÈhmaÓassa vipulaguÓavatiyÈ
DhanavatiyÈ nÈma brÈhmaÓiyÈ kucchismiÑ paÔisandhiÑ gahetvÈ dasannaÑ
mÈsÈnaÑ accayena Isipatane migadÈye mÈtukucchito nikkhami.
Gottavasena panassa “KassapakumÈro”ti nÈmamakaÑsu. So dve
vassasahassÈni agÈraÑ ajjhÈvasi. HaÑsavÈyasavÈsirinandoti tassa tayo
pÈsÈdÈ ahesuÑ. SunandÈnÈmabrÈhmaÓippamukhÈni aÔÔhacattÈlÊsa
itthisahassÈni paccupaÔÔhitÈni ahesuÑ.
So cattÈri nimittÈni disvÈ SunandÈya brÈhmaÓiyÈ Vijitasene nÈma putte
uppanne uppannasaÑvego “mahÈbhinikkhamanaÑ nikkhamissÈmÊ”ti cintesi.
Athassa parivitakkasamanantarameva pÈsÈdo kulÈlacakkamiva bhamitvÈ
gaganatalamabbhuggantvÈ paramarucirakaranikaro saradasamayarajanikaro
viya tÈrÈgaÓaparivuto anekanarasataparivuto gaganatalamala~karonto viya
puÒÒÈnubhÈvaÑ pakÈsento viya jananayanahadayÈni ÈkaÉÉhento viya
rukkhaggÈni paraÑ sobhayamÈno viya ca gantvÈ nigrodhabodhiÑ
majjhekatvÈ bh|miyaÑ patiÔÔhahi. Atha bodhisatto mahÈsatto pathaviyaÑ
patiÔÔhahitvÈ devadattaÑ arahattaddhajamÈdÈya pabbaji. Tassa nÈÔakitthiyo
pÈsÈdÈ otaritvÈ aÉÉhagÈvutaÑ maggaÑ gantvÈ saparivÈrÈ senÈsannivesaÑ
katvÈ nisÊdiÑsu. Tato itthiparicÈrike ÔhapetvÈ sahÈgatÈ sabbe pabbajiÑsu.
MahÈpuriso kira sattÈhaÑ tehi parivuto padhÈnacariyaÑ caritvÈ
visÈkhapuÓÓamÈya VunandÈya nÈma brÈhmaÓiyÈ dinnaÑ madhupÈyÈsaÑ
paribhuÒjitvÈ khadiravane divÈvihÈraÑ katvÈ sÈyanhasamaye Somena nÈma
yavapÈlakena upanÊtÈ aÔÔha tiÓamuÔÔhiyo gahetvÈ nigrodhabodhiÑ upagantvÈ
______________________________________________________________
1. SuttanipÈta-®Ôha 1. 298 piÔÔhepi passitabbaÑ.
308 KhuddakanikÈya
paÒcadasahatthÈyÈmavitthataÑ tiÓasantharaÑ santharitvÈ tattha nisÊditvÈ

abhisambodhiÑ pÈpuÓitvÈ “anekajÈtisaÑsÈraÑ -pa- taÓhÈnaÑ
khayamajjhagÈ”ti udÈnaÑ udÈnetvÈ sattasattÈhaÑ vÊtinÈmetvÈ attanÈ saha
pabbajitÈnaÑ bhikkh|naÑ koÔiyÈ upanissayasampattiÑ disvÈ gaganatalena
gantvÈ BÈrÈÓasiyaÑ Isipatane migadÈye otaritvÈ tehi parivuto tattha
dhammacakkaÑ pavattesi, tadÈ vÊsatiyÈ koÔisahassÈnaÑ paÔhamo
1. “KoÓÈgamanassa aparena, Sambuddho Dvipaduttamo.

Kassapo nÈma gottena, dhammarÈjÈ pabha~karo.
2. SaÒchaÉÉitaÑ kulam|laÑ, bahvannapÈnabhojanaÑ.

DatvÈna yÈcake dÈnaÑ, p|rayitvÈna mÈnasaÑ.
Usabhova ÈÄakaÑ bhetvÈ, patto sambodhimuttamaÑ.
3. DhammacakkaÑ pavattente, Kassape LokanÈyake.

VÊsakoÔisahassÈnaÑ, paÔhamÈbhisamayo ah|”ti.
Tattha saÒchaÉÉitanti chaÉÉitaÑ ujjhitaÑ pariccattaÑ. Kulam|lanti
kulagharaÑ, aparimitabhogakkhandhaÑ anekakoÔisahassadhanasaÒcayaÑ
dasasatanayanabhavanasadisabhogaÑ atiduccajaÑ tiÓamiva chaÉÉitanti
attho. YÈcaketi yÈcakÈnaÑ datvÈ. ŒÄakanti goÔÔhaÑ, yathÈ usabho goÔÔhaÑ
bhinditvÈ yathÈsukhaÑ icchitaÔÔhÈnaÑ pÈpuÓÈti, evaÑ mahÈpurisopi
gehabandhanaÑ bhinditvÈ abhisambodhiÑ pÈpuÓÊti attho.
Puna catumÈsaÑ janapadacÈrikaÑ caramÈne Satthari
dasakoÔisahassÈnaÑ dutiyo abhisamayo ahosi. YadÈ pana
SundaranagaradvÈre asanarukkham|le YamakapÈÔihÈriyaÑ karonto
dhammaÑ desesi, tadÈ paÒcannaÑ koÔisahassÈnaÑ tatiyo abhisamayo ahosi.
Puna YamakapÈÔihÈriyaÑ katvÈ suraripudurabhibhavane TÈvatiÑsabhavane
SudhammÈ nÈma devasabhÈ atthi, tattha nisÊditvÈ attano mÈtaraÑ
DhanavatÊdeviÑ pamukhaÑ katvÈ dasasahassilokadhÈtuyÈ devatÈnaÑ
anuggahakaraÓatthaÑ sattappakaraÓaÑ AbhidhammapiÔakaÑ desento tÊÓi
devatÈkoÔisahassÈni dhammÈmataÑ pÈyesi. Tena vuttaÑ–
4. “CatumÈsaÑ yadÈ Buddho, loke carati cÈrikaÑ.

DasakoÔisahassÈnaÑ, dutiyÈbhisamayo ahu.
5. YamakaÑ vikubbanaÑ katvÈ, ÒÈÓadhÈtuÑ pakittayi.

PaÒcakoÔisahassÈnaÑ, tatiyÈbhisamayo ahu.
6. SudhammÈ devapure ramme, tattha dhammaÑ pakittayi.

TÊÓikoÔisahassÈnaÑ, devÈnaÑ bodhayÊ Jino.
7. Naradevassa yakkhassa, apare dhammadesane.

EtesÈnaÑ abhisamayÈ, gaÓanÈto asa~khiyÈ”ti.
Tattha catumÈsanti cÈtumÈse. Ayameva vÈ pÈÔho. CaratÊti acari.
YamakaÑ vikubbanaÑ katvÈti YamakapÈÔihÈriyaÑ katvÈ. ©ÈÓadhÈtunti
sabbaÒÒutaÒÒÈÓasabhÈvaÑ. “SabbaÒÈÓa1 dhÈtun”tipi vadanti. PakittayÊti
mahÈjanassa pakÈsesi. SudhammÈti TÈvatiÑsabhavane SudhammÈ nÈma
sabhÈ atthi, tattha nisÊditvÈti attho. Dhammanti AbhidhammaÑ.
TadÈ kira ÈnubhÈvavijitanaradevo Naradevo nÈma mahesakkho heÔÔhÈ
vuttanaradevayakkho viya mahiddhiko yakkho ahosi. So JambudÊpe
ekasmiÑ nagare raÒÒo yÈdisaÑ r|paÑ, tÈdisaÑ r|pasaÓÔhÈnaÑ sarakuttiÑ
nimminitvÈ taÑ rÈjÈnaÑ mÈretvÈ khÈditvÈ saha-antepuraÑ rajjaÑ
paÔipajjitvÈ aparimitamaÑsabhojano ahosi. So kira itthidhutto ca ahosi.
YadÈ pana taÑ kusalÈ chekÈ itthiyo “nÈyaÑ amhÈkaÑ rÈjÈ, amanusso eso”ti
jÈnanti, tadÈ so lajjito hutvÈ tÈ sabbÈ khÈditvÈ aÒÒaÑ nagaraÑ paÔipajjati.
Evameva so Naradevayakkho manusse bhakkhayanto yadÈ
SundaranagarÈbhimukho agamÈsi, tadÈ taÑ disvÈ nagaravÈsino manussÈ
maraÓabhayatajjitasantÈsÈ sakanagarato nikkhamitvÈ tato tato palÈyiÑsu.
Atha te manusse palÈyamÈne disvÈ Kassapadasabalo tassa Naradevassa
yakkhassa purato aÔÔhÈsi. Naradevo evaÑ DevadevaÑ ÔhitaÑ disvÈ vissaraÑ
ghoraÑ nÈdaÑ naditvÈ Bhagavato bhayaÑ uppÈdetuÑ asakkonto taÑ
saraÓaÑ gantvÈ paÒhaÑ pucchi, paÒhaÑ vissajjetvÈ taÑ dametvÈ dhamme
desiyamÈne sampattÈnaÑ naramarÈnaÑ
______________________________________________________________
1. SaccaÒÈÓa (Ka)
310 KhuddakanikÈya
gaÓanapathÈtÊtÈnaÑ abhisamayo ahosi. Tena vuttaÑ “naradevassa

yakkhassÈ”ti-Èdi. Tattha apare dhammadesaneti aparasmiÑ dhammadesane.
EtesÈnanti etesaÑ. Ayameva vÈ pÈÔho.
Tassa pana Kassapabhagavato ekova sÈvakasannipÈto ahosi.
BÈrÈÓasÊnagare purohitaputto Tisso nÈma ahosi. So Kassapassa
bodhisattassa sarÊre lakkhaÓasampattiÑ disvÈ pituno bhÈsato sutvÈ
“nissaÑsayaÑ eso mahÈbhinikkhamanaÑ nikkhamitvÈ Buddho bhavissati,
etassÈhaÑ santike pabbajitvÈ saÑsÈradukkhato muccissamÊ”ti cintetvÈ
suddhamunigaÓavantaÑ HimavantaÑ gantvÈ tÈpasapabbajjaÑ pabbaji.
Tassa parivÈrabh|tÈni vÊsatitÈpasasahassÈni ahesuÑ. So aparabhÈge
“KassapakumÈro nikkhamitvÈ abhisambodhiÑ anuppatto”ti sutvÈ saparivÈro
ÈgantvÈ Kassapassa Bhagavato santike saparivÈro ehibhikkhupabbajjÈya
pabbajitvÈ arahattaÑ pÈpuÓi. TasmiÑ samÈgame Kassapo BhagavÈ
mÈghapuÓÓamÈyaÑ pÈtimokkhaÑ uddisi. Tena vuttaÑ–
8. “TassÈpi Devadevassa, eko Èsi samÈgamo.

9. VÊsabhikkhusahassÈnaÑ, tadÈ Èsi samÈgamo.

AtikkantabhavantÈnaÑ, hirisÊlena tÈdinan”ti.
Tattha atikkantabhavantÈnanti atikkantaputhujjanasotÈpannÈdÊnaÑ,
sabbesaÑ khÊÓÈsavÈnamevÈti attho. HirisÊlena tÈdinanti hiriyÈ ca sÊlena ca
sadisÈnaÑ.
TadÈ amhÈkaÑ bodhisatto JotipÈlo nÈma mÈÓavo tiÓÓaÑ vedÈnaÑ
pÈrag| bh|miyaÒceva antalikkhe ca pÈkaÔo GhaÔikÈrassa kumbhakÈrassa
sahÈyo ahosi. So tena saddhiÑ SatthÈraÑ upasa~kamitvÈ tassa
dhammakathaÑ sutvÈ tassa santike pabbaji. So ÈraddhavÊriyo tÊÓi piÔakÈni
uggahetvÈ vattapaÔipattiyÈ BuddhasÈsanaÑ sobhesi. Sopi taÑ SatthÈ byÈkÈsi.
Tena vuttaÑ–
10. “AhaÑ tadÈ mÈÓavako, JotipÈloti vissuto.

11. LakkhaÓe itihÈse ca, sadhamme pÈramiÑ gato.

Bh|mantalikkhakusalo, katavijjo anavayo1.
12. Kassapassa Bhagavato, GhaÔikÈro nÈmupaÔÔhako.

SagÈravo sappatisso, nibbuto tatiye phale.
13. ŒdÈya maÑ ghaÔÊkÈro, upagaÒchi KassapaÑ JinaÑ.

Tassa dhammaÑ suÓitvÈna, pabbajiÑ tassa santike.
14. ŒraddhavÊriyo hutvÈ, vattÈvattesu kovido.

Na kvaci parihÈyÈmi, p|resiÑ JinasÈsanaÑ.
15. YÈvatÈ BuddhabhaÓitaÑ, nava~gaÑ JinasÈsanaÑ.

16. Mama acchariyaÑ disvÈ, sopi Buddho viyÈkari.


31. EvamahaÑ saÑsaritvÈ, parivajjento anÈcaraÑ.

DukkaraÒca kataÑ mayhaÑ, bodhiyÈyeva kÈraÓÈ”ti.
Tattha bh|mantalikkhakusaloti bh|misikkhÈsu ca2 antalikkhesu ca
joticakkÈcÈre jotivijjÈya ca kusaloti attho. UpaÔÔhakoti upaÔÔhÈyako.
Sappatissoti sappatissayo. Nibbutoti vinÊto, vissuto vÈ. Tatiye phaleti
nimittasattamÊ, tatiyaphalÈdhigamahetu nibbutoti attho. ŒdÈyÈti maÑ
gahetvÈ. VattÈvattes|ti khuddakavattamahÈvattesu. Kovidoti tesaÑ p|raÓe
kusalo. Na kvaci parihÈyÈmÊti kvacipi sÊlesu vÈ samÈdhisamÈpatti-ÈdÊsu vÈ
katthaci kutopi na parihÈyÈmi, sabbattha me parihÈni nÈma na vijjatÊti
dÊpeti. “Na koci parihÈyÈmÊ”tipi pÈÔho, soyevattho.
______________________________________________________________
1. AnÈmayo (SÊ, I) 2. Bh|miparikkhÈsu ca (SÊ, I)
312 KhuddakanikÈya
YÈvatÈti paricchedavacanametaÑ, yÈvatakanti attho. BuddhabhaÓitanti

BuddhavacanaÑ. Sobhayinti sobhesiÑ pakÈsesiÑ. Mama acchariyanti
mama sammÈpaÔipattiÑ aÒÒehi asÈdhÈraÓaÑ acchariyaÑ abbhutaÑ Kassapo
BhagavÈ disvÈti attho. SaÑsaritvÈti saÑsÈre saÑsaritvÈ1. AnÈcaranti
anÈcÈraÑ akattabbaÑ, akaraÓÊyanti attho.
Tassa pana Kassapassa Bhagavato jÈtanagaraÑ BÈraÓasÊ nÈma ahosi,
Brahmadatto nÈma brÈhmaÓo pitÈ, paramaguÓavatÊ DhanavatÊ nÈma
brÈhmaÓÊ mÈtÈ, Tisso ca BhÈradvÈjo ca dve aggasÈvakÈ, Sabbamitto
nÈmupaÔÔhÈko, AnuÄÈ ca UruveÄÈ ca dve aggasÈvikÈ, nigrodharukkho bodhi,
sarÊraÑ vÊsatihatthubbedhaÑ ahosi, vÊsativassasahassÈni Èyu, SunandÈ
nÈmassa aggamahesÊ, Vijitaseno nÈma putto, pÈsÈdayÈnena nikkhami. Tena
vuttaÑ–
32. “NagaraÑ BÈrÈÓasÊ nÈma, KikÊ nÈmÈsi khattiyo.

Vasate tattha nagare, Sambuddhassa mahÈkulaÑ.
33. BrÈhmaÓo Brahmadattova, Èsi Buddhassa so pitÈ.

DhanavatÊ nÈma janikÈ, Kassapassa Mahesino.
38. Tisso ca BhÈradvÈjo ca, ahesuÑ aggasÈvakÈ.

Sabbamitto nÈmupaÔÔhÈko, Kassapassa Mahesino.
39. AnuÄÈ UruveÄÈ ca, ahesuÑ aggasÈvikÈ.

Bodhi tassa Bhagavato, nigrodhoti pavuccati.
41. Uccattanena so Buddho, vÊsatiratanuggato.

VijjulaÔÔhÊva ÈkÈse, candova gahap|rito.
42. VÊsativassasahassÈni, Èyu tassa Mahesino.

43. DhammataÄÈkaÑ mÈpayitvÈ, sÊlaÑ datvÈ vilepanaÑ.

DhammadussaÑ nivÈsetvÈ, dhammamÈlaÑ vibhajjiya.
______________________________________________________________
1. SandhÈvitvÈ (Ka)
44. DhammavimalamÈdÈsaÑ, ÔhapayitvÈ mahÈjane.

Keci nibbÈnaÑ patthentÈ, passantu me ala~karaÑ.
45. SÊlakaÒcukaÑ datvÈna, jhÈnakavacavammitaÑ.

DhammacammaÑ pÈrupitvÈ, datvÈ sannÈhamuttamaÑ.
46. SatiphalakaÑ datvÈna, tikhiÓaÑ ÒÈÓakuntimaÑ.

DhammakhaggavaraÑ datvÈ, sÊlasaÑsaggamaddanaÑ.
47. TevijjÈbh|sanaÑ datvÈna, ÈveÄaÑ caturo phale.

ChaÄabhiÒÒÈbharaÓaÑ datvÈ, dhammapupphapiÄandhanaÑ.
48. SaddhammapaÓÉaracchattaÑ, datvÈ pÈpanivÈraÓaÑ.

MÈpayitvÈbhayaÑ pupphaÑ, nibbuto so sasÈvako.
49. Eso hi SammÈsambuddho, appameyyo durÈsado.

Eso hi dhammaratano, SvÈkkhÈto Ehipassiko.
50. Eso hi saÑgharatano, SuppaÔipanno anuttaro.

Tattha vijjulaÔÔhÊvÈti ghanabhÈvena1 saÓÔhitÈ vijjulatÈ viya. Candova
gahap|ritoti parivesagahaparikkhitto puÓÓacando viya. DhammataÄÈkaÑ
mÈpayitvÈti pariyattidhammataÄÈkaÑ mÈpayitvÈ. SÊlaÑ datvÈ vilepananti
catupÈrisuddhisÊlasa~khÈtaÑ cittasantativibh|sanatthaÑ vilepanaÑ datvÈ.
DhammadussaÑ nivÈsetvÈti hirottappadhammasa~khÈtaÑ sÈÔakayugaÑ
nivÈsetvÈ. DhammamÈlaÑ vibhajjiyÈti
sattattiÑsabodhipakkhiyadhammakusumamÈlaÑ vibhajitvÈ, vidahitvÈti2
attho.
DhammavimalamÈdÈsanti vimalaÑ sotÈpattimaggasa~khÈtaÑ ÈdÈsaÑ
sÈvajjÈnavajjakusalÈkusaladhammasallakkhaÓatthaÑ mahÈjanassa
dhammataÄÈkatÊre dhammÈdÈsaÑ ÔhapetvÈti attho. MahÈjaneti mahÈjanassa.
KecÊti ye keci. NibbÈnaÑ patthentÈti sabbÈkusalamalavilayakaraÑ
amatamasa~khatamanÊtikaÑ paramasantaÑ accutirasaÑ nibbÈnaÑ patthentÈ
vicaranti. Te imaÑ ala~kÈraÑ
______________________________________________________________
1. MeghabhÈvena (SÊ, I) 2. ViracitvÈ (SÊ, I)
314 KhuddakanikÈya
vuttappakÈraÑ mayÈ dassitaÑ passant|ti attho. “NibbÈnamabhipatthentÈ,

passantu maÑ ala~karan”tipi pÈÔho, soyevattho. Ala~karanti rassaÑ katvÈ
vuttaÑ.
SÊlakaÒcukaÑ datvÈnÈti paÒcasÊladasasÊlacatupÈrisuddhisÊlamayaÑ
kaÒcukaÑ datvÈ. JhÈnakavacavammitanti
catukkapaÒcakajjhÈnakavacabandhaÑ bandhitvÈ. DhammacammaÑ
pÈrupitvÈti satisampajaÒÒasa~khÈtadhammacammaÑ pÈrupitvÈ. DatvÈ
sannÈhamuttamanti uttamaÑ catura~gasamannÈgataÑ vÊriyasannÈhaÑ
datvÈti attho. SatiphalakaÑ datvÈnÈti rÈgÈdidosÈripÈpanivÈraÓatthaÑ
catusatipaÔÔhÈnaphalakanivÈraÓaÑ datvÈ. TikhiÓaÑ ÒÈÓakuntimanti
paÔivedhasamatthaÑ tikhiÓavipassanÈÒÈÓakuntavantaÑ,
vipassanÈÒÈÓanisitakuntavaranti attho, kilesabalanidhanakarasamatthaÑ vÈ
yogÈvacarayodhavaraÑ ÔhapetvÈti attho. DhammakhaggavaraÑ datvÈti tassa
yogÈvacarassa vÊriyupalatalanisitadhÈraÑ maggapaÒÒÈvarakhaggaÑ datvÈ.
SÊlasaÑsaggamaddananti ariyaÑ lokuttarasÊlaÑ
kilesasaÑsaggamaddanatthÈya, kilesanighÈtanatthÈyÈti attho.
TevijjÈbh|sanaÑ datvÈti tevijjÈmayaÑ vibh|sanaÑ datvÈ. ŒveÄaÑ
caturo phaleti cattÈri phalÈni vaÔaÑsakaÑ katvÈ. ChaÄabhiÒÒÈbharaÓanti
ÈbharaÓatthÈya ala~kÈrakaraÓatthÈya cha abhiÒÒÈyo datvÈ.
DhammapupphapiÄandhananti navalokuttaradhammasa~khÈtaÑ
kusumamÈlaÑ katvÈ. SaddhammapaÓÉaracchattaÑ, datvÈ pÈpanivÈraÓanti
accantavisuddhaÑ vimuttisetacchattaÑ sabbÈkusalÈtapanivÈraÓaÑ datvÈ.
MÈpayitvÈbhayaÑ pupphanti abhayapuragÈminaÑ aÔÔha~gikamaggaÑ
pupphaÑ katvÈti attho.
Kassapo kira BhagavÈ KÈsiraÔÔhe Setabyanagare Setaby|yyÈne
parinibbÈyi. DhÈtuyo kirassa na vikiriÑsu. SakalajambudÊpavÈsino manussÈ
sannipatitvÈ ekekaÑ suvaÓÓiÔÔhakaÑ koÔi-agghanakaÑ ratanavicittaÑ
bahicinanatthaÑ1 ekekaÑ aÉÉhakoÔi-agghanakaÑ abbhantarap|raÓatthaÑ
manosilÈya mattikÈkiccaÑ telena udakakiccaÑ karonto yojanubbedhaÑ
th|pamakaÑsu.
______________________________________________________________
1. BahiracanatthaÑ (SÊ)
Kassapopi BhagavÈ katakicco,

Sabbasattahitameva karonto.
KÈsirÈjanagare migadÈye,
Lokanandanakaro nivasÊti.
KassapabuddhavaÑsavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
EttÈvatÈ catuvÊsatiyÈ BuddhÈnaÑ BuddhavaÑsavaÓÓanÈ
SabbÈkÈrena niÔÔhitÈ.
_____
27. GotamabuddhavaÑsavaÓÓanÈ
D|renidÈnakathÈ
IdÈni yasmÈ amhÈkaÑ, BuddhavaÑsassa vaÓÓanÈ.
Anukkamena sampattÈ, tasmÈyaÑ tassa vaÓÓanÈ.
Tattha amhÈkaÑ bodhisatto DÊpa~karÈdÊnaÑ catuvÊsatiyÈ BuddhÈnaÑ
santike adhikÈraÑ karonto kappasatasahassÈdhikÈni cattÈri asa~khyeyyÈni
Ègato. Kassapassa pana Bhagavato orabhÈge ÔhapetvÈ imaÑ
SammÈsambuddhaÑ aÒÒo Buddho nÈma natthi. Iti DÊpa~karÈdÊnaÑ
catuvÊsatiyÈ BuddhÈnaÑ santike laddhabyÈkaraÓo pana bodhisatto
ye’nena1–
“ManussattaÑ li~gasampatti, hetu SatthÈradassanaÑ.
PabbajjÈ guÓasampatti, adhikÈro ca chandatÈ.
AÔÔhadhammasamodhÈnÈ, abhinÊhÈro samijjhatÊ”ti–
ime aÔÔha dhamme samodhÈnetvÈ DÊpa~karapÈdam|le katÈbhinÊhÈrena
“handa Buddhakare dhamme, vicinÈmi ito cito”ti ussÈhaÑ katvÈ “vicinanto
tadÈdakkhiÑ, paÔhamaÑ dÈnapÈramin”ti dÈnapÈramitÈdayo
______________________________________________________________
1. Ye te pana (SÊ, I) 2. Khu 4. 311 piÔÔhe.
316 KhuddakanikÈya
BuddhakÈrakadhammÈ diÔÔhÈ, te p|rento yÈva VessantarattabhÈvÈ Ègami,

Ègacchanto ca ye te katÈbhinÊhÈrÈnaÑ bodhisattÈnaÑ ÈnisaÑsÈ
saÑvaÓÓitÈ–
“EvaÑ sabba~gasampannÈ, bodhiyÈ niyatÈ narÈ.
SaÑsaraÑ dÊghamaddhÈnaÑ, kappakoÔisatehipi.
AvÊcimhi nuppajjanti, tathÈ lokantaresu ca.
NijjhÈmataÓhÈ khuppipÈsÈ, na honti KÈÄakaÒjikÈ.
Na honti khuddakÈ pÈÓÈ, uppajjantÈpi duggatiÑ.
JÈyamÈnÈ manussesu, jaccandhÈ na bhavanti te.
SotavekallatÈ natthi, na bhavanti m|gapakkhikÈ.
ItthibhÈvaÑ na gacchanti, ubhatobyaÒjanapaÓÉakÈ.
Na bhavanti pariyÈpannÈ, bodhiyÈ niyatÈ narÈ.
MuttÈ Ènantarikehi, sabbattha suddhagocarÈ.
MicchÈdiÔÔhiÑ na sevanti, kammakiriyadassanÈ.
VasamÈnÈpi saggesu, asaÒÒaÑ n|papajjare.
SuddhÈvÈsesu devesu, hetu nÈma na vijjati.
NekkhammaninnÈ sappurisÈ, visaÑyuttÈ bhavÈbhave.
Caranti lokatthacariyÈyo, p|renti sabbapÈramÊ”ti1.
Te ÈnisaÑse adhigantvÈva Ègato. EvaÑ Ègacchanto VessantarattabhÈve
Ôhito–
“AcetanÈyaÑ pathavÊ, aviÒÒÈya sukhaÑ dukhaÑ.
SÈpi dÈnabalÈ mayhaÑ, sattakkhattuÑ pakampathÈ”ti2–
evaÑ mahÈpathavikampanÈdÊni mahÈpuÒÒÈni katvÈ ÈyupariyosÈne tato
cavitvÈ Tusitapure nibbatti.
______________________________________________________________
1. Abhi-®Ôha 1. 72; ApadÈna-®Ôha 1. 55; JÈtaka-®Ôha 1. 53; CariyÈpiÔaka-®Ôha 332
piÔÔhÈdÊsupi.
Avid|renidÈnakathÈ
Tusitapure1 vasamÈneyeva pana bodhisatte BuddhakolÈhalaÑ nÈma
udapÈdi. LokasmiÑ hi tÊÓi kolÈhalÈni uppajjanti. SeyyathidaÑ?
KappakolÈhalaÑ BuddhakolÈhalaÑ cakkavattikolÈhalanti. Tattha
“vassasatasahassassa accayena kappuÔÔhÈnaÑ bhavissatÊ”ti lokaby|hÈ nÈma
kÈmÈvacaradevÈ muttasirÈ vikiÓÓakesÈ rudamukhÈ2 ass|ni hatthehi
puÒchamÈnÈ rattavatthanivatthÈ ativiya vir|pavesadhÈrino hutvÈ
manussapathe vicarantÈ evaÑ Èrocenti “mÈrisÈ mÈrisÈ ito
vassasatasahassassa accayena kappuÔÔhÈnaÑ bhavissati, ayaÑ loko
vinassissati, mahÈsamuddopi ussussissati, ayaÒca mahÈpathavÊ Sineru ca
pabbatarÈjÈ uÉÉayhissanti vinassissanti, yÈva brahmalokÈ lokavinÈso
bhavissati, mettaÑ mÈrisÈ bhÈvetha, karuÓaÑ, muditaÑ, upekkhaÑ mÈrisÈ
bhÈvetha, mÈtaraÑ, pitaraÑ upaÔÔhahatha, kule jeÔÔhÈpacÈyino hothÈ”ti.
IdaÑ kappakolÈhalaÑ nÈma.
“Vassasahassassa accayena pana SabbaÒÒubuddho loke uppajjissatÊ”ti
lokapÈladevatÈ “ito mÈrisÈ vassasahassassa accayena Buddho loke
uppajjissatÊ”ti ugghosentiyo ÈhiÓÉanti. IdaÑ BuddhakolÈhalaÑ nÈma.
“Vassasatassa accayena cakkavattirÈjÈ uppajjissatÊ”ti devatÈ “ito mÈrisÈ
vassasatassa accayena cakkavattirÈjÈ uppajjissatÊ”ti ugghosentiyo ÈhiÓÉanti.
IdaÑ cakkavattikolÈhalaÑ nÈma3.
Tesu BuddhakolÈhalasaddaÑ sutvÈ sakaladasasahassacakkavÈÄadevatÈ
ekato sannipatitvÈ “asuko nÈma satto Buddho bhavissatÊ”ti ÒatvÈ
upasa~kamitvÈ ÈyÈcanti, ÈyÈcamÈnÈ ca tassa pubbanimittesu uppannesu
ÈyÈcanti. TadÈ pana sabbÈpi tÈ ekekacakkavÈÄe CatumahÈrÈja Sakka SuyÈma
Santusita Sunimmita Vasavatti mahÈbrahmehi saddhiÑ ekacakkavÈÄe
sannipatitvÈ Tusitabhavane uppannacutinimittassa bodhisattassa santikaÑ
gantvÈ “mÈrisa tumhehi dasa pÈramiyo p|ritÈ,
______________________________________________________________
1. Tusitabhavane (Ka) 2. RudammukhÈ (SÊ, Ka)
3. KhuddakapÈÔha-®Ôha 101; ApadÈna-®Ôha 1. 58-59; JÈtaka-®Ôha 1. 56 piÔÔhÈdÊsupi.
318 KhuddakanikÈya
p|rentehi ca na Sakkabrahmasampatti-ÈdikaÑ sampattiÑ patthentehi p|ritÈ,

lokanittharaÓatthÈya pana vo SabbaÒÒutaÑ patthentehi parip|ritÈ,
BuddhattÈya–

SadevakaÑ tÈrayanto, bujjhassu amataÑ padan”ti1–
yÈciÑsu.
Atha mahÈsatto devatÈhi evaÑ ÈyÈciyamÈno devatÈnaÑ paÔiÒÒaÑ

adatvÈva kÈladÊpadesakulajanetti-Èyuparicchedavasena paÒca
mahÈvilokanÈni vilokesi. Tattha “kÈlo nu kho, na kÈlo”ti paÔhamaÑ kÈlaÑ
vilokesi. Tattha vassasatasahassato uddhaÑ vaÉÉhita-ÈyukÈlo kÈlo nÈma na
hoti. KasmÈ? TadÈ hi sattÈnaÑ jÈtijarÈmaraÓÈni na paÒÒÈyanti,
BuddhÈnaÒca dhammadesanÈ tilakkhaÓamuttÈ nÈma natthi, tesaÑ “aniccaÑ
dukkhamanattÈ”ti kathentÈnaÑ “kiÑ nÈmetaÑ2 kathentÊ”ti neva sotabbaÑ
na saddhÈtabbaÑ maÒÒanti, tato abhisamayo na hoti, tasmiÑ asati
aniyyÈnikaÑ sÈsanaÑ hoti. TasmÈ so akÈlo. Vassasatato |na-ÈyukÈlopi kÈlo
na hoti. KasmÈ? TadÈ sattÈ ussannakilesÈ honti, ussannakilesÈnaÒca
dinnovÈdo ovÈdaÔÔhÈne na tiÔÔhati, udake daÓÉarÈji viya khippaÑ vigacchati.
TasmÈ sopi akÈlo. Vassasatasahassato pana paÔÔhÈya heÔÔhÈ vassasatato
paÔÔhÈya uddhaÑ ÈyukÈlo kÈlo nÈma. TadÈ pana vassasatakÈlo ahosi. Atha
mahÈsatto “nibbattitabbakÈlo”ti kÈlaÑ passi.
Tato dÊpaÑ olokento saparivÈre cattÈro mahÈdÊpe oloketvÈ “tÊsu dÊpesu

BuddhÈ na nibbattanti, JambudÊpeyeva nibbattantÊ”ti dÊpaÑ passi.
Tato “JambudÊpo nÈma mahÈ, dasayojanasahassaparimÈÓo, katarasmiÑ

nu kho padese BuddhÈ nibbattantÊ”ti okÈsaÑ olokento MajjhimadesaÑ
passi. “Kapilavatthu nÈma nagaraÑ, tattha mayÈ nibbattitabban”ti
niÔÔhamagamÈsi.
______________________________________________________________
1. Khu 4. 305 piÔÔhe. 2. NÈmete (SÊ, Ka)
Tato kulaÑ vilokento “BuddhÈ nÈma vessakule vÈ suddakule vÈ na

nibbattanti. Lokasammate pana khattiyakule vÈ brÈhmaÓakule vÈ nibbattanti,
etarahi khattiyakulaÑ lokasammataÑ, tattha nibbattissÈmi, Suddhodano
nÈma rÈjÈ pitÈ me bhavissatÊ”ti kulaÑ passi.
Tato mÈtaraÑ vilokento “BuddhamÈtÈ nÈma lolÈ surÈdhuttÈ na hoti,
kappasatasahassaÑ pana p|ritapÈramÊ jÈtito paÔÔhÈya akhaÓÉapaÒcasÊlÈyeva
hoti. AyaÒca MahÈmÈyÈ nÈma devÊ edisÊ, ayaÑ me mÈtÈ bhavissati,
kittakaÑ panassÈ Èy|ti, dasannaÑ mÈsÈnaÑ upari satta divasÈnÊ”ti passi.
Iti imaÑ paÒcavidhaÑ mahÈvilokanaÑ viloketvÈ “kÈlo me mÈrisÈ
BuddhabhÈvÈyÈ”ti devÈnaÑ paÔiÒÒaÑ datvÈ “gacchatha tumhe”ti tÈ devatÈ
uyyojetvÈ TusitadevatÈhi parivuto Tusitapure NandanavanaÑ pÈvisi.
Sabbadevalokesu hi NandanavanaÑ atthiyeva. Tatra naÑ devatÈ “ito cuto
sugatiÑ gacchÈ”ti pubbe katakusalakammokÈsaÑ sÈrayamÈnÈ vicaranti. So
evaÑ tÈhi devatÈhi kusalaÑ sÈrayamÈnÈhi parivuto tatra vicarantova cavitvÈ
mahÈmÈyÈya deviyÈ kucchismiÑ uttarÈsÈÄhanakkhattena paÔisandhiÑ gaÓhi.
MahÈpurisassa pana mÈtu kucchismiÑ paÔisandhiggaÓhanakkhaÓe
ekappahÈreneva sakaladasasahassilokadhÈtu saÑkampi. DvattiÑsa
pubbanimittÈni pÈturahesuÑ.
EvaÑ gahitapaÔisandhikassa bodhisattassa ceva bodhisattamÈtuyÈ ca
upaddavanivÈraÓatthaÑ khaggahatthÈ cattÈro devaputtÈ ÈrakkhaÑ gaÓhiÑsu.
Bodhisattassa mÈtu purisesu rÈgacittaÑ nuppajji, lÈbhaggayasaggappattÈ ca
sÈ ahosi sukhinÊ akilantakÈyÈ. BodhisattaÒca attano kucchigataÑ vippasanne
maÓiratane ÈvutapaÓÉusuttaÑ viya passati. YasmÈ bodhisattena vasitakucchi
nÈma cetiyagabbhasadisÈ hoti, na sakkÈ aÒÒena sattena ÈvasituÑ vÈ
paribhuÒjituÑ vÈ, tasmÈ bodhisattamÈtÈ sattÈhajÈte bodhisatte kÈlaÑ katvÈ
Tusitapure nibbatti. YathÈ pana aÒÒÈ itthiyo dasa mÈse appatvÈpi
atikkamitvÈpi nisinnÈpi nipannÈpi vijÈyanti, na evaÑ bodhisattamÈtÈ.
BodhisattamÈtÈ pana bodhisattaÑ dasa mÈse kucchinÈ pariharitvÈ ÔhitÈva
vijÈyati. AyaÑ bodhisattamÈtu dhammatÈ.
320 KhuddakanikÈya
MahÈmÈyÈpi devÊ dasa mÈse kucchinÈ bodhisattaÑ pariharitvÈ

paripuÓÓagabbhÈ ÒÈtigharaÑ gantukÈmÈ SuddhodanamahÈrÈjassa Èrocesi
“icchÈmahaÑ mahÈrÈja DevadahanagaraÑ gantun”ti. RÈjÈ “sÈdh|”ti
sampaÔicchitvÈ Kapilavatthuto yÈva DevadahanagarÈ aÒjasaÑ samaÑ
kÈretvÈ kadalipuÓÓaghaÔakamukadhajapaÔÈkÈdÊhi ala~kÈrÈpetvÈ
navakanakasivikÈya nisÊdÈpetvÈ mahatiyÈ vibh|tiyÈ mahatÈ parivÈrena
pesesi. DvinnaÑ pana nagarÈnaÑ antare ubhayanagaravÈsÊnaÑ
paribhogÈrahaÑ LumbinÊvanaÑ nÈma ma~galasÈlavanaÑ atthi, taÑ tasmiÑ
samaye m|lato yÈva aggasÈkhÈ sabbaÑ ekaphÈliphullaÑ ahosi.
SÈkhantarehi ceva pupphantarehi ca
paramaratikaramadhuramanoramavirutÈhi madamuditÈhi
anubhuttapaÒjarÈhi1 parabhatamadhukaravadh|hi
upagÊyamÈnasuranandananandanavanasadisasobhaÑ vanaÑ disvÈ deviyÈ
sÈlavanakÊÄamanubhavituÑ cittamuppajji2.
Vibh|sitÈ bÈlajanÈticÈlinÊ,
Vibh|sita~gÊ vaniteva mÈlinÊ.
SadÈ janÈnaÑ nayanÈlimÈlinÊ,
VilumpinÊvÈtiviroci lumbinÊ.
AmaccÈ raÒÒo ÈrocetvÈ deviÑ gahetvÈ taÑ LumbinÊvanaÑ pavisiÑsu.
SÈ ma~galasÈlam|laÑ gantvÈ tassa ujusamavaÔÔakkhandhassa
pupphaphalapallavasamala~katassa yaÑ sÈkhaÑ gaÓhitukÈmÈ ahosi, sÈ
sÈlasÈkhÈ abalÈ janahadayalolÈ sayameva vilambamÈnÈ hutvÈ tassÈ
karatalasmiÑ samupagatÈ. Atha sÈ taÑ sÈlasÈkhaÑ tambatu~ganakhujjalena
kamaladalavattivaÔÔa~gulinÈ navakanakakaÔavalayasobhinÈ dakkhiÓena
paramaratikarena karena aggahesi. SÈ taÑ sÈlasÈkhaÑ gahetvÈ ÔhitÈ
asitajaladharavivaragatÈ bÈlacandalekhÈ viya ca aciraÔÔhitikÈ accipabhÈ viya
ca NandanavanajÈtÈ devÊ viya ca devÊ virocittha. TÈvadeva cassÈ
kammajavÈtÈ caliÑsu. AthassÈ sÈÓipÈkÈraÑ parikkhipitvÈ mahÈjano
paÔikkami. SÈ sÈlasÈkhaÑ gahetvÈ tiÔÔhamÈnÈya eva tassÈ gabbhavuÔÔhÈnaÑ
ahosi.
______________________________________________________________
1. Bh|tasaÒcÈrÈhi (SÊ)
2. ApadÈna-®Ôha 1. 60; JÈtaka-®Ôha 1. 61 piÔÔhÈdÊsupi passitabbaÑ.
Ta~khaÓaÑyeva cattÈro visuddhacittÈ mahÈbrahmÈno suvaÓÓajÈlaÑ

ÈdÈya ÈgantvÈ tena suvaÓÓajÈlena bodhisattaÑ sampaÔicchitvÈ mÈtu purato
ÔhapetvÈ “attamanÈ devi hoti, mahesakkho te putto uppanno”ti ÈhaÑsu.
YathÈ pana aÒÒe sattÈ mÈtukucchito nikkhamantÈ paÔikk|lena asucinÈ
makkhitÈ nikkhamanti, na evaÑ bodhisatto. Bodhisatto pana dve hatthe dve
pÈde pasÈretvÈ Ôhitakova mÈtu kucchisambhavena kenaci asucinÈ
amakkhitova suddho visado KÈsikavatthe nikkhittamaÓiratanaÑ viya
virocamÈno mÈtukucchito nikkhami. EvaÑ santepi bodhisattassa ca
bodhisattamÈtuyÈ ca sakkÈratthaÑ ÈkÈsato dve udakadhÈrÈ nikkhamitvÈ
bodhisattassa ca mÈtuyÈ ca sarÊre utuÑ gÈhÈpesuÑ.
Atha naÑ suvaÓÓajÈlena paÔiggahetvÈ ÔhitÈnaÑ brahmÈnaÑ hatthato
cattÈro mahÈrÈjÈno ma~galasammatÈya sukhasamphassÈya ajinappaveÓiyÈ
gaÓhiÑsu, tesaÑ hatthato manussÈ duk|lacumbaÔakena gaÓhiÑsu,
manussÈnaÑ hatthato muccitvÈ pathaviyaÑ patiÔÔhÈya puratthimaÑ disaÑ
olokesi, anekÈni cakkavÈÄasahassÈni eka~gaÓÈni ahesuÑ. Tattha
devamanussÈ gandhapupphamÈlÈdÊhi p|jayamÈnÈ “mahÈpurisa tumhehi
sadiso ettha natthi, kuto uttaritaro”ti ÈhaÑsu. EvaÑ dasa disÈ anuviloketvÈ
attanÈ sadisaÑ adisvÈ uttaradisÈbhimukho sattapadavÊtihÈrena agamÈsi.
Gacchanto ca pathaviyÈ eva gato, nÈkÈsena. Acelakova gato, na sacelako.
Daharova gato, na soÄasavassuddesiko. MahÈjanassa pana ÈkÈsena
gacchanto viya ala~katapaÔiyatto viya ca soÄasavassuddesiko viya ca ahosi.
Tato sattame pade ÔhatvÈ “aggohamasmi lokassÈ”ti-ÈdikaÑ1 ÈsabhiÑ vÈcaÑ
nicchÈrento sÊhanÈdaÑ nadi.
Bodhisatto hi tÊsu attabhÈvesu mÈtukucchito nikkhantamattova vÈcaÑ
nicchÈresi MahosadhattabhÈve, VessantarattabhÈve, imasmiÑ attabhÈveti.
MahosadhattabhÈve kirassa mÈtukucchito nikkhantamattasseva Sakko
devarÈjÈ ÈgantvÈ candanasÈraÑ hatthe ÔhapetvÈ gato, taÑ muÔÔhiyaÑ
katvÈva nikkhanto. Atha naÑ mÈtÈ “tÈta tvaÑ
______________________________________________________________
1. DÊ 2. 13; Ma 3. 164 piÔÔhesu.
322 KhuddakanikÈya
kiÑ gahetvÈ ÈgatosÊ”ti pucchi. OsadhaÑ ammÈti. Iti osadhaÑ gahetvÈ

ÈgatattÈ “OsadhakumÈro”tvevassa nÈmamakaÑsu.
VessantarattabhÈve pana mÈtukucchito nikkhantamattova
dakkhiÓahatthaÑ pasÈretvÈ “atthi nu kho amma kiÒci gehasmiÑ dhanaÑ,
dÈnaÑ dassÈmÊ”ti vadanto nikkhami. Athassa mÈtÈ “sadhane kule nibbattosi
tÈtÈ”ti puttassa hatthaÑ attano hatthatale katvÈ sahassatthavikaÑ Ôhapesi.
ImasmiÑ pana attabhÈve imaÑ sÊhanÈdaÑ nadÊti evaÑ bodhisatto tÊsu
attabhÈvesu mÈtukucchito nikkhantamattova vÈcaÑ nicchÈresi.
JÈtakkhaÓepissa dvattiÑsa pubbanimittÈni pÈturahesuÑ. YasmiÑ pana
samaye amhÈkaÑ bodhisatto LumbinÊvane jÈto tasmiÑyeva samaye
RÈhulamÈtÈ devÊ Œnando Channo KÈÄudÈyÊ amacco KaÓÉako1 assarÈjÈ
MahÈbodhirukkho catasso nidhikumbhÊyo ca jÈtÈ, tattha eko
gÈvutappamÈÓo eko aÉÉhayojanappamÈÓo eko tigÈvutappamÈÓo eko
yojanappamÈÓo ahosi. Ime satta sahajÈtÈ nÈma honti.
UbhayanagaravÈsino mahÈpurisaÑ gahetvÈ Kapilavatthupurameva
agamaÑsu. TaÑdivasameva “Kapilavatthunagare SuddhodanamahÈrÈjassa
putto bodhim|le nisÊditvÈ Buddho bhavissatÊ”ti TÈvatiÑsabhavane
haÔÔhatuÔÔhÈ devasa~ghÈ celukkhepÈdÊni pavattentÈ kÊÄiÑsu. TasmiÑ samaye
SuddhodanamahÈrÈjassa kul|pako aÔÔhasamÈpattilÈbhÊ KÈÄadevalo2 nÈma
tÈpaso bhattakiccaÑ katvÈ divÈvihÈratthÈya TÈvatiÑsabhavanaÑ gantvÈ
tattha divÈvihÈraÑ nisinno tÈ devatÈ tuÔÔhamÈnasÈ kÊÄantiyo disvÈ
“kiÑkÈraÓÈ tuÔÔhamÈnasÈ pamuditahadayÈ kÊÄatha, mayhaÑ taÑ kÈraÓaÑ
kathethÈ”ti pucchi. Tato devatÈ ÈhaÑsu “mÈrisa SuddhodanaraÒÒo putto
jÈto, so BodhimaÓÉe nisÊditvÈ Buddho hutvÈ dhammacakkaÑ pavattessati,
tassa ‘anantar|paÑ BuddhalÊÄaÑ passituÑ labhissÈmÈ’ti iminÈ kÈraÓena
tuÔÔhamhÈ”ti.
Atha tÈpaso tÈsaÑ devatÈnaÑ vacanaÑ sutvÈ
paramadassanÊyaratanÈvalokato devalokato oruyha narapatinivesanaÑ
pavisitvÈ
______________________________________________________________
1. ŒjÈnÊyo kanthako (SÊ) 2. KÈÄadevilo (Ka)
paÒÒatte Èsane nisÊdi. Tato katapaÔisanthÈraÑ rÈjÈnaÑ “putto kira te

mahÈrÈja jÈto, taÑ passissÈmÈ”ti Èha. RÈjÈ ala~katapaÔiyattaÑ tanayaÑ
ÈharÈpetvÈ devalatÈpasaÑ vandÈpetuÑ abhihari. MahÈpurisassa pÈdÈ
parivattitvÈ vijjulatÈ viya asitajaladharak|Ôesu tÈpasassa jaÔÈsu
patiÔÔhahiÑsu. Bodhisattena hi tenattabhÈvena vanditabbo nÈma aÒÒo natthi.
Tato tÈpaso uÔÔhÈyÈsanÈ bodhisattassa aÒjaliÑ paggahesi. RÈjÈ taÑ
acchariyaÑ disvÈ attano puttaÑ vandi. TÈpaso bodhisattassa
lakkhaÓasampattiÑ disvÈ “bhavissati nu kho Buddho, udÈhu na bhavissatÊ”ti
ÈvajjetvÈ upadhÈrento “nissaÑsayaÑ Buddho bhavissatÊ”ti
anÈgataÑsaÒÈÓena ÒatvÈ “acchariyapuriso ayan”ti sitaÑ akÈsi.
Tato “ahaÑ imaÑ Buddhabh|taÑ daÔÔhuÑ labhissÈmi nu kho, no”ti
upadhÈrento “na labhissÈmi, antarÈyeva kÈlaÑ katvÈ Buddhasatenapi
Buddhasahassenapi gantvÈ bodhetuÑ asakkuÓeyye ar|pabhave
nibbattissÈmÊ”ti disvÈ “evar|paÑ nÈma acchariyapurisaÑ Buddhabh|taÑ
daÔÔhuÑ na labhissÈmi, mahatÊ vata me jÈni bhavissatÊ”ti parodi. ManussÈ
pana disvÈ “amhÈkaÑ ayyo idÈneva hasitvÈ puna roditumÈrabhi, kiÑ nu kho
bhante amhÈkaÑ ayyaputtassa koci antarÈyo bhavissatÊ”ti pucchiÑsu.
TÈpaso Èha “natthetassa antarÈyo, nissaÑsayena Buddho bhavissatÊ”ti. Atha
kasmÈ tumhe paroditthÈti. “Evar|paÑ acchariyapurisaÑ Buddhabh|taÑ
daÔÔhuÑ na labhissÈmi, mahatÊ vata me jÈni bhavissatÊti attÈnaÑ anusocanto
rodÈmÊ”ti Èha.
Tato bodhisattaÑ paÒcame divase sÊsaÑ nhÈpetvÈ “nÈmaÑ
gaÓhissÈmÈ”ti rÈjabhavanaÑ catujjÈtikagandhena upalimpitvÈ lÈjapaÒcamÈni
kusumÈni vikiritvÈ asambhinnapÈyÈsaÑ pacÈpetvÈ tiÓÓaÑ vedÈnaÑ
pÈra~gate aÔÔhasate brÈhmaÓe nimantetvÈ rÈjabhavane nisÊdÈpetvÈ
madhupÈyÈsaÑ bhojetvÈ sakkÈraÑ katvÈ “kiÑ nu kho bhavissatÊ”ti
lakkhaÓÈni pariggÈhÈpesuÑ. Tesu rÈmÈdayo aÔÔha brÈhmaÓapaÓÉitÈ
lakkhaÓapariggÈhakÈ ahesuÑ. Tesu satta janÈ dve a~guliyo ukkhipitvÈ
dvedhÈ byÈkariÑsu “imehi lakkhaÓehi samannÈgato agÈraÑ ajjhÈvasanto
rÈjÈ hoti cakkavattÊ, pabbajamÈno Buddho”ti. TesaÑ pana sabbadaharo
324 KhuddakanikÈya
gottena KoÓÉaÒÒo nÈma brÈhmaÓo bodhisattassa lakkhaÓavarasampattiÑ

disvÈ “etassa agÈramajjhe ÔhÈnakÈraÓaÑ natthi, ekanteneva vivaÔacchado
Buddho bhavissatÊ”ti ekameva a~guliÑ ukkhipitvÈ ekaÑsabyÈkaraÓaÑ
byÈkÈsi. Athassa nÈmaÑ gaÓhantÈ sabbalokatthasiddhikarattÈ Siddhatthoti
nÈmamakaÑsu.
Atha te brÈhmaÓÈ attano gharÈni gantvÈ putte ÈmantetvÈ evamÈhaÑsu
“amhe mahallakÈ SuddhodanamahÈrÈjassa puttaÑ SabbaÒÒutaÑ pattaÑ
sambhÈveyyÈma vÈ, no vÈ, tumhe pana tasmiÑ pabbajitvÈ SabbaÒÒutaÑ
patte tassa sÈsane pabbajathÈ”ti. Tato sattapi janÈ yÈvatÈyukaÑ ÔhatvÈ
yathÈkammaÑ gatÈ. KoÓÉaÒÒamÈÓavo arogo ahosi. TadÈ pana rÈjÈ tesaÑ
vacanaÑ sutvÈ “kiÑ disvÈ mama putto pabbijissatÊ”ti te pucchi. CattÈri
pubbanimittÈni devÈti. KataraÒca kataraÒcÈti? JiÓÓaÑ byÈdhitaÑ mataÑ
pabbajitanti. RÈjÈ “ito paÔÔhÈya evar|pÈnaÑ mama puttassa santikaÑ
ÈgamituÑ mÈ adatthÈ”ti vatvÈ kumÈrassa cakkhupathe jiÓÓapurisÈdÊnaÑ
ÈgamananivÈraÓatthaÑ cat|su disÈsu gÈvutagÈvutaÔÔhÈne ÈrakkhaÑ Ôhapesi.
TaÑdivasaÑ ma~galaÔÔhÈne sannipatitesu asÊtiyÈ ÒÈtikulasahassesu ekameko
ekamekaÑ puttaÑ paÔijÈni “ayaÑ Buddho vÈ hotu rÈjÈ vÈ, mayaÑ
ekamekaÑ puttaÑ dassÈma, sace Buddho bhavissati, khattiyasamaÓeheva
parivuto vicarissati. Sace rÈjÈ cakkavattÊ bhavissati, khattiyakumÈreheva
parivuto vicarissatÊ”ti. Atha rÈjÈ mahÈpurisassa paramar|pasampannÈ
vigatasabbadosÈ catusaÔÔhi dhÈtiyo adÈsi. Bodhisatto anantena parivÈrena
mahatÈ sirisamudayena vaÉÉhi.
AthekadivasaÑ raÒÒo vappama~galaÑ nÈma ahosi. TaÑdivasaÑ rÈjÈ
mahatiyÈ vibh|tiyÈ mahatÈ parivÈrena 1nagarato nikkhamanto puttampi
gahetvÈva agamÈsi. KasikammaÔÔhÈne eko jamburukkho paramaramaÓÊyo
ghanasandacchÈyo ahosi. Tassa heÔÔhÈ kumÈrassa sayanaÑ paÒÒÈpetvÈ upari
varakanakatÈrÈkhacitaÑ rattacelavitÈnaÑ bandhitvÈ sÈÓipÈkÈrena
parikkhipÈpetvÈ ÈrakkhaÑ ÔhapetvÈ rÈjÈ sabbÈla~kÈraÑ ala~karitvÈ
amaccagaÓaparivuto1 na~galakaraÓaÔÔhÈna2magamÈsi. Tattha rÈjÈ
paramama~galaÑ
______________________________________________________________
1-1. Natthi (SÊ, I) 2. Vappama~galavappakaraÓaÔÔhÈna (SÊ, I)
suvaÓÓana~galaÑ gaÓhÈti. AmaccÈdayo rajatana~galÈdÊni gaÓhanti.

TaÑdivasaÑ na~galasahassaÑ yojÊyati. BodhisattaÑ parivÈretvÈ nisinnÈ
dhÈtiyo “raÒÒo sampattiÑ passissÈmÈ”ti antosÈÓito bahi nikkhantÈ.
Atha bodhisatto ito cito ca olokento kiÒci adisvÈ sahasÈ uÔÔhÈya

palla~kaÑ ÈbhujitvÈ ÈnÈpÈne pariggahetvÈ paÔhamajjhÈnaÑ nibbattesi.
DhÈtiyo khajjabhojjantare vicarantiyo thokaÑ cirÈyiÑsu. SesarukkhÈnaÑ
chÈyÈ nivattÈ, tassa pana jamburukkhassa chÈyÈ parimaÓÉalÈ hutvÈ tattheva
aÔÔhÈsi. DhÈtiyo panassa “ayyaputto ekakovÈ”ti vegena sÈÓipÈkÈraÑ
ukkhipitvÈ pariyesantiyo sirisayane palla~kena nisinnaÑ taÒca pÈÔihÈriyaÑ
disvÈ gantvÈ taÑ pavattiÑ raÒÒo ÈrocesuÑ. RÈjÈ vegena ÈgantvÈ taÑ
pÈÔihÈriyaÑ disvÈ “ayaÑ vo tÈta dutiyavandanÈ”ti puttaÑ vandi.
Atha mahÈpuriso anukkamena soÄasavassuddesiko ahosi. RÈjÈ

bodhisattassa tiÓÓaÑ ut|naÑ anucchavike RammasurammasubhanÈmake
tayo pÈsÈde kÈresi. EkaÑ navabh|mikaÑ ekaÑ sattabh|mikaÑ ekaÑ
paÒcabh|mikaÑ. Tayopi pÈsÈdÈ ubbedhena samappamÈÓÈ ahesuÑ.
Bh|mikÈsu pana nÈnattaÑ ahosi.
Atha rÈjÈ cintesi “putto me vayappatto chattamassa ussÈpetvÈ rajjasiriÑ

passissÈmÊ”ti. So sÈkiyÈnaÑ paÓÓÈni pahiÓi “putto me vayappatto, rajje naÑ
patiÔÔhÈpessÈmi, sabbe attano gehesu vayappattÈ dÈrikÈ imaÑ gehaÑ
pesent|”ti. Te raÒÒo sÈsanaÑ sutvÈ “kumÈro kevalaÑ r|pasampanno, na
kiÒci sippaÑ jÈnÈti, dÈrabharaÓaÑ kÈtuÑ na sakkhissati, na mayaÑ dhÊtaro
dassÈmÈ”ti ÈhaÑsu. RÈjÈ taÑ pavattiÑ sutvÈ puttassa santikaÑ gantvÈ
tamatthaÑ Èrocesi. Bodhisatto “kiÑ sippaÑ dassetuÑ vaÔÔatÊ”ti Èha.
SahassatthÈmaÑ dhanuÑ ÈropetuÑ vaÔÔati tÈtÈti. “Tena hi ÈharÈpethÈ”ti Èha.
RÈjÈ ÈharÈpetvÈ adÈsi. TaÑ dhanuÑ purisasahassaÑ Èropeti,
purisasahassaÑ oropeti. MahÈpuriso taÑ sarÈsanaÑ ÈharÈpetvÈ palla~kena
nisinnova jiyaÑ pÈda~guÔÔhake veÔhÈpetvÈ kaÉÉhanto pÈda~guÔÔhakeneva
dhanuÑ ÈropetvÈ vÈmena hatthena daÓÉe gahetvÈ dakkhiÓena hatthena
kaÉÉhitvÈ jiyaÑ ropesi. SakalanagaraÑ uppattanÈkÈrappattaÑ
326 KhuddakanikÈya
ahosi. “KiÑ eso saddo”ti ca vutte “devo gajjatÊ”ti ÈhaÑsu. AthaÒÒe “tumhe
na jÈnÈtha, na devo gajjati a~gÊrasassa kumÈrassa sahassatthÈmaÑ dhanuÑ
ÈropetvÈ jiyaÑ poÔhentassa jiyappahÈrasaddo eso”ti ÈhaÑsu. SÈkiyÈ taÑ
sutvÈ tÈvatakeneva ÈraddhacittÈ tuÔÔhamÈnasÈ ahesuÑ.
Atha mahÈpuriso “kiÑ kÈtuÑ vaÔÔatÊ”ti Èha. AÔÔha~gulabahalaÑ
ayopaÔÔaÑ kaÓÉena vijjhituÑ vaÔÔatÊti. TaÑ vijjhitvÈ “aÒÒaÑ kiÑ kÈtuÑ
vaÔÔatÊ”ti Èha. Catura~gulabahalaÑ asanaphalakaÑ vijjhituÑ vaÔÔatÊti. Tampi
vijjhitvÈ “aÒÒaÑ kiÑ kÈtuÑ vaÔÔatÊ”ti Èha. VidatthibahalaÑ
udumbaraphalakaÑ vijjhituÑ vaÔÔatÊti. Tampi vijjhitvÈ aÒÒaÑ kiÑ kÈtuÑ
vaÔÔatÊti. Tato “vÈlukasakaÔÈnÊ”ti ÈhaÑsu. MahÈsatto vÈlukasakaÔampi
palÈlasakaÔampi vinivijjhitvÈ udake ek|sabhappamÈÓaÑ kaÓÉaÑ pesesi
thale aÔÔha-usabhappamÈÓaÑ. Atha naÑ “vÈti~gaÓasaÒÒÈya vÈlaÑ vijjhituÑ
vaÔÔatÊ”ti ÈhaÑsu. “Tena hi yojanamattaÑ vÈti~gaÓaÑ bandhÈpethÈ”ti vatvÈ
yojanamattake vÈti~gaÓasaÒÒÈya vÈlaÑ bandhÈpetvÈ rattandhakÈre
meghapaÔalehi channÈsu disÈsu kaÓÉaÑ khipi. TaÑ gantvÈ yojanamattake
vÈlaÑ phÈletvÈ pathaviÑ pÈvisi. Na kevalaÑ ettakameva, taÑdivasaÑ
mahÈpuriso loke vattamÈnaÑ sippaÑ sabbameva dassesi.
Atha SÈkiyÈ attano dhÊtaro ala~karitvÈ pesayiÑsu. CattÈlÊsasahassÈ
nÈÔakitthiyo ahesuÑ. RÈhulamÈtÈ pana devÊ aggamahesÊ ahosi. MahÈpuriso
devakumÈro viya surayuvatÊhi parivuto narayuvatÊhi parivuto nippurisehi
turiyehi paricÈriyamÈno mahÈsampattiÑ anubhavamÈno utuvÈrena
utuvÈrena tesu tÊsu pÈsÈdesu viharati. AthekadivasaÑ bodhisatto
uyyÈnabh|miÑ gantukÈmo sÈrathiÑ ÈmantetvÈ “rathaÑ yojehi
uyyÈnabh|miÑ passissÈmÊ”ti Èha. So “sÈdh|”ti paÔissuÓitvÈ mahÈrahaÑ
vararucirathirakubbaravarattaÑ thirataraneminÈbhiÑ
varakanakarajatamaÓiratanakhacita-ÊsÈmukhaÑ
navakanakarajatatÈrakakhacitanemipassaÑ
samosaritavividhasurabhikusumadÈmasassirikaÑ ravirathasadisadassanÊyaÑ
vararathaÑ samala~karitvÈ sasikumudasadisavaÓÓe anilagaruÄajave ÈjÈnÊye
cattÈro ma~galasindhave
yojetvÈ bodhisattassa paÔivedesi. Bodhisatto devavimÈnasadisaÑ taÑ

rathavaramÈruyha uyyÈnÈbhimukho pÈyÈsi.
Atha devatÈ “SiddhatthakumÈrassa abhisambujjhanakÈlo Èsanno,
pubbanimittamassa dassessÈmÈ”ti ekaÑ devaputtaÑ jarÈjajjarasarÊraÑ
khaÓÉadantaÑ palitakesaÑ va~kagattaÑ daÓÉahatthaÑ pavedhamÈnaÑ
katvÈ dassesuÑ. TaÑ bodhisatto ceva sÈrathi ca passanti. Tato bodhisatto
“sÈrathi ko nÈmesa puriso kesÈpissa na yathÈ aÒÒesan”ti MahÈpadÈnasutte1
Ègatanayeneva pucchitvÈ tassa vacanaÑ sutvÈ “dhiratthu vata bho jÈti, yatra
hi nÈma jÈtassa jarÈ paÒÒÈyissatÊ”ti2 saÑviggahadayo tatova paÔinivattitvÈ
pÈsÈdameva abhiruhi.
RÈjÈ “kiÑ kÈraÓÈ mama putto paÔinivattÊ”ti pucchi. JiÓÓapurisaÑ disvÈ
devÈti. Tato kampamÈnamÈnaso rÈjÈ aÉÉhayojane ÈrakkhaÑ Ôhapesi.
PunekadivasaÑ bodhisatto uyyÈnaÑ gacchanto tÈhi eva devatÈhi nimmitaÑ
byÈdhitaÒca purisaÑ disvÈ purimanayeneva pucchitvÈ saÑviggahadayo
nivattitvÈ pÈsÈdameva abhiruhi. RÈjÈ pucchitvÈ nÈÔakÈni vissajjesi.
“PabbajjÈya mÈnasaÑ assa bhinnaÑ karissan”ti ÈrakkhaÑ vaÉÉetvÈ
samantato tigÈvutappamÈÓe padese ÈrakkhaÑ Ôhapesi.
Punapi bodhisatto ekadivasaÑ uyyÈnaÑ gacchanto tatheva devatÈhi
nimmitaÑ kÈla~kataÑ disvÈ purimanayeneva pucchitvÈ saÑviggahadayo
nivattitvÈ pÈsÈdamabhiruhi. RÈjÈ nivattanakÈraÓaÑ pucchitvÈ puna
ÈrakkhaÑ vaÉÉhetvÈ yojanappamÈÓe padese ÈrakkhaÑ Ôhapesi.
Punapi bodhisatto ekadivasaÑ uyyÈnaÑ gacchanto tatheva devatÈhi
nimmitaÑ sunivatthaÑ supÈrutaÑ pabbajitaÑ disvÈ “ko nÈmeso samma
sÈrathÊ”ti sÈrathiÑ pucchi. SÈrathi kiÒcÈpi BuddhuppÈdassa abhÈvÈ
pabbajitaÑ vÈ pabbajitaguÓe vÈ na jÈnÈti, devatÈnubhÈvena pana “pabbajito
nÈmÈyaÑ devÈ”ti vatvÈ pabbajjÈya guÓaÑ tassa vaÓÓesi.
Tato bodhisatto pabbajjÈya ruciÑ uppÈdetvÈ taÑdivasaÑ uyyÈnaÑ
agamÈsi. DÊghÈyukÈ bodhisattÈ vassasate vassasate atikkante
______________________________________________________________
1. DÊ 2. 18 piÔÔhÈdÊsu. 2. DÊ 2. 19-20 piÔÔhÈdÊsu.
328 KhuddakanikÈya
jiÓÓÈdÊsu ekekaÑ addasaÑsu. AmhÈkaÑ pana bodhisatto appÈyukakÈle

uppannattÈ catunnaÑ catunnaÑ mÈsÈnaÑ accayena uyyÈnaÑ gacchanto
anukkamena ekekaÑ addasa. DÊghabhÈÓakÈ panÈhu “cattÈri nimittÈni
ekadivaseneva disvÈ agamÈsÊ”ti. Tattha divasabhÈgaÑ kÊÄitvÈ
uyyÈnarasamanubhavitvÈ ma~galapokkharaÓiyaÑ nhatvÈ attha~gate s|riye
ma~galasilÈtale nisÊdi attÈnaÑ ala~kÈrÈpetukÈmo. Athassa cittÈcÈramaÒÒÈya
Sakkena DevÈnamindena ÈÓatto Vissakammo nÈma devaputto ÈgantvÈ
tasseva kappakasadiso hutvÈ dibbehi ala~kÈrehi ala~kari. Athassa
sabbÈla~kÈrasamala~katassa sabbatÈlÈvacaresu1 sakÈni sakÈni paÔibhÈnÈni
dassayantesu, brÈhmaÓesu ca “jaya nandÈ”ti-Èdivacanehi sutama~galikÈdÊsu
nÈnappakÈrehi ma~galavacanatthutighosehi sambhÈventesu2
sabbÈla~kÈrasamala~kataÑ rathavaraÑ abhiruhi. TasmiÑ samaye
“RÈhulamÈtÈ puttaÑ vijÈtÈ”ti sutvÈ SuddhodanamahÈrÈjÈ “puttassa me
tuÔÔhiÑ nivedethÈ”ti sÈsanaÑ pahiÓi. Bodhisatto taÑ sutvÈ “rÈhu jÈto3,
bandhanaÑ jÈtan”ti Èha. RÈjÈ “kiÑ me putto avacÈ”ti pucchitvÈ taÑ
vacanaÑ sutvÈ “ito paÔÔhÈya me nattÈ ‘RÈhulakumÈro’tveva nÈmaÑ hot|”ti
Èha.
Bodhisattopi taÑ rathavaramÈruyha mahatÈ parivÈrena atimanoramena
sirisobhaggena nagaraÑ pÈvisi. TasmiÑ samaye r|pasiriyÈ guÓasampattiyÈ
ca akisÈ KisÈgotamÊ nÈma khattiyakaÒÒÈ uparipÈsÈdavaratalagatÈ nagaraÑ
pavisantassa bodhisattassa r|pasiriÑ disvÈ saÒjÈtapÊtisomanassÈ hutvÈ–
“NibbutÈ n|na sÈ mÈtÈ, nibbuto n|na so pitÈ.
NibbutÈ n|na sÈ nÈrÊ, yassÈyaÑ Êdiso patÊ”ti4–
imaÑ udÈnaÑ udÈnesi.
Bodhisatto taÑ sutvÈ cintesi “ayaÑ me sussavanaÑ vacanaÑ sÈvesi,
ahaÑ hi nibbÈnaÑ gavesanto vicarÈmi, ajjeva mayÈ gharÈvÈsaÑ chaÉÉetvÈ
______________________________________________________________
1. SabbatÈÄÈvacaresu (SÊ, I) 2. SÈvayantesu (SÊ, I) 3. RÈhulo jÈto (SÊ, I)
4. Abhi-®Ôha 1. 76; Dhammapada-®Ôha 1. 54; ApadÈna-®Ôha 1. 73;
JÈtaka-®Ôha 1. 71 piÔÔhesupi passitabbaÑ.
nikkhamma pabbajitvÈ nibbÈnaÑ gavesituÑ vaÔÔatÊ”ti. “AyaÑ imissÈ

ÈcariyabhÈgo hot|”ti muttÈhÈraÑ kaÓÔhato omuÒcitvÈ kisÈgotamiyÈ
satasahassagghanikaÑ paramaratikaraÑ muttÈhÈraÑ pesesi. SÈ
“SiddhatthakumÈro mayi paÔibaddhahadayo hutvÈ paÓÓÈkÈraÑ pesesÊ”ti
somanassajÈtÈ ahosi.
Bodhisattopi mahatÈ sirisamudayena paramaramaÓÊyaÑ pÈsÈdaÑ
abhiruhitvÈ sirisayane nipajji. TÈvadeva naÑ
paripuÓÓarajanikarasadisaruciravaravadanÈ bimbaphalasadisadasanavasanÈ
sitavimalasamasaÑhitÈviraÄavaradasanÈ asitanayanakesapÈsÈ
sujÈtaÒjanÈtinÊlakuÔilabhamukÈ sujÈtahaÑsasama1 saÑhitapayodharÈ
ratikaranavakanakarajataviracita2varamaÓimekhalÈ
parigatavipulaghanajaghanataÔÈ karikarasannibho’ruyugalÈ
naccagÊtavÈditesu kusalÈ surayuvatisadisar|pasobhÈ varayuvatiyo
madhuraravÈni turiyÈni gahetvÈ mahÈpurisaÑ samparivÈretvÈ
ramÈpayantiyo naccagÊtavÈditÈni payojayiÑsu. Bodhisatto pana kilesesu
virattacittatÈya naccagÊtÈdÊsu anabhirato muhuttaÑ niddaÑ okkami.
TÈ taÑ disvÈ “yassatthÈya naccÈdÊni mayaÑ payojema, so niddaÑ
upagato, idÈni kimatthaÑ kilamÈmÈ”ti gahitÈni turiyÈni ajjhottharitvÈ
nipajjiÑsu, gandhatelappadÊpÈ ca jhÈyanti. Bodhisatto pabujjhitvÈ
sayanapiÔÔhe palla~kena nisinno addasa tÈ itthiyo turiyabhaÓÉÈni
avattharitvÈ niddÈyantiyo paggharitalÈlÈ kilinnakapolagattÈ, ekaccÈ dante
khÈdantiyo, ekaccÈ kÈkacchantiyo, ekaccÈ vippalapantiyo, ekaccÈ
vivaÔamukhÈ, ekaccÈ apagatavasanarasanÈ, pÈkaÔabÊbhacchasambÈdhaÔÔhÈnÈ,
ekaccÈ vimuttÈkulasiroruhÈ, susÈnar|par|paÑ3 dhÈrayamÈnÈ sayiÑsu.
MahÈsatto tÈsaÑ taÑ vippakÈraÑ disvÈ bhiyyoso mattÈya kÈmesu
viratthacitto ahosi. Tassa pana ala~katapaÔiyattaÑ
dasasatanayanabhavanasadisaÑ rucirasobhampi pÈsÈdavaratalaÑ
apaviddhamatasarÊrakuÓapabharitaÑ ÈmakasusÈnamiva paramapaÔikk|laÑ
upaÔÔhÈsi. Tayopi bhavÈ ÈdittabhavanasadisÈ hutvÈ upaÔÔhahiÑsu.
“UpaddutaÑ vata bho, upassaÔÔhaÑ vata bho”ti ca vÈcaÑ pavattesi. Ativiya
pabbajjÈya cittaÑ nami.
______________________________________________________________
1. SujÈtapÊÓap|rasama... (Ka) 2. Rucira... (Ka) 3. SusÈnÈnur|paÑ (Ka)
330 KhuddakanikÈya
So “ajjeva mayÈ mahÈbhinikkhamanaÑ nikkhamituÑ vaÔÔatÊ”ti

sirisayanato uÔÔhÈya dvÈrasamÊpaÑ gantvÈ “ko etthÈ”ti Èha. UmmÈre sÊsaÑ
katvÈ nipanno Channo Èha “ahaÑ ayyaputta Channo”ti. Atha mahÈpuriso
“ahaÑ ajja mahÈbhinikkhamanaÑ nikkhamitukÈmo, na kaÒci paÔiveditvÈ
sÊghamekaÑ atijavaÑ sindhavaÑ kappehÊ”ti. So “sÈdhu devÈ”ti
assabhaÓÉakaÑ gahetvÈ assasÈlaÑ gantvÈ gandhatelappadÊpesu jalantesu
sumanapaÔÔavitÈnassa heÔÔhÈ paramaramaÓÊye bh|mibhÈge ÔhitaÑ
arimanthakaÑ1 KaÓÉakaÑ tura~gavaraÑ disvÈ “ajja mayÈ ayyaputtassa
nikkhamanatthÈya imameva ma~galahayaÑ kappetuÑ vaÔÔatÊ”ti KaÓÉakaÑ
kappesi. So kappiyamÈnova aÒÒÈsi “ayaÑ kappanÈ atigÈÄhÈ, aÒÒesu divasesu
uyyÈnakÊÄaÑ gamanakÈle kappanÈ viya na hoti. NissaÑsayaÑ ajjeva
ayyaputto mahÈbhinikkhamanaÑ nikkhamissatÊ”ti. Tato tuÔÔhamÈnaso
mahÈhasitaÑ hasi. So2 nÈdo taÑ sakalakapilavatthupuraÑ unnÈdaÑ
kareyya, devatÈ pana sannirumbhitvÈ3 na kassaci sotuÑ adaÑsu.
Bodhisatto “puttaÑ tÈva passissÈmÊ”ti cintetvÈ ÔhitaÔÔhÈnato uÔÔhÈya
RÈhulamÈtuyÈ vasanaÔÔhÈnaÑ gantvÈ gabbhadvÈraÑ vivari. TasmiÑ khaÓe
antogabbhe gandhatelappadÊpo jhÈyati. RÈhulamÈtÈ sumanamallikÈdÊnaÑ
ambaÓamattena abhippakiÓÓe varasayane puttassa matthake hatthaÑ
ÔhapetvÈ niddÈyati. Bodhisatto ummÈre pÈdaÑ ÔhapetvÈ Ôhitakova oloketvÈ
“sacÈhaÑ deviyÈ hatthaÑ apanetvÈ mama puttaÑ gaÓhissÈmi, devÊ
pabujjhissati, evaÑ me abhinikkhamanassa antarÈyo bhavissati. Buddho
hutvÈva ÈgantvÈ puttaÑ passissÈmÊ”ti cintetvÈ pÈsÈdatalato otaritvÈ assassa
samÊpaÑ gantvÈ evamÈha “tÈta KaÓÉaka tvaÑ ajja ekarattiÑ maÑ tÈraya,
ahaÑ taÑ nissÈya Buddho hutvÈ sadevakaÑ lokaÑ tÈressÈmÊ”ti. Tato
ulla~ghitvÈ KaÓÉakassa piÔÔhiÑ abhiruhi. KaÓÉako gÊvato paÔÔhÈya ÈyÈmato
aÔÔhÈrasahattho hoti tadanur|pena ubbedhena samannÈgato
r|paggajavabalasampanno sabbaseto dhotasa~khasadisadassanÊyavaÓÓo.
Tato bodhisatto varatura~gapiÔÔhigato ChannaÑ assassa vÈladhiÑ gÈhÈpetvÈ
aÉÉharattasamaye nagarassa mahÈdvÈraÑ sampatto.
______________________________________________________________
1. ArijanamanthakaÑ (Ka) 2. Tassa (Ka) 3. SannirujjhitvÈ (Ka)
TadÈ pana rÈjÈ pubbeva bodhisattassa gamanapaÔisedhanatthÈya dvÊsu

dvÈrakavÈÔesu ekekaÑ purisasahassena vivaritabbaÑ kÈretvÈ tattha
bahupurise ÈrakkhaÑ Ôhapesi. Bodhisatto kira purisagaÓanÈya
koÔisatasahassassa balaÑ dhÈresi, hatthigaÓanÈya koÔisahassassa. TasmÈ so
cintesi “yadi dvÈraÑ na vivarÊyati1, ajja KaÓÉakassa piÔÔhe nisinno
ChannaÑ vÈladhiÑ gÈhÈpetvÈ tena saddhiÑyeva kaÓÉakaÑ |r|hi nippÊÄetvÈ
aÔÔhÈrasahattaÑ pÈkÈraÑ uppatitvÈ atikkameyyan”ti. 2Channo cintesi “sace
dvÈraÑ na ugghÈpayati, ahaÑ ayyaputtaÑ khandhe katvÈ KaÓÉakaÑ
dakkhiÓahatthena parikkhipanto upakacchake katvÈ uppatitvÈ pÈkÈraÑ
atikkamissÈmÊ”ti. KaÓÉako cintesi “ahaÑ dvÈre avivariyamÈne
yathÈnisinnameva ayyaputtaÑ gahitavÈladhinÈ channena saddhiÑ uppatitvÈ
pÈkÈrassa purato patiÔÔhahissÈmÊ”ti. Evameva tayo purisÈ cintayiÑsu2.
DvÈre adhivatthÈ devatÈ mahÈdvÈraÑ vivariÑsu.
TasmiÑ khaÓe mÈro pÈpimÈ “mahÈsattaÑ nivattessÈmÊ”ti ÈgantvÈ
gaganatale ÔhatvÈ Èha–
“MÈ nikkhama MahÈvÊra, ito te sattame dine.
DibbaÑ tu cakkaratanaÑ, addhÈ pÈtu bhavissati–
dvisahassaparittadÊpaparivÈrÈnaÑ catunnaÑ mahÈdÊpÈnaÑ rajjaÑ kÈressasi,
nivatta mÈrisÈ”ti. MahÈpuriso Èha “kosi tvan”ti. AhaÑ vasavattÊti.
“3JÈnamahaÑ mahÈrÈja, mayhaÑ cakkassa sambhavaÑ3.
AnatthikohaÑ rajjena, gaccha tvaÑ mÈra mÈ idha.
SakalaÑ dasasahassampi, lokadhÈtumahaÑ pana.
UnnÈdetvÈ bhavissÈmi, Buddho loke vinÈyako”ti–
Èha. So tatthevantaradhÈyi.
MahÈsatto ek|nattiÑsavassakÈle hatthagataÑ cakkavattirajjaÑ
kheÄapiÓÉaÑ viya anapekkho chaÉÉetvÈ cakkavattisirinivÈsabh|tÈ
rÈjabhavanÈ nikkhamitvÈ ÈsÈÄhipuÓÓamÈya uttarÈsÈÄhanakkhatte vattamÈne
nagarato nikkhamitvÈ
______________________________________________________________
1. Na avÈpurÊyati (SÊ, I), vivarissati (Ka) 2-2. Natthi (SÊ, I)
3-3. MÈra jÈnÈmahaÑ mayhaÑ, cakkassa pana sambhavaÑ (Ka)
332 KhuddakanikÈya
nagaraÑ apaloketukÈmo ahosi. Vitakkasamanantarameva cassa

kulÈlacakkaÑ viya so bh|mippadeso parivatti. YathÈÔhitova mahÈsatto
kapilavatthupuraÑ disvÈ tasmiÑ bh|mippadese kaÓÉakanivattanaÑ nÈma
cetiyaÔÔhÈnaÑ dassetvÈ gantabbamaggÈbhimukhaÑyeva KaÓÉakaÑ katvÈ
pÈyÈsi mahatÈ sakkÈrena uÄÈrena sirisamudayena. TadÈ mahÈsatte gacchante
tassa purato devatÈ saÔÔhi ukkÈsatasahassÈni dhÈrayiÑsu, tathÈ pacchato
saÔÔhi, dakkhiÓato saÔÔhi ukkÈsatasahassÈni, tathÈ vÈmapassato. AparÈ devatÈ
surabhikusumamÈlÈdÈmacandanacuÓÓacÈmaradhajapaÔÈkÈhi sakkarontiyo
parivÈretvÈ agamaÑsu. DibbÈni sa~gÊtÈni anekÈni ca turiyÈni vajjiÑsu.
IminÈ sirisamudayena gacchanto bodhisatto ekaratteneva tÊÓi rajjÈni
atikkamma tiÑsayojanikaÑ maggaÑ gantvÈ AnomÈnadÊtÊraÑ sampÈpuÓi.
Atha bodhisatto nadÊtÊre ÔhatvÈ channaÑ pucchi “kÈ nÈmÈyaÑ nadÊ”ti.
AnomÈ nÈma devÈti. “AmhÈkampi pabbajjÈ anomÈ bhavissatÊ”ti paÓhiyÈ
assaÑ ghaÔÔento assassa saÒÒaÑ adÈsi. Asso ulla~ghitvÈ aÔÔha-
usabhavitthÈrÈya nadiyÈ pÈrimatÊre aÔÔhÈsi. Bodhisatto assapiÔÔhito oruyha
muttarÈsisadise vÈlukÈpuline ÔhatvÈ channaÑ Èmantesi “samma Channa
tvaÑ mayhaÑ ÈbharaÓÈni ceva KaÓÉakaÒca ÈdÈya gaccha, ahaÑ
pabbajissÈmÊ”ti. Channo ahampi deva pabbajissÈmÊti. Bodhisatto Èha “na
labbhÈ tayÈ pabbajituÑ, gaccheva tvan”ti tikkhattuÑ nivÈretvÈ ÈbharaÓÈni
ceva KaÓÉakaÒca paÔicchÈpetvÈ cintesi “ime mayhaÑ kesÈ samaÓasÈruppÈ
na honti, te khaggena chindissÈmÊ”ti dakkhiÓena hatthena
paramanisitamasivaraÑ gahetvÈ vÈmahatthena moÄiyÈ saddhiÑ c|ÄaÑ
gahetvÈ chindi, kesÈ dva~gulamattÈ hutvÈ dakkhiÓato ÈvaÔÔamÈnÈ sÊse1
allÊyiÑsu. TesaÑ pana kesÈnaÑ yÈvajÊvaÑ tadeva pamÈÓaÑ ahosi, massu ca
tadanur|paÑ, puna kesamassu-ohÈraÓakiccampissa nÈhosi. Bodhisatto saha
moÄiyÈ c|ÄaÑ gahetvÈ “sacÈhaÑ Buddho bhavissÈmi, ÈkÈse tiÔÔhatu, no ce,
bh|miyaÑ patat|”ti ÈkÈse khipi. TaÑ c|ÄÈmaÓibandhanaÑ
yojanappamÈÓaÑ ÔhÈnaÑ gantvÈ ÈkÈse aÔÔhÈsi.
______________________________________________________________
1. SÊsaÑ (Ka)
Atha Sakko devarÈjÈ dibbena cakkhunÈ olokento yojanikena

ratanaca~koÔakena taÑ paÔiggahetvÈ TÈvatiÑsabhavane tiyojanaÑ
sattaratanamayaÑ C|ÄÈmaÓicetiyaÑ nÈma patiÔÔhÈpesi. YathÈha–
“ChetvÈna moÄiÑ varagandhavÈsitaÑ,
VehÈyasaÑ ukkhipi aggapuggalo.
Sahassanetto sirasÈ paÔiggahi,
SuvaÓÓaca~koÔavarena vÈsavo”ti1.
Puna bodhisatto cintesi “imÈni KÈsikavatthÈni mahagghÈni, na mayhaÑ
samaÓasÈruppÈnÊ”ti. Athassa KassapabuddhakÈle purÈÓasahÈyako
ghaÔikÈramahÈbrahmÈ ekaÑ buddhantaraÑ vinÈsabhÈvÈppattena
mittabhÈvena cintesi “ajja me sahÈyako mahÈbhinikkhamanaÑ nikkhanto,
samaÓaparikkhÈramassa gahetvÈ gacchissÈmÊ”ti.
“TicÊvaraÒca patto ca, vÈsi s|ci ca bandhanaÑ.
ParissÈvanaÒca aÔÔhete, yuttayogassa bhikkhuno”ti2–
ime aÔÔha samaÓaparikkhÈre ÈharitvÈ adÈsi. MahÈpuriso arahaddhajaÑ
nivÈsetvÈ uttamaÑ pabbajjÈvesaÑ gahetvÈ3sÈÔakayugalaÑ ÈkÈse khipi. TaÑ
mahÈbrahmÈ paÔiggahetvÈ brahmaloke dvÈdasayojanikaÑ
sabbaratanamayaÑ cetiyaÑ katvÈ taÑ anto pakkhipitvÈ Ôhapesi. Atha naÑ
mahÈsatto3 “Channa mama vacanena mÈtÈpit|naÑ ÈrogyaÑ vadehÊ”ti vatvÈ
uyyojesi. Tato channo mahÈpurisaÑ vanditvÈ padakkhiÓaÑ katvÈ pakkÈmi.
KaÓÉako pana Channena saddhiÑ mantayamÈnassa bodhisattassa vacanaÑ
suÓanto ÔhatvÈ “natthi dÈni mayhaÑ puna sÈmino dassanan”ti
cakkhupathamassa vijahanto viyogadukkhamadhivÈsetuÑ asakkonto
hadayena phalitena kÈlaÑ katvÈ suraripudurabhibhavane TÈvatiÑsabhavane
KaÓÉako nÈma devaputto hutvÈ nibbatti. Tassa uppatti vimalatthavilÈsiniyÈ4
vimÈnavatthuÔÔhakathÈya gahetabbÈ. Channassa paÔhamaÑ ekova soko
ahosi.
______________________________________________________________
1. Ma-®Ôha 2. 1; SaÑ-®Ôha 2. 28; ApadÈna-®Ôha 1. 78; JÈtaka-®Ôha 1. 76 piÔÔhesu.
2. DÊ-®Ôha 1. 184; Ma-®Ôha2. 116; Ma-®Ôha3. 231 AÑ-®Ôha 2. 380; Vi-®Ôha 1. 205;
ApadÈna-®Ôha 1. 76; JÈtaka-®Ôha 1. 78; MahÈniddesa-®Ôha 409 piÔÔhÈdÊsupi
passitabbaÑ.
4. VimalatthavikÈsiniyÈ (Ka)
334 KhuddakanikÈya
so KaÓÉakassa kÈlakiriyÈya dutiyena sokena pÊÄiyamÈno rodanto

paridevanto dukkhena agamÈsi.
Bodhisattopi pabbajitvÈ tasmiÑyeva padese AnupiyaÑ nÈma

ambavanaÑ atthi, tattheva sattÈhaÑ pabbajjÈsukhena vÊtinÈmetvÈ tato
pacchÈ saÒjhÈppabhÈnuraÒjitasaliladharasaÑvuto saradasamaye
paripuÓÓarajanikaro viya kÈsÈvavarasaÑvuto ekakopi anekajanaparivuto
viya virocamÈno taÑ vanavÈsimigapakkhÊnaÑ nayanÈmatapÈnamiva
karonto ekacaro sÊho viya narasÊho mattamÈta~gavilÈsagÈmÊ samassÈsento
viya vasundharaÑ pÈdatalehi ekadivaseneva tiÑsayojanikaÑ maggaÑ
gantvÈ uttu~gatara~gabha~gaÑ asa~gaÑ Ga~gaÑ nadiÑ uttaritvÈ
ratanajutivisaravirÈjitavararucirarÈjagahaÑ RÈjagahaÑ nÈma nagaraÑ
pÈvisi. PavisitvÈ ca pana sapadÈnaÑ piÓÉÈya cari. SakalaÑ pana taÑ
nagaraÑ bodhisattassa r|padassanena DhanapÈlake paviÔÔhe taÑ nagaraÑ
viya Asurinde paviÔÔhe devanagaraÑ viya sa~khobhamagamÈsi. PiÓÉÈya
carante mahÈpurise nagaravÈsino manussÈ mahÈsattassa r|padassanena
saÒjÈtapÊtisomanassÈ jÈtavimhitÈ bodhisattassa r|padassanÈvajjitahadayÈ
ahesuÑ.
TesaÑ manussÈnaÑ aÒÒataro aÒÒataramevamÈha “kinnu yaÑ bho

rÈhubhayena nig|ÄhakiraÓajÈlo puÓÓacando manussalokamÈgato”ti.
TamaÒÒo sitaÑ katvÈ evamÈha “kiÑ kathesi samma kadÈ nÈma tayÈ
puÓÓacando manussalokamÈgato diÔÔhapubbo, nanu esa
kusumaketukÈmadevo vesantaramÈdÈya amhÈkaÑ mahÈrÈjassa nÈgarÈnaÒca
paramalÊÄÈvibh|tiÑ disvÈ kÊÄitumÈgato”ti. TamaÒÒo sitaÑ katvÈ evamÈha
“kiÑ bho tvaÑ ummattosi, nanu kÈmo issarakodhahutÈsanaparidaÉÉhasarÊro
surapatidasasatanayano eso amarapurasaÒÒÈya idhÈgato”ti. TamaÒÒo ÊsakaÑ
hasitvÈ “kiÑ vadesi bho te pubbÈparavirodhaÑ, kuto panassa
dasasatanayanÈni, kuto vajiraÑ, kuto erÈvaÓo. AddhÈ brahmÈ esa
brÈhmaÓajanaÑ pamattaÑ ÒatvÈ vedaveda~gÈdÊsu niyojanatthÈya Ègato”ti.
Te sabbepi apasÈdetvÈ aÒÒo paÓÉitajÈtiko evamÈha “nevÈyaÑ
puÓÓacando, na ca kÈmadevo, nÈpi dasasatanayano, na cÈpi brahmÈ,

sabbalokanÈyako satthÈ esa acchariyamanusso”ti.
EvaÑ sallapantesu eva nÈgaresu rÈjapurisÈ gantvÈ taÑ pavattiÑ raÒÒo
BimbisÈrassa ÈrocesuÑ “deva devo vÈ gandhabbo vÈ udÈhu nÈgarÈjÈ vÈ
yakkho vÈ ko nu vÈ amhÈkaÑ nagare piÓÉÈya caratÊ”ti. RÈjÈ taÑ sutvÈ
uparipÈsÈdatale ÔhatvÈ mahÈpurisaÑ disvÈ acchariyabbhutacittajÈto
rÈjapurise ÈÓÈpesi “gacchatha bhaÓe taÑ vÊmaÑsatha, sace amanusso
bhavissati, nagarÈ nikkhamitvÈ antaradhÈyissati, sace devatÈ bhavissati,
ÈkÈsena gamissati, sace nÈgarÈjÈ bhavissati, pathaviyaÑ nimujjitvÈ
gamissati, sace manusso bhavissati, yathÈladdhaÑ bhikkhaÑ
paribhuÒjissatÊ”ti.
MahÈpurisopi santindriyo santamÈnaso r|pasobhÈya mahÈjanassa
nayanÈni ÈkaÉÉhento viya yugamattaÑ pekkhamÈno missakabhattaÑ
yÈpanamattaÑ saÑharitvÈ paviÔÔhadvÈreneva nagarÈ nikkhamitvÈ
PaÓÉavapabbatacchÈyÈya puratthÈbhimukho nisÊditvÈ ÈhÈraÑ
paccavekkhitvÈ nibbikÈro paribhuÒji. Tato rÈjapurisÈ gantvÈ taÑ pavattiÑ
raÒÒo ÈrocesuÑ. Tato d|tavacanaÑ sutvÈ MagadhÈdhipati rÈjÈ bÈlajanehi
duranusÈro MerumandÈrasÈro sattasÈro BimbisÈro bodhisattassa
guÓassavaneneva saÒjÈtadassanakut|halo vegena nagarato nikkhamitvÈ
PaÓÉavapabbatÈbhimukho gantvÈ yÈnÈ oruyha bodhisattassa santikaÑ
gantvÈ tena katÈnuÒÒo bandhujanasinehasÊtale silÈtale nisÊditvÈ
bodhisattassa iriyÈpathe pasÊditvÈ katapaÔisanthÈro nÈmagottÈdÊni pucchitvÈ
bodhisattassa sabbaÑ issariyaÑ niyyÈtesi. Bodhisatto “mayhaÑ mahÈrÈja
vatthukÈmehi vÈ kilesakÈmehi vÈ attho natthi. AhaÑ hi
paramÈbhisambodhiÑ patthayanto nikkhanto”ti Èha. RÈjÈ anekappakÈrena
yÈcantopi tassa cittaÑ alabhitvÈ “addhÈ Buddho bhavissati, Buddhabh|tena
pana tayÈ paÔhamaÑ mama vijitaÑ Ègantabban”ti vatvÈ nagaraÑ paviÔÔho.
Atha RÈjagahaÑ vararÈjagahaÑ,
NararÈjavare nagaraÑ tu gahe.
GirirÈjavaro minirÈjavaro,
MigarÈjagato Sugatopi gato.
336 KhuddakanikÈya
Atha bodhisatto anupubbena cÈrikaÑ caramÈno ŒÄÈraÒca KÈlÈmaÑ

UdakaÒca RÈmaputtaÑ upasa~kamitvÈ aÔÔha samÈpattiyo nibbattetvÈ
“nÈyaÑ maggo bodhiyÈ”ti1 taÑ samÈpattibhÈvanaÑ anala~karitvÈ
mahÈpadhÈnaÑ padahitukÈmo UruvelaÑ gantvÈ “ramaÓÊyo vatÈyaÑ
bh|mibhÈgo”ti tattheva vÈsaÑ upagantvÈ mahÈpadhÈnaÑ padahi.
LakkhaÓapariggÈhakabrÈhmaÓÈnaÑ cattÈro puttÈ KoÓÉaÒÒo brÈhmaÓo cÈti
ime paÒca janÈ paÔhamaÑyeva pabbajitÈ gÈmanigamarÈjadhÈnÊsu
bhikkhÈcariyaÑ carantÈ tattha bodhisattaÑ sampÈpuÓiÑsu. Atha naÑ
chabbassÈni mahÈpadhÈnaÑ padahantaÑ “idÈni Buddho bhavissati, idÈni
Buddho bhavissatÊ”ti pariveÓasammajjanÈdikÈya vattapaÔipattiyÈ
upaÔÔhahamÈnÈ santikÈvacarÈvassa ahesuÑ. Bodhisattopi “koÔippattaÑ
dukkaraÑ karissÈmÊ”ti ekatilataÓÉulÈdÊhi vÊtinÈmesi. Sabbasopi
ÈhÈrupacchedaÑ akÈsi. DevatÈpi lomak|pehi dibbojaÑ upahÈrayamÈnÈ
pakkhipiÑsu.
Athassa tÈya nirÈhÈratÈya paramakisabhÈvappattakÈyassa suvaÓÓavaÓÓo
kÈyo kÈÄavaÓÓo ahosi, dvattiÑsa mahÈpurisalakkhaÓÈni paÔicchannÈni
ahesuÑ. Atha bodhisatto dukkarakÈrikÈya antaÑ gantvÈ “nÈyaÑ maggo
bodhiyÈ”ti oÄÈrikaÑ ÈhÈraÑ ÈhÈretuÑ gÈmanigamesu piÓÉÈya caritvÈ
ÈhÈraÑ Èhari. Athassa dvattiÑsa mahÈpurisalakkhaÓÈni pÈkatikÈni ahesuÑ,
kÈyo suvaÓÓavaÓÓo ahosi. Atha paÒcavaggiyÈ bhikkh| taÑ disvÈ “ayaÑ
chabbassÈni dukkarakÈrikaÑ karontopi sabbaÒÒutaÑ paÔivijjhituÑ nÈsakkhi,
idÈni gÈmanigamarÈjadhÈnÊsu piÓÉÈya caritvÈ oÄÈrikaÑ ÈhÈraÑ
ÈhariyamÈno kiÑ sakkhissati, bÈhulliko esa padhÈnavibbhanto, kiÑ no
iminÈ”ti mahÈpurisaÑ pahÈya BÈrÈÓasiyaÑ IsipatanaÑ agamaÑsu.
Atha mahÈpuriso visÈkhapuÓÓamÈya UruvelÈyaÑ SenÈnigame2
SenÈkuÔumbikassa3 gehe nibbattÈ SujÈtÈ nÈma dÈrikÈ ahosi. TÈya
sampasÈdanajÈtÈya dinnaÑ pakkhittadibbojaÑ madhupÈyÈsaÑ paribhuÒjitvÈ
suvaÓÓapÈtiÑ gahetvÈ NeraÒjarÈya paÔisotaÑ khipitvÈ KÈÄanÈgarÈjaÑ
supantaÑ bodhesi. Atha bodhisatto NeraÒjarÈtÊre
surabhikusumasamala~kate nÊlobhÈse manorame sÈlavane divÈvihÈraÑ
katvÈ
______________________________________________________________
1. BodhÈyÈti (Ka) 2. SenÈnÊnigame (SÊ, I) 3. SenÈnÊkuÔumbikassa (SÊ, I)
sÈyanhasamaye devatÈhi ala~katena maggena BodhirukkhÈbhimukho pÈyÈsi.

DevanÈgayakkhasiddhÈdayo dibbehi mÈlÈgandhavilepanehi p|jayiÑsu.
TasmiÑ samaye Sotthiyo nÈma tiÓahÈrako1 tiÓaÑ ÈdÈya paÔipathe
Ègacchanto mahÈpurisassa ÈkÈraÑ ÒatvÈ aÔÔha tiÓamuÔÔhiyo adÈsi.
Bodhisatto tiÓaÑ gahetvÈ asitaÒjanagirisa~kÈsaÑ Ècarantamiva
dinakarajÈlaÑ sakahadayamiva2 karuÓÈsÊtalaÑ sÊtacchÈyaÑ
vividhavihagagaÓasampÈtavirahitaÑ mandamÈruteritÈya ghanasÈkhÈya
samala~kataÑ naccantamiva pÊtiyÈ raÒjamÈnamiva ca tarugaÓÈnaÑ
virocamÈnavijayatarumassatthabodhirukkham|lamupagantvÈ
assatthadumarÈjaÑ tikkhattuÑ padakkhiÓaÑ katvÈ pubbuttaradisÈbhÈge
Ôhito tÈni tiÓÈni agge gahetvÈ cÈlesi. TÈvadeva cuddasahattho palla~ko
ahosi. TÈni ca tiÓÈni cittakÈrena lekhÈgahitÈni viya ahesuÑ. Bodhisatto
tattha cuddasahatthe tiÓasanthare 3tisandhipalla~kaÑ ÈbhujitvÈ
catura~gasamannÈgatavÊriyaÑ adhiÔÔhahitvÈ suvaÓÓapÊÔhe
ÔhapitarajatakkhandhaÑ viya ca paÒÒÈsahatthaÑ bodhikkhandhaÑ piÔÔhito
katvÈ upari maÓichattena viya bodhisÈkhÈhi dhÈriyamÈno nisÊdi.
SuvaÓÓavaÓÓe panassa cÊvare3 bodhi-a~kurÈ patamÈnÈ suvaÓÓapaÔÔe pavÈÄÈ
viya nikkhittÈ virocayiÑsu.
Bodhisatte pana tattha nisinneyeva VasavattimÈro devaputto
“SiddhatthakumÈro mama visayamatikkamitukÈmo, na
dÈnÈhamatikkamitumassa dassÈmÊ”ti mÈrabalassa matatthaÑ ÈrocetvÈ
mÈrabalamÈdÈya nikkhami. SÈ kira mÈrasenÈ mÈrassa purato dvÈdasayojanÈ
ahosi, tathÈ dakkhiÓato ca vÈmapassato ca, pacchato pana
cakkavÈÄapariyantaÑ katvÈ ÔhitÈ, uddhaÑ navayojanubbedhÈ ahosi. YassÈ
pana unnadantiyÈ saddo navayojanasahassato paÔÔhÈya pathavi-
undriyanasaddo viya suyyati. TasmiÑ samaye Sakko devarÈjÈ VijayuttaraÑ
nÈma sa~khaÑ dhamamÈno aÔÔhÈsi. So kira sa~kho vÊsahatthasatiko ahosi.
PaÒcasikho Gandhabbadevaputto tigÈvutÈyataÑ beÄuvapaÓÉuvÊÓaÑ ÈdÈya
vÈdayamÈno ma~galayuttÈni gÊtÈni gÈyamÈno aÔÔhÈsi. SuyÈmo devarÈjÈ
tigÈvutÈyataÑ saradasamayarajanikarasassirikaÑ dibbacÈmaraÑ gahetvÈ
mandaÑ mandaÑ bÊjayamÈno aÔÔhÈsi. BrahmÈ ca Sahampati
tiyojanavitthataÑ dutiyamiva puÓÓacandaÑ setacchattaÑ
______________________________________________________________
1. BrÈhmaÓo (SÊ, I) 2. Nijahadayamiva (SÊ, I) 3-3. Natthi (SÊ, I)
338 KhuddakanikÈya
Bhagavato uddhaÑ dhÈretvÈ aÔÔhÈsi. MahÈkÈÄopi nÈgarÈjÈ asÊtiyÈ

nÈganÈÔakasahassehi parivuto thutisa~gÊtÈni1 pavattento mahÈsattaÑ
namassamÈno aÔÔhÈsi. Dasasu cakkavÈÄasahassesu devatÈyo nÈnÈvidhehi
surabhikusumadÈmadh|pacuÓÓÈdÊhi p|jayamÈnÈ sÈdhukÈraÑ
pavattayamÈnÈ aÔÔhaÑsu.
Atha mÈro devaputto diyaÉÉhayojanasatikaÑ himagirisikharasadisaÑ
paramaruciradassanaÑ GirimekhalaÑ nÈma ratanakhacitavaravÈraÓaÑ
arivÈraÓavÈraÓaÑ abhiruhitvÈ bÈhusahassaÑ mÈpetvÈ aggahitaggahaÓena
nÈnÈvudhÈni aggahÈpesi. MÈraparisÈpi asi
pharasusarasattisabalÈsamussitadhanumusalaphÈla2sa~kukuntatomara-
upalalaguÄavalayakaÓayakappaÓacakkakaÔakadhÈrÈrurusÊhakhaggasarabha
varÈhabyagghavÈnaroragamajjÈrol|kavadanÈmahiÑsapasadatura~gadiradÈdi
vadanÈ ca nÈnÈbhÊmavir|pabÊbhacchakÈyÈ manussayakkha pisÈca
sadisakÈyÈ ca mahÈsattaÑ bodhisattaÑ bodhim|le nisinnaÑ ajjhottharamÈnÈ
gantvÈ parivÈrayitvÈ mÈrassa sandesaÑ samudikkhamÈnÈ aÔÔhÈsi.
Tato mÈrabale BodhimaÓÉamupasa~kamanteyeva tesaÑ SakkÈdÊnaÑ
ekopi ÔhÈtuÑ nÈsakkhi. SammukhasammukhaÔÔhÈneneva palÈyiÑsu. Sakko
pana devarÈjÈ taÑ Vijayuttarasa~khaÑ piÔÔhiyaÑ katvÈ palÈyitvÈ
cakkavÈÄamukhavaÔÔiyaÑ aÔÔhÈsi. MahÈbrahmÈ setacchattaÑ
cakkavÈÄakoÔiyaÑ ÔhapetvÈ brahmalokameva agamÈsi. KÈÄo nÈgarÈjÈ
sabbanÈÔakÈni chaÉÉetvÈ pathaviyaÑ nimujjitvÈ paÒcayojanasatikaÑ
MaÒjerikanÈgabhavanaÑ gantvÈ hatthena mukhaÑ pidahitvÈ nipajji.
EkadevatÈpi tattha ÔhÈtuÑ samatthÈ nÈma nÈhosi. MahÈpuriso pana
suÒÒavimÈne mahÈbrahmÈ viya ekakova nisÊdi. “IdÈni mÈro ÈgamissatÊ”ti
paÔhamameva anekar|pÈni aniÔÔhÈni dunnimittÈni pÈturahesuÑ.
Pamattabandhussa ca yuddhakÈle,
Tilokabandhussa ca vattamÈne.
UkkÈ samantÈ nipatiÑsu ghorÈ,
Dh|mandhakÈrÈ ca disÈ ahesuÑ.
______________________________________________________________
1. ThutisatÈni (SÊ) 2. PhÈli (SÊ, I)
AcetanÈ’yampi sacetanÈ yathÈ,

GatÈ viyogaÑ patineva kÈminÊ.
Lateva vÈtÈbhihatÈ sasÈgarÈ,
Pakampi nÈnÈsadharÈ dharÈ mahÊ.
Ahesu’muddh|tajalÈ samuddÈ,
VahiÑsu najjo paÔilomameva.
K|ÔÈni nÈnÈtarusaÑghaÔÈni,
BhetvÈ1 girÊnaÑ pathaviÑ bhajiÑsu.
PavÈyi vÈto pharuso samantÈ,
NighaÔÔasaddo tumulo ahosi.
Bhajittha ghoraÑ ravirandhakÈraÑ,
Kabandhar|paÑ gagane carittha.
EvaÑpakÈraÑ asivaÑ aniÔÔhaÑ,
ŒkÈsagaÑ bh|migataÒca ghoraÑ.
Anekar|paÑ kira dunnimittaÑ,
Ahosi mÈrÈgamane samantÈ.
TaÑ devadevaÑ abhihantukÈmaÑ,
KÈmaÑ tu disvÈ pana devasaÑghÈ.
HÈhÈti saddaÑ anukampamÈnÈ,
AkaÑsu saddhiÑ amara~ganÈhi.
2PacchÈpi passiÑsu sudantar|paÑ,
DisÈvidisÈsu palÈyamÈnaÑ.
Sa-antakaÑ taÑ sabalaÑ anekaÑ,
Hatthe ca thar| ca pÈtÈ tayiÑsu2.
Viha~gamÈnaÑ garuÄova majjhe,
Majjhe migÈnaÑ paramova sÊho.
MahÈyaso mÈrabalassa majjhe,
VisÈrado vÊtabhayo nisÊdi.
______________________________________________________________
1. ChetvÈ (Ka) 2-2. Natthi (SÊ, I)
340 KhuddakanikÈya
Atha mÈro “SiddhatthaÑ bhiÑsÈpetvÈ palÈpessÈmÊ”ti vÈtavassaÑ

paharaÓavassaÑ pÈsÈÓavassaÑ puna
a~gÈrakukkuÄavÈlukakalala’ndhakÈravuÔÔhÊhi navahi mÈra-iddhÊhi
bodhisattaÑ palÈpetuÑ asakkonto kuddhamÈnaso “kiÑ bhaÓe tiÔÔhatha,
imaÑ siddhatthamasiddhatthaÑ karotha, gaÓhatha hanatha chindatha
bandhatha na muÒcatha palÈpethÈ”ti mÈraparisaÑ ÈÓÈpetvÈ sayaÒca
Girimekhalassa khandhe nisÊditvÈ ekena karena saraÑ bhamayanto
bodhisattaÑ upasa~kamitvÈ “bho Siddhattha uÔÔhaha palla~kÈ”ti Èha.
MÈraparisÈpi mahÈsattassa atighoraÑ pÊÄamakÈsi. 1Atha mahÈpuriso “kadÈ
te p|ritÈ mÈra palla~katthÈya pÈramÊ”ti-ÈdÊni vacanÈni vatvÈ
dakkhiÓahatthaÑ pathaviÑ ninnÈmesi. Ta~khaÓaÒÒeva
cuddasasahassÈdhikÈni dasasatasahassayojanabahalÈni pathavisandhÈrakÈni
vÈtudakÈni paÔhamaÑ kampetvÈ tadanantaraÑ
catunahutÈdhikadviyojanasatasahassabahalÈ ayaÑ mahÈpathavÊ chadhÈ
pakampittha. Upari ÈkÈse anekasahassÈni vijjulatÈ ca asanÊ ca phaliÑsu.
Atha Girimekhaladirado jaÓÓukena pati. MÈro Girimekhalakkhandhe
nisinno bh|miyaÑ pati. MÈraparisÈpi disÈvidisÈsu bhusamuÔÔhi viya
vikiriÑsu1.
Atha mahÈpurisopi taÑ samÈraÑ mÈrabalaÑ
khantimettÈvÊriyapaÒÒÈdÊnaÑ attano pÈramÊnamÈnubhÈvena viddhaÑsetvÈ
paÔhamayÈme pubbenivÈsaÑ anussaritvÈ majjhimayÈme dibbacakkhuÑ
visodhetvÈ pacc|sasamaye sabbabuddhÈnaÑ ÈciÓÓe paccayÈkÈre ÒÈÓaÑ
otÈretvÈ ÈnÈpÈnacatutthajjhÈnaÑ nibbattetvÈ tameva pÈdakaÑ katvÈ
vipassanaÑ vaÉÉhetvÈ maggapaÔipÈÔiyÈ adhigatena catutthamaggena
sabbakilese khepetvÈ sabbabuddhaguÓe paÔivijjhitvÈ sabbabuddhÈciÓÓaÑ–
udÈnaÑ udÈnesi.
______________________________________________________________
1-1. Natthi (SÊ, I) 2. Khu 1. 36 piÔÔhe Dhammapade.
SantikenidÈnakathÈ
UdÈnaÑ udÈnetvÈ nisinnassa Bhagavato etadahosi “ahaÑ
kappasatasahassÈdhikÈni cattÈri asa~khyeyyÈni imassa palla~kassa kÈraÓÈ
sandhÈviÑ, ayaÑ me palla~ko vijayapalla~ko ma~galapalla~ko, ettha me
nisinnassa yÈva sa~kappo na paripuÓÓo, na tÈva ito vuÔÔhahissÈmÊ”ti
anekakoÔisatasahassasa~khÈ samÈpattiyo samÈpajjanto sattÈhaÑ tattheva
nisÊdi. YaÑ sandhÈya vuttaÑ “atha kho BhagavÈ sattÈhaÑ ekapalla~kena
nisÊdi vimuttisukhapaÔisaÑvedÊ”ti1.
AthekaccÈnaÑ devatÈnaÑ “ajjÈpi tÈva n|na Siddhatthassa
kattabbakiccaÑ atthi. Palla~kasmiÑ hi ÈlayaÑ na vijahatÊ”ti parivitakko
udapÈdi. Atha SatthÈ devatÈnaÑ vitakkaÑ ÒatvÈ tÈsaÑ
vitakk|pasamanatthaÑ vehÈsaÑ abbhuggantvÈ YamakapÈÔihÈriyaÑ dassesi.
EvaÑ iminÈ pÈÔihÈriyena devatÈnaÑ vitakkaÑ v|pasametvÈ palla~kato
ÊsakaÑ pÈcÊnanissite uttaradisÈbhÈge ÔhatvÈ “imasmiÑ vata me palla~ke
sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ paÔividdhan”ti cattÈri asa~khyeyyÈni
kappasatasahassaÒca p|ritÈnaÑ pÈramÊnaÑ phalÈdhigamanaÔÔhÈnaÑ
palla~kaÒca BodhirukkhaÒca animisehi akkhÊhi olokayamÈno sattÈhaÑ
vÊtinÈmesi, taÑ ÔhÈnaÑ AnimisacetiyaÑ nÈma jÈtaÑ.
Atha palla~kassa ca ÔhitaÔÔhÈnassa ca antarÈ ca~kamaÑ mÈpetvÈ
puratthimapacchimato Èyate ratanaca~kame ca~kamanto sattÈhaÑ
vÊtinÈmesi, taÑ ÔhÈnaÑ Ratanaca~kamacetiyaÑ nÈma jÈtaÑ.
Catutthe pana sattÈhe bodhito pacchimuttaradisÈbhÈge devatÈ
ratanagharaÑ mÈpayiÑsu. Tattha palla~kena nisÊditvÈ AbhidhammapiÔakaÑ
vicinanto sattÈhaÑ vÊtinÈmesi, taÑ pana ÔhÈnaÑ RatanagharacetiyaÑ nÈma
jÈtaÑ.
EvaÑ BhagavÈ bodhisamÊpeyeva cattÈri sattÈhÈni vÊtinÈmetvÈ paÒcame
sattÈhe Bodhirukkham|lÈ yena AjapÈlanigrodho, tenupasa~kami. TatrÈpi
dhammaÑ vicinanto vimuttisukhaÒca paÔisaÑvedento nisÊdi.
SatthÈ tattha sattÈhaÑ vÊtinÈmetvÈ Mucalindam|laÑ agamÈsi. Tattha
sattÈhavaddalikÈya uppannÈya sÊtÈdipaÔibÈhanatthaÑ Mucalindena
nÈgarÈjena sattakkhattuÑ bhogehi parikkhitto asambÈdhÈya gandhakuÔiyÈ
viharanto
______________________________________________________________
1. Vi 3. 1 piÔÔhe.
342 KhuddakanikÈya
viya vimuttisukhaÑ paÔisaÑvediyamÈno tattha sattÈhaÑ vÊtinÈmetvÈ

RÈjÈyatanam|laÑ upasa~kami. Tatthapi vimuttisukhaÑ
paÔisaÑvediyamÈnova sattÈhaÑ nisÊdi. EttÈvatÈ satta sattÈhÈni paripuÓÓÈni.
Etthantare Bhagavato neva mukhadhovanaÑ, na sarÊrapaÔijagganaÑ,
nÈhÈrakiccaÑ1 ahosi, phalasukheneva2 vÊtivattesi. Atha sattasattÈhamatthake
ek|napaÒÒÈsatime divase Sakkena DevÈnamindena upanÊtena
nÈgalatÈdantakaÔÔhena ca Anotattadahodakena ca mukhaÑ dhovitvÈ tattheva
RÈjÈyatanam|le nisÊdi.
TasmiÑ samaye TapussabhallikÈ3 nÈma dve vÈÓijÈ ÒÈtisÈlohitÈya
devatÈya Satthu ÈhÈradÈne ussÈhitÈ manthaÒca madhupiÓÉikaÒca ÈdÈya
“paÔiggaÓhÈtu BhagavÈ imaÑ ÈhÈraÑ anukampaÑ upÈdÈyÈ”ti SatthÈraÑ
upasa~kamitvÈ aÔÔhaÑsu. BhagavÈ pÈyÈsapaÔiggahaÓadivaseyeva
devadattiyassa pattassa antarahitattÈ “na kho TathÈgatÈ hatthesu ÈhÈraÑ
paÔiggaÓhanti, kimhi nu kho ahaÑ imaÑ paÔiggaÓheyyan”ti cintesi. Athassa
Bhagavato ajjhÈsayaÑ viditvÈ cat|hi disÈhi cattÈro mahÈrÈjano
indanÊlamaÓimaye cattÈro patte upanÈmesuÑ. BhagavÈ te paÔikkhipi. Puna
muggavaÓÓe silÈmaye cattÈro patte upanÈmesuÑ. BhagavÈ tesaÑ
catunnampi devaputtÈnaÑ anukampaÑ upÈdÈya paÔiggahetvÈ ekÊbhÈvaÑ
upanetvÈ tasmiÑ paccagghe selamaye patte ÈhÈraÑ paÔiggahetvÈ
paribhuÒjitvÈ anumodanamakÈsi. Te dve bhÈtarovÈÓijÈ BuddhaÒca
dhammaÒca saraÓaÑ gantvÈ dvevÈcikÈ upÈsakÈ ahesuÑ.
Atha SatthÈ puna AjapÈlanigrodhameva gantvÈ nigrodham|le nisÊdi.
Athassa tattha nisinnamattasseva adhigatassa dhammassa gambhÊrataÑ
paccavekkhantassa sabbabuddhÈnaÑ ÈciÓÓo “adhigato kho myÈyaÑ
dhammo”ti-ÈdinÈ4 paresaÑ dhammaÑ adesetukÈmatÈkÈrappatto parivitakko
udapÈdi. Atha brahmÈ Sahampati “nassati vata bho loko, vinassati vata bho
loko”ti5 dasasu cakkavÈÄasahassesu
SakkasuyÈmasantusitanimmÈnaratiparanimmitavasavattimahÈbrahmÈno ca
gahetvÈ Satthu santikaÑ ÈgantvÈ “desetu bhante BhagavÈ dhamman”ti-
ÈdinÈ6 nayena dhammadesanaÑ ÈyÈci.
______________________________________________________________
1. Na nahÈnakiccaÑ (SÊ, I) 2. JhÈnasukhaphalasukheneva (JÈtaka-®Ôha 1. 92 piÔÔhe)
3. TapassubhallukÈ (SÊ, I)
4. DÊ 2. 31; Ma 1. 224; Ma 2. 291; SaÑ 1. 138; Vi 3. 5 piÔÔhesu.
5. DÊ 2. 31; Ma 1. 224; Ma 2. 292; SaÑ 1. 138; Vi 3. 6 piÔÔhesu.
6. DÊ 2. 31; Ma 1. 224; Ma 2. 292; SaÑ 1. 139; Vi 3. 6-7, 9 piÔÔhesu.
Atha SatthÈ tassa paÔiÒÒaÑ datvÈ “kassa nu kho ahaÑ paÔhamaÑ

dhammaÑ deseyyan”ti cintento ŒÄÈrudakÈnaÑ kÈla~katabhÈvaÑ ÒatvÈ
“bah|pakÈrÈ kho me paÒcavaggiyÈ bhikkh|”ti paÒcavaggiye Èrabbha
manasikÈraÑ katvÈ “kahaÑ nu kho te etarahi viharantÊ”ti Èvajjento
“BÈrÈÓasiyaÑ Isipatane migadÈye”ti ÒatvÈ “tattha gantvÈ dhammacakkaÑ
pavattessÈmÊ”ti katipÈhaÑ BodhimaÓÉasÈmanteyeva piÓÉÈya caranto
viharitvÈ ÈsÈÄhipuÓÓamiyaÑ “BÈrÈÓasiÑ gamissÈmÊ”ti pattacÊvaramÈdÈya
aÔÔhÈrasayojanamaggaÑ paÔipajji. AntarÈmagge haÔÔhatupagaÑ UpakaÑ
nÈma ÈjÊvakaÑ disvÈ tassa attano BuddhabhÈvaÑ ÈcikkhitvÈ
taÑdivasaÑyeva sÈyanhasamaye IsipatanaÑ agamÈsi.
PaÒcavaggiyÈ pana TathÈgataÑ d|ratova ÈgacchantaÑ disvÈ “ayaÑ
Èvuso samaÓo Gotamo paccayabÈhullÈya Èvatto paripuÓÓakÈyo pÊÓindriyo
suvaÓÓavaÓÓo hutvÈ Ègacchati, imassa abhivÈdanÈdÊni na karissÈma,
ÈsanamattaÑ pana paÒÒÈpeyyÈmÈ”ti katikaÑ akaÑsu. BhagavÈ tesaÑ
cittÈcÈraÑ ÒatvÈ sabbasattesu anodhissakavasena pharaÓasamatthaÑ
mettacittaÑ saÑkhipitvÈ odhissakavasena mettacittena phari. Te Bhagavato
mettacittena phuÔÔhÈ TathÈgate upasa~kamante sakÈya katikÈya saÓÔhÈtuÑ
asakkontÈ abhivÈdanÈdÊni sabbakiccÈni akaÑsu. 1VitthÈrakathÈ
VinayamahÈvaggÈdÊsu vuttanayeneva veditabbÈ1.
Atha BhagavÈ attano BuddhabhÈvaÑ te ÒÈpetvÈ
paÒÒattavarabuddhÈsane nisÊditvÈ uttarÈsÈÄhanakkhattayoge vattamÈne
aÔÔhÈrasahi brahmakoÔÊhi parivuto paÒcavaggiye there ÈmantetvÈ
DhammacakkappavattanasuttantaÑ desesi. Tesu AÒÒÈsikoÓÉaÒÒo
desanÈnusÈrena ÒÈÓaÑ pesento suttapariyosÈne aÔÔhÈrasahi brahmakoÔÊhi
saddhiÑ sotÈpattiphale patiÔÔhÈsi. Tena vuttaÑ–
1. “Ahametarahi Sambuddho, Gotamo SakyavaÉÉhano.

PadhÈnaÑ padahitvÈna, patto sambodhimuttamaÑ.
2. BrahmunÈ yÈcito santo, dhammacakkaÑ pavattayiÑ.

AÔÔhÈrasannaÑ koÔÊnaÑ, paÔhamÈbhisamayo ah|”ti.
______________________________________________________________
344 KhuddakanikÈya
Tattha ahanti attÈnaÑ niddisati. EtarahÊti asmiÑ kÈle. SakyavaÉÉhanoti

sÈkiyakulavaÉÉhano. “Sakyapu~gavo”tipi pÈÔho. PadhÈnanti vÊriyaÑ
vuccati. PadahitvÈnÈti ghaÔetvÈ vÈyamitvÈ, dukkarakÈrikaÑ katvÈti attho.
AÔÔhÈrasannaÑ koÔÊnanti BÈrÈÓasiyaÑ Isipatane migadÈye
DhammacakkappavattanasuttantakathÈya
AÒÒÈsikoÓÉaÒÒattherappamukhÈnaÑ aÔÔhÈrasannaÑ brahmakoÔÊnaÑ
paÔhamÈbhisamayo ahosÊti attho.
IdÈni BhagavÈ atÊtaÑ kathetvÈ anÈgataÑ abhisamayaÑ kathento–
3. “Tato paraÒca desente, naradevasamÈgame1.

GaÓanÈya na vattabbo, dutiyÈbhisamayo ah|”ti–
ÈdimÈha.
Tattha naradevasamÈgameti tato aparena samayena
mahÈma~galasamÈgame dasasu cakkavÈÄasahassesu devamanussÈnaÑ
majjhe Ma~galasuttapariyosÈne2 gaÓanapathaÑ vÊtivattÈnaÑ naradevÈnaÑ.
DutiyÈbhisamayo ah|ti hessatÊti attho. AnÈgatavacane vattabbe sotapatitattÈ
“ah|”ti atÊtavacanaÑ vuttaÑ, kÈlavipariyÈyavasena vÈ. Esa nayo ito paresu
Êdisesu vacanesu ca. Puna RÈhulovÈdasuttanta3desanÈya
gaÓanapathavÊtivatte satte abhisamayÈmatapÈnaÑ pÈyesi. AyaÑ
tatiyÈbhisamayo. Tena vuttaÑ–
4. “IdhevÈhaÑ etarahi, ovadiÑ mama atrajaÑ.

GaÓanÈya na vattabbo, tatiyÈbhisamayo ah|”ti.
Bhagavato kira ekova sÈvakasannipÈto ahosi. UruvelakassapÈdÊnaÑ
jaÔilÈnaÑ sahassaÑ, dvinnaÑ aggasÈvakÈnaÑ aÉÉhattiyasatÈnÊti imesaÑ
aÉÉhateÄasasatÈnaÑ sannipÈto ahosi. Tena vuttaÑ–
5. “Ekosi sannipÈto me, sÈvakÈnaÑ MahesinaÑ.

AÉÉhateÄasasatÈnaÑ, bhikkh|nÈsi samÈgamo”ti.
Tattha ekosÊti ekova Èsi. AÉÉhateÄasasatÈnanti mama sÈvakÈnaÑ
paÒÒÈsÈdhikÈnaÑ dvÈdasasatÈnaÑ. Bhikkh|nÈsÊti bhikkh|naÑ
______________________________________________________________
1. Naramar|naÑ samÈgame (SÊ, I) 2. Khu 1. 3, 318 piÔÔhÈdÊsu.
3. Ma 3. 324 piÔÔhÈdÊsu.
Èsi. TesaÑ pana majjhagato BhagavÈ catura~gasannipÈte pÈtimokkhaÑ

uddisi.
Atha BhagavÈ attano pavattiÑ dassento–
6. “VirocamÈno vimalo, bhikkhusaÑghassa majjhago.

DadÈmi patthitaÑ sabbaÑ, maÓÊva sabbakÈmado”ti–
ÈdimÈha.
Tattha virocamÈnoti anantabuddhasiriyÈ virocamÈno. Vimaloti
vigatarÈgÈdikilesamalo. MaÓÊva sabbakÈmadoti cintÈmaÓi viya
sabbakÈmadado ahampi icchitaÑ patthitaÑ sabbaÑ
lokiyalokuttarasukhavisesaÑ demÊti attho.
IdÈni patthitapatthanaÑ dassento–
7. “PhalamÈka~khamÈnÈnaÑ, bhavacchandajahesinaÑ.
CatusaccaÑ pakÈsemi, anukampÈya pÈÓinan”ti–
ÈdimÈha.
Tattha phalanti sotÈpattiphalÈdikaÑ catubbidhaÑ phalaÑ.
Bhavacchandajahesinanti bhavataÓhÈpahÈyinaÑ, bhavataÓhaÑ
pajahitukÈmÈnaÑ. AnukampÈyÈti anaddayÈya.
8. IdÈni catusaccappakÈsane abhisamayaÑ dassento

“dasavÊsasahassÈnan”ti-ÈdimÈha. Tattha dasavÊsasahassÈnanti
dasasahassÈnaÒca vÊsatisahassÈnaÒca. Ekadvinnanti-ÈdinÈ nayenÈti attho.
NavamadasamagÈthÈ uttÈnatthÈva.
11-12. EkÈdasamadvÈdasamagÈthÈsu idÈnetarahÊti ubhopi ekatthÈ,

veneyyavasena purisapuggalÈ viya vuttÈ. Atha vÈ idÈnÊti mayi uppanne.
EtarahÊti mayi dhammaÑ desente. ApattamÈnasÈti appatta-arahattaphalÈ.
AriyaÒjasanti ariyaÑ aÔÔha~gikaÑ maggaÑ. ThomayantÈti pasaÑsantÈ.
BujjhissantÊti anÈgate catusaccadhammaÑ paÔivijjhissantÊti attho.
SaÑsÈrasaritanti saÑsÈrasÈgaraÑ.
346 KhuddakanikÈya
IdÈni attano jÈtanagarÈdiÑ dassento–
13. “NagaraÑ Kapilavatthu me, rÈjÈ Suddhodano pitÈ.

MayhaÑ janettikÈ mÈtÈ, MÈyÈdevÊti vuccati.
14. Ek|natiÑsavassÈni, agÈraÑ ajjhahaÑ vasiÑ.

Rammo Surammo Subhako, tayo pÈsÈdamuttamÈ.
15. CattÈlÊsasahassÈni, nÈriyo samala~katÈ.

BhaddakaÒcanÈ nÈma nÈrÊ, RÈhulo nÈma atrajo.
16. Nimitte caturo disvÈ, assayÈnena nikkhamiÑ.

ChabbassaÑ padhÈnacÈraÑ, acariÑ dukkaraÑ ahaÑ.
17. BÈrÈÓasiyaÑ Isipatane, cakkaÑ pavattitaÑ mayÈ.

AhaÑ Gotamasambuddho, saraÓaÑ sabbapÈÓinaÑ.
18. Kolito Upatisso ca, dve bhikkh| aggasÈvakÈ.

Œnando nÈmupaÔÔhÈko, santikÈvacaro mama.
KhemÈ UppalavaÓÓÈ ca, bhikkhunÊ aggasÈvikÈ.
19. Citto HatthÈÄavako ca, aggupaÔÔhÈkupÈsakÈ.

NandamÈtÈ ca UttarÈ, aggupaÔÔhÈkupÈsikÈ.
20. AhaÑ assattham|lamhi, patto sambodhimuttamaÑ.

ByÈmappabhÈ sadÈ mayhaÑ, soÄasahatthamuggatÈ.
21. AppaÑ vassasataÑ Èyu, idÈnetarahi vijjati.

TÈvatÈ tiÔÔhamÈnohaÑ, tÈremi janataÑ bahuÑ.
22. ®hapayitvÈna dhammukkaÑ, pacchimaÑ janabodhanaÑ.

Ahampi na cirasseva, saddhiÑ sÈvakasaÑghato.
Idheva parinibbissaÑ, aggÊvÈhÈrasa~khayÈ”ti–
ÈdimÈha.
Mama pana RammasurammasubhanÈmakÈ tayo pÈsÈdÈ
navabh|mikasattabh|mikapaÒcabh|mikÈ, cattÈlÊsasahassÈ nÈÔakitthiyo,
YasodharÈ nÈma mama
aggamahesÊ, sohaÑ cattÈro nimitte disvÈ assayÈnena mahÈbhinikkhamanaÑ

nikkhamiÑ. Tato chabbassÈni padhÈnaÑ padahitvÈ visÈkhapuÓÓamÈya
UruvelÈyaÑ SenÈnigame1 SenÈkuÔumbikassa2 dhÊtÈya sampasÈdajÈtÈya
SujÈtÈya nÈma dinnaÑ madhupÈyÈsaÑ paribhuÒjitvÈ sÈlavane divÈvihÈraÑ
katvÈ sÈyanhasamaye Sotthiyena nÈma tiÓahÈrakena dinnÈ aÔÔha
tiÓamuÔÔhiyo gahetvÈ assatthabodhirukkham|laÑ upagantvÈ tattha
mÈrabalaÑ viddhaÑsetvÈ sambodhiÑ pattosmÊti sabbaÑ byÈkÈsi.
Tattha saddhiÑ sÈvakasaÑghatoti saddhiÑ sÈvakasaÑghena.
Parinibbissanti parinibbÈyissÈmi. AggÊvÈhÈrasa~khayÈti aggi viya
indhanakkhayena yathÈ aggi nirupÈdÈno nibbÈyati, evaÑ ahampi nirupadÈno
parinibbÈyissÈmÊti attho.
23-4. TÈni ca atulatejÈnÊti aggasÈvakayugÈdÊni tÈni asadisatejÈni. ImÈni

ca dasabalÈnÊti etÈni ca sÈrÊradasabalÈni. GuÓadhÈraÓo dehoti cha-
asÈdhÈraÓaÒÈÓÈdiguÓadharo ayaÑ deho ca. TamantarahissantÊti sabbÈni
etÈni vuttappakÈrÈni antaradhÈyissanti vinassissanti. Nanu rittÈ
sabbasa~khÈrÈti ettha nan|ti ayaÑ anumati-atthe nipÈto. RittÈti
niccasÈradhuvasÈrarahitattÈ tucchÈ, sabbameva pana sa~khataÑ
khayadhammaÑ vayadhammaÑ virÈgadhammaÑ nirodhadhammaÑ hutvÈ
abhÈvato aniccaÑ, uppÈdÈdipaÔipÊÄitattÈ dukkhaÑ, avasavattanato anattÈ.
TasmÈ sa~khÈresu lakkhaÓattayaÑ ÈropetvÈ vipassanaÑ vaÉÉhetvÈ
amatamasa~khataÑ accutaÑ nibbÈnaÑ adhigacchatha. AyaÑ vo amhÈkaÑ
anusÈsanÊ idaÑ amhÈkaÑ sÈsanaÑ appamÈdena sampÈdethÈti.
DesanÈpariyosÈne kira devatÈnaÑ koÔisatasahassassa anupÈdÈya Èsavehi
cittÈni vimucciÑsu. Sesamaggaphalesu patiÔÔhitÈ pana gaÓanapathaÑ
vÊtivattÈ ahesuÑ.
EvaÑ BhagavÈ kappanÈmajÈti-ÈdivavatthitaÑ sakalampi
BuddhavaÑsaÑ ÈkÈse ratanaca~kame ca~kamantova kathetvÈ ÒÈtijanaÑ
vandÈpetvÈ ÈkÈsato otaritvÈ paÒÒattavarabuddhÈsane nisÊdi. EvaÑ nisinne
pana Bhagavati LokanÈthe sikhÈppatto ÒÈtisamÈgamo ahosi. Sabbe
ekaggacittÈ
______________________________________________________________
1. SenÈnÊnigame (SÊ, I) 2. SenÈnÊkuÔumbikassa (SÊ, I)
348 KhuddakanikÈya
nisÊdiÑsu. Tato mahÈmegho pokkharavassaÑ vassi. Ta~khaÓe udakaÑ

heÔÔhÈ viravantaÑ gacchati. TemetukÈmova temeti, atemitukÈmassa sarÊre
ekabindumattampi na patati. TaÑ disvÈ1 sabbe acchariyabbhutacittajÈtÈ
hutvÈ “aho acchariyaÑ aho abbhutan”ti kathaÑ samuÔÔhÈpesuÑ. TaÑ sutvÈ
satthÈ “na idÈneva mayhaÑ ÒÈtisamÈgame pokkharavassaÑ vassi, atÊtepi
vassÊ”ti imissÈ aÔÔhuppattiyÈ VessantarajÈtakaÑ2 kathesi. SÈ dhammadesanÈ
sÈtthikÈ jÈtÈ. Tato BhagavÈ uÔÔhÈyÈsanÈ vihÈraÑ pÈvisi.
GotamabuddhavaÑsavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhito paÒcavÊsatimo BuddhavaÑso.

_____
28. BuddhapakiÓÓakakathÈ
1-18. “Aparimeyyito kappe, caturo ÈsuÑ VinÈyakÈ”ti-ÈdikÈ
aÔÔhÈrasagÈthÈ3 sa~gÊtikÈrakehi ÔhapitÈ nigamanagÈthÈti veditabbÈ.
VemattakathÈ
ImasmiÑ pana sakalepi BuddhavaÑse niddiÔÔhÈnaÑ paÒcavÊsatiyÈ
BuddhÈnaÑ aÔÔha vemattÈni veditabbÈni. KatamÈni aÔÔha? ŒyuvemattaÑ
pamÈÓavemattaÑ kulavemattaÑ padhÈnavemattaÑ rasmivemattaÑ
yÈnavemattaÑ bodhivemattaÑ4 palla~kavemattanti.
Tattha ÈyuvemattaÑ nÈma keci dÊghÈyukÈ honti keci appÈyukÈ. TathÈ
hi DÊpa~karo KoÓÉaÒÒo AnomadassÊ Padumo Padumuttaro AtthadassÊ
DhammadassÊ Siddhattho Tissoti ime nava BuddhÈ vassasatasahassÈyukÈ
ahesuÑ. Ma~galo Sumano Sobhito
______________________________________________________________
1. YaÑ disvÈ (SÊ) 2. Khu 6. 312 piÔÔhÈdÊsu.
3. Etarahi pana sabbesuyeva MarammasÊhaÄapotthakesu vÊsati gÈthÈyo dissanti.
4. BodhirukkhavemattaÑ (SÊ, I)
NÈrado Sumedho SujÈto PiyadassÊ Phussoti ime aÔÔha NuddhÈ

navutivassasahassÈyukÈ ahesuÑ. Revato Vessabh| cÈti ime dve BuddhÈ
saÔÔhivassasahassÈyukÈ ahesuÑ. VipassÊ BhagavÈ asÊtivassasahassÈyuko
ahosi. SikhÊ Kakusandho KoÓÈgamano Kassapoti ime cattÈro BuddhÈ
yathÈkkamena sattaticattÈlÊsatiÑsavÊsavassasahassÈyukÈ ahesuÑ. AmhÈkaÑ
pana Bhagavato vassasataÑ ÈyuppamÈÓaÑ ahosi.
UpacitapuÒÒasambhÈrÈnaÑ dÊghÈyukasaÑvattaniyakammasamupetÈnampi
BuddhÈnaÑ yugavasena ÈyuppamÈÓaÑ appamÈÓaÑ ahosi. AyaÑ
paÒcavÊsatiyÈ BuddhÈnaÑ ÈyuvemattaÑ nÈma.
PamÈÓavemattaÑ nÈma keci dÊghÈ honti keci rassÈ. TathÈ hi DÊpa~kara
Revata PiyadassÊ AtthadassÊ DhammadassÊ VipassÊbuddhÈnaÑ
asÊtihatthubbedhaÑ sarÊrappamÈÓaÑ ahosi. KoÓÉaÒÒa Ma~gala NÈrada
SumedhÈnaÑ aÔÔhÈsÊtihatthubbedho kÈyo ahosi. Sumanassa
navutihatthubbedhaÑ sarÊraÑ ahosi. Sobhita AnomadassÊ Paduma
Padumuttara PhussabuddhÈnaÑ aÔÔhapaÓÓÈsahatthubbedhaÑ sarÊraÑ ahosi.
SujÈto paÓÓÈsahatthubbedhasarÊro ahosi. Siddhattha Tissa Vessabhuno
saÔÔhihatthubbedhÈ ahesuÑ. SikhÊ sattatihatthubbedho ahosi. Kakusandha
KoÓÈgamana KassapÈ yathÈkkamena cattÈlÊsatiÑsavÊsatihatthubbedhÈ
ahesuÑ. AmhÈkaÑ BhagavÈ aÔÔhÈrasatthubbedho ahosi. AyaÑ paÒcavÊsatiyÈ
BuddhÈnaÑ pamÈÓavemattaÑ nÈma.
KulavemattaÑ nÈma keci khattiyakule nibbattiÑsu keci brÈhmaÓakule.
TathÈ hi Kakusandha KoÓÈgamana KassapasammÈsambuddhÈ
brÈhmaÓakule nibbattiÑsu. DÊpa~karÈdigotamabuddhapariyantÈ dvÈvÊsati
BuddhÈ khattiyakuleyeva nibbattiÑsu. AyaÑ paÒcavÊsatiyÈ BuddhÈnaÑ
kulavemattaÑ nÈma.
PadhÈnavemattaÑ nÈma DÊpa~kara KoÓÉaÒÒa Sumana AnomadassÊ
SujÈtasiddhattha KakusandhÈnaÑ dasamÈsikÈ padhÈnacariyÈ. Ma~gala
Sumedhatissa SikhÊnaÑ aÔÔhamÈsikÈ. Revatassa sattamÈsikÈ. Sobhitassa
cattÈro mÈsÈ. Paduma AtthadassÊ VipassÊnaÑ aÉÉhamÈsikÈ. NÈrada
Padumuttara DhammadassÊkassapÈnaÑ sattÈhÈni. PiyadassÊ Phussa
Vessabh| KoÓÈgamanÈnaÑ chamÈsikÈ. AmhÈkaÑ Buddhassa chabbassÈni
padhÈnacariyÈ ahosi. AyaÑ padhÈnavemattaÑ nÈma.
350 KhuddakanikÈya
RasmivemattaÑ nÈma Ma~galassa kira SammÈsambuddhassa

sarÊrarasmi dasasahassilokadhÈtuÑ pharitvÈ aÔÔhÈsi. Padumuttarabuddhassa
dvÈdasayojanikÈ ahosi. Vipassissa Bhagavato sattayojanikÈ ahosi. Sikhissa
tiyojanappamÈÓÈ. Kakusandhassa dasayojanikÈ. AmhÈkaÑ Bhagavato
samantato byÈmappamÈÓÈ. SesÈnaÑ aniyatÈ ahosi. AyaÑ rasmivemattaÑ
nÈma ajjhÈsayapaÔibaddhaÑ, yo yattakaÑ icchati, tassa sarÊrappabhÈ
tattakaÑ pharati, paÔividdhaguÓe pana kassaci vemattaÑ nÈma natthi. AyaÑ
rasmivemattaÑ nÈma.
YÈnavemattaÑ nÈma keci hatthiyÈnena keci assayÈnena keci
rathapadapÈsÈda sivikÈdÊsu aÒÒatarena nikkhamanti. TathÈ hi DÊpa~kara
Sumanasumedha Phussa SikhÊ KoÓÈgamanÈ hatthiyÈnena nikkhamiÑsu.
KoÓÉaÒÒarevata Paduma PiyadassÊ VipassÊ KakusandhÈ rathayÈnena.
Ma~gala SujÈta AtthadassÊ Rissa GotamÈ assayÈnena. AnomadassÊ
Siddhattha Vessabhuno sivikÈyÈnena. NÈrado padasÈ nikkhami. Sobhita
Padumuttara DhammadassÊkassapÈ pÈsÈdena nikkhamiÑsu. AyaÑ
yÈnavemattaÑ nÈma.
BodhivemattaÑ nÈma DÊpa~karassa Bhagavato kapÊtanarukkho bodhi.
KoÓÉaÒÒassa Bhagavato sÈlakalyÈÓirukkho.
Ma~galasumanarevatasobhitÈnaÑ nÈgarukkho. Anomadassissa
ajjunarukkho. PadumanÈradÈnaÑ mahÈsoÓarukkho. Padumuttarassa
salalarukkho. Sumedhassa nÊpo. SujÈtassa veÄu. Piyadassino kakudho.
Atthadassissa campakarukkho. Dhammadassissa rattakuravakarukkho.
Siddhatthassa kaÓikÈrarukkho. Tissassa asanarukkho. Phussassa
Èmalakarukkho. Vipassissa pÈÔalirukkho. Sikhissa puÓÉarÊkarukkho.
Vessabhussa sÈlarukkho. Kakusandhassa sirÊsarukkho. KoÓÈgamanassa
udumbararukkho. Kassapassa nigrodho. Gotamassa assatthoti ayaÑ
bodhivemattaÑ nÈma.
Palla~kavemattaÑ nÈma DÊpa~kararevatapiyadassÊ-
atthadassÊdhammadassÊvipassÊnaÑ tepaÓÓÈsahatthapalla~kÈ ahesuÑ.
KoÓÉaÒÒama~galanÈradasumedhÈnaÑ sattapaÓÓÈsahatthÈ. Sumanassa
saÔÔhihattho palla~ko ahosi. Sobhita-
anomadassÊpadumapadumuttaraphussÈnaÑ aÔÔhattiÑsahatthÈ. SujÈtassa
dvattiÑsahattho. Siddhatthatissavessabh|naÑ cattÈlÊsahatthÈ. Sikhissa
dvattiÑsahattho. Kakusandhassa chabbÊsatihattho. KoÓÈgamanassa

vÊsatihattho. Kassapassa pannarasahattho. Gotamassa cuddasahattho
palla~ko ahosi. AyaÑ palla~kavemattaÑ nÈma. ImÈni aÔÔha vemattÈni nÈma.
AvijahitaÔÔhÈnakathÈ
SabbabuddhÈnaÑ pana cattÈri avijahitaÔÔhÈnÈni nÈma honti.
SabbabuddhÈnaÑ hi Bodhipalla~ko avijahito ekasmiÑyeva ÔhÈne hoti.
DhammacakkappavattanaÑ Isipatane migadÈye avijahitameva hoti.
DevorohaÓakÈle Sa~kassanagaradvÈre paÔhamakkapÈdaÔÔhÈnaÑ
avijahitameva hoti. Jetavane gandhakuÔiyÈ cattÈri maÒcapÈdaÔÔhÈnÈni
avijahitÈneva honti. VihÈro pana khuddakopi mahantopi hoti. VihÈro na
vijahatiyeva, nagaraÑ pana vijahati1.
SahajÈtapariccheda, nakkhattaparicchedakathÈ
AparaÑ pana amhÈkaÑyeva Bhagavato sahajÈtaparicchedaÒca
nakkhattaparicchedaÒca dÊpesuÑ. AmhÈkaÑ sabbaÒÒubodhisattena kira
saddhiÑ RÈhulamÈtÈ Œnandatthero Channo KaÓÉako assarÈjÈ nidhikumbho
mahÈbodhi KÈÄudÈyÊti imÈni satta sahajÈtÈni. AyaÑ sahajÈtaparicchedo.
MahÈpuriso pana uttarÈsÈÄhanakkhatteneva mÈtukucchiÑ okkami,
mahÈbhinikkhamanaÑ nikkhami, dhammacakkaÑ pavattesi,
YamakapÈÔihÈriyaÑ akÈsi. VisÈkhanakkhattena jÈto ca abhisambuddho ca
parinibbuto ca. MÈghanakkhattena tassa sÈvakasannipÈto ca
Èyusa~khÈravosajjanaÒca ahosi. Assayujanakkhattena devorohaÓaÑ2. AyaÑ
nakkhattaparicchedoti.
SadhammatÈkathÈ
IdÈni pana sabbesaÑ BuddhÈnaÑ sÈdhÈraÓadhammataÑ pakÈsayissÈma.
SabbabuddhÈnaÑ samattiÑsavidhÈ dhammatÈ. SeyyathidaÑ?
Pacchimabhavikabodhisattassa sampajÈnassa mÈtukucchi-okkamanaÑ,
mÈtukucchiyaÑ palla~kena nisÊditvÈ bahimukholokanaÑ, ÔhitÈya
bodhisattamÈtuyÈ vijÈyanaÑ, araÒÒeyeva mÈtukucchito nikkhamanaÑ,
kaÒcanapaÔÔesu patiÔÔhitapÈdÈnaÑ
______________________________________________________________
1. Nagarampi na vijahati (Ka) 2. DevorohaÓaÒca (SÊ)
352 KhuddakanikÈya
uttarÈbhimukhÈnaÑ sattapadavÊtihÈrÈnaÑ gantvÈ catuddisaÑ oloketvÈ

sÊhanÈdanadanaÑ, cattÈri nimittÈni disvÈ jÈtamattaputtÈnaÑ mahÈsattÈnaÑ
mahÈbhinikkhamanaÑ, arahaddhajamÈdÈya pabbajitvÈ sabbaheÔÔhimena
paricchedena sattÈhaÑ padhÈnacariyÈ, sambodhiÑ pÈpuÓanadivase
pÈyÈsabhojanaÑ, tiÓasanthare nisÊditvÈ sabbaÒÒutaÒÒÈÓÈdhigamo,
ÈnÈpÈnassatikammaÔÔhÈnaparikammaÑ, mÈrabalaviddhaÑsanaÑ,
Bodhipalla~keyeva tisso vijjÈ ÈdiÑ katvÈ asÈdhÈraÓaÒÈÓÈdiguÓapaÔilÈbho,
sattasattÈhaÑ bodhisamÊpeyeva vÊtinÈmanaÑ, mahÈbrahmuno
dhammadasanatthÈya ÈyÈcanaÑ, Isipatane migadÈye
dhammacakkappavattanaÑ, mÈghapuÓÓamÈya catura~gikasannipÈte
pÈtimokkhuddeso, jetavanaÔÔhÈne nibaddhavÈso, SÈvatthinagaradvÈre
YamakapÈÔihÈriyakaraÓaÑ, TÈvatiÑsabhavane AbhidhammadesanÈ,
Sa~kassanagaradvÈre devalokato otaraÓaÑ, satataÑ
phalasamÈpattisamÈpajjanaÑ, dvÊsu vÈresu1 veneyyajanÈvalokanaÑ,
uppanne vatthumhi sikkhÈpadapaÒÒÈpanaÑ, uppannÈya aÔÔhuppattiyÈ
jÈtakakathanaÑ, ÒÈtisamÈgame BuddhavaÑsakathanaÑ, Ègantukehi
bhikkh|hi paÔisanthÈrakaraÓaÑ, nimantitÈnaÑ vuÔÔhavassÈnaÑ anÈpucchÈ
agamanaÑ, divase divase
purebhattapacchÈbhattapaÔhamamajjhimapacchimayÈmakiccakaraÓaÑ,
parinibbÈnadivase maÑsarasabhojanaÑ, catuvÊsati
koÔisatasahassasamÈpattiyo samÈpajjitvÈ parinibbÈnanti imÈ samattiÑsa
sabbabuddhÈnaÑ dhammatÈti.
AnantarÈyikadhammakathÈ
SabbabuddhÈnaÑ cattÈro anantarÈyikÈ dhammÈ. Katame cattÈro?
BuddhÈnaÑ uddissa abhihaÔÈnaÑ catunnaÑ paccayÈnaÑ na sakkÈ kenaci
antarÈyo2 kÈtuÑ. BuddhÈnaÑ Èyuno na sakkÈ kenaci antarÈyo2 kÈtuÑ.
VuttaÒhetaÑ “aÔÔhÈnametaÑ anavakÈso, yaÑ par|pakkamena TathÈgataÑ
jÊvitÈ voropeyyÈ”ti3. BuddhÈnaÑ dvattiÑsamahÈpurisalakkhaÓÈnaÑ asÊtiyÈ
anubyaÒjanÈnaÒca na sakkÈ kenaci antarÈyo2 kÈtuÑ. BuddharaÑsÊnaÑ na
sakkÈ kenaci antarÈyo2 kÈtunti. Ime cattÈro anantarÈyikÈ dhammÈ nÈmÈti.
______________________________________________________________
1. ®hÈnesu (Ka) 2. AntarÈyaÑ (SÊ, I, Ka) 3. Vi 4. 357 piÔÔhe.
NigamanakathÈ
EttÈvatÈ gatÈ siddhiÑ, BuddhavaÑsassa vaÓÓanÈ.
SuvaÓÓapadaviÒÒÈta1-vicittanayasobhitÈ.
PorÈÓaÔÔhakathÈmaggaÑ2, PÈÄi-atthappakÈsakaÑ.
ŒdÈyeva katÈ Buddha-vaÑsassaÔÔhakathÈ mayÈ.
PapaÒcatthaÑ vivajjetvÈ, madhuratthassa sabbaso.
SampakÈsanato tasmÈ, MadhuratthappakÈsinÊ.
KÈvÊrajalasampÈta-parip|ta3mahÊtale.
KÈvÊrapaÔÔane ramme, nÈnÈnÈrinarÈkule.
KÈrite kaÓhadÈsena, saÓhavÈcena sÈdhunÈ.
VihÈre vividhÈkÈra-cÈrupÈkÈragopure.
ChÈyÈsalilasampanne4, dassanÊye manorame.
HatadujjanasambÈdhe, pavivekasukhe sive.
Tattha pÈcÊnapÈsÈda-tale paramasÊtale.
VasatÈ BuddhavaÑsassa, mayÈ saÑvaÓÓanÈ katÈ.
5 YathÈ BuddhavaÑsassa saÑvaÓÓanÈyaÑ,
GatÈ sÈdhu siddhiÑ vinÈ antarÈyaÑ.

TathÈ dhammayuttÈ janÈnaÑ vitakkÈ,
VinÈvantarÈyena siddhiÑ vajantu5.
ImaÑ BuddhavaÑsassa saÑvaÓÓanaÑ me,
Karontena yaÑ patthitaÑ puÒÒajÈtaÑ.
SadÈ tassa devÈnubhÈvena loko,
DhuvaÑ santamaccantamatthaÑ payÈtaÑ.
______________________________________________________________
1. ParamapadaviÒÒÈta (Ka) 2. Tanti (Ka)
3. PÈrip|ri (Ka) 4. GodhÈsalilasampÈte (SÊ, I)
5-5. YathÈ vaÓÓanÈyaÑ gatÈ sÈdhu siddhiÑ, vinÈ antarÈyaÑ tathÈ dhammayuttÈ.
JanÈnaÑ vitakkÈ vinÈ cantarÈva-ntarÈyena siddhiÑ gamissantu sÈdhu. (SÊ, I)
354 KhuddakanikÈya
1Vinassantu rogÈ manussesu sabbe,

Pavassantu devÈpi vassantakÈle.
SukhaÑ hotu niccaÑ varaÑ nÈrakÈpi,
PisÈcÈpayÈtÈ pipÈsÈ bhavantu.
SurÈ accharÈnaÑ gaÓÈdÊhi saddhiÑ,
CiraÑ devaloke sukhaÑ cÈnubhontu.
CiraÑ ÔhÈtu dhammo Munindassa loke,
SukhaÑ lokapÈlÈ mahiÑ pÈlayantu.1
2Gar|hi gÊtanÈmena3, Buddhadattoti vissuto.
Thero katvÈ AÔÔhakathaÑ, MadhuratthavilÈsiniÑ.
PotthakaÑ ÔhapayitvemaÑ, parampare hitÈvahaÑ.
AciraÔÔhitabhÈvena, aho maccuvasaÑ gato2.
Iti bhÈÓavÈravasena chabbÊsatibhÈÓavÈrÈ, ganthavasena
paÒcasatÈdhikachasahassaganthÈ, akkharavasena tisahassÈdhikÈni4
dvesatasahassakkharÈni.
AntarÈyaÑ vinÈ esÈ, yathÈ niÔÔhaÑ upÈgatÈ.
TathÈ sijjhantu sa~kappÈ, sattÈnaÑ dhammanissitÈsi.
Iti MadhuratthavilÈsinÊ nÈma BuddhavaÑsaÔÔhakathÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1-1. Natthi (SÊ, I) 2-2. PacchÈ kenaci pakkhittÈ gÈthÈyo.
3. GahitanÈmena (Ka) 4. AsÊtisahassÈdhikÈni (Ka), aÔÔhasahassÈdhikÈni (?)
BuddhavaÑsaÔÔhakathÈya
SaÑvaÓÓitapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ
PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko
[A] [A]
AkÈsahaÑ 203 AÔÔhasaÔÔhisatasahassÈnaÑ 282
AkuÔilaÑ 186 AÉÉhateÄasasatÈnaÑ 344
AkhilÈ 187 Atappiyo 214
AgaÒchahaÑ 168 AtikkantabhavantÈnaÑ 310
Agganikkhitto 68 Atikkamma 52
Aggo 69 AtÊtabuddhÈnaÑ 83
Acalo 136 Atulatejassa 212
AccuggataÑ 67 AtulatejÈni 347
AccuggatacandamaÓÉalaÑ 54 Atulayaso 276
AcchariyaÑ 57 AtulÈsi 174
AcchiddÈni 301 AtuliyaÑ 191
Acchiddo 244 AtuliyÈ 170
AccheraÑ 58 Atuliyo 245
AccherakaÑ 44 AtthaÑ 50
AjÈti 92 Attha~gato 184
AjÈyatha 45 Atthami 191
AjjhappatvÈ 219 Atthi 91
AjjhÈyako 89 AdaÑ 168
Ajjhupekkhiya 67 AdÈsahaÑ 197
AÒjanaÑ 299 AdÈsiÑ 231
AÒjasaÑ 109 AddhÈne 123
AÒjasassa 93 AdvejjhamÈnaso 134
AÒÒÈtavesanÈ 114 AdvejjhavacanÈ 128
AÔÔhaguÓasamupetaÑ 97 AdhikÈrena 115
AÔÔha~gavacanasampanno 301 AdhikÈro 116
AÔÔhadosasamÈkiÓÓaÑ 99 AdhiÔÔhahiÑ 224
356 BuddhavaÑsaÔÔhakathÈya

[A] [A]
AdhiÔÔhÈsiÑ 182 Anubr|hanto 182
Adho 45, 129 Anubr|hayiÑ 197
Ana~gaÓÈnaÑ 209 Anuyanti 113
AnadhivaraÑ 14 AnuvaggÈ 52
Anadhivaro 14 AnusÈsanÊ 51
AnantaÑ 219 AnusiÔÔhiÑ 204
Anantako 212 An|pamÈ 212
Anantatejo 162 An|pamo 245
AnantabalavÈhano 305 AnekakoÔisannicayo 89
Ananto 206 Anekasatasahassiyo 183
Anapekkho 91 AnomadassÊ 206
AnacaraÑ 312 AnovaÔÔhena 126
AniÔÔhagandho 126 Antamantena 167
AniÔÔhite 113 AntarahitaÑ 301
AnilaÒjase 58 Antarahissanti 347
AnivattamÈnasaÑ 294 AntarÈ 77
AnivattigamanaÑ 206 Antalikkhacaro 243
AnukampakaÑ 54 AntimadehadhÈrino 18
Anukampako 232 Andughare 132
AnukampÈya 345 AnnapÈnasamÈyutaÑ 87
AnucarÈ 177 ApattamÈnasÈ 345
AnuciÓÓaÑ 129 AparÈjitÈ 214
AnuttamaÑ 197 Aparimeyyito 168
AnuttaraÑ 42 AppattamÈnasÈ 155
Anuttaro 272 AppattÈnaÑ 242
AnuddhaÑsati 126 AppamattÈ 187
AnupabbajuÑ 280 Appamatto 168
Anupalitto 287 AppamÈÓo 245
AnuppattiyÈ 203 Appameyyo 163
AnubyaÒjanasampannaÑ 290 ApparajakkhajÈtikÈ 15
SaÑvaÓÓitapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ 357

[A] [A-Œ]
AppavattaÑ 194 AyÈcatha 14
ApphoÔenti 123 Arati 126
AbbhutaÑ 58 AriyaÒjasaÑ 345
Abbhuto 58 ArÊhi 93
Abhikkama 127 AlabhiÑ 124
AbhighuÔÔhe 189 AlÊnavÊriyo 133
AbhiÒÒÈbalappattÈnaÑ 208 AvakujjakaÑ 219
AbhinÈditvÈ 215 Avakujjo 113
Abhinikkhame 75 Avid|reva 69
AbhinÊhÈro 79
Aviralo 245
AbhipatthitaÑ 197
AvivittaÑ 87
Abhiravanti 125, 126
AsaÑvutÈ 44
AbhirocayiÑ 238
Asa~khiye 86
Abhivassanti 126
Asa~khobhÈ 170
Abhivassi 274
Asa~khobho 206
AbhivÈdanaÑ 62
AsamaÑ sÊlaÑ 212
AbhivÈdetvÈna 124
AsamasamaÑ 223
AbhivÈhayi 220
AbhisamayÈ 235 Asamasamo 60
Abhissanno 124 Asamassa 123
AmataÑ 207 Asamo 61, 137
AmatantaÄe 93 AsÈdiso 60, 191
AmatabheriÑ 185 AsÊtiyÈpi 265
Amatabherimhi 230 AsÊtisatasahassiyo 222
AmatambunÈ 274 AsÊtihatthamubbedho 156
Amatena 255 AsuciÑ 134
AmitayasÈ 239 AsesaÑ 220
Amitayaso 163, 206 Assamo 97
AmoghavacanÈ 128 Ahu 48, 344
Ambare 58 ŒkÈsaÔÔhÈ 58, 125

[Œ] [Œ]
ŒkÈsanabhagatÈ 113 ŒharissÈmi 197
ŒkÈsabh|tÈ 127 ŒhÈrasa~khayÈ 347
ŒkÈso 206 ŒhutÊnaÑ 118
ŒgamanaÑ 109 ŒÄakaÑ 308
ŒcariyaÑ 93 [I]
Œcikkhi 284 IcchamÈno 114
ŒdÈya 311 ItihÈse 89
ŒdÈsaÑ 313 IddhaÒca 154
ŒdittaÑ 292 Iddhi 51, 157
ŒdiyiÑ 100 Iddhidhammesu 124
ŒdesanÈ 51 IddhibalaÑ 40
ŒnanditÈ 43 Iddhibalena 61
Œpatti-anÈpattiyÈ 69 Idha 14
ŒpannasattÈnaÑ 128 Isi 70
ŒbhÈ 45 Issaro 243
Œbhujati 126 [U]
ŒbhujiÑ 124 UkkÈ 225
ŒmaÓÉo 276 UkkÈmukhe 306
ŒmukkamÈlÈbharaÓo 219 UkkÈsitaÑ 67
ŒrÈme 279 Ukkujja 219
ŒlokaÑ 284 UkkuÔÔhi 58
ŒvaraÓaÑ 233 UkkuÔÔhisaddÈ 123
ŒvaraÓÈ 127 UggaÑ 203, 224
ŒvÈsaÑ 88 UggataÑ 64
ŒveÄaÑ 314 UggatÈpanaÑ 119
Œsi 76 Uggatejo 235
ŒsuÑ 177, 265 Uggato 53, 198
ŒsevitanisevitaÑ 131 UggadaÄhaÑ 231
Œhate 230 UgghÈÔetvÈ 298
Œhani 177, 185 Uccattane 272

[U] [U-]
UccÈraÔÔhÈnamhi 95 Upapatti 127
UcchuyantaÑ 139 Upasobhati 155
UjuÑ 186 Upasobhatha 262
Uju 235 UpÈgataÑ 88
UjjÈlenti 225 UpÈgami 214
UÔÔhÈnaÑ 243 UpÈgamuÑ 66
UtuvaÔÔe 135 UpÈdÈnasa~khayÈ 198, 258
Utuvasse 135 Uppajja 73
Uttattakanasannibho 68 Uppajjante 107
UttamaÑ 241 UbhayasmiÑ 45
UttamÈ 79 Ubbhijjate 126
Uttame 66 Ubho 113
UttariÑ 210 UyyÈnaÑ 219
UttarÊyaÑ 197 Usabhakkhandho 150, 241
UdagÈhiniÑ 95 UssannakusalÈ 228
UdaggacittÈ 54 Ussavo 272
UddhaÑ 45 UssÈsaÔÔhÈnamhi 95
Uddharanto 187 UssÊsake 118
Uddhari 124 UÄÈrÈ 45
UpagaÒchiÑ 238 UÄurÈjÈva 191, 258
UpagaÒchuÑ 232 UÄ|bhi 169
UpagatÈ 196 UÄ|hi 225
UpaccagÈ 113 mi 183
Uppajji 58 [E-O]
UpaÔÔhako 311 Ekakkhandho 245
UpaÔÔhahaÑ 215 EdisaÑ 42
UpaÔÔhitaÑ 288 EvaÑ 107
Upadduto 141 Ehiti 119
UpanisÈdino 280 Okiranti 53, 113
Upapajjatha 271 Okkanti 75

[O] [ Ka ]
Okkami 74 Kappe 86
OghÈnaÑ 304 KampitÈ 141
OtthaÔÈ 225 Kampittha 74
Opammakusalo 71 Kambu 306
Opammehi 245 KaravÊkamadhuragiro 82
ObhÈsitÈ 44 Karonte 303
ObhÈseti 53 Kalale 113
OrohitvÈna 109 KalyÈÓamapi 91
Olokesi 63 KÈyÈ 225
Ovadati 149 KÈyo 95
OvaditvÈ 276 KÈruÓikaÑ 62
OvÈdaÑ 204 KÈruÓiko 232
OvÈdako 230 KÈlameghova 68
OsadhÊ 135 KilesamaladhovaÑ 93
Osaranti 144 Kilese 114
Osarantu 144 KÊdisako 39
OhÈya 305 KucchiyaÑ 74
[ Ka ] KuÔÔÈ 127
Ka~khacchedo 71 KuÓapaÑ 94
KaÒcanagghiyasa~kÈso 191, 225 Kulam|laÑ 308
KaÒcanapabbate 189 KusalacchedanÈbhayÈ 95
KaÓÔakÈ 245 KusumitaÑ 284
KatakiccÈnaÑ 64 Ketu 56
KataÒjalÊ 14 KevalaÑ 238
KathikÈnaÑ 70 KoÔi 71
KathinatthÈrasamaye 214 KoÔinaÑ 265
KantÈraÑ 303 KoÔisatasahassÈnaÑ 168
KapilavhayÈ 119 KoÔisatasahassiyo 187
Kappasate 253 KoÔisatÈni 207
KappiyaÑ 288 KoraÓÉasamasÈdiso 67

[ Ka - Kha ] [ Ga - Gha ]
Kovido 311 GuÓo 61
KhaÓe 127 G|thagato 93
KhaÓo 58, 113 GhaÔÈ 141
KhandhadhÈtuvavatthÈnaÑ 193
[ Ca ]
Khamanena 163 CakkaÑ 139, 294
KhipitaÑ 67 CakkalakkhaÓaÑ 59
KhÊÓÈsavÈnaÑ 64 CakkalakkhaÓe 67
KhÊÓÈsavehi 113 CakkavattimaÓÊ 239
KhemantaÑ 289 CakkÈnuvattako 196
[ Ga ] CakkhumÈ 49
Gagan|pamo 163 Ca~kamaÑ 42
Gagane 63, 66 Ca~kamanto 77
GajjitÈ 68 Ca~kame 53
GaÓanÈya 201, 279 CatudÊpamhi 243
GaÓÊ 70 CatumÈsaÑ 309
GaÓetuye 183 Catuhatthe 77
GantÈ 149 CandaÑva 63
Gamanampathe 93 CandanacuÓÓamissitaÑ 55
GavapÈnaÑ 180 Candas|riyappabhaÑ 175
GaÓap|rito 313 Cando 239
GavapÈnena 182 CamarÊ 131
Gahap|rito 313 CammakaÑ 113
GÈmanigamaraÔÔhato 231 CammanaddhÈni 58
GÈyanti 58 CaraÓaÑ 17
GuÓadhÈraÓo 347 Carati 309
GuÓasampatti 116 CariyÈya 298
GuÓasampannaÑ 294 Calati 139
GuÓÈni 245 Cavi 262
GuÓe 99 CÈtuvaÓÓaparivutaÑ 271
[ Ca ] [ Ja ]
CittÊkatvÈ 84 JinapabhuttamaÑ 216
CintayitvÈna 215 JinaputtÈ 124
CiravuÔÔho 132 JinasÈsanaÑ 168
Cuti 127 JinasevitaÑ 141
Cetaso 114 JinÈnaÑ 83
CelÈni 55 Jine 168
Jino 52, 107
[ Cha ]
JÊvitasaÑsayaÑ 197
ChandatÈ 116
Jutindharassa 17
ChappakÈraÑ 76
Jutindharo 283
ChaÄabhiÒÒÈ 154
JeÔÔho 219
ChaÄabhiÒÒÈbharaÓaÑ 314
Jotanti 125
ChuddhÈ 126
ChetvÈ 292 [ Jha ]
JhÈnaÑ 63
[ Ja ]
JhÈnakavacavammitaÑ 314
JajjaraÑ 95
JhÈnaratisamappito 107
JaÒÒaÑ 154
JhÈne 124
JaÔilaÑ 119
JhÈpaye 114
JaÔilo 257
JanakÈyaÑ 149 [ ©a ]
JanataÑ 157 ©ÈÓaÑ 191
JanatÈ 228 ©ÈÓakuntimaÑ 314
©ÈÓadhÈtuÑ 309
JanikÈ 156
©ÈÓaparibhÈvito 170
Jano 306
©ÈÓavaraÑ 212, 219
JalantaÑ 64
JÈtito 75 [ ®ha - a ]
JÈtimantaÑ 300 ®hÈnÈ 265
JÈyante 107 iÓÉimÈ 58

[ Ta ] [ Ta - Tha ]
TaÓhÈnaÑ 292 TÈvade 204
Tatiye phale 311 TiÑsakappasahassamhi 243
TathÈgataÑ 113 Tikicchake 93
TathÈgatassa 18 TikicchÈpeti 93
Tanu 126 TikhiÓaÑ 314
TapassinaÑ 209 TiÔÔhamÈno 157
Tappayante 208 TiÓapanthanivÈsino 58
TappayiÑ 182 TitthaÑ 232
Tappayi 255 Titthakaro 232
TitthiyÈ 232
TamaÑ 174
Titthiye 188
TamandhakÈraÑ 260
TidivorohaÓe 242
Tamo 44
TipÈÔihÊre 51
TaraÓÈya 225
Tibbo 44
TaramÈnÈ 66
TiriyaÑ 45
TariÑsu 221
Tividhaggi 91
TaruÓas|riyaÑva 64
TuÔÔhaÑ 109
TasitÈ 141
TuÔÔhahaÔÔhÈ 54
TÈdinaÑ 310 TuriyÈ 125
TÈdino 17 TulÈbh|tÈ 135
TÈdihi 239 TulÈsa~ghÈÔÈ 52
TÈpetvÈ 204 Tusite kÈye 72
TÈrakÈ 126 TejassÊ 206
TÈrako 230 TemayitvÈ 289
TÈragaÓe 239 Telayante 139
TÈraÓÊye 191 TevijjachaÄabhiÒÒehi 239
TÈrayati 150 TevijjÈbh|sanaÑ 314
TÈrayanto 73 TositÈ 206
TÈrÈgaÓÈ 126 Thambheva 52
TÈresi 204 ThalajÈ 125

[ Tha ] [ Da ]
ThÈmadassinÈ 115 Dassesi 49
Thutappasattho 144 DaÄhaÑ 288
ThomanaÑ 62 DÈnapÈramitaÑ 129
ThomayantÈ 345 DibbaÑ 53
ThomayitvÈ 197 Dibbacakkh|naÑ 69
Thomito 69 DibbÈ 125
[ Da ] DisÈ 53
DakajÈ 125 DisodisaÑ 113
DatvÈ 314 Dissati 272
DadÈtha 113 DÊparukkhaÑva 64
DaditvÈna 168 DÊparukkhova 156
Dantehi 66 Dukkhito 93
Dame 66 DukhaÔÔito 132
Dayita-oraso 219 DuggatiÑ 150
DarÊsayÈ 126 Duppasaho 266
DasanÈgabalaÑ 60 DummanÈ 232
DasapÈramip|riyÈ 182 Duratikkamo 206
DasabalÈni 347 DurÈsado 163
DasayojanaÑ 300 DussaÑ 231
DasavÊsasahassÈnaÑ 153, 345 DevacÈrikaÑ 255
DasasahassÈdhivÈsino 125 DevatÈ 113
Dasasahassimhi 243 DevanagaraÑva 88
DasasahassÊ 225 Devamanussap|jito 48
DassanaÑ 124 DevamanussÈnaÑ 221
Dassanenapi 206 DevamÈnuse 206
DassaneyyaÑ 87, 295 Devavarena 49
Dassayanto 77 DevÈ 45
DassayitvÈna 284 Devo 39
DassayissÈmi 42 DesitaÑ 83
DassetvÈ 170 Desente 164

[ Da ] [ Dha ]
Desento 303 Dhammasa~khasamÈyuttaÑ 185
Desehi 15 DhammasetuÑ 225
Deho 347 DhammÈpaÓaÑ 301
DvattiÑsavaralakkhaÓo 53 DhammÈbhisamayo 153
DvÈdasaguÓaÑ 98 DhammokkaÑ 174, 183
DvÈdasayojane 233 DharaÓÊ 75
Dvipaduttamo 57 DharaÓ|pamo 163
DhÈtuyÈ 262
[ Dha ]
DhitiÑ 203, 231
Dhajo 56 DhÊraÑ 64
DhammakhaggavaraÑ 314 DhÊro 53
Dhammacakkapavattane 76 DhutaguÓe 68
DhammacammaÑ 314 Dhunanto 109
DhammacetiÑ 306 DhunamÈno 271
DhammataÄÈkaÑ 313 DhuvaÑ 58
Dhammatejena 139 DhuvasassataÑ 128
DhammadussaÑ 313 DhuvassavaÑ 95
Dhammadussavibh|sitaÑ 306 Dh|pitaÑ 204
Dhammadesane 107 Dh|maketu 183
DhammadhÈtuyÈ 129 [ Na ]
DhammanÈvaÑ 115, 295 Na 225
DhammapupphaguÄaÑ 306 NakkhattÈ 126
DhammapupphapiÄandhanaÑ 314 NagaraÑ 186
DhammamÈlaÑ 313 NagasiluccayÈ 233
DhammameghaÑ 289 Naccanti 59
Dhammameghena 264 Nabhe 42
DhammavimalaÑ 313 Nabheva 54
DhammavuÔÔhiyÈ 230 NamassanaÑ 62
DhammavuÔÔhiyo 207 NaradevasamÈgame 344

[ Na ] [ Na ]
NaranÈrÊnaÑ 301 Nidassayi 65
Naramar| 123, 269 NiddhÈvati 183, 225
Naramar|naÑ 164 NipakÈ 66
NarÈnaÑ 300 NipajjiÑ 113
NarÈsabhaÑ 57, 64 Nipatanti 54, 67
Naruttame 305 Nibbanti 126
Naruttamo 40 NibbÈnaÑ 91
NavacchiddaÑ 95 NibbÈpayanto 83
NavadosaÑ 98 Nibbuto 267
NavutikoÔÊnaÑ 269 Nimitte 107
NavutÊnaÑ 265 NimmitÈ 52
NÈgakoÔÊnaÑ 283 Nimmito 53
NÈgapunnÈgaketakaÑ 113 NimminitvÈ 288
NÈgova 292 NiyyÈtayitvÈna 243
NÈthÈnÈthÈnaÑ 97 NirantaraÑ 186, 301
NÈnÈkuÓapap|ritaÑ 91 Niraye 126
NÈnÈkuÓapasaÒcayaÑ 95 NirÈkulaÑ 232
NÈnÈjanasamÈkulaÑ 88 NirÈkulÈ 125
NÈyako 162 Nir|padhi 239
NÈyati 71 Nivatti 127
Nikkhantasayanassa 128 NivÈsetvÈ 313
Nikkhamanti 126 NisajjaÔÔhÈnaca~kame 101
NikkhamiÑ 75 NisÊditvÈna 58
NikkhepaÑ 134 NissaddhÈ 125
NikÊlitaÑ 83 NihantvÈna 174, 255
NiccaÑ 288 NÊpaÑ 113
Niccharati 295 NÊluppalasamasÈdiso 68
Nicchubhanti 232 NekkhammÈbhimukho 132
NijjinitvÈ 186 No 58

[ Pa ] [ Pa ]
Pakampittha 76 PaÔiyÈdemi 299
PakaraÓe 303 PaÔhamÈbhisamayo 201
PakÈsayi 83 PaÓavÈ 58
Pakittayi 309 PaÓitaÑ dhammaÑ 294
PakittetvÈ 124 PaÓÓasÈlÈ 97
Pakkamati 126 PatÈpavÈ 235
Paggayha 271 PatiÔÔhaha 139
PaghaÔÔitÈ 141 PatiÔÔhahi 232
Paccantadesavisaye 109 PatiÔÔhÈ 57
PaccayaÑ 243 Pattiko 244
PajaÑ 16 PatthitaÑ 299
PajahiÑ 98 PatthitÈ 79
PajÈ 58 PatthentÈ 313
PaÒcadosavivajjitaÑ 97 PatvÈ 186
PaÒcavaÓÓitaÑ 55 PathaviyaÑ 114
PaÒcasÊle 232 PathavÊ 44
PaÒjaraÑ 298 PadakkhiÓaÑ 215
PaÒjalikÈ 113 PadahiÑ 101
PaÒjalÊkatÈ 55 PadahitvÈna 344
PaÒÒÈguÓaÑ 197 PadÈletvÈ 279
PaÒÒÈbalaÑ 42 Padissanti 125
PaÒÒÈya 60 Padissare 125
PaÒÒÈsaratano 245 PadumaÑva 287
PaÔighaÑ 134 PadhÈnaÑ 101, 344
PaÔititthaÑ 124 Pabbajite 271
PaÔipajjatha 84 PabbajjaÑ 294
PaÔipannake 225 PabbajjÈ 116
PaÔipÈdito 58 Pabbate 295
PaÔipiÓÉiya 243 PabhÈ 289

[ Pa ] [ Pa ]
PabhÈmÈlÈ 198 Pavaro 70
Pabhijjati 245 PavÈyati 126
PamuditaÑ 109 PavÈhiya 303
PamoditÈ 53 PavÈheti 137
Paramannena 168 PavivekaÑ 215
ParavÈdappamaddane 303 Pavivekagate 153
ParasmiÑ 45 Pavecchati 149
ParÈyano 57 PavedayiÑ 113
Paricaranti 232 PasaÑsanaÑ 62
Pasannanetto 235
ParinibbissaÑ 347
PasannÈ 57
ParipakkamÈnase 216
PasÈretvÈ 301
ParimuttiyÈ 91, 132
Passe 52
Parimoceti 150
Pah|tadhanadhaÒÒavÈ 89
Pariruddho 93
PÈkatikaÑ 61
ParivÈretvÈ 57
PÈkatikÈ 258
ParivÈrenti 154
PÈÔihÊraÑ 44, 303
ParisÈya 201
PÈÔiheraÑ 221
ParihÈyÈmi 311 PÈdapo 216
PalÈyati 93 PÈdesu 59
PaluggaÑ 95 PÈpanivÈraÓaÑ 314
Palla~kaÑ 124 PÈpuÓanti 207
Palla~kavaramÈbhuje 125 PÈpe 91
Palla~kÈbhujane 125 PÈramiÑ 298
PavaÉÉhitvÈ 245 PÈramippatto 79
PavattaphalaÑ 100 PÈrichattakaÑ 53
Pavattenti 58 PÈrupitvÈ 314
PavanaÑ 144 PÈvacanaÑ 155
Pavane 214 PÊtiÑ 182
PavaraÑ 272, 300 PÊtipÈmojjajananaÑ 83

[ Pa ] [ Ba ]
PuÒÒakamminaÑ 88 BimbijÈlo 262
PuÒÒavanto 58 BilÈsayÈ 126
PuÓÉarÊko 289 BÊjÈni 113
PuÓÓamano 144 Bujjhante 107
Puth| 44 Bujjhare 144
PupphaÑ 55 Bujjhissanti 345
Pupphanti 125 Buddhakare 129
PupphÈpetvÈna 267 BuddhaguÓaÑ 142
PupphitÈnaÑ 208 BuddhaÒÈÓe 220
Pupphino 144 BuddhaÒÈÓehi 144
PubbakaÑ 141 BuddhadassanaÑ 189
Pubbakehi 129 BuddhadhammaÑ 197
PubbenivÈsÈnugatÈya 83 BuddhaparamparÈgataÑ 83
P|rayiÑ 288 BuddhabalaÑ 42
BuddhabÊjaÑ 123
P|rayitvÈna 303
BuddhabhaÓitaÑ 312
P|rito 258
Buddhabh|miÑ 141
Pothenti 59
BuddharaÑsÊhi 225
[ Pha - Ba ] Buddhasantike 232
Pharati 137 BuddhiyÈ 83
PhalaÑ 345 Buddhoti 58
PhalabhÈrÈ 125 BudhaÑ 133
PhalitÈ 125 BodhaneyyaÑ 150
Phale 314 BodhiÑ 175
Phullito 157, 206 Bodhi 79
PhusÈ 143 Bodhipalla~ko 158
BandhanaÑ 206, 292 BodhipÈcanÈ 130
BandhanÈ 284 Bodhesi 279
BandhanÈto 269 ByapagataÑ 125
Balappattehi 239 ByÈmappabhÈ 225

[ Ba ] [ Bha - Ma ]
ByÈmappabhÈnuraÒjitaÑ 64 BhetvÈ 298
ByÈhatÈ 232 Bherisa~kharathÈni 87
ByÈharantaÑ 206 MaggaÑ 84
BrahÈ 235 MaggÈmaggaÒca 284
Brahma 182 Maggo 109
BrahmÈ 13 MaccuyÈ 304
Majjhanhike 64
[ Bha ]
MaÒcapÈdaÔÔhÈnÈni 158
BhaÓÉaÑ 95
MaÓimuttaratanakhacitaÑ 283
BhaÓÉacchedabhayaÑ 95
MaÓimuttÈvÈlukÈkiÓÓÈ 53
BhantÈ 141
MaÓi 345
Bhamenti 55
MaÓÉakappamhi 241
BhavaggÈ 201 MaÓÉito 306
BhavacchandajahesinaÑ 345 MadanimmadanaÑ 84
Bhavato 91 MadhurasampannaÑ 17
Bhavane 58 MadhulaÔÔhikaÑ 299
Bhave 91 ManussattaÑ 115
BhÈramoropanaÑ 128 Manusse 109
BhÈsato 280 ManoramaÑ 87
Bhikkhanto 133 Mantadharo 89
BhikkhugaÓamajjhe 282 MandÈravaÑ 113
BhijjitÈnaÑ 304 Mar| 113
Bhiyyo 224 MalaÑ 137
BhÊtÈ 141 MahÈkulaÑ 300
BhujÈni 59 MahÈgaÓÊ 66
BhummÈ 43 MahÈcorasamo 95
BhusavÈtehi 136 MahÈjaÔaÑ 274
Bh|maÔÔhÈ 125 MahÈjane 313
Bh|mantalikkhakusalo 311 MahÈtamaÑ 175
Bh|mitalagatÈ 113 MahÈtamapavÈhanÈ 213

[ Ma - Ya ] [ Ya ]
MahÈnubhÈvo 49 Yasavipulo 219
MahÈpaÒÒo 63 YÈcake 308
MahÈmuniÑ 62 YÈcito 49
MahÈyasaÑ 300 YÈpanaÑ 133
MahÈyasÈ 191 YÈvatÈ 126
MahÈyaso 183 YugÈni 211, 253
MahÈrajjaÑ 168 Y|po 57
MahÈrÈjikÈ 43 Yogena 149
MahÈvilÈso 306 Yojanaso 289
MahÈvÊthiÑ 186
[ Ra ]
MahÈvÊro 59
RaÑsi 183
MahÈhanu 150
MahiddhikÈ 57 RaÑsÊ 258
MahiyÈ 126, 257 RaÑsÊhi 306
Mahesino 123 Rajo 137
MÈnasaÑ 288 RaÔÔhato 232
MÈnusaÑ bhavaÑ 155 RatanaggimaÓippabhÈ 216
MÈnusÈ 39 Ratananibho 198
MÈnussakÈ 125 RatanÈni 125
MÈpayi 50 RatanÈmaye 52
MÈpayitvÈ 313 RatanÈmayo 53
MÈpayissÈmi 42 Ratane 243
MuÒcanti 55 RattiÑva 295
MedanÊ 169 RamÈmi 294
Mer|pamo 163 RammÈ 119
Morahattho 245 Ravati 139
YathÈthÈmaÑ 197 RahadaÑ 67
YathÈ sikhÊ 217 RÈgaggi 292
YadicchakaÑ 305 RÈgo 126
YamakaÑ 309 RÈhumutto 144

[ Ra ] [ Va ]
RittÈ 157, 347 Vajjanto 283
Rukkho 219 VajjayantÈ 113
Rogo 143 VaÔumÈyanaÑ 109
RopitaÑ 100 VaÉÉhamÈna~kusÈcitaÑ 59
RopissaÑ 113 VaÓÓito 69
VattasÊlasamÈhito 294
[ La ]
VattÈvattesu 311
LakkhaÓaÒca 284
VattitaÑ 294
LabhÈma 58
Vandate 68
LaÄanto 66
VandanaÑ 62
Li~gasampatti 115
VandaneyyÈ 62
Li~gena 126
VandÈmi 294
LokagganÈthena 168
VandissÈma 65
LokajeÔÔho 76
VaraÑ varaÑ 299
LokanÈthaÑ 62
VarasamÈpattiyÈ 215
LokanÈyakaÑ 64
VarasamÈpattiyo 149
LokanÈyako 50, 77
VaruttamaÑ 177
LokantarikÈ 44
Vasi 51
LokappasÈdanaÑ 65
VasÊbh|tassa 107
Lokavid| 118
VasÊbh|tehi 232
LokahitaÑ 54, 83
VasÊbh|to 124
LokÈdhipati 14
VasudhÈ 139
Loko 14
Vassante 207, 230
LomahaÑsanaÑ 58
VÈkacÊraÑ 98
LomahaÑsano 58 VÈdayanti 59
[ Va ] VÈdenti 58
VaÑso 245 VÈpitaÑ 100
VacanaÑ 123 VÈladhiÑ 131
Vajir|pamaÑ 219 VÈsaÑ 214
Vajjanti 58, 125 VikubbanaÑ 303, 309

[ Va ] [ Va ]
Vikopeti 131 VipulavitthataÑ 186
VicittaÑ 232 VipulÈ 45
VicittapupphÈ 126 VippasannaÑ 67
VicittÈ 169 VibhajitvÈ 295
Vicinanto 129 Vibhajjiya 313
VicinÈmi 129 Vibhavo 91
Vicini 219 VimanÈ 232
VijaÔetvÈ 274 VimalÈ 222
VijitaÑ 292 VimalÈnaÑ 64, 168
VijitÈvÊ 167 Vimalehi 113
Vijjante 91 Vimalo 345
VijjÈ 17 Vimuttipi 212
VijjuÑ 67 VimuttiyÈ 60
Vijju 262 ViyÈkaÑsu 113
VijjupÈtaÑva 370 ViyÈkÈsi 82
VijjulaÔÔhÊva 313 VirajÈnaÑ 209
ViÒÒÈpako 230 Virajjhiya 124
VitathaÑ 128 VirajjhissÈma 123
VitthataÑ 45 Viroca 144
VitthÈrikaÑ 154 Virocati 191, 225
ViddhaÑsetvÈ 206 VirocamÈno 345
Vinaye 69 VilÈsetvÈ 267
Vinassati 126 VilepanaÑ 313
VinÈyake 93 Vivajjantu 143
VinÈyako 48 Vivajjento 133
Vinivattayi 201 Vissuto 70
VinodayissÈma 65 VihatÈ 126
Vinodenti 175 Vihato 44
Vinodehi 141 VihÈraÑ 295
VipulaÑ 43, 267 ViÔÔhahitvÈna 124

[ Va ] [ Sa ]
VedajÈtaÑ 109 SatapuÒÒalakkhaÓo 49
Vedayanti 143 SataraÑsÊva 53, 241
VedÈnaÑ 89 SatipaÔÔhÈnavaruttamaÑ 186
VedikÈ 52 SatiphalakaÑ 314
Vokkamati 135 SatekicchÈya 69
SattaÑ 48
[ Sa ] SattakÈyo 71
SaÑghaÑ 231 SattaratanasampannaÑ 88
SaÑviggamÈnaso 113 SattÈ 15
SaÑvutindriyÈ 66 Sattuttamo 48
SaÑsaritvÈ 312 SattharaÑ 294
SaÑsÈraparimocanaÑ 84 SatthÈ 48
SaÑsÈrasaritaÑ 345 SatthÈradassanaÑ 116
SaÑsÈrasotaÑ 115, 225 Satthuno 149
Sakagehamhi 201 SatthusÈvake 305
Sakasakamhi 58 SadevakaÑ 83, 264
SakassamÈ 109 SadevakÈ 44, 123
Sadevagandhabba-
SakÈsayÈ 126
manussarakkhaso 45
SakilesamaraÓaÑ 183
SadevamÈnusÈ 39
SakkaccaÑ 84
Saddehi 87
SakyavaÉÉhano 344
SaddhammapaÓÉaracchattaÑ 314
Sa~khÈ 58
SaddhammapuravaruttamaÑ 186
Sa~khÈrÈnaÑ 184 SaddhÈpÊtiÑ 294
Sa~gÊtiyo 58 SantÈretvÈ 157
SaccarasaÑ 175 SantÈressaÑ 115
Saccavaruttame 175 Santi 14
SaÒcuÓÓamathitÈ 141 SantuÔÔhÈ 126
SaÒchaÉÉitaÑ 308 Santo 255
SaÒÒapesi 141 SandacchÈyo 245
SaÔÔhiratanaÑ 267 Sandanti 125

[ Sa ] [ Sa ]
SannÈhaÑ 314 SamantÈ 300
SannicitaÑ 238 Samaye 135
SannipÈtayi 64 SamÈkulaÑ 239
SaparijjanaÑ 223 SamÈgamma 72
SappatissÈ 67 SamÈdiya 129
Sappatisso 311 SamÈdhi 63
SabbakammaÑ 88 SamÈdhijjhÈnakusalo 68
SabbakÈmado 345 SamÈdhijjhÈnakovido 63
SabbakilesÈni 220 SamÈdhimhi 60
SabbaguÓaÑ 245 SamÈnayi 215
SabbaguÓ|petaÑ 61 SamÈpatyÈ 267
Sabba~gasamupÈgataÑ 62 SamÈruyha 115
Sabba~gasampannaÑ 88 SamiÑsu 153
SabbajanaÑ 295 SamiddhaÑ 88
SabbadukkhakkhayaÑ 84 SamussetvÈ 306
SabbabhavaÑ 298 SamekkhitvÈ 50
SabbaratananimmitaÑ 50 Samo 75
SabbaratanamaÓÉitaÑ 42 Samokiranti 143
Sabbasa~khÈre 216 SampajÈnova 75
SabbasampattipaÔilÈbhaÑ 83 Sampatte 232
SabbaseÔÔho 63 SampannavijjÈcaraÓassa 16
SabbasoÓÓamayÈ 52 SambuddhaÑ 280
SabbasovaÓÓÈ 52 SambuddhadassanaÑ 305
SabbÈkÈravar|peto 245 SambuddhappamukhaÑ 231
SabbÈbharaÓabh|sitaÑ 283 SambodhiyaÑ 75
SabbÊtiyo 143 SambodhivarapattiyÈ 182
SabhattaÑ 231 Sammasato 139
SabhÈvattaÑ 184 SammukhÈ 123
SamakaÑ 262 SayanÈ 124
Sama~gisampannaÑ 17 SayambhuÑ 67

[ Sa ] [ Sa ]
SaraÓaÑ 148 SÊlakaÒcukaÑ 314
SaraÓagamanaÑ 149 SÊlasaÑsaggamaddanaÑ 314
SaraÓÈgamane 149 SÊle 60
SaraÓe 253 SÊhanÈdaÑ 301
SaralaÑ 113 SÊhahanu 241
SaritvÈ 197 SÊho 298
Savantiyo 125 Sukato 97
SasaÑghe 124 SukhaÑ 91
Sahati 134 SukhÊ 95
SÈkhÈ 245 SukhumanipuÓatthapaÔividdho 70
SÈgar|pamo 227 SuciÑ 134
SÈÔakaÑ 98 SuÒÒakaÑ 232
SÈdhu 66 SuÓÈtha 84
SÈdhukÈrÈ 58 Sudassana 107
SÈdhento 168 SudhammÈ 309
SÈmÊ 95 SuniÔÔhitaÑ 50
SÈlakalyÈÓiko 169 SupupphitaÑ 155
SÈlarÈjaÑva 63 SuphullaÑ 63
SÈlarÈjÈva 253 Subaddho 245
SÈvakasaÑghato 347 SubbatÈ 67
SÈsane 107 SumanÈ 54
SikhÊ 295 Sumukho 235
Siddhippattassa 107 Surindadevabhavane 177
Sinerupabbatuttame 52 SuvaÓÓapÊÔhaÑ 283
SiridhammappakÈsano 306 SuvisodhitaÑ 154
SiriyÈ 241 SusuddhasukkavatthavasanÈ 55
SivamaÒjase 93 S|riyaÑ 64
Sive 93 S|riyuggamanaÑ 128
SÊtaÑ 125 SekhÈ 155
SÊlaÑ 313 SeÔÔhaÑ 272

[ Sa ] [ Ha ]
SeÔÔhasammato 257 Hasanti 58
SerÊ 95 HÈsayanto 83
Selo 136 HÈsetvÈ 224
Sesake 204, 225 Hi~kÈrÈ 58
SeÄenti 59 HitÈya 114
SokanudaÑ 84 HitÈhite 137
SokasallavinodanaÑ 83 HitesÊ 235
Soko 143 Himavantassa 97
SodhÊyati 109 HimavÈ 272
Sobhati 157 HirivÊriyehi 187
SovaÓÓaphalakatthatÈ 52 HirisÊlena 310
[ Ha ] HutÈsanova 204
HaÔÔhaÑ 109 HeÔÔhato 219
HatÈ 216 HeÔÔhÈ 201
HatthisaddaÑ 87 Hetu 116
Hatthehi 271 Hetuye 91
HadayaÑ 83 Hemay|pasam|pamo 295
HantvÈ 175 HessÈma 123
Handa 42 Hehiti 91
LakkhitabbapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ
[A] [A]
AgÈravÈsaparicchedo 3 JÈtiÔÔhÈnaÑ 257
Aggamahesiparicchedo 3 Bodhi campakarukkho 257
Aggasaddassa atthuddhÈro 68-9 MÈtÈpitÈdayo 257
AggasÈvakaparicchedo 3 SarÊraÑ asÊtihatthubbedhaÑ 257
AggasÈvikÈparicchedo 3 AdiÔÔhajotanÈ pucchÈ 79
A~gaÓasaddassa atthuddhÈro 209 AdvejjhavacanÈ BuddhÈ 127-8
A~guliÑ ekameva ukkhipiÑ AdhimmikavohÈrassa
KoÓÉaÒÒo sabbadaharo 324 antaradhÈnaÑ sayameva 259
A~guliyo dve ukkhipiÑsu AdhiÔÔhÈnapÈramiyÈ p|raÓaÑ
satta brÈhmaÓÈ 323
niccalo hutvÈ 136
Acchariyabbhuta 57-8
AdhiÔÔhÈnavasÊ 51
AjapÈlanigrodharukkham|le
AdhiÔÔhÈnassa paramatthapÈramÊ
nisÊdi BhagavÈ paccÈgantvÈ 11
nÈma jÈtÈ m|gapakkhajÈtake 81
AjapÈlanigrodhassa upasa~ka-
AdhiÔÔhÈniddhi 40
manaÑ paÒcame sattÈhe 11, 341
Anatta 347
AjÈnanasippaÑ nÈma natthi
AnattalakkhaÓasuttassa
mama 179
ÈnisaÑsÈ 22
AjjhÈyaka 89
AjjhÈsayÈnusandhi 78 AnantÈni cattÈri 163
AÔÔhuppattiko 85 AnÈdaratthe sÈmivacanaÑ 139
AtÊtatthe vattamÈna- Anicca 347
vacanaÑ 125, 294 AnimisacetiyaÑ jÈtaÑ
AtthadassÊ 254 palla~kato ÊsakaÑ pÈcÊna-
AtthadassÊbhagavato nissite uttaradisÈbhÈge 10, 341
ÈyuppamÈÓaÑ vassasata- AnubyaÒjanÈni asÊti 290
sahassaÑ 258 AnumatipucchÈ 79

[A] [A]
Anuyoge sati sÈmi-atthe ArahÈ ahaÑ 24
upayogavacanaÑ 113 AriyasaccÈni cattÈri 19
Anuruddhattherassa vaÑso 69 Ariyiddhi 41
Anusandhiyo tisso 78 AlamalaÑ 305
AnusÈsanipÈÔihÈriyaÑ 51 AvijahitaÔÔhÈnÈni cattÈri 158,
AnomadassÊ 205-6 351
AnomadassÊbhagavato Avid|renidÈnaÑ 6
ÈyuppamÈÓaÑ Asa~khyeyyÈ cattÈro 71
vassasatasahassaÑ 210 Asa~gaga~gÈ RÈjagahato
JÈtiÔÔhÈnaÑ 210 avid|re 334
Bodhi Ajjunarukkho 210 AsaÒÒasattÈ ca ar|pino
MÈtÈpitÈdayo 210 idha na uddiÔÔhÈ 55
SarÊraÑ aÔÔhapaÓÓÈsa- AsuÒÒakappo 227-8
hatthubbedhaÑ 210 AsuÒÒakappo paÒcavidho 227
AnomÈ 7
Assayujanakkhattena yuttaÑ
AnomÈnadÊ Kapilavatthuto
devorohaÓaÑ 159, 351
tiÑsayojanikÈ 332
AppaÔikammÈ pÈrÈjikÈpatti 69 [Œ]
AbbhantaranidÈna 6 ŒkÈsaÔÔhÈ 58
AbhiÒÒÈbalassa guÓÈ aÔÔha 97 ŒtataÑ 125
AbhidhammapiÔakÈni satta303, 308 ŒtatavitataÑ 125
Abhinikkhamanassa ÈnisaÑso 335 ŒdittapariyÈyadesanÈya
Abhinikkhamaparicchedo 3 ÈnisaÑsÈ 23
AbhinÊhÈra 79 ŒdesanÈpÈÔihÈriyaÑ 51
AbhinÊhÈrÈ aÔÔha 115-6, 315 Œnandatthero 158
Abhisamayaparicchedo 3 Œyuparicchedo 3
Amitayasa 163 Œloko hotu dasasu
ArahattaÑ patvÈyeva cakkavÈÄasahassesu 43
parinibbÈyiÑsu sÈvakÈ ŒvajjanavasÊ 51
Ma~galabhagavato sÈsane 183 ŒsavÈ cattÈro 113
LakkhitabbapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ 381

[Œ-I] [O]
ŒhÈrapariyesanadukkhassa OkÈsaloko 14, 118
pamÈÓaÑ natthi 100 Ogha 304
OvÈdÈnusiÔÔhÊnaÑ viseso 204
ItihÈsa 89, 90
OsadhÊtÈraka 135
IddhipÈÔihÈriyaÑ 51
Iddhiyo dasa 40 [ Ka ]
KakkhaÄapathavÊ 44
Idhasaddassa atthuddhÈro 15
Kakusandhabhagavato
[U] ÈyuppamÈÓaÑ
UkkÈsaddassa atthuddhÈro 174 cattÈlÊsavassasahassaÑ 300
UccÈra 95 JÈtiÔÔhÈnaÑ 299
Uttarakuru 168 Bodhi MahÈsirÊsarukkho 299
MÈtÈpitÈdayo 299
UttarÈsaÄhanakkhattena yuttÈ
SarÊraÑ
cattÈro 158-9, 351
cattÈlÊsahatthubbedhaÑ 299
Udakassa pÈtanaÑ 25 KaÓÉaka-assarÈjÈ 158
UdÈnassa visesÈ 278 KathinacÊvaraÑ
UpaÔÔhÈkaparicchedo 3 paÒcÈnisaÑsadÈyakaÑ 213
UpapattidevÈ 45 KathetukamyatÈpucchÈ 79
UpapÈramiyo dasa 18 KanakÈgamano 302
UpapÈramÊ nÈma KappakolÈhalaÑ 317
Kappaparicchedo 3
a~gapariccÈgo 80, 138
Kappasaddassa atthuddhÈro 86
Upayogatthe sÈmivacanaÑ 141,
KappiyabhaÓÉa 288
149, 197, 238, 304 Kappo duvidho 227
UpekkhÈya paramatthapÈramÊ KammavipÈkajiddhi 41
nÈma jÈtÈ KarajakÈyassa
LomahaÑsajÈtake 82 mahÈcorasadisatÈ 94-5
UÄÈrasaddassa atthuddhÈro 45 KaraÓatthe sÈmivacanaÑ 283
KaravÊkÈnaÑ madhurassaratÈ 82
[E] Kalale mÈ akkami BhagavÈ
Ekasesa 223 mama piÔÔhiÑ akkamanto
Etha bhikkhavo 27, 177 gacchatu 111

[ Ka ] [ Ka ]
Kassapa 307 JÈtiÔÔhÈnaÑ 305
Kassapabhagavato Bodhi Udumbararukkho 305
ÈyuppamÈÓaÑ MÈtÈpitÈdayo 305
vÊsativassasahassaÑ 312 SarÊraÑ
JÈtiÔÔhÈnaÑ 312 tiÑsahatthubbedhaÑ 305
Bodhi Nigrodharukkho 312 KoÓÉaÒÒa 160-2
MÈtÈpitÈdayo 312 KoÓÉaÒÒabuddhassa ÈyuppamÈ-
SarÊraÑ vÊsatihatthubbedhaÑ 312 ÓaÑ vassasatasahassaÑ 169
JÈtiÔÔhÈnaÑ 168
KÈya 95
Bodhi SÈlakalyÈÓi-
KÈyabalaÑ 60-1
rukkho 161, 169
KÈlo 74
MÈtÈpitÈdayo 160, 168
KÈlo nÈma
SarÊrappamÈÓaÑ aÔÔhÈsÊti-
vassasatasahassato
hatthubbedhaÑ 169
paÔÔhÈya heÔÔhÈ, vassasata-
KolÈhalÈni tÊÓi 317
to paÔÔhÈya uddhaÑ 74, 318
KÈsÈyavatthaÑ arahaddhajabh|- [ Kha - Ga ]
taÑ 226 KhantipÈramiyÈ parip|raÓaÑ
sammÈnanÈvamÈnanesupi 134
KilesaviddhaÑsanaÔÔhÈna 9
KhantiyÈ paramatthapÈramÊ nÈma
KilesÈ dasa 114
jÈtÈ KhantivÈdijÈtake 81
KulaÑ 74
KhandhÈnaÑ upamÈ 193-4
Kusalasaddassa atthuddhÈro 68
GaÓasa~gaÓikÈ 279
Kesamassu dva~gulamattÈ
GavapÈna 180
yÈvajÊvaÑ 332
GuÓasaddassa atthuddhÈro 61-2
Kesassa chindanaÑ 332 Gotamabhagavato
KesÈ dva~gulamattÈ hutvÈ ÈyuppamÈÓaÑ
dakkhiÓato ÈvaÔÔamÈnÈ vassasatÈyukaÑ 349
sÊse allÊyiÑsu 332 JÈtiÔÔhÈnaÑ 318
KoÓÈgamana 301 Bodhi Assattharukkho 347
KoÓÈgamanabhagavato MÈtÈpitÈdayo 320
ÈyuppamÈÓaÑ SarÊraÑ aÔÔhÈrasahatthubbe-
tiÑsavassasahassaÑ 305 dhaÑ 349

[ Ga - Gha ] [ Ca - Cha - Ja ]
Gotamo nÈma Buddho bhavissati CetiyaÑ
anÈgate 117, 140 kaÓÉakanivattanaÔÔhÈnaÑ 332
Gottaparicchedo 3 Channo 158
GhanaÑ 125 ChiddÈ nava 95
JaÔÈ 274
[ Ca ] JaÔila 119
Cakkaratanassa ÈnubhÈvo 167 JambudÊpa 168
Cakkaratanassa JambudÊpeyeva BuddhÈ
osakkanakÈraÓÈni nibbattanti, na tÊsu
tÊÓi 176 dÊpesu 74, 318
CakkalakkhaÓaÑ sahassÈraÑ59, 67 JambudÊpo dasayojana-
CakkavattikolÈhalaÑ 317 sahassaparimÈÓo 74
CakkavattiraÒÒo maÓiratanaÑ 239 JÈti 75
Cakkasaddassa atthuddhÈro 59 JÈtiparicchedo 3
Cakkhu duvidhaÑ 49 JinasÈsana 168
Ca~kamadosÈ paÒca 97 [ ©a ]
Ca~kamo dÊghato ©ÈÓacakkhu 49
saÔÔhiratano vitthÈrato ©ÈÓacakkhu paÒcavidhaÑ 49
diyaÉÉharatano 97 ©ÈÓabalaÑ 61
CatujjÈtikagandha 323 ©ÈÓavipphÈriddhi 41
CaraÓÈni pannarasa 17 ©Ètisa~gahaÑ kÈtuÑ
CittÈnaÑ dvinnaÑ ekakkhaÓe Dasabalassa kÈlo 28
pavatti nÈma natthi 47 ©ÈtisamÈgamadivase pabbajitÈ
CintÈmaÓi 345 therÈ dve 70
C|ÄÈmaÓicetiyaÑ tiyojanaÑ [ Ta ]
TÈvatiÑsabhavane 333 * TaÓha~karÈdayo tayo
CetiyaÑ akaÑsu ratanamayaÑ BuddhÈ 159
catuyojanubbedhaÑ 267 TatiyajjhÈnabh|mi tividhÈ 55
_____________________________________________________________
* TaÓha~karÈdÊnaÑ tiÓÓaÑ BuddhÈnaÑ ÈyuppamÈÓÈdÊni sotatthakÊmahÈnidÈne
avid|renidÈnakathÈyaÑ ÈgatÈni.

[ Ta ] [ Da ]
Tattha tattha sammÈpayoga- DÈnapÈramiÑ p|reyyÈsi
paccayiddhi 42 paÔhamaÑ SumedhapaÓÉita 128
TathÈgatassa kÈraÓÈni DÈnasÈlÈyo paÒca 180
aÔÔha 18, 21 DÈnassa ÈnisaÑsÈ 144-5
TathÈgatassa balaÑ 61 DÈnassa paramatthapÈramÊ
TapussabhallikÈ dvevÈcikÈ 342 nÈma jÈtÈ SasapaÓÉitajÈtake 80
TapussabhallikÈnaÑ DiÔÔhasaÑsandanÈpucchÈ 79
manthamadhupiÓÉikÈnaÑ Dibbacakkhu 50
paÔiggahaÓaÑ 11 DibbojaÑ pakkhipiÑsu devatÈ
TÈrayati nÈma 73 patte 106
Titthiya 232 DÊpaÑ 74, 318
Tissabhagavato DÊpa~karabhagavato
ÈyuppamÈÓaÑ vassasata- ÈyuppamÈÓaÑ
sahassaÑ 271 satasahassavassaÑ 155
JÈtiÔÔhÈnaÑ 271 JÈtiÔÔhÈnaÑ 155
Bodhi Asanarukkho 271 Bodhi Pipphalirukkho 155
MÈtÈpitÈdayo 271 MÈtÈpitÈdayo 155
SarÊraÑ SarÊraÑ asÊtihatthubbedhaÑ 155
saÔÔhihatthubbedhaÑ 271 Dukkha 347
TuriyÈni paÒca 125 Dukkhasaddassa atthuddhÈro 84
[ Tha - Da ] Dukkhassa paÔipakkhabh|taÑ
Th|po tiyojanubbedho 290 sukhaÑ nÈma atthi loke 91
Th|po yojanubbedho 314 DutiyajjhÈnabh|mi tividhÈ 54
Dayita-orasa 219 DussacetiyaÑ dvÈdasa-
Dasabalassa arahabhÈva- yojanikaÑ brahmaloke 333
dassanaÑ 62-3 D|renidÈnaÑ 6
Dasabalassa hatthe udakaÑ DevaputtÈ cattÈro ÈrakkhaÑ
pÈtesi 25 gaÓhiÑsu upaddavani-
Dassanena patÈtabbÈ dhammÈ 65 vÈraÓatthaÑ 319
DÈnapÈramÊ tividhÈ 130 DevamanussÈ 48

[ Da - Dha ] [ Dha ]
DevÈ 39 Dhamma-saddassa
DevÈ tayo 45 atthuddhÈro 15-6
DesaÑ 74 Dhammassa adesetukÈmatÈ
DesanÈÒÈÓaÑ 76
paresaÑ 11
Desito kenÈyaÑ kattha
DhammÈbhisamayo sattÈnaÑ 153
kassatthÈya kimatthÈya
Dhammika 97
kadÈ kassa vacanaÑ
kenÈbhato 3, 5 Dhamme adesiyamÈne
DoÓanÈgarÈjassa damanaÑ 220 tumhehi ko nÈma
Dhaja, y|pÈnaÑ viseso 57 aÒÒo dhammaÑ desessati 13
DhammaÑ paÔhamaÑ deseyyaÑ22 Dhammo nÈmesa attÈnaÑ
Dhammakathika 70 rakkhantaÑ rakkhati 174
DhammacakkaÑ duvidhaÑ 76 DharaÓÊ 75
DhammacakkapavattanaÔÔhÈ- DhÈtuyo na vikiriÑsu 233
naÑ 158 DhÈtuyo vikiriÑsu
Dhammacakkapavattana- adhiÔÔhÈnena 258
paricchedo 3
DhÈtuyo vippakiriÑsu 276, 295
Dhammacakkappavattana-
Dhuta~gacetanÈya
suttantaÑ desesi BhagavÈ
ÈsÈÄhiyaÑ 22, 343 parivÈrabh|tÈ dhammÈ paÒca 68
Dhammacakkappavattanasuttassa Dhutadhamma 68
ÈnisaÑsÈ 22 DhuvaparibhogavihÈrÈ dve 4
Dhammacakkhu 49 [ Na ]
DhammadassÊ 259 Nakkhattena yuttakammÈni 158-9
DhammadassÊbhagavato
Nagaraparicchedo 3
ÈyuppamÈÓaÑ vassasata-
Nabhoti vuccati saggo 113
sahassaÑ 262
Narasattehi samamevassa
Bodhi BimbijÈlarukkho 262 Èyu 262
MÈtÈpitÈdayo 262 NÈÔakitthiparicchedo 3
SarÊraÑ asÊtihatthubbedhaÑ 262 NÈmaparicchedo 3
DhammanÈvÈ 115 NÈrada 217

[ Na ] [ Pa ]
NÈradabhagavato Paccatte upayogavacanaÑ 295
ÈyuppamÈÓaÑ navutivassa- Paccantadesa 109
sahassaÑ 224 PaccavekkhaÓavasÊ 52
PaÒcavaggiyattherÈnaÑ
Bodhi MahÈsoÓarukkho 224
arahattapattatÈ 22
MÈtÈpitÈdayo 224
PaÒÒÈcakkhu 49, 50
SarÊraÑ aÔÔhÈsÊti-
PaÒÒÈpÈramÊyÈ pucchanaÑ
hatthubbedhaÑ 224
NikkhamanakÈraÓassa kiÒci kulaÑ avivajjetvÈ 132
paccavekkhanaÑ 99 PaÒÒÈya paramatthapÈramÊ
NidÈnÈni dve tÊÓi 6 nÈma jÈtÈ sattubhattaka-
Nidhikumbhiyo catasso 158, paÓÉitakÈle 80
322 PaÔivedhaÒÈÓaÑ 76
NibbÈna 91 PaÔisandhiggahaÓaÑ nÈma
NibbÈnanagara 186 dukkhaÑ punabbhave 90
NibbÈnassa agavesanatÈ 92 PaÔhamapÈdakkamo 158
NimittapathavÊ 44 PaÓÓasÈlÈya dosÈ aÔÔha 99
NimittÈni cattÈri 107, 347 PattÈ cattÈro 342
NiyatabodhisattÈnaÑ PathavisandhÈrakajala 76
byÈkaraÓaÑ 124
PathavisandhÈrakavÈtudakÈnaÑ
NirodhasamÈpattiyÈ
bahalÈni 340
guÓÈnisaÑsÈ 195
PathavÊ catunahutÈdhika-
Nissakkatthe upayogavacanaÑ 150
dviyojanasatasahassabalahÈ 76
Nekkhammassa kÈraÓÈni 95
PathavÊ catubbidhÈ 44
Nekkhammassa
paramatthaparamÊ nÈma jÈtÈ Padacetiyassa dassanaÑ 265
C|ÄasutasomajÈtake 80 Paduma 211
NekkhammÈbhimukhova hoti Padumabhagavato ÈyuppamÈÓaÑ
sabbabhavehi muccitukÈmo vassasatasahassaÑ 216
hutvÈ 131 jÈtiÔÔhÈnaÑ 215

[ Pa ] [ Pa ]
Bodhi MahÈsoÓarukkho 216 ParikkhÈrÈ aÔÔha 333
MÈtÈpitÈdayo 215 ParicchedÈ dasa bÈvÊsati 3
SarÊraÑ aÔÔhapaÓÓÈsa- ParinibbÈnaparicchedo 3
hatthubbedhaÑ 216 ParipuÓÓasampannaÑ 17
Padumuttara 226-8 ParivÈrabhikkhuparicchedo 3
Palla~ka 161, 172, 185, 193,
Padumuttarabhagavato
205, 212, 218, 227, 234,
ÈyuppamÈÓaÑ vassasata-
240, 246, 254, 260, 264,
sahassaÑ 233
268, 273, 277, 286, 291,
297, 302, 308, 337
Bodhi Salalarukkho 232 Palla~ko cuddasahattho 337
MÈtÈpitÈdayo 232 PavÈÄa 42
SarÊraÑ aÔÔhapaÓÓÈsa- PasÈdacakkhu 50
hatthubbedhaÑ 228, 232 PÈÔalÊ ratanasataÑ 277
Padumuttarabhagavato kÈle PÈÔihÈriyaÑ tividhaÑ 51
titthiyÈ nÈma nÈhesuÑ 231-2 PÈÔihÈriyÈni dvattiÑsa
PadhÈnacariyÈ 101, 160, 172, cat|su ÔhÈnesu 101-2
184, 193, 199, 205, 212, PÈÔihÊraÑ 44
218, 226, 234, 240, 246, PÈtimokkhassa uddisanaÑ 165,
254, 259, 263, 268, 273, 178, 189, 195, 202, 208, 213,
222, 230, 241, 251, 256,
277, 285, 291, 296, 302,
261, 265, 269, 274, 281,
307, 347
287, 292, 298, 304, 310
PadhÈnaparicchedo 3
PÈmojjaÑ pÊtiyÈ pubbabhÈgaÑ 83
PadhÈnassa padahanaÑ
PÈrag| 89
nisajjaÔÔhÈnaca~kamena 96 PÈramiyo dasa samatiÑsa 18, 79,
ParajjhÈsayo 85 80, 138
ParamatthapÈramiyo dasa 18 PÈramÊ nÈma bÈhirabhaÓÉa-
ParamatthapÈramÊ nÈma jÊvita- pariccÈgo 80, 138
pariccÈgo 80, 138 PÈsÈdattayaparicchedo 3

[ Pa ] [ Pa - Pha ]
PÈsÈdÈ tayo 160, 171, Pokkharavassa 348
184, 192, 205, 226, 234, Phussabhagavato ÈyuppamÈÓaÑ
240, 246, 254, 263, 268, navutivassasahassaÑ 276
273, 277, 290, 296, 302, JÈtiÔÔhÈnaÑ 276
325, 346 Bodhi Œmalakarukkho 275
PÈsÈdÈ tayo tiÓÓaÑ ut|naÑ MÈtÈpitÈdayo 275
anucchavikÈ 105 SarÊraÑ aÔÔhapaÓÓÈsa-
PÈricchattakarukkho yojana- hatthubbedhaÑ 275
sataparimÈÓo 53, 77 [ Ba ]
PiÓÉÈ ek|napaÒÒÈsÈ 9 BalaÑ duvidhaÑ 60
Pituparicchedo 3 BÈhiranidÈna 6
PiyadassÊ 246 BuddhakaradhammÈ dasa 168, 315
PiyadassÊbhagavato BuddhakolÈhalaÑ 317
ÈyuppamÈÓaÑ navutivassa- Buddhacakkhu 49
sahassaÑ 253 BuddhaÒÈÓÈni cuddasa aÔÔhÈrasa
JÈtiÔÔhÈnaÑ 253 61, 144, 220
Bodhi Kakudharukkho 253 BuddhattakarÈ dhammÈ dasa
MÈtÈpitÈdayo 253 ettakÈyeva 138-9
SarÊraÑ asÊtihatthubbedhaÑ 253 BuddhabhÈvakÈrakadhammÈnaÑ
PucchÈnusandhi 78 pucchanaÑ 79
PucchÈ paÒcavidhÈ 79 BuddhamÈtÈ nÈma na lolÈ
PucchÈvasiko 85 surÈdhuttÈ 74, 319
PuÒÒa 88 BuddhasÈsanassa m|lÈni
PuÒÒavato iddhi 41 otiÓÓÈni 25
Puttaparicchedo 3 Buddhassa balÈni dasa 42
PubbanimittÈni cattÈri 324, 327 BuddhÈ aÔÔha navuti-
PubbanimittÈni vassasahassÈyukÈ 349
dvattiÑsa 101, 104-5 BuddhÈ aÔÔhavÊsati 159
Pubbavideha 167 BuddhÈ cattÈro yathÈkkamena
PuratthÈbhimukho nisÊdi sattaticattÈlÊsatiÑsa-
bodhisatto 9 vÊsavassasahassÈyukÈ 349

[ Ba ] [ Ba ]
BuddhÈ dve saÔÔhivassa- Bodhi uÔÔhÈti kira ekÈheneva
sahassÈyukÈ 349 BuddhacakkavattikÈleyeva 169
BuddhÈnaÑ dhammadesanÈ Bodhipalla~ko 158
tilakkhaÓamuttÈ nÈma natthi 318 Bodhirukkhaparicchedo 3
BuddhÈnaÑ BodhisattaÑ gaÓhiÑsu manussÈ
pakiÓÓakakathÈ 348, 352 duk|lacumbaÔakena 321
BuddhÈnaÑ vacanaÑ nÈma BodhisattaÑ gaÓhiÑsu
dhuvaÑ amoghaÑ 127 mahÈrÈjÈno ajinappaveÓiyÈ 321
BuddhÈnaÒca dhammadesanÈ BodhisattaÑ sampaÔicchiÑsu
mahÈbrahmÈno
tilakkhaÓamuttÈ nÈma natthi 73-4
suvaÓÓajÈlena 321
BuddhÈ nava vassasata-
BodhisattapadhÈnaparicchedo 3
sahassÈyukÈ 348
BodhisattamÈtudhammatÈ 319
BuddhÈ nÈma khattiyabrÈhmaÓa-
BodhisattamÈtuyÈ gabbha-
kulesu nibbattanti na vessa-
vuÔÔhÈnaÑ tiÔÔhamÈnÈya eva 320
suddakulesu 319
Bodhisattassa paÔisandhicittaÑ 74
BuddhÈ nÈma amoghavacanÈ 127
Bodhisattassa
BuddhÈ nÈma lokasammate
laddhabyÈkaraÓÈni 117, 165,
kule nibbattanti 74 178, 189, 196-ÈdipiÔÔhesu.
BuddhÈlokeneva dasasahassÊ BodhisattÈdhikÈraparicchedo 3
virocati candas|riyÈlokaÑ BodhisattÈnaÑ mahÈbhi-
vinÈ 175 nikkhamanaÑ160, 171, 184,
Buddho Gotamo vassasatÈ- 192, 203, 205, 212, 224, 226,
yuko 349 234, 240, 243, 246, 254, 259,
BeÄuvapaÓÉuvÊÓÈ tigÈvutÈ- 263, 268, 273, 277, 285, 291,
yatÈ 337 296, 302, 307
BodhiÑ apatvÈ imaÑ palla~kaÑ BodhisattÈnaÑ pubbanimitta-
na bhindissÈmi 9 dassanassa paveÓi 327-8
Bodhi arahattamaggaÒÈÓaÑ Bodhisattena tenattabhÈvena
sabbaÒÒutaÒÒÈÓampi vaÔÔati 143 vanditabbo nÈma aÒÒo natthi 323

[ Ba ] [ Bha ]
Bodhisattena vasitakucchi BhavÈ tayopi aditta-
nÈma cetiyagabbhasadisÈ 319 bhavanasadisÈ hutvÈ
upaÔÔhahiÑsu 329
Bodhisattena sahajÈtÈ
Bhave sati tappaÔipakkhena
satta 158, 322, 351
vibhavenÈpi bhavitabbaÑ 91
Bodhisattena saddhiÑ saha-
Bhummatte
paÑsukÊÄito UdÈyÊ 28 paccattavacanaÑ 53, 126
Bodhisatto nikkhami aÉÉharatta- Bhojanassa bhuÒjanaÑ
samaye ÈsÈÄhipuÓÓamÈya PaÓÉavapabbatacchÈyÈya
uttarÈsÈÄhanakkhatte puratthÈbhimukho nisÊditvÈ 335
vattamÈne 330-1 [ Ma ]
Bodhisatto nicchÈresi vÈcaÑ MaÑsacakkhu 49
tividhattabhÈve 321-2 MaÑsacakkhu duvidhaÑ 50
Bodhisattopi abhitthuto MakuÔacetiya 106
devatÈhi 142 Ma~galakumÈra 171
Bodhi-saddassa atthuddhÈro Ma~galasammÈsambuddhassa
ÈyuppamÈÓaÑ navutivassasata-
75-176
sahassaÑ 172
ByÈkaraÓaparicchedo 3
Brahma-saddassa atthuddhÈro 13-4
Bodhi NÈgarukkho 182
BrahmÈ 13 MÈtÈpitÈdayo 182
BrahmunÈ ÈyÈcito Bhagavato SarÊraÑ
aÔÔhame sattÈhe 13 aÔÔhÈsÊtihatthubbedhaÑ 182
BrÈhmaÓa 89 PubbapatthanÈ 173
Ma~galasammÈsambuddhassa
[ Bha ]
sarÊrappabhÈ aÒÒehi
Bhagavato yamakapÈÔihÈriya-
Buddhehi adhikatarÈ 171-2
ÒÈÓaÑ 46-7 MajjhimapaÔipadÈ 284
Bhaddakappo 227-8 MaÒcapÈdaÔÔhÈnÈni 158
BhaddavaggiyakumÈrÈ tiÑsa 23 MaÓi 42
BhavÈ tayo 115 MaÓÉakappo 227-8

[ Ma ] [ Ma ]
MadhupÈyÈsa 160, 172, 185, MÈtu-Èyupariccheda 74
193, 199, 205, 212, 218, MÈtuparicchedo 3
227, 234, 240, 246, 254, MÈrassa senÈ 337
259, 263, 268, 273, 277, MÈro sabbalokÈbhihÈro 10
285, 291, 296, 302, 307, Mukhassa dhovanaÑ 11
347, Mucalinde nisÊdi BhagavÈ
MadhupÈyÈsassa paribhuÒjanaÑ 9 chaÔÔhe sattÈhe 11, 341
MadhurasampannaÑ 17 MuttÈ 42
Manomayiddhi 40 MettÈpÈramiyÈ p|raÓaÑ sabba-
ManoramaÑ 87 sattesu ekasadisaÑ katvÈ 137
Mantadhara 89 MettÈya paramatthapÈramÊ
MasÈragalla 42 nÈma jÈtÈ SuvaÓÓasÈma-
MahÈ 68 jÈtake 81-2
MahÈgaÓÊ 66 MettÈya pharaÓaÑ anodhissa-
kodhissakavasena 343
MahÈcorasamo 95
Meru caturÈsÊtiyojana-
MahÈpathavÊ catunahutÈdhikadvi-
sahassappamÈÓo 179
yojanasatasahassa-
MorapiÒchakalÈpa 245
bahalÈ 139, 163, 340
MahÈpathaviyÈ kampanÈkÈrÈ [ Ya ]
cha 76 YaÑ-saddassa atthuddhÈro 72
MahÈpariccÈgÈ paÒca 18 YathÈnusandhi 78-9
MahÈbodhirukkho 158 YÈnaparicchedo 3
MahÈbhinikkhamana 347 Yugamattassa pekkhaÓaÑ 8, 335
MahÈvilokanÈni paÒca 73, 318 [ Ra ]
MahÈsattassa adaÑsu manussÈ RaÑsiparicchedo 3
balikaraÓatthÈya nirudaka- Rajata 42
pÈyÈsaÑ 106 RatanagharacetiyaÑ jÈtaÑ
MÈghanakkhattena yuttÈni bodhito pacchimuttara-
dve 159, 351 disÈbhÈge 10, 341

[ Ra - La ] [ La ]
Ratanaca~kamacetiyaÑ jÈtaÑ LakkhaÓapÈÔhakÈnaÑ puttÈ ca
palla~kassa ca ÔhitaÔÔhÈnassa ca KoÓÉaÒÒo cÈti
antare puratthimapacchimato paÒca janÈ 336
ÈyataÑ 10, 341 LakkhaÓÈni tÊÓi 347
Ratanaca~kamassa LaÔÔhivanuyyÈnaÑ nÈma atthi
nimmitavidhÈnaÑ 52-3
RÈjagahanagar|pacÈre 23
Ca~kamanaÑ 63
LumbinÊvanaÑ nÈma ma~galasÈ-
PamÈÓaÑ 77
lavanaÑ dvinnaÑ nagarÈnaÑ
RatanÈni satta 42, 88, 243
antare 320
RatanÈni satta patiÑsu
Lokantarikanirayo aÔÔha-
ÈkÈsato jÈtiyaÑ 205
RasmivemattaÑ nÈma yojanasahasso parimÈÓato 44
ajjhÈsayapaÔibaddhaÑ 350 LokantarikÈ ekÈ tiÓÓaÑ
RÈjagaha 7 cakkavÈÄÈnaÑ antarÈ 44
RÈjagahato KapilavatthupuraÑ Lokaby|hÈ nÈma
saÔÔhiyojanaÑ 5, 27, 38 kÈmÈvacaradevÈ 317
RÈjÈyatana 342 LokavivaraÓapÈÔihÈriya 65
RÈjÈyatane nisÊdi BhagavÈ LokÈ tayo 14, 118
sattame sattÈhe 11 Lohita~ka 42
RÈhulamÈtÈ 158
[ Va ]
Rukkham|lassa guÓÈ dasa 99
VaÓÓÈ paÒca 55
R|pa-saddassa atthuddhÈro 60
Varakappo 227-8
Revatabhagavato Èyuppa-
mÈÓaÑ saÔÔhivassasahassaÑ 197 Varakappo maÓÉakappoti
JÈtiÔÔhÈnaÑ 197 adhippeto 255
Bodhi NÈgarukkho 197 Vasiyo paÒca 51
MÈtÈpitÈdayo 197 VasudhÈ 139
SarÊraÑ asÊtihatthubbedhaÑ 197 Vas|ti vuccati ratanaÑ 139
LakkhaÓa 89 VassavÈsÈnaÑ anukkamÈ
LakkhaÓapariggÈhakabrÈhmaÓÈ paÔhamabodhiyaÑ 4
aÔÔha 323 VassavuÔÔhiyo navavidhÈ 236

[ Va ] [ Va ]
VassÈ ÈvudhÈ nava 247 VedÈnaÑ asÈratÈ 255
VÈkacÊrassa ÈnisaÑsÈ VemattÈni aÔÔha 348
VemattÈni paÒca
dvÈdasa 98-9
sabbabuddhÈnaÑ 157-8
Vikubbaniddhi 40
Vessabhubhagavato Èyuppa-
VijjÈmayiddhi 41 mÈÓaÑ saÔÔhivassasahassaÑ 294
VijjÈyo tisso aÔÔha 17, 149 JÈtiÔÔhÈnaÑ 294
VitataÑ 125 Bodhi SÈlarukkho 294
VinÈyaka 48 MÈtÈpitÈdayo 294
VipassanÈcetiya~gaÓa 306 SarÊraÑ
Vipassibhagavato Èyuppa- saÔÔhihatthubbedhaÑ 294
mÈÓaÑ asÊtivassa- Vessabh| 290
VeÄuriya 42
sahassaÑ 283, 349
VeÄuvanaÑ nÈma
gamanÈgamanasampannaÑ 25
Bodhi PÈÔalirukkho 283 VehapphalÈ 55
MÈtÈpitÈdayo 283
[ Sa ]
SarÊraÑ asÊtihatthubbedhaÑ 283
SaÑsÈra 115
VipassÊ 277 Sa~kha 42
VimaticchedanÈpucchÈ 79 Sa~khÈraloko 14, 118
VisÈkhanakkhattena Sa~kho vÊsahatthasatiko 337
yuttÈni tÊÓi 159, 351 SaccapÈramiyÈ p|raÓaÑ
VisuddhidevÈ 45 musÈvÈdaÑ vivajjetvÈ 135
VihÈraparicchedo 3 Saccassa paramatthapÈramÊ
VÊriyapÈramiyÈ anolÊ- nÈma jÈtÈ MahÈsutasoma-
jÈtake 81
natÈ sabbiriyÈpathesu 133
SatekicchÈtekicchÈnaÑ Èpatti 69
VÊriyassa paramatthapÈramÊ nÈma
Satta 15
jÈtÈ MahÈjanakajÈtake 81 SattapadavÊtihÈra 160, 171
VuÔÔhÈnavasÊ 51 SattapadavÊtihÈrena aga-
Veda-saddassa atthuddhÈro 89 mÈsi uttaradisÈbhimukho 18,
VedÈ tayo 88 321

[ Sa ] [ Sa ]
Sattaloko 14, 118 SabbÊtiyo 143
SattÈ santi apparajakkha- Sama~gisampannaÑ 17
jÈtikÈ 12 SamaÓasukhÈni aÔÔha 98
SatthÈ 48, 56 Samantacakkhu 49, 50
SaddÈ dasa 87 SamÈdhi tividho 63
SantikenidÈnaÑ 6 SamÈdhivipphÈriddhi 41
Santusito nÈma devarÈjÈ 72 SamÈpajjanavasÊ 51
SannipÈtassa a~gÈni cattÈri 152, Samuddo caturÈsÊtiyojana-
241, 345 sahassagambhÊro aneka-
SappaÔikammÈ chabbidhÈ 69 yojanasahassa-
SabbaÒÒutaÒÒÈÓena bh|tÈvÈso 206
saÑsandanavatth|ni tÊÓi 70 SampadÈnatthe vÈ bhummaÑ 168
SabbabuddhÈnaÑ anantarÈyikÈ SampannaÑ tividhaÑ 16-7
dhammÈ cattÈro 352 SampuÓÓasaddayoge
SabbabuddhÈnaÑ avijahitaÔÔhÈ- sÈmivacanaÑ karaÓatthe
nÈni cattÈri 158, 351 vÈ 129, 130
SabbabuddhÈnaÑ ÈyuvemattÈni158, Sambodhi 75
348-9 SammutidevÈ 45
SabbabuddhÈnaÑ SammutipathavÊ 44
udÈnagÈthÈ 10, 161, SaraÓa 148
172, 185, 193, 200-Èdi SaraÓagamana 149
SabbabuddhÈnaÑ kulavemattÈni SarÊrappamÈÓaparicchedo 3
158, 349 SarÊre te appamattakopi
SabbabuddhÈnaÑ dhammatÈ rogo mÈ uppajjatu 142
samattiÑsa 351 Saro aÔÔha~gasamannÈgato 301
SabbabuddhÈnaÑ padhÈnave- SasambhÈracakkhu 50
mattÈni 158, 349 SasambhÈrapathavÊ 44
PamÈÓavemattÈni 158, 349 Sahampati 14
Palla~kavemattÈni 350 SahampatibrahmunÈ
BodhivemattÈni 350 ÈyÈcito
YÈnavemattÈni 350 dhammadesanatthÈya
RasmivemattÈni 158, 350 Bhagavato 7

[ Sa ] [ Sa ]
SahassatthÈmadhanu 325 SilÈ 42
SÈkiyÈ mÈnajÈtikÈ 38 SÊlaÑ nÈma idhaloka-
SÈÔakassa dosÈ nava 98 paralokasampattÊnaÑ m|laÑ 145
SÈdhu-saddassa atthuddhÈro 66 SÊlaÑ nÈma patiÔÔhÈ sabbesaÑ
SÈmaÒÒanti maggo vuccati
kusaladhammÈnaÑ 130
paramatthato 149
SÊlasamaÑ saggÈ-
SÈmi-atthe upayogavacanaÑ 206,
rohaÓasopÈnaÑ natthi 146
231
SÊlassa ÈnisaÑsÈ 147
SÈmi-atthe paccattavacanaÑ 77,
128, 141, 154, 221 SÊlassa paramatthapÈramÊ nÈma
SÈmi-atthe jÈtÈ Sa~khapÈlajÈtake 80
bhummavacanaÑ 204, 242 SÊhahanuyÈ upamÈ 241
SÈrakappo 227-8 Sukha 91
SÈramaÓÉakappo 227-8 SujÈta 240
SÈvakasannipÈtaparicchedo 3 SujÈtabhagavato
SikhÊ 285 ÈyuppamÈÓaÑ
SikhÊbhagavato ÈyuppamÈÓaÑ navutivassasahassaÑ 243
sattativassasahassaÑ 289 JÈtiÔÔhÈnaÑ 243
JÈtiÔÔhÈnaÑ 288 Bodhi MahÈveÄurukkho 243
Bodhi PuÓÉarÊkarukkho 288 MÈtÈpitÈdayo 243
MÈtÈpitÈdayo 288 SarÊraÑ
SarÊraÑ
paÓÓÈsahatthubbedhaÑ 243
sattatihatthubbedhaÑ 288
SujÈtÈya madhupÈyÈso 336
Siddhattha 263, 324
SujÈtÈya suvaÓÓapÈti 9
Siddhatthabhagavato
ÈyuppamÈÓaÑ SuÒÒakappo 227
vassasatasahassaÑ 266 SuttanikkhepÈ cattÈro 85
JÈtiÔÔhÈnaÑ 266 SuddhÈvÈsabh|mi paÒcavidhÈ 55
Bodhi KaÓikÈrarukkho 266 SuddhodanamahÈrÈjassa
MÈtÈpitÈdayo 266 dutiyavandanÈ 325
SarÊraÑ PaÔhamavandanÈ 323
saÔÔhihatthubbedhaÑ 266 SuppatiÔÔhitatittha 9

[ Sa ] [ Sa - Ha ]
Sumanabhagavato ÈyuppamÈÓaÑ SuvaÓÓa 42
navutiyeva vassasahassaÑ 190 SuvaÓÓapÈti gacchatu paÔisotaÑ 9
JÈtiÔÔhÈnaÑ 190 SusiraÑ 125
Bodhi NÈgarukkho 190 Sekha 155
MÈtÈpitÈdayo 190
Sokassa lakkhaÓarasÈdÊni 84
SarÊraÑ
Sobhitabhagavato
navutihatthubbedhaÑ 190
ÈyuppamÈÓaÑ
Sumedhabhagavato ÈyuppamÈÓaÑ
navutivassasahassaÑ 203
navutivassasahassaÑ 238
JÈtiÔÔhÈnaÑ 238 JÈtiÔÔhÈnaÑ 203
Bodhi MahÈnÊparukkho 238 Bodhi NÈgarukkho 203
MÈtÈpitÈdayo 238 MÈtÈpitÈdayo 203
SarÊraÑ SarÊraÑ aÔÔhapaÓÓÈsa-
aÔÔhÈsÊtihatthubbedhaÑ 238 hatthubbedhaÑ 203
Sumedho ubhato sujÈto 88-9 HatthikulÈni dasa 61
NÈmÈnaÑ anukkamaÓikÈ
NÈmÈnukkamo PiÔÔha~ko NÈmÈnukkamo PiÔÔha~ko
[A] [A]
AggidattabrÈhmaÓa (BuddhapitÈ) AnupamÈ (seÔÔhidhÊtÈ) 184
Ka 296, 299, 300 Anupiya (ambavana) 334
Aggisona (brÈhmaÓakumÈrÊ) 302 Anuruddha (upaÔÔhÈka) Ko 169
A~garÈjÈ (upaÔÔhÈka) Su 190 Anuruddhatthera 69, 70
A~gÈrÈma 190
AnuÄÈ (aggasÈvikÈ) Ka 312
AjapÈlanigrodha (rukkha) 11, 282,
AnomÈdevÊ (BuddhamÈtÈ) NÈ
341-2
217, 224
AjÈtasattu (rÈjÈ) 13
Ajjuna (Bodhirukkha) A 205, Anoma (aggasÈvaka) A 210
210, 350 Anoma (ÈjÊvaka) 205
AÒÒatara (ÈjÊvaka) 193 Anoma (upaÔÔhÈka) So 203
AÒÒÈsikoÓÉaÒÒatthera 22, 70, Anoma (uyyÈna) 254, 267-8
343-4 Anoma (vijÈtanagara) Ve
Atula (nÈgarÈjÈ) 189, 282 254, 290-1, 294
AtulakumÈra (Buddhaputta) Anoma (seÔÔhi) 184
Si 285 Anoma (nigama) 184
AtthadassikumÈra (bodhisatta) 254 AnomadassikumÈra (bodhi-
AtthadassÊ (Buddha) 159, 245, satta) 205
254-5-6-7, 348 AnomadassÊ (tÈpasa) 285
AnÈthapiÓÉika (seÔÔhi) 6
AnomadassÊ (Buddha) 159, 205-6
Animisa (cetiya) 10, 341
208, 210-1, 348
Anupama (ÈjÊvaka) 185
AnomÈ (nadÊ) 7, 332
Anupama (uyyÈna) 290
AnomÈrÈma 258
Anupama (nagara) 258
AnupamakumÈra (Buddhaputta) AparagoyÈna 168
Su - Si - Phu 184, 190, 263, Abhaya (upaÔÔhÈka) A 257-8
266, 273-6 Abhibh| (aggasÈvaka) Si 288-9
Anupama (brÈhmaÓagÈma) 205 Abhibh| (kumÈra) 286-7

[A] [A]
Amara (uyyÈna) 265 AsokÈ (aggasÈvikÈ) MaÑ
Amara (nagara) 264-5 182-3
Amaragiri (pÈsÈda) A 254 Assattha (Bodhirukkha) Go 117-8,
AmaravatÊ (nagara) 87, 89, 150 337, 141-7, 350
AmitÈ (aggasÈvikÈ) Pa 232-3 AssayÈna (abhinikkhamanayÈna)
Amitodana (mahÈrÈjÈ) 69 MaÑ - Su - A - Ti - Go 182,
Ambarukkha 187 268, 330, 346, 350
Araja (pÈsÈda) DhaÑ 259 AssÈrÈma 290
Arindama (nagara) 275
[Œ]
Arindama (rÈjÈ) 188, 194,
ŒjaÒÒaratha
287-8
(abhinikkhamanayÈna)
AruÓa (uyyÈna) 291
Ko - Re - Pa - Pi - Vi - Ka 160,
AruÓarÈjÈ (BuddhapitÈ) Si 289
AruÓavatarÈjÈ (BuddhapitÈ) 192, 197, 212, 246, 253,
Si 285 277, 283, 300
AruÓavatÊ (vijÈtanagara) Si 285- Œnanda (Buddhaputta) Ti 268, 271
6-7-8-9 ŒnandakumÈra (Buddhaputta) Ti
AruÓavÈrÈjÈ (BuddhapitÈ) Si 288 268, 271
ArundhavatÊ (nagara) 162 Œnandatthera (upaÔÔhÈka) Go
Asadisa (brÈhmaÓagÈma) 263 13, 117, 158, 166,
Asana (rukkha) 207, 308 283, 322, 346, 351
Asana (Bodhirukkha) Ti 268, ŒnandarÈjÈ (BuddhapitÈ) Pa 226,
271-2, 350 229, 232-3
Asama (aggasÈvaka) So 203 Œmalaka (Bodhirukkha) Phu 273,
Asama (kumÈra) 200 275, 350
AsamarÈjÈ (BuddhapitÈ) Pa 211, ŒravÈÄa (hatthÊ) 49
215-6 ŒveÄa (pÈsÈda) Re 192
AsamÈ (aggasÈvikÈ) Pa 232-3 ŒÄavaka (yakkha) 4, 49
AsamÈdevÊ (BuddhamÈtÈ) Pa 211, ŒÄavÊ (nagara) 4
215-6 ŒÄÈra (tÈpasa) 8, 22,
Asoka (upaÔÔhÈka) Vi 283-4 336, 343
NÈmÈnaÑ anukkamaÓikÈ 399

[I-U] [U]
IddhivaÉÉhana (pÈsÈda) Su 184 UttarÈ (seÔÔhidhÊtÈ) 172
IndanÊlÈmaÓimaya (patta) 342 UttarÈdevÊ (BuddhamÈtÈ)
Isidatta (rÈjÈ) 208 MaÑ 171, 182
IsipatanamigadÈya 4, 22, 158, UttarÈdevÊ (bhariyÈ) Pa
260, 273, 308, 211-2, 216
343-4, 346 UttarÈbrÈhmaÓÊ
UggatarÈjÈ (BuddhapitÈ) Su 202, (BuddhamÈtÈ) Ko
239, 243-4 302, 305
UjjenÊ (nigama) 227 UttarÈrÈma 178, 182
Udaka (tÈpasa) 8, 22, 336, 343
Uttara (aggasÈvaka) Ko 305
Udaya (aggasÈvaka) Ti 271-2
Uttara (ÈjÊvaka) 172
Udaya (kumÈra) 268
Uttara (upaÔÔhÈka) MaÑ 182
UdÈyitthera 5, 37
Uttara (gÈma) 172
UdÈyÊ (mahÈ-amacca) 28
Uttara (vijÈtanagara)
Udumbara (Bodhirukkha)
MaÑ 171, 182
Ko 302,
Uttara (mÈÓava) 237, 291, 304
305, 350
Uttara (aggasÈvaka) Ve-Ko
Udena (upaÔÔhÈka) Su 190
292, 294, 305, UdenarÈjÈ (BuddhapitÈ) Si
Uttara (seÔÔhi) 172 263, 266
UttarakumÈra (Buddhaputta) Pa- Upaka (ÈjÊvaka) 22, 343
Ka 226, 233, 296, 300 UpakÈri (nagara) 236
Uttarakuru 168, 223 UpacÈlÈ (aggasÈvikÈ) Phu 275
Uttaramadhura (uyyÈna) 171 UpacÈlÈ (aggupaÔÔhikÈ) Su 191
UttararÈjÈ (BuddhapitÈ) MaÑ Upatissa (aggasÈvaka) Go-Vi
171, 182 117, 166, 283, 346
UttarÈ (aggasÈvikÈ) Ko-nÈ UpatissÈ (aggasÈvikÈ) Ko 169
224, 305-6 UpavÈÓakumÈra (Buddhaputta)
UttarÈ (aggupaÔÔhÈkupÈsikÈ) A 205, 210
Go 346 Upasanta (aggasÈvaka) A 257-8

[U] [ Ka ]
Upasanta (upaÔÔhÈka) Ve 294 KaÒcanaveÄu (nagara) 267
Upasanta (mÈÓavaka) 255, 292 KaÒcanÈveÄakumÈra
UpasÈla (aggasÈvaka) Pa 216 (Buddhaputta) Pi 246, 253
Upasiri (pÈsÈda) A 205
KaÓikÈra (Bodhirukkha) Si 264,
UpasirÊ (pÈsÈda) Su 240
266, 350
UpasenakumÈra (Buddhaputta) Su
KaÓÉaka (devaputta) 333
240-3
UpasoÓÈ (aggasÈvikÈ) Su KaÓÉaka-assa (abhinikkhamana-
190-1 yÈna) Go 7, 158, 322,
UpÈlitthera 70 330,-1-2-3-4, 350
Uposatha (hatthÊ) 61 KaÓÉamba (rukkha) 176
UppalavaÓÓÈ (aggasÈvikÈ) KaÓÓakujja (nagara) 274, 297-8
Vi - Ko - Go 117, 166 KanakÈgamanakumÈra (Bodhi-
283, 346 satta) Ko 302
Uruvelakassapa (tÈpasa) 23-4 Kapilavatthu (vijÈtanagara) Go
344 4, 5, 6, 7, 38, 63, 70, 117,
Uruvela (mahÈvana) 4, 8, 13, 336, 229, 255, 282, 288, 318,
347
320, 322, 330, 332, 346
UruveÄÈ (aggasÈvikÈ) Ka 312
KappÈsika (vanasaÓÉa) 23
UsabhakkhandhakumÈra
KapÊtana (Bodhirukkha) DÊ 350
(Buddhaputta) DÊ 157
UsabhavatÊ (uyyÈna) 246 Kassapa (Buddha) 158-9, 296, 370-
UsabhavatÊ (nagara) 213, 246, 295 7-8-9, 310-1-2, 314, 349
OsadhÊ (nagara) 207 KassapakumÈra (bodhisatta) Ka
307
[ Ka ]
Kassapatthera 68
Kakudha (Bodhirukkha)
Pi 246, 253, KÈma (pÈsÈda) Ka 296
350 KÈmavaÓÓa (pÈsÈda) Ka 296
Kakusandha KÈmasuddhi (pÈsÈda) Ka 296
(Buddha) 158-9, 296-7- KÈsika (vijÈtanagara) Phu 273-
8-9, 300, 349 4-5-6
KaÒcana (pÈsÈda) Su 234 KÈÄa (nÈgarÈjÈ) 336, 338

[ Ka ] [ Kha ]
KÈÄadevala (tÈpasa) 322-3 KhaÓÉa (aggasÈvaka) Vi 283-4
KÈÄÈpalÈla (hatthÊ) 49 KhaÓÉa (kumÈra) 278-9
KÈÄÈvaka (hatthÊ) 61 Khadira (vana) 285, 296, 302, 307
KÈÄudÈyÊ (mahÈ-amacca) 158, KharadÈÔhika (yakkha) 173
322, 351 Kharaloma (yakkha) 49
KikÊ (rÈjÈ) 312 KhÈÓukoÓÉaÒÒatthera 41
KisÈgotamÊ (khattiyakaÒÒÈ) Khema (MigadÈya-uyyÈna) 277-8-
273, 276, 328-9 9, 280-1-2, 295
KuÒjara (aggupaÔÔhÈka) Re 198 Khema (rÈjÈ) 299, 300
Kumuda (nagara) 248 Khema~kara (upaÔÔhÈka)
KumbhakaÓÓa (yakkha) 235-6 Si 288, 289
KusinÈra (nagara) 275 Khema~kara (rÈjÈ) 296
KesÈrÈma 263 Khemaka (vijÈtanagara) Ti 267,
KokÈ (pÈsÈda) Si 263 271
KoÒca (pÈsÈda) DÊ 157 Khemavata (uyyÈna) 296
KoÓÈgamana (Buddha) 158-9, KhemavatÊ (vijÈtanagara) Ka
301-2-3, 305 270, 296-7
KoÓÈgamanakumÈra KhemÈ (aggasÈvikÈ)
(bodhisatta) Ko 302 Dha - Vi - Ko - Go 117, 166
KoÓÉaÒÒakumÈra 262, 283, 346
(bodhisatta) Ko 160 [ Ga ]
KoÓÉaÒÒa (Buddha) 83, 159, 160, Ga~gÈ (nadÊ) 7, 220, 222, 334
162, 164-5-6, 168, 170, Ga~geyya (hatthÊ) 61
348, 9 Gandha (hatthÊ) 61
KoÓÉaÒÒabrÈhmaÓa (lakkhaÓa- GayÈmigadÈya (vana) 164
pÈÔhaka) Go 324, 336 GayÈsÊsa 23
Kolita (aggasÈvaka) GarucittÈbrÈhmaÓÊ
Vi-Ko-Go 117, 166, (bhariyÈ) Ko 305
283, 346 GaruÄapakkha (pÈsada) Phu 273
KosambÊ (nagara) 4 Gijjhak|Ôa (pabbata) 63-4

[ Ga ] [ Ca ]
Girimekhala (vÈraÓa) 10, 338, Campaka (vijÈtanagara) Pa 211,
340 215-6, 256
GiribrahÈ (pÈsÈda) Pi 246 Campaka (Bodhirukkha)
Giriyasa (pÈsÈda) Si 285 A 176, 254,
GirivÈhana (pÈsÈda) A 254 257-8, 286, 350
CampakarÈjÈ (upaÔÔhÈka) A 210
GuhÈsela (pÈsÈda) Ti 268
CampÈ (aggasÈvikÈ) Ka 299, 300
Gotama (Buddha) 117, 165, 181,
CÈlÈ (aggupaÔÔhikÈ) Su 191
196, 202, 209, 215, 223,
CÈlÈ (aggasÈvikÈ) Phu 275
231, 237, 242, 252, 257,
CÈliya (pabbata) 4
261, 266, 270, 283, 293, Citta (aggupaÔÔhÈka) Go 166, 346
295, 343, 346 Citta (nagara) 176
GatamÊ (aggupaÔÔhikÈ) Ve 295 CittalatÈvana (uyyÈna) 270
[ Gha ] CittÈ (aggupaÔÔhikÈ) Si 289
GhaÔikÈra (upaÔÔhÈka) Ka 310-1 Cundatthera 20
GhaÔikÈra (mahÈbrahmÈ) 333 C|ÄÈmaÓi (cetiya) 333
Ghosaka (gahapati) 41 [ Cha - Ja ]
Chaddanta (daha) 70
[ Ca ]
Chaddanta (hatthÊ) 61
Cakkavatti (rÈjÈ) 41
Channa (assagopaka) Go 7,
CakkavÈÄa (pabbata) 167
158, 322, 330-1-2, 351
Canda (upaÔÔhÈka) Ko 169
JaÔila (mahÈraÔÔhika) 231
Canda (pÈsÈda) Su 190 JaÔila (mahÈseÔÔhi) 41
CandamittÈ (aggasÈvikÈ) 283-4 JanasandharÈjÈ (BuddhapitÈ) Ti
CandavatÊ (vijÈtanagara) A 164-5, 267, 271
205, 210, 243 JambudÊpa 74, 168
CandÈ (aggasÈvikÈ) Vi 283-4 Jamburukkha (na~galakaraÓaÔÔhÈ)
CandÈdevÊ (BuddhamÈtÈ) Pi 246 Go 324-5
CandÈrÈma 164, 169 Jayasena (rÈjakumÈra) 201
Campaka (uyyÈna) 211 JayasenarÈjÈ (upaÔÔhÈka) So 203

[ Ja ] [ Da - Dha ]
JayasenarÈjÈ (BuddhapitÈ) Ti-Phu Deva (kumÈra) 240
266, 273, 274, 275-6 Deva (vana) 162
Jitamitta (aggasÈvaka) NÈ 224 Devadaha (nagara) 320
Jetavana (mahÈvihÈra) 4, 6, 158 Devala (aggasÈvaka) Pa 232-3
Devala (rÈjaputta) 229
JotipÈla (mÈÓavaka) 310
DoÓa (nÈgarÈjÈ) 220
[ Ta - Tha ] DoÓamukha (gajavara) 248, 251-2
Tagara (nagara) 260 DhaÒÒavatÊ (vijÈtanagara)
TaÓha~kara (Buddha) 83, 159 NÈ 212,
Tapussa (vÈÓija) 11, 342 217, 224
Tamba (hatthÊ) 61 DhaÒÒavatÊ (seÔÔhidhÊtÈ) 212
Titthaka (ÈjÊvaka) 212 DhanaÒcaya (uyyÈna) 217, 220
Tissa (aggasÈvaka) DÊ - Vi - Ka DhanaÒcaya (nagara) 287
DhanapÈla (hatthÊ) 49, 287
155-6, 283-4, 312
DhanavatÊbrÈhmaÓÊ
Tissa (kumÈra) 278-9
(BuddhamÈtÈ) Ka 307-8, 312
Tissa (lakkhaÓapÈÔhaka) Ka 310
DhammakarÈjÈ (upaÔÔhÈka)
Tissa (Buddha) 159, 169, 267, A 210
272, 348-9 Dhamma (gaÓÈrÈma) 202
Tissatthera 5 DhammadassÊ (Buddha) 159, 245,
TissÈ (aggasÈvikÈ) Ko 169 259, 260-1, 263, 348-9
Tura~ga (abhinikkhamanayÈna) DhammadassÊkumÈra
Su-Ti 243, 271 (bodhisatta) Dha 259
Tusita (pÈsÈda) Ko 302 DhammadinnÈ (aggasÈvikÈ)
ThullakoÔÔhita (nagara) 221 Pi 253
Dhammasena (aggasÈvaka)
[ Da ]
DhaÑ-Phu 182, 275
DÈsakatthera 5 Dhammasena
DÊpa~karakumÈra (bodhisatta) (mÈÓavaka) 187, 274
DÊ 101-2, 105 DhammÈ (aggasÈvikÈ) A 257-8
DÊpa~kara DhammÈrÈma 210
(Buddha) 6, 83, 107-8-9, Dhammika (pabbata) 96-7
114, 117, 315, 348-9 Dhammikatthera 5

[ Na ] [ Na ]
Nakula (nigama) 234 NÈrivasabha (pÈsÈda) Si 285
NakulÈ (aggasÈvikÈ) NÈrivÈhana (kumÈra) 269
So 203 NÈrivÈhana (nagara) 269, 292
Nanda (aggupaÔÔhÈka) Si 289 NÈrisaya (pÈsÈda) Ti 268
Nanda (upaÔÔhÈka) DÊ 157 NÈÄÈ (brÈhmaÓagÈma) 4
Nanda (pÈsÈda) Vi 277 Nigrodha (Bodhirukkha) Ka 8, 9,
Nanda (rÈjÈ) 226 117, 307, 312, 350
Nandanavana (uyyÈna) 319 NigrodhÈrÈma (mahÈvihÈra) 4,
NandamÈtÈ (aggupaÔÔhÈ- 7, 38
kupÈsikÈ) Go 166, 346 Nisabha (aggasÈvaka) A 210
NandÈ (aggasÈvikÈ) DÊ 155-6 Nisabha (pÈsÈda) Ti 268
NandÈrÈma 157, 233 NÊpa (Bodhirukkha) Su 350
NanduttarakumÈra (Buddhaputta) NeraÒjarÈ (nadÊ) 9, 117, 282, 336
NÈ 217, 221, 224
Nanduttara (pÈsÈda) Pa 211 [ Pa ]
Naradeva (yakkha) 297-8, 309, 310 PaÒcasikha
NaravÈhana (pÈsÈda) 226 (gandhabbadevaputta) 337
Narinda (nÈgarÈjÈ) 291 PaÒcavaggiyatthera 22
NÈga (Bodhirukkha) MaÑ-Su-Re- PaÓÉara (assa)
So 172, 182-3, 185, (abhinikkhamanayÈna) Ma 171
191, 193, 197, 203, 350 PaÓÉara (hatthÊ) 61
NÈgasamÈlÈ (agga- PaÓÉava (pabbata) 8, 335
sÈvikÈ) Su 243-4 PaÓÉukambala (silÈsana) 150,
NÈgÈ (aggasÈvikÈ) Su 243-4 176, 201
NÈrada (upaÔÔhÈka) Su 243-4 Paduma (aggasÈvaka) Dha 262
NÈrada (Buddha) 159, 205, 217-8, Paduma (aggupaÔÔhÈka) Re 198
220-1-2-3-4, 349 Paduma (kumÈra) 261
NÈrada (yakkha) 151 Paduma (pÈsÈda) Si 263
NÈradakumÈra (Buddhaputta) Paduma (Buddha) 159, 205, 211-
NÈ 217 2-3-4-5, 348-9
NÈradak|Ôa (pabbata) 151 PadumÈ (aggasÈvikÈ) Si 288-9

[ Pa ] [ Pa ]
PadumÈdevÊ (BuddhamÈtÈ) Ti 267, PuÒÒavaÉÉhanakumÈra
271 (Buddhaputta) Dha 259, 262
PadumÈdevÊ (bhariyÈ) DÊ 157 PuÓÉarÊka (Bodhirukkha) Si 285,
Padumuttara (Buddha)159, 226-7-8- 288-9, 350
9, 230-1-2-3, 348-9 PuÓÓatthera (MantÈÓiputta) 70
PadumuttarakumÈra PuÓÓÈ (dÈsÊ) 8
(bodhisatta) Pa 226 Punabbasumitta (Buddhaputta) Su
Pabbata (rÈjÈ) 304 234, 238
PabhÈvatÊ devÊ (BuddhamÈtÈ) Pubbavideha 167-8
Su-Si 239, 243-4, 285,
[ Pha ]
288-9
PhaggunÊ (aggasÈvikÈ) NÈ 224
Paribhutta (nagara) 287
Phussa (Buddha) 159, 267,
PÈÔalÊ (Bodhirukkha) Vi 277,
273-4-5, 349
283-4, 350
Phussadeva (aggasÈvaka) Dha 262
PÈricchattaka (rukkha) 150, 176,
Phussadeva (kumÈra) 261
201
PhussÈ (aggasÈvikÈ) Ti 271-2
PÈlita (aggasÈvaka) Pi 253
PÈlita (upaÔÔhÈka) MaÑ 182 [ Ba ]
PÈlita (kumÈra) 251 Badara (vana) 259, 264
PÈlileyyaka (hatthÊ) 49 BandhumatidevÊ (BuddhamÈtÈ)
PÈlileyyaka (vanasaÓÉa) 4 Vi 277, 283-4
PÈsÈdayÈna (abhinikkhamana- BandhumatÊ (vijÈtanagara)
yÈna) So - Pa - Dha - Ka 199, Vi 277, 280, 283-4
226, 259, 307, 312, 350 BandhumarÈjÈ (BuddhapitÈ)
Pipphali (Bodhirukkha) DÊ 106, Vi 277-
155-6 283-4
PiyadassÊ (Buddha) 159 BÈkulatthera 41
PiyadassÊ (seÔÔhi) 285 BÈrÈÓasÊ (vijÈtanagara) Ka 4, 5,
PiyadassÊkumÈra 22, 274, 307-8, 310,
(bodhisatta) Pi 246 312, 343-4, 346

[ Ba ] [ Bha - Ma ]
BimbijÈla (Bodhirukkha) BhevÈra (nagara) 265
Dha 260, 262 BhesakaÄÈvana 4
BimbisÈra (rÈjÈ) 8, 23, 25, Makila (nagara) 297
27, 335 MakuÔa (cetiya) 106
Buddhija (upaÔÔhÈka) Ka 299, 300 Makula (pabbata) 4
BeÄuvapaÓÉu (vÊÓa) 337 MakhilÈdevÊ (bhariyÈ) So
Bodhipalla~ka 158 199, 203
BodhimaÓÉa 6, 9, 73 Ma~galakumÈra (bodhisatta)
Brahmadeva (kumÈra) 268 Ma 171
BrahmadattabrÈhmaÓa Ma~gala (tÈpasa) 266
(BuddhapitÈ) Ka 307, 312 Ma~gala (Buddha) 158-9, 170,
Brahmadeva (aggasÈvaka) Re-Ti 172-3-4-5-6-7,
197, 271-2 282, 348-9
Ma~gala (brÈhmaÓa) 265
[ Bha ] Ma~gala (hatthÊ) 61
Bhagga (raÔÔha) 4 Majjhimadesa 74
Bhadda (aggasÈvaka) Ko 168-9 MaÒjerika (nÈgabhavana) 338
BhaddakaÒcanÈ (bhariyÈ) Go 346 May|ra (pÈsÈda) DÊ 157
Bhaddajitthera 5 MahÈdoÓa (nagara) 220
Bhaddavaggiya (kumÈra) 23 MahÈdoÓa (nÈgarÈjÈ) 222
BhaddasÈla (aggasÈvaka) NÈ 224 MahÈnÈma (kumÈra) 69
BhaddasÈla (brÈhmaÓa) 221 MahÈnÊpa (Bodhirukkha) Su
BhaddÈ (aggasÈvikÈ) Re 197-8 238, 350
Bhallika (vÈÓija) 11, 342 MahÈpaduma (kumÈra) 246
BhÈradvÈja (aggasÈvaka) Ka 312 MahÈpadumakumÈra
BhÈvitatta (mÈÓavaka) 185 (bodhisatta) Pa 211
BhÈvitatta (aggasÈvaka) Su 190 MahÈbodhi (rukkha) Go 158, 322
Bhiyyasa (aggasÈvaka) Ko 305 MahÈmÈyÈdevÊ
Bhiyyasa (kumÈra) 304 (BuddhamÈtÈ) Go 73-4,
BhÊmaratha (nagara) 264 117, 166, 283, 319,
BhÊmaratha (rÈjÈ) 264 320, 346

[ Ma ] [ Ya - Ra ]
MahÈmeru (pabbata) 52 YasavatÊ devÊ (bhariyÈ) MaÑ
MahÈrucina (nÈgarÈjÈ) 254 171, 182
MahÈvana 4, 6 YasavatÊ (nagara) 168-9, 270-1
MahÈveÄu (Bodhirukkha) Su 243, 4 YasavatÊ (MigadÈyavana) 268-9
MahÈsÈla (rukkha) 297, 302 YasavatÊ devÊ (BuddhamÈtÈ) Ve
MahÈsirÊsa (rukkha) 150 290, 294
MahÈsoÓa YasavÈ (pÈsÈda) Ka-MaÑ
(Bodhirukkha) Pa-NÈ 216, 171, 307
244, 350 YasavÈ rÈjÈ (BuddhapitÈ) A
MÈra (devaputta) 10 205, 210
MigÈjina (uyyÈna) 286 YasavÈhana (pÈsÈda) Pa 226
Mithila (uyyÈna) 229, 230 Yasuttara (pÈsÈda) Pa 211
MithilÈ (nagara) 228, 230, 304 YasodharÈ (seÔÔhidhÊtÈ) 160
Mucalinda (nÈgarÈjÈ) 11, 341 YasodharÈ devÊ
(BuddhamÈtÈ) A 205, 210
Mucalinda (sara) 11, 340
YasodharÈ devÊ
Mekhala (uyyÈna) 185
(bhariyÈ) Go 346
Mekhala (vijÈtanagara) Su 184,
Yugandhara (pabbata) 17
188, 190, 195, 202
Ratanagghi (pÈsÈda) Re 192
Mekhala (pura) 178
Ratanaca~kama 10, 52-3, 341
MeÓÉaka (mahÈseÔÔhi) 41
Ratanaca~kama (cetiya) 10, 341
Medha~kara (upaÔÔhÈka) Si 288
RatanÈghara 10, 341
Medha~kara (Buddha) 83, 159
RatanÈghara (cetiya) 10, 341
Meru (pabbata) 163
RativaÉÉhana (pÈsÈda) Ve 290
MoggallÈnatthera 51, 68, 211
Rattakuvaraka (Bodhirukkha) Dha
[ Ya ] 259, 350
YaÒÒadattabrÈhmaÓa RattasoÓa (Bodhirukkha) NÈ
(BuddhapitÈ) Ko 302-5 219, 220
Yasa (seÔÔhiputta) 22 Ramma (nagara) 107-8, 114
YasavatÊ (aggupaÔÔhikÈ) Re 198 Ramma (pÈsÈda) Go 325, 346

[ Ra ] [ Ra ]
Ramma (aggupaÔÔhÈka) Ve 295 Revatatthera 5
RammakumÈra (Buddhaputta) Pa RocinÊbrÈhmaÓÊ (bhariyÈ) Ka
212, 216 296, 300
RammavatÊ (vijÈtanagara) DÊ-Ko [ La - Va ]
101-5, 155-6, 160, 168-9 LaÔÔhivana (uyyÈna) 23, 25
202 LumbinÊ (sÈlavana) 320, 322
RÈjagaha (nagara) 4, 5, 6, 7, 8, 13, Vajirinda (brÈhmaÓa) 296
23, 38, 63, 70, 334 VaÔaÑsa (pÈsÈda) Su 190
RÈjÈyatana (rukkha) 11, 342 VaÔaÑsikÈ devÊ (bhariyÈ) Su 184,
RÈdhavatÊ (nagara) 208 190
RÈdhÈ (aggasÈvikÈ) Pa 216 Vappatthera 22
RÈma (pÈsÈda) Ko 160 VaruÓa (aggasÈvaka) Re 195,
RÈmabrÈhmaÓa 197
(lakkhaÓapÈÔhaka) Go 323 VaruÓa (aggupaÔÔhÈka) Su 191
RÈmÈ (aggasÈvikÈ) Su-Ve VaruÓa (upaÔÔhÈka) A-Pa 210, 216
238, 294 VaruÓa (uyyÈna) 246
RÈhulakumÈra (Buddhaputta) Go VaruÓa (brÈhmaÓagÈma) 246
85, 328, 346 VaruÓa (yavapÈlaka) 264
RÈhulamÈtÈ (bhariyÈ) Go VaruÓakumÈra (Buddhaputta) Re
158, 322, 326, 330, 351 192, 197
RucÈnanda (seÔÔhidhÊtÈ) 227 VaruÓÈrÈma 193
Ruci (pÈsÈda) Ve 290 Vasabha (brÈhmaÓa) 246
RucigattÈbrÈhmaÓÊ (bhariyÈ) Ko Vasavatti (pÈsÈda) Pa 226
302 Vasuttara (pÈsÈda) Pa 211
RucidevÊ (bhariyÈ) Ko 160, VasudattÈdevÊ (bhariyÈ) Pa 226,
169 233
RucimÈ (pÈsÈda) MaÑ 171 VÈseÔÔha (upaÔÔhÈka) NÈ 224
Revata (upaÔÔhÈka) Si 266 VigatÈnanda (brÈhmaÓa) 176
Revata (Buddha) 159, 170, 192-3- VicikoÄidevÊ (bhariyÈ) Dha 259,
4-5-6-7, 349 262

[ Va ] [ Va ]
Vijayuttara (sa~kha) 337 VisÈkhÈdevÊ (bhariyÈ) A 254, 258
Vijita (pÈsÈda) NÈ 217, 224 Vissakamma (devaputta) 97, 105
Vijitamitta (brÈhmaÓa) 221 VÊra (nigama) 268
Vijitasa~gÈmaka (yavapÈlaka) 268 VÊra (seÔÔhi) 268
VijitasenakumÈra (Buddhaputta) VÊriya (uyyÈna) 263
Ko-Ka 160, 165, 169, VebhÈra (vijÈtanagara) Si 263-4,
307, 312 266
VebhÈra (pabbata) 13, 230
VijitÈbhirÈma (pÈsÈda) NÈ 217,
VeraÒjÈ (nagara) 4
224
Verocana (nÈgarÈjÈ) 222
VijitÈvÊ (cakkavattirÈjÈ)
VesÈlÊ (nagara) 4, 6
165-6-7
Vessantara (rÈjÈ) 6
VijitÈvÊ (pÈsÈda) NÈ 217, 224
Vessabh| (Buddha) 159, 285,
VijitÈvÊ (rÈjÈ) 275
290-1-2-3, 295, 349
VijitasenÈdevÊ (bhariyÈ) NÈ Vessabh|kumÈra
217-8, 224 (Buddhaputta) Ve 290
Vidhura (aggasÈvaka) Ka 299, 300 VeÄu (Bodhirukkha) Su 240, 350
VipassÊ (Buddha) 18, 72, 159, VeÄuvana (uyyÈna) 25
277-8, 281-2-3, 349 VeÄuvana (mahÈvihÈra) 4, 6, 7,
VipassÊkumÈra (Buddhaputta) Vi 25, 27
277, 279
[ Sa ]
VipularÈjÈ (BuddhapitÈ) Re 192,
SaÑkiccatthera 41
197
SaÑsumÈrÈgiri (nagara) 4
VipulÈdevÊ (BuddhamÈtÈ) Re SakkaraÔÔha 7
192, 197 Sa~kassa (nagara) 158, 188, 273
Vimala (pÈsÈda) Pi 246 SakhilÈ (aggasÈvikÈ) Si 288-9
VimalÈdevÊ (bhariyÈ) Pi 246, 253 SaÒjaya (tÈpasa) 260
Viraja (pÈsÈda) Dha 259 SaÒjaya (rÈjÈ) 260
VisÈkhÈbrÈhmaÓÊ SaÒjÊva (aggasÈvaka)
(BuddhamÈtÈ) Ka 296, 299, 300 Ka 299, 300

[ Sa ] [ Sa ]
SaÒjÊvatthera 41 SaraÓa (aggasÈvaka) Su-Su
SattapaÓÓi (guhÈ) 13 190, 238
SatthavÈhakumÈra (Buddhaputta) SaraÓa (aggupaÔÔhÈka) Su 191
Ko 302, 305 SaraÓa (uyyÈna) 259
Santa (aggasÈvaka) A 257-8 SaraÓa (kumÈra) 185, 234
Santa (kumÈra) 255 SaraÓa (vijÈtanagara) Dha 259,
SantuÔÔha (pÈsÈda) Ko 302 261-2
Santusita (devarÈjÈ) 72 SaraÓarÈjÈ (BuddhapitÈ) Dha 259,
Santusita (pÈsÈda) Ko 302 262
SabbakÈma (aggasÈvaka) Su 238 SaraÓa~kara (Buddha) 83, 159
SabbakÈmÈdevÊ (bhariyÈ) Si SarabhavatÊ (nagara) 293
285, 289 Salala (vana) 268
SabbakÈmi (kumÈra) 234 Salala (Bodhirukkha) Pa 227, 350
SabbadassÊ (aggasÈvaka) Pi 253 Sahampati (mahÈbrahmÈ) 12, 16,
SabbadassÊ (kumÈra) 251 22, 342
SabbanÈmÈ (aggasÈvikÈ) Dha 262 SÈgata (upaÔÔhÈka) DÊ 155-6
Sabbamitta (upaÔÔhÈka) Ka 312 SÈgara (upaÔÔhÈka) Su 238
Sabhiya (upaÔÔhÈka) Phu 275 SÈgararÈjÈ (BuddhapitÈ) A 254,
Sama~ga (upaÔÔhÈka) Ti 271-2 257-8
SamavaÔÔakkhandhakumÈra SÈtÈgira (yakkha) 49
(Buddhaputta) Vi 277, 283 SÈdhudevÊ (seÔÔhidhÊtÈ) 193
SamÈlÈ (aggasÈvikÈ) Ve 294 SÈmÈ (aggasÈvikÈ) Ka 299,
SamuddÈ (aggasÈvikÈ) Ko 305-6 300
Sambala (aggasÈvaka) Si 266 SÈmÈvatÊ (upÈsikÈ) 41
Sambala (kumÈra) 264 SÈriputtatthera 5, 7, 41, 63,
Sambhava (aggasÈvaka) Si 288-9 71, 77, 85-6, 97, 211
Sambhava (upaÔÔhÈka) Re 197 SÈla (aggasÈvaka) Pa 216
Sambhava (kumÈra) 286-7 SÈla (Bodhirukkha) Pa-Ve 232-3
Sambh|ta-isipatana 297 291, 294, 350

[ Sa ] [ Sa ]
SÈla (vana) 160, 172, 185, SirimÈdevÊ (BuddhamÈtÈ) Phu-Su
205, 212, 246, 254, 277, 184, 190, 275, 273, 276
291, 336 SirimÈdevÊ (bhariyÈ) A 205
SÈlakalyÈÓi (Bodhirukkha) 210
Ko 161, 169, 350 SirivaÉÉha (aggupaÔÔhÈka) Si 289
SÈlatthera 213-4 SirivaÉÉha (ÈjÊvaka) 234
SÈlavatÊ (nagara) 263 SirivaÉÉha (pÈsÈda) A 205
SÈvatthi (nagara) 6 SirivaÉÉha (rÈjÈ) 274
SiÑsapÈ (vana) 273 SirivaÉÉhÈ (seÔÔhidhÊtÈ) 273
SikhÊ (Buddha) 159, 285-6-7-8-9 SirivaÉÉhana (upÈsaka) 273
290, 349 SirivaÉÉhana (nagara) 175
SikhÊkumÈra (bodhisatta) Si 285 SirivaÉÉhana (pÈsÈda) Su-Su 184,
Siggavatthera 5 234
SiddhatthakumÈra (bodhisatta) SirivaÉÉhana (yavapÈlaka) 260
Si-Go 38, 263, 324, 327, SirivaÉÉhanÈ (kumÈrÊ) 291
337, 340-1 Sirivanagahana 175
Siddhattha (Buddha)159, 263-4-5-6- SirÊ (pÈsÈda) Su 240
7, 348-9 SirÊnandÈdevÊ (bhariyÈ) Su
Sineru (pabbata) 52, 106, 193 240, 243
Siri (pÈsÈda) A 205 SirÊsa (Bodhirukkha) Ka 296, 299,
SirÊ (pÈsÈda) Su 240 300, 350
Sirinanda (pÈsÈda) Su-Ka 240, SilÈrÈma 243
307 SÊlavakumÈra (Buddhaputta) MaÑ
Sirinanda (uyyÈna) 236 171, 182
Sirima (uyyÈna) 272 SÊvalÈ (aggasÈvikÈ) MaÑ-Si
SirimÈ (aggupaÔÔhikÈ) Ve-Re 182-3, 266
198, 295 SivikÈ (abhinikkhamanayÈna)
SirimÈ (pÈsÈda) MaÑ-Ve 171, A-Si-Ve 205, 210, 263,
277 291, 350

[ Sa ] [ Sa ]
SÊhakumÈra (Buddhaputta) So SujÈtÈ (kumÈrÊ) 117, 336,
199, 203 347
SuguttÈ (aggupaÔÔhikÈ) Si 289 SujÈtÈ (seÔÔhidhÊtÈ) 8, 9
Sucandaka (nagara) 255-6 SujÈtÈdevÊ (BuddhamÈtÈ) Pa-
SucandakasirÊ (pÈsÈda) Si 285 Ko 160, 168-9, 226,
Sucanda (pÈsÈda) Su 190 232-3
Sucandana (uyyÈna) 205 SutanudevÊ (bhariyÈ) Vi 277, 283
Sucandana (pÈsÈda) Su 234 Sudattatthera 5
SucandÈdevÊ (BuddhamÈtÈ) Pi 253 SudattarÈjÈ (BuddhapitÈ) Su-
Su-Pi 184, 190, 234, 238,
Sucitta (nigama) 290
245, 253
SucittÈdevÊ (bhariyÈ) Ve 291,
SudattÈdevÊ (BuddhamÈtÈ) Su 234,
294
238
Sucindhana (uyyÈna) 254
SudattÈ (aggasÈvikÈ) Ti 271-2
Sucindhara (nÈginÊ) 254
Sudassana (aggasÈvaka) Su 243-4
Sucindhara (brÈhmaÓa) 164
Sudassana (assarÈjÈ) (abhi-
Sucirinda (nigama) 296
nikkkhamanayÈna) A 254
Suciloma (yakkha) 49
Sudassana (uyyÈna) 207, 234
SujÈta (aggasÈvaka) Pa 232-3
Sudassana (devarÈjÈ) 246-7-8,
SujÈta (ÈjÊvaka) 246 251
SujÈta (yavapÈlaka) 277 Sudassana (pÈsÈda) Re-Dha 192,
SujÈta (Buddha) 159, 234, 239, 259
241-2-3-4, 251 Sudassana (kumÈra) 240-1
SujÈta (brÈhmaÓa) 202-3 Sudassana (vijÈtanagara) Su 201,
SujÈta (rÈjaputta) 229 234, 236-7-8, 257, 302
SujÈta (rÈjÈ) 268, 270 Sudassana (nigama) 285
SujÈtakumÈra (bodhisatta) Su 240 Sudassana (pabbata) 153, 246
SujÈtÈ (aggasÈvikÈ) Sudassana (mahÈvihÈra) 107-8-
So-Pi 203, 253 9, 265

[ Sa ] [ Sa ]
Sudassana (rÈjÈ) 293 SudhammÈdevÊ (BuddhamÈtÈ)
Sudassana (seÔÔhidhÊtÈ) 277 So 199, 203
Sudassanatthera 240 Sunanda (ÈjÊvaka) 106, 240
SudassanÈrÈma 261 Sunanda (gÈma) 160
SudassanÈdevÊ (BuddhamÈtÈ) Sunanda (cakkavattirÈjÈ) 176-7-8
A 254, 257-8 Sunanda (nagara) 202
SudassanÈdevÊ (BhariyÈ) Sunanda (pÈsÈda) Vi 277
Vi-Re 192, 197, 277 SunandarÈjÈ (BuddhapitÈ) Ko
Sudeva (aggasÈvaka) 160, 168-9
MaÑ-Su 182, 243-4 Sunanda (vihÈra) 202
Sudeva (mÈÓavaka) 178 Sunandaka (ÈjÊvaka) 161
SudevarÈjÈ (BuddhapitÈ) DÊ-NÈ SunandavatÊ (nagara) 187, 272
101, 155-6, 217, 224 SunandÈ (aggasÈvikÈ) DÊ 155-6
SuddhodanarÈjÈ (BuddhapitÈ) Go SunandÈdevÊ (BuddhamÈtÈ)
27, 37, 74, 117, 166, 283, Dha 259, 262
309, 320, 322, 324, 328, SunandÈbrÈhmaÓÊ (bhariyÈ)
346 Ka 307, 312,
SudhaÒÒa (nagara) 253 SunandÈrÈma 106, 150, 272
SudhaÒÒavatÊ (vijÈtanagara) Sunimmala (pÈsÈda) Pi 246
Re-Pi 192, 197, 245 Sunetta (aggasÈvaka) So 203
SudhaÒÒa (seÔÔhi) 212 Sunetta (upaÔÔhÈka) Dha 262
Sudhamma (uyyÈna) 199, 200, 241 Sunetta (kumÈra) 210
Sudhamma (vijÈtanagara) So 199, SunettÈ (brÈhmaÓakaÒÒÈ) 263
203 Sundara (nagara) 302-3, 308-9
SudhammarÈjÈ (BuddhapitÈ) SundarÊ (aggasÈvikÈ) A 210
So 199, 203 SuppatiÔÔhita (tittha) 9
SudhammavatÊ (nagara) 241 SuppatÊtarÈjÈ (BuddhapitÈ)
SudhammÈ (aggasÈvikÈ) A 257-8 Ve 290, 294
SudhammÈ SuppabuddhakumÈra
(devamahÈsabhÈ) 308-9 (Buddhaputta) Ve 291, 294

[ Sa ] [ Sa ]
Suppala (pÈsÈda) Si 263 Sumedha (Buddha) 134-5-6-7-
SuphassÈdevÊ (BuddhamÈtÈ) Si 8, 159, 349
263, 266 Sumedha (brÈhmaÓa) 88-9, 90, 95,
Subha (pÈsÈda) Ko-Go 160, 99, 100-1, 107, 110, 114-Œdi,
325, 346
SumedhÈdevÊ (BuddhamÈtÈ)
Subhadda (aggasÈvaka) Ko
DÊ-Su 101, 151
168-9
Surakkhita (rÈjaputta) 274
Subhadda (mÈÓavaka) 164
Surakkhita (aggasÈvaka) Phu 275
Subhadda (yavapÈlaka) 296
Subhaddatthera 165 Suragiri (pÈsÈda) A 254
SubhaddÈ (aggasÈvikÈ) Re Suragiri (nagara) 176
197-8 Suramma (pÈsÈda) Go 325, 346
SubhaddÈdevÊ (bhariyÈ) Ti 268, Surasena (nagara) 265
271-2, 278 Surasena (vihÈra) 265
SubhavatÊ (uyyÈna) 302 SurÈdhÈ (aggasÈvikÈ) Pa 216
SubhavatÊ (nagara) 207 SurÈma (pÈsÈda) Ko 160
SubhÈvitatta (rÈjÈ) 213 SurÈmÈ (aggasÈvikÈ)
Suma~gala (aggasÈvaka) Su-Si 238, 266
DÊ 155-6 Surindara (rÈjÈ) 208
Suma~gala (uyyÈna) 240 Surindavata (uyyÈna) 303
Suma~gala (vijÈtanagara)
SurindavatÊ (nagara) 303
Su 239, 240, 243-4, 251
Suruci (pÈsÈda) Ve 290
Sumana (upaÔÔhÈka) Pa 232
Suruci (brÈhmaÓa) 178, 181
Sumana (Buddha) 159, 170, 185-6-
Suruci (brÈhmaÓagÈma) 178
7-8-9, 190, 191, 348-9
SumanamahÈdevÊ (bhariyÈ) SuvaÓÓabhÈra (pÈsÈda) Phu 273
Su 234, 238 SusÊma (brÈhmaÓa) 256
SumanÈ (aggasÈvikÈ) A 210 S|riyavatÊ (nagara) 286
Sumitta (kumÈra) 264 Setabya (uyyÈna) 314
Sumitta (ÈjÊvaka) 227 Setabya (nagara) 314
Sumitta (aggasÈvaka) Si 266 SetÈrÈma 203

[ Sa ] [ Sa ]
SenÈ (nigama) 8, 336, 347 Sobhita (Buddha) 159, 170, 200,
202-3, 248-9
SenÈ (kuÔumbika) 336, 347
Soma (yavapÈlaka) 307
SenÈrÈma 275
SomanassÈdevÊ (bhariyÈ) Si
SelakumÈra (Buddhaputta) A 254, 263, 266
258 SomavaÉÉhana (pÈsÈda) Su 184
Selatthera 256 Soreyya (nagara) 208, 292
SoÓa (aggasÈvaka) Ve 292, [ Ha ]
294 HaÑsa (pÈsÈda) Phu, DÊ 157, 273
SoÓÈ (aggasÈvikÈ) Su 190-1 HaÑsavatÊ (uyyÈna) 226
SoÓa (kumÈra) 291 HaÑsavatÊ (vijÈtanagara) Pa 226,
SoÓakatthera 5 229, 232-3
HaÑsavaha (assarÈjÈ)
SoÓatthera 248
(abhinikkhamanayÈna) Su 240
Sotthika (aggupaÔÔhÈka) Ve 295
HaÑsavÈ (pÈsÈda) Ka 307
Sotthija (upaÔÔhÈka) Ko 305 HatthÈÄavaka 166
Sotthiya (tiÓahÈraka) 337, HatthÈÄavaka (aggupaÔÔhÈku-
347 pÈsikÈ) Go 346
Sonuttara (AssarÈjÈ) HatthiyÈna
(abhinikkhamanayÈna) ti 268 (abhinikkhamanayÈna)
DÊ-Su-Su-Phu-Si-Ko 184, 234,
Sobhana (vijÈtanagara) A 254,
238, 273, 285, 302, 350
257-8
HÈrita (mahÈsÈvaka) Dha 261
SobhavatÊ (vijÈtanagara) Himavanta (vana) 96-7, 223, 310
Ko 302, 305 Hema (hatthÊ) 61
Sobhita (upaÔÔhÈka) Pi 253 Hemavata (yakkha) 49
NÈnÈpÈÔhÈ
PaÔhamo m|lapÈÔho, SÊ = SÊhaÄapotthakaÑ, SyÈ = SyÈmapotthakaÑ,
KaÑ = KambojapotthakaÑ, I = I~galisapotthakaÑ, Ka = kesuci
Marammapotthakesu dissamÈnapÈÔho, Ka-SÊ = kesuci SÊhaÄapotthakesu
dissamÈnapÈÔho.
NÈnÈpÈÔhÈ PiÔÔha~kÈ
[A]
Akkamittha = Akkamittho (Ka) 112
A~gÊrasÈnaÑ = BhagÊrathÈnaÑ (SÊ) BhagÊrasÈnaÑ (Ka) 28
AccharÈpaharaÓayoggaÑ = AccharÈphoÔanayoggaÑ (Ka) 44
AjjhÈciÓÓaÑ = ŒciÓÓaÑ (SÊ, I) 129
AÒÒatarenÈjÊvakena = VaruÓindharenÈjÊvakena (SÊ, I) 193
AÒÒataro bhikkhu = Nando gopÈlako (SÊ, Ka) 78
AÒÒÈsikoÓÉaÒÒatthero = AÒÒÈkoÓÉaÒÒa... (SÊ) 70
AÔÔhanavutisahassÈnaÑ = AÔÔhanavutisatasahassÈnaÑ (Ka) 256
AÔÔhasattatisahassÈnaÑ = AÔÔhasattatisatasahassÈnaÑ (Ka) 256
AÔÔhÈrasa gÈthÈ = VÊsati gÈthÈyo (sabbattha) 348
AÔÔhÈsÊtisahassÈnaÑ = AÔÔhÈsÊtisatasahassÈnaÑ (Ka) 256
AÉÉhamÈsaÑ = AÔÔhamÈse (SÊ, I) 234
AtivisÈradaÑ = Ativiya sÈradaÑ (SÊ, I) 221
AtisÊtalasaliladhara... = Asitasaliladhara... (SÊ) 64
AtÊtÈ BuddhÈ = AtÊtÈnÈgatÈ BuddhÈ (SÊ, I) 223
AtulaÑ dassetvÈ obhÈsaÑ, virocetvÈ sadevake = AtulaÑ dassayitvÈna,
obhÈsetvÈ sadevake
(SÊ, Ka) 258
Ada = ŒdÈya (SÊ) 117
AdhitiÔÔhatha = AdhiÔÔhatha (Ka) 84
Anantatejo = AnantasÊlo (SÊ, I) 268
Anavayo = AnÈmayo (SÊ, I) 311
[A]
AnubhuttapaÒjarÈhi = Bh|tasaÒcÈrÈhi (SÊ) 320
AnussarÈgamaÑ = AnussÈrÈgamaÑ (Ka) 14
Anekaratanasamujjalita = ...samujjotita (SÊ, I) 192
AnomaÑ = AnupamaÑ (SÊ, I) 294
AntarÈyo = AntarÈyaÑ (SÊ, I, Ka) 352
AntobhastagataÑ = AntobhastragataÑ (SÊ) 81
AparimitÈyukesu manussesu = AparimitÈyukÈ manussÈ hutvÈ (Ka) 254
Apariyosite = Aparisodhite (SÊ) 113
ApÈyabh|miÑ = ApÈyaÑ (SÊ, I) 148
AbbhÈhima... = Abbhamahika... (SÊ, I) 63
AbbhuggamanaÑ = UÔÔhÈnaÑ (SÊ, I) 127
AbhibhavitvÈ = Abhivihacca (Ka) 174
AbhivandiyamÈno = AbhinandiyamÈno (SÊ, I) 119
Amararuciradassane = Ruciradassane (SÊ, I) 264
Amitarucira = ...suci... (SÊ, I) 192
ArimanthakaÑ = ArijanamanthakaÑ (Ka) 330
ArundhavatÊnagare = AmaravatÊnagare (SÊ, I) 162
AvirajjhitvÈ patto = AvirajjhitvÈva gato (SÊ) 19
Asa~khobhÈ = Asa~khobbhÈ (SÊ, I) 169
Asanarukkham|le = Ambarukkham|le (Ka) 207
AsÈdhÈraÓÈni = AsubharÈni (SÊ) 7
Asurehi durabhibhavane = SurÈripurÈbhibhavane (SÊ, I) 207
[Œ]
ŒkÈsaÔÔhaÑ = ŒkÈsagaÑ (SÊ, I) 102
ŒmukkamuttÈhÈra... = Œmuttamutta~kita... (SÊ) 105
Œhani = Ahani (Ka) 177
ŒÄÈraÒca udakaÒca = ŒlÈraÒca uddakaÒca (SÊ) 8
NÈnÈpÈÔhÈ 419
[U]
UccÈraÔÔhÈnamhi = UssÈsaÔÔhÈnamhi (Ka) 94
UdakapubbuÄakaÑ = ...bubbulakaÑ (SÊ, I) 193
UdayaÒca vayaÒca = UdayavyayaÑ (SÊ, I) 219
Udayabbayavasena = Udayavyayavasena (SÊ, I) 219
Udayabbayavasena = Udayavyaya... (SÊ, I) 161
UdÈnudÈnassa = UddÈnuddÈnassa (SÊ) 115
UdÈnetvÈ = UdÈnento (SÊ) 10
Upahato = Upahato byathito (SÊ, I) 141
UpÈsakena = TÈpasena (SÊ, I) 273
Uppajjanti = Uppajjanti sambahulÈ vÈ (SÊ, I) 227
Ubhato = Uggato (SÊ, I) 202
[E-O]
Ekako = Eko (Ka) 49
EkajÈlamakÈsi = EkajÈlamÈlamakÈsi (SÊ, I, Ka) 247
OtthaÔÈti adhigatÈ = OtthaÔÈti otthaÔÈva adhigatÈ (SÊ, I, Ka) 225
OlokesÊti evaÑ olokapadena = UlloketÊti evaÑ ullokapadena (SÊ) 63
[ Ka ]
KaÓÉakaÑ = KanthakaÑ (SÊ) KaÓÔakaÑ (Ka) 7, 73
KaÓÉako = ŒjÈnÊyo kanthako (SÊ) 322
KathÈnusandhiÑ = GÈthÈnusandhiÑ (Ka) 1
KamattÈnaÑ = KathamattÈnaÑ (SÊ) 78
KalinÈsanassa = KalisÈsanassa (Ka) 2
KÈka = KÈkavaka (Ka) 249
KÈcamaÓivaÓÓehi = MarakatamaÓivaÓÓehi (Ka) 245
KÈmakÈmavaÓÓakÈmasuddhinÈmakÈ = SucisurucirativaÉÉhananÈmakÈ
(SÊ, I) 296
KÈlo kho te = KÈloyaÑ te (SyÈ, Ka) 72
[ Ka ]
KÈÄadevalo = KÈÄadevilo (Ka) 322
KittimanantaÑ = KhyÈtimanantaÑ (SÊ, I) 145
KittihÈsaÒca = ...sÈtaÒca (SÊ, I) 147
Kintu = KiÑ karosi (SÊ, I) 132
Kilesamalasodhane = ...dhovane (SÊ, I) 93
KÊÄati devehi = Kila tidivehi (SÊ) 145
KuÔÔÈ = KuÉÉÈ (SÊ, I) 123
Kunda = Kakudha (SÊ, I) 201
Kular|pamahÈbhogissariyavasena = Kular|pamati-
vibhavissariyavasena (SÊ, I) 88
Kusaladhamma = ...kamma (Ka) 95
Kesaggamattampi = Appamattampi (Ka) 173
KoÔisahassaÑ = KoÔisatasahassaÑ (Ka) 187
KoÔisahassÈ = KoÔisatasahassÈ (Ka) 188
KoÔisatasahassÈnaÑ = KoÔisahassÈnaÑ (SÊ, I) 261
KoÔisatasahassÈnaÑ = NavakoÔisahassÈnaÑ (SÊ, I) 177
KoÓÈ = KokÈ (Ka) 103
[ Kha - Ga ]
Khipitanti = KhipitaÒcÈti (SÊ, Ka) 67
KhemavatuyyÈne = KhemuyyÈne (SÊ, I) 296
Ga~gÈtÊre = Rahade (SÊ, I) 220
GantvÈ = PatvÈ (SÊ, I, Ka) 237
GandhÈnubaddha = GandhÈvabaddha (Ka) 119
GamissÈma = KathessÈma (Ka) 3
GamissÈmÈti = BhavissÈmÈti (SÊ, I) 124
GahakÈraÑ = GahakÈrakaÑ (SÊ) 10
GÈmaÓÉalÈ = GomaÓÉalÈ (SÊ, I) 82
GÈmavarÈ ca santi = GÈmavarÈ vasanti (Ka) GÈmavare vasanti (Ka) 35
GÊtanÈmena = GahitanÈmena (Ka) 354
NÈnÈpÈÔhÈ 421
[ Ga ]
GuÓasÈrarahite = GuÓasuÒÒaguÓasÈrarahite (SÊ, I) 227
GumbagumbÈyamÈnaÑ = GumugumÈyamÈnaÑ (SÊ, I) 119
GumbagumbÈyamÈne = GumugumÈyamÈne (SÊ, I) 214
GuhÈsela = Guhasela (SÊ, I) 268
GotamÊ sirimÈ ceva = KÈligotamÊ SirimÈ (SÊ, I) 295
[ Gha ]
Ghanakkhandho = JÈtaruciro (SÊ, I) Ghanaruciro (Ka) 244
GhanabhÈvena = MeghabhÈvena (SÊ, I) 313
GhanameghapaÔalato = GhanarÈjito (SÊ, I) 199
GhanavivaramupagataÑ = GhanavivaragataÑ (SÊ, I) 8
GhorÈpi sappÈ’namukhÈpi sappÈ = GhoravisÈnaghorÈpi sappÈ (Ka) 103
[ Ca - Cha - Ja - ©a - Ta ]
CatumahÈdÊparajjaÑ = CatudÊpikamahÈrajjaÑ (SÊ, I) 242
CattÈro cÈti sasambhÈrÈ = CattÈlÊsa sambhÈrÈ (SÊ) 50
CavanabhavanÈnÊti = Cavana-uppajjanÈnÊti (SÊ, I) 127
CÈrusugandharukkhÈ = TÈrusugandharukkhÈ (Ka) 32
Cittag| paddhag|ti = Cittabh| sabalabh|ti (Ka) 48
ChappakÈrÈ = CakkÈkÈraÑ (SÊ, I) 139
ChÈyÈsalilasampanne = GodhÈsalilasampÈte (SÊ, I) 353
JaÒÒaÑ = ©ÈtaÒca (SÊ, I) 154
JaÔilo = JaÔiko (SÊ, I) 231
Janasandhassa = Saccasandhassa (SÊ, I, Ka) 267
JalajÈmalÈvikala = JalamÈnÈmalÈvikala (SÊ, I) 12
JÈnamahaÑ mahÈrÈja, mayhaÑ cakkassa
sambhavaÑ = MÈra jÈnÈmahaÑ mayhaÑ, cakkassa pana
sambhavaÑ (Ka) 331
©ÈÓassa = ViÒÒÈÓassa (SÊ) 48
( ) = TaÑ sandhÈyÈha (Ka) 14
[ Ta ]
TaÑ disvÈ = YaÑ disvÈ (SÊ) 348
TaÑ saÑsÈrasotaÑ = TaÑ chinditvÈ (Ka) 115
TatiyaÑ = DutiyaÑ (SÊ, Ka) 89
TatiyÈbhisamayo = DhammÈbhisamayo (SÊ, I) 164
Tattakampi samÈnaÑ = Kittakampi samÈnaÑ (SÊ, I) 180
TadÈpi = TatthÈpi (SÊ, I) 72
TapussabhallikÈ = TapassubhallukÈ (SÊ, I) 342
TamagaÓaÑ = TamagataÑ (SÊ, I) 184
TamantarahitaÑ = SamantarahitaÑ (SÊ) 156, 169
Tambanakhatu~ganÈsa = ...tu~ganakhasiniddhanakha... (SÊ) 290
TassÈbhisamayÈ = TassÈpi abhisamayÈ (Ka) 235
TÈraÓaparimocanakaraÓÈkÈradassanatthaÑ = TÈraÓaparimocanÈ-
kÈradassanatthaÑ (SÊ) 150
TiÓahÈrako = BrÈhmaÓo (SÊ, I) 337
TisatasahassaÑ = SatasahassaÑ (SÊ, I) 157
TisahassÈdhikÈni = AsÊtisahassÈdhikÈni (Ka)
AÔÔhasahassÈdhikÈni (?) 354
Tusitapure = Tusitabhavane (Ka) 317
Tusitabhavane = Tusitapure (Ka) 6
Tena maggena = Ekena pana maggena (SÊ) 91
Tehi parivuto = Bah|ni pÈÔihÈriyÈni dassento (SÊ, I) 193
[ Tha - Da ]
Thutisa~gÊtÈni = ThutisatÈni (SÊ) 338
DaÔÔhabbo = DaÔÔhabbaÑ (SÊ, I) 48
DaditvÈna = CajitvÈna (SÊ, I) 167
Dasavassesu jÈtesu = Atikkantesu antarakappesu (SÊ, I) 184
DivasakarÈtirekajutivisarabhavane = ...juti viya surabhavane (SÊ, I) 150
DÊghaÒcÈyu = DÊghaÒcÈyuÑ (SÊ, I) 145
NÈnÈpÈÔhÈ 423
[ Da - Dha - Na ]
DevatÈyo = DevakÈyÈ (I) 103
DevorohaÓaÑ = DevorohaÓaÒca (SÊ) 351
DhanapÈlakanÈgavinayanasamaye = DhanapÈlakagahapati-
vinayanasamaye (SÊ, I) 287
DhanarajjaputtadÈrapariccÈganti = DÈrapariccÈgaÑ puttapariccÈgaÑ
rajjapariccÈganti (Ka) 18
Dhammiko nÈma = Dhammako nÈma (SÊ) 96
Na uggacchati = AnuddhaÑ gacchati na bhavati na hoti (SÊ, I) 126
NagaraÑ pana vijahati = Nagarampi na vijahati (Ka) 351
Na~galakaraÓaÔÔhÈna = Vappama~galavappakaraÓaÔÔhÈna (SÊ, I) 324
NabhamhÈpi = NagamhÈ (SÊ, I, Ka) 103
NaradevasamÈgame = Naramar|naÑ samÈgame (SÊ, I) 344
Naramar|hi = NarasÈrehi (SÊ, I, Ka) 197
NavakanakaruciradaÓÉa = ...danta... (SÊ) 288
Na vivarÊyati = Na avÈpurÊyati (SÊ, I) Vivarissati (Ka) 331
NavutivassasahassÈni = PaÒcanavutivassÈni (SÊ, I)
PaÒcanavutivassasahassÈni (Ka) 226
NÈnÈvidha = NÈnÈvesa (SÊ, I) 88
NÈmÈrÈmaÑ = NÈmuyyÈnaÑ (SÊ, I) 219
NÈmetaÑ = NÈmete (SÊ, Ka) 318
NÈyako = So Jino (Ka) 291
NÈrisaya = NÈrisa (SÊ, I) NÈriya (Ka) 268
NÈhÈrakiccaÑ = Na nahÈnakiccaÑ (SÊ, I) 342
NikÊlitaÑ = NikÊÄitaÑ (SÊ, I, Ka) 82
NivÈsinaÑ = NivÈsinÈ (Ka) 33
Nisabha = Usabha (Ka) 268
[ Pa ]
( ) = Paribhogena saÓikaÑ kilissati (Ka) 98
Pa~kajapuÓÉarÊkÈ = MahÈpa~kajapuÓÉarÊkehi (Ka) 30
[ Pa ]
Paccagghapalla~ke = MaÓÉape palla~ke (SÊ, I) 11
PaÒhÈnaÑ vissajjanÈya = PadÈnaÑ vissajjanassa (Ka) 13
PaÓÉavagirÈnusÈrena = MandÈragirisÈrena (SÊ) 8
Payuttena = Chayuttena (Ka) 296
ParahitakoÓÈgamano = ParahitaponÈgamano (SÊ, I) 301
ParijanaÑ tiÓanaÄamiva = ParijiÓÓatiÓalavamiva (SÊ, I) 270
Parip|ta = PÈrip|ri (Ka) 353
Parivajjaya tvaÑ = ParivajjayitvÈ (SÊ, I) 250
Pavicaya = Paricaya (SÊ, I) 139
PahÈya = OhÈyitvÈ (SÊ, I) 305
PÈÓÈtipÈtÈdinnÈdÈnÈdicoro = ...paro (SÊ, I) 95
PÈraÑ gato = PÈramiÑ gato (SÊ) 298
PÈramidhammaÑ = BuddhapÈramiÑ (SÊ, I) 141
PuÒÒussayo = PuÒÒavilÈso (SÊ, I) 21
PuragaÓo = P|gagaÓo (Ka) 202
...p|ritaÑ = ...bharitaÑ (SÊ) 91
...pokkharaÒÒo = ...pokkharaÒÒÈ (Ka) 33
[ Pha ]
Phalasukheneva = JhÈnasukhaphalasukheneva
(JÈtaka-®Ôha 1. 92 piÔÔhe) 342
PhÈla = PhÈli (SÊ, I) 338
PhullitaÑ = PupphitaÑ (SÊ, I) 284
[ Ba ]
BahicinanatthaÑ = BahiracanatthaÑ (SÊ) 314
BuddhaÑ vandÈmi SattharaÑ = PÈde vandÈmi Satthari (SÊ, I) 294
BuddhattakarÈ = BuddhakÈrakÈ (SÊ) 138
BuddhabÊjaÑ kira = BuddhabÊja~kuro (SÊ, I) 120, 166
Buddho = TadÈ (SÊ, I) 231
BodhimaÓÉamhi = Bodhim|lamhi (Ka) 143
NÈnÈpÈÔhÈ 425
[ Ba ]
BodhiyÈti = BodhÈyÈti (Ka) 336
BodhivemattaÑ = BodhirukkhavemattaÑ (SÊ, I) 348
BrÈhmaÓo = MÈÓavo (SÊ, I, Ka) 252
[ Bha ]
BhattÈnumodana = BhuttÈnumodana (SÊ, I) 209
BhÈttÈnumodane = BhuttÈnumodane (SÊ, I) 222
BhaddamÈÓavo nÈma = CandamÈÓavo nÈma (SÊ, I) 164
Bharitena = Haritena (SÊ, I, Ka) 236
BhavantvantarÈyÈ = ...tvantarÈyo (SÊ, I) 142
BhavissÈmi = BhavÈmi (SÊ, I) 9
BhÈramoropanaÑ = BhÈramocanaÑ (SÊ, I) 127
Bh|misikkhÈsu ca = Bh|miparikkhÈsu ca (SÊ, I) 311
BhetvÈ = ChetvÈ (Ka) 339
Bhedo = Doso (SÊ, I) 48
[ Ma ]
MaggaÑ = Tanti (Ka) 353
...ma~gula... = ...ma~kuÓa... (SÊ) 99
MajjÈrasiresu y|kÈ = MajjÈrasaresu yutÈ (Ka) 103
ManuÒÒavÊthi = ManuÒÒavitti (Ka) 37
MarugaÓa... = AmaragaÓa... (SÊ, Ka) 111
MarugaÓaparivuto = Amara... (SÊ, I) 25
Mahato nagarassa so = Mahato nagarassa yojane (SÊ, I) 197
MahÈnÈgavanuyyÈne = MahÈsÈre panuyyÈne (SÊ, I) 197
MahÈpuriso = Bodhisatto (SÊ) 9
MahÈma~galasamÈgame = Ma~galasannipÈte (Ka) 269
MahÈsÈlavane = SahakÈravane (SÊ, I) 212
MÈÓavakasahassaparivÈrÈ = DasamÈÓavakasahassehi parivutÈ (SÊ, I) 178
[ Ma ]
MigÈjinuyyÈne = MigÈciruyyÈne (SÊ, I) 286
MedanÊ = MedinÊ (SÊ) 139
Mer|pamo = Merusamo (SÊ) 162
[ Ya ]
YakkhÈdayo = ...saddÈdayo (SÊ) 58
YamakatelaÑ = YantayamakatelaÑ (Ka) 138
YasavatÊ = HaÑsavatÊ (SÊ, I) 268
Yugandhare saradasamaye samuditadivasakarÈtirekatarasassirika-
sarÊrajutivisaradharassÈti = Yuganidhanasamayasamuditadivasa-
karÈtirekatarasarÊrajutivisarassÈti (SÊ, I) 17
Ye’nena = Ye te pana (SÊ, I) 315
Yo = So (SÊ, I) 1
[ Ra ]
RajindÈva = GajindÈva (Ka) 31
RatanavicittaÑ = VirÈjitaÑ (SÊ, I) 218
RatanÈni = SaraÓÈni (Ka) 25
Ratikaranavakanakarajataviracita = Rucira... (Ka) 329
RÈmÈ ca = DÈmÈ ca (SÊ, I) 294
RÈmÈ ceva = DÈmÈ ca (SÊ, I) 294
RÈhu jÈto = RÈhulo jÈto (SÊ, I) 328
RudamukhÈ = RudammukhÈ (SÊ, Ka) 317
[ La - Va ]
LokajeÔÔhe = ...seÔÔhe (SÊ) 292
VacanaÑ = Mama (SÊ, I, Ka) 111
VasituÑ = VattituÑ (Ka) 25
VassasaÔÔhikattherÈ = VassasatikattherÈ (SÊ, I) 177
VassasaÔÔhikattherÈ viya = VassasatikattherÈ viya (SÊ) 27
NÈnÈpÈÔhÈ 427
[ Va ]
VÈresu = ®hÈnesu (Ka) 352
VigatamalÈ, khÊÓÈsavÈti = VimalÈnaÑ, khÊÓÈsavÈnanti (Ka) 222
VigatÈ = VihatÈ (Ka) 122
Viggahavantamiva = Vibbhamantamiva (SÊ, I) 248
Vijitasabbakappo = Viditasabbavikappo (SÊ, I) 277
Vijitaseno = Jinaseno (SÊ, I) 169
VijitÈbhirÈmo = JitÈbhirÈmo (SÊ, I) 217
VidahitvÈ = ViracitvÈ (SÊ, I) 313
VimalatthavilÈsiniyÈ = VimalatthavikÈsiniyÈ (Ka) 333
Viya = VinÈ (Ka) 172
VilapiÑsu ca = UggÈyiÑsu ca (SÊ, I) 200
VilimpitÈva = VilÊyanÈya (Ka) 36
VivekamÈnasÈnaÑ = VemÈnasatÈpasÈnaÑ (SÊ, I) 107
VissakammunÈ = VisukammunÈ (Ka) 97
Vissakammo = Visukammo (Ka) 105
VÊsatisahassÈnaÒca = VÊsatiÑsacattÈlÊsasahassÈnaÒca (Ka) 153
VedagumÈbhijaÒÒÈ = VedagumaddasÈmi (SÊ) 89
VeneyyakÈnaÑ = VeneyyakÈlaÑ (Ka) 27
Vepullapabbatato = Vipulapabbatato (Ka) 239
[ Sa ]
SaÑsaritvÈ = SandhÈvitvÈ (Ka) 312
SakalaraÔÔhatopi = SakaraÔÔhatopi (SÊ, I) 232
Sakahadayamiva = Nijahadayamiva (SÊ, I) 337
Sakkacca maccenidha = SakkaccamaÒÒenidha (Ka) 2
SakhilÈ ca = MakhilÈ ca (SÊ, I) 288, 289
SaÒchanno = Sahito (SÊ, I) 285
SattatiÑsanÈÔakitthisahassÈnaÑ = SattatinÈÔakitthisahassÈnaÑ (SÊ, I) 199
SattattiÑsasatasahassÈnaÑ = SattattiÑsasahassÈnaÑ (SÊ, I) 240, 241
[ Sa ]
SattattiÑsasahassÈni = Sattati sahassÈni (SÊ, I) 203
SattatikappasahassÈni = SattatikappasatasahassÈni (SÊ, I) 234
Sattatipurisa = SattatiÑsa purisa (Ka) 285
SattÈhaÑ ekacariyaÑ = EkacarÊ ekacariyaÑ (SÊ, I) 273
Satte = Sampatte (SÊ, I, Ka) 269
Santikareva jÈte = Santikare’tha jÈte (SÊ) 102
SannipÈtesi = SannipÈtÈpesi (SÊ) 64
SannirumbhitvÈ = SannirujjhitvÈ (Ka) 330
...sannisinnÈ = ...sannissitÈ (Ka) 31
Sapatisso tissaÑ = Apagata-issaÑ tissaÑ (SÊ, I) 270
SabbaÑ -pa- apagatanti = SabbaÑ samantarahitanti
vuttapakÈrasampattiyo tÈ antarahitÈ
apagatÈti (SÊ, I) 157
SabbakilesatimiravidhamanakaraÑ = TimiranikaravidhamanakaraÑ
(SÊ, I) 64
SabbaÒÈÓa = SaccaÒÈÓa (Ka) 309
SabbatÈlÈvacaresu = SabbatÈÄÈvacaresu (SÊ, I) 328
Sabbattha = Sabbasampatti (SÊ, I) 128
Sabbampi taÑ = SabbamidaÑ (SÊ, I) 62
Sama~go = Samaho (SÊ, I) Suma~galo (Abhi-®Ôha 1. 68 piÔÔhe) 271-2
SamantÈ = Samantato (SÊ) 10
SamavaÔÔacÈrukkhandhoti attho = SuvaÔÔacÈrukkhandhoti attho (Ka) 150
SamÈdhivÈsena = SamÈcitaÑsena (SÊ) 1
SamÈpatyÈ = VarasamÈpattiyÈ (Ka) 267
Sambalo ca = Sambahulo ca (SÊ, I) 264
SambodhiyaÑ = SammÈsambodhiyaÑ (SÊ) 75
SambhÈventesu = SÈvayantesu (SÊ, I) 328
SahacittuppÈdÈ pÈsÈdo ca sudhammarÈjabhavanato
uppatitvÈ = SahacittuppÈdÈ cassa sudhammarÈjabhavanaÑ
tato uppatitvÈ (SÊ, I) 199
SÈntarakappe = Antarakappe (Ka) 277
SikhÊva loke = SikhÊvaraÒÒe (Ka) 290
NÈnÈpÈÔhÈ 429
[ Sa ]
SÊse = SÊsaÑ (Ka) 332
SukhappadaÑ dÈnaÑ = SukhasandÈnaÑ (SÊ, I) 145
SucandanuyyÈne = SunanduyyÈne (SÊ, I) 205
SucindharanÈgiyÈ = SucinandanÈgiyÈ (Ka) 254
Sucibh|mibhÈge = Subh|mibhÈge (SÊ, I) 8
SujÈtamatthakapiÓÉakumbhanalÈÔaÑ = ...thalaÑ (SÊ) 248
SujÈtahaÑsasama = SujÈtapÊÓap|rasama... (Ka) 329
Sudassano = Tassa yo (SÊ, I) 242
Sudassano ca Sudevo ca = Sudassano ca Devo ca (SÊ, I) 243, 244
SuddhuttarÈsa~gÈ = Sa-uttarÈsa~gÈ (SÊ) SuttarÈsa~gÈ (I) 108
SunandaÑ = SurindaÑ (SÊ, I) 202
Sunandanagare = SunandavatÊnagare (SÊ, I) 202
Sundarindharassa = Madhurindharassa (SÊ, I) Surindharassa (Ka) 208
SuvaÓÓaÑ = SuciÓÓaÑ (Ka) 2
SuvaÓÓapadaviÒÒÈta = ParamapadaviÒÒÈta (Ka) 353
SuvaÓÓabhi~gÈrena = ...bhi~kÈrena (SÊ, I, Ka) 25
SuvaÓÓasÈmajÈtake = EkarÈjajÈtake (SÊ) 81
SusÈnar|par|paÑ = SusÈnÈnur|paÑ (Ka) 329
SetÈrÈme = SotÈrÈme (SÊ, I) 203
SenÈkuÔumbikassa = SenÈnÊkuÔumbikassa (SÊ, I) 336, 347
SenÈnigame = SenÈnÊnigame (SÊ) SenÈnÊgÈme (Ka) 8
SenÈnigame = SenÈnÊnigame (SÊ, I) 336, 347
SenÈrÈme = SetÈrÈme (SÊ, Ka) SenÈnigame (Ka) 276
So = Tassa (Ka) 330
So = Yo (SÊ) 90
Sotthiyena = Sottiyena. Suddhiyena (Ka) 9
[ Ha ]
HatÈvakÈsena = HitÈvakÈsena (Ka) 1
HÈsetvÈ = BhÈvetvÈ (SÊ) 224
GÈthÈs|ci
PaÔhamapÈdÈ PiÔÔha~kÈ PaÔhamapÈdÈ PiÔÔha~kÈ
[A] [A]
AkÊÄane VeÄuvane vihÈre 27 AtulÈsi pabhÈ tassa 174
AkkamitvÈna maÑ Buddho 112 AttÈnuvÈdÈdibhayaÑ 147
Aggicandas|riyÈnaÑ 253 Atthi hehiti so maggo 90
A~gÈrino dÈni dumÈ bhadante 28 Atha aggi divÈrattiÑ 18
AcetanaÑva koÔÔente 81 Atha RÈjagahaÑ
AcetanÈyaÑ pathavÊ 316 vararÈjagahaÑ 335
AcetanÈ’yampi sacetanÈ AdaÑsu te mamokÈsaÑ 112
yathÈ 339 AdvejjhavacanÈ BuddhÈ 127
AccuÓhasÊte vasato AnantaÒÈÓaÑ karuÓÈlayaÑ
nivÈse 26 layaÑ 1
AjapÈlarukkham|lasmiÑ 117, 282 AnÈsavÈ vÊtarÈgÈ 118, 283
AjjhÈyako mantadharo 89 AniÔÔhagandho pakkamati 122
AÔÔha~gavacanasampanno 300 AniÔÔhite mamokÈse 112
AÔÔhadosasamÈkiÓÓaÑ 96, 99 AnivattamÈnasaÑ ÒatvÈ 294
AÔÔhanavutisahassÈnaÑ 256 Anukampako kÈruÓiko 231
AÔÔhapaÓÓÈsaratanaÑ 204, 210, AnubyaÒjanasampannaÑ 289
216, 233, 276 AnussatiÑ jÈtijaÄÈ
AÔÔhasaÔÔhisatasahassÈnaÑ 281 manussÈ 102
AÔÔhasatasahassÈnaÑ 208 AnuÄÈ uruveÄÈ ca 312
AÔÔhasattatisahassÈnaÑ 256 AnupavÈdo anupaghÈto 281
AÔÔhÈsÊti ratanÈni 183, AnekajÈtisaÑsÈraÑ 10, 161,
224, 238 172, 278, 340
AtikkantÈ gaÓanapathaÑ 195 AnomaÑ nÈma nagaraÑ 294
AtÊtabuddhÈnaÑ JinÈnaÑ Anomadassissa aparena 212
desitaÑ 82 AnovaÔÔhena udakaÑ 122
AtÊradassÊ jalamajjhe 81 Antalikkhamhi ÈkÈse 298
AtulaÑ dassetvÈ obhÈsaÑ 258 Aparampi dhammaÑ desente 286

[A] [A]
ApÈrutÈ tesaÑ amatassa AhaÑ tena samayena 108, 153,
dvÈrÈ 21 166, 181, 189, 196
Apetabandho Ahametarahi Sambuddho 343
Kakusandhabuddho 301 Ahu KapilavhayÈ rammÈ 282, 288,
AppaÑ vassasataÑ Èyu 346 294, 299, 305, 311
AppicchÈ pana santuÔÔhÈ 110 Ah| KapilavhayÈ rammÈ 117
Abbhuto vata no ajja 56 Ahesu’muddh|tajalÈ samuddÈ 339
AbhiÒÒÈbalappattÈnaÑ 242 Aho acchariyaÑ loke 56
AbhiÒÒeyyaÑ abhiÒÒÈtaÑ 39 [Œ-I]
AbhinnanÈdÈ madavÈraÓÈ ca 31 ŒkÈsaÔÔhaÑ bh|migataÒca
Abhibh| sambhavo ceva 289 sabbaÑ 102
AbhirattÈni nÊlÈni 100 ŒkÈsaÔÔhÈ ca bh|maÔÔhÈ 56, 121
AbhivÈdanaÑ thomanaÒca 62 ŒcÈraguÓasampanno 293
AmitÈ ca asamÈ ca 233 ŒdÈya maÑ ghaÔÊkÈro 311
Ayoghanahatasseva 161, 278 ŒdittaÑ vata rÈgaggi 292
Ala~kataÑ devapuraÑva ŒbhassarÈ SubhakiÓhÈ 54
rammaÑ 36 ŒyuÒca vaÓÓaÒca sukhaÑ
Ala~katÈ SÈkiyarÈjaputtÈ 37 balaÒca 26
Avassayo sÊlasamo ŒraddhavÊriyo hutvÈ 311
janÈnaÑ 146 ŒrÈmikÈ janapade 242
AvÈditÈ kenaci cammanaddhÈ 102 ŒlokaÑ dassayitvÈna 284
AvijjaÑ sabbaÑ padÈletvÈ 279 ŒvÈsadÈnassa panÈnisaÑsaÑ 25
AvÊcimhi nuppajjanti 316 ŒvÈsamaccherahare 100
Asamo ca Sunetto ca 203 ŒsÈya kassate khettaÑ 37
AsÊtibhikkhusahassÈnaÑ 281, 293 Œhate amatabherimhi 229
AsÊtivassasahassÈni 284 IdaÑ sutvÈna vacanaÑ 120, 166
AsÊtisatasahassÈnaÑ 270 IdÈni yasmÈ amhÈkaÑ 315
AsÊtihatthamubbedho 156, 284 IddhivaraÑ puÒÒavaraÑ 284
Assamo sukato mayhaÑ 97 IddhÊ ca ÈdesanÈnusÈsanÊ 51
AhaÑ assattham|lamhi 346 Idheva tiÔÔhamÈnassa 15
AhaÑ tadÈ mÈÓavako 310 IdhevÈhaÑ etarahi 344
GÈthÈs|ci 433

[I] [U]
Indriyabalabojjha~ga 162 Uppajjante ca jÈyante 107
ImaÑ tvaÑ aÔÔhamaÑ tÈva 136 UbbiggÈ tasitÈ bhÊtÈ 140
ImaÑ tvaÑ catutthaÑ tÈva 132 Ubhosu passesu
ImaÑ tvaÑ chaÔÔhamaÑ tÈva 134 jalÈsayesu 32
Uragova tacaÑ jiÓÓaÑ 216
ImaÑ tvaÑ tatiyaÑ tÈva 131
Usabhavatipure puruttame 295
ImaÑ tvaÑ dasamaÑ tÈva 138
ImaÑ tvaÑ dutiyaÑ tÈva 130 [E]
ImaÑ tvaÑ navamaÑ tÈva 137 Ekakkhandho pavaÉÉhitvÈ 244
ImaÑ tvaÑ paÒcamaÑ tÈva 133 Ek|natiÑ savassÈni 346
ImaÑ tvaÑ paÔhamaÑ tÈva 129 Eko Buddho sÈrakappe 228
Ekosi sannipÈto me 344
ImaÑ tvaÑ sattamaÑ tÈva 135
Ete ahesuÑ SambuddhÈ 159
ImaÑ BuddhavaÑsassa
EtesaÑ cittamaÒÒÈya 71
saÑvaÓÓanaÑ me 353
EttakÈyeva te loke 139
Imassa janikÈ mÈtÈ
EttÈvatÈ gatÈ siddhiÑ 353
118, 166, 283 Etha sabbe gamissÈma 65
IminÈ me adhikÈrena 114 EvaÑ kilesapariruddho 92
Ime dhamme sammasato 139 EvaÑ kilesabyÈdhÊhi 93
[U] EvaÑ kilesamaladhovaÑ 92
UkkuÔÔhisaddÈ vattanti 120, 166 EvaÑ nirÈkulaÑ Èsi 232
Uggato nÈma so rÈjÈ 202 EvaÑpakÈraÑ asivaÑ
aniÔÔhaÑ 339
UgghÈÔetvÈ sabbabhavaÑ 298
EvaÑ me siddhippattassa 107
Uccattanena so Buddho 191,
EvaÑ sabbaguÓ|petaÑ 61
198, 289, 306, 312
EvaÑ sabba~gasampannÈ 316
UÔÔhehi vÊra vijitasa~gÈma 12
EvaÑ sammÈ
UttamaÑ pavaraÑ seÔÔhaÑ 272 vimuttÈnaÑ 161, 278
UttaraÑ nÈma nagaraÑ 182 EvamahaÑ saÑsaritvÈ 311
UttarÈ PhaggunÊ ceva 224 Evametena yogena 187
Upasa~kamanto narÈsabhaÑ 242 Evameva ayaÑ kÈyo 94
Upasa~kamitvÈ SambuddhaÑ 282 Evameva mayaÑ sabbe 120, 167

[E] [ Ka ]
EvamevÈhaÑ imaÑ kÈyaÑ 94 KÈsikaÑ nÈma nagaraÑ 276
EvÈhaÑ cintayitvÈna 96 KÈÄÈvakaÒca Ga~geyyaÑ 61
Eso hi saÑgharatano 313 KiÑ bhavissati lokassa 140
Eso hi SammÈsambuddho 313 KiÑ me aÒÒÈtavesena 13, 114
[O] KiÑ me ekena tiÓÓena 114
ObhÈsaÑ dassayitvÈna 262 KimetaÑ acchariyaÑ loke 71
ObhÈsitÈ ca pathavÊ Kimeva disvÈ UruvelavÈsi 24
sadevakÈ 43 KilesasaÑghassa
OvaditvÈ bah| satte 276 bhitÈsakehi 34
OvÈdaÑ anusiÔÔhiÒca 204 KÊdiso te mahÈvÊra 78
OvÈdako viÒÒÈpako 230 Kucanti hatthÊpi madena mattÈ 36
[ Ka ] KuÔÔÈ kavÈÔÈ bhittÊ ca 233
Kakusandhassa aparena 303 KuÔÔÈ kavÈÔÈ selÈ ca 123
Kakusandhassa Bhagavato 299 KenÈyaÑ desito kattha 3, 5
KathinatthÈrasamaye 214 KevalaÑ sabbaÑ datvÈna 237
KadÈyaÑ Kese muÒcitvÈhaÑ tattha 112
dhammadesanatthaÑ 7, 13 KoÔisatasahassÈnaÑ 165-6, 190
Kappe ca satasahasse 85 KoÔisatÈnaÑ navutÊnaÑ 265
KarontÈ dhammad|teyyaÑ 23 KoÓÈgamanassa aparena 308
Kassaci deti sÈmaÒÒaÑ 148 KoÓÉaÒÒassa aparena 174
Kassaci varasamÈpattiyo 148 KoÓÉaÒÒo nÈma Sambuddho 170
Kassapassa Bhagavato 311 Kolito Upatisso ca 166, 346
Kassapopi BhagavÈ
katakicco 315 [ Kha ]
KÈrite kaÓhadÈsena 353 KhagÈ nabhamhÈpi ca rukkhato
KÈlo kho te ca 103
mahÈvÊra 72, 101, 171, 318 KhaÓÉo ca TissanÈmo ca 284
KÈvÊrajalasampÈta-parip|ta- KhandhÈnaÒca paÔipÈÔi 115
mahÊtale 353 KhantÊ paramaÑ tapo titikkhÈ 281
GÈthÈs|ci 435

[ Kha ] [ Ca ]
KhÊÓÈsavasatasahassÈnaÑ 270 CatudÊpe mahÈrajjaÑ 242
KhÊÓÈsavÈ vasippattÈ 110 CatumÈsaÑ yadÈ Buddho 309
KhÊÓÈsavehi vimalehi 169 CaturÈsÊtisahassÈni 280
CattÈri satasahassÈni 154
KhemakaÑ nÈma nagaraÑ 271
CattÈro te asa~khyeyyÈ 71
KhemÈ UppalavaÓÓÈ ca 118,
CattÈro loke pajjotÈ 18
166, 283
CattÈlÊsaratanÈni 300
KhemÈ ca sabbanÈmÈ ca 262
CattÈlÊsavassasahassÈni 300
[ Ga ] CattÈlÊsasatasahassÈnaÑ 275
Gajavara vadato suÓohi CattÈlÊsasahassÈnaÑ 299
vÈcaÑ 249 CattÈlÊsasahassÈni 346
GandhabbavijjÈdharakinnarÈ ca 34 CandanaÑ tagaraÑ vÈpi 146
GantvÈna so sattapadÈni CandappabhÈ s|riyappabhÈ 216
Candassa raÑsÊhi nabhaÑ
Gotamo 19
viroci 35
Gar|hi gÊtanÈmena 354
Candassa raÑsÊhi vilimpitÈva 36
GahakÈraka diÔÔhosi 10,
CandÈ ca candamittÈ ca 284
161, 172, 340 Canduggame sabbajanÈ
GÈyanti seÄenti ca vÈdayanti ca 56 pahaÔÔhÈ 35
GirÊ samantÈva padissamÈnÈ 31 Candova vimalo Buddho 241
GihÊnamupakarontÈnaÑ 23 CampakaÑ nÈma nagaraÑ 216
GuÓÈnaÑ m|labh|tassa 147 CampakaÑ saralaÑ nÊpaÑ 112
CalatÊ ravatÊ pathavÊ 139
[ Gha ]
CÈtuvaÓÓaparivutaÑ 271
GhaÔÈnekasahassÈni 140
Citto ca HatthÈÄavako 166
GhorÈpi sappÈ’namukhÈpi
Citto HatthÈÄavako ca 346
sappÈ 103 CutÊ ca upapattÊ ca 123
[ Ca ] CorÈrirÈjodakapÈvakÈnaÑ 145
CakkavattimaÓÊ nÈma 238 [ Cha ]
CakkavÈÄasahassesu 102 ChannaÑ satasahassÈnaÑ 208
Ca~kamaÑ tattha mÈpesiÑ 96 ChÈyÈsalilasampanne 353

[ Cha ] [ Ta ]
ChijjiÑsu sabbattha ca Tato parampi vassante 208, 229
bandhanÈni 102 Tato vikubbanaÑ katvÈ 303
ChetvÈna moÄiÑ TathanÈmÈni saccÈni 19
varagandhavÈsitaÑ 333 TathÈkÈrena yo dhamme 20
JanasannipÈto atulo 251 TathÈvÈdÊ jino yasmÈ 20
Jambuto phalamÈnetvÈ 266 Tatheva tvaÑ cat|su bh|mÊsu 130
JalÈsayÈ nekasugandhagandhÈ 32 Tatheva tvaÑ sabbakÈlaÑ 132
[ Ja ] Tatheva tvaÑ sabbabhave 132-3
JahÈti rasataÓhaÒca 100 Tatheva tvaÑ sukhadukkhe 138
JÈtidhammo jarÈdhammo 90 Tatheva tvaÑ hitÈhite 137
JÈnÈmahaÑ mahÈrÈja 331 Tatheva tvampi adhiÔÔhÈne 136
JotayitvÈna saddhammaÑ 156 Tatheva tvampi saccesu 135
Tatheva tvampi sabbesaÑ 134
[ ®ha ] Tatheva yÈcake disvÈ 129
®hatvÈva dibbe bhavane TathevimaÑ p|tikÈyaÑ 94
sakasmiÑ 103 Tatho aviparÊto ca 21
®hapayitvÈna dhammukkaÑ 346 Tattha ÒÈÓavaruppajji 218
[ Ta ] Tattha ÔhatvÈ vicintesiÑ 112
TaÑ dassanena’bbhutapÊtirÈsi 37 Tattha pÈcÊnapÈsÈdatale 353
TaÑ devadevaÑ TatthappadhÈnaÑ padahiÑ 97
abhihantukÈmaÑ 339 Tatthappamatto viharanto 167,
TaÑ sambahulavÈrampi 3 182, 237, 243, 275
TaÒca ÒÈÓaÑ atuliyaÑ 191 Tattha sabbakilesÈni 219
TaÓha~karo Medha~karo 159 TatthÈsi rukkho
Tato padakkhiÓaÑ yasavipulo 218
katvÈ 118, 283 Tattheva
Tato paraÑ abhisamaye 207 maÓÉakappamhi 240, 255,
Tato paraÑ navutikoÔÊ 252 260, 273, 291
Tato paraÑ sannipÈte 189 TadÈ amatabheriÑ so 185
Tato paraÒca desente 344 TadÈ te bhojayitvÈna 147
Tato parampi desente 164, 201 TadÈ te vimalÈ bhikkh| 214
GÈthÈs|ci 437

[ Ta ] [ Ta ]
TadÈ devamanussÈnaÑ 221 Tassa sÊlaÑ samÈdhiÒca 196
TadÈpÈhaÑ asamasamaÑ 223 TassÈpi atulatejassa 212,
TadÈpi taÑ BuddhadhammaÑ 196 251, 260, 262, 264, 272
TadÈpi taÑ BuddhavaraÑ 209 TassÈpi atulÈ iddhi 268
TadÈpi dhammadesane 188 TassÈpi asamaÑ sÊlaÑ 212
TadÈpi so mahÈvÊro 215 TassÈpi devadevassa 253, 261,
TadÈ pÊtimanubr|hanto 182 304, 310
TadÈhaÑ nÈgabhavanÈ 189 TassÈpi byÈmappabhÈ kÈyÈ 289
TamandhakÈraÑ vidhamitvÈ 268 TassÈpi LokanÈthassa 255
TamahaÑ upasa~kamma 181 TassÈpi vacanaÑ sutvÈ 181, 190,
Tamonudo Buddho 196, 203, 209, 215, Œdi
samantacakkhu 14 TassÈbhisamayÈ tÊÓi 194, 235
TasmÈ mahÈrÈja bhavesu TassÈhaÑ vacanaÑ
bhoge 27 sutvÈ 167, 283,
228, 294
TasmÈ have Lokavid|
Tasseva
Sumedho 118
Sambuddhavaranvayassa 2
TasmÈ hi BuddhadÈyajjaÑ 100
TÈya parisÈya Sambuddho 201
TasmÈ hi sakkaccasamÈdhiyuttÈ 2
TÈraÓÊye tÈrayitvÈ 191
TasmiÑ ca~kamane dhÊro 53
TÈrÈgaÓÈ virocanti 122
Tassa gilÈnapucchÈya 196
TÈvatiÑsÈ ca YÈmÈ ca 54
Tassa datvÈna ÈrÈmaÑ 252
TiÑsabhikkhusahassÈnaÑ 304
Tassa dehÈbhinikkhantaÑ 197
TiÑsavassasahassÈni 306
Tassa dhammaÑ suÓitvÈna 252
TicÊvaraÒca patto ca 333
Tassa pabhÈ asamasamÈ 244
Titthiye abhimaddanto 164
Tassa pÈkatikÈ raÑsÊ 258 TissÈ ca UpatissÈ ca 169
Tassa puÔÔho viyÈkÈsi 82 Tisso ca BhÈradvÈjo ca 312
Tassa Buddhassa asamassa 293 Tisso Phusso ca
Tassa byÈmappabhÈ kÈyÈ 224 Sambuddho 159
Tassa yÈgaÑ pakittento 202 TuÔÔhahaÔÔho pamudito 109
Tassa sammasato dhammaÑ 141 TuvaÑ SatthÈ ca ket| ca 55
Tassa sarÊre nibbattÈ 198 TusitÈ kÈyÈ cavitvÈna 74

[ Ta - Tha ] [ Da ]
Te ca khÊÓÈsavÈ bhikkh| 191 DÈnaÑ durÈsadaÔÔhena 145
Tena yogena janakÈyaÑ 148 DÈnaÑ nÈma sukhÈdÊnaÑ 144
Tepi nÈgÈ appameyyÈ 169 DÈnaÑ sÊlaÒca nekkhammaÑ 79
Tepi sabbe amitayasÈ 238 DÈnena paÔipannena 145
Te me puÔÔhÈ viyÈkaÑsu 111 DibbaÑ candanacuÓÓaÒca 112
DibbaÑ mandÈravaÑ
TevijjachaÄabhiÒÒehi 238
pupphaÑ 53, 112,
TevijjÈbh|sanaÑ datvÈna 313
257, 271
TesaÑ tadÈ saÒÒÈpesi 140
DibbaÑ mÈnusakaÑ pupphaÑ 142
TesaÔÔhisatasahassÈni 190
DÊpa~karassa aparena 162
Tehi thutappasattho so 143
DÊpa~kare cÈrukare kumÈre 102
ThalajÈ dakajÈ pupphÈ 121 DÊpa~karo Lokavid| 117, 120
[ Da ] DukkhaÑ sughoraÑ
DatvÈ dÈnaÑ yÈti naro narake’nubhotvÈ 250
so 145 DukkhanittharaÓaÔÔhena 144
Dasa dhamme p|rayitvÈna 303 Dukkhassa sÊtuÓhasarÊsapÈ ca 26
DasanÈgabalaÑ kÈye 60 DukkhÈgamaÑ nicchati koci
loke 250
DasapÈramÊ tayÈ dhÊra 79
Dutiyo koÔi-
DasavÊsasahassÈnaÑ 153
satasahassÈnaÑ 178
DasasahassÊ atikkamma 52
Dutiyo navutikoÔÊnaÑ 269
DasasahassÊlokadhÈtuyÈ
DumÈ vicittÈ suvirÈjamÈnÈ 29
52, 55
D|re ca disvÈ varacandaraÑsiÑ 36
DasasahassÊ lokadhÈt| 121 DevatÈ devakaÒÒÈ ca 55
DassanaÑ me atikkante 120 Devaloke vasitvÈna 202
Dassanenapi taÑ BuddhaÑ 206 Devalo ca SujÈto ca 233
DassaneyyaÑ sabbajanaÑ 295 DevÈ dibbehi turiyehi 112
DassayitvÈ BuddhabalaÑ 198 DevÈ manusse passanti 112
DaÄhaÑ paggaÓha vÊriyaÑ 123 DesanÈ paÔipattÊhi 23
DÈtÈ nivÈsassa nivÈraÓassa 26 Desente pavaraÑ dhammaÑ 241
DÈnaÑ tÈÓaÑ manussÈnaÑ 144 Dose ca hiÑsÈnirate viditvÈ 250
GÈthÈs|ci 439

[ Dha ] [ Na ]
DhammaÑ vitthÈrikaÑ katvÈ 295 NagaraÑ sabba~gasampannaÑ 88
DhammacakkaÑ pavattetvÈ 279 NagaraÑ SudhaÒÒavatÊ nÈma 197
DhammacakkaÑ NagaraÑ SobhavatÊ nÈma 305
pavattente 162, 274, NagaraÑ HaÑsavatÊ nÈma 233
286, 292, 298, 303, 308 Nagare AmaravatiyÈ 89
DhammacetiÑ samussetvÈ 306 Na taÑ sajaladÈ vÈtÈ 146
DhammataÄÈkaÑ mÈpayitvÈ 312 Na tassa kaÓÔakÈ honti 244
Dhammadassissa aparena 263 Natthi dÈnasamo loke 145
DhammameghaÑ pavassetvÈ 289 NandÈ ceva SunandÈ ca 156
DhammavimalamÈdÈsaÑ 313 Na pupphagandho
DhammÈ ceva SudhammÈ ca 258 paÔivÈtameti 146
DhammÈpaÓaÑ pasÈretvÈ 300 Na bhavanti pariyÈpannÈ 316
DhammÈbhisamayo tassa 207 Nabhe ca abbhÈ
DhammokkaÑ dhÈrayitvÈna 183 suvisuddhavaÓÓÈ 35
Dhammo have rakkhati dhamma- Na maÑ koci uttasati 81
cÈriÑ 174 Na me Ècariyo atthi 123
DharaÓ|pamo khamanena 162 Naradevassa yakkhassa 298, 309
DhÈtuyo mama sabbÈpi 197 NavavassasahassÈni 190
[ Na ] Na vÈyi vÈto pharuso
NakulÈ ca SujÈtÈ ca 203 karo vÈ 103
Na keci tena samayena 224 NavutivassasahassÈni 183, 191,
Na Ga~gÈ YamunÈ cÈpi 146 204, 224, 238, 244, 276
NagaraÑ AruÓavatÊ nÈma 289 NavutisatasahassÈnaÑ 274
NagaraÑ Kapilavatthu me 346 Na hete ettakÈyeva 130-8
NagaraÑ KhemavatÊ nÈma 299 Na hete jÈnanti
NagaraÑ CandavatÊ nÈma 210 sadevamÈnusÈ 38-9
NagaraÑ DhaÒÒavatÊ nÈma 224 Na heva dhÈtuyo tassa 170
NagaraÑ BandhumatÊ nÈma 284 Na honti aratÊ sattÈnaÑ 122
NagaraÑ BÈrÈÓasÊ nÈma 312 Na honti khuddakÈ pÈÓÈ 316
NagaraÑ MekhalaÑ nÈma 190 NÈgÈ ca nÈgasamÈlÈ ca 244
NagaraÑ RammavatÊ NÈtisÊtaÑ nÈti-uÓhaÑ 37
nÈma 156, 169 NÈradassa aparena 227

[ Na ] [ Pa ]
NijjinitvÈ kilese so 186 Padumuttarassa aparena 235
NibbutÈ n|na sÈ mÈtÈ 328 Padumuttarassa Bhagavato 229
Nimitte caturo disvÈ 190, 346 Padumo KuÒjaro ceva 198
NirantaraÑ akuÔilaÑ 186 Padumo Phussadevo ca 262
Nirayepi dasasahasse 122 PadhÈnaÑ padahitvÈna 166, 181,
Nisabho ca Anomo ca 210 190, 196, 209, 215,
NisevitaÑ nekadijehi niccaÑ 35 223, 231-Èdi piÔÔhesu.
NekÈnaÑ nÈgakoÔÊnaÑ 282 PapaÒcatthaÑ vivajjetvÈ 353
NeraÒjarÈya tÊramhi 117, 282 Pamattabandhussa ca
NevÈgataÑ passati neva vÈcaÑ 37 yuddhakÈle 338
[ Pa ] ParatthaÑ cattano atthaÑ 23
PakaraÓe satta desento 303 ParipakkamÈnase satte 216
Pakkante cÈrikaÑ raÔÔhe 292 Palla~kÈbhujane mayhaÑ 121
Paccantadesavisaye 108 Palla~kena nisÊditvÈ 121
PaccuggamanÈ vattanti 112 PavattaphalasantuÔÔho 100
PacchÈpi passiÑsu PavÈyi vÈto pharuso
sudantar|paÑ 339 samantÈ 339
PaÒcannaÑ bhikkhusatÈnaÑ 64 PasannacittÈ pana pÈÓisaÑghÈ 104
PaÒÒÈya vicinantohaÑ 80 Pasannacitto bhavabhoga-
PaÒÒÈya seÔÔho JinasÈvakÈnaÑ 1 hetuÑ 26
PaÒÒÈsaratano Èsi 244 Pasannanetto sumukho 235
PaÔhamÈbhisamaye Passanti taÑ devasaÑghÈ 53, 55
Buddho 151, 213 Passatha imaÑ tÈpasaÑ 117, 266
PattaÒca cÊvaraÑ datvÈ 299 PahÈya maccheramalaÑ
PattuÓÓaÑ cÊnapaÔÔaÒca 304 salobhaÑ 26
PatvÈna bodhimatulaÑ 175 Pah|tachÈy|dakarammabh|tÈ 33
PathaÒca sabbaÑ PÈÔihÊraÑ karonte ca 303
paÔipajjanakkhamaÑ 36 PÈÓÈtipÈtÈ virato
PathaviyaÑ nipannassa 114 sudanto 250
Pathe rajonuggamanatthameva 34 PÈturahosi Magadhesu pubbe 12
Padumassa aparena 218 PÈpuÓitvÈna Sambuddho 241
GÈthÈs|ci 441

[ Pa ] [ Ba ]
PÈpuÓitvÈna sambodhiÑ 219 BÈrÈÓasiyaÑ Isipatane 346
PÈlito sabbadassÊ ca 253 BilÈsayÈ darÊsayÈ 122
PÊtimuÄÈraÑ vindati dÈtÈ 145 BuddhantarenÈpi
PuÒÒiddhiyÈ sabbayasaggapattÈ 35 aladdhatoye 104
PuÓÓamÈye yathÈ cando 143 Buddhassa vacanaÑ
Puna cÈrikaÑ pakkante 230 sutvÈ 127, 141
Puna nÈradak|Ôamhi 153 Buddhoti tesaÑ sutvÈna 56
PunÈparaÑ amitayaso 236, 279 Buddhoti vacanaÑ sutvÈna 111
PunÈparaÑ kumbhakaÓÓaÑ 236 Buddhopi Buddhassa
PunÈparaÑ dasabalo 237 bhaÓeyya vaÓÓaÑ 163
PunÈparaÑ devak|Ôe 237 BodhaneyyaÑ janaÑ disvÈ 148
PunÈparaÑ puragaÓo 202 Bodhi tassa Bhagavato 118
PunÈparaÑ bhÊmarathe 264 BodhisattaÑ mahÈsattaÑ 102
PunÈparaÑ yadÈ Buddho 255, 261 ByÈhatÈ titthiyÈ sabbe 231
Brahmadevo ca Udayo ca 272
PunÈparaÑ rÈjaputto 201
BrahmÈ ca lokÈdhipatÊ
PunÈparaÑ sannipÈte 242
SahampatÊ 6
PunÈparaÑ so narÈsabho 214
BrahmunÈ yÈcito santo
PotthakaÑ ÔhapayitvemaÑ 354
190, 255, 343
PorÈÓaÔÔhakathÈmaggaÑ 353
BrÈhmaÓo Aggidatto ca 300
[ Pha ] BrÈhmaÓo Brahmadattova 312
PhalamÈka~khamÈnÈnaÑ 345 BrÈhmaÓo YaÒÒadatto ca 305
Phale cattÈri sÈmaÒÒe 187
[ Bha ]
Phalehinekehi
BhagavÈti lokÈdhipatÊ
samiddhibh|tÈ 29
naruttamo 16
Phussassa ca aparena 278
BhagavÈti vacanaÑ seÔÔhaÑ 51
PhussÈ ceva SudattÈ ca 272
BhaddasÈlo Jitamitto 224
[ Ba ] BhaddÈ ceva SubhaddÈ ca 198
BahuÑ dussavaraÑ datvÈ 288 Bhaddo ceva Subhaddo ca 169
BahudevamanussÈnaÑ 284 BhayaÑ tadÈ na bhavati 122

[ Bha ] [ Ma ]
BhariyÈ PadumÈ nÈma 157 MahÈvihÈrÈgatapÈÄimagga-
BhikkhÈya upagataÑ disvÈ 80 sannissitÈ 2
BhikkhusatasahassÈnaÑ 287 MahÈsamuddo Èbhujati 122
Bhiyyaso Uttaro nÈma 305 MahÈhanusabhakkhandho 148
BhummÈ mahÈrÈjikÈ
MÈkÈsi mÈta~ga
TÈvatiÑsÈ 43
punevar|paÑ 250
[ Ma ] MÈtÈ pitÈ na me desso 81
Magge phale ca nibbÈne 176 MÈ nikkhama mahÈvÊra 331
Maggo pantho patho pajjo 93 MÈnussakÈ ca dibbÈ ca 121
Ma~galassa aparena 185 MÈrasenaÑ pamadditvÈ 286
Ma~galo ca Sumano ca 159
MigÈ ca nÈnÈ suvirÈjamÈnÈ 30
MaÓÉakappo vÈ so Èsi 227
MicchÈdiÔÔhiÑ na sevanti 316
MadappabÈlÈ
MuÒcanti pupphaÑ pana
madahatthisaÑghÈ 34
paÒcavaÓÓikaÑ 54
ManuÒÒa-aÔÔÈlavicittar|paÑ 36
ManuÒÒabh|tÈ ca mahÊ MuhuttajÈtova gavampatÊ yathÈ 19
samantÈ 30 [ Ya ]
ManussattaÑ YaÑn|nimaÑ p|tikÈyaÑ 90
li~gasampatti 115, 315 YathÈ andughare puriso 131
Mama acchariyaÑ disvÈ 311 YathÈ arÊhi pariruddho 92
Mayi pabbajite sante 271
YathÈ ÈpannasattÈnaÑ 128
May|rasaÑghÈ
YathÈ uccÈraÔÔhÈnamhi 94
girimuddhanasmiÑ 31
YathÈ uÄ|hi gaganaÑ 225
MahÈ-acchariyaÑ disvÈ 292
YathÈ khittaÑ nabhe leÉÉu 127
MahÈdÈnaÑ pavattetvÈ 293
MahÈdiÔÔhiÑ vinodento 292 YathÈ g|thagato puriso 92
MahÈdoÓaÑ nÈgarÈjaÑ 221 YathÈ ca pÈÓÈ paramaÑ piyÈ
MahÈnÈgavanuyyÈne 197 te 250
MahÈrajjaÑ hatthagataÑ 80 YathÈ tuyhaÑ mahÈvÊra 56
MahÈvÈtÈ na vÈyanti 121 YathÈ nikkhantasayanassa 128
MahÈvilÈso tassa YathÈpi uÓhe vijjante 91
jano 306 YathÈpi udakaÑ nÈma 137
GÈthÈs|ci 443

[ Ya ] [ Ya ]
YathÈpi osadhÊ nÈma 135 YadÈ ca Padumo Buddho 213
YathÈpi kuÓapaÑ puriso 94 YadÈ devÈ manussÈ ca 188
YathÈpi kumbho sampuÓÓo 129 YadÈ doÓamukhaÑ hatthiÑ 251
YathÈpi camarÊ vÈlaÑ 130 YadÈ Buddho AtthadassÊ 255
YathÈpi jajjaraÑ nÈvaÑ 94 YadÈ Buddho asamasamo 230
YathÈpi dukkhe vijjante 91 YadÈ Buddho dhammaÑ
YathÈpi pathavÊ nÈma 134, 138 desesi 264
YathÈpi pabbato selo 136 YadÈ Buddho DhammadassÊ 260-1
YathÈpi pÈpe vijjante 91 YadÈ Buddho pÈpuÓitvÈ 235
YathÈpi puriso corehi 94 YadÈ Buddho BuddhaguÓaÑ 222
YathÈpi byÈdhito puriso 93 YadÈ Verocano nÈgo 222
YathÈpi sabbasattÈnaÑ 127 YadÈ Sakko upagaÒchi 260
YathÈpi samaye patte 142 YadÈ Sakko devarÈjÈ 189
YathÈpi sÈgare |mÊ 183, 244 YadÈ SujÈto
YathÈpi sÈgaro nÈma 204 amitayaso 241
YathÈpi sÊho migarÈjÈ 133 YadÈ SujÈto
YathÈ BuddhavaÑsassa asamasamo 241
saÑvaÓÓanÈyaÑ 353 YadÈ Sunando cakkavattÊ 177
YathÈ manussÈ nadiÑ YadÈhaÑ Tusite kÈye 72
tarantÈ 120, 167 Yadi Buddhassa sodhetha 112
YathÈ yÈ kÈci nadiyo 143 Yadimassa LokanÈthassa 120,
YathÈ ye keci SambuddhÈ 143 167
YathÈ rattikkhaye patte 127 YamakaÑ vikubbanaÑ katvÈ 309
YathÈ vÈcÈ gatÈ tassa 20 YamakapÈÔihÈriyaÒca 287
YathÈ suphullaÑ pavanaÑ 204 YamahaÑ ajja byÈkÈsiÑ 140
YathÈ hi bhikkhu bhikkhanto 132 Yamhi kÈle mahÈvÊro 153
Yatheva lokamhi 188, 221, 229
Vipassi-Èdayo 18 Yassete caturo dhammÈ 15
YadÈ ArindamaÑ rÈjaÑ 194 Ya pubbe bodhisattÈnaÑ 121
YadÈ ca devabhavanamhi 151 YÈva aÔÔhÈsi Sambuddho 183

[ Ya ] [ Ra ]
YÈvajjakÈlÈ avinÈsayantÈ 1 Rupe ca sadde ca atho
YÈvatÈ nirayÈ nÈma 123 rase ca 24
YÈvatÈ parisÈ Èsi 140 R|pe sÊle samÈdhimhi 60
YÈvatÈ BuddhabhaÓitaÑ 311 Revatassa aparena 200
YÈva heÔÔhÈ AvÊcito 200 RogÈ tadupasammanti 122
Ye appamattÈ akhilÈ 187 [ La ]
Ye keci tena samayena 154 LakkhaÓe itihÈse ca 311
Ye keci dhammaÑ saraÓaÑ LatÈ anekÈ
gatÈse 148 dumanissitÈva 29
Ye keci BuddhaÑ saraÓaÑ LatÈ vÈ yadi vÈ rukkhÈ 121
gatÈse 148 Lokantare dukkhanirantarepi 103
Ye keci loke LokappasÈdanaÑ nÈma 65
vandaneyyÈ 62 Lobhena dosena ca
Ye keci saÑghaÑ saraÓaÑ mohato vÈ 250
gatÈse 148 [ Va ]
Ye tatthÈsuÑ JinaputtÈ 120 VaÓÓito BuddhaseÔÔhena 100
Ye niccaverÈ pana VatthannapÈnaÑ
pÈÓisaÑghÈ 103 sayanÈsanaÒca 35
Yepi dÊghÈyukÈ nÈgÈ 56 VanaÑ sunÊlaÑ
Yopi paÒÒÈya asamo 195 abhidassanÊyaÑ 34
VanaÒca sabbaÑ
[ Ra ] suvicittar|paÑ 36
RajonuddhaÑsatÊ uddhaÑ 122 VanditvÈ sirasÈ pÈde 215
Rahogato nisÊditvÈ 90 VaruÓo ceva SaraÓo ca 191
RÈgo tadÈ tanu hoti 122 VaruÓo Brahmadevo ca 197
RÈdhÈ ceva SurÈdhÈ ca 216 Vare cÈrur|pe vihÈre
RÈmÈ ceva SamÈlÈ ca 294 uÄÈre 27
RÈmÈ ceva SurÈmÈ ca 238 ValÈhakova anilena 272
RÈhumutto yathÈ Vasate tattha Kheme pure 300
s|riyo 143 VassaÑvuÔÔhassa Bhagavato 189
GÈthÈs|ci 445

[ Va ] [ Va ]
VassasatasahassÈni 169 Viha~gamÈnaÑ garuÄova
210, 216, 233 majjhe 339
VÈto mud|sÊtalasÈdhu- Viharatha vivittesu 23
r|po 34 VÊsativassasahassÈni 312
VÈpitaÑ ropitaÑ VÊsabhikkhusahassÈnaÑ 310
dhaÒÒaÑ 96, 100 VedajÈtaÑ janaÑ disvÈ 109
Vicittatitthehi ala~katÈ ca 32 Vedayanti ca te sotthiÑ 142
VicittanÈnÈdumasaÓÉamaÓÉitÈ 33 VebhÈraÑ nÈma nagaraÑ 266
VicittanÊlÈdimanuÒÒavaÓÓÈ 30 Vessabhussa aparena 298
VicittapÈkÈraÒca toraÓaÒca 37
[ Sa ]
VicittapupphÈ gaganÈ 121
SaÑsÈrasotaÑ chinditvÈ 114
VicittamÈlÈ sucipallavehi 29
SaÑsÈrasotaÑ taraÓÈya 225
Vicitra-ÈrÈmasupokkharaÒÒo 33
VicitranÊlacchadanena’la~katÈ 33 SakalaÑ dasasahassampi 331
VicitranÊlabbhamivÈyataÑ Sakasakamhi bhavane 56
vanaÑ 33 Sakkaccasaddhammaratena 2
Vicinanto tadÈ dakkhiÑ 129, 138 SakkuÓanti visodhetuÑ 146
VitthÈrikaÑ bÈhujaÒÒaÑ 154 SakhilÈ ca PadumÈ ca 289
Vidh|ro ca SaÒjÊvo ca 300 Sa~khÈ ca paÓavÈ ceva 56
Vinassantu rogÈ manussesu Sa~khÈrÈnaÑ sabhÈvattaÑ 183
sabbe 354 SaggalokanidÈnÈni 145
Vipassissa aparena 286 SaggÈrohaÓasopÈnaÑ 147
VipulaÑ pabhaÑ dassayitvÈ 267 Sa~gÊtiyo pavattenti 56
Vibh|sitÈ bÈlajanÈticÈlinÊ 320 SaccavÈcaÑ’nurakkhanto 81
Vimalo hoti s|riyo 122 SaÒchaÉÉitaÑ kulam|laÑ 308
VirÈjitÈ Èsi mahÊ samantÈ 32 SaÔÔhibhikkhusahassÈnaÑ 293
VirocamÈnÈ phalapallavehi 29 SaÔÔhiratanamubbedho 295
VirocamÈno vimalo 345 SaÔÔhivassasahassÈni 198, 295
VisuddhamabbhaÑ gaganaÑ SaÔÔhisatasahassÈnaÑ 275
surammaÑ 34 SatasahassavassÈni 156
VisuddhasaddhÈdiguÓehi yuttÈ 33 SatiphalakaÑ datvÈna 313

[ Sa ] [ Sa ]
SattakÈyo ca ÈkÈso 163 SamaÑ suphassaÑ
SattatibhikkhusahassÈnaÑ 287 sucibh|mibhÈgaÑ 30
SattativassasahassÈni 289 SamayantÊdha sattÈnaÑ 147
SattatisatasahassÈnaÑ 208 SamavÈye khaÓe kÈle 155
SattasatasahassÈnaÑ 208 SamÈdiyitvÈ BuddhaguÓaÑ 142
SattÈhaÑ paÔisallÈnÈ 195 SamiddhinÈnÈphalino vanantÈ 35
SattÈhaÑ varasamÈpattiyÈ 215 Samussayatha saddhammaÑ 23
Sattuttamo anadhivaro SamuddÈ UttarÈ ceva 306
vinÈyako 48 SampannaÑ sÈlikedÈraÑ 17
SadÈ janÈnaÑ kalinÈsanassa 2 SampannanÈnÈsuci-annapÈnÈ 32
Sadevagandhabba- Sambalo ca Sumitto ca 266
manussarakkhase 45, 54 SampannavijjÈcaraÓassa tÈdino 16
SaddhammapaÓÉaracchattaÑ 313 SambuddhadassanaÑ gantvÈ 304
SaddhÈpÊtiÑ upagantvÈ 294 SayaÑ kira dvÈramahÈkavÈÔÈ 103
SantÈretvÈ bahujanaÑ 233 SaraÓaÑ nÈma nagaraÑ 262
SannipÈtÈ tayo ÈsuÑ 151, SaraÓÈgamane kaÒci 147
165, 214, 222, SaraÓo BhÈvitatto ca 190
230, 236, 242-Èdi piÔÔhesu. SaraÓo SabbakÈmo ca 238
Santo ca Upasanto ca 258 SarÈ vicittÈ vividhÈ manoramÈ 30
SabbaÑ pidahatha dvÈraÑ 23 Sahassiyamhi lokamhi 121
SabbaÒÒutaÑ gavesanto 305 SÈgarova asa~khobho 206
SabbapÈpassa akaraÓaÑ 281 SÈ ca atuliyÈ Jinassa
SabbametaÑ vidhiÑ vatvÈ 3 iddhi 169
Sabbampi hitvÈ pana SÈ ca iddhi so ca yaso 156
kiccamaÒÒaÑ 2 SÈÔakaÑ pajahiÑ tattha 96
SabbÈkÈrena bhÈsato 280 SÈdhu dhammaruci rÈjÈ 66
SabbÊtiyo vivajjantu 142 SÈdh|ti te paÔissutvÈ 66
Sabbe tattha samÈgantvÈ 231 SÈmÈ ca CampÈnÈmÈ ca 300
Sabbe devÈ padissanti 123 SÈriputto mahÈpaÒÒo 63,
Sabbepi sÊlasampannÈ 110 78, 86
SabbesaÑ pana dhammÈnaÑ 19 SÈlo ca UpasÈlo ca 216
GÈthÈs|ci 447

[ Sa ] [ Sa ]
SikhÊva loke tapasÈ SudhammÈ devapure ramme 309
jalitvÈ 290 SunandassÈnucarÈ janatÈ 177
Siddhatthassa aparena 268 SundarÊ ca SumanÈ ca 210
SupupphitaÑ pÈvacanaÑ 154, 210
SirivaÉÉho ca Nando ca 289
SupupphitaggÈ kusumehi
SÊtaÑ byapagataÑ hoti 121
bh|sitÈ 29
SÊtuÓhavÈtÈtapaÉaÑsavuÔÔhi 26 SuphullanÈnÈvidhapa~kajehi 31
SÊlaÑ kireva kalyÈÓaÑ 146 Suphullapa~keruhasannisinnÈ 31
SÊlaÑ sukhÈnaÑ paramaÑ SuphullapupphÈ’-
nidÈnaÑ 145 karamÈbhikiÓÓÈ 32
SÊlakaÒcukaÑ datvÈna 313 Suphullapupphehi rajaÑ
SÊlagandhasamo gandho 146 gahetvÈ 31
SÊvalÈ ca AsokÈ ca 183 SuphullitaggÈ
SÊvalÈ ca SurÈmÈ ca 266 vanagumbanissitÈ 29
Sukhena KoÓÈgamano Suphullo sÈlarÈjÈva 262
SubuddhavaÑsenidha
gatÈsavo 306
BuddhavaÑso 1
Sukhena sukhito homi 121
SubhaÒjasaÑ yojanayojanesu 33
SugandhanÈnÈdumajÈlakiÓÓaÑ 32 Suma~galaÑ nÈma nagaraÑ 244
SujÈtassa aparena 251 Suma~galo ca Tisso ca 156
SujÈtÈ DhammadinnÈ ca 253 Sumanassa aparena 193
SuttantaÑ vinayaÒcÈpi 167, 182, Sumano yasadharo Buddho 191
237, 243, 275 Sumedho ca SujÈto ca 159
SutvÈ devesu sampattiÑ 145 SurabhicandanacuÓÓasamÈkulÈ 104
SudassanaÑ nÈma nagaraÑ 237-8 SurÈ accharÈnaÑ gaÓÈdÊhi
Sudassano devarÈjÈ 251 saddhiÑ 354
Sudassano Sudevo ca 244 Surindadevabhavane 177
SuvaÓÓavaÓÓÈya pabhÈya
Sudevo Dhammaseno ca 182
dhÊro 111
SuddhÈvÈsesu devesu 316
SuvÈdikÈ nekadijÈ manuÒÒÈ 31
Suddhodano MunivaraÑ SusajjitaÑ nandanakÈnanaÑva 30
abhidassanÈya 37 SusajjitÈ muttamayÈva
SudhaÒÒaÑ nÈma nagaraÑ 253 vÈlukÈ 30
SudhammaÑ nÈma nagaraÑ 203 SusÈne seyyaÑ kappemi 82

[ Sa ] [ Sa ]
S|lehi vinivijjhante 80 Sopi maÑ tadÈ byÈkÈsi 209,
Sele yathÈ 223, 261
pabbatamuddhaniÔÔhito 12 Sopi maÑ Buddho byÈkÈsi 166,
So aÔÔhÈsÊti hatthÈni 169 181, 190, 196, 203, 231,
So ca kÈyo ratananibho 198 237, 243, 257, 275, 282,
So ca Buddho 288, 299, 305
asamasamo 204, 244 Sopi sabbaÑ tamaÑ hantvÈ 273
So ca rukkho ghanakkhandho 244 So Buddho cakkavattissa 218
So ca SatthÈ So Buddho dasasahassimhi 269
amitayaso 210 So Buddho saÔÔhiratanaÑ 267
So chetvÈ bandhanaÑ sabbaÑ 206 So Buddho saÔÔhiratano 272
So Jino sakagehamhi 200 SobhanaÑ nÈma nagaraÑ 258
SoÓÈ ca UpasoÓÈ ca 191 SobhantevaÑ na rÈjÈno 146
SoÓo ca Uttaro ceva 294 Sobhitassa aparena 206
Sotabbar|paÑ pana So yÈcito devavarena
BuddhavaÑsakathÈya 2 cakkhumÈ 49
SotavekallatÈ natthi 316 [ Ha ]
Sotthiko ceva Rammo ca 295 HaÑsÈ koÒcÈ may|rÈkhyÈ 157
Sopi dhammaÑ pakÈsesi 193 HatthiyÈnaÑ nimminitvÈ 288
Sopi patvÈna sambodhiÑ 264 HatthiyÈnena nikkhanto 157
Sopi Buddho amibhayaso 251, 253 HatthisaddaÑ assasaddaÑ 87
Sopi Buddho asamasamo Handa Buddhakare dhamme 129
225, 253, 258, 262, 267 HandÈhaÑ dassayissÈmi 39
Sopi Buddho narÈsabho 258 Hi~kÈrÈ sÈdhukÈrÈ ca 56
Sopi Buddho pakÈsesi 175 HimavantassÈvid|re 96

34KhuA15 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

34KhuA15 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SuttantapiÔake KhuddakanikÈye

Buddhavasse 2552 Marammavasse 1370 AD. 2008

First published in 2008 by Ministry of Religious Affairs

GanthÈrambhakathÈ ... ... 1

BuddhavaÑsaÔÔhakathÈya mÈtikÈ niÔÔhitÈ.

Namo tassa Bhagavato Arahato SammÈsambuddhassa.

Tattha “BuddhavaÑsasaÑvaÓÓanÈ hessati sÈrabh|tÈ”ti vuttattÈ

DhammarÈjena DhammassÈminÈ TathÈgatena SabbaÒÒunÈ

kataparivÈro phussamÈsapuÓÓamÈyaÑ RÈjagahaÑ gantvÈ dve mÈse tattheva

Ettha “ekaÑ samayaÑ BhagavÈ RÈjagahe viharati VeÄuvane

santamÈnaso yugamattaÑ pekkhamÈno RÈjagahaÑ piÓÉÈya caritvÈ

Tato SujÈtÈ saÒjÈtasaddhÈ hutvÈ sabbÈla~kÈrena ala~karitvÈ

Ta~khaÓaÒÒeva sabbalokÈbhihÈro mÈro bÈhusahassaÑ mÈpetvÈ

nÈma jÈtaÑ. EvaÑ bodhisamÊpeyeva cattÈri sattÈhÈni vÊtinÈmetvÈ paÒcame

Atha brahmÈ Sahampati Dasabalassa cetasÈ cetoparivitakkamaÒÒÈya

‘KiÑ me aÒÒÈtavesena, dhammaÑ sacchikatenidha.

“Tamonudo Buddho samantacakkhu,

nipÈto. SvÈyaÑ katthaci sÈsanaÑ upÈdÈya vuccati. YathÈha “idheva

ÈdÊsu1 paÒÒÈya. “JÈtidhammÈ jarÈdhammÈ, atho maraÓadhammino”ti-ÈdÊsu2

“SampannaÑ sÈlikedÈraÑ, suvÈ bhuÒjanti kosiya.

“CattÈro loke pajjotÈ, paÒcamettha na vijjati.

Atha aggi divÈrattiÑ, tattha tattha pabhÈsati.

TasmÈ ubhayathÈpi sarÊrapaÒÒÈjutivisaradharassÈti attho.

TathÈgatassÈti ettha aÔÔhahi kÈraÓehi BhagavÈ “TathÈgato”ti vuccati,

KathaÑ BhagavÈ tathÈ Ègatoti TathÈgato? YathÈ yena abhinÊhÈrena

“Yatheva lokamhi Vipassi-Èdayo,

KathaÑ tathÈ gatoti TathÈgato? YathÈ sampatijÈtÈ Vipassi-Èdayo

“MuhuttajÈtova GavampatÊ yathÈ,

TathÈkÈrena yo dhamme, jÈnÈti anupassati.

na tassa tulÈ vÈ pamÈÓaÑ vÈ atthi, atha kho atulo appameyyo anuttaro.

Atha kho brahmÈ Sahampati “katÈvakÈso khomhi BhagavatÈ

“ParatthaÑ cattano atthaÑ, karontÈ pathaviÑ imaÑ.

divasakaraÑ vanavivaragataÑ munivaradivasakaraÑ upasa~kamitvÈ

ŒyuÒca vaÓÓaÒca sukhaÑ balaÒca,

Vare cÈrur|pe vihÈre uÄÈre,

“neva gato Ègacchati, na ca sÈsanaÑ suyyatÊ”ti cintetvÈ teneva nÊhÈrena

DumÈ vicittÈ suvirÈjamÈnÈ,

VanaÑ sunÊlaÑ abhidassanÊyaÑ,

VisuddhamabbhaÑ gaganaÑ surammaÑ,

D|re ca disvÈ varacandaraÑsiÑ,

bhikkhusaÑghassa Èrocehi, gamiyavattaÑ p|ressantÊ”ti Èha. “SÈdhu

3. “Na hete jÈnanti sadevamÈnusÈ,

4. Na hete jÈnanti sadevamÈnusÈ,

5. HandÈhaÑ dassayissÈmi, BuddhabalamanuttaraÑ.

Naruttamoti narÈnaÑ, naresu vÈ uttamo pavaro seÔÔhoti naruttamo.

viseso ÒÈÓavipphÈrÈ iddhi nÈma. Œyasmato BÈkulassa ca Èyasmato

nibbatto viseso sammÈpayogapaccayÈ ijjhanaÔÔhena iddhÊti ayaÑ tattha

6. “BhummÈ MahÈrÈjikÈ TÈvatiÑsÈ,

ÈdigÈthÈyo ÔhapitÈti veditabbÈ.

Tattha bhummÈti bhummaÔÔhÈ, pÈsÈÓapabbatavanarukkhÈdÊsu ÔhitÈ.

Atha SatthÈ cintitasamanantarameva odÈtakasiÓasamÈpattiÑ

7. “ObhÈsitÈ ca pathavÊ sadevakÈ,

Tattha obhÈsitÈti pakÈsitÈ. PathavÊti etthÈyaÑ pathavÊ catubbidhÈ

accherakaÑ pÈÔihÊranti ettha devÈ ca manussÈ ca LokantarikÈsu

ÈbhÈ pavattitthÈti attho. Atha vÈ tiriyaÒca vitthatanti tiriyato vitthataÑ

VÈmapassato aggikkhandho pavattati, dakkhiÓapassato udakadhÈrÈ

BhagavÈ ca~kamati, nimmito tiÔÔhati vÈ nisÊdati vÈ seyyaÑ vÈ

Tassa pana bhagavato tejokasiÓasamÈpattivasena uparimakÈyato

nÈma natthi, BuddhÈnaÑ pana bhava~gaparivÈsassa lahukatÈya

9. “Sattuttamo anadhivaro VinÈyako,

devamanussehi p|jito devamanussap|jito. PupphÈdip|jÈya ca paccayap|jÈya

10. “So yÈcito devavarena cakkhumÈ,

heÔÔhimÈ tayo maggÈ tÊÓi ca phalÈni, yaÑ “virajaÑ vÊtamalaÑ