‫مجلة ديالى‪9102/‬‬ ‫العدد الثمانون‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫الموارد المالية في بالد المشرق االسالمي خالل العصر االموي (‪431 -14‬هـ)‬
‫الكممات المفتاحية ‪ :‬الموارد المالية‪ ،‬المشرق االسالمي‪ ،‬الدولة االموية‬
‫البحث مستل من رسالة ماجستير‬

‫أ‪.‬م‪.‬د‪ .‬حامد حميد عطية‬ ‫خالد احمد جميل عبداهلل‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫جامعة ديالى‪ /‬كمية التربية لمعموم االنسانية‬
‫‪kaljameel@gmail.com‬‬
‫‪Raya882000@yahoo.com‬‬

‫الممخص ‪Abstract‬‬
‫م د د د ددعت االتمال د د د ددل ا ما د د د ددل‬ ‫ا ا د د د ددت‬ ‫بع د د د ددت االسالمي د د د ددمت ا ا د د د ددت ال ال د د د ددبتت اال د د د د د‬
‫اال مالا د د ددل م ؤاا د د ددمال م االالد د د د‬ ‫اال الكد د د داات ا اما د د ددال د د د د الظبا د د ددت االيك د د ددا مالسعاد د د د االم د د ددم‬
‫الليكد ددا اال الد ددت‬ ‫اصد ددبيت ت د ددم ا يكد ددا االتمالد ددل د د اال د د م ااد ددم بعد د ّدت م اال كد ددا اال د د ا‬
‫اال د ددم ب د ددتت د ددم م ال االل د د د م د د د كد د د اللد د د اال د ددبتت اللم د ددت اال د د دما ت اال مالا د ددل االالد د د كمل د ددت‬
‫اد ددت ا السمواد ددمت د د االيكد ددما ماال ؤاد ددمل اال يلد ددا‬ ‫لا د ددم االتمالد ددل ا د دمال د د ع ا د د‬ ‫اليص د د‬
‫اال لسد د ددمل ماالد د ددم ة لد د ددم المبعد د ددل‬ ‫مود د ددت ي د د د‬ ‫ددد‬ ‫ام د د د ع ا د د د اال د د د ا ب ماال د د دما ت ا‬
‫د ددت با د ددت اال د ددم‬ ‫د ددم ااد د د ا د د د‬ ‫اتا ة اال ؤاا د ددمت اال مالا د ددل مالل ا د ددم ما د ددب صد د د م‬
‫د د د د االلغ د د ددل‬ ‫ا ا د د ددت‬ ‫اال ك د د دداب بت د د د د ب د د د دما ت مالا د د ددل الل د د ددمم بيظل د د ددم د د د د ا اال د د د د‬
‫د د د اال د د دما ت اال مالاد د ددل‬ ‫مع د د د‬ ‫ا اد د ددت‬ ‫ما صد د ددعتح ما ا د د د اتات اال مالاد د ددل د د د اال د د د‬
‫ا ات ‪.‬‬ ‫اال‬ ‫م المبعل م يمابل االع م ماال م سا‬ ‫ا ات‬ ‫اال‬
‫المقدمة ‪:Introduction‬‬
‫ل ماالص د د د ددتة‬ ‫ل د د د ددم ب د د د ددمت ب د د د ددماللعلا ما‬ ‫ب اال د د د د د ل ماالعع د د د ددمل اال الس ل د د د د د‬ ‫االي د د د ددت‬
‫مأصيمبه األ تل ‪.‬‬ ‫ماالاتا لم ااتلم ي ت ‪ )‬م لم آاله االعابا االعم ا‬
‫د د د االت اا د ددمت‬ ‫أ د ددم بع د ددت ‪ ..‬الع د ددت ت اا د ددل االااما د ددل اال مالا د ددل د د د أا د ددل تمال د ددل مأب صد د د‬
‫د د د ددا د د د د د االل د د د ددما ا والص د د د ددمتب‬ ‫د د د ددال‬ ‫اال د د د ددل ا اال مالا د د د ددل م د د د د د‬ ‫د د د ددل إ الع د د د ددت اا د د د ددم‬ ‫اال‬
‫ا د ددت‬ ‫ماالااماد د د اللبل د ددت االد د د ب ب د ددت مأ الك د ددم ال د دده صمص د ددال د د د ل د دده‬ ‫ال د ددم‬ ‫ما‬
‫لد ددم بد ددمتئ موما د ددت ااماد ددال د د‬ ‫االاد ددت‬ ‫د ددت اال د د‬ ‫أ ال د ددت االااماد ددل اال مالاد ددل د د‬
‫اااليص د ددم اال د د دما ت اال مالا د ددل مكد د د ال كمل د ددت ا ا د ددمالاب اال البع د ددل د د د اال لس د ددمل مم ال د ددا د د د‬

‫‪012‬‬
 ‫مجلة ديالى‪9102/‬‬ ‫العدد الثمانون‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫ملد د ددل االد د ددتا ا اد د ددت‬ ‫د د ددم‬ ‫د د ددل ا د د د‬ ‫د د ددمل ك لد د ددل الالل د د د االااماد د ددل م د د د‬ ‫الل د د د ا‬
‫الكم د د‬ ‫د د الاد ددتاا ل د ددم ج ااد ددت‬ ‫ا اد ددت‬ ‫د د اال د د‬ ‫ا د د لت لد ددم االد ددم ة ماالع د ددم‬
‫ا د ددت م د د د ا ا د ددتا األص د ددم االعم د ددل اللااما د ددل‬ ‫اا د ددت‬ ‫الااما د ددل اال مالا د ددل د د د اال د د د‬
‫اليصد د ددا اال د د دما ت االال د د د الد د ددؤت االد د ددم باد د ددت اال د د ددم ميد د ددتت اال عد د ددمع‬ ‫اال مالاد د ددل م اد د ددا ع د د د‬
‫ألص د دديمب اال د د د‬ ‫د د د اال د د دما ت د د د ع و د ددم اال د د د م ل مالد د د‬ ‫االع ا د ددل ألم د دده صد د د‬
‫د د د االص د ددمال االعد د ددما ‪ .‬اللد د ددمم بيظلد د ددم د د د ا اال د د د‬ ‫ال د د ددمت ب د د ددم االس د د د‬ ‫ما‬ ‫ي ا د ددل االالص د د د‬
‫مع د د د‬ ‫ا اد د ددت‬ ‫د د د االلغد د ددل ما صد د ددعتح ما ا د د د اتات اال مالاد د ددل د د د اال د د د‬ ‫ا اد د ددت‬
‫دد‬ ‫م المبعد ددل م يماد ددبل االع د ددم ماال د ددم سا‬ ‫ا اد ددت‬ ‫د د اال د دما ت اال مالاد ددل د د اال د د‬
‫ا ات ‪.‬‬ ‫اال‬
‫المشرق االسالمي في المغة واالصطالح‬
‫عل د ددم ماي د ددت أم س د ددما ماي د ددت ال د د د‬ ‫د د د كال د ددب ي د ددم‬ ‫ماال د د د‬ ‫ال د ددتم الس د ددل اال د د د‬
‫د د د وم م د د د موم إ ا أ د د ددملت‬ ‫) ااد د ددم ا د د د وت اال د د د‬ ‫د د د م اال د د د‬ ‫االلس د ددل مالعلد د د‬
‫د د د ل علد د د د د د ِوبد د د اال د د د‬ ‫ماا د ددم الكد د د‬ ‫ٔ)‬
‫إ دد د ا )‬ ‫د ددم اال د د د ُ ماال د د د‬ ‫ماال د د د‬
‫صد ددبميم بعد ددت‬ ‫د د م اال د د‬ ‫د ددم م د د‬ ‫د ددت اال غ د د ب ٕ)‪ .‬أ د ددم اال د د‬ ‫د د وم ماال د د‬
‫ٖ)‬
‫م اد د ددال ة د د د‬ ‫د د د اليلا د د ددم أم االل د د ددم‬ ‫ظد د ددا ا السد د ددمح اال د د د‬ ‫عُلم د د ددم لد د ددم األ‬
‫ٗ)‬
‫م كد د د ا اب د ددتم ما د دديم أ اال د د د‬ ‫م د د د آ د د د االل د ددم الي د ددتا‬ ‫ا الس د ددمح د د د اال د د د‬
‫٘)‪.‬‬ ‫م اال‬ ‫ل‬ ‫م‬
‫د ددم ااصد د دت ب د دده كد د د األ د ددمك االماوع د ددل د د د و االتمال د ددل‬ ‫اص د ددعتيم‬ ‫أ د ددم عل د ددم اال د د د‬
‫‪)ٙ‬‬
‫اسصد د د د د بل د د د ددم ل د د د د د‬ ‫ل د د د ددم د د د ددتة أو د د د ددمالاا م د د د ددملبا‬ ‫م ددددد‬ ‫االع با د د د ددل ا ا د د د ددت ال‬
‫‪)ٚ‬‬
‫الالب د د د الد د ددم اال االكم د د ددل‬ ‫د د ددتة ت ااد د دداللم ي لد د ددم أ كم د د ددل بد د ددتت اال د د د‬ ‫م د د ددت‬ ‫اي د ددم‬
‫د د باا د دل‬ ‫ا د ددم ت د د‬ ‫كد ددا اال ت د ددل االال د د‬ ‫م االد ددم‬ ‫ماالبص د د ة مااللالد ددا كملالد ددم الالبعد ددم بد ددتم‬
‫األ صد د ددم ا ا د د ددت ال د د ددت االعصد د د د ا د د ددمب ‪ .)ٛ‬م لد د ددم ا د د ددا ا ص د د ددع ب ت‪ٖٗٙ‬ه‪/‬‬
‫م د د ددم م ال‬ ‫‪ٜ٘ٚ‬ا) م د د دديم أ اال د د د د ا د د د د األ د د ددمك االالد د د د اعلد د د د لا د د ددم ُ اا د د ددم‬
‫االل د د د د ماالالد د د د كمل د د ددت تا ا د د ددم ة مااليك د د ددا ‪ )ٜ‬أ د د ددم ابد د د د يب د د ددم ٖٗ٘ه‪ٜٙ٘ /‬ا) ا د د ددت‬
‫م ت لد ددم ال د د‬ ‫د ددب االد ددم أبعد ددت د د ال د د إ د د ّدت ُ ااد ددم اا د د م م عد ددم ال د ددت اال د د‬
‫د ددم اا د ددا ااد د د ل د ددم بل د ددتا االع د ددا ل د ددل ما ك د ددم الكد د د لميا د ددل‬ ‫ب د ددمالام ا أ د ددم ُ اا د ددم‬

‫‪011‬‬
 ‫مجلة ديالى‪9102/‬‬ ‫العدد الثمانون‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫)‬
‫د ددم‬ ‫ب د دده أل كد د د بل د ددت االغمال د ددب ل د ددم أ ل د دده اال عمل د ددل *‬ ‫ل د ددم ال د ددم اا د ددا لسصد د د الُعد د د‬
‫لكل ُ اام‬ ‫ٓٔ)‪.‬‬ ‫تا‬
‫االيرادات المالية في بالد المشرق االسالمي‬
‫ع د ددا اال لس د ددمل‬ ‫ل د ددت أ‬ ‫ا اد ددت‬ ‫ااماد ددل االتمال د ددل اال مالاد ددل د د د بد ددتت اال د د د‬ ‫دد‬
‫األُ د د ددماا و د د ددت ا اللد د د دما بالل ا د د ددل اال د د د دما ت االعم د د ددل ماال مص د د ددل د د د د اللد د د د اال د د ددبتت ا د د ددت كمل د د ددت‬
‫ي اصد ددل لد ددم الم ا د ددما د د أ د د الاد دداا األُ د ددم ماال ا د د االعم د ددل م د د م ااد ددال ا اال م‬
‫لمبع د د ددم ماد د ددب ص د د د م مبع د د د‬ ‫لا د د ددم د د د‬ ‫د د ددت اال د د دما ت االال د د د كملد د ددت اليص د د د‬ ‫ددد‬
‫ا اد د ددت ا د د د أ د د د ااد د ددمتة ما تات باد د ددت اال د د ددم‬ ‫اتا ال د د ددم مالعاد د ددا أ كمل د د ددم د د د اال د د د‬
‫م ما‬ ‫االم وا ا‬ ‫ا ات‬ ‫بتت اال‬ ‫ا ماللااا اال ما ت اال مالال‬ ‫اال كاب‬
‫ما اد ددت عالد ددل د د االاد ددلل‬ ‫ع د ددم د د‬ ‫ٔ‪ -‬مــــوارد عامــــة دوريــــةا م د د اال د دما ت االال د د اد ددالا‬
‫اال د د د اج ماال اا د ددل) يال د ددم‬ ‫عل د ددم د ددمالا االكل ال د ددا‬ ‫كمالاك د ددمة ماال د د د اج ماال اا د ددل ماالماود د د أ‬
‫د د ابل مايد ددتة الا د د ت‬ ‫ٕٓٔ‪ ٖٔٔ-‬د دد) د د‬ ‫ااد ددم‬ ‫د ددت لص د د ب د د اد ددام ماال د د‬ ‫ل ماد ددل‬
‫ٔٔ)‬
‫مبيا د د ددب اال ص د د ددمت‬ ‫ل د د ددم االد د د د م‬ ‫مكمل د د ددت الؤ د د د د‬ ‫االغاد د د د‬ ‫ل د د ددم ا د د ددتا ظمب د د ددت‬
‫ك د ددا‬ ‫دد د‬ ‫د د د اال د د د ا ب كمل د ددت د د د أ د ددا د ددم ا د ددت با د ددت اال د ددم‬ ‫اال الد د دما ة ال د ددتالم ل د ددت أ‬
‫لد د ددم اال ل د ددمع اال ي د د د ة ماال سالمي د ددل االال د د د‬ ‫عال د ددتة لد د ددم د ددم د د د‬ ‫اال ت د ددل د د د أ د د دما‬
‫ا‬ ‫اال م ٕٔ)‪ .‬أ م أ ا اال ما ت االعم ل‬ ‫صمال أ ل م لم اتا‬
‫اج‪:‬‬
‫الخ َر ُ‬
‫أ‪َ -‬‬
‫ٖٔ)‬
‫مأصد ددله‬ ‫م د ددم ب علد ددم ب د د ا)‬ ‫أب ا د د ج‬ ‫الخــــراج لغــــة‪ :‬د ددم ا د د ج د د األ‬
‫ٗٔ)‬
‫ماال د د د اج د د د الغ د ددل االعد د د ب اا د ددا الكد د د ال‬ ‫ل د ددم األ د د د‬ ‫ماعلد د د‬ ‫د ددم ا د د د ج د د د األ‬
‫االغلل ٘ٔ)‪.‬‬
‫لد د ددم االغلد د ددل‬ ‫د د د أ د د دما االلد د ددم‬ ‫أمــــــا فــــــي االصــــــطالح‪ :‬د د ددم اال د د د ابل االال د د د الؤ د د د‬
‫‪)ٔٙ‬‬
‫ٔٔ‪ٚ‬ه‪ٖٔٔٔ /‬ا) ا اال د د د اج د د ددم‬ ‫ل د د ددم‬ ‫اد د ددت ك د د د اب د د د‬ ‫االيمصد د ددلل د د د اال د د د ل‬
‫‪)ٔٚ‬‬
‫ل د ددم‬ ‫ماال د د اج الد دده علاد ددم‬ ‫علد ددما‬ ‫د ددمال ا باد ددت‬ ‫د دده االاد ددما د د االاد ددلل د د‬ ‫دد ل ا‬
‫ددد م‬ ‫اال د د د ابل االالد د د اس‬ ‫االع د ددما ماالد د د ب الالد د دمالم االتمال د ددل بماال د دده كمال اا د ددل ماال عل د ددم اال د ددم‬
‫‪)ٔٛ‬‬
‫م ل د ددم ا د ددا أب د ددم اماد د د‬ ‫االالد د د يد د د ت أم اليد ددت ل د ددمة‬ ‫لد ددم األ‬ ‫ا د ددما اال ا د ددل ا‬
‫‪)ٜٔ‬‬
‫م د د د د د الا د د د د د م‬ ‫ت ٕ‪ٔٛ‬ه‪ٜٜٚ /‬ا) بامالد د د د ددها ا اال ااد د د د ددل ب لاالد د د د ددل د د د د ددم اال د د د د د اج‬

‫‪010‬‬
 ‫مجلة ديالى‪9102/‬‬ ‫العدد الثمانون‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫ٕٓ)‬
‫د د د د د األ‬ ‫ل د د د ددم اال لالسع د د د ددا‬ ‫د د د ددمال اج د د د ددم د د د ددم اسد د د د د‬ ‫د د د د د اج االد د د د د ا‬ ‫أيامل د د د ددم‬
‫لد د د ددمة أم‬ ‫مالاد د د ددل م الاد د د ددل ا د د د دمال كملد د د ددت األ‬ ‫اد د د ددمتا‬ ‫د د د ددت‬ ‫دددد‬ ‫االا ا اد د د ددل م ال د د د د‬
‫د د ددت‬ ‫لد د ددم األ ا د د د االال د د د الد د ددا الي د د ددم صد د ددليم ام لد د ددمة د د د‬ ‫صد د ددليم ٕٔ)‪ .‬ماال د د د ب عب د د د‬
‫اال د د د اج مالل ا د ددل اال د د دما ت‬ ‫الد د د ا ل د ددت أ اال لس د ددمل األُ د ددماا ا اللد د دما بد د د‬ ‫ا ا د ددت‬ ‫اال د د د‬
‫د د د ابل اال د د د اج د د د االم ا د ددل د د د األ ص د ددم‬ ‫صد د د‬ ‫د ددت‬ ‫دد د‬ ‫االعم د ددل ماال مص د ددل م الد د د‬
‫اب صد د د د ا تا ة االااما د د ددال د د د د ا تا ة اال مالا د د ددل بع د د ددت ا ك د د ددم االد د د دماال ابم د د د د ا تا ال د د ددا‬
‫االااماد د ددل‬ ‫ددد‬ ‫ددد‬ ‫د د د ال كد د ددم‬ ‫ددد ا ا‬ ‫ا تا ة كل د د ددم مابد د ددتم أ‬ ‫عد د ددم بمصد د ددسه د د ددا‬
‫ٕٕ)‬
‫إ‬ ‫بما د ددل اال د د د اج مما تات با د ددت اال د ددم‬ ‫ددد‬ ‫اال مالا د ددل االالد د د اال د د د م اال لس د ددمل ا ما د ددم‬
‫د د د د بد د د ددتت اال د د د د‬ ‫د د د د ابل اال د د د د اج كملد د د ددت د د د د اال د د د ددم ت األاما د د د د الباد د د ددت اال د د د ددم‬ ‫أ‬
‫ا د د ددتا اال د د د د اج ال د د ددا اكد د د د ظمبال د د ددم أم ي د د ددتتا د د د د ب د د ددتت اال د د د د‬ ‫ماب د د ددتم أ‬ ‫ا ا د د ددت‬
‫د د د ت د ددم ظ د ددا الي د ددتتت‬ ‫البع د ددم اللا د ددم ماال ك د ددم مبيا د ددب و د ددت ة كد د د‬ ‫ا د ددت ا اللد د د‬ ‫ا ا د ددت‬
‫ا ددت‬ ‫د د ا اال ا ددتا‬ ‫ب م د دب عم ددتات االص ددل االالد د اب ددت د د اال ا ددل ا مأ د د اال ددل د د‬
‫د ددت األ ا د د اد د دمال كد ددملما ا د ددل ا‬ ‫ا دد‬ ‫دد د‬ ‫د د اال د د د ابل ال د د‬ ‫ل د ددمما أ‬ ‫ك دد‬
‫ٖٕ)‬
‫م ل د د ددم‬ ‫اال اا د د ددل)‬ ‫د د د د ابل االد د د د أ‬ ‫أم د د د د أ د د د د اال د د ددل ا أ اال ا د د ددل ا أ س د د ددم د د د د‬
‫د ددما و د ددت أمكلد د دما ب د ددم د د د‬ ‫ا د د د اال د ددل كمل د ددت ال د د دا‬ ‫ا د ددا أي د ددت االب د ددميظا اال د ددم ا بعد د د‬
‫بما د د ددل االد د د دما تات اال مص د د ددل ب د د د د ابل اال د د د د اج ماال د د د د ا ب األُ د د د د‬ ‫ا د د ددم تة االعد د د د ب د د د د‬
‫د د د ا ب االع د ددم‬ ‫د ددت‬ ‫ددد‬ ‫د د د أ د د د اال د ددل أم‬ ‫اال س م د ددل ل د ددم االا د ددكم اال يلا د ددا‬
‫ٕٗ)‪.‬‬ ‫ا ب األ‬ ‫ماال‬
‫ب‪-‬الجزية‪:‬‬
‫ٕ٘)‬
‫ماال اا د ددل د د د ك د ددتا‬ ‫د د د االد د د‬ ‫م د ددم اؤ د د د‬ ‫د د د اج األ‬ ‫الجزيــــــة لغــــــ ًة‪ :‬د د د‬
‫‪)ٕٙ‬‬
‫اال اا د ددل اال كم د د د ة‬ ‫ل د ددم ا‬ ‫كد د د ابد د د‬ ‫)‬ ‫ل د ددم االد د د‬ ‫االعد د د ب اال د د د اج اال سد د د م‬
‫و م ‪.)ٕٚ‬‬ ‫ا األ‬ ‫ل ماال اال اعل ا االا مل أب أا‬ ‫لم اال‬
‫ل ددم أ د د اال ددل ماد د ات كد د اا ألل د ددم‬ ‫أمــــا فــــي االصــــطالح‪ :‬د د اال ددم اال سد د م‬
‫لد ددم ك د د‬ ‫د د أ د د اال د ددل م ال د ددب ا‬ ‫د ددم اؤ د د‬ ‫د داة لد ددم واللد دده ‪ .)ٕٜ‬ماال ااد ددل د د ك د د‬
‫لم ‪.)ٕٛ‬‬ ‫ٍ ٍ‬
‫بمالغ ي م ال ب لم اال أة م صب م‬

‫‪012‬‬
 ‫مجلة ديالى‪9102/‬‬ ‫العدد الثمانون‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫ٖٓ)‬
‫د ددما‬ ‫د ددم ا د د م ا د ددما د د أ د د اال د ددل د د ك د د‬ ‫د ددما ا اال ااد ددلا د د‬ ‫مب د ددك‬
‫ادددد‬ ‫ماد د د ددم االتمالد د د ددل ا اد د د ددت ال د د د د‬ ‫د د د ددت لد د د ددم‬ ‫صد د د ددال‬ ‫د د د د ابل‬ ‫مالعد د د ددت اال ااد د د ددل‬
‫د د ابل اال د د اج لا د ددل‬ ‫د د الاد دداع د ددل ا ا ا ت ل د دما ا اد ددتا د د يد ددا الباد ددم‬ ‫اال اد ددل ا‬
‫ٖٔ)‬
‫ي د د ا د د ك د د اد ددلل‪ .‬أ د ددم‬ ‫بماد ددل اال ااد ددل اد ددال‬ ‫مال د د ب االعد ددمتة د د‬ ‫لد ددم األ ا د د‬
‫ا د ددتا م م ل د ددم د د د ال د ددب لا د دده كمل د ددت ل د ددم عبا د ددمت االعبا د ددل االعمالا د ددل ظ ملا د ددل مأ بع د ددم‬
‫ٕٖ)‬
‫مابد د ددتم ا‬ ‫د د ددم ‪.‬‬ ‫ددد ت‬ ‫د د ددم ماالاد د ددسلم اظلد د ددم‬ ‫د د ددم ماالماد د ددعم أ ب د د د م د د د م ت‬ ‫ت‬
‫ياد ددث كملد ددت‬ ‫ااد ددم م د ددت اال د د‬ ‫د د ابل اال ااد ددل د د‬ ‫االالل د دداا اال د ددمال ود ددت ااد دداللت االد ددم‬
‫ٖٖ)‪.‬‬ ‫ا ب االال كملت الس‬ ‫بمو اال‬ ‫ت‬ ‫لم اال ؤم‬ ‫الس‬
‫ت‪-‬الزكاة‪:‬‬
‫ٖٗ)‬
‫الاكاد ددل م د د االل د ددمل‬ ‫د ددم اكد ددم ااك د د‬ ‫م دد‬ ‫الزكــــاة لغــــ ًة‪ :‬د د الع ا د د اال د ددم‬
‫ٖ٘)‬
‫د د ب كد ددل الع د د اال د ددم‬ ‫ما د د ات االاكد ددمة اكد ددمة‬ ‫مااد ددم اكد ددم االد ددا ح أب ل د ددم مع د د‬
‫االصمال ‪.‬‬ ‫أب و ب لساه االم ا بمالع‬
‫د دده ا ‪ ‬لد ددم اال اد ددل ا‬ ‫د د اال د ددم ود ددت‬ ‫اد ددتا‬ ‫أمــــا فــــي االصــــطالح‪ :‬د د‬
‫‪)ٖٙ‬‬
‫م ل د ددم ل د ددت أ تاد د دما االص د ددتومت‬ ‫مب االا د ددت ة االما د ددب ا ا د دده بع د ددت أ ابل د ددغ االلص د ددمب‬
‫د د د أ د ددم االاك د ددمة االالد د د ال ب د ددم د د د االا د ددمت اال د ددال ك‬ ‫د ددم اال ا د ددؤم االد د د ب االد د دمالم االل د د د‬
‫ا د د المااع د ددم‬ ‫مالد دده أل د د االاكد ددمة م د ددم ا د د‬ ‫مالاد ددم ‪ .)ٖٚ‬مكد ددم ا د ددما د ددم اال د د ب ا ا د د‬
‫د د ددم كد د ددم الا د د د االد د ددم باد د ددت اال د د ددم‬ ‫االبلد د ددت ما ا د د ددم م د د ددتلم م‬ ‫لد د ددم اد د ددالياا م د د د لس د د د‬
‫تا اال ت ل ‪.)ٖٛ‬‬ ‫اال كاب‬
‫اك ددم ال ددم أصد د‬ ‫ٕ‪ -‬المـــوارد غيـــر الدوريـــة‪ :‬د د اال د دما ت االالد د اك ددم ال ددم مو ددت مو ددت‬
‫د ددم‬ ‫ما ث الد دده م د ددم االلاعد ددل مك د د‬ ‫د ددم االال د ددم ة ماالس د د ل ماالغلد ددم ا مال كد ددل د د‬ ‫ظد د‬
‫ا‬ ‫ا م ا ا اال ما ت ا االتم ال‬ ‫اله االي‬ ‫الا اع‬
‫أ‪-‬الفيء والغنيمة‪:‬‬
‫د د ددم اس د د د ل ا د د ددم أب‬ ‫الفــــــيء لغــــــ ًة‪ :‬االس د د د ل د د ددم اال د د ددمح مااد د ددم ا د د ددمل االد د ددم ك د د د ا‬
‫‪)ٖٜ‬‬
‫د د د إالد د ددا ا أم د د د ود د ددم‬ ‫م د د ددم د د د أاد د ددتا ا‬ ‫د د ددم كد د ددم الل اد د ددل ا‬ ‫مك د د د ال‬ ‫ددد‬
‫ٓٗ)‪.‬‬ ‫ام ا‬ ‫اعل‬ ‫االع با وت مل اال‬

‫‪012‬‬
 ‫مجلة ديالى‪9102/‬‬ ‫العدد الثمانون‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫م د ددم‬ ‫اد د د وال د ددم‬ ‫ددد‬ ‫د د د االكس د ددم‬ ‫أمـــــا فـــــي االصـــــطالح‪ :‬د ددم اال د ددم االد د د ب اؤ د د د‬
‫د د اال د دا ا‬ ‫موسد ددم االد ددا ا أب‬ ‫صد ددم‬ ‫د د بم أمال د ددم د ددم أل ل د دما لد دده م د ددم د د اال اد ددل ا‬
‫ٔٗ)‬
‫ماالس د د د ل د د ددم اؤ د د د بد د ددتم ي د د د ب م‬ ‫د د د أ د د دما اال د د د كا‬ ‫اال اد د ددل ا ) بد د ددت والد د ددم‬
‫كا ٕٗ)‪.‬‬ ‫ولمب اال‬ ‫ا أب بمال ب ا عله ا‬ ‫اا م‬
‫ل ٖٗ)‪.‬‬ ‫لا اغلا اال‬ ‫ل م ع م لم ا‬ ‫االسما بمال‬ ‫الغنيمة لغ ًة‪ :‬م‬
‫ِ االعد ددتم د د االي د د ب‬ ‫دد أ‬ ‫د ددم ل د دده اال اد ددل م‬ ‫أمــــا فــــي االصــــطالح‪ :‬د د ك د د‬
‫ٗٗ)‬
‫د ددم ا د د اال يد ددم بم و د د ا أظلد ددمل االي د د ب ماالغلا د ددل د ددم لد ددب لاد دده اال اد ددل م‬ ‫م دد‬
‫٘ٗ)‬
‫دد‬ ‫د د أاد ددتب اال اد ددل ا‬ ‫د د االغلد ددم ا االال د د الا د د‬ ‫دد‬ ‫ما‬ ‫لد ددمة‬ ‫بمالاالد ددم يالد ددم ا د د‬
‫االبد ددمو اكد ددم‬ ‫ماال د د‬ ‫لد ددم اال اد ددماللا‬ ‫مالد ددماح أ بع د دل أ د ددم‬ ‫اد ددمش اال د د كا ال د د‬
‫د د د يد د د با د ددت‬ ‫د ددم أ االسد د د ل‬ ‫ب د ددا االسد د د ل ماالغلا د ددل‬ ‫ما تا ال االد د دل االتمال د ددل أ د ددم االسد د د‬
‫لد ددم ا ال د ددمت ا د ددما بال د ددم االغلا د ددل الااد ددت د د ي د د باد ددت‬ ‫ص د د م ه مود ددم‬ ‫اال د ددم ا أل‬
‫‪)ٗٙ‬‬
‫بعت االاالم‬ ‫الااا لم اال اماللا بعت ا اج اال‬ ‫ب‬ ‫اال م‬
‫الم ُكوس‪:‬‬ ‫شور التجارة و ُ‬ ‫ب‪ُ -‬ع ُ‬
‫ماالالد د د‬ ‫م د د د األ د د دما االالد د د ا د ددالا اليص د ددال م د د د االال د ددم اال ا د ددل ا م اد د د اال ا د ددل ا‬
‫بد د د ي د ددتمت االتمال د ددل اد د دمال كمل د ددت تا ل د ددل أم م د ددل م د د د أ د ددبه د ددم الك د ددم بمال ا د ددما‬ ‫ال د د د‬
‫‪)ٗٚ‬‬
‫مكملد د ددت‬ ‫ل د ددم ا د ددل االال د ددم‬ ‫د د د ابل السد د د‬ ‫ددد‬ ‫االك كا د ددل د د د االمو د ددت االيم د د د‬
‫‪)ٗٛ‬‬
‫ماتيد د د د ا‬ ‫د د ددم األ د د د دما‬ ‫الاد د د د م ب د د د د اال ك د د ددم ) أا د د ددما اال م لا د د ددل ماالالد د د د العلد د د د‬
‫د د د االال د ددم اال د د د كا اال د ددم ا‬ ‫د د د ابل االع د ددم‬ ‫االتمال د ددل األُ ما د ددل اا د ددال ت د د د اليص د ددا‬
‫د د د كد د د‬ ‫إ بلد د ددغ د د ددم اااليص د د د‬ ‫د د ددم االال د د ددم‬ ‫لد د ددم‬ ‫د د ددم‬ ‫بظغد د ددم اال اد د ددل ا م ال د د دما‬
‫د ددم د د ك د د أ بعد ددا ت د ددا مالد ددا‬ ‫اد ددلا ت‬ ‫دد كدد‬ ‫بياد ددب د ددم ك د د أبد ددم اما د د‬ ‫الد ددم‬
‫ت ا د ددا م د ددم اات اياد ددب‬ ‫دد‬ ‫ا د ددم‬ ‫د ددف‬ ‫د د ل د ددف ا كملد ددت د ددم الا‬ ‫د ددم تم اال د ددم الا‬
‫‪)ٜٗ‬‬
‫د ددم أ د د اال د ددل‬ ‫ع د ددم اال اد ددل ا العد ددت صد ددتول أ د ددم‬ ‫االع د د‬ ‫مأ د د اال د ددل لص د د‬
‫اا‬ ‫د د ة مايد ددتة د د االاد ددلل د د االالد ددم‬ ‫الؤ د د ا‬ ‫د د اال د د ابل‬ ‫الياد ددب كد ددمال اج ما‬
‫مظاا د ددل بد د د ال الالك د ددم ال د دده ي د ددل ا ا د د د‬ ‫مأ اكال د ددب اللال د ددم‬ ‫ٓ٘)‬
‫الالاد د د د د د بل د د ٍدت اال د ددم آ د د د‬
‫ٔ٘)‪.‬‬ ‫لم م ٍ آ‬

‫‪012‬‬
 ‫مجلة ديالى‪9102/‬‬ ‫العدد الثمانون‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫ت‪-‬خمس المعادن والركاز‪:‬‬
‫د د ددم‬ ‫م د د ددم ك د د د‬ ‫ٕ٘)‬
‫ددد ٍ‬
‫دب مليد د ددم‬ ‫ددد‬ ‫المعــــــادن لغــــــ ًة‪ :‬م د د د ااد د ددال اج اال د د ددم‬
‫ل ٖ٘) ‪.‬‬ ‫ٍب م‬ ‫االي م ة‬ ‫م مت‬
‫ٗ٘)‬
‫األ‬ ‫أمـــــــا فـــــــي االصـــــــطالح‪ :‬د د ددم اال ما د د د د االالد د د د اا د د ددال ج ل د د ددم د د د دما‬
‫٘٘)‪.‬‬ ‫ماال اال ج اله أد بعل أ ماه مالبات اال م اال‬
‫ماال كد د ددما وع د د د االس د د ددل ال د د د ج د د د‬ ‫د د د األ‬ ‫د د ددم ت د د د‬ ‫الركـــــــاز لغـــــــ ًة‪ :‬د د ددم ك د د د‬
‫‪)٘ٙ‬‬
‫اال عت‬
‫ماالد د د ب كل د ددا بل د ددم آتا وبد د د ا ا د ددتا‬ ‫وفـــــي االصـــــطالح‪ :‬اال ك د ددما د ددم اال د ددم اال د ددت م‬
‫د د د اك د ددمةا د ددم‬ ‫د ددم د د د أ د د دما اال ا د ددل ا‬ ‫ب ك د ددما مال د ددم ا د ددم ظد د د‬ ‫ل د ددا‬ ‫مأ د ددم اال ع د ددت‬
‫مكد د د ال االد د د ب‬ ‫ا د ددل ت ا د ددا أم د ددم اات ايا د ددب الد د د‬ ‫ا د دده‬ ‫أص د ددمب د ددم ال ت د ددا ك د ددم‬
‫‪)٘ٚ‬‬
‫م الد د د د الامال د د دده ‪ ‬ا م د د د د اال ك د د ددما‬ ‫ظا د د ددم‬ ‫ا د د دده لصد د د د‬ ‫ظا د د ددم‬ ‫دددد ا‬ ‫ا ا بل د د ددغ‬
‫‪.)٘ٛ‬‬ ‫اال‬
‫ا اد ددت‬ ‫د د بد ددتت اال د د‬ ‫باد ددت د ددم اال اد ددل ا‬ ‫د دما ت مالاد ددل كملد ددت الد ددت‬ ‫م دد‬
‫د ددم‬ ‫ددد‬ ‫إ الا د ددالاع االتمال د ددل‬ ‫ل د ددم د ددم اا د ددال ج د د د ب د ددمع األ‬ ‫م د ددم د ددم اسد د د‬
‫أ د د د د ددم ا صد د د د ددع ب ت ‪ٖٗٙ‬ه‪/‬‬ ‫د د د د د اال عد د د د ددمت مب د د د د د ا اال صد د د د ددم‬ ‫ااد د د د ددال ج د د د د د‬
‫د د د االس د ددل مااليتا د ددت ما لد د د‬ ‫م د ددل اال ع د ددمت‬ ‫د ددم‬ ‫‪ٜ٘ٚ‬ا) بامال د ددها ماك د ددم بد د د‬
‫األوع د ددم‬ ‫د د د ا د ددم‬ ‫د ددم اك د ددم‬ ‫د ددم ااصد د د ب د دده أ ل د ددم‬ ‫ماالكب ا د ددت ماال د ددلسع مأ د ددبم الد د د‬
‫‪)ٜ٘‬‬
‫ب د ددتا اب د د د ت ع د ددت اللا بد د د‬ ‫العد د د‬ ‫مبا ا د ددل د د د ك د ددم ة اص د ددع‬ ‫مكد د د ال ا د ددا‬
‫ما ت االتمالل ٔ‪.)ٙ‬‬ ‫ماعالب‬ ‫بات اال م‬ ‫اه‬ ‫ا ات‬ ‫مك‬ ‫ٓ‪)ٙ‬‬

‫ث‪-‬موارد أُخرى لبيت المال‪:‬‬

‫ا ا د ددت‬ ‫د د د ب د ددتت اال د د د‬ ‫با د ددت اال د ددم‬ ‫االالد د د كمل د ددت ال د ددت‬ ‫م د د د اال د د دما ت األ د د د‬
‫اا د ددم‬ ‫اال د ددم ة د د د‬ ‫د د د وبد د د بعد د د‬ ‫د د د اال د د د ابل االعم ل د ددل م د د د االالد د د كمل د ددت السد د د‬
‫ت‪ٜٙ‬ه‪/‬‬ ‫اد د ددلا االبد د ددم ل‬ ‫ال د د د أ والابد د ددل ب د د د‬ ‫لد د ددم اال د د ددت اال سالميد د ددل م ظد د ددم‬ ‫ماال د د د‬
‫بع د د ددت أ يمصد د د د ا يال د د ددم‬ ‫أ‬ ‫ل د د ددم أ د د د د اد د د د ولت ظتظ د د ددا أالد د د د‬ ‫ٗٔ‪ٚ‬ا) و د د ددت د د د د‬
‫الد د د ا د ددلل ٕ‪ٜ‬ه‪ٚٔٓ /‬ا) ك د ددم م د ددتت ألد د دماح أُ د د د‬ ‫مك د ددم‬ ‫ص د ددماليم ل د ددم أالسد د د أالد د د‬
‫د ددتاام‬ ‫د ددت د د‬ ‫د د االلد ددم‬ ‫د د ابل اال د ددام ل) االال د د الااليص د د‬ ‫د د اال د د ا ب م ل د ددم‬

‫‪012‬‬
 ‫مجلة ديالى‪9102/‬‬ ‫العدد الثمانون‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫لا د ددم االتمالد ددل د د‬ ‫االال د د كملد ددت اليص د د‬ ‫دد‬ ‫د ددم م ا د ددم د د اال د دما ت ا‬ ‫االلد ددم ما ماال‬
‫ٕ‪.)ٙ‬‬ ‫ا ات‬ ‫م امت اال‬
‫ما ا د ددم يد ددتتلم ك اد ددل اال د دما تات اال مالاد ددل االعم د ددل د د االلاد ددمت اال بد ددمة د د ك د د بلد د ٍدت الد ددمب‬
‫د د ددت االعص د د د األُ د د ددمب الم كد د ددم االك اد د ددمت اال م لد د ددل د د د اال د د دمات‬ ‫ا اد د ددت‬ ‫ال د د ددت اال د د د‬
‫ماال م د ددال م ا د ددم) االالد د د كمل د ددت لا د ددل الكد د د‬ ‫االعالا د ددل االغ ا ا د ددل ماال لا د ددم مت ماال د ددتوا‬
‫د د د ددام ب‬ ‫لد د د ددت اال‬ ‫د د د ددم الد د د ددا ك د د د د‬ ‫بلد د د د ٍدت ت ع د د د ددم د د د د أ د د د دما اال د د د د اج ٖ‪ )ٙ‬إ اتي د د د د‬
‫لد د د ددم أ د د د ددا د د د دما ت باد د د ددت اال د د د ددم االلاتاد د د ددل ماالعالاد د د ددل د د د د‬ ‫تٖٖٔه‪ٜٕٗ /‬ا) د د د د ل د د د د‬
‫أال د د د‬ ‫اد د ددبعل م د د د م أال د د د‬ ‫د د د اج د د ددم‬ ‫االيابد د ددل م د د ددمح االبيد د ددث إ ااد د ددم ا مكد د ددم‬
‫ٗ‪)ٙ‬‬
‫دددد م‬ ‫أ د د ددم ما ت د د ددم االعالا د د ددل ا د د ددت ك د د ددم بامال د د ددها أ د د ددم االابا د د ددب األا د د ددمت‬ ‫ت د د ددا‬
‫٘‪)ٙ‬‬
‫م د د د ا د د ددم أكد د ددت اال اتا د د د‬ ‫م د د د م أالسد د ددم‬ ‫م الد د ددم أال د د د‬ ‫عد د ددت ماال د د ددم ماالاد د ددس‬
‫ااد د ددم أ بعد د ددل‬ ‫د د د اج‬ ‫االكال د ددب اص د د د‬ ‫تٓ‪ٖٛ‬ه‪ٜٜٔ /‬ا) بامال د ددها مم د د ددتت د د د بع د د د‬
‫د ددم‬ ‫دد ت‬ ‫د ددم مظتظد ددل‬ ‫مالاد ددع م ل مظتظد ددم ت‬ ‫م د ددل أال د د‬ ‫مظ د ددم‬ ‫أال د د‬ ‫مأ بعد ددم أال د د‬
‫أاد ددم م د د االب د د مت مصد ددسم‬ ‫دد‬ ‫ماظلد ددم‬ ‫د د م تابد ددل م د د االد ددتوا أال د د‬ ‫م د د االد ددتماب‬
‫‪)ٙٙ‬‬
‫د د د اال د د دما ت االعالاد د ددل كملد د ددت تا د د ددل‬ ‫د د ددف‬ ‫مب د د د ال‬ ‫مظتظ م د د ددل وععد د ددل‬ ‫االيتاد د ددت أال د د د‬
‫د ددب‬ ‫م د د د ا د ددم‬ ‫ا ا د ددت‬ ‫د ددت اال د د د‬ ‫اال د د د ابل ماال د د د اج عد د دما االع د ددت األُ د ددمب د د د‬
‫د د د د د د ا اال ل د د د د ددب و د د د د ددت ماح االيلعد د د د د ددل‬ ‫االا د د د د دده االعبد د د د د د ب ت ٖٓٔه‪ٜٕٕ /‬ا) بامال د د د د ددها‬
‫‪ ...‬مو د ددمالما الل ل د ددت د د د ما ك د ددم اال د د د ا د د د ج مو د ددت‬ ‫ماأل ا ماالا ا د ددا ماالعاد د د‬ ‫ماال د ددعا‬
‫‪)ٙٚ‬‬
‫مابد ددتم‬ ‫د ددم أ د د‬ ‫دد‬ ‫د د ل اكالد ددب لد ددم ك د د‬ ‫دد‬ ‫أ د د ععم د ددم مظامبد ددم أم د ددم ي د د‬
‫د د اال د دما ت‬ ‫د ددف‬ ‫ددم اال د د اج مبعباعد ددل االي ددم‬ ‫د د اال د دمات كملد ددت الا ددممب وا ال د ددم د د‬ ‫أ‬
‫ب د ددت االعاا د ددا ‪ٔٓٔ -ٜٜ‬ه‪-ٚٔٚ /‬‬ ‫د د د بد د د‬ ‫الد د د ة يك د ددا اال لاس د ددل األُ د ددمب‬ ‫و د ددت ااتت د د د‬
‫مب مص د د ددل ا‬ ‫صد د د د ال ظد د د د بم د د ددمت اا د د ددالا ا ٍ ااماد د د د م ا د د ددك ب كباد د د د ا‬ ‫‪ٜٚٔ‬ا) ا أل‬
‫د د ددم‬ ‫ود د ددت أصد د ددبيت ال د د ددا االظاد د ددل بمال ت د د ددلا باد د ددبب ااماد د ددل االعد د ددت االال د د د الال‬ ‫م د د ددل االلد د ددم‬
‫باد د ددبب‬ ‫ص د د د ااد د ددالا ا‬ ‫د د ددت‬
‫اد د ددا م د د د أ د د د اال د د ددل مبااد د ددل االعما د د د ‪ .‬ماال د د د ب د د د ّدت‬
‫‪)ٙٛ‬‬
‫الد د د ا ل د ددت أ‬ ‫ااا د ددم أ ل د ددب االي د ددتت االعا د ددك ال د د د د ددت اال د د د م د ددم م ال االل د د د‬
‫االا د د دمات االع د د د ا م د د ددم‬ ‫االا د د دمات م لد د ددم ااصد د ددت ب د د د‬ ‫ك اد د ددل األ د د دما اال بد د ددمة د د د أ‬
‫كملد د ددت م د د ددعل االد د ددم ا د د ددم ة ماال د د د‬ ‫بم الب د د دم أ أود د ددمالاا اال د د د‬ ‫األ د د د‬ ‫م د د ددت اال د د د‬

‫‪012‬‬
 ‫مجلة ديالى‪9102/‬‬ ‫العدد الثمانون‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪)ٜٙ‬‬
‫تا بد ددل بامالد دده ا م بد ددم‬ ‫ما وا د ددل د د اال د دما ت كملد ددت ياد ددب د ددم ك د د اب د د‬ ‫االع د د ا‬
‫ت ا ٓ‪.)ٚ‬‬ ‫أال‬ ‫ا أال‬ ‫مأ بعل م‬ ‫أال‬ ‫بت االعااا م ل أال‬ ‫ب‬
‫طرق جمع الموارد المالية في المشرق االسالمي‬
‫لا د ددم د د‬ ‫ااد ددم اااليص د د‬ ‫دد‬ ‫باد ددت د ددم اال اد ددل ا‬ ‫كملد ددت اال د دما ت االال د د الد ددت‬
‫لاد د ددتا د د د أ لد د ددب األمود د ددمت م د د د‬ ‫د د ددال كل ماالال د د د كملد د ددت الد د ددت‬ ‫د د د ابل مايد د ددتة‬ ‫ع اد د د‬
‫ددد‬ ‫اد د ددتت االسد د ددم‬ ‫ددد ل م أ‬ ‫ددد‬ ‫االالعد د ددم ات ماالالل ا د د ددمت اال ال د د د ة ماال د د د م ل ماالال د د د‬
‫ٔ‪)ٚ‬‬
‫م د د د ب لاالد د ددل اال د د د اج م د د د ا د د ددم أكد د ددت أبد د ددم اما د د د‬ ‫اليد د ددت‬ ‫يكد د ددما اال لد د ددمع االال د د د‬
‫فل د د د ددم ل د د د ددتب ب لاال د د د ددل‬ ‫االبصد د د د د ة م اا د د د ددم‬ ‫ت ٖ‪ٔٛ‬ه‪ٜٜٚ /‬ا) إ اا د د د ددم ا ا أ‬
‫د د اج م ددم ص ددماليما لا دده أ ل دده ‪ ...‬م ددم أا ددلا‬ ‫ل ددمة ددم أ‬ ‫الد د‬ ‫دد‬ ‫االاد دمات ددم ددال‬
‫ٕ‪)ٚ‬‬
‫د د كد د ا ددلل اال ددم با ددت اال ددم‬ ‫د د ابل ددم لل ال ددؤت‬ ‫إ ا دد‬ ‫لا دده أ ل دده ددم ُ د د‬
‫أص د د ددبيت سالمي د د ددل ل د د ددمة علا د د ددم‬ ‫د د د د األ‬ ‫مأل‬ ‫د د د د وبد د د د اال د د ددت موا ميك د د ددما اال د د ددت‬
‫ٖ‪)ٚ‬‬
‫م د د د د اال د د د د اج د د د د وبد د د د‬ ‫مأص د د ددب‬ ‫اال د د د د اج م ل د د ددم و د د ددمب أ ل د د ددم اال اا د د ددل االا د د ددلمال‬
‫اال لسد ددمل تا د ددم‬ ‫إ ي دد‬ ‫د د اتا ة باد ددت اال د ددم ب ااد ددم‬ ‫اد ددؤم‬ ‫اال لاسد ددل مأ ا د د االع د د ا‬
‫بم د د أ ددما اال لاسد ددل‬ ‫ا ددؤم ب ددك‬ ‫ددم ال ددا الل د د اج د د االم اد ددمت اك ددم‬ ‫ل ددم العا ددا‬
‫ٗ‪)ٚ‬‬
‫د ددا ا اال د دماال كد ددم ا د د‬ ‫م د ددم ايد ددت د د اد ددلعل اال د دماال‬ ‫بصد ددميب اال د د اج‬ ‫ماع د د‬
‫د ددم اال د د اج الكد ددم الد دده اد ددلعل مااد ددعل م د د ا د ددم يد ددتث لد ددت م‬ ‫لد ددم‬ ‫األياد ددم‬ ‫د د بع د د‬
‫٘‪ٚٔٗ -ٚٓ٘ /ٜٙ -ٚ‬ا) د د د‬ ‫االظاس د د د‬ ‫عد د ددت االم اد د ددل ماال د د د اج اللي د د ددمج ب د د د اما د د د‬
‫٘‪.)ٚ‬‬ ‫اال‬
‫بما د ددل اال د د د اج‬ ‫ل د ددت ب د ددم االتمال د ددل ا ما د ددل د د د أ د د د‬ ‫االااما د ددل اال مالا د ددل االالد د د‬ ‫م ددد‬
‫وم د ددت بالاد د د ا أم يسد د د اد د د تت ب ا د ددمتا اال اا د ددل ماال د د د اج الكد د د‬ ‫مما تات با د ددت اال د ددم‬
‫‪)ٚٙ‬‬
‫دد كدد‬ ‫ماد ددم االد ددم ااماد ددل ايصد ددمل االاد ددكم‬
‫لعاد ددل أم اولد دداا ‪ .‬ك د د ال ال د د اال لسد ددمل ا ّ‬
‫عمما ددل‬ ‫ددت ااا ددت بد د‬ ‫م ا ددل كل ددم العل ددب األ د د الع ددتات د د اال د دما ت اال مالا ددل ا ددت كد د د د‬
‫دددددد‬ ‫ماا د د د د ددل د د د د د د ص د د د د ددل أ د د د د د د ال اال ا د د د د ددل ا ال ل د د د د ددمع‬ ‫ٓ‪ٙٗ -ٙ‬ه‪ٖٙٛ -ٜٙٚ /‬ا)‬
‫د د د ص د ددلي ا‬ ‫و د ددم ا مك د ددم‬ ‫أالد د د‬ ‫م د د د ا أالد د د‬ ‫ص د ددماليما ل د ددم لاد د د‬ ‫ا د ددم ا‬ ‫اا د ددم‬
‫ظ ل د د ددم‬ ‫ظ ل د د دده ماالتاب د د ددل بلصد د د د‬ ‫بلصد د د د‬ ‫م د د ددم ك د د ددم ا د د د د االد د د د أ‬ ‫د د ددل ا‬ ‫أ ا دد د د‬
‫‪.)ٚٚ‬‬ ‫أال‬ ‫اا أال‬ ‫لا‬ ‫ظ له بلغت وا ل م ا‬ ‫ماالكا ت بلص‬

‫‪012‬‬
 ‫مجلة ديالى‪9102/‬‬ ‫العدد الثمانون‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫بما د د ددل اال د د د د اج ل د د ددم اال د د ددت موا م د د ددا ؤا د د ددمل‬ ‫دد دد‬ ‫ا د د ددت ا ال د د ددت م ة اال د د د د‬ ‫كد د د د ال‬
‫‪)ٚٛ‬‬
‫د د د اال د د د‬ ‫د د د اال امععد د ددمت ا د د د االاماد د ددملاا‬ ‫ال ب د د د ال ا بمال د د ددؤم اال مالاد د ددل‬ ‫االا د د د‬
‫‪)ٜٚ‬‬
‫اد د د ددتت د د د د‬ ‫د د د ددت ا السمواد د د ددمت االال د د د د‬ ‫ماالال د د د د بااد د د ددت ع د د د ددم ب د د د ددم د د د د‬ ‫ا اد د د ددت‬
‫د د د ابل‬ ‫االد د ددت موا م د د ددمل اال لد د ددمع ميكد د ددما اال د د ددت اال سالميد د ددل لد د ددمة أم صد د ددليم بعد د د ّدت م‬
‫د د ابل الؤ د د د د ة مايد ددتة‬ ‫دما اد ددالا الاد ددتات م ك د د اد ددلل ٓ‪ )ٛ‬د د‬ ‫د ددت باد ددت ٍ علد د ٍ‬ ‫د ددال كل‬
‫م الد د د مو د ددت الع د ددتات‬ ‫ا ا د ددت‬ ‫اا د ددم م د ددت اال د د د‬ ‫د د د االا د ددلل د د د وبد د د اال ب د ددمة د د د‬
‫ال ا د د د د االا ا ا د د ددل ما د د ددكم‬ ‫د د ددم‬ ‫اد د د د‬ ‫بد د د د‬ ‫د د د د اال د د ددت ماال ل د د ددمع‬ ‫تواد د د د الا د د ددكم‬
‫ٔ‪)ٛ‬‬
‫ب د د اال د د ا ب د د‬ ‫دد‬ ‫مود ددت ا ال د ددت االد ددم ة لد ددم االد ددت موا‬ ‫د د أ د د اال د ددل‬ ‫اال لد ددمع‬
‫بماد د د ددل ع ااد د د ددل اال د د د د اج‬ ‫دددد أ دددد‬ ‫لد د د ددا ا ب د د د ددك ٍ بم د د د د‬ ‫إ كد د د ددملما ا د د د د م‬ ‫اا د د ددم‬
‫د ددا‬ ‫ا كد د د ا ا د ددالغلمل ل د ددم‬ ‫د ددتت‬ ‫ماال اا د ددل يال د ددم و د ددم ك اا د ددال اص د ددس ا بد د د ل ا‬
‫ٕ‪)ٛ‬‬
‫ماتيد د د د أا د د ددم أ‬ ‫د د د د اال د د د د ا ب‬ ‫د د ددم‬ ‫ل د د ددا اال ااد د د د‬ ‫آ ت االتمال د د ددل إ ك د د ددم‬
‫ٖ‪)ٛ‬‬
‫إ‬ ‫ل د ددم االك د ددم اال اللس د ددل‬ ‫ل د ددم أ د د دما اال د د د اج مالعا د ددا االع د ددم‬ ‫اال د ددم ة ك د ددملما ا د د د م‬
‫لا د د ددم يا د د ددب‬ ‫ل د د ددم بما د د ددل مالا د د ددلاا اال ب د د ددمالغ اال الص د د ددمال‬ ‫دد د د ا‬ ‫د د ددال ا د د د د ا‬ ‫كمل د د ددت‬
‫د د د ا ب االع د د ددم م ا د د ددم د د د اال د د دما ت االال د د د كملد د ددت اد د ددالا‬ ‫د د ددت د د د‬ ‫االسموا د ددمت االصد د ددل‬
‫ٗ‪.)ٛ‬‬ ‫ا ات‬ ‫اال‬ ‫اااليصمال م‬
‫ا د ددت ك د ددم االد د دماال‬ ‫ا ا د ددت‬ ‫د د د اال د د د‬ ‫اال بما د ددل د د د اال ا د ددل ا‬ ‫أ د ددم ا د ددم ا د د د‬
‫ا بالمااع د ددم لد ددم اد ددالياا م د د االبلد ددت لساد دده‬ ‫مالد دده أل د د االاكد ددمة م د ددم اال د د ب اد د‬ ‫ا اد د‬
‫كد ددا اال ت د ددل ماتي د د ا االد ددم ة‬ ‫ل د ددم الا د د بااال د ددم االد ددم باد ددت د ددم‬ ‫ما ا د ددم م د ددت د ددم‬
‫د د أ د دما االد ددم باد ددت اال د ددم‬ ‫ا د د ا م بم د د ا لد ددم د ددم اد ددت‬ ‫ااد ددم كد ددملما ا د د م‬ ‫دد‬
‫ل د ددم‬ ‫د د د تاد د دما اال د د د اج ٘‪ )ٛ‬ا د ددت ا ال د ددت االد د دماال‬ ‫د د د أ د د دما‬ ‫د ددم ا د ددت‬ ‫ما د ددالا الاد د د ا‬
‫ال ددم كا ال ددا‬ ‫لا دده د د االيك ددما اال يلا ددا‬ ‫ل ددم ددم ال ددا ا الس ددم‬ ‫ددم ا ددالا العاا ددل ا ا د د م‬
‫لاد دده الل د دماال أم ال د دمال‬ ‫االي اد ددل د د الاد ددتا اال د د ا ب مالااد ددا م ظد ددا الاد ددلاا اال بلد ددغ اال الس د د‬
‫وب اال لاسل أم ماال االع ا ‪.)ٛٙ‬‬ ‫اال بمال اال عا‬
‫متابعة ومحاسبة العمال والموظفين في المشرق االسالمي‬
‫اال د ددم المبع د ددل م يما د ددبل‬ ‫ا ا د ددت‬ ‫ا د ددعت االتمال د ددل األُ ما د ددل د د د اتا ال د ددم د د د اال د د د‬
‫الليالمالد د ددل تم اد د ددعمة االد د ددم ة‬ ‫د د د اال د د ددما ا تا ب ماال د د دمال‬ ‫ماال د د ددم سا‬ ‫االد د ددم ة ماالع د د ددم‬

‫‪012‬‬
 ‫مجلة ديالى‪9102/‬‬ ‫العدد الثمانون‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫اال لس د د ددمل د د د د ا‬ ‫د د ددم‬ ‫مكد د د د ال‬ ‫بما د د ددل ا د د د دما‬ ‫ل د د ددم اال ا د د ددل مص د د ددل د د د د‬ ‫ماالع د د ددم‬
‫‪.)ٛٚ‬‬ ‫ا ات‬ ‫اام م ت اال‬ ‫اال مات االال االا بماال م‬ ‫ل‬ ‫اغالم‬
‫ل د د ددم‬ ‫ا اد د ددت‬ ‫تاد د ددتة الل ومبد د ددل د د د بد د ددتت اال د د د‬ ‫د د ددم ماد د ددم‬ ‫مال د د د ا لتي د د د‬
‫اا د ددما ب د د د األ د د دما بع د ددت اا د ددالاسم م د د د‬ ‫د د د ا اال د د د‬ ‫م اس د ددل اال ا د ددالم ) ا د ددت ك د ددم‬
‫ل م االم بات اال م ‪.)ٛٛ‬‬ ‫االع م ظا اما م لم االياا م ما ا االسم‬
‫د د د ك د د د اود د ددمالاا االتمالد د ددل‬
‫ماد د ددم االد د ددمبعم االد د ددم ة ماالع د د ددم‬
‫ك د د د ال اد د ددت كد د ددم اال لسد د ددمل ا ّ‬
‫ا اد د د ددت ال د د د ددظت ك د د د ددم ا د د د ددلا م بد د د د د ب د د د ددت اال لد د د د د ‪ٜٜ -ٜٙ‬ه‪ٚٔٚ -ٚٔٗ /‬ا) و د د د ددت‬
‫‪)ٜٛ‬‬
‫ب د ددت االعاا د ددا‬ ‫د د د بد د د‬ ‫اال لاس د ددل‬ ‫أ‬ ‫كد د د ال لد د د‬ ‫ب يما د ددبل االع د ددم م د د د اوبال ا‬ ‫ا د ددال‬
‫مالد د د دده ك د د د ددم ع د د د د باااد د د ددت ب د د د د اال لد د د ددب‬ ‫‪ٔٓٔ -ٜٜ‬ه‪ٜٚٔ -ٚٔٚ /‬ا) كد د د ددم ايماد د د ددب‬
‫الد د د ال عمالب د دده‬ ‫ب د ددت اال لد د د‬ ‫ل د ددم األ د د دما االالد د د أو د ددم الا د ددلا م بد د د‬ ‫تٕٓٔه‪ٕٚٓ /‬ا)‬
‫تٗ‪ٚٙ‬ه‪ٖٕٔٙ /‬ا)‬ ‫ب د د ددم مأ د د د بالاد د ددتات م االد د ددم باد د ددت اال د د ددم ٓ‪ )ٜ‬مود د ددت أ د د ددم االكالب د د د‬
‫ل د د د ددم العباد د د د د اال ومب د د د ددل مي صد د د د د ا ل د د د ددم يما د د د ددبل‬ ‫اال لس د د د ددمل األُ د د د ددماا‬ ‫اال د د د ددم يد د د د د‬
‫٘ٓٔ‪ٕٔ٘ -‬ه‪ٚٔٗ -ٚٓ٘ /‬ا)‬ ‫ب د د د ددت اال لد د د د د‬ ‫د د د ددما بد د د د د‬ ‫ا د د د ددت كد د د د د أ‬ ‫اال د د د ددمالسا‬
‫كم ي اصم لم اوبل األ ما مع و م ماليصال م ٔ‪.)ٜ‬‬
‫الاد ددت العد ددم ت اال ومبد ددل د د االع د ددت األُ د ددمب إ الد ددا ال د ددمل االد ددتماما ماالال د د م د ددتت ومبد ددل‬
‫د د د ما‬ ‫ب د ددت اال لد د د بد د د‬ ‫ت ٕ٘٘ه‪ٜٛٙ /‬ا) أ‬ ‫ا د ددت كد د د اال د ددمي‬ ‫اتا ا د ددل ما د دديل‬
‫د د ددتات االاا د د ددل مكظاد د د د االالع د د ددت الم الد د دده بلغ د د دده أ‬ ‫٘‪ٛٙ -ٙ‬ه‪ٙٛٗ /‬ه‪ٚٓ٘ /‬ا) كد د ددم‬
‫لاد دده ود ددم الد ددها أوبلد ددت‬ ‫مصد دده إالاد دده ل د ددم ت د د‬ ‫ب‬ ‫تاد ددل د د‬
‫د ددم ت د د ّ مالد دده وب د د‬
‫م د د ددم‬ ‫د د ددم ة م ا د د د‬ ‫بد د ددتت‬ ‫تاد د ددل ل د د د مالاال د د د ل ود د ددم الد د ددها اد د ددم أ ا د د د اال د د ددؤ لا‬
‫ل د دده أوبل د ددت تا د ددل لد د د مالاالد د د ل‬ ‫د د د ي د ددم ن و د ددم ا أ د ددب ا د ددم اد د د الال‬ ‫ل د ددم أ‬ ‫م االد د د‬
‫د ددتا‬ ‫أللد ددت‬ ‫إل د د الل د دداا‪ .‬مال د د‬ ‫ود ددم ا لعد ددا‪ .‬ود ددم ا ال د د كلد ددت وبلد ددت تاد ددل مالد ددا العد د ّدم‬
‫دد ب أ‬ ‫كد ددم‬ ‫د ددم ‪ .‬مال د د‬ ‫د د مال د د أم ااد ددالكسااله د ددم الد ددا اك د د ااد ددالكسم إل د د ال د دم‬
‫مال د د موبلد ددت د ددم اال د د بد دده لد ددت د د ااد ددالكسم مباد ددع الاد ددم‬ ‫دد‬ ‫اال د ددتب إالا د د‬ ‫العد ددم‬
‫اد دده د د‬ ‫أالد ددم أ د د ا الد ددا ا د د‬ ‫إل د د ال م د د ‪ .‬م د ددم د ددا‬ ‫لدد‬ ‫ادد أ دد‬ ‫ماع د د‬ ‫م بدد‬
‫ص ددعل ن‪.)ٜٕ ..‬‬ ‫تلملة أم املل أم‬

‫‪002‬‬
 ‫مجلة ديالى‪9102/‬‬ ‫العدد الثمانون‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫ٖ‪)ٜ‬‬
‫م د د ددم اال مك د د د‬ ‫اد د ددت م د د ددت د د ددم اا د د د م بصد د ددميب ا اد د ددال اج‬ ‫ال د د د‬ ‫د د ددت د د د‬
‫ماالد ددم ة م بد ددمة‬ ‫االع ّ د ددم‬
‫د ددم االتمالد ددل د د اال ُكالّد ددمب م ُ‬ ‫بماالصد ددسمل أ د دما د د اال د ددا بد ددم الت‬
‫اال د د د اج إ ك د ددم اا د ددال تا كد د د د ددم التا د دده د د د ما د ددم االالعد د د اب ما د ددم ا الاا د ددال ج د د د‬
‫ٗ‪)ٜ‬‬
‫٘‪-ٙ‬‬ ‫د د د ما‬ ‫مو د ددت اا د دداليتث د د د االم اس د ددل ا د د د اال لاس د ددل ب د ددت اال لد د د بد د د‬ ‫األ د د دما‬
‫ل د د د ددم ل د د د ددما‬ ‫ددددد ا‬ ‫د د د ددل ص د د د ددميب ا ا د د د ددال اج ا‬ ‫‪ٛٙ‬ه‪ٚٓ٘ -ٙٛٗ /‬ا) إ كمل د د د ددت‬
‫٘‪)ٜ‬‬
‫إ‬ ‫لا د د دده تا ا ا د د ددال اج‬ ‫أعلد د د د‬ ‫د د ددم‬ ‫ال د د دده كد د ددم‬ ‫صد د د د‬ ‫اال بماد د ددل م اوبال د د ددم إ‬
‫ب د ددت االعاا د ددا‬ ‫ال د ددل بد د د‬ ‫ا د ددعات‬ ‫كمل د ددت االتمال د ددل اليباد د د ا د د د تم ا ا د ددال اج ا د ددت ي د ددب‬
‫د د د د و لد د د ددتا د د د د ما ألل د د د ددا‬ ‫ٕٓٔ‪ٖٔٓ -‬ه‪ٕٕٚ -ٕٚٔ /‬ا) أ د د د د م‬ ‫ااد د د ددم‬ ‫ماال د د د د‬
‫‪)ٜٙ‬‬
‫ا اللاما أ ما االس ل‬
‫ددد‬ ‫ااد د ددم م ال د د د اد د ددبب االال د د د‬ ‫مود د ددت اعد د ددا اال د د دماال أم االعم د د د بعد د ددت يماد د ددبال ا د د د‬
‫بد د د‬ ‫د ددم‬ ‫ب د ددت ا بد د د‬ ‫البا د ددت اال د ددم اال ك د دداب ا د ددت كد د د أ‬ ‫اال د د د‬ ‫إ ا د ددم اال د د د‬
‫ااد ددم باد ددبب ال د د‬ ‫ب د د اال اد ددظا م لد دده لد ددم‬ ‫أ ا د د ا اللع د د ا ود ددت د ددا ود ددا‬ ‫ك اد ددا كد ددم‬
‫االم بات اال م ‪.)ٜٚ‬‬ ‫ا ام اال‬
‫بد د ددت االعااد د ددا ‪ٔٓٔ -ٜٜ‬ه‪ٜٚٔ -ٚٔٚ /‬ا) ظد د ددا ال د د ددمل‬ ‫د د د بد د د‬ ‫د د ددت‬ ‫أ د ددم د د د‬
‫مالد د د دده بد د د د ت اال د د د ددمالا االالد د د د الد د د ددا أ د د د د م د د د د وبد د د د اال لسد د د ددمل‬ ‫تاد د د دما اال د د د ددمالا إ عل د د ددب‬
‫االامباا ‪.)ٜٛ‬‬
‫د ددم يما د ددبل االي د ددمج بد د د‬ ‫اا د ددم‬ ‫د ددت اال د ددم ة د د د‬ ‫د د د الات االالد د د اال د د د ت‬ ‫م ددد ا‬
‫٘‪ٜ٘ -ٚ‬ه‪ٖٚٔ -ٜٙٚ /‬ا) الل لد د د ددب ب د د د د أب د د د د صد د د ددس ة ‪ٕٛ -ٚٛ‬ه‪/‬‬ ‫االظاس د د د د‬ ‫اما د د د د‬
‫‪)ٜٜ‬‬
‫أم ال ب د د ددم كد د ددم‬ ‫‪ٚٓٔ -ٜٙٚ‬ا)ا م ال د د د الالد د ددل اال د د ددم اال د د د ب كد د ددم ا اد د ددله االد د ددم اال لاسد د ددل‬
‫بد ددت‬ ‫م لد ددم لتي د د أ‬ ‫د د اال د ددم ماالال د د‬ ‫د ددا الد دده ا‬ ‫د ددعاسم‬ ‫اعد ددا اال د دماال ا أللد دده كد ددم‬
‫اا د ددم أ د ددما ااا د ددت ود د دم‬ ‫بد د د اا د ددمت ‪ٙٔ -ٜ٘‬ه‪ٙٛٓ -ٙٚٛ /‬ا) ال د ددم و د ددتا د د د‬ ‫االد د د ي‬
‫ت ددا‬ ‫أالد د‬ ‫د د ا أالد د‬ ‫و ددم ا‬ ‫اا ددم‬ ‫دد‬ ‫د د اال ددم‬ ‫ال دده ااا ددتا ك ددا و ددت ت ب دده عد د‬
‫د د د ت اد د ددم لم‬ ‫ما‬ ‫لد د ددم يل د د د‬ ‫د د د ت يماد د ددبلم موب د د ددلم م ل د د د م تتلد د ددم‬ ‫ود د ددم ا ا‬
‫د ددم ولد ددت‬ ‫ت د ددا ود ددم ا ب د د الاد ددم ل‬ ‫ا د د م ل أال د د‬ ‫عس د د‬ ‫بد ددت ا ب د د‬ ‫م االلد ددم مالعع د د‬
‫لا م ا ب ٓٓٔ)‪.‬‬ ‫مااالع‬

‫‪001‬‬
 ‫مجلة ديالى‪9102/‬‬ ‫العدد الثمانون‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫الد د دده ٕٓٔ‪ٖٔٓ -‬ه‪-ٕٚٔ /‬‬ ‫اال صد د ددمت الد د دده الد د ددا د د ددا اد د ددعات‬ ‫مود د ددت ك د د د ت بع د د د‬
‫ددد‬ ‫ايد د ددب أ اغد د دداما ال د د د ال الد د ددا د د ددا ٔٓٔ)‪ .‬مك د د د ال‬ ‫ٕٕ‪ٚ‬ا)ا أللد د دده كد د ددم الالد د ددم ا د د د ت‬
‫يماد ددبل االد ددم ة ماالع د ددم اال د د ا كد ددملما د ددتاتما االاد ددعمة لد ددم اال اد ددل مصد ددل‬ ‫د د الات د د‬ ‫ا‬
‫ٗ‪ٚٛ -ٚ‬ه‪-ٜٖٙ /‬‬ ‫ب د د ددت ا‬ ‫ال د د دده ال د د ددا د د ددا أُ ا د د ددل بد د د د‬ ‫بما د د ددل اال د د د د اج إ لد د د د‬ ‫دددد‬
‫لد د دده‬ ‫٘‪ٛٙ -ٙ‬ه‪ٚٓ٘ -ٙٛٗ /‬ا)‬ ‫د د د ما‬ ‫د د د وب د د د اال لاسد د ددل بد د ددت اال ل د د د ب د د د‬ ‫‪ٜٙٚ‬ا)‬
‫بماد ددل اال د د اج د د اال اد ددل اد ددت الد ددا‬ ‫د ددتاتا د د‬ ‫ك د د االد ددم اال ايد ددل ماال م اد ددل مك د د ال كد ددم‬
‫االظاس د د د د د د د د‬ ‫ااد د د د د د د ددم ما اد د د د د د د ددالم االد د د د د د د ددم االي د د د د د د د ددمج ب د د د د د د د د اما د د د د د د د د‬ ‫االد د د د د د د دده م د د د د د د د ددا‬
‫ٕٓٔ)‬
‫بد د ددت االعااد د ددا‬ ‫د د د بد د د‬ ‫د د د ا د د د اال لاسد د ددل‬ ‫ملتي د د د‬ ‫٘‪ٜ٘ -ٚ‬ه‪ٜٚٔ -ٜٙٚ /‬ا)‬
‫‪ٔٓٔ -ٜٜ‬ه‪ٜٚٔ -ٚٔٚ /‬ا) ال د د دده ك د د ددم ا او د د ددب االع د د ددم ماال د د ددم ة م د د ددم اسعل د د ددم ب د د د د ما‬
‫االد دده م د د‬ ‫د ددت اال د دماال أم االعم د د‬ ‫د ددكما‬ ‫دد‬ ‫اال اد ددل د ددف ا ا د ددالكم د ددل ا أيد ددت مصد ددت‬
‫ت ٓٓٔه‪ٚٔٛ /‬ا)ا باد د ددبب د د ددكم ود د ددت‬ ‫بد د ددت ا االيك د د د‬ ‫ال د د د الد د دده د د ددا اال د د د اح ب د د د‬
‫ٖٓٔ)‪.‬‬ ‫االلم‬ ‫بع‬ ‫عت لاه‬
‫ماال د ددم سا م ال د ددمبعال ا د د د اال د د د‬ ‫يما د ددبل اال د ددم ة ماالع د ددم‬ ‫م كد د د ا االب د ددا الل د ددم عد د د‬
‫ل د ددم اال د د دما ت اال مالا د ددل االالد د د كمل د ددت ال د ددت با د ددت اال د ددم اال ك د دداب‬ ‫مكاسا د ددل االيس د ددم‬ ‫ا ا د ددت‬
‫د د د بل د ددمل ؤاا د ددمت االتمال د ددل ا ما د ددل د د د ب د ددتت‬ ‫ا د ددت ك د ددم ال د ددم اال د ددتم ا اماد د د‬ ‫بت د د د‬
‫ا ات ‪.‬‬ ‫اال‬
‫الخاتمة‬
‫د د د ل ما د ددل د د د ا االبي د ددث ا د ددت المص د ددلت االت اا د ددل‬ ‫بس د د د ا ا د ددبيمله مالع د ددمالم مالم اا د ددل‬
‫ما‬ ‫االم االلالم ج االال كم ا‬
‫ما تات‬ ‫د ددم اا د د ا د د اللد ددم‬ ‫ا اد ددت‬ ‫‪ ‬اللد ددمح اال د دما ت اال مالاد ددل د د بد ددتت اال د د‬
‫ب مات مالال ‪.‬‬ ‫الل االبتت م ت بات اال م اال كاب بت‬ ‫بات اال م‬
‫ا د ددت‬ ‫د ددت‬ ‫ااما د ددل مالا د ددل د د د‬ ‫ا ا د ددت‬ ‫د د د ب د ددتت اال د د د‬ ‫‪ ‬االب د د اال د ددم ة ماالع د ددم‬
‫االسمواد د ددمت د د د اال ؤاد د ددمل مااليكد د ددما اال يلد د ددا ماالال د د د كد د ددم ب م ب د د ددم اد د ددالا اااليصد د ددم‬
‫اال ما ت اال مالال‪.‬‬
‫ا د د د الات تا د ددتة د د د ع اد د د‬ ‫ا ا د ددت‬ ‫د د د تت ا تا ة اال مالا د ددل د د د ب د ددتت اال د د د‬ ‫‪‬‬
‫ص د د ا تا ة اال مالاد ددل د د االااماد ددل ياد ددث اصد ددب‬ ‫ااماد ددل االتمالد ددل االال د د ال ظلد ددت د د‬

‫‪000‬‬
 9102/‫مجلة ديالى‬ ‫العدد الثمانون‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫د ددم‬ ‫د ددت د د اياد ددمل الالاد ددت د ددتاام االلد ددم ما ماال‬ ‫اال د دماال ا ا اد دده اد ددؤم اال د د اج‬
. ‫ا ات‬ ‫م امت اال‬
‫د ددت‬ ‫دد‬ ‫ا اد ددت‬ ‫ االب د د اال لسد ددمل ماالد ددم ة ااماد ددل ومباد ددل مالاد ددل د د بد ددتت اال د د‬
‫مك د د د د ال‬ ‫يماد د د ددبل اال اص د د د د ماال د د د ددالل‬ ‫د د د داة ا تا اد د د ددل اال كلسد د د ددل د د د د‬ ‫ا‬ ‫بع د د د د‬
.‫الليالمالل تم مومح اال لا لم اال ال‬
Abstract
The Financial Resources in the Islamic Orientation during the
Umayyad Era ( 41- 132 A.H.)
Keywords: Financial Resources , the Islamic Orientation, Umayyad
Era
A research extracted from a thesis
Supervisor
M.A. Student
Asst. Prof. Hamed Hamid Attieh
(Ph.D.) Khalid Ahmaed Jamil
University of Diyala College of University of Di College of
Education for Humanities Department Education for Humanities
of History Department of History

After conquests Islamic conquests of Islamic Orientation, the

Umayyad state established the basic pillars in establishing the
government and activating the financial functions institutions that
became the pillars of state rule in the orient and Khorasan as the
main center of the government extending to country beyond the
river. The financial resources are varied in all these citiec which are
gained by the state either by the agreements with rulers and local
presidents or through taxes and other resources,
have been keen Caliphs and governors to follow up the
management of financial institutions and their organization and
ways of disbursement which contributed in supporting the central
Baytul mal in Damascus with financial resources.

002
 ‫مجلة ديالى‪9102/‬‬ ‫العدد الثمانون‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪The current research tackled with Islamic orientations in terms of‬‬
‫‪linguistic and terminology and financial revenues in the Islamic‬‬
‫‪orientations as well as the ways of raising financial resources in the‬‬
‫‪Islamic orientations , and monitoring and accounting of workers‬‬
‫‪and employees in the Islamic orientations.‬‬
‫الهوامش‬
‫تٔٔ‪ ٚ‬د‪ٖٔٔٔ/‬ا) الادم االعد ب‬ ‫ل‬ ‫كاب‬ ‫يتب‬ ‫ابم االس‬ ‫ل م‬ ‫اب‬ ‫ل م‬ ‫ٔ) اب‬
‫بددت‬ ‫ي ددت ب د‬ ‫ي ددت ب د‬ ‫با د مت – بددتت)جٓٔ ٘‪ٔٚ‬ا االاباددتب‬ ‫ددع تا صددمت‬ ‫عٔ‬
‫اال يااا‬ ‫مل‬ ‫الياا ا‬ ‫االام م‬ ‫ما‬ ‫اال ااب تٕ٘ٓٔ د‪ٜٔٚٓ/‬ا) المج االع م‬
‫٘‪.ٖٜٙ‬‬ ‫بتا – بتت) ‪.‬جٔ‬ ‫عبعل تا اال تاال‬
‫د ب د ال دداا االبص د ب تٓ‪ٔٚ‬ه‪ٚٚٙ /‬ا)‬ ‫لا د ب د أي ددت ب د‬ ‫ٕ) االس ا اددتب أبددم بددت اال د ي‬
‫بغد د د ددتات‪-‬‬ ‫تا م كالبد د د ددل اال د د د ددت‬ ‫إب د د د د ا اا االاد د د ددم ا‬ ‫د د د ددتب اال ام د د د د‬ ‫الياا د د د د ا‬ ‫االعد د د ددا‬
‫ع ددا‬ ‫أبددم إب د ا اا إا ديم ب د إب د ا اا تٖٓ٘ه‪ٜٙٔ /‬ا)‬ ‫‪ٖٛ‬ا االسددم اب‬ ‫‪ٔٗٔٙ‬ه) ج٘‬
‫ؤاادل تا اال دعب اللصديم ل‬ ‫ا علا إبد ا اا ألدا‬ ‫تاما األتب الياا ا أي ت اال الم‬
‫ٕٕٔ‪.‬‬ ‫با مت‪ٕٔٗٗ -‬ه) جٔ‬ ‫ماالعبم ل ماالل‬
‫ت‪ٕٙٙ‬ه‪ٕٕٔٛ /‬ا)‬ ‫ب ددت ا اال م د د‬ ‫د د مب اال ددتا ا ددمومت بد د‬ ‫ٖ) ا ددمومت االي ددمب أب ددم ب ددت ا‬
‫ٖٖٔ‬ ‫با مت‪ٔٗٔ٘ -‬ه) ج٘‬ ‫ع ا االبلتا عٕ تا صمت‬
‫ٖ‪.ٙ‬‬ ‫الام االع ب جٓٔ‬ ‫ل م‬ ‫ٗ) اب‬
‫ا ددب اال د د ح‬ ‫دد‬ ‫ي ددت اال اد د ب ت ٔ‪ٚٚ‬ه‪ٖٔٙٛ /‬ا) اال ص ددبمح اال لاد د‬ ‫أي ددت بد د‬ ‫٘) االسا ددم‬
‫ٖٓٔ‪.‬‬ ‫عٔ اال كالبل االعل ال با مت‪ -‬بتت) عٔ جٔ‬ ‫االكبا‬
‫أبددم االسد ج االبغددتاتب ت‪ ٖٖٚ‬دد‪ٜٗٛ/‬ا) اال د اج مصددلم ل االكالمبددل عٔ اليااد ا‬ ‫عسد‬ ‫‪ )ٙ‬وتا ددل بد‬
‫٘‪.ٜ‬‬ ‫بغتات – ٔٓٗٔه)‪ .‬جٔ‬ ‫عبعل تا االي ال‬ ‫ي ت ياا االاباتب‬
‫ع دل‬ ‫ي دت بد أي دت االب دم ب تٓ‪ٖٛ‬ه‪ٜٜٔ /‬ا) أياد االالاماداا د‬ ‫أبم بدت ا‬ ‫‪ )ٚ‬اال اتا‬
‫ٓ‪.ٕٙٔ-ٕٙ‬‬ ‫الات – بتت) جٔ‬ ‫عبعل ب ا‬ ‫األومالاا عٕ‬
‫دد‬ ‫اتا ة أود ددمالاا اال د د‬ ‫‪ٕٜٓ‬ا مالل ااد ددت ال د د ا ل د د‬ ‫أيا د د االالاماد دداا جٔ‬ ‫‪ )ٛ‬اال اتا د د‬
‫دت‬ ‫د‬ ‫ال م ادل د أودمالاا اال د‬ ‫االيادمة ا‬ ‫دم‬ ‫ٗٔا اا‬ ‫االعص االعبما األم‬
‫‪.ٙ‬‬ ‫كالب اال يمالل ماال غ ا ام االع ب اال ال ا‬
‫عٔ تا‬ ‫ت‪ ٖٗٙ‬د دد‪ٜ٘ٚ/‬ا) اال ا ددمال ماال مالد د‬ ‫ي ددت االك د د‬ ‫‪ )ٜ‬ا ص ددع ب أب ددم إا دديم بد د‬
‫ٕ٘٘‪.‬‬ ‫با مت ‪ ٕٔٗ٘ -‬د) جٔ‬ ‫صمت‬

‫‪002‬‬
 ‫مجلة ديالى‪9102/‬‬ ‫العدد الثمانون‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫لام ا أاال م َاالَ اعلدم ِ أب االكل دم م دم‬ ‫*) اال ل عمللُا م ك كتا الالَ َكلُّا به األَ ْ م ا‬ ‫ٓٔ)‬
‫ل م الا د د ددم‬ ‫ٖٔٗاابد د د د‬ ‫ج‪ٚ‬‬ ‫الَ ْس َ ُ د د ددهُ االع ب ال د د د د ا االس ا ا د د ددتب االع د د ددا‬ ‫كد د د د ّ ك د د د ٍ‬
‫دتا‬
‫االع ب جٖٔ ٔ‪.ٔٛ‬‬
‫ل ددمل األ ص ددم‬ ‫ددم ا‬ ‫ي ددت بد د يب ددم بد د أي ددت تٖٗ٘ د دد‪ٜٙ٘/‬ا)‬ ‫ابد د يب ددم‬ ‫ٔٔ)‬
‫ل د د إب د د ا اا عٔ تا االم د ددمل اللعبم د ددل ماالل د د‬ ‫الياا د د ا د د ام‬ ‫مأ د ددتا ا د ددمل األوعد ددم‬
‫ااد ددم‬ ‫د ددم االد ددتا صد ددمال‬ ‫ٓٓٔا االكاتل د د‬ ‫اال لصد ددم ة – ٔٔٗٔ د دد) جٔ‬ ‫ماالالماا د د‬
‫عبعد ددل كالبد ددل‬ ‫د ددت االا د د يم‬ ‫ا عد ددل ت ي د د‬ ‫د ددمل اال صد ددمت ا اد ددت ال‬ ‫االالم ا اد ددل د د‬
‫‪.ٕٔٛ‬‬ ‫االام ة‪ٕٕٓٔ-‬ا)‬ ‫اال صعسم اللل‬
‫ددم ا ا ددتا اال ددم ل ما ددل االتمال ددل األُ ما ددل‬ ‫ال ددم اا االتمال ددل االع با ددل د د‬ ‫ل ددمما اد دمالا‬ ‫ٕٔ)‬
‫ٗ٘ٗ‪.ٗ٘ٙ -‬‬ ‫لا أي ت بت اال متب أبم اتة عٔ االام ة‪ٜٜٖٔ -‬ا)‬ ‫ال‬
‫ت ٖٓٔ دد‪ٜٕٕ/‬ا) الدم اا االعبد ب ‪ -‬الم اددا اال اد‬ ‫ا‬ ‫يتب‬ ‫االعب ب ابم عس‬ ‫ٖٔ)‬
‫بددت بدده أبددم‬ ‫ٕٓٓا ابد‬ ‫باد مت ‪ ٔٗٓٚ -‬دد) جٗ‬ ‫عٔ تا االكالددب االعل اددل‬ ‫ماال لددم‬
‫عبعددل تا االكال ددب‬ ‫ي ددت ت‪ٖٕٛ‬ه‪ٜٗٓ /‬ا)االعاددت االس ا ددت عٔ‬ ‫د مب اال ددتا أي ددت بد د‬ ‫د‬
‫د د د د د د د د مب االد د د د د د د ددتا أي د د د د د د د ددت‬ ‫ٖٗٗا االلد د د د د د د ددما ب‬ ‫االعل اد د د د د د د ددل با د د د د د د د د مت‪ٔٗٓٗ-‬ه) جٖ‬
‫االا د ددم ة –‬ ‫ع د ددل لد د ددم األتب اال كالبد د ددل االع باد د ددل‬ ‫تٖٖ‪ ٚ‬د د دد‪ٖٖٕٔ/‬ا) ل ماد د ددل األ ب د د د‬
‫د االسددال االع بد يالددم واددما االددتم‬ ‫ااددم‬ ‫ظغد‬ ‫أي ددت الم اد‬ ‫ٔ٘ٗا صددمت‬ ‫‪ٜٔٚٙ‬ا) جٕ‬
‫م عددل ا اددكلت ال االاددم ة‪ٜٔٛٗ-‬ا)‬ ‫ل ددم ة كلاددل ا تاب‬ ‫اد‬ ‫اال اددالالل اع ميددل تكالددم ا‬
‫ٓ‪.ٕٙ‬‬
‫ب د ددت االا د ددمت ت‪ٙٙٙ‬ه‪/‬‬ ‫ي د ددت بد د د أبد د د بكد د د بد د د‬ ‫االد د د ااب ااد د د اال د ددتا أب د ددم ب د ددت ا‬ ‫ٗٔ)‬
‫اال د دداا ي د ددت ع٘ اال كالب د ددل االعصد د د ال‪ -‬اال د ددتا‬ ‫ال د ددم االص د دديمح اليااد د د ا اماد د د‬ ‫ٓ‪ٕٔٚ‬ا)‬
‫ٔ‪.ٛ‬‬ ‫االل م ال با مت‪ٕٔٗٓ -‬ه) جٔ‬
‫ع ا تاما األتب جٔ ‪.ٖٚٙ‬‬ ‫االسم اب‬ ‫٘ٔ)‬
‫ي ت تٓ٘ٗه‪ٔٓ٘ٛ /‬ا) األيكما االالعملال‬ ‫يتب‬ ‫ل ب‬ ‫اال مم تب أبم االيا‬ ‫‪)ٔٙ‬‬
‫ٓٗٔ‪.‬‬ ‫عبعل تا االيتاث االام ة‪ -‬بتت) جٔ‬
‫ٓٗٔ‪.‬‬ ‫اال مم تب ا يكما االالعملال جٔ‬ ‫‪)ٔٚ‬‬
‫‪.ٙٙ‬‬ ‫الام االع ب جٖ‬ ‫‪)ٔٛ‬‬
‫ٖٔ٘ا‬ ‫جٕ‬ ‫اال صدبمح االكباد‬ ‫‪ٖٕٛٛ‬ا االسادم‬ ‫الام االعد ب ج٘‬ ‫ل م‬ ‫اب‬ ‫‪)ٜٔ‬‬
‫اال يدداع‬ ‫ي ددت ب د اعاددمب ت ‪ٛٔٚ‬ه‪ٔٗٔٗ /‬ا) االاددم م‬ ‫ددت االددتا‬ ‫االسا د ما آبددمتب أبددم عدده‬
‫ؤاادل اال ادمالل‬ ‫عٔ‬ ‫ؤاادل اال ادمالل ي دت لعداا االع واماد‬ ‫الياا ا كالب االال اث اللالياا‬
‫‪.ٜٗٚ‬‬ ‫با مت‪ٕٔٗٙ -‬ه) جٔ‬ ‫ماالالماا‬ ‫اللعبم ل ماالل‬

‫‪002‬‬
 ‫مجلة ديالى‪9102/‬‬ ‫العدد الثمانون‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫عبعددل‬ ‫عٔ‬ ‫ددؤل‬ ‫ت ٖٕٓه‪ٛٔٛ /‬ا) اال د اج اليااد ا ياددا‬ ‫ايد بد اتا االا د‬ ‫ٕٓ)‬
‫‪.ٜٙ -ٜ٘‬‬ ‫االام ة‪ٔٗٓٚ -‬ه)‬ ‫تا اال م‬
‫أبم اما اعامب ب اب ا اا بد يبادب بد ادعت ت ٕ‪ٔٛ‬ه‪ٜٚٛ /‬ا) اال َ د َاج اليااد ا‬ ‫ٕٔ)‬
‫ٕٖٔا‬ ‫عدده بددت االد ؤم اددعت ماددعت ياد ي ددت اال كالبددل األا اددل اللالد اث بددتا‪ -‬بددتت)‬
‫اال مالددب ا والصددمتال اال مالاددل د كالددمب الددمح االبلددتا اللددبت ب)‬ ‫بددت اال ي‬ ‫د‬ ‫اال سددم‬
‫٘‪.‬‬ ‫م عل بغتات ٖٕٓٓا)‬ ‫امالل م االا‬
‫ددمل االي ددتاث االلبدددمب‬ ‫دد‬ ‫ددمت بدددت االيا ددا االسك ا والصد ددمتب ا ا ددت‬ ‫االعلد دمال‬ ‫ٕٕ)‬
‫‪.٘ٚ‬‬ ‫كلال ا تاب‪ -‬م عل بغتات بغتات‪ٜٜٜٔ -‬ا)‬ ‫ل م‬ ‫اع ميل تكالم ا‬ ‫اال ا‬
‫ت ٖٕٓه‪ٕٛٗ /‬ا) االعباددمت‬ ‫لاد اال م د‬ ‫ي دت بد ادعت بد‬ ‫ابد ادعت أبددم بدت ا‬ ‫ٖٕ)‬
‫ع د ددم عٔ تا االكال د ددب االعل ا د ددل باد د د مت‪ٔٗٔٓ -‬ه‪/‬‬ ‫اليااد د د ا ي د ددت ب د ددت االا د ددمت‬ ‫االكبد د د‬
‫تا‬ ‫‪ٕٙ‬ا اال د ددبت ب أي د ددت بد د د ايا د ددم ت‪ٕٜٚ‬ه‪ٜٕٛ /‬ا) ال د ددمح االبل د ددتا‬ ‫ٓ‪ٜٜٔ‬ا) ج‪ٙ‬‬
‫ٗ‪.ٖٛ‬‬ ‫با مت ‪ ٔٗٓٛ‬د) جٔ‬ ‫م كالبل اال ت‬
‫ٗ٘ٗ‪.ٗ٘ٙ -‬‬ ‫ل مما الم اا االتمالل االع بال‬ ‫ٕٗ)‬
‫د االعل د‬ ‫لدل اال‬ ‫صت ا اتا‬ ‫اام‬ ‫اب‬ ‫بت االعااا ل ما اال‬ ‫االتمب‬ ‫ٕ٘)‬
‫ٕ‪.ٖٛ -ٛ‬‬ ‫اال لت ٔٔ الالل‪ٜٔٗٙ /‬ا)‬ ‫االع او‬
‫ٓ‪.ٕٔٚ‬‬ ‫اال ياع جٔ‬ ‫االسا مابمتب االام م‬ ‫‪)ٕٙ‬‬
‫ٖٗٔ‪.‬‬ ‫الام االع ب جٗٔ‬ ‫‪)ٕٚ‬‬
‫ٖٓٔ‪.‬‬ ‫الم االصيمح جٔ‬ ‫‪ٕٜٚ‬ا اال ااب‬ ‫الام االع ب ج٘‬ ‫ل م‬ ‫اب‬ ‫‪)ٕٛ‬‬
‫ٕٕٔ‪.‬‬ ‫اال مم تب ا يكما االالعملال جٔ‬ ‫‪)ٕٜ‬‬
‫ي د ددت ب د د أي دددت تٓ‪ٖٚ‬ه‪ٜٛٔ /‬ا) ال د د اب االلغد ددل الياا د د ا ي د ددت د ددم‬ ‫األا د د ب‬ ‫ٖٓ)‬
‫‪.ٕٙ‬‬ ‫با مت‪ٕٔٗٔ -‬ه) ج‪ٕٚ‬‬ ‫ب تا ايامل االال اث االع ب‬
‫االعلددما متمال كددتا االع د ب د‬ ‫د‬ ‫االي ا د ب ل دما ب د اددعات تٖ‪ ٘ٚ‬دد‪ٔٔٚٚ/‬ا)‬ ‫ٖٔ)‬
‫باد مت –‬ ‫دع تا االسكد اال عمصد‬ ‫عٔ‬ ‫بت ا االع د ب مآ د م‬ ‫االكلما الياا ا ياا‬
‫‪.ٜٔٓٚ‬‬ ‫ٕٓٗٔ د‪ٜٜٜٔ/‬ا) جٕ‬
‫الي د د ا ااد ددا‬ ‫ت‪ٙٓٙ‬ه‪ٕٜٔٓ /‬ا) و د دمالا االد ددتماما‬ ‫االد ددتا‬ ‫اد ددعت د د‬ ‫د ددمال‬ ‫اب د د‬ ‫ٕٖ)‬
‫‪ٖٜٔ‬ا اال دما ب عددت ي ادت د ات االالل ا ددمت ا والصددمتال‬ ‫عاددل االاددم ة‪ -‬بدتت)‬ ‫ادم بم‬
‫ع ت االالم اا االع ب‬ ‫ٖ‪ٙ٘ٙ -٘ٛ‬ه‪ٖٔ٘ٛ -ٔٔٛٚ /‬ا) اع ميل تكالم ا‬ ‫التمالل بل أامب‬
‫‪.ٖ٘ٛ‬‬ ‫بغتات‪ٕٕٓٔ -‬ا)‬ ‫ماالال اث االعل‬
‫الياا ا اما‬ ‫ت٘‪ ٖٙ‬د‪ٜٚ٘/‬ا) االبلتا‬ ‫ال‬ ‫ي ت اال‬ ‫اب االسااه أبم بك أي ت ب‬ ‫ٖٖ)‬
‫‪.ٕٙٛ‬‬ ‫مالا االكالب با مت ‪ ٔٗٔٙ-‬د) جٔ‬ ‫اال متب عٔ‬

‫‪002‬‬
 ‫مجلة ديالى‪9102/‬‬ ‫العدد الثمانون‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫ٗ٘‪.‬‬ ‫ج‪ ٜٗ‬جٔ‬ ‫اب‬ ‫االتم ب ل ما اال‬ ‫ٖٗ)‬
‫بد د‬ ‫ددت اال ددتا أب ددم االا ددعمتات اال ب ددم‬ ‫ٗ‪ٖٜ‬ا ابد د األظاد د‬ ‫ج٘‬ ‫االس ا ا ددتب االع ددا‬ ‫ٖ٘)‬
‫بددت االك د اا اال ددابمل اال ددا ب ت‪ٙٓٙ‬ه‪ ٕٔٓٛ/‬دد) االل مال د‬ ‫ي ددت اب د‬ ‫ي ددت ب د‬ ‫ي ددت ب د‬
‫اال كالبدل االعل اددل‬ ‫أي ددت االداام ‪ -‬ي دمت ي دت االعلدمي‬ ‫اليااد ا عدم‬ ‫ادب االيدتاث ماألظد‬
‫‪.ٖٓٚ‬‬ ‫با مت – ‪ )ٜٜٔٚ‬جٕ‬
‫ي د ددت ب د د‬ ‫دد بدد‬ ‫أبد ددم يس د د‬ ‫٘‪ٔٚ‬ا االلاد ددس‬ ‫األا د د ب ال د د اب االلغد ددل جٓٔ‬ ‫‪)ٖٙ‬‬
‫كالب د د ددل اال ظل د د ددم بغ د د ددتات‪-‬‬ ‫عبع د د ددل االع د د ددم ة‬ ‫ت‪ٖ٘ٚ‬ه‪ٕٔٔٗ /‬ا) علب د د ددل االعلب د د ددل‬ ‫أاد د د د م ا‬
‫‪.ٔٙ‬‬ ‫ٖٔٔٔه) جٔ‬
‫ت٘ٔ‪ٙ‬ه‪/‬‬ ‫لددد‬ ‫بد د ددت االاد د ددات أب د د د اال كد د ددم ا ب د د د‬ ‫اال ع د د د اب أبد د ددم االسد د ددال لمص د د د ب د د د‬ ‫‪)ٖٚ‬‬
‫‪.ٕٜٓ‬‬ ‫بتا‪ -‬بتت) جٔ‬ ‫ال الاب اال ع ب تا االكالمب االع ب‬ ‫ٖٕٔٔا) اال غ ب‬
‫بغددتات‪)ٜٔٗٓ -‬‬ ‫م عددل بغددتات‬ ‫د االعص د األُ ددمب عٔ‬ ‫اال اددعمتب ل ا اال دتماما‬ ‫‪)ٖٛ‬‬
‫ٗ‪.ٙ‬‬
‫ددم ة تا‬ ‫الياا د ا ي ددت‬ ‫أبددم باددت االاماددا ب د اددتا تٕٕٗ دد‪ٛٗٛ/‬ا) األ دما‬ ‫‪)ٖٜ‬‬
‫االل ددما ا تا ب د د االعصد د‬ ‫ص ددتح ياد د‬ ‫‪ٖٜ٘‬ا االع ددمم‬ ‫باد د مت – ‪ٜٜٔٛ‬ا)‬ ‫اال د د م‬
‫ٓ‪.ٗٛ‬‬ ‫م عل االبل مب اال لت‪-‬بتت)‬ ‫ل مة‬ ‫اع ميل تكالم ا‬ ‫اال‬ ‫ا ؤب‬
‫ٖ‪ٔٓٛ‬ا اب والابل االتالم ب ابم يلاسل أبم ي ت بت ا‬ ‫ة االلغل جٕ‬ ‫األاتب‬ ‫ٓٗ)‬
‫عبع د د ددل‬ ‫ا د د ددب االي د د ددتاث اليااد د د د ا ب د د ددت ا اال ب د د ددم ب عٔ‬ ‫ا د د ددلا ت‪ٕٚٙ‬ه‪ٕٜٚ/‬ا)‬ ‫بد د د د‬
‫‪.ٕٕٛ‬‬ ‫بغتات‪ٖٜٔٚ -‬ه) جٔ‬ ‫االعمل‬
‫عدمل‬ ‫ي ت ت‪ٖٕٛ‬ه‪ٜٗٗ /‬ا) اال اا‬ ‫ي ت ب االاماا ب‬ ‫اب األلبم ب أبم بك‬ ‫ٔٗ)‬
‫ؤااددل اال ا دمالل با د مت‪ٜٜٕٔ -‬ا)‪.‬‬ ‫عٔ‬ ‫ت‪ .‬يددمالا صددمال اال ددم‬ ‫الياا د‬ ‫كل ددمت االلددم‬
‫ي ددت بد أي ددت تٖٖ‪ٙ‬ه‪ٕٖٔ٘ /‬ا) االددل ا اال اددالع ب د‬ ‫أبددم بددت ا‬ ‫‪ٙٛ‬ا اال كددمب‬ ‫جٕ‬
‫كدددل‬ ‫ا ددب أالس ددم اال د د ب اليااد د ا صد ددعسم ب ددت االيس ددا ا ددمالا اال كالب ددل االال م ا ددل‬ ‫السا ددا‬
‫‪.ٕٔٓٛ‬‬ ‫اال ياع جٔ‬ ‫‪ٕٜٚ‬ا االسا ما ابمتب االام م‬ ‫اال ك ل‪ٔٓٗٛ -‬ه) جٕ‬
‫ي ددت ت٘‪ٙٛ‬ه‪ٕٜٕٔ /‬ا) ألدما االاللااد‬ ‫االددتا أبددم اددعات بددت ا بددب‬ ‫االبغددتاتب ظددم‬ ‫ٕٗ)‬
‫باد مت‪-‬‬ ‫عٔ تا ايادمل االالد اث االع بد‬ ‫دل‬ ‫اال‬ ‫الياا ا ي ت بت اال ي‬ ‫مأا ا االال ما‬
‫‪.ٕٓٓ -ٜٜٔ‬‬ ‫‪ٔٗٔٛ‬ه) ج٘‬
‫‪.ٕٔٙ‬‬ ‫الام االع ب جٔ‬ ‫ٖٗ)‬
‫ٖٕٔ‪.‬‬ ‫الم االصيمح جٔ‬ ‫اال ااب‬ ‫ٗٗ)‬

‫‪002‬‬
 ‫مجلة ديالى‪9102/‬‬ ‫العدد الثمانون‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫ت‬ ‫لد بد ااد م ا‬ ‫‪ٕٕٛ‬ا ب ادات أبدم االياد‬ ‫اب االيتاث جٔ‬ ‫اب والابل‬ ‫٘ٗ)‬
‫اليااد د ا لاد د إبد د ا ا س ددم عٔ تا إيا ددمل االالد د اث االع بد د‬ ‫‪ٗ٘ٛ‬ه‪ٔٓٙ٘ /‬ا) اال صد د‬
‫‪.ٗٗٙ‬‬ ‫با مت‪ٔٗٔٚ-‬ه) جٖ‬
‫‪.ٕٔٛ‬‬ ‫اي ب آتا اال اج‬ ‫‪)ٗٙ‬‬
‫ٕٔٔ‪.‬‬ ‫‪ٔٚ‬ا ايام ب اتا اال اج‬ ‫اال اج‬ ‫ابم اما‬ ‫‪)ٗٚ‬‬
‫ٕٕٓ‪.‬‬ ‫ٔ‪ٕٚ‬ا اال مم تب ا يكما االالعملال‬ ‫اال اج‬ ‫ابم اما‬ ‫‪)ٗٛ‬‬
‫‪.ٖٜٗ‬‬ ‫االبتاال ماالل مال جٗ‬ ‫ٕٕٓا اب كظا‬ ‫الام االع ب جٕ‬ ‫ل م‬ ‫اب‬ ‫‪)ٜٗ‬‬
‫‪.ٔٗٙ‬‬ ‫اال اج‬ ‫ٓ٘)‬
‫ٕ‪.ٖٔٚ -ٔٚ‬‬ ‫اي ب آتا اال اج‬ ‫ٔ٘)‬
‫ٖ٘ٔ‪.‬‬ ‫اال اج جٔ‬ ‫أبم اما‬ ‫ٕ٘)‬
‫‪.٘ٙ‬‬ ‫األا ب ال اب االلغل جٓٔ‬ ‫ٖ٘)‬
‫‪.ٙٛ‬‬ ‫الام االع ب جٔ‬ ‫ل م‬ ‫اب‬ ‫ٗ٘)‬
‫‪.ٕٜٚ‬‬ ‫الام االع ب جٖٔ‬ ‫ل م‬ ‫اب‬ ‫٘٘)‬
‫‪.٘ٙ‬‬ ‫األا ب ال اب االلغل جٓٔ‬ ‫‪)٘ٙ‬‬
‫‪.٘ٚ‬‬ ‫األا ب ال اب االلغل جٓٔ‬ ‫‪)٘ٚ‬‬
‫د‬ ‫ت‪ٜ٘ٚ‬ه‪ٕٔٓٓ /‬ا) اات اال اددا‬ ‫بددت اال د ي‬ ‫ددم االددتا‬ ‫اب د اال ددماب أبددم االس د ج‬ ‫‪)٘ٛ‬‬
‫باد د د مت‪-‬‬ ‫عبع د ددل تا االكال د ددمب االع بد د د‬ ‫اليااد د د ا ب د ددت االد د د اا اال صد د د ب عٔ‬ ‫ل د ددا االالسا د ددا‬
‫‪.ٕٜٚ‬‬ ‫الام االع ب جٖٔ‬ ‫ل م‬ ‫ٕٔٗا ب‬ ‫ٕٕٗٔه) جٔ‬
‫ي د ددت ب د د اا د د م ا ب د د اب د د ا اا ت‪ٕ٘ٙ‬ه‪ٜٛٙ /‬ا) صد دديا االب د ددم ب تا‬ ‫االب دددم ب‬ ‫‪)ٜ٘‬‬
‫‪.ٕٔٚ‬‬ ‫اال عب االام ة‪ -‬بتا) جٕ‬
‫٘٘ٔ‪.‬‬ ‫اال امال ماال مال التصع ب‬ ‫ٓ‪)ٙ‬‬
‫٘٘ٔ‪.‬‬ ‫اال امال ماال مال التصع ب‬ ‫ٔ‪)ٙ‬‬
‫ي د د ددت وع د د ددب ابد د د د ا اا اال د د ددل ا اال مالا د د ددل د د د د ا ا د د ددتا عٗ اال ا د د ددل االعم د د ددل اال صد د د د ال‬ ‫ٕ‪)ٙ‬‬
‫ٔ٘٘‪.‬‬ ‫االل ما ا تا ب‬ ‫اللكالمب االام ة‪ٜٜٔٙ-‬ا) االعمم‬
‫ي د د د ددت اي د د د ددت االكد د د ددم‬ ‫ٖ٘ٓا اب د د د د ا د د د ددظا‬ ‫اد د د ددمع الد د د ددم اا لاسد د د ددل جٔ‬ ‫اب د د د د‬ ‫ٖ‪)ٙ‬‬
‫با د مت –‬ ‫ددا ب تا األ دمال اللعبم ددل ماالل د‬ ‫تٖٗٔ دد‪ٜٕٙ/‬ا) االسالددمح الياا د ا ل د‬
‫ٕٗٔ‪.‬‬ ‫ٔٔٗٔ د) جٕ‬
‫‪.ٖ٘ٛ‬‬ ‫ج‪ٙ‬‬ ‫االعب ب الم اا اال ا‬ ‫ٗ‪)ٙ‬‬
‫ٕ‪.ٕٜ‬‬ ‫ام ب االما ال ماالكالمب‬ ‫اال‬ ‫٘‪)ٙ‬‬
‫ٕ‪.ٕٜ‬‬ ‫ام ب االما ال ماالكالمب‬ ‫اال‬ ‫‪)ٙٙ‬‬

‫‪002‬‬
 ‫مجلة ديالى‪9102/‬‬ ‫العدد الثمانون‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫ٖٓٗ‪.‬‬ ‫أيا االالامااا جٔ‬ ‫‪)ٙٚ‬‬
‫ٕ٘‪.‬‬ ‫جٗ‬ ‫الم اا اال ا‬ ‫‪)ٙٛ‬‬
‫أي د د د د د د ددت ب د د د د د د د إاد د د د د د دديم‬ ‫٘ٓ٘ا االاعاد د د د د د ددمب‬ ‫ج‪ٚ‬‬ ‫االد د د د د د ددبت ب الد د د د د د ددمح االبلد د د د د د ددتا‬ ‫‪)ٜٙ‬‬
‫ت ا ددل‬ ‫ل ددم عٔ عبع ددل اال د د كل ا‬ ‫اليااد د ا ب ددت ا اد د‬ ‫تٕ‪ ٕٜ‬د دد‪ٜٓٗ/‬ا) ال ددم اا االاعا ددمب‬
‫‪.ٔٙ‬‬ ‫الل عبم مت با مت‪ٖٔٗٔ-‬ه) جٖ‬
‫اال ع د د بد د ع ددم‬ ‫ٔٓٔا اال اتاد د‬ ‫‪ /ٕٔٚ‬ج‪ٙ‬‬ ‫ج٘‬ ‫االعبد د ب ال ددم اا اال اد د‬ ‫ٓ‪)ٚ‬‬
‫ٕ‪.‬‬ ‫كالبل االظام ل االتالال بم اعات‪ -‬بتت) ج‪ٙ‬‬ ‫تٖ٘٘ه‪ٜٙ٘ /‬ا) االبتل ماالالم اا‬
‫ٗٔ‪.‬‬ ‫جٔ‬ ‫تا بل اال امال ماال مال‬ ‫اب‬ ‫ٔ‪)ٚ‬‬
‫٘‪.ٖٙ‬‬ ‫جٔ‬ ‫‪ٜ٘ٚ‬ا االبت ب المح االبلتا‬ ‫جٖ‬ ‫االعب ب الم اا اال ا‬ ‫ٕ‪)ٚ‬‬
‫‪.ٜ٘‬‬ ‫اال اج‬ ‫أبم اما‬ ‫ٖ‪)ٚ‬‬
‫‪.ٕٜ٘‬‬ ‫ج‪ٙ‬‬ ‫االعب ب الم اا اال ا‬ ‫ٗ‪)ٚ‬‬
‫٘‪.ٖٙ‬‬ ‫‪ٖٙ‬ا االبت ب المح االبلتا‬ ‫اال اج‬ ‫أبم اما‬ ‫٘‪)ٚ‬‬
‫ت ٕٗٔه‪/‬‬ ‫اد‬ ‫بددت االيكددا أبددم أي ددت اال ص د ب بددت ا ب د أ ددا ب د الاددث ب د‬ ‫اب د‬ ‫‪)ٚٙ‬‬
‫‪.ٔٚٛ‬‬ ‫كالبل االظام ل االتالال االام ة‪ٜٕٕٔ -‬ا) جٔ‬ ‫‪ٕٜٛ‬ا) المح ص ماال غ ب‬
‫‪.٘ٚ‬‬ ‫اال اج‬ ‫أبم اما‬ ‫‪)ٚٚ‬‬
‫‪.٘ٓٛ‬‬ ‫االل ما ا تا ب‬ ‫٘٘ االعمم‬ ‫جٖ‬ ‫الم اا االاعامب‬ ‫االاعامب‬ ‫‪)ٚٛ‬‬
‫د‬ ‫تٖٓ‪ ٙ‬دد‪ٕٖٕٔ/‬ا) االكم د‬ ‫ي دت اال دابمل‬ ‫لد‬ ‫ا االتا أبم االيا‬ ‫اب األظا‬ ‫‪)ٜٚ‬‬
‫‪.٘ٓٛ‬‬ ‫االل ما ا تا ب‬ ‫٘٘ا االعمم‬ ‫با مت – ‪ٜٔٙٙ‬ا) جٗ‬ ‫االالم اا تا صمت‬
‫‪.ٕٓٙ‬‬ ‫الام االع ب جٖ‬ ‫ل م‬ ‫ٖ‪ٕٙ‬ا اب‬ ‫جٗ‬ ‫اال غل‬ ‫اب وتا ل اال اتا‬ ‫ٓ‪)ٛ‬‬
‫‪.ٕٓٚ -ٕٓٙ‬‬ ‫الام االع ب جٖ‬ ‫ل م‬ ‫اب‬ ‫ٔ‪)ٛ‬‬
‫ٓٓ٘‪.‬‬ ‫جٖ‬ ‫٘٘ا االبت ب المح االبلتا‬ ‫جٖ‬ ‫االبلتا‬ ‫االاعامب‬ ‫ٕ‪)ٛ‬‬
‫دمب االام ة‪ٜٔٚ٘ -‬ا)‬ ‫دلا لد اال‬ ‫ال‬ ‫دت االامادملاا‬ ‫د‬ ‫ااد ا‬ ‫ك اااللاد‬ ‫آظ‬ ‫ٖ‪)ٛ‬‬
‫‪.ٜٜ‬‬
‫ٓ‪.ٜٗ‬‬ ‫‪ٜٔٚٛ -‬ا)‬ ‫ت‬ ‫االعص األُ مب تا االسك‬ ‫ا تا ة‬ ‫م‬ ‫ل تة‬ ‫ٗ‪)ٛ‬‬
‫‪.ٕٚٛ‬‬ ‫اام‬ ‫الغ‬ ‫ٕ٘ا صمت‬ ‫جٖ‬ ‫االبت ب المح االبلتا‬ ‫٘‪)ٛ‬‬
‫ٗٔٔ‪.‬‬ ‫جٖ‬ ‫٘ٓ٘ا االعب ب الم اا اال ا‬ ‫جٖ‬ ‫االبت ب المح االبلتا‬ ‫‪)ٛٙ‬‬
‫‪ٖٔٙ‬ا اب د د‬ ‫ج‪ٙ‬‬ ‫ٖٓ٘ا االعب د د ب الد ددم اا اال ا د د‬ ‫جٖ‬ ‫االد ددبت ب الد ددمح االبلد ددتا‬ ‫‪)ٛٚ‬‬
‫ٗ‪.ٕٙ‬‬ ‫اام‬ ‫ظغ‬ ‫ٔٗٔا صمت‬ ‫االالم اا جٗ‬ ‫االكم‬ ‫األظا‬
‫ٕٕٕ‪.‬‬ ‫االبتاال ماالل مال ج‪ٜ‬‬ ‫ٓ٘ا اب كظا‬ ‫ام ب االما ال ماالكالمب‬ ‫اال‬ ‫‪)ٛٛ‬‬

‫‪002‬‬
 ‫مجلة ديالى‪9102/‬‬ ‫العدد الثمانون‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫االدم ة ماالع دم‬ ‫بدتا‬ ‫‪ٕٕٙ‬ا ادمش ياد يادا‬ ‫جٔ‬ ‫اب اعت االعبامت االكبد‬ ‫‪)ٜٛ‬‬
‫م عدل االل دمح‬ ‫اال ما ا تا ب ل م دمة اال ادم يالدم ل مادل االتمالدل ا مادل ادمالل م ادالا‬
‫ٗ٘ٔ‪.‬‬ ‫–ٕٕٓٓا)‬ ‫االمعلال لمبل‬
‫ٓ٘‪.‬‬ ‫ام ب االما ال ماالكالمب‬ ‫اال‬ ‫ٓ‪)ٜ‬‬
‫ٕٕٕ‪.‬‬ ‫االبتاال ماالل مال ج‪ٜ‬‬ ‫اب كظا‬ ‫ٔ‪)ٜ‬‬
‫تٗ‪ٚٙ‬ه‪ٖٕٔٙ /‬ا) دمات االم ادمت‬ ‫بدت االد ي‬ ‫ي ت ب أي ت ب‬ ‫مك‬ ‫اب‬ ‫االكالب‬ ‫ٕ‪)ٜ‬‬
‫‪.ٕٖٛ‬‬ ‫با مت‪ٖٜٕٔ -‬ه) جٗ‬ ‫عٔ تا صمت‬ ‫بم‬ ‫الياا ا ايام‬
‫يبد ددمب تإ٘٘ د دد‪ٜٛٙ/‬ا) االب صد ددم‬ ‫د د م ب د د بي د د ب د د‬ ‫ابد ددم ظ د ددم‬ ‫اال د ددمي‬ ‫ٖ‪)ٜ‬‬
‫ٖٖٓا أبد ددم‬ ‫با د د مت‪ٔٗٔٓ -‬ه‪ٜٜٔٛ/‬ا) جٖ‬ ‫تا اال ا د د‬ ‫ماالع د ددم ماالع اد ددم مااليد ددم‬
‫ماال د د م‬ ‫تٓٓٗه‪ٔٓٔٓ /‬ا) االبصد ددم‬ ‫ي د ددت ب د د االعبد ددم‬ ‫لدد بدد بدد‬ ‫ياد ددم االالمياد ددتب‬
‫‪.ٜٙ‬‬ ‫با مت‪ٔٗٓٛ -‬ه) ج‪ٛ‬‬ ‫عٔ تا صمت‬ ‫الياا اتا االام‬
‫د اال ددا‬ ‫لددم صددميب ا اددال اج م ددم اال مك د بماالاصددمل أ دما‬ ‫ا اددال اجا ماعل د‬ ‫ٗ‪)ٜ‬‬
‫د االتمالددل د االكالددمب ماالع ددم ماالددم ة م بددمة اال د اج مااددال ج كددم ددم التادده د اددبا‬ ‫الت‬ ‫بددم‬
‫‪.ٔ٘ٚ‬‬ ‫جٔ‬ ‫االب صم ماالع ام‬ ‫ا ما ‪ .‬اال مي‬ ‫ااال اج‬
‫اد د د ددب‬ ‫االل ماد د د ددل د د د د‬ ‫‪ٔ٘ٚ‬ا أب د د د د األظا د د د د‬ ‫جٔ‬ ‫االب صد د د ددم ماالع د د د ددم‬ ‫اال دد د ددمي‬ ‫٘‪)ٜ‬‬
‫‪.٘ٚ‬‬ ‫االيتاث جٔ‬
‫ب ددت االا ددمت‬ ‫لد د ب د د‬ ‫‪٘ٛ‬ا اال ا ا دداب أي ددت بد د‬ ‫الا ددم االعد د ب ج‪ٚ‬‬ ‫ل ددم‬ ‫ابد د‬ ‫‪)ٜٙ‬‬
‫عبع ددل االكال ددب االعل ا ددل‬ ‫عٔ‬ ‫الب ددم بد د ك اال ع ددع ما ظ ددم‬ ‫ما‬ ‫ت٘ٗ‪ٛ‬ه‪ٔٔٗٔ /‬ا) اال د دما‬
‫٘ٗ‪.‬‬ ‫با مت‪ٔٗٔٛ -‬ه) جٕ‬
‫ي دت ت ‪ٛٓٛ‬ه‪/‬‬ ‫بد‬ ‫بدت االد ي‬ ‫لدتم‬ ‫‪ٖٖٙ‬ا اب‬ ‫ج٘‬ ‫االعب ب الم اا اال ا‬ ‫‪)ٜٚ‬‬
‫األكبد‬ ‫مب اال د‬ ‫مصد ا د‬ ‫د الددم اا االعد ب ماالب بد م د‬ ‫٘ٓٗٔا) تادما اال بالددتأ ماال بد‬
‫ٔٓٔا اددبع ب د اال ددماب‬ ‫با د مت‪ٔٗٓٛ -‬ه) جٖ‬ ‫دديم ة عٕ تا االسك د‬ ‫اليااد ا لا د‬
‫اليااد ا اياددم‬ ‫د الددم اا ا اددبم‬ ‫تٗ٘‪ٙ‬ه‪ٕٔ٘ٙ /‬ا) د آة االا ددم‬ ‫االددتا أبد اال سد‬ ‫د‬
‫ظغ د د د‬ ‫‪ٖٖٕ ٚ‬ا صد د ددمت‬ ‫ب با د د د مت‪ٔٗٓ٘ -‬ه) جٓٔ‬ ‫عبعد د ددل اال د د د م‬ ‫عٔ‬ ‫بد د ددم‬
‫ٔ‪.ٕٚ‬‬ ‫اام‬
‫ي د د ددت‬ ‫ٖ‪ٜٔ‬ا ا د د ددكماه أب د د ددم لد د د د اي د د ددت بد د د د‬ ‫جٖ‬ ‫االعبد د د د ب ال د د ددم اا اال اد د د د‬ ‫‪)ٜٛ‬‬
‫عٕ‬ ‫تٕٔٗ د د د دد‪ٖٔٓٓ/‬ا) ال د د ددم ب األ د د ددا مالعمو د د ددب اال د د ددا اليااد د د د ا أب د د ددم االاما د د ددا أ د د ددمال‬
‫ٔٔ٘‪.‬‬ ‫مش ع ا – ٕٓٓٓا) جٔ‬
‫‪.ٖٜٜ‬‬ ‫اكماه ال م ب ا ا ج٘‬ ‫اب‬ ‫‪)ٜٜ‬‬

‫‪022‬‬
 ‫مجلة ديالى‪9102/‬‬ ‫العدد الثمانون‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫االا كل د د د د عٔ تا‬ ‫الياا د د د د ا ا د د د د ا اكد د د ددم م اد د د ددم‬ ‫االد د د ددبت ب ألاد د د ددمب األ د د د د ا‬ ‫ٓٓٔ)‬
‫ٕٗ‪.‬‬ ‫بت به االعات االس ات جٗ‬ ‫‪ٖٔٙ‬ا أب‬ ‫با مت‪ٔٗٔٚ -‬ه) ج‪ٚ‬‬ ‫االسك‬
‫‪ٕ٘ٙ‬ا أبد د اال ددماب ابد د اال ددماب اال لال ا د د ال ددم اا‬ ‫جٖ‬ ‫االعبد د ب ال ددم اا اال اد د‬ ‫ٔٓٔ)‬
‫االكم د‬ ‫‪ٖٔٙ‬ا ابد األظاد‬ ‫باد مت‪ٖٔٓ٘ -‬ه) ج٘‬ ‫عبعددل صددمت‬ ‫اال لددم ما ددا عٔ‬
‫ٖٔٔ‪.‬‬ ‫االالم اا جٖ‬
‫‪.ٔٗٛ‬‬ ‫االالم اا جٗ‬ ‫االكم‬ ‫ٔ‪ٜ‬ا اب األظا‬ ‫جٗ‬ ‫االعب ب الم اا اال ا‬ ‫ٕٓٔ)‬
‫ٔ‪.ٕٚ‬‬ ‫اام‬ ‫ظغ‬ ‫‪ٔٗٛ‬ا صمت‬ ‫جٖ‬ ‫االعب ب الم اا اال ا‬ ‫ٖٓٔ)‬
‫‪.ٔٗٛ‬‬ ‫جٖ‬ ‫االعب ب الم اا اال ا‬ ‫ٗٓٔ)‬
‫المصــادر‬
‫ت ٖٕٓه‪ٛٔٛ /‬ا)‬ ‫اب اتا اي االا‬ ‫‪.i‬‬
‫االاد د د د د ددم ة‪-‬‬ ‫عبعد د د د د ددل تا اال د د د د د د م‬ ‫عٔ‬ ‫د د د د ددؤل‬ ‫اال د د د د د د اج اليااد د د د د د ا ياد د د د د ددا‬ ‫‪.ii‬‬
‫‪ٔٗٓٚ‬ه)‪.‬‬
‫تٖٗٔ د‪ٜٕٙ/‬ا)‬ ‫ي ت اي ت االكم‬ ‫اب ا ظا‬ ‫‪.iii‬‬
‫باد د د د مت –‬ ‫د د ددا ب تا األ د د د دمال اللعبم د د ددل ماالل د د د د‬ ‫االسال د د ددمح اليااد د د د ا لد د د د‬ ‫‪.iv‬‬
‫ٔٔٗٔ د) ‪.‬‬
‫ي د ددت‬ ‫ي د ددت ب د د‬ ‫ي د ددت ب د د‬ ‫بدد‬ ‫د ددت االد ددتا أبد ددم االاد ددعمتات اال بد ددم‬ ‫اب د د األظا د د‬ ‫‪.v‬‬
‫بت االك اا اال ابمل اال ا ب ت‪ٙٓٙ‬ه‪ ٕٔٓٛ/‬د)‬ ‫اب‬
‫أي د د ددت االد د د داام ‪ -‬ي د د ددمت‬ ‫اليااد د د د ا ع د د ددم‬ ‫ا د د ددب االي د د ددتاث ماألظد د د د‬ ‫االل ما د د ددل د د د د‬ ‫‪.vi‬‬
‫با مت – ‪.)ٜٜٔٚ‬‬ ‫اال كالبل االعل ال‬ ‫ي ت االعلمي‬
‫تٖٓ‪ ٙ‬د‪ٕٖٕٔ/‬ا)‬ ‫ي ت اال ابمل‬ ‫ل‬ ‫ا االتا أبم االيا‬ ‫اب األظا‬ ‫‪.vii‬‬
‫با مت – ‪ٜٔٙٙ‬ا) ‪.‬‬ ‫االالم اا تا صمت‬ ‫االكم‬ ‫‪.viii‬‬
‫ي ت ت‪ٖٕٛ‬ه‪ٜٗٗ /‬ا)‬ ‫ي ت ب االاماا ب‬ ‫اب األلبم ب أبم بك‬ ‫‪.ix‬‬
‫عٔ‬ ‫ت‪ .‬ي د د ددمالا ص د د ددمال اال د د ددم‬ ‫اليااد د د د‬ ‫ع د د ددمل كل د د ددمت االل د د ددم‬ ‫دددد‬ ‫اال اا د د د د‬ ‫‪.x‬‬
‫ؤاال اال امالل با مت‪ٜٜٕٔ -‬ا)‪.‬‬
‫ي ت ب اا م ا ب اب ا اا ت‪ٕ٘ٙ‬ه‪ٜٛٙ /‬ا)‬ ‫الب م ب‬ ‫‪.xi‬‬
‫صيا االب م ب تا اال عب االام ة‪ -‬بتا)‪.‬‬ ‫‪.xii‬‬
‫ت‪ٜ٘ٚ‬ه‪ٕٔٓٓ /‬ا)‬ ‫بت اال ي‬ ‫م االتا‬ ‫اب اال ماب أبم االس ج‬ ‫‪.xiii‬‬

‫‪021‬‬
 ‫مجلة ديالى‪9102/‬‬ ‫العدد الثمانون‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫عبع د ددل تا‬ ‫اليااد د د ا ب د ددت االد د د اا اال صد د د ب عٔ‬ ‫ل د ددا االالسا د ددا‬ ‫ددد‬ ‫اات اال ا د ددا‬ ‫‪.xiv‬‬
‫با مت‪ٕٕٔٗ -‬ه)‬ ‫االكالمب االع ب‬
‫ت٘‪ ٖٙ‬د‪ٜٚ٘/‬ا)‬ ‫ال‬ ‫ي ت اال‬ ‫اب االسااه أبم بك أي ت ب‬ ‫‪.xv‬‬
‫مالا االكالب با مت ‪ ٔٗٔٙ-‬د)‪.‬‬ ‫اال متب عٔ‬ ‫الياا ا اما‬ ‫االبلتا‬ ‫‪.xvi‬‬
‫ي ت ب يبم ب أي ت تٖٗ٘ د‪ٜٙ٘/‬ا)‬ ‫اب يبم‬ ‫‪.xvii‬‬
‫لد د د د‬ ‫اليااد د د د ا د د د د ام‬ ‫ل د د ددمل األ ص د د ددم مأ د د ددتا ا د د ددمل األوع د د ددم‬ ‫د د ددم ا‬ ‫‪.xviii‬‬
‫اال لصم ة – ٔٔٗٔ د)‬ ‫ماالالماا‬ ‫إب ا اا عٔ تا االم مل اللعبم ل ماالل‬
‫تٖٓٓ د‪ٜٕٔ/‬ا)‬ ‫بت ا‬ ‫تا بل أبم االاماا بات ا ب‬ ‫اب‬ ‫‪.xix‬‬
‫با مت ‪ ٖٔٓٚ‬د)‪.‬‬ ‫تا صمت‬ ‫اال امال ماال مال‬ ‫‪.xx‬‬
‫ي ت ت ‪ٛٓٛ‬ه‪ٔٗٓ٘ /‬ا)‬ ‫ب‬ ‫بت اال ي‬ ‫لتم‬ ‫اب‬ ‫‪.xxi‬‬
‫مب اال د د‬ ‫مص د د ا د د‬ ‫د د الد ددم اا االع د د ب ماالب ب د د م د د‬ ‫تا د دما اال بالد ددتأ ماال ب د د‬ ‫‪.xxii‬‬
‫با مت‪ٔٗٓٛ -‬ه)‪.‬‬ ‫يم ة عٕ تا االسك‬ ‫الياا ا لا‬ ‫األكب‬
‫بمب االعصس ب ت ٕٓٗ د ‪ ٛ٘ٗ /‬ا )‬ ‫لاسل ب‬ ‫امع ابم‬ ‫اب‬ ‫‪.xxiii‬‬
‫ؤااد د د ددل اال اد د د ددمالل‬ ‫د د د ددامل االع د د د د ب‬ ‫اد د د ددمع الياا د د د د أك د د د د ا‬ ‫الد د د ددم اا لاسد د د ددل ب د د د د‬ ‫‪.xxiv‬‬
‫با مت ‪ٖٜٔٚ-‬ه)‬
‫ت ٖٕٓه‪/‬‬ ‫لا د د د د اال م د د د د‬ ‫ي د د د ددت ب د د د د اد د د ددعت ب د د د د‬ ‫اب د د د د اد د د ددعت أبد د د ددم بد د د ددت ا‬ ‫‪.xxv‬‬
‫ٕٗ‪ٛ‬ا)‬
‫عد د ددم عٔ تا االكالد د ددب االعل اد د ددل‬ ‫الياا د د د ا ي د د ددت بد د ددت االاد د ددمت‬ ‫االعباد د ددمت االكب د د د‬ ‫‪.xxvi‬‬
‫با مت‪ٔٗٔٓ -‬ه‪ٜٜٔٓ /‬ا)‪.‬‬
‫ت ‪ٗ٘ٛ‬ه‪ٔٓٙ٘ /‬ا)‬ ‫ل ب اا م ا‬ ‫ب اات أبم االيا‬ ‫‪.xxvii‬‬
‫الياا د د د د ا لا د د د د إب د د د د ا ا سد د د ددم عٔ تا إياد د د ددمل االال د د د د اث االع ب د د د د‬ ‫اال ص د د د د‬ ‫‪.xxviii‬‬
‫‪.ٗٗٙ‬‬ ‫با مت‪ٔٗٔٚ-‬ه) جٖ‬
‫ا ددد‬ ‫بد د ددت االيكد د ددا أبد د ددم أي د د ددت اال ص د د د ب بد د ددت ا ب د د د أ د د ددا ب د د د الاد د ددث ب د د د‬ ‫اب د د د‬ ‫‪.xxix‬‬
‫ت ٕٗٔه‪ٕٜٛ /‬ا)‬
‫كالبل االظام ل االتالال االام ة‪ٜٕٕٔ -‬ا)‪.‬‬ ‫المح ص ماال غ ب‬ ‫‪.xxx‬‬

‫‪020‬‬
 ‫مجلة ديالى‪9102/‬‬ ‫العدد الثمانون‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫ي د د ددت ت‪ٖٕٛ‬ه‪ٜٗٓ /‬ا)‬ ‫د د د مب اال د ددتا أي د ددت بد د د‬ ‫ددد‬ ‫ب د ددت ب د دده أب د ددم‬ ‫ابد د د‬ ‫‪.xxxi‬‬
‫عبعل تا االكالب االعل ال با مت‪ٔٗٓٗ-‬ه)‪.‬‬ ‫االعات االس ات عٔ‬
‫أبم ي ت بت ا ب أي ت تٕٓ‪ٙ‬ه‪ٕٕٔٗ /‬ا)‬ ‫اب وتا م اال اتا‬ ‫‪.xxxii‬‬
‫باد د د د د مت‪-‬‬ ‫د د د ددم عٔ تا االسكد د د د د اللل د د د د د‬ ‫د د د ددات‬ ‫ي د د د ددت‬ ‫الص د د د دديا‬ ‫اال غلد د د د د‬ ‫‪.xxxiii‬‬
‫‪ٖٕٔٛ‬ه)‪.‬‬
‫تٗ‪ٚٚ‬ه‪ٖٔٚٙ /‬ا)‬ ‫ا‬ ‫أبم االستال اا م ا ب‬ ‫اب كظا‬ ‫‪.xxxiv‬‬
‫با مت‪ٔٗٓٚ -‬ه)‪.‬‬ ‫االبتاال ماالل مال تا االسك‬ ‫‪.xxxv‬‬
‫ت‪ٙٓٙ‬ه‪ٕٜٔٓ /‬ا)‬ ‫االتا‬ ‫اعت‬ ‫مال‬ ‫اب‬ ‫‪.xxxvi‬‬
‫عال االام ة‪ -‬بتت)‪.‬‬ ‫الي ا ااا ام بم‬ ‫ومالا االتماما‬ ‫‪.xxxvii‬‬
‫تٔٔ‪ ٚ‬د‪ٖٔٔٔ/‬ا)‬ ‫ل‬ ‫كاب‬ ‫يتب‬ ‫ابم االس‬ ‫ل م‬ ‫اب‬ ‫‪.xxxviii‬‬
‫با مت – بتت)‪.‬‬ ‫ع تا صمت‬ ‫الام االع ب عٔ‬ ‫‪.xxxix‬‬
‫أبم بات االاماا ب اتا تٕٕٗ د‪ٛٗٛ/‬ا)‬ ‫‪.xl‬‬
‫با مت – ‪ٜٜٔٛ‬ا) ‪.‬‬ ‫م ة تا اال م‬ ‫الياا ا ي ت‬ ‫األ ما‬ ‫‪.xli‬‬
‫تٕٖٔه‪ٜٖٖ /‬ا)‬ ‫ي ت ب االيا‬ ‫األاتب أبم بك‬ ‫‪.xlii‬‬
‫با د د د مت‪-‬‬ ‫عٔ تا االعلد د ددا الل تاا‬ ‫د د دداب ا د د د بعلبك د د د‬ ‫د د د ة االلغد د ددل الياا د د د ا‬ ‫‪.xliii‬‬
‫‪ٔٗٓٚ‬ه)‪.‬‬
‫ي ت ب أي ت تٓ‪ٖٚ‬ه‪ٜٛٔ /‬ا)‬ ‫األا ب‬ ‫‪.xliv‬‬
‫د د د د د د ددب تا اياد د د د د د ددمل االال د د د د د د د اث‬ ‫ال د د د د د د د اب االلغد د د د د د ددل الياا د د د د د د د ا ي د د د د د د ددت د د د د د د ددم‬ ‫‪.xlv‬‬
‫با مت‪ٕٔٗٔ -‬ه)‪.‬‬ ‫االع ب‬
‫ت‪ ٖٗٙ‬د‪ٜ٘ٚ/‬ا)‬ ‫ي ت االك‬ ‫ا صع ب أبم إايم ب‬ ‫‪.xlvi‬‬
‫با مت ‪ ٕٔٗ٘ -‬د)‪.‬‬ ‫عٔ تا صمت‬ ‫اال امال ماال مال‬ ‫‪.xlvii‬‬
‫االبت ب أي ت ب ايام ت‪ٕٜٚ‬ه‪ٜٕٛ /‬ا)‬ ‫‪.xlviii‬‬
‫با مت ‪ ٔٗٓٛ‬د)‪.‬‬ ‫تا م كالبل اال ت‬ ‫المح االبلتا‬ ‫‪.xlix‬‬
‫يبمب تإ٘٘ د‪ٜٛٙ/‬ا)‬ ‫م ب بي ب‬ ‫ابم ظ م‬ ‫اال مي‬ ‫‪.l‬‬

‫‪022‬‬
 ‫مجلة ديالى‪9102/‬‬ ‫العدد الثمانون‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫د د د األ العد د ددل اال اعد د ددل‬ ‫د د د االبلد د ددتا‬ ‫د د ددم ااد د ددال‬ ‫االالبص د د د ة بمالال د د ددم ة د د د مص د د د‬ ‫‪.li‬‬
‫بد د د ددت االم د د د ددمب‬ ‫االظ الد د د ددل الياا د د د د ا يا د د د د ياد د د ددل‬ ‫ماأل د د د ددت االلسااد د د ددل ماال د د د دما‬
‫االام ة ‪ ٔٗٔٗ-‬د)‪.‬‬ ‫كالبل اال مل‬ ‫االالملا عٕ‬
‫تٖٖٔ د‪ٜٕٗ/‬ا)‬ ‫بتم‬ ‫يتب‬ ‫ام ب أبم بت ا‬ ‫اال‬ ‫‪.lii‬‬
‫صد ددعسم االاد ددام –اب د د ا اا ا باد ددم ب‪ -‬بد ددت االيسد ددا‬ ‫كالد ددمب االد ددما ال ماالكالد ددمب الياا د د‬ ‫‪.liii‬‬
‫االام ة ‪ ٖٔ٘ٚ‬د)‪.‬‬ ‫عبعل صعسم االبمل االيلب مام ت‬ ‫عٔ‬ ‫لب‬
‫بد د د ددت االاد د د ددمت‬ ‫ي د د د ددت ب د د د د أب د د د د بك د د د د ب د د د د‬ ‫اال د د د د ااب اا د د د د االد د د ددتا أبد د د ددم بد د د ددت ا‬ ‫‪.liv‬‬
‫ت‪ٙٙٙ‬ه‪ٕٔٚٓ /‬ا)‬
‫اال د د د دداا ي د د د ددت ع٘ اال كالبد د د ددل االعص د د د د ال‪-‬‬ ‫الد د د ددم االصد د د دديمح الياا د د د د ا اما د د د د‬ ‫‪.lv‬‬
‫االتا االل م ال با مت‪ٕٔٗٓ -‬ه)‪.‬‬
‫ي ت ب أي ت تٖٖ‪ٙ‬ه‪ٕٖٔ٘ /‬ا)‬ ‫أبم بت ا‬ ‫اال كمب‬ ‫‪.lvi‬‬
‫اد د ددب أالسد د ددم اال د د د ب الياا د د د ا صد د ددعسم بد د ددت‬ ‫االد د ددل ا اال اد د ددالع ب د د د الساد د ددا‬ ‫‪.lvii‬‬
‫كل اال ك ل‪ٔٓٗٛ -‬ه)‪.‬‬ ‫االيسا امالا اال كالبل االال م ال‬
‫عبع د ددل تا‬ ‫اليااد د د ا ب د ددت االد د د اا اال صد د د ب عٔ‬ ‫ل د ددا االالسا د ددا‬ ‫ددد‬ ‫اات اال ا د ددا‬ ‫‪.lviii‬‬
‫با مت‪ٕٕٔٗ -‬ه)‪.‬‬ ‫االكالمب االع ب‬
‫بت تٕ٘ٓٔ د‪ٜٔٚٓ/‬ا)‬ ‫يتب‬ ‫يتب‬ ‫االاباتب‬ ‫‪.lix‬‬
‫عبع د ددل‬ ‫م د ددل د د د اال ياا د ددا‬ ‫اليااد د د ا‬ ‫االا د ددم م‬ ‫د د دما‬ ‫دد د‬ ‫الد ددمج االعد د د م‬ ‫‪.lx‬‬
‫تا اال تاال بتا – بتت)‪.‬‬
‫تٗ٘‪ٙ‬ه‪ٕٔ٘ٙ /‬ا)‬ ‫االتا أب اال س‬ ‫ابع ب اال ماب‬ ‫‪.lxi‬‬
‫عبع د د د ددل‬ ‫عٔ‬ ‫ب د د د ددم‬ ‫اليااد د د د د ا ايا د د د ددم‬ ‫د د د د د ال د د د ددم اا ا ا د د د ددبم‬ ‫د د د د د آة االا د د د ددم‬ ‫‪.lxii‬‬
‫با مت‪ٔٗٓ٘ -‬ه)‪.‬‬ ‫اال م‬
‫ت ٖٓٔ د‪ٜٕٕ/‬ا)‬ ‫ا‬ ‫يتب‬ ‫االعب ب ابم عس‬ ‫‪.lxiii‬‬
‫عٔ تا االكال د ددب االعل ا د ددل باد د د مت‪-‬‬ ‫ال د ددم اا االعبد د د ب ‪ -‬الم اد د ددا اال اد د د ماال ل د ددم‬ ‫‪.lxiv‬‬
‫‪ ٔٗٓٚ‬د)‪.‬‬
‫أبم إب ا اا إايم ب إب ا اا تٖٓ٘ د‪ٜٔٙ/‬ا)‬ ‫االسم اب‬ ‫‪.lxv‬‬

‫‪022‬‬
 ‫مجلة ديالى‪9102/‬‬ ‫العدد الثمانون‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫ا عد د ددل ا إبد د د ا اا ألد د ددا‬ ‫ددد‬ ‫الد د ددم‬ ‫ع د د ددا تا د د دما األتب اليااد د د د ا أي د ددت‬ ‫‪.lxvi‬‬
‫االام ة – ٕٗٗٔ د)‪.‬‬ ‫ؤاال تا اال عب اللصيم دل ماالعبم ل ماالل‬
‫اال لا ب أي ت تٓ‪ ٔٚ‬د‪ٚٛٙ/‬ا)‬ ‫االس ا اتب أبم بت اال ي‬ ‫‪.lxvii‬‬
‫عبعد د ددل تا م كالبد د ددل‬ ‫د د ددتب اال ام د د د رماب د د د ا اا االاد د ددم ا‬ ‫الياا د د د ا‬ ‫االعد د ددا‬ ‫‪.lxviii‬‬
‫بتا – بتت)‪.‬‬ ‫اال ت‬
‫ي ت ب اعامب ت ‪ٛٔٚ‬ه‪ٔٗٔٗ /‬ا)‬ ‫ت االتا‬ ‫االسا ما آبمتب أبم عه‬ ‫‪.lxix‬‬
‫ؤاا د ددل اال ا د ددمالل ي د ددت‬ ‫ددد‬ ‫اال ي د دداع اليااد د د ا كال د ددب االالد د د اث اللاليااد د د‬ ‫االا د ددم م‬ ‫‪.lxx‬‬
‫ؤاا د د د د د ددل اال ا د د د د د ددمالل اللعبم د د د د د ددل ماالل د د د د د د د ماالالمااد د د د د د د‬ ‫عٔ‬ ‫لع د د د د د دداا االع واماد د د د د د د‬
‫با مت‪ٕٔٗٙ -‬ه)‪.‬‬
‫تٓ‪ ٚٚ‬د‪ٖٔٙٛ/‬ا)‬ ‫ل‬ ‫أي ت ب ي ت ب‬ ‫االسام‬ ‫‪.lxxi‬‬
‫عٔ اال كالب د د د د ددل االعل ا د د د د ددل‬ ‫ا د د د د ددب اال د د د د د د ح االكباد د د د د د‬ ‫دد د د دد‬ ‫اال ص د د د د ددبمح اال لاد د د د د د‬ ‫‪.lxxii‬‬
‫با مت – بتت)‪.‬‬
‫الا ت‪ٕٚٙ‬ه‪ٕٜٚ /‬ا)‬ ‫والابل االتالم ب ابم يلاسل أبم ي ت بت ا ب‬ ‫‪.lxxiii‬‬
‫بغتات‪ٖٜٔٚ -‬ه)‪.‬‬ ‫عبعل االعمل‬ ‫اب االيتاث الياا ا بت ا اال بم ب عٔ‬ ‫‪.lxxiv‬‬
‫أبم االس ج االبغتاتب ت‪ ٖٖٚ‬د‪ٜٗٛ/‬ا)‬ ‫عس‬ ‫وتا ل ب‬ ‫‪.lxxv‬‬
‫عبعددل تا االي اددل‬ ‫اال د اج مصددلم ل االكالمبددل عٔ اليااد ا ي ددت ياددا االاباددتب‬ ‫‪.lxxvi‬‬
‫بغتات – ٔٓٗٔه)‪.‬‬
‫تٗ‪ٚٙ‬ه‪ٖٕٔٙ /‬ا)‬ ‫بت اال ي‬ ‫ي ت ب أي ت ب‬ ‫مك‬ ‫اب‬ ‫االكالب‬ ‫‪.lxxvii‬‬
‫با مت‪ٖٜٕٔ -‬ه)‪.‬‬ ‫عٔ تا صمت‬ ‫بم‬ ‫مات االم امت الياا ا ايام‬ ‫‪.lxxviii‬‬
‫لددددد‬ ‫بد د د د ددت االاد د د د ددات أب د د د د د اال كد د د د ددم ا ب د د د د د‬ ‫اال ع د د د د د اب أبد د د د ددم االسد د د د ددال لمص د د د د د ب د د د د د‬ ‫‪.lxxix‬‬
‫ت٘ٔ‪ٙ‬ه‪ٕٖٔٔ /‬ا)‬
‫بتا‪ -‬بتت)‪.‬‬ ‫ال الاب اال ع ب تا االكالمب االع ب‬ ‫اال غ ب‬ ‫‪.lxxx‬‬
‫ي ت ب أي ت االب م ب ت ٓ‪ ٖٛ‬د ‪ ٜٜٓ /‬ا)‬ ‫أبم بت ا‬ ‫اال اتا‬ ‫‪.lxxxi‬‬
‫الات – بتت)‪.‬‬ ‫عبعل ب ا‬ ‫ع ل األومالاا عٕ‬ ‫أيا االالامااا‬ ‫‪.lxxxii‬‬
‫تٖ٘٘ه‪ٜٙ٘ /‬ا)‬ ‫ب عم‬ ‫اال ع‬ ‫اال اتا‬ ‫‪.lxxxiii‬‬
‫كالبل االظام ل االتالال بم اعات‪ -‬بتت)‪.‬‬ ‫االبتل ماالالم اا‬ ‫‪.lxxxiv‬‬

‫‪022‬‬
 ‫مجلة ديالى‪9102/‬‬ ‫العدد الثمانون‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫ت٘ٗ‪ٛ‬ه‪ٔٔٗٔ /‬ا)‬ ‫بت االامت‬ ‫ل ب‬ ‫اال ا ااب أي ت ب‬ ‫‪.lxxxv‬‬
‫عبع د د د د د د د ددل االكال د د د د د د د ددب‬ ‫الب د د د د د د د ددم بد د د د د د د د د ك اال ع د د د د د د د ددع ما ظ د د د د د د د ددم عٔ‬ ‫ما‬ ‫اال د د د د د د د د دما‬ ‫‪.lxxxvi‬‬
‫االعل ال با مت‪ٔٗٔٛ -‬ه)‪.‬‬
‫ي ت تٓ٘ٗه‪ٔٓ٘ٛ /‬ا)‬ ‫يتب‬ ‫ل ب‬ ‫اال مم تب أبم االيا‬ ‫‪.lxxxvii‬‬
‫عبعل تا االيتاث االام ة‪ -‬بتت)‪.‬‬ ‫األيكما االالعملال‬ ‫‪.lxxxviii‬‬
‫ت‪ٖ٘ٚ‬ه‪ٕٔٔٗ /‬ا)‬ ‫ي ت ب أا م ا‬ ‫ب‬ ‫أبم يس‬ ‫االلاس‬ ‫‪.lxxxix‬‬
‫كالبل اال ظلم بغتات‪ٖٔٔٔ -‬ه)‪.‬‬ ‫عبعل االعم ة‬ ‫علبل االعلبل‬ ‫‪.xc‬‬
‫ت‪ ٕٙٙ‬د‪ٕٕٔٛ/‬ا)‬ ‫مب االتا أبم بت ا اال م‬ ‫امومت االي مب‬ ‫‪.xci‬‬
‫با مت – ٘ٔٗٔا)‪.‬‬ ‫عٕ تا صمت‬ ‫ع ا االبلتا‬ ‫‪.xcii‬‬
‫تٕ‪ ٕٜ‬د‪ٜٓٗ/‬ا)‬ ‫أي ت ب إايم‬ ‫االاعامب‬ ‫‪.xciii‬‬
‫ت ا د د ددل‬ ‫ل د د ددم عٔ عبع د د ددل اال د د د د كل ا‬ ‫اليااد د د د ا ب د د ددت ا اد د د د‬ ‫ال د د ددم اا االاعا د د ددمب‬ ‫‪.xciv‬‬
‫الل عبم مت با مت‪ٖٔٗٔ-‬ه)‬
‫اعامب ب اب ا اا ب يباب ب اعت ت ٕ‪ٔٛ‬ه‪ٜٚٛ /‬ا)‬ ‫أبم اما‬ ‫‪.xcv‬‬
‫ي د د دت اال كالب د ددل األا ا د ددل‬ ‫ا د ددعت ما د ددعت ياد د د‬ ‫اال َ َاج اليااد د د ا ع د دده ب د ددت االد د د ؤم‬ ‫‪.xcvi‬‬
‫اللال اث بتا‪ -‬بتت)‪.‬‬
‫المراجع‬
‫ك اااللا‬ ‫‪.i‬آ ظ‬
‫مب االام ة‪ٜٔٚ٘ -‬ا)‪.‬‬ ‫لا ل اال‬ ‫ال‬ ‫ت االاماملاا‬ ‫‪.ii‬اا ا‬
‫‪ .iii‬عمب ات ما م‬
‫اد د د د‬ ‫اا د د ددم ت اا د د ددل د د د د أم د د ددم ه االااما د د ددال ما تا ا د د ددل أع مي د د ددل تكال د د ددم ا‬ ‫‪.iv‬إول د د دداا‬
‫‪ٜٜٔٚ‬ا‬ ‫م عل اال مص‬ ‫ل مة‬
‫كم ا اال‬ ‫‪ .v‬ل‬
‫اتا ة‬ ‫ك د ددم ا ا د ددال‬ ‫اع مي د ددل لد د د‬ ‫د د د االعصد د د االعبماد د د ا م‬ ‫‪.vi‬اتا ة او د ددمالاا اال د د د‬
‫ل د د ددم ة كلا د د ددل‬ ‫اد د د د‬ ‫اع مي د د ددل تكال د د ددم ا‬ ‫د د د د االعصد د د د االعبماد د د د ا م‬ ‫او د د ددمالاا اال د د د د‬
‫االال بال اال م عل اال االلص ال بغتات – ‪ٜٜٔٙ‬ا)‪.‬‬
‫بت االعااا‬ ‫‪.vii‬االتمب‬

‫‪022‬‬
 ‫مجلة ديالى‪9102/‬‬ ‫العدد الثمانون‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫د د د االعل د د د االع او د د د‬ ‫ل د ددل اال‬ ‫د د د ص د ددت ا اد د ددتا‬ ‫اا د ددم‬ ‫‪.viii‬ل د ددما اال د د د ا ب د د د‬
‫اال لت ٔٔ الالل‪ٜٔٗٙ /‬ا)‪.‬‬
‫أي ت الم ا‬ ‫‪.ix‬صمت‬
‫اد د د‬ ‫د د د االس د ددال االع بد د د يال د ددم وا د ددما اال د ددتم اال ا د ددالالل اع مي د ددل تكال د ددم ا‬ ‫اا د ددم‬ ‫‪.x‬ظغد د د‬
‫م عل ا اكلت ال االام ة‪ٜٔٛٗ-‬ا)‬ ‫ل م ة كلال ا تاب‬
‫صتح يا‬ ‫‪.xi‬االعمم‬
‫م ع د ددل‬ ‫ل د ددم ة‬ ‫اع مي د ددل تكال د ددم ا‬ ‫‪.xii‬االل د ددما ا تا ب د د د االعصد د د ا د ددمب د د د اال د د د‬
‫االبل مب اال لت‪-‬بتت)‪.‬‬
‫مت بت االياا‬ ‫‪.xiii‬االعلمال‬
‫اع مي د ددل تكال د ددم ا‬ ‫د ددمل االي د ددتاث االلب د ددمب اال د د د ا‬ ‫ددد‬ ‫‪.xiv‬االسكد د د ا والص د ددمتب ا ا د ددت‬
‫كلال ا تاب‪ -‬م عل بغتات بغتات‪ٜٜٜٔ -‬ا)‪.‬‬ ‫ل م‬
‫بتا‬ ‫‪ .xv‬امش يا ياا‬
‫د د د اال د د ددما ا تا ب ل د د د م د د ددمة اال اد د ددم يالد د ددم ل ماد د ددل االتمالد د ددل ا ماد د ددل‬ ‫‪.xvi‬االد د ددم ة ماالع د د ددم‬
‫– ٖٕٗٔه‪ٕٕٓٓ/‬ا)‬ ‫م عل االل مح االمعلال لمبل‬ ‫امالل م االا‬
‫‪ .xvii‬ل مما امالا‬
‫د ددلا أي د ددت‬ ‫د ددم ا ا د ددتا اال د ددم ل ما د ددل االتمال د ددل األُ ما د ددل ال‬ ‫‪.xviii‬ال د ددم اا االتمال د ددل االع با د ددل د د د‬
‫بت اال متب أبم اتة عٔ االام ة‪ٜٜٖٔ -‬ا)‪.‬‬
‫م‬ ‫لم كم ا‬ ‫‪ .xix‬اا‬
‫د د ددت كالد د ددب اال يمالد د ددل ماال غ د د د ا اا االع د د د ب‬ ‫ددد‬ ‫ال م اد د ددل د د د اولد د دداا اال د د د‬ ‫‪.xx‬االياد د ددمة ا‬
‫م عل بغتات بغتات‪ٕٜٓٓ-‬ا)‪.‬‬ ‫امالل م االا‬ ‫ماال ال ا‬
‫‪ .xxi‬ي ت وعب اب ا اا‬
‫ا اتا عٗ اال ال االعم ل اال ص ال اللكالمب االام ة‪ٜٜٔٙ-‬ا)‬ ‫‪.xxii‬االل ا اال مالال‬
‫‪.xxiii‬اال اعمتب ل ا‬
‫بغتات‪.)ٜٔٗٓ -‬‬ ‫م عل بغتات‬ ‫االعص األُ مب عٔ‬ ‫‪.xxiv‬االتماما‬
‫م‬ ‫‪.xxv‬ل تة‬
‫‪ٜٔٚٛ -‬ا)‪.‬‬ ‫ت‬ ‫االعص األُ مب تا االسك‬ ‫‪.xxvi‬ا تا ة‬

‫‪022‬‬