‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻫﺮ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺟﺰﺋﻲ اﺳﺖ ﺟﺪاﻳﻲﻧﺎﭘﺬﻳﺮ از آن‪ .‬ﻫﻴﭻ ﻋﻠـﻢ ﺑـﺸﺮياي‪ ،‬ﺑـﺮ دﺳـﺖ ﻳـﻚ‬
‫ﻓﺮد‪ ،‬و در ﻳﻚ زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﺖ و ﻛﻤﺎل ﭘﺪﻳـﺪ ﻧﻤـﻲآﻳـﺪ‪ .‬ﻣﻔـﺎﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻣـﺴﺎﺋﻞ‪ ،‬ﻓﺮﺿـﻴﺎت‪،‬‬
‫ﺑــﺮاﻫﻴﻦ و ﻗﻮاﻋــﺪ‪ ،‬در ﻫــﺮ ﺣــﻮزة ﻣﻌﺮﻓﺘــﻲ‪ ،‬ﺑــﻪﺗــﺪرﻳﺞ و در رﻫﮕــﺬار ﺗــﺎرﻳﺦ ﺑــﻪ ﻣﻴــﺪان‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ ﮔﺎم ﻣﻲﻧﻬﻨﺪ و ﺑﺮ ﻗﻠﻢ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺟﺎري ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻃـﻮر ﻋـﺎم‪،‬‬
‫و ﻓﻠﺴﻔﺔ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺎص‪ ،‬از اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﺔ اﺳـﻼﻣﻲ ﻳـﻚ ﺑـﺎره‪،‬‬
‫در ﻳﻚ زﻣﺎن ﻳﺎ ﺑﺮ دﺳﺖ ﻳﻚ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﻓﺮد‪ ‬ﻣﻌﻴﻦ ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳـﺖ؛ ﺑﻠﻜـﻪ در ﭘﻴـﺪاﻳﺶ‪،‬‬
‫ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي‪ ،‬ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﺗﻌﻤﻴﻖ اﻧﺪﻳـﺸﻪﻫـﺎي ﻓﻠـﺴﻔﻲ در اﺳـﻼم‪ ،‬ﻫـﻢ ﻣﻴـﺮاث ﻓﺮﻫﻨﮕﻬـﺎ و‬
‫ﺗﻤﺪﻧﻬﺎي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻫﻢ آﻣﻮزهﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﺎرﻳـﻚاﻧﺪﻳـﺸﻴﻬﺎ و ﻧﻮآورﻳﻬـﺎي ﺣﻜﻴﻤـﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬و ﻫﻢ اﻧﺘﻘﺎدﻫﺎي ﻣﻨﺘﻘﺪان ـ اﻋﻢ از ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻋﺎرﻓﺎن و ﻓﻘﻴﻬـﺎن ـ دﺧﻴـﻞ و ﻣـﺆﺛﺮ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا روﻧﺪي ﺗﺪرﻳﺠﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠـﺴﻔﻪ‬
‫داﻧﺸﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن را در ﮔﺴﺘﺮة زﻣﺎن ﺑﺎزﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ ﻣﺒﻴﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي درﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺒـﻮل و ﻣﻔﻴـﺪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ آﻧﭽﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﻦ ﺣﻮزه از ﺗﻔﻜـﺮ‪ ،‬اﻋـﻢ از ﺻـﺤﻴﺢ و ﺧﻄـﺎ‪ ،‬ﻧـﻮ و ﻛﻬﻨـﻪ‪ ،‬و‬
‫ﻣﻘﺒﻮل و ﻣﻨﺴﻮخ‪ ،‬روي داده اﺳﺖ ﺑﺎزﻣﻲﺗﺎﺑﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﻮرخ ﻓﻠـﺴﻔﻪ ﻧـﻪﺗﻨﻬـﺎ ﻣﻮﻓﻘﻴﺘﻬـﺎ ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫ﺷﻜﺴﺘﻬﺎ‪ ،‬ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ ﺗﻮاﻓﻘﻬﺎ ﺑﻠﻜـﻪ ﻧﺰاﻋﻬـﺎ و ﻛﺸﻤﻜـﺸﻬﺎ‪ ،‬ﻧـﻪﺗﻨﻬـﺎ ﺗﺄﺳﻴـﺴﻬﺎ ﺑﻠﻜـﻪ ﺗﺨﺮﻳﺒﻬـﺎ ﻧﻴـﺰ‬
‫ارزﺷﻤﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬او ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﺗـﺎ ﺣـﺪ اﻣﻜـﺎن اﻣـﻴﻦ ﻣـﺎوﻗﻊ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ اﻳـﻦ اﻣﺎﻧـﺖداري و‬
‫ﺑﻲﻃﺮﻓﻲ در ﻣﻘﺎم ﻧﻘﻞ و ﮔﺰارش‪ ،‬او را از ارزشﮔﺬاري و رد و ﻗﺒـﻮل در ﻣﻘـﺎم ﺗﺤﻠﻴـﻞ و‬
‫ارزﻳﺎﺑﻲ ﺑﺎزﻧﻤﻲدارد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺮﻃﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ دو ﻣﻘﺎم را در ﻫﻢ ﻧﻴﺎﻣﻴﺰد‪.‬‬
‫ﺑﻪرﻏﻢ آﻧﻜﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ اﺳﻼﻣﻲ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪاي دﻳﺮﻳﻦ دارد و درﺧﺘﻲ ﺗﻨـﺎور ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري ﻓﻠـﺴﻔﺔ اﺳـﻼﻣﻲ ﻧﻬـﺎﻟﻲ ﻧﻮﭘﺎﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﺖ ﻣﺴﺘـﺸﺮﻗﺎن و ﻣـﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آﺛـﺎر‬

‫‪1‬‬
‫ﭘﺮﺷﻤﺎري در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده و ﻗﺪرداﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻓﻘـﺪان‬
‫آﺛﺎري ﺟﺎﻣﻊﺗﺮ و ﭘﺨﺘﻪﺗﺮ ﻫﻤﭽﻨﺎن اﺣﺴﺎس ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﻧـﻮع ﺗـﺎرﻳﺦﻧﮕـﺎري ﻓﻠـﺴﻔﻪ‪ ،‬ﮔﺰﻳـﺮي از ﮔـﺰﻳﻨﺶ ﻧﻴـﺴﺖ و در اﻳـﻦ ﻣﻬـﻢ‬
‫ﻋﻼﻗﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻋﻘﻴﺪهﻫﺎ و داﻧﺶ ﻣﻮرخ ﺗﺄﺛﻴﺮي ﺗﺎم دارد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃـﺐ ﻣـﻮرد‬
‫ﻧﻈﺮ و ﻫﺪف ﻧﮕﺎرﻧﺪه‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﻧﮕﺎﺷﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ‬
‫از اﻳﻦ ﺻﻮرﺗﻬﺎ ﺑﺪﻳﻦ ﻗﺮارﻧﺪ‪:‬‬
‫اﻟــﻒ( ﺗــﺎرﻳﺦ ﺗﻔــﺼﻴﻠﻲ ﻓﻠــﺴﻔﻪ ﺑــﻪ ﻣﻨﺰﻟــﺔ ﻛﺘــﺎب ﻣﺮﺟــﻊ و ﻣﻨﺒــﻊ‪ :‬در اﻳــﻦ ﺷــﻴﻮه‬
‫ﻣﻲﻛﻮﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻢ از ﻧﻈﺮ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن‪ ،‬و ﻫﻢ ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت و آراء اﻓـﺮاد ﻣـﻮرد ﺑﺤـﺚ‪،‬‬
‫داﻣﻨﺔ ﻛﺎر ﻫﺮ ﭼﻪ ﻓﺮاﮔﻴﺮﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ اﺛﺮي ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ وﻳﮋة ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ در ﻳﻚ ﺗﻤﺪن‬
‫ﻳﺎ ﻣﺬﻫﺐ ﻳﺎ ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﻳﺎ ﺣﺘﻲ ﻋﺎمﺗﺮ و ﺑﻠﻜﻪ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ب( ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺮاي ﻋﻤﻮم‪ :‬ﺣﻮزة ﮔﺰﻳﻨﺶ در اﻳﻦ ﻣﻘـﺎم ﻣﺤـﺪودﺗﺮ اﺳـﺖ‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ ﺷـﻴﻮه ﻣـﻲﻛﻮﺷـﻨﺪ از ﻣﺒﺎﺣـﺚ ﺗﺨﺼـﺼﻲ ﻣﺤـﺾ و ورود ﺑـﻪ ﺑﺮﻫﺎﻧﻬـﺎ و ﺗﺤﻠﻴﻠﻬـﺎي‬
‫ﭘﻴﭽﻴﺪه ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺰﻳﻨﺶ و ﺳﺎدهﻧﻮﻳﺴﻲ در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﻧﻮآﻣﻮز‬
‫و ﻧﺎآﺷﻨﺎ ﺑﺎ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺗﺪوﻳﻦ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد؛‬
‫ج( ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ و ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺗﺨﺼﺼﻲ‪ :‬در اﻳـﻦ ﮔﻮﻧـﻪ آﺛـﺎر‪ ،‬اﻧﺪﻳـﺸﻪﻫـﺎي‬
‫ﻳﻚ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﻓﻴﻠﺴﻮف و ﻳﺎ ﻳﻚ ﻣﻜﺘﺐ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ و ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ و ﻧﻘﺎداﻧـﻪ‬
‫ﻛﺎﻧﻮن ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺑﻪ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎ و ﺗﺄﺛﻴﺮ و ﺗﺄﺛﺮات و ﺟﺎﻳﮕـﺎه و ﮔـﺎه ﻣﻘﺎﻳـﺴﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻳﺎ ﻣﻜﺘﺒﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ روش ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻲﺗﻮان ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻳﻚ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻳﺎ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﭘﺮداﺧﺖ؛‬
‫د( ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺔ ﻳﻚ ﻣﺘﻦ درﺳﻲ آﻛﺎدﻣﻴـﻚ‪ :‬در اﻳـﻦ دﺳـﺘﻪ از آﺛـﺎر ﻧﻴـﺰ‬
‫ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻓﻼﺳﻔﻪ و ﻣﺴﺎﺋﻞ در ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﻛﻪ ﻏـﺮض اراﺋـﺔ ﮔﻮﻳـﺎ‪ ،‬دﻗﻴـﻖ و‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ اﻣﺎ ﻓﺸﺮدة ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ آراء ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻠﻤﺮو اﻳﻦ آﺛﺎر ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺧﺎص ﻳـﻚ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬ﺗﻤﺪن‪ ،‬و ﻣﺬﻫﺐ و ﻳﺎ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺷﻴﻮه ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺎدهﻧﻮﻳﺴﻲ ﭘﻴـﺸﻪ ﻛـﺮد‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ دﻗﺖ ﻓﺪاي ﺳﻬﻮﻟﺖ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫اﺛﺮ ﺣﺎﺿﺮ اﻣﺎ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺘﻨﻲ از ﺳﻨﺦ دﺳﺘﺔ ﭼﻬﺎرم ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣـﻲآﻳـﺪ‪ ،‬در ﭘـﻲ ﺗـﺪوﻳﻦ‬
‫اﺛﺮي ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ‪ ،‬ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ‪ ،‬وﻟﻲ ﻓﺸﺮده و ﮔﻮﻳﺎ در ﺗـﺎرﻳﺦ ﻓﻠـﺴﻔﺔ اﺳـﻼﻣﻲ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣـﺘﻦ‬
‫درﺳﻲ ﺑﺮاي داﻧﺶﭘﮋوﻫﺎن ﺳﻄﻮح ﻋﺎﻟﻲ ﺣـﻮزوي و داﻧـﺸﮕﺎﻫﻲ و ﻣﺪرﺳـﺎن و ﻣﺤﻘﻘـﺎن‬
‫ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﺎ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد و ﻫﻤﻜـﺎري ﺳـﺎزﻣﺎن ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ و ﺗـﺪوﻳﻦ ﻛﺘـﺐ ﻋﻠـﻮم‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻲ داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎ )ﺳﻤﺖ( و ﻣﺆﺳﺴﺔ آﻣﻮزﺷﻲ و ﭘﮋوﻫﺸﻲ اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ ـ رﺣﻤﺔ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ ـ ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺟﻤﻌﻲ از ﻣﺤﻘﻘﺎن و ﻣﺪرﺳﺎن ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺣﻮزة ﻋﻠﻤﻴﺔ ﻗﻢ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از آﻧﺠـﺎ‬
‫ﻛﻪ اﺛﺮ‪ ،‬ﻣﺘﻨﻲ درﺳﻲ اﺳﺖ ﺣﺠﻤﻲ در ﺧﻮر اﻳﻦ ﻫﺪف ـ ﻧـﻪ ﺑـﺴﻴﺎر ﺗﻔـﺼﻴﻠﻲ و ﻧـﻪ ﺑـﺴﻴﺎر‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺮ ـ ﺑﺮاي آن در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺟﺮﻳﺎﻧﻬـﺎ‪ ،‬اﻓـﺮاد‪ ،‬اﺻـﻮل و آراء ﻣـﺆﺛﺮ و‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦﻛﻨﻨﺪه ﻣﺤـﻮر ﻣﺒﺎﺣـﺚ در ﻫـﺮ ﻓـﺼﻠﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬و درﺑـﺎرة ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت‪ ،‬ﺟﺮﻳﺎﻧـﺎت و‬
‫اﻓﺮادي ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ ﻧﺪارﻧﺪ ﺑﻪ اﺟﻤﺎل ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺪوﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺮ ﻣﺤﻮر ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت‪ ،‬ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬دورهﻫﺎ‪ ،‬و ﻣﻜﺘﺒﻬﺎي ﻓﻠـﺴﻔﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﺷﻴﻮهﻫﺎ ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد رﻋﺎﻳﺖ اﺧﺘﺼﺎر‪ ،‬ﻫﻤﺔ اﺑﻌﺎد ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﺔ اﺳﻼﻣﻲ را ﭘﻮﺷﺶ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو در اﻳﻦ اﺛﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي ﻓـﺼﻠﻬﺎ ﺑـﺮ اﺳـﺎس‬
‫ﺗﻠﻔﻴﻘﻲ از روﺷﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻮر در ﻫﺮ ﻓـﺼﻠﻲ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ ﺑـﺎ دﻳﮕـﺮ ﻓـﺼﻠﻬﺎ‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺤﻮرﻳﺖ ﻳـﻚ ﻣﻜﺘـﺐ‪ ،‬ﺑﺮﺧـﻲ ﺑـﺮ ﻣﺤـﻮر ﻣﻮﺿـﻮع ﻳـﺎ‬
‫ﺣﻮزة ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ‪ ،‬ﺑﻌﻀﻲ ﺑﺎ ﻣﺤﻮرﻳـﺖ ﻳـﻚ ﻓﻴﻠـﺴﻮف ﻳـﺎ دورة ﺧـﺎص‪ ،‬و ﮔـﺎه ﺟﻐﺮاﻓﻴـﺎ و‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺧﺎص ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻫﺮ ﻳـﻚ از اﻳـﻦ ﺷـﻴﻮهﻫـﺎ در ﻫـﺮ ﻓـﺼﻞ‬
‫دﻟﻴﻠﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺧﺎص آن ﺷﺎﻣﻞ ﻋﻠﻮم ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬ﻛﻼم و ﻋﺮﻓﺎن ﻧﻴـﺴﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑـﺎ‬
‫ﻫﻤﺔ آﻧﻬﺎ ﺗﻌﺎﻣﻞ دارد؛ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﻬﻢ اﻳﻦ ﺣﻮزهﻫﺎي ﻣﻌﺮﻓﺘـﻲ در‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺗﺼﻮﻳﺮ واﻗﻊﻧﻤﺎ و درﺳﺘﻲ از ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﺔ اﺳﻼﻣﻲ اراﺋﻪ داد‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس‪،‬‬
‫ﭼﻬﺎر ﻓﺼﻞ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮم و ﻃﺒﻴﻌﻴﺎت‪ ،‬ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬ﻛﻼم و ﻋﺮﻓﺎن اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ اﻳﻦ ﺗﻨﻮع در ﺷﻴﻮه‪ ،‬در ﻋﻴﻦ رﻋﺎﻳﺖ اﺧﺘﺼﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻴﺖ ﻧﻮﺷـﺘﺎر‬
‫و ﻫﺪف ﺗﻌﻠﻴﻤﻲ آن ﻛﻤﻚ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل اﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌﻴﺖ ﻧﺴﺒﻲ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻧـﻪ از ﻫﻤـﺔ‬

‫‪3‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪورزان ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻳﻢ و ﻧﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻓﻠﺴﻔﻲ را ﻛـﺎﻧﻮن ﺑﺤـﺚ و ﻧﻈـﺮ ﻗـﺮار‬
‫دادهاﻳﻢ‪ .‬ﻣﺤﺾ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬از ﺳـﻴﺮ ﺗﻔﻜـﺮ ﻓﻠـﺴﻔﻲ در ﺷـﺒﻪﻗـﺎره ﺳـﺨﻨﻲ ﻧﮕﻔﺘـﻪاﻳـﻢ و ﻓـﺼﻞ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ را ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺖ ﻋﻤﻠﻲ اﺧﺘﺼﺎص ﻧﺪادهاﻳﻢ‪ .‬اﻣﻴـﺪ اﺳـﺖ ﺑﺘـﻮاﻧﻴﻢ در ﭼﺎﭘﻬـﺎي ﺑﻌـﺪ‬
‫ﭘﺎرهاي از ﻛﻤﺒﻮدﻫﺎ را ﺑﺮﻃﺮف ﺳﺎزﻳﻢ‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ اﻓﺮاد در ﺣﻮزهﻫﺎي ﮔﻮﻧﻪﮔﻮن ﻓﻜﺮي ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار ﺑﻮدهاﻧـﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﻓﺼﻞ آراء آﻧﺎن ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻣ‪‬ﺜَﻞ‪ ،‬اﺑﻮﺣﺎﻣﺪ ﻏﺰاﻟـﻲ‪ ،‬از آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ‬
‫ﻫﻢ ﻣﻨﺘﻘﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻮده‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﺼﻮف ﺗﻌﻠﻖ دارد و ﻫﻢ در ﺟﺮﮔﺔ اﻫـﻞ ﻛـﻼم اﺳـﺖ‪ ،‬در‬
‫ﺳﻪ ﻓﺼﻞ از او ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬و ﭼﻮن ﻫﺮ ﻓـﺼﻠﻲ ﺑـﺎ اﻳﻨﻜـﻪ ﺑـﻪ دﻳﮕـﺮ ﻓـﺼﻠﻬﺎ ﭘﻴﻮﺳـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻄﺎﻟﺐ درﺑـﺎرة ﻳـﻚ ﻓـﺮد ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‬
‫ﺗﻜﺮار ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻮﺷﻴﺪهاﻳﻢ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﺘﺎب از ﻫﺮ ﺣﻴﺚ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬اوﻻً‪،‬‬
‫ﻣﻘــﺎﻻت در ﻳــﻚ ﺳــﻄﺢ ﻧﻴــﺴﺘﻨﺪ؛ ﺛﺎﻧﻴ ـﺎً‪ ،‬از آﻧﺠــﺎ ﻛــﻪ ﻧﻮﻳــﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺨﺘﻠــﻒ ﺳــﺒﻚ و‬
‫ﺳﻠﻴﻘﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ دارﻧﺪ ﻫﺮ ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﺣﺎل و ﻫـﻮاﻳﻲ ﺧـﺎص‪ ،‬و ادﺑﻴـﺎت و روﺷـﻲ ﺗـﺎ‬
‫ﺣﺪي ﻣﺘﻔﺎوت دارد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻨﻮع ﻧﻴﺰ اﺛﺮ را از ﻳﻜﻨﻮاﺧﺘﻲ و ﻣﻼلاﻧﮕﻴﺰي ﺧﺎرج ﻣـﻲﺳـﺎزد‪.‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻫﺮ ﻓﺼﻠﻲ ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻫﺮ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﺴﺌﻮل ﻣﺤﺘـﻮا و‬
‫دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎي ﻃـﺮحﺷـﺪه در آن اﺳـﺖ‪ ،‬ﻛﻮﺷـﺶ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﺣﺘـﻲاﻻﻣﻜـﺎن ﭘﻴﻮﺳـﺘﮕﻲ‬
‫ﻣﻘــﺎﻻت ﺣﻔــﻆ ﺷــﻮد و ﻃــﺮح و ﻧﮕــﺎه واﺣــﺪي ﺑــﺮ آﻧﻬــﺎ ﺣــﺎﻛﻢ ﺑﺎﺷــﺪ‪ .‬ﭘﻴــﺸﻨﻬﺎدﻫﺎي‬
‫ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان ﻣﺤﺘﺮم ﺑﺮاي ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﺗﻜﻤﻴﻞ اﻳﻦ اﺛﺮ ﻣﻮرد ﺗﻘﺪﻳﺮ و ﺳﭙﺎس ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺳﻪ ﺟﻠﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ ﺟﻠﺪ در ﺑﺮدارﻧﺪة ﭘﻨﺞ ﻓﺼﻞ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ذﻳﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺟﻠﺪ اول‪ :‬ﻣﻘﺪﻣـﻪاي ﺑـﺮ ﻓﻠـﺴﻔﺔ اﺳـﻼﻣﻲ و ﺗـﺎرﻳﺦ آن‪ ،‬ﻧﺨـﺴﺘﻴﻦ اﻳـﺎم در ﻓﻠـﺴﻔﺔ‬
‫اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﻓﻠﺴﻔﺔ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺣﻜﻤﺖ ﺳﻴﻨﻮي‪ ،‬و ﻣﻨﺘﻘﺪان ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻣﺸﺎء؛‬
‫ﺟﻠﺪ دوم‪ :‬ﻓﻠﺴﻔﻪ در ﻣﻐﺮب اﺳـﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻣﻨﻄـﻖ و ﻣﻨﻄـﻖداﻧـﺎن ﻣـﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺳـﻴﺮي در‬
‫ﻛﻼم اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻮم در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺗﺼﻮف و ﻋﺮﻓﺎن و ﺗﺎرﻳﺦ آن؛‬
‫ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ :‬ﺣﻜﻤﺖ اﺷﺮاﻗﻲ ﺳﻬﺮوردي‪ ،‬ﺣـﻮزهﻫـﺎي ﻓﻠـﺴﻔﻲ ﺷـﻴﺮاز و اﺻـﻔﻬﺎن‪،‬‬

‫‪4‬‬
 ‫ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ‪ ،‬ﻣﻔﺴﺮان و ﻣﻨﺘﻘﺪان ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ‪ ،‬و ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ‪.‬‬
‫ﭘﺪﻳﺪآورﻧﺪﮔﺎن اﺛﺮ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬
‫اﺳﺘﺎدان ﻧﺎﻇﺮ‪ :‬ﺟﻨﺎب ﺣﺠﺖاﻻﺳﻼم واﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻦ دﻛﺘـﺮ اﺣﻤـﺪ اﺣﻤـﺪي و ﺟﻨـﺎب‬
‫ﺣﺠﺖاﻻﺳﻼم واﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻦ ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﻓﻴﺎﺿﻲ‪.‬‬
‫ﻧﺎﻇﺮ و وﻳﺮاﺳﺘﺎر ﻋﻠﻤﻲ‪ :‬دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﻨﺎﻳﻲ اﺷﻜﻮري‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻘﺎﻻت آﻗﺎﻳﺎن‪ :‬ﻣﺤﺴﻦ ﺟﻮادي‪ ،‬ﻗﺮﺑﺎﻧﻌﻠﻲ زﻣﺎﻧﻲ ﻗﻤﺸﻪاي‪ ،‬ﻋـﺴﻜﺮي‬
‫ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻲ اﻣﻴﺮي‪ ،‬ﻋﺒﺎس ﻋﺎرﻓﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮل ﻋﺒﻮدﻳﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻓﻨﺎﻳﻲ اﺷـﻜﻮري‪ ،‬ﻳـﺎرﻋﻠﻲ‬
‫ﻛﺮد ﻓﻴﺮوزﺟﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ ﻣﻈﻔﺮي‪ ،‬ﺳﻴﺪﻳﺪاﷲ ﻳﺰدانﭘﻨﺎه و ﺣﺴﻦ ﻳﻮﺳﻔﻴﺎن‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻘﺎم ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ از ﻫﻤﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﭘﺪﻳﺪ آوردن اﻳﻦ اﺛﺮ ﻣﺪدﻛﺎر ﻣـﺎ‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ ﺻﻤﻴﻤﺎﻧﻪ ﺳﭙﺎسﮔﺰاري ﻛﻨﻴﻢ‪ :‬از اﺳﺘﺎد ﻣﺤﺘﺮم ﺣﻀﺮت آﻳـﺖاﷲ ﻣـﺼﺒﺎح ﻳـﺰدي‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎﻧﻲ ﻃﺮح و ﻫﺎدي ﻣﺎ در اﻳـﻦ راه ﺑﻮدﻧـﺪ؛ از اﺳـﺘﺎد ﻣﺤﺘـﺮم ﺟﻨـﺎب ﺣﺠـﺖاﻻﺳـﻼم‬
‫واﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻦ دﻛﺘﺮ اﺣﻤﺪ اﺣﻤﺪي‪ ،‬از ﺑﺎﻧﻴﺎن ﻃﺮح و ﻧﺎﻇﺮ آن‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ دﻗـﺖ و ﺑﺎرﻳـﻚﺑﻴﻨـﻲ‬
‫ﻳﻚﻳﻚ ﻣﻘﺎﻻت را از ﻧﻈﺮ ﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ و ﻣﺎ را از ﺗـﺼﺤﻴﺤﺎت و ﺗﻌﻠﻴﻘـﺎت ﺳـﻮدﻣﻨﺪﺷـﺎن‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ؛ از اﺳﺘﺎد ﻣﺤﺘﺮم ﺟﻨﺎب ﺣﺠﺖاﻻﺳﻼم واﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻦ ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﻓﻴﺎﺿﻲ ﺑـﻪ‬
‫دﻟﻴﻞ ﻗﺒﻮل زﺣﻤﺖ ﻧﻈﺎرت و راﻫﻨﻤﺎﻳﻴﻬﺎي ﻣﻔﻴﺪ و ﻋﺎﻟﻤﺎﻧـﻪ ﺑـﻪ ﻧﻮﻳـﺴﻨﺪﮔﺎن؛ از ﻣﺤﻘﻘـﺎن‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻣﻘﺎﻻت؛ از ﺣﺠﺞاﺳﻼم واﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻦ آﻗﺎﻳﺎن ﻣﺤﻤﻮد رﺟﺒﻲ و دﻛﺘﺮ اﺣﻤﺪﺣﺴﻴﻦ‬
‫ﺷﺮﻳﻔ ــﻲ‪ ،‬ﻣﻌﺎوﻧ ــﺎن ﭘﮋوﻫــﺸـﻲ ﺳــﺎﺑﻖ و ﻓﻌﻠ ــﻲ ﻣﺆﺳــﺴﺔ آﻣـﻮزﺷ ــﻲ و ﭘﮋوﻫــﺸﻲ اﻣــﺎم‬
‫ﺧﻤﻴﻨﻲ‪ ‬ﺑـﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺴﺎﻋﺪﺗﻬﺎي ﺑﻲدرﻳﻎ در ﺗﺤﻘﻖ اﻳﻦ ﻃﺮح؛ از ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺗـﺪوﻳﻦ ﻣﺘـﻮن‬
‫ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺑﻪوﻳـﮋه ﺟﻨـﺎب ﺣﺠـﺖاﻻﺳـﻼم ﺳﻴﺪاﺑﻮاﻟﻔـﻀﻞ ﺣـﺴﻨﻲ و ﻫﻤﻜﺎراﻧـﺸﺎن آﻗﺎﻳـﺎن‬
‫ﻣﺴﻌﻮد ﻧﻘﻲﻟﻮ و ﺳﻴﺪﻋﻠﻲ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻓﺎﻃﻤﻲ؛ و از ﺟﻨـﺎب آﻗـﺎي ﻋﻠﻴﺮﺿـﺎ ﺗﺎﺟﻴـﻚ ﻛـﻪ در‬
‫وﻳﺮاﻳﺶ اﺛﺮ‪ ،‬و ﺟﻨﺎب ﺣﺠﺖاﻻﺳﻼم آﻗﺎي رﺿﺎ درﮔﺎﻫﻲﻓﺮ ﻛﻪ در ﻓﺮاﻫﻢ آوردن ﻧﻤﺎﻳﻪ‬
‫ﻣﺎ را ﻳﺎري رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻋﺰﻳﺰان ﻓﺮﻫﻴﺨﺘﻪ را از درﮔﺎه اﻳﺰدي ﺧﻮاﺳﺘﺎرم‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻓﻨﺎﻳﻲ اﺷﻜﻮري‬
‫ﻗﻢ‪1387 ،‬‬

‫‪5‬‬