1.

PROKARIOTSKA CELIJA

 Prokarioti koji ukljucuju razlicite tipove bakterija najjednostavniji su organizmi koji se

nalaze u vecini prirodnih sredina.
 Cesto imaju celijski zid koji ima zastitnu ulogu .
 Ispod njega nalazi se plazma-membrana koja zatvara jedan citoplazmaticni odjeljak
koji sadrzi DNK, RNK, ribozome, proteine i druge biomolekule.
 Razmnozavaju se binarnom diobom.
 Razlikujemo dvije grupe bakterija:
1. EUBAKTERIJE- naseljavaju vodu, zemljiste i zive organizme.
2. ARHEOBAKTERIJE- naseljavaju mocvare, okeanske dubine i slicno.
 Velicina prokariotske celije je obicno 1-10 mikrom.
 Celijski zid ne sadrzi celulozu.
 Ne postoji strujanje citoplazme i nije razvijen citoskelet.
 Ribozomi prokariota su 70S (gradjeni iz velike 50S i male 30S podjedinice) .
 Jedro i jedrova membrana su odsutni.
 Geneticki materijal se nalazi slobodna u citoplazmi.
 DNK je sirkularna.
 Metabolizam moze biti aerobni i anaerobni.

2. EUKARIOTSKA CELIJA

 Vjeruje se da je prije 1.6 milijardi godina doslo do prelaska sa malih celija sa

jednostavnom unutrasnjom strukturom prokariota ka vecim i znatno slozenijim
eukariotskim celijama.
 Eukariotska celija je veca od prokariotske i njen nasledni materijal je odvojen od
citoplazme jedrovim omotacem.
 Takodje se razlikuju po kompleksno organizovanoj DNK i nizu slozenih organela.
 Jedna od hipoteza o nastanku eukariotske celije je simbiotska hipoteza.
 Koja kaze da su eukarioti nastali tako sto su usli u simbiotske odnose sa sitnijim
celijama koje su razvile sposobnost aerobne oksidacije i sinteze ATP.
 Od ovih celija razvile su se mitohondrije i hloroplasti.
 Eukariotske celije imaju jedro koje sadrzi najveci dio celijske DNK.
 Jedro je dvostrukom membranom odvojeno od citoplazme u kojoj se odvija vecina
metabolickih procesa.
 Velicina eukariotske celije je obicno 10-100 mikrom.
 Ribosomi su 80S (50S I 40S)
 DNK kombinovana sa proteinima-histonima.
 Metabolizam je aeroban.

1
 3. CELIJSKI CIKLUS

 Celijski ciklus predstavlja geneticki programirani proces koji obuhvata sve promjene
za vrijeme diobe celije i period izmedju dvije diobe.
 Tokom celijskog ciklusa neophodno je da se jedarna DNK tacno duplicira i zatim
precizno podijeli u dvije geneticki ideticne cerke celije.
 Period ciklusa u kojem se ostvaruje replikacija (sinteza) DNK oznacen je kao S faza
(sinteticki period), a period celijske diobe (mitoza) oznacen je kao M faza.
 Pored udvajanja DNK vecina celija mora da poveca svoju masu i pripremi se za diobu
putem sinteze neophodnih molekula.
 Ovo se desava u G1 i G2 fazi.
 Dakle postoje 4 faze: S, G1 i G2 zajedno se nazivaju interfaza i M faza.

 Tokom G1 i G2 faze celija prima informacije iz unutrasnje i spoljasnje sredine o tome

da li postoje odgovarajuci uslovi za prolazak kroz celijski ciklus i pripremu diobe.
 Ukoliko uslovi van celije nisu povoljni, celija moze da odlozi prolazak kroz G1 fazu i
udje u stanje mirovanja Go fazu, gdje se zadrzava dok se ne pojave povoljni uslovi.
 G1 fazu karakterise intezivna sinteza novih komponenti neophodnih za rast celije.
 Posebno je intezivna sinteza proteina, kao i transkripcija strukturnih gena koji kodiraju
proteine.
 U ovoj fazi sintetisu se i nukleotidi.
 Na kraju G1 faze nalazi se restrikciona tacka.
 Ukoliko celija prodje kroz restrikcionu tacku ona ce nastaviti celijski ciklus bez obzira
na uslove sredine.
 U S fazi vrsi se replikacija (sinteza) DNK.
 Pored toga, intezivna je sinteza histona kao i enzima replikacije.
 G2 faza zapocinje po obavljenoj sintezi DNK i obuhvata procese pripreme za diobu.
 Nakon replikacije svaki hromozom sastavljen je od dvije identicne sestrinske
hromatide spojene zajedno citavom duzinom.
 Mehanizam DNK reparacije u G2 periodu otklanja greske na molekulima DNK.
 M faza obuhvata 4 osnovne faze:
1. profaza- period kondenzacije naslednog materijala, dezintegracije jedrove
membrane i jedarceta (nukleolusa).
2. metafaza- hromozomi su maksimalno spiralizovani i rasporedjeni u ekvacionoj
ravni diobenpg vretena.
3. anafaza-hromatide se odvijaju i krecu ka suprotnim polovima.
4. telofaza- despiralizacija naslednog materijala, reorganizacija nukleusnog ovoja i
nukleolusa.

2
 4. MITOZA

 Mitoza-KARIOKINEZA- predstavlja diobu celije, jednu od dvije osnovne faze u

celijskom ciklusu.
 Mitoza traje reklativno kratko i moze se podijeliti u 4 faze: profazu, metafazu,
anafazu i telofazu.
 Proces mitoze je u osnovi isti kod svih eukariotskih celija.

 Prva vidljiva promjena u jedru koja oznacava pocetak PROFAZE je pojava vidljivih
hromozoma u vidu dugih konaca.
 Svaki hromozom se sastoji iz dvije hromatide koje su spojene centromerom.
 U toku profaze vrsi se spiralizacija hromatida i hromozomi postaju kraci i deblji i
prelaze u kondenzovanu transportnu formu.
 Na pocetku profaze u blizini jedra nalaze se dva para centriola.
 Oko sredine profaze oni se odvijaju i krecu prema suprotnim polovima celije.
 Izmedju dva centriola pojavljuju se i fibrile koje grade deobeno vreteno.
 Deobeno vreteno ima veliki znacaj za kretanje hromozoma u toku diobe.
 Fibrile se pruzaju od centriola do hromozoma-one se spajaju sa centromerama
hromozoma i nazivaju se hromozomske fibrile.
 Za svaku centromeru se ucvrscuju po dvije fibrile- od svakog centriola po jedna.
 U toku profaze vrsi se dezintegracija nukleolusa i jedrove membrane.

 METAFAZA- je najtipicnija i obicno najkraca faza u mitotickoj diobi.

 Diobeno vreteno je formirano.
 Hromozomi su maksimalno spiralozovani.
 U ovoj fazi hromozomi su najizrazeniji i tada se sa sigurnoscu moze utvrditi njihov
broj, oblik i velicina.
 Hromozomi su preko centromera povezani za fibrile diobenog vretena i zauzimaju
svoje mjesto u ekvatorijalnoj ravni.
 Simultana dioba svih centromera oznacava kraj metafaze.

 ANAFAZA- pocinje cim se centromere podijele, a hromatide se odvajaju i krecu ka

suprotnim polovima celije.
 U toku anafaze hromozomske fibrile se skracaju, a ostale fibrile diobenog vretena se
izdužuju.

 TELOFAZA- pocinje kada „kćeri“ hromozomi (hromatide) stizu na suprotne polove

celije.
 Spajanjem fragmenata endoplazmaticnog retikuluma:
-rekonstruiše se jedrova opna,
-pojavljuju se nukleolusi,
-hromozomi se despiralizuju i postaju manje kompaktni,
-a fibrile diobenog vretena iscezavaju.
 U ekvatorijalnom dijelu celije pocinje konstrikcija citoplazme i pojavljuje se diobena
brazda koja se sve vise usijeca i dijeli majku celiju na dvije kcerke celije.
 Podjelom citoplazme vrsi se i vise-manje ravnomjerna podjela organela.

3
 5. MEJOZA

 Gametogeneza predstavlja skup procesa koji se vrse u jedru i citoplazmi

nediferenciranih germinativnih celija iz kojih ce nastati visoko diferencirane polne
celije- gameti.
 Gametogeneza se satoji iz 3 faze:
1. Razmnozavanje- od primordijalnih germinativnih celija mitotickom diobom
formiraju se populacije gonija (2n).
2. Rast- gonije (sprematogonije i oogonije) se povecavaju i diferenciraju u
primarne spermatocite i oocite.
3. Sazrijevanje- primarne sprematocite i oocite ulaze ulaze u fazu sazrijevanja.
Ova faza se sastoji iz dvije diobe, a cijeli proces nosi naziv MEJOZA!

 Jedna dioba je redukciona (diploidni broj hromozoma smanjuje se na haploidni broj).

 Druga dioba je ekvaciona (izmjenjena mitoza).

 PROFAZA MEJOZE- predstavlja najduzi i najslozeniji stadijum mejotičkog procesa i

može se podijeliti u 5 podfaza:

1. LEPTOTEN- hromozomi postaju vidljivi kao tanki konci, a kasnije se

spiralizuju i postaju deblji i kraci.
Na njima se uocavaju hromomere-lokalizovane oblasti povecane sprializacije.
Broj,velicina i polozaj hromomera na homologim hromozomima je konstantan.
Hromozomi su svojim krajevima spojeni sa membranom jedra.
2. ZIGOTEN- hromozomi se jos vise skracuju.
Homologi parovi se priblizavaju i pocinju da konjugiraju, spajaju citavom
duzinom.
Ovaj proces naziva se sinapsis; nastaju bivalenti.
3. PAHITEN- pocinje kada je sinapsis kompletiran.
Hromozomi se jos vise skracuju i zadebljavaju.
Svaki clan homologog para (bivalenta) se sastoji iz dvije hromatide- formiraju
se tetrade.
4. DIPLOTEN-homologi hromozoni pocinju da se odvajaju, ali ostaju spojeni na
tackama koje se nazivaju hijazme.
One predstavljaju mjesta genetickog crossingovera-a .
Na hijazmama dolazi do izmjene homologih segmenata izmedju homologih
hromozoma.
Izmjene se vrse izmedju nesestrinskih hromatida.
5. DIJAKINEZIS- hromozomi se i dalje kondenzuju, a hijazme zauzimaju
terminalni polozaj.
U ovoj fazi hromozomi se cesto pomijeraju ka periferiji jedra.
Nukleolus iscezava, a jedrova membrana pocinje da se dezintegrise.

 PROFAZA MEJOZE- u ovoj fazi membrana jedra potpuno iscezava.

 Obrazuje se diobeno vreteno, a bivalenti se postavljaju u ekvatorijalnu ravan.
 Bivalenti sadrze po dvije nepodjeljene centromere.

4
 ANAFAZA MEJOZE- homologi hromozomi se odvajaju na hijazmama.
 Ne dolazi do podjele centromera, vec cijeli hromozomi se krecu ka suprotnim
polovima diobenog vretena.
 Na ovaj nacin se diploidni broj hromozoma redukuje na haploidan, medjutim, kolicina
DNK je diploidna, jer se svaki hromozom sastoji iz dvije hromatide.

 TELOFAZA MEJOZE- dolazi do rekonstrukcije haploidnih jedara, nastaju dvije

sekundarne spermatocite.
 Citoplazma se cesto ne dijeli potpuno, pa celije ostaju povezane.

 EKVACIONA (DRUGA) DIOBA MEJOZE- profaza traje kratko i odmah nastupa

metafaza.
 Jedrova opna iscezava, obrazuje se segmentaciono vreteno i hromozomi se postavljaju
u ekvatorijalnu ravan.
 Anafaza pocinje diobom centromera svakog hromozoma.
 Hromatide se odvajaju i krecu ka suprotnim polovima segmentacionog vretena.
 Za vrijeme telofaze nastaju 4 spermatide.
 Svaka spermatida dobija cetvrtinu ukupne kolicine DNK koju je sadrzala primarna
spermatocita.

6.SPERMATOGENEZA

 Predstavlja fazu transformacije spermatida u spermatozoide.

 Za vrijeme proces jedro gubi tecnost, skuplja se u kompaktnu tamno obojenu masu.
 Celija postaje polarizovana sa Goldzijevim aparatom na jednom kraju, a
mitohondijama i centriolima na drugom.
 Od Goldzijevog aparata nastaje akrozom- malo tjelasce koje sluzi za interakciju
spermatozoida sa jajnom celijom.
 Akrozom sa jedrom cini glavu spermatozoida.
 Na suprotnoj strani celije nalaze se dva centriola.
 Od jednog od njih nastaju fibrile biča (repa) spermatozoida.
 Mitohondrije obezbjedjuju energiju za kretanje.
 Dio citoplazme sa ostatkom Goldzijevog aparata se eliminise.
 Zadrzava se samo plazma membrana i tanak sloj iznad jedra i akrozoma.
 U testisu sisara postoje brojni seminiferni kanalici u kojima se vrsi proces
spermatogeneze.
 Nalaze se dva tipa celija.
 Jedne su sertolijeve celije koje sluze za potporu i ishranu.
 Drugi tip celija su spermatogonije.
 Iz njih nastaju primarne i sekundarne spermatocite.
 Oblik spermatozoida je specijalizovan za kretanje kroz tecnu sredinu.

5
 7.OOGENEZA

 U osnovi oogeneza se ne razlikuje od spermatogeneze osim u nizu detalja.

 Kada se primarna oocita podijeli posle redukcione diobe u jednoj celiji ostaje skoro
sva citoplazma sa haploidnim jedrom.
 To je sekundarna oocita.
 Druga celija sadrzi malo citoplazme i haploidno jedro i naziva se primarna polocita.
 Posle diobe sekundarne oocite nastaju opet dvije celije razlicite velicine.
 Veca predstavlja ootidu, a mala sekundarnu polocitu.
 Primarna polocita se takodje moze podijeliti pa je ootida (jajna celija) opkoljena sa tri
polocite.
 Samo ootida predstavlja reproduktivnu celiju, dok se polocite resorbuju.
 Proces oogeneze kod sisara vrsi se u zenskim polnim zlijezdama (ovarijumima).
 U toku diferencijacije ovarijuma oogonije se intezivno dijele mitotickim diobama i
formiraju populaciju od oko 6-7 miliona celija.
 Od njih nastaju primarne oocite jos prije rodjenja.
 Okruzene folikularnim celijama oocite formiraju primarni folikul.
 Vecina ovih celija podlijeze degenerativnom procesu pa u ovarijumu zenskog
novorodjenceta ostaje 700 000- 2 000 000 oocita.
 Broj oocita se do puberteta smanji na 40 000 (atrezija folikula).
 Faza sazrijevanja oocita pocinje jos u fetalnom periodu i dostize stadijum diplotena
prve mejoticke diobe.
 Primarne oocite ostaju u stadijumu mirovanja sve do polne zrelosti kada se proces
mejoze nastavlja i formiraju se zrele polne celije.
 Nakon prve mejoticke diobe nastaje druga ekvaciona dioba koja se zaustavlja na
stadijumu metafaze do momenta oplodjenja.

8.MOLEKUL DNK KAO NOSILAC GENETICKE INFORMACIJE

 Postojali su dokazi da je DNK materijalna osnova nasljedne supstance jos prije nego
sto je to eksperimentalno dokazano.
 Znalo se da je DNK locirana u hromozomima i da postoji precizna korelacija izmedju
kolicine DNK po celiji i broja hromozoma u datoj celiji.
 Takodje znalo se da je molekularni DNK isti u svim celijama jednog organizma.
 Prvi direktan dokaz da su molekuli DNK hemijska osnova naslednog materijala
publikovali su Avery, Mac, Leod i McCarthy 1944 godine.
 Oni su ispitivali patogenost bakterije Streptococcus pneumoniae na misevima.
 Primjetili su da postoje dva soja ove vrste bakterija:
Patogeni S soj (sa polisaharidnom kapsulom) i nepatogeni R soj (bez kapsule).
 Istovremenim ubrizgavanjem S soja koji je inaktivisan temperaturom sa zivim R
sojem doci ce do uginuca kod najvecg broja tretiranih miseva.
 Ovo predstavlja prvu jasnu demonstraciju da DNK prestavlja hemijsku osnovu
nasljedne supstance.
 Danas je poznato da se prillikom transformacije segment DNK iz soja S koji nosi
geneticku informaciju za sintezu kapsule fizicki integrise u hromozom recipijentu
celije R soja putem rekombinacionog procesa.
 Nakon ovih eksperimenata slijedi serija istrazivanja.
 Hershy i Chase 1952 godine su koristeci radioaktivne izotope 35S i 32P obezbjedili
direktan dokaz da je DNK geneticki materijal odredjenih bakteriofaga.

6
 Kada se bakteriofage ciji su proteini omotaca obiljezeni sa 35S unose u bakteriju
(E.coli) markirani protein uglavnom ostaje izvan celije.
 Ako je infekcija izvrsena sa fagama cija je DNK markirana sa 32P tada je
radioaktivitet otkriven u celiji domacina sto je bio dokaz da DNK ulazi u celiju, a
proteinski omotac ostaje izvan celije.
 Bakteriofage se u celiji domacinu reprodukuju.
 Kako u celiju domacina ulazi samo DNK, ovo znaci da ona sadrzi geneticke
informacije za formiranje novih virusa.
9. STRUKTURA MOLEKULA DNK I RNK

 DNK je polimer izgradjen od monomernih jedinica-nukleotida.

 Mononukleotid se sastoji iz jedne azotne baze, secera pentoze i fosfatnog ostatka koji
nastaje iz fosforne kiseline.
 Secer pentoza koji ulazi u sastav DNK je deoksiriboza.
 Heterociklicne organske baze koje ulaze u sastav nukleotida su purin, adenin i guanin i
piridini citozin i timin.
 Azotne baze se vezu na pentozu u polozaju 1C.
 Nukleotidi se povezuju u polinukleotidne lance 3' 5' fosfodiestarskim vezama-
mostovima , tako sto fosorna kiselina povezuje pentozu na polozaju 5C jednog
nukleotida sa OH grupom na polozaju 3C pentoze sljedeceg nukleotida.
 Sekvence secer-fosfat cine skelet lanca (nespecifican dio molekula).
 Specifican dio DNK cine azotne baze.
 Molekul DNK je u vidu dvostrukog heliksa.
 DNK se sastoji iz dva komplementarna polinukleotidna lanca koji se medjusobno
uvijaju u vidu spirale i povezuju vodonicnim vezama.
 Za adenin se uvijek vezuje dvojnom vodonicnom vezom timin, a citozin trostrukom
vezom za guanin.

 Odnos A i T kao i C i G je 1:1 .

 Ukupna kolicina purina je ista kao i ukupna kolicina piramidina.
 Odnos A-T/ G-C je vrlo razlicit i specifican u razlicitim molekulama DNK.
 Deset parova neukleotida cini jedan zavoj heliksa duzine 3,4 nm cija sirina iznosi
2 nm.
 Rastojanje izmedju dvije baze je 0,34 nm.
 Za razliku od DNK, RNK je najcesce u vidu jednostrukog lanca.
 Umjesto timina u RNK ulazi pirimidinska baza uracil U.
 Secer RNK je riboza.
10. MITOHONDRIJALNA DNK

 Kod eukariota, osim u jedru, DNK molekuli su otkriveni i u citoplazmi.

 To je vanhromozomska DNK- DNK mitohondrija (mtDNK) i DNK plastida (chDNK).
 mtDNK razlikuje se od hromozenske DNK po tome sto sadrzi manji broj nukleotida.
 Ima vise C-G nego A-T parova pa se denaturise na visim temperaturama i brzo
renaturise.

7
 Nalazi se u matriksu mitohondrija u vidu jednog ili nekoliko, slobodnih ili vezanih za
unutrasnju membranu, najcesce prstenastih dvolancanih molekula.
 mtDNK je „gola“ nije vezana za histone pa podsjeca na DNK prokariota.
 Genski kod mtDNK je jedinstven i razlicit od genskog koda hromozomske DNK
eukariota i prokariota.
 Kao i hromozomska DNK i mtDNK odredjuje neka fenotipska svojstva.
Ove osobine prenose se iskljucivo matroklino (provjeriti ovo matroklino).

11. HROMOZOMI

 Hromozomi eukariota sastoje se od DNK, male koliine RNK, baznih proteina

(histona) i slozenih nehistonskih proteina. Ovi molekuli ine hromatin interfaznog
jedra.
 Hromozomi prokariota su slozenije gradje i crkulatorni.
 Histoni eukariotskih hromozoma bogati su lizinom i argininom. Slicni su kod svih
eukariota. Predstavljaju strukturni dio hromatina i ucestvuju u stabilizaciji pojedinih
regiona dvostrukog heliksa DNK sa kojom se direktno povezuju.
 Na svakih 100 nm duzine hromatinske niti ponavlja se pravilna struktura koja se
sastoji iz 8 molekula histona i oko 200 parova nukleotida. Ovaj kompleks predstavlja
osnovnu repetitornu jedniniu strukture hromozoma i naziva se NUKLEOZOM.
 Nehistonski proteini imajumali afinitet prema DNK. Ovoj grupi pripadaju enzimi
DNK i RNK polimeraze, strukturni proteini i regulatori genske ekspresije.
 RNK se naliazi u maloj kolicini i ne zna se da li ima strukturnu ili regulatornu ulogu.
 Struktura i funkcija hromozoma se mijenja u razlicitim fazama celijskog ciklusa. U
interfazi su despiralizovani i DNK se odvaja od histona. U ovom periodu su veoma
ktivni u pogledu transkripcije i replikacije. U mitozi hromozomi se skracuju, tj.
spiralizuju, a kolicina proteina se povecava.
 Svaki metafazni hromozom se sastoji od dvije hromatide, a hromatida predstavlja
kompletan hromozom nastao u procesu replikacije u interfazi. Hromatide su povezane
centromerom. Polozaj centromera određuje duzinu kraka hromozoma, karakteristicno
morfolosko svojstvo koje omogucava razlikovanje metafaznih hromozoma.
 Duzina jelokupne DNK covjeka organizovane u kontinuiran dvostruki lanac iznosio bi
oko 2 m. Medjutim DNK eukariota nije jedinstven lanac, vec je rasporedjen u vise
pojedinanih hromozoma ciji je broj karakteristican za svaku vrstu.
 Euhromaticni segmenti su u disperziji, svjetliji, samo se repliciraju u S fazi i smatra se
da predstavljaju najvecin dijelom neaktivne sekvence DNK u pogledu transkripcije.
 Genom eukariota se karakterise pojavom tri tipa sekvenci nukleotida DNK.
 JEDINSTVENE (single) sekvence koje se javljaju samo u jednoj kopiji u haploidnom
genomu (na ovim sekvenama se vrsi transkripcija iRNK).

8
 Drugi tip su INTERMEDIJERNE REPETITORNE sekvence DNK koje se javljaju u
10-105 kopija u genomu. Ovoj grupi pripadaju i geni koji sintetisu rRNK, tRNK i
iRNK za histone.
 Treci tip su VISOKO REPETITORNE sekvence DNK oznacene i kao satelitska dnk i
javljaju se u vrlo velikom broju kopija (˃10⁵). Satelitska DNK obuhvata ponavljanje
istih ili slicnih repetirornih sekvenci duzine 5-300 nikleotida i smjestena je uglavnom
u entromernim regionima hromozoma. Kasno se replicira u S fazi i smatra se da ne
vrsi transkripciju RNK.
 Metacentricni- medijalan polozaj entromere
 Submetacentricni- centromer pomjerena prema jednom kraju
 Akrocentricni- terminalni polozaj centromera
 Centromera je dio hromozoma koji u interakciji sa diobenim vretenom obezbjedjuje
pravilnu segregaciju hromozoma.
 Telomere predstavljaju prirodne krajeve linearnog molekula DNK i imaju visestruke
funkcije: ocuvanje linearnog oblika i zastita od degradacijeili fuzije slobodnih krajeva
hromozoma. Povezane su sa membranim jedra.

12. ORGANIZACIJA GENOMA

 Genom je genetski materijal organizma. Cine ga DNK (kodirajuci kao i nekodirajuci

dijelovi), mitohondrijska DNK. Svaki genom sadrzi sve informacije za izgradnju
cijelog organizma.
 Genom diploidnih organizama cini haploidan broj hromozoma.
 U ljudskoj celiji 2% genoma je kodirajuci (oko 20 000).
 Hromozomski komplement somatske celije naziva se kariotip.
 Kod diploidnih biparentalnih organizama jedna garnitura hromozoma porijeklom je od
oca, a jedna od majke. U tjelesnim celijama hromozomi mogu da se posmatraju u
parovima. Hromozomi i stog oblika i velicine koji sadrze iste genske lokuse oznaceni
su kao homologi hromozomi.
 U jednom paru hromozomi nisu identicni kod muzjaka sisara i oni su oznaceni kao
polni hromozomi. Ostali hromozomi nazivaju se autozomi.
 Kariogram predstavlja uredjen prikaz hromozoma poredanih u parovima po velicini.
 Najvaznija funkcija hromozoma je to da je u njima smjesten DNK kao materijalna
osnova nasljedne supstance, funkcionalne jedinice nasljeđa.
 Gen se definise kao segment molekula DNK koji sadrzi instrukcije za sintezu
odredjenog proteina ili blisko povezanog seta proteina.
 Manji broj gena ima funkcionalne molekule RNK kao svoje finalne produkte. Mada
kompleksniji organizmi imaju veci broj gena, kolicina dnk nije u direktnoj korelaciji
sa stepenom filogenetskog razvoja.
9
 13. REPLIKACIJA DNK MOLEKULA

 Zivi organizni odrzavaju svoju vrstu putem procesa duplikacije ili reprodukcije.
Duplikaciji organizma prethodi replikacija molekula DNK.
 Pod replikacijom se podrazumijeva proces pri kome iz jednom molekula DNK nastaju
dva identicna. DNK su jeini poznati molekuli sposobni za samoreprodukciju. Svaki
DNK molekul koristi vlastitu strukturu kao model za sopstvenu reprodukciju
(autokataliticka funkcija DNK).
 Watson i Crick su 1953 dali prvi tacan model sreukture molekula DNK i odnos baza u
dvostrukom lacu (heliksu).
 Prije procesa drplikacije lanac DNK se despirilizujr a vodonicne veze izmedju baza se
rezdvajaju i rednostruki lanci pocinju da se repliciraju. Svaki jednostruki lanac sluzi
kao model za formiranje novog koplementarnog lanca – polukonzervativan nacin
replikacije.
 Proces replikacije DNK molekula eukariota se odvija u interfazi, podfazi S, kada se
hromozomi nalaze u despiralizovanom stanju. Replikacija moze da zapocne nakon
razdvajanja histona i DNK.
 Proteini despiralizacije se vezuju za jednostruke lance DNK i stabilizuju ij u toku
replikacije i djelimicno potpomazu despiralizaciju i olaksavaju sparivanje baza.
 DNK polimeraza katalizuje povezivanje baza u novi lanac.
 Inicijacija sinteze DNK katalizovana je RNK polimerazom koja intetise RNK prajmer.
 Replikacija DNK uvijek se vrsi u 5′-3′ pravcu. Kovalentna veza se ostvaruje izmedju
fosfatne grupe jednog nukleotida koja se u polozaju 5′ sa OH grupom u polozaju 3′
deoksiriboze susjednog nukleotida.
 Postoji vise taaka na kojima se istovremeno zapocinje replikacija molekula DNK.
 Ligaza katalizuje povezivanje Okazakijevih fragmenata.
 DNK prokariota organizovana je u cirkularni hromozom koji je pricvrsen za celijsku
membranu i ima samo jedno mjesto gdje pocinje replikaciju. Bakterijski hromozom
predstavlja jednu jedinicu replikacije- replikon.

14. REPLIKACIJA DNK I RNK VIRUSA

 Virusi, za razliku od celija sadrze samo jedan tip nukleinskih kiselina, ili DNK ili
RNK.
 Geneticka komponenta virusa moze biti ili jednolancana ili dvolancana DNK ili RNK
i smjestena je uvijek u centru virusne cestice i zasticena manje ili vise slozenim
omotacem sastavljenjim od jedno ili vise tipa proteina (poneka i lipida i UH).

10
 Ako virui imaju kao nasljednu osnovu jednolancanu DNK po ulasku u celiju domacina
taj lanac pocinje da vezuje komplemetarne nukleotide i posto obrazuje dvolancani
molekul zatvara se u prsten. Lanac koji infiira eliku naziva se plus-lanac,
novosintetisani koplementarni lanac minus-lancem, a prstenasta tvorevina, dvolacana
DNK je replikatorna forma (RF) virusa.
 Ovaj molekul se replikuje semikonzervativno kao hromozom bakterija. Na minus-
lancu vrsi se transkripcija iRNK za sintezu proteina kapsida virusa. Kada se sintetise
dovoljno proteina za kapsid pocinje „asimetricna“ replikaija pri emu se na minus-
lancu sintetisu novi plus-lanci. Kada se sintetise novi plus-lanac, stari se izdvaja iz
prstena, ulazi u kapsid i obrazuje zreli virus.
 Kod virusa cija genska osnova je jednolacana RNK u citoplazmi inficiranih celija
nalazi se plus-lanci RNK (infektivne cestice) kao i njima komplementarni minus-lanci.
Plus-lanci vezuju komplementarne nukleotida ali zbog slabih vodonocnih veza lanci se
razdvajaju. Novosintetisani minus-lanci sluze kao matrica za sintezu novih plus-
lanaca, odnosno RNK- genoma virusa.

15. GENETICKA SIFRA – KOD

 Buduci da postoji 20 razlicitih AK koji ulaze u sastav zive materije, a svega 4 razlicite
organske baze u molekul DNK, jasno je da jedna baza ne moze da odredi mjesto jedne
AK vec da informacija mora biti kodirana.
 Danas je dokazano da triplet baza predstavlja geneticki kod pomocu koga se
informacije zapisane u jeziku od 4 slova (baze) prevode u jezik od 20 slova (AK).
 Raspored AK u molekuli proteina zavisi od redoslijeda tripleta baza. Genetski kod je
univerzalan i kod svih zivih orgasnizama isti tripleti odgovaraju istim AK; osim u
DNK mitohondrije covjeka.
 Redoslijed baza (triplet) na iRNK koji odgovara odredjenoj AK naziva se kodon, a
komplementarni triplet baza na tRNK oznacava se kao antikodon.
 Triptofan i metionin imaju samo po jedan kodon dok ostale AK kodira vise razlicitih
tripleta.
 Kodon AUG je start ili inicijalni kodon, a UAA, UAG i UGA su stop kodoni.
 Sinonimni kodoni uglanom imaju prve dvije baze iste.

16. TRANSKRIPCIJA

 Proces sinteze proteina obuhvata niz dogadjaja u kojima se informaija sadrzaja u

redosljedu baza u molekuli DNK prepisuje u IRNK a zatim se iRNK koristi kao
model za vezivanje AK u polipeptid.
 Proes kojim se odredjena sekvenca (gen) prepisuje u RNK naziva se
TRANSKRIPCIJA.

11
 Transkripcija se odvija u jedru. Vezivanje komplementarnih nukleotida za odredjene
sekvence DNK sintetisu se tri vrste RNK koje imaju razlicite ali kooperativne uloge u
slozenom procesu biosinteze proteina.
 Osnivne hemijske karakteristike transkripcije su slicne sintezi DNK. Prekursori za
sintezu RNK su jedinjenja bogata energijom (cetiri ribonukleozid-5′-trifosfata:
adenozin – TP, guanozin – TP, citidin- TP i uridin – TP).
 Pri polimerizaciji RNK 3′ - OH grupa jednog nukleotida reaguje sa 5′-fosfatnom
grupom drugog nukleotida u eliminaciju dvije terminalne fosfatne grupe.
 Redoslijed baza u RNK odredjen je redoslijedom baza u DNK matrici.
 Lanac nastaje u 5′-3′ smijeru.
 RNK polimeraza je enzim koji sintetise RNK; za razliku od DNK polimeraze moze da
otpocne niz bez prajmera.
 Polimeraza se pomjera duz lanca DNK labavo se vezujuci i otpustajuci dok ne naidje
na specificnu sekvencu nazvanu promotor za koju se cvrsto vezuje. Enzim zatim
odmotava kratak segment DNK pored promotora i izlaze jednu nit DNK kao matricu
za sparivanje baza sa slobodnim ribonukleotid trifosfatima.
 Stadijumi sinteze RNK:
 Prepoznavanje promotora
 Inicijacija lanca
 Elongacija
 Terminacija ( terminaciona sekvenca- stop-signal)

17. OBRADA PRIMARNOG TRANSKRIPTA

 Kod prokariota primarni prepis predstavlja iRNK i direktno se koristi u sintezi

proteina.
 Kod eukariota, primarni transkript tek nakon obrade u jedru postaje zrela iRNK.
Novosintetisana RNK se povezuje sa proteinima i kondenzuje se sto pomaze daljoj
obradi i transportu u citoplazmu.
 Obrada iRNK sastoji se iz dvije faze:
 Modifikacija oba kraja lanca
 U toku transkripcije kada se veze oko dvadesetak nukleotida 5′ kraj se pokriva kapom
koja ga stiti i omogucava povezivanje iRNK za robozoma.
 Isjecanje introna.
 Primarni prepis iRNK sadrzi kodirajuce sekvence ( prevode se u polipeptid) ili egzone,
i nekodirajuce sekvene ili introne.
 Tokom obrade introni bivaju isjeceni i uklonjeni a preostali egzoni se povezu u
defnitivnu iRNK.

12
 18. iRNK, tRNK i rRNK

 Informaciona RNK prenosi informaciju sadrzanu u redoslijedu baza DNK u

citoplazmu. Na osnovu ove informacije vezuju se AK u polipeptidni lana. Prepisivanje
informacija za specificne proteine vrsi RNK polimeraza II sa jedne od dvije DNK niti
– kodirajuce ili sense niti.
 Ribozomalna RNK ulazi u sastav ribozoma kojih ima na hiljade u citosolu.
Prepisivanje rRNK vrsi RNK polimeraza I. Posto sinteza proteina prestavlja vitalni
proces celije, dovoljne kolicine rRNK obezbjedjuju se mnogobrojnim kopijama gena
za ovu vrstu RNK. Cako i kod prokariota kod kojih su rijetke reperativne sekvence,
geni ta rRNK ponavljaju se oko 6 puta. Transkripcija rRNK se vrsi velikom brzinom i
aktivacijum prekursora nastaje nukleolus.
 Ukoliko su potrebe celije za ribozomima (sintezom proteina) povecane, ribozimski
geni mogu da se umnoze nezavisno od ostalog dijela hromozoma.
 Transportna RNK prenosi AK do mjesta sinteze proteina (ribozoma), desifruje
informaciju sadrzanu u redoslijedu baza u iRNK i prevodi je na redoslijed AK u
proteinu. TRNK su takodje kratke sekvence nukleotida i svaka vrsta tRNK ima svoj
gen koji se ponavlja u brojnim tandemskim kopijama. Transkripciju tRNK vrsi RNK-
polimeraza III. Za svaku od 20 AK postoji bar jedna tRNK pa prokariotska celija
sadrzi oko 40 a eukariotska i vise. Razliuju se u redoslijedu nukleotida ali sve imaju
slicnu trodimenzionalnu konfiguraiju tj. oblik djeteline koji se dobija savijanjem lana.
Sparivanjem baza odredjenih komplementarnih (?) sekvenci nastaju etiri regiona u
kojima su sparene baze i tri petlje nesparenih baza. Petlja na jednom dijelu sadrzi
antikodon koji prepoznaje odgovarajui kodon na iRNK. Na 3' kraju tRNK vezuje se
odredjena AK.

19. RIBOZOMI

 Ribozomi predstavljaju multienzimske strukture u celiji neophodne za odvijanje

procesa sinteze proteina. Precnik ribozoma se krece od 15 do 30 nm. Nalaze se u
citosolu. Sastoje se od 60-65% rRNK i 35-40% proteina. Sastoji se iz velike i male
subjedinice.
 Sadrzi aminoacilno mjesto (A) na koje dolazi tRNK sa novom AK, i peptidilno
mjesto (P) na kojem je tRNK vezana za rastuci kraj peptidnog lanca i sadrze enzime
neophodne za formiranje peptidnih veza izmedju AK, mjesto za vezivanje iRNK,
obazbjedjuje zadrzavanje tRNK u A i P mjestu i korektno sparivanje kodona sa
antikodonom.

13
 20. TRANSLACIJA

 Ouhvata dva procesa:

1. Proces kojim sekvenca RNK odredjuje sekvencu AK, a koji obuhvata prepoznavanje
izmedju AK i odgovarajuce tRNK, a zatim prepoznavanje antikodona i kodona.
2. Proces povezivanja AK u polipeptid.
 Glavne komponente translacionog sistemma:
-ribozomi
-tRNK
-aminoacil /tRNK/sintetaze
-faktori inicijacije, elongacije i terminacije.
 Aminoacil- tRNK- sinteze su set enzima koji katalizuje pripajanje AK odgovarajucoj
tDNK.
 Faktori in., el. i ter. su proteinske molekule neophodne na odredjenim stadijumima
sinteze polipeptida.
 Translacija se odvija uvijek u odredjenom pravcu i iRNK se cita u 5'3' pravcu dok
se polipeptid sintetise od amino kraja prema karboksilnom kraju dodavanjem jedne po
jedne AK na karboksilni kraj.

21. REGULACIJA SINTEZE PROTEINA PROKARIOTA

 Strukturne i funkcionalne karakteristike svake celije zavise od proteina koje ta celija

proizvodi.
 Proteinski sastav celije zavisi od transkripcije gena, translacije iRNK i postojanosti
samin proteina.
 Brojni su mehanizmi regulacije diferencijalne aktivnosti gena.
 Uoceno je da se bakterije npr. mogu prilagoditi na razlicite izvore energije
(npr.laktoza umjesto glukoze).
 Iskljucenjem iz rada nekih gena (represija gena) i ukljucenjem u rad drugih gena
(aktivacija gena) mijenja se produkt koji se proizvodi u odredjenim uslovima.
 Ovaj sistem obuhvata dvije kategorije gena:
1. Strukturne gene- gene na kojima se prepisuju iRNK za specificnim protein.
2. Regulatorne gene- geni koji kontrolisu biosintezu specificnih proteina.
 Drugi vid regulacije je aktivnoscu efektora koji mogu biti innduktori ili kompresori.
 U prisustvu induktora represivni protein postaje inaktivan i oslobadja operator pa
RNK polimeraza moze da katalizuje transkripciju irnk na genima datog operona.
 Ukoliko se inaktivni represor veze sa kompresorom, represor postaje sposoban da se
veze za operator i transkripcija prestaje.
 U celiji se nalaze u tzv konstitutivni enzimi koji odrzavaju vitalnu strukturu celije i
njenu funkciju.
 Konstitutivni geni – geni koji su uvijek aktivni.

14
 22. REGULACIJA SINTEZE PROTEINA EUKARIOTA NA NIVOU
MOLEKULA DNK

 Regulacija aktivnosti gena na nivou DNK postize se:

-hemijskim modifikacijama molekula DNK,
-povecanjem ili smanjenjem kolicine gena,
-preraspodjelom genetickog materijala
-i promjenama konformacije hromatina.
 Hemijska modifikacija-metilacija citozina u DNK sekvencama umanjuje ekspresiju
gena.
 Amplifikacija gena- stvara se veliki broj kopija nekog gena kako bi se povecala
kolicina produkata.
 Preuredjivanje genetickog materijala- premjestanjem gena iz euhromatskog u
heterohromatski region smanjuje se njegova ekspresija i obrnuto.
 Svojim vezivanjem za DNK histoni takodje efikasno blokiraju transkripciju.

23. REGULACIJA SINTEZE PROTEIN EUKARIOTA NA NIVOU

TRANSKRIPCIJE

 Kontrola transkripcije podrazumjeva kontrolu početka i kontrolu brzine odvijanja

transkripcije.
 Strukturni geni eukariota imaju posebne kontrolne sekvence- euhausere.
 Regulatorni proteini svojim vezivanjem za promotore i euhausere olakšsavaju
unicijaciju transkripcije.
 Promotorski elementi su od vitalnog značaja u određivanju da li će uopšte doći do
transkripcije.
 Mogu biti aktivatori ili inhibitori.
 Enhauser koji blokira akivnost gena naziva se sajlenser.
 Uticaj steroidnih hormona takođe je jedan od mehanizama kontrole transkripcije.
 Hormone luče endokrine žlezde i oni doprinose regulaciji homeostaze.
 Steroidni hormon se nakon ulazka u ćeliju vezuje za steroidni receptor.
 Kompleks hormon- receptor je sada aktivan i dovodi do aktiviranja transkripcije.

24. REGULACIJA SINTEZE PROTEINA NA NIVOU TRANSLACIJE.

 Kontrola translacije ostvaruje se tako što riozomi odabiru iRNK koja će se prevesti u
protein.
 Npr. Povećana translacija u oplođenoj jajnoj ćeliji.
 Smatra se da se iRNK čuva od razlaganja uz pomoć proteina , oni ujedno i sprečavaju
početak translacije.
 Kontrola razlaganja iRNK odnosi se na stepen drgradacije iRNK u cioplazmi.
 Neke iRNK mogu ostati u citoplazmi mjesecima dok se neke razlože nakon par
minuta.
 Hormon prolaktin povećava poluživot iRNK za kazein.

15
 25. GENETIČKA BAZA MUTACIJA

 Mutacije su nasledne promjene u genetičkom materijalu- strukturne promjene u

genima.
 Mutacije su izvori novih gena i predstavljaju izvor genetičkog varijabiliteta.
 Somatske mutacije obuhvataju promjene gena u somatskim ćelijama a germinativne
mutacije su one koje se dese u germinativnim ćelijama.
 Mutacije takođe možemo klasifikovati na genske – mikrolezije (u granicama jednog ili
više parova baza ) i hromozomske- makrolezije ( promjene u strukturi hromozoma).
 S obzirom da se informacije za primarnu strukturu proteina nalaze u linearnom
rasporedu nukleotida jednog segmenta DNK tj. gena , mutacije gena dovode do
formiranja izmjenjenog proteina , stvaranja neaktivnog proteina ili prekida sinteze.
 Efekat mutacija zavisi od mjesta na kome je došlo do promjene u genu.
 Greške u molekulu DNK mogu biti : supstitucije, insercije i delecije.

 SUPSTITUCIJE- Pod supstituijom se podrazumjeva zamjena jednog para baza drugim

parom baza u određenom segmentu DNK.
 Ova vrsta mutacija je označena kao misens mutacija, jer zamjenom jedne baze dolazi
do formiranja polipeptidnog lanca sa jednom pogrešnom AK.
 Kakav efekat supstitucija može da ima zavisi od toga gdje se desila i koja
aminokiselina je zamjenjena npr, nekada su AK hemijski veoma slične pa će efekat
biti mali ili nikakav.
 Drugi tip supstitucija su nonsens mutacije kada se supstitucijom baza DNK kodon za
određenu AK zamjeni u jedan od tri besmislena kodona UAG,UGA i UAA.
 Ova mutacija dovešće do prijevremenog prekida translacije.
 Supstitucije su najčešći vid mutacija.
 Dešavaju se kada dođe do pogrešnog parivanja baza čija je hemijska struktura
izmjenjena pod dejstvom mutagena.
 Rezultat pogrešnog sparivanja su dvije vrste supstitucija: tranzicije i transverzije.
 Utranziciji je purin zamjenje purinom ili pirimidin pirimidinom.
 U transverziji purin je zamjene pirimidinom i obratno.
 INSERCIJE I DELECIJE
 Povećanje broja (insercija) ili gubitak (delecija) nukleotida u genu narušava redosled
baza što dovodi do izmjene genetske šifre od mjesta događaja do kraja genskog
lokusa.
 Translacija od mjesta dogažaja vršiće se različito u odnosu na neizmjenjeni lanac te je
ovakav polipeptid bez funkcije t, nema biološku aktivnost.
 Spontane mutacije – mutacije nastale pogrešnim sparivanjem usljed promjene baze iz
jednog oblika u drugi ; imino endni oblik baza .
26. HEMIJSKE MUTACIJE

 Mutageni su faktori koji mogu prouzrokovati mutacije.

 Hemijski mutageni djeluju na tri načina:
1. Reaguju sa DNK i transformišu baze
2. Djeluju samo pri replikaciji (analogi baza)
3. Mutageni koji se umetnu u DNK i izazivaju inserciju ili deleciju (akridinske boje)
 Od hemijskih mutagena značčajna je azotasta kiselina NHO2 koja djeluje direktno na
DK i transformiše baze iz amino forme u keto oblik.

16
 Adenin se najviše mjenja u hipoksantin koj će se spariti sa citozinom.
 U drugoj replikaciji sa citozinom spariće se guanin pa je tu supstitucija tipa tranzicije.
 Slično se dešava i pod dejstvom etil- metan –sulfonata koji mjenja guanin u etil-
guanin koji je komplementaran sa timinom.
 Analogi baza su supstance hemijski slične bazama koje mogu da se inkorporiraju u
DNK umjesto jedne od normlanih baza.
 Oni se često pogrešno sparuju i tako povećavaju stopu mutacija. Npr 5- brom- uracil
ugrađuje se umjesto timina i često se preobraća u enolnu formu pa se sparuje sa
guaninom.
 Akridinke boje takođe mogu djelovati kao mutageni.
 Najznačajniji su proflavin i akridin- oranž čije su dimenzije slične purin-
pirimidinskom paru baza.
 One se umeću između dvije susjedne baze duplog heliksa i pri genetičkim
rekombinacijama izazivaju nepravilan crossing-over koji dovodi do duplikacije
odnosno delecije.
27. RADIJACIJA I FIZIČKI MUTAGENI

 Među fizičkim mutagenima značajno mjesto zauzima jonizujuće zračenje.

 To jeste svako zračenje koje u toku interakcije sa materijom kroz koju prolazi može da
vrši jonizaciju atoma i molekula.
 Elektromagnetni talasi (x i gama zraci) i korpuskularno zračenje (elektroni, protoni,
alfa-zraci i neutroni ) spadaju u jonizujuće zračenje.
 Što je talasna dužina zraka manja to oni imaju veću energiju.
 Apsorbovana energija može izazvati promjene u makromolekulima ćelije što
možedovesti do radijacione povrede.
 Ove promjene mogu biti veoma štetne pa i smrtonosne.
 X zraci i druge vrste jonizujućeg zračenja pri ulazku u ćeliju i duž njihovog izbacuju
elektrone iz atoma i molekula i izazivaju njihovu ekscitaciju i jonizaciju.
 Izbačeni elektrooni se sudaraju sa drugim molekulima stvarajući brojne jonizovane
molekule.
 Nastali jonizovani molekuli se razlažu u ekstremno reaktivne jone i radikale koji
prouzrokuju oštećenja .
 Mogu se kombinovati sa bazama DNK i prouzrokovati greške pri sparivanju.
 Takođe mogu da raskinu veze između šećera i fosfata i prouzrokuju prekide DNK
molekula što sprečava ekspresiju gena.
 Ultraljubičasto (nejonizujuće) zračenje takože ima mutageno dejstvo.
 Ovi zraci imaju malu prodornu moć pa mogu izazvati mutacije samo u površinskim
ćelijama epidermisa.
 Ova oštećenja se ne prenose na nasledne generacije i mogu da se poprave uz učešće
enzima.
28. MEHANIZMI REPARACIJE DNK- IN SITU

 Djelovanjem različitih spoljašnjih činilaca ili spontano u stabilnoj nasljednoj osnovi

nastaju greške.
 Tokom evolucije u ćelijama su se diferencirali specifični sistemi opravke sposobni da
prepoznaju i isprave nastale greške .
 U eksperimentalnim radovima za ispitivanje sistema opravke najčešće se koristi UV
zračenje .

17
 Oštećenja izaivana UV zračenjem su hemijski stabilna, tako se npr u DNK lancu gdje
se nalaze dva timina obrazuje timin- dimer .
 Na ovom mjestu ne mogu da se vežu komplementarne baze pa nastaju gepovi.
 Ako se bakterije sa timin-dimerima izloži dnevnoj svjetlostin doći će do
monomerizacije.
 Ovo je zahvaljujući phr⁺ genu koji sintetiše enzim koji sintetiše dimere i veže se za
njih.
 Sistem enzimskog isjecanja je vrlo značajan sistem oporavke koji prepoznaje i
popravlja vrlo različite greške u DNK: dimere, pogrešno spojene nukleotide ,
oštećenja izaivana jonizujućim zračenjem.
 U pojedinim djelovima genoma mogu da se izgube purinske i pirimidinke baze.
 Ta mjesta se nazivaju AP mjesta i AP- endonukleaze ih prepoznaju i sjeku kovalentne
veze.
 Specifične glikozilaze prepoznaju hemijski izmjenjene nukleotide.

29. REPARACIJA DNK PRIJE REPLIKACIJE

 Fotoreaktivacija uključuje direktno enzimsko cjepanje dimera timina bez uklanjanja

nukleotida iz DNK.
 Enzim fotoliaza jednostavno prepoznaje pirimidinski dimer i u prisustvu vidljive
svjetlosti talasne dužine do 310-480 nm ( plavi dio spekta) dovodi do monomerizacije.
 Popravka se odvija isključivo uz prisustvo svjetlosti.
 Eksciziona reparacija uključuje seriju enzimski katalisanih koraka pri čemu se dimeri
pirimidina uklanjaju iz DNK dok se praznina popunjava dejstvom enzima DNK
polimeraze I.
 Prvi korak je isjecanje DNK heliksa pomoću endonukleaze u samoj blizini dimera.
 DNK polimeraza i sintetiše novi lanac, a fragment sa dimerom se odvaja.
 DNK ligaza uspostavlja kontinuitet popravljenog lanca.
30. REPARACIJA DNK POSLE REPLIKACIJE

 U toku replikacije može da dođe do pogrešnog sparivanja baza.

 Po završenoj replikaciji vrlo precizan sistem popravke prepoznaje pogrešno vezane
baze i popravlja greške .
 Važno je da se greška ispravi u novosintetisanoj a ne u materinskoj niti. Sistem
opravke mora da zna koji lanac je korektan a koji nosi grešku. Enzim adenin-
nmetilaza vezuje metil grupu za N atom adenina u položaju 6 materinske niti pa
novosintetisani dvojni lanac ima jednu metiliranu i jednu nemetiliranu nit.
 Greške se ispravljaju u nemetiliranoj.
 Ako se dimeri ne uklone iz molekula DNK prije replikacije pri sparivanju baza će
nasuprot dimera biti gep.
 Ti gepovi će se procesom rekombinacije popuniti nukleotidima sa sestrinske
hromatide.
 Sada na ovom molekulu ostaje prazan prostor koji će popuniti DNK polimeraza.
 DNK ligaza povezuje ove nukleotide sa susjednim nukleotidima.

18
 31. CROSSING –OVER

 Nasljedna osnova, iako je stabilna, ipak pod dejstvom različitih činilaca sredine ili
spontano trpi brojne promjene: mijenja se broj hromozoma, mijenja se struktura
hromozoma , mijenja se hemijska građa nasljedne osnove.
 Mutacije bilo pozitivne ili negativne dešavaju se relativno rijetko zato se smatra da su
glavni izvor fenotipske i genotipske varijabilnosti rekombinacije.
 Rekombinacije se dešavaju kod svih živih organizama od virusa do čovjeka.
 Osnovna razlika između mutacija i rekombinacija je u tome što mutacije izazivaju
promjenu informacija u DNK ( stvaranje kvalitativno novih gena ),a rekombinacije su
samo nove kombinacije već postojčih gena roditelja.
 Svako mješanje postojećih genoma pretpostavlja rekombinaciju.
 Mogu da se rekombinuju slobodni geni ( geni na različitim hromozomima), ali pod
rekombinacijom u užem smislu podrazumjeva se razmjena vezanih gena.
 Bez genetičkih rekombinacija sadržaj svakog individualnog hromozoma bio bi fiksiran
a svi njegovi geni uvijek vezani.
Kod eukariota rekombinacije se odigravaju:
 U profazi mejoze I procesom crossing- overa
 Nove kombinacije hromozoma nastaju slučajnim razdvajanjem homologih
hromozoma u I anafazi mejoze
 Kompletni genomi gameta mješaju se u amfimiksiji pri oplođenju.
 Crossing- over
 Geni koji se nalaze na različitim parovima homologih hromozoma slobodno se
kombinuju u potomstvu.
 Geni linearno smješteni u jednom hromozomu prenose se kao grupa vezanih gena.
 I vezani geni (koji se zajedno ekprimiraju u fenotipu ) se ponekad mogu razdvojiti.
 Razdvajanje vezanih gena omogućava proces crossing-overa pri čemu homologi
hromozomi razmjene homologe segmente .
 Ukoliko su geni na hromozomu blizu jedan drugom razdvajaju se relativno rijetko.
 Što su više udaljeni to su veće šanse za razdvajanje.
 Razdvajanje vezanih gena odvija se u profazi i mejotičke diobe.
 Između nesestrinskih hromatida homologih hromozoma razmjeniće se homologi
dijelovi, odnosno, dijelovi koji nose iste genske lokuse.
 Homologi segmenti moraju da se postave jedni naspram drugih i formira se struktura
koja se naziva sinaptonemalni kompleks a ima izgled trake sa tri komponente : dva
lateralna zbijena elementa i tanki centralni element.
 Ovi su spojeni poprečnim elementima.
 Homologi hromozomi ostaju spojeni tokom pahitena.
 U nivou sinapsi odvija se crossing over.
 Endonukleaza presjeca jednu nit dvočlane DNK u obe nesestrinske hromatide spojenih
hromozoma. Presječene niti moraju biti istog smjera .
 Presječena nit se umeće u nesetrinsku hromatidu i nju veže DNK ligaza.
 Nesestrinske hromatide spojene su u obliku krsta.
 DNK se lako kida u predjelu mostova.
 Ukoliko prekid nastane u pravcu sjever-jug dobijaju se dvije rekombinovane
hromatide tj. izvršen je crossing- over .

19
 32. TRANSFORMACIJA

 Proces rekombinacije kod bakterija gdje dio DNK ćelije donora ulazi u ćeliju
recipijenta i rekombinuje se sa hromozomom recipijenta.
 Proces transformacije ne zahtjeva kontakt između dvije ćelije, a opisan je kod
bakterija, modrozelenih algi i kvaščevih gljiva.
 Fragment DNK veličine oko 0,3 – 0,8 × 10⁶ daltona iz različitih djelova DNK
hromozoma donora ulazi u recipijenta i rekombinuje se sa homologim segmentom
njegovog hromozoma. ( Eksperiment sa miševima i S- patogenim i R-nepatogenim
sojem S. Pneumoniae).
33. KONJUGACIJA

 Kod E. Coli nije moguće izvršiti transformaciju već je uočen drugi tip rekombinacije –
konjugacija.
 Eksperiment sa bakterijskim sojevima koji imaju po tri mutacije, zasađene na
minimalnoj podlozi.
 Očekivalo se da nijedna neće moći da se održi , međutim neke su preživjele a neke
uginule.
 Zaključeno je da su preživjele bakterije rekombinantni oblik u kojem su se našli svi
nemutirani geni.
 Ovaj tip rekombinacije ostvaruje se u direktnom kontaktu dvije ćelije u konjugaciji,
jedna ćelija je donor (m) a druga recipijent (ž).
 Ako je donor otporan na streptomicin, a recipijent osjetljiv osjetljive ćelije će postati
otporne, ali ne i obrnuto.
 Osim glavnog hromozoma bakterije imaju i ekstrahromozomski materijal F- faktor
koji predstavlja jednu jedinicu replikacije i nosi gene za stvaranje protoplazmatičnog
mosta za konjugaciju.
34. TRANSDUKCIJA

 Transdukcija se odvaja na tri načina:

1. Opšta – fag je u parazitskom odnosu
2. Specijalizovana – fag je u simbiotskom odnosu
3. Seksdukcija - F faktor
 U opštoj ili generalizovanoj transdukciji bilo koji dio DNK domaćina greškom ulazi u
omotač faga i pri novoj infekciji fag unosi tu DNK u novog domaćina.
 U specijalizovanoj transdukciji učestvuje usmjereni fag.
 Oni obično imaju određeno mjesto na hromozomu koje prepoznaju i u koje se
uključuju.
 Ako se ovaj fag aktivira i odvoji od glavnog hromozoma on može, zbog nepravilnog
izdvajanja da ponese i gene glavnog hromozoma.
 Takav fag se naziva i specijalizovana čestica transdukcije.
 Endonukleaza isjeca dio genoma faga.

20
 35. ETIOLOGIJA NUMERIČKIH HROMOZOMSKIH ABERACIJA

 Hromozomske promjene ( mutacije, aberacije)mogu obuhvatiti cijele setove

hromzoma , pojedinačne hromzome ili dijelove hromzoma pa razlikujemo :
numeričke aberacije- promjene broja hromzoma i strukturne aberacije- promjene
strukture hromozoma.
 Postoje dvije grupe numeričkih aberacija kod čovjeka: poliploidije i aneuploidije.
Poliploidija označava povećanje cijelog seta hromozoma ili umnožavanje kompletnog
haploidnog seta.
 Triploidija može nastati različitim citološkim mehanizmima:
a) poremećajem mitoze u gonijama
b) poremećajem I ili II diobe mejoze
c) dispermijom – oploženjem sa dva spermatozoida .
 Tetraploidija nastaje uglavnom u postzigotnom stadijumu , supresijom diobezigota,
kada su hromzomi udvojeni, a izostane dioba citoplazme.
 Aneuploidija predstavlja promjene u pojedinačnim parovima hromzoma.
 Nastaju usljed greške u mejozi i mitozi koje se nazivaju nerazdvajanje hromzoma .
 Poremećaj u razdvajanju homologih hromzoma u anafazi prve diobe mejoze može
nastati zbog asinapsisa ili desinapsisa.
 Asinapsis je pojava kada dva homologa hromzoma ne konjugiraju i ne formiraju
hijazme.
 Desinapsis nastaje kada se sinaptički kompleksi ili hijazme razdvajaju prije vremena.
 Nerazdvajanje hromozoma može nastati i zbog neprvilnog funkcionisanja
segmentacionog vretena , izazvanog fiziološkim faktorima koji utiču na polimerizaciju
i organizaciju mikrotubula.
 Uzroci neodvajanja hromozoma u mejozi i mitozi mogu biti sredinski i genetički.
 Smatra se da jonizujuće zračenje, hemijske supstance i virusne infekcije mogu imati
ulogu u nepravilnom razdvajanju.
 Jedna sigurna korelacija utvrđena je sa starosti majke.
 Starije majke imaju veći rizik od trisomije kao i spontanih prouzrokovanih
aneuploidijama.
 U nekim porodicama postoji predispozicija za neodvajanje hromzoma pa se kod više
članova pojavljuju aberacije.
36. HROMOZOMOPATIJE

 1956, Tjio i Levan – hromozomski komplement čovjeka sastoji se od 46 hromzoma;

početak humane genetike.
 1959, Lojene –kod pacijenata sa Downovim sindromom nalazi se jedan hromzom
više , hromozom 21.
 1959, Jacobs – tri x hromozoma kod žene sa lakim mentalnim poremećajima i xxy
konstitucija kod osoba sa Klinefelterovim sindromom .
 1955, Ford – nedostatak jednog x hromozoma kod pacijenta sa Tarnerovim
sindromom
 1962, Penrose i Dunhalty – hromozomske aberacije i u tkivima spontano odbačenih
fetusa
 (str 157).

21
 37. ABERACIJE POLNIH HROMOZOMA

 Aberacije polnih hromzoma imaju manje štetan efekat na fenotip što se može objasniti
inaktivacijom svih prekobrojnih X hromozoma.
 Turnerov sindrom (45, x) - jedno u 2500 ženske novorođenčadi .
 Visoko je letalna i oko 99% XO fetusa bude abortirano u prvom tromjesječju.
 Žene sa ovim sindromom su većinom sterilne.
 Osobe su niskog rasta, štitaste grudi, srčane anomalije i dr.
 Ponekad se javlja mozaicizam (npr 45,x/46,xx) pa su fenotipske karakteristike slabije
izražene.
 Strukturne aberacije polnih hromozoma : najčešća strukturna aberacija koja se javlja
sa Turnerovim sindromm je izohromozom drugog kraka hromozoma X (Xi).
 Turnerov sindrom je češće povezan sa delecijama kratkog kraka X hromozoma.
 Terminalne delecije –soatska svojstva T.sindrom .
 Delecije u blizini centromere – kompletna klinička slika T. Sindroma.
 Trisomija (47xxx) – jedno u hiljadu ženske novorođenčadi.
 Jedna trećina slučajeva – blaža mentalna retardacija, poremećaj menstruacije i
disfunkcija ovarijuma.
 Polisomije X hromozoma u ženskom polu (48 xxxx), mentalni poremećaj, disfunkcija
ovarijuma, neke somatske anomalije karakteristične za Downov sindrom.
 Polisomije nastaju zbog dvostruke greške, neodvajanja hromozoma u I i II diobi
mejoze jednog roditelja.
 Klinefelterov sindrom (xxy) – 1 u 1000 muške novorođenčadi, duži ekstemiteti, krupni
zubi, malo niža inteligencija, oko 20% mentalno zaostali.
 Nastaje zbog nerazdvajanja X hromozoma majke.
 Polisomije x hromozoma u muškom polu (48 xxxy, 49,xxxyy, 48,xxyy), fenotipske
varijante Klinefelterovog sindroma sa izraženijim anomalijama.
 Sa povećanjem broja polnih hromozoma povećava se metalna retardacija.
 Posledica grešaka u I i II diobi ili greške u više mitoza u postzigotnom stadijumu.
 Trisomija (47 xyy) – uočena znatno veća populacija među zatvorenicima pa se
razmatra mogućnost za sklonost ka antisocijanom ponašanju.
 Posledica greške u drugoj diobi mejoze oca .
 48.xyyy i 49xyyyy se jako rijetko sreću i smatra se da su agresivniji i da im je
inteligencija znatno smanjena.

38. NEBALANSIRANE STRUKTURNE HROMOZOMSKE ABERACIJE –

DELECIJE

 Strukturne aberacije su posledica prekida i poremećaja lineranog kontinuiteta

hromozoma.

 Četri osnovna tipa :

1. Delecije
2. Duplikacije
3. Inverzije
4. Translokacije
22
 Delecija ili parcijalna monosomija.

 Mogu se svrstati u dvije grupe :

1. Čiste delecije - posljedica prekida na hromozomu i gubitak prekinutog dijela bez
centromere. Ako je samo jedan prekid to je terminalna delecija. A ko se u nivou
jednog kraka pojave dva prekida pa se dio hromzoma gubi onda je to intersticijalna
delecija.

2. Delecija u kombinaciji sa duplikacijom – nastaje usljed balansiranih strukturnih

promjena u rasporedu kod roditelja, inverzija i translokacija.
Delecije autozoma su uvijek štetne . Često su letalne a čsto se pojavljuje
pseudodominacija ( izražajnost recesivnog alela u jednostrukoj dozi).

39. NEBALANSIRANE STRUKTURNE HROMOZOMSKE ABERACIJE –

DUPLIKACIJE

 Duplikacija ili čista parcijana trisomija.

 Prisustvo dijela hromzoma u višku u hromozomskom komplementu.
 Povećanje određenog segmenta u hromozomu – tandem duplikacija, može nastati
insercijom segmenata iz jedne hromatide u drugu.
 Poslije tri prekida u sestrinskim hromatidama insercijom segmenata sa jednig lanca
DNK u drugi ili insercija segmenata iz jednog homologog hromozoma.
 Duplikacija nastaje i nepravilnim crosing-overom kada se homologi hromzomi
asimetrično sparuju ili nepravilnom razmjenom sestara hromatida u mitozi i mejozi.
 Manje oštećuju fenotip nego delecije .

40. RING I IZOHROMOZOMI

 Ring hromzom predstavlja deleciju jer nastaje poslje prekida na oba kraja hromzoma
kada se izgube telomerni regioni.
 Telomere su neophodne za održavanje lineranog integriteta hromzoma.
 Prekinuti krajevi bez telomere se spajaju međusobno u prstenastu strukturu označenu
kao ring- hromzom.
 Pronađeno je da je poremećaj rasta najizrazitija fenotipska karakteristika ove
aberacije. Kod nekih slučajeva pojavljuju se manje ili veće somatske anomalije: laka
mentalna retardacija.
 Ring hromzomi mogu nastati i bez delecije, spajanjem telomerskih regiona, ovo se
naziva ring sindrom.
 Izohromzom nastaje kada se centromera podjeli poprečno u anafazi( a ne uzdužno
kako je pravilno ).
 Ovako nastaju telocentrični hromzomi koji su uglavnom nestabilni , a u sledećoj
replikaciji nastaju dva metacentrična izohromozoma koji se sastoje od dva identična
duga ili kratka kraka hromzoma.
 X hromzom čovjeka je posebno podložan pogrešnoj diobi.
 Otkriveni su izohromozomi samo za dugi krak x hromzoma jer je centar inaktivacije
X hrom. na dugom kraku pa je izohromozom kratkog kraka uvijek aktivan ( što ima
letalan efekat ).

23
 Do pogrešne podjele dolazi kada je hromozom pogrešno orjentisan u diobenom
vretenu .

41. INVERZIJE

 Ova hromzomska aberacija nastaje poslije dva prekida u okviru jednog hromzoma i
obrtanja segmenata između prekida za 180˚.
 Na ovaj način se remeti linearni raspored gena u jednom hromozomu.
 Paracentrična inverzija nastaje na nivou samo jednog kraka i ne obuhvata centromeru.
 Ne mijenja se oblik hromozoma.
 Pericentrična inverzija nastaje prekidima na oba kraka kada segment obuhvata i
centromeru.
 Ukoliko prekidi nisu na istom rastojanju od centromere tada se mijenja položaj
centromere.
 Neki tipovi inverzija se ne javljaju slučajno.
 Određeni regioni hromozoma su posebno podložni prekidima.
 Nosioci inverzija su uglavnom fenotipski normlane osobe.
 Štetnost inverzije izražava se u potomstvu .
 Od hromozoma sa (pericentričnom) inverzijom u profazi mejoze nastaju aberantni
hromozomi koji se prenose na potomstvo.
 Heterozigotni nosilac inverzije formira četri tipa gameta: jedan tip sa potpuno
normalnim hromozomskim komplementom, drugi sa balansiranom invertovanom
hromatidom i dva tipa gameta sa anomalijama, odnosno rekombinovanim
hromatidama .
 Što je invertovani segment veći to je disbalans manji.
 Nasleđuju se po Mendelovim zakonima.
 Kod paracentrične inverzije ako dođe do crrosing overa u procesu mejoze., dvije
hromatide zahvaćene crosing overom daju: jednu hromatidu sa dvije centromere
( dicentrik ) i jednu bez centromere ( acentrični fragment).
 U narednoj diobi acentrična hromatida se gubi a dicentrični hromzom stvara velike
teškoće jer se između centromera nalazi anafazni most koji se lako prekida .

42. TRANSLOKACIJE

 Translokacije predstavljaju izmjenu segmenata između homologih i nehomologih

hromozoma.
 Postoje tri tipa :
 Recipročne translokacije – mutualne izmjene hromozomskih segmenata između bilo
koja dva hromozoma uključujuči i polne hromozome.
 Nosioci su obično fenotipski normalni.
 Formiraju gamete sa abnormalnom konstitucijom ili normalne gamete.
 Ako u anafazi na jedan pol ćelije odu oba normalna a na drugi oba hromzoma sa
translokacijom to je alternativna segregacija i nastaju dva tipa gameta.
 Susjedna segregacija je kada na oba pola odu po jedan normalan i jedan sa
translokacijom.
 Fenotipski efekat zavisi od veličine i genetičkog sadržaja translociranog segmenta.

24
 Robertsove translokacije- mutualna izmjena hromozomskog materijala između dva
akrocentrična hromzoma.
 Spajanje dugih krakova akrocentrika u jedan metacentričan ili submetacentričan
hromozom.
 Ovakve osobe imaju 45 hromozoma.
 Uglavnom fenotipski normalni.
 Nereciprocne translokacije – insercije – prenos genetičkog materijala jednog
hromozoma u drugi hromozom.
 Potrebna su tri prekida na dva hromozoma.
 Mogu se javiti između dva hromozoma ili unutar jednog hromozoma.
 Umetnuti segment može biti u pravilnom ili u invertovanom položaju .
 Inverzije i translokacije dovode do semisteriliteta nosilaca jer su njihovi mejotski
produkti ( gameti ) često letalni.

 43. Monohibridno i dihibridno nasleđivanje strana 222
 44. Autozomno dominantno nasleđivanje strana 222, 223, 224, 225
 45. Autozomno recesivno nasleđivanje strana 226, 227, 228
 46. Nasleđivanje vezano za polne hromozome strana 339, 230
 47. Multipli aleli strana 231
 48. Poligenija strana 234, 235, 236

25