‫نقش ایرانیان در انتقال علوم به جامعه اسالمی‬

‫پیشینه علوم مختلف در ایران به دوران پیش از اسالم باز می‌گردد و قرون آغازین هجری قمری‬ ‫‪‬‬
‫شکوفایی مجدد این علوم را به دنبال داشت‪.‬‬
‫دانشگاه جندی‌شاپور از مهم‌ترین مراکز علمی به ویژه در حوزه پزشکی در ایران پیش از اسالم‬ ‫‪‬‬
‫بود که میراث علمی آن به قرون اسالمی منتقل شد‪.‬‬
‫در احادیث نبوی نیز به فضیلت ایرانیان در تمسک به دانش اشاره شده است‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ابن خلدون مورخ و جامعه شناس قرن نهم هجری قمری نیز بر این امر تأکید می‌کند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نهضت ترجمه آثار علمی از زبان فارسی میانه‪ ‌،‬هندی‪ ‌،‬یونانی و سریانی به عربی با حمایت‬ ‫‪‬‬
‫خاندان‌های ایرانی چون برمکیان‪ ،‬بنو نوبخت و بنی سهل‪ ،‬شکل گرفت و مترجمان مسلمانی چون‬
‫حنین بن اسحاق و ثابت بن قره کار ترجمه این آثار را با نظارت این خاندان‌ها شروع کردند‪.‬‬
‫احمد بن موسی بن شاکر‪ ،‬نیریزی‪ ،‬سهل طبری‪ ،‬عمر بن فرخان طبری‪ ،‬محمد بن ابراهیم فزاری‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫یوحنا ماسویه و بسیاری دیگر از مترجمان آثار ریاضی‪ ،‬نجوم و طب از زبان پهلوی‪ ،‬سریانی‪،‬‬
‫یونانی و سنسکریت به عربی بودند‪.‬‬
‫ریاضیات‪:‬‬
‫نگارش نخستین آثار ریاضی در دوره اسالمی در شاخه‌های جبر‪ ،‬حساب‪ ،‬هندسه و نگارش آثار‬ ‫‪‬‬
‫مستقل در مثلثات‬
‫معرفی دستگاه شماره و ارقام هندی رایج امروز به جامعه اسالمی و اروپا و استفاده از این ارقام‬ ‫‪‬‬
‫در محاسبات برای نخستین بار‬
‫دسته بندی معادالت درجه سوم و حل هندسی و عددی همه آنها (این معادالت را در حالت کلی‬ ‫‪‬‬
‫نمی‌توان حل کرد)‬
‫پرداختن به برخی مباحث کالسیک ریاضیات مثل تربیع دایره‪ ،‬تثلیث زاویه‪ ،‬تسبیع و تتسیع دایره‬ ‫‪‬‬
‫(رسم ‪ 7‬ضلعی و ‪ 9‬ضلعی منتظم)‬
‫پرداختن به اصل پنجم اقلیدس و کوشش برای اثبات آن‬ ‫‪‬‬
‫محاسبه مقدار سینوس یک درجه و عدد پی‬ ‫‪‬‬
‫تهیه نخستین جدول‌های توابع مثلثاتی و به کار بردن ِظل معکوس (معادل تانژانت امروز) به‬ ‫‪‬‬
‫عنوان یک تابع مثلثانی مستقل و استفاده منظم از آن‬
‫اختراع‪ ،‬اثبات و به کار بردن قضیه سینوس‌ها به جای قضیه منالئوس در مثلثات مسطحه و کروی‬ ‫‪‬‬
‫و اختراع و اثبات قضیه تانژانت‌ها با کاربردی مشابه‬

‫‪1‬‬
 ‫حل دستگاه‌های معادالت سیاله تا درجه نهم و تا ‪ 4‬معادله و ‪ 7‬مجهول‬ ‫‪‬‬
‫پژوهش در دیگر محاسبات تئوری اعداد مانند اثبات قضیه فِرما در حالت خاص‬ ‫‪‬‬
‫نجوم‪:‬‬
‫نجوم در دوران اسالمی بر اساس سه سنت نجوم ایرانی‪ ‌،‬هندی و یونانی بنیاد نهاده شد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫واژه‌هایی چون زیج‪ ،‬هیالج و هندسه و بسیاری دیگر در منابع ریاضی و نجوم برگرفته از ادبیات‬ ‫‪‬‬
‫ایرانی است‪.‬‬
‫طراحی زیج‌ها برای گاهشماری از ایرانیان به دوره اسالمی منتقل شد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫از آن جا که مثلثات از مقدمات علم نجوم بود‪ ،‬تمام ابداعات ایرانیان در مثلثات را می‌توان ذیل‬ ‫‪‬‬
‫نوآوری‌های آنها در علم نجوم نیز معرفی کرد‪.‬‬
‫انجام نخستین ارصاد در دوره اسالمی و انجام دو رصد از سه رصد شاهکار دوره اسالمی‬ ‫‪‬‬
‫نقش عمده در تصحیح هیأت بطلمیوس که زمینه را برای طرح نظریه خورشید مرکزی کوپرنیک‬ ‫‪‬‬
‫فراهم کرد‪.‬‬
‫اختراع ابزار رصد کاربردی در نجوم‬ ‫‪‬‬
‫گاهشماری‪:‬‬
‫کاربرد شیوه‌های گاهشماری ایران باستان و اصالحاتی که به ایجاد دقیق‌ترین گاهشماری جهان‬ ‫‪‬‬
‫منجر شد‪.‬‬
‫فزاری از نخستین ایرانیان مسلمانی بود که زیج‌ها را بر اساس زیج‌های ایران باستان تدوین کرد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عمر بن فرخان طبری در ترجمه آثار نجوم از یونانی به فارسی و عربی نقش داشت‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫احمد نهاوندی رصدهایی در جندی‌شاپور انجام داد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫بزیست فیروزان یا یحیی بن ابی منصور و خاندان او معروف به بنی منجم سرپرستی رصدهای‬ ‫‪‬‬
‫بغداد را بر عهده داشت‪.‬‬
‫ابوسعید جرجانی کتاب آنالما را برای پیدا کردن نصف النهار نوشت‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫احمد بن محمد فرغانی آثاری در نجوم تدوین کرد که ترجمه آنها به التین و عبری مطالعات نجوم‬ ‫‪‬‬
‫در اروپای قرون میانه را دگرگون کرد؛ او بر ساخت نیل سنج در مصر نیز نظارت داشت‪.‬‬
‫محمد بن موسی خوارزمی مولف نخستین کتاب‌های جبر و حساب در دوره اسالمی مهم‌ترین‬ ‫‪‬‬
‫محاسبات برای حل آنالیزی معادالت درجه اول و دوم را تالیف کرد و ارقام هندی از طریق‬
‫ترجمه آثار او به اروپا راه یافت؛‌ زیج او نیز از نخستین آثار در جدول توابع نجومی و مثلثاتی‬
‫است؛ واژه الجبرا یا آلگوریتم از کتاب الجبر و المقابله او اقتباس شده است‪.‬‬

‫‪2‬‬
 ‫احمد بن عبدهللا مروزی نخستین بار وقت را به وسیله ارتفاع یک جسم سماوی و بر حسب‬ ‫‪‬‬
‫خورشیدگرفتگی سال ‪ 214‬هجری قمری تعیین و نیز کهن‌ترین جدول معادل تانژانت را ارائه کرد‪.‬‬
‫بنو موسی ریاضیات تثلیث سینماتیکی زاویه‪ ،‬ترسیم بیضی به شیوه معروف به باغبانی و تحریر‬ ‫‪‬‬
‫مخروطات آپولونیوس را ارائه کرد‪.‬‬
‫ماهانی حل مقدمه ارشمیدس در قضیه چهارم را بررسی معادله جدیدی را ارائه کرد که به نام او‬ ‫‪‬‬
‫معروف شد‪.‬‬
‫رصدهای عبدالرحمان صوفی از ‪ 3‬شاهکار نجوم رصدی مسلمانان به شمار می‌رود‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ابوالوفا بوزجانی قضیه تانژانت‌ها‪ ،‬روش محاسبه معادل سینوس نیم درجه را ابداع کرد‪ .‬او از‬ ‫‪‬‬
‫نخستین دانشمندانی است که مطالعات دقیق درباره ماه انجام داد و ازاینروست که یکی از‬
‫دهانه‌های کره ماه به نام اوست ‪.‬‬
‫ابومحمود حامد خجندی دقیق‌ترین و بزرگ‌ترین ابزار رصدی دوران اسالمی را در قرن چهارم‬ ‫‪‬‬
‫هجری در نزدیکی ری ساخت‪.‬‬
‫پژوهش‌های ابوسهل بیژن کوهی و منجمان همکار او بهترین مطالعات هندسی مسلمانان به شمار‬ ‫‪‬‬
‫می‌رود‪.‬‬
‫ابوسعید احمد بن محمد سجزی با ساخت اسطرالب زورقی عقیده حرکت وضعی کره زمین را‬ ‫‪‬‬
‫مطرح کرد‪.‬‬
‫ابوریحان بیرونی روشی برای تسطیح کره ابداع کرد که دی پاترنو در قرن هفدهم آن را به کار‬ ‫‪‬‬
‫بست‪.‬‬
‫آثار ابوالحسن علی بن احمد نسوی در اروپا مورد توجه بود ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫خیام سرپرستی طراحی دقیق‌ترین تقویم جهان را بر عهده داشت و بسط دو جمله‌ای منسوب به‬ ‫‪‬‬
‫نیوتن که جدول ضرایب آن به مثلث پاسکال مشهور است درواقع به خیام تعلق دارد‪.‬‬
‫خازنی دقیق‌ترین رصدها را در دوره اسالمی انجام داد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مسعودی یکی از شاهکارهای ریاضی با بهترین دسته‌بندی معادالت درجه سوم و حل عددی آنها‬ ‫‪‬‬
‫را در زمان خود تالیف کرد‪.‬‬
‫غیاث الدین جمشید کاشانی کسرهای اعشاری به قیاس با کسرهای شصتگانی را ابداع کرد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫محاسبه عدد پی تا ‪ 16‬رقم اعشاری که تا ‪ 150‬سال بعد ثابت ماند‪ ،‬محاسبه سینوس زاویه یک‬
‫درجه با روش حل یک معادله درجه سوم‪ ،‬ابداع ابزار ستاره شناسی برای محاسبه طول ستارگان‪،‬‬
‫اختراع روش پیدا کردن ریشه ‪ n‬ام عدد که رونینی و هارنر در قرن ‪ 18‬به آن رسیدند از دیگر‬
‫یافته‌های اوست‪.‬‬
‫فیزیک‪ ،‬مکانیک و دیگر دانش‌ها‪:‬‬

‫‪3‬‬
 ‫بنوموسی در کتاب الحیل که از بهترین آثار مکانیک قرون گذشته است‪ ،‬ساختمان و کارکرد چند‬ ‫‪‬‬
‫دستگاه خودکار را تشریح می‌کند‪.‬‬
‫محمد بن طاهر سجستانی نظریه جاذبه را هشتصد سال پیش از نیوتن مطرح کرد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫محمد بن زکریای رازی مطالعاتی درباره وزن مخصوص به وسیله تعادل مایعات انجام داد و‬ ‫‪‬‬
‫رساالت متعددی از او در علم شیمی در دست است‪.‬‬
‫نیریزی درباره برخی پدیده‌های جوی و علم نورشناسی مطالعاتی انجام داد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫کرجی کتابی یکی از شاهکارهای مهندسی به ویژه در فن آبیاری را بر اساس محاسبات دقیق شیب‬ ‫‪‬‬
‫زمین قنات و دیگر مباحث مرتبط با آن تدوین کرد‪.‬‬
‫ابوریحان بیرونی با استناد به چند آزمایش علمی برخی عقاید نادرست ارسطو درباره فیزیک را‬ ‫‪‬‬
‫رد کرد‪.‬‬
‫به دست آوردن چگالی نسبی ‪ 18‬سنگ و فلز ارزشمند با دقت بسیار‪ ،‬تشخیص باالتر بودن سرعت‬ ‫‪‬‬
‫نور نسبت به صوت‪ ،‬تبیین کارکرد چشمه‌های عادی و چاه‌های آرتزین به وسیله قانون تعادل‬
‫مایعات در ظروف مرتبط‪ ،‬مطالبی درباره دوقلوهای سیامی و نظم موجود در شمار گلبرگ‌ها که‬
‫هرگز ‪ 7‬یا ‪ 8‬عدد نمی‌شود از دیگر یافته‌های بیرونی است‪ .‬وی یکی از بهترین آثار معدن‌شناسی‬
‫ایران را تدوین کرد‪.‬‬
‫خازنی قرن‌ها پیش از راجر بیکن دریافت که وزن سیالی که درون یک ظرف می‌گنجد‪ ،‬با کاهش‬ ‫‪‬‬
‫ارتفاع بیشتر می‌شود‪ .‬وی تحقیق جالبی درباره چالی ویژه اجسام دارد‪.‬‬
‫خواجه نصیرالدین طوسی درباره رنگین کمان‪ ،‬بازتاب و شکست پرتوهای نور مطالعات جالبی‬ ‫‪‬‬
‫داشت‪.‬‬
‫پزشکی و داروشناسی‪:‬‬
‫پیشینه این علوم نیز به دوران ایران باستان باز می‌گردد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جندی‌شاپور در دوره ساسانی از مهم‌ترین مراکز مطالعات پزشکی بود‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫نخستین آثار پزشکی در دوره اسالمی نیز توسط پزشکان جندی‌شاپور ازجمله شاپور بن سهل‪ ،‬ابن‬ ‫‪‬‬
‫ماسویه اهوازی جرجیس بن جبرائیل‪ ... ،‬نوشته شد‪.‬‬
‫خاندان بختیشوع در ترویج دانش پزشکی و ترجمه آثار به زبان عربی نقش مهمی ایفا کردند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫آثار محمد بن زکریای رازی قرن‌ها از منابع اصلی مطالعات پزشکی در جهان بود‪ .‬او عالوه بر‬ ‫‪‬‬
‫کشف الکل‪ ،‬نخستین و کهن‌ترین توصیف از آبله را ارائه کرد‪.‬‬
‫کتاب بخاری قدیم ترین اثر پزشکی به زبان فارسی است و اصطالحات آن حائز اهمیت است‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ابوماهر موسی و ابن سیار شیرازی و شاگردان آنها ابوالحسن طبری‪ ،‬اصفهانی و علی اهوازی از‬ ‫‪‬‬
‫چشم پزشکان معروف قرن ‪ 4‬هجری قمری بودند‪.‬‬
‫‪4‬‬
5