MODYUL

FIL 11

KONTEMPORARYONG PANITIKAN
 PAUNANG SALITA
“Kasabay ng pag-unlad ng bayan ang pag-unlad ng kaniyang
mamamayan, sa lahat ng aspekto ng buhay.”
Tugon sa pag-unlad at pagbabago sa bawat sulok ng mundo ang
pagyakap at pakikipagsabayan sa agos na ito ng Panitikang
Pilipino. Ang pagpapalit-anyo nito at pagbibihis mula sa
makalumang panitikan hanggang sa kasalukuyan upang manapay
maipabatid sa karamihan, lalo’t higit sa kabataan ang kayamanang
angkin ng Panitikang natatangi, ang Panitikang Pilipino.
Alinsunod sa pagbabago ng kurikulum, ang pagbuo sa mga
kagamitang panturo at pampagkatuto upang makaagapay sa
pagpapalawak ng kaalaman ng mga mag-aaral sa Asignaturang
Filipino.
Pinaglaanan ng mahuhusay at makabagong pamamaraan upang
higit na maiangkop sa uri ng mga mag-aaral ang mga gawain sa
yunit na ito. Sapagkat naniniwala ang Kagawaran ng Edukasyon
na ang mahusay at kalidad na edukasyon ay makakamtan ng
bawat isang Pilipinong mag-aaral mula ngayon at sa mga susunod
pang henerasyon.
 Talaan ng Nilalaman

PANITIKAN SA PANAHON NG KATUTUBO 1

Pagbabalik-aral sa Alamat 1

“Kung Bakit Nasa Ilalim ng Lupa ang Ginto” 2

Pagbabalik-aral sa Kuwentong-Bayan 5

“Naging Sultan si Pilandok” 5

“Mahahalagang Tala sa Katutubong Tugma at Sukat ng

Tulang Tagalog” ni Michael M. Coroza 10

Ang Katutubong Salawikain 15

Ang Katutubong Bugtong 16

Ang Tanaga at Dalit 20

Balangkas ng Katutubong Tula 20

Ang Tanaga at Dalit sa Kontemporaryong Panahon 20

“Kalungkutan sa Tag-ani” ni Lamberto Antonio 23

“Agahan” ni Rio Alma 23

“Panaginip” ni Edgar Calabia Samar 23

“Umulan man sa Bundok” 24

Pang-abay na Pamanahon 25

Ang Epiko 26

“Ang Hudhud ni Aliguyon” 27

“Ang Paghahanap ni Matabagka sa Diyos ng Hangin” 33

“Si Tuwaang at ang Dalaga ng Buhong na Langit” 36

PANITIKAN SA PANAHON NG ESPANYOL 40

Tula 42

“Santa Cruz” ni Fray Francisco de San Jose 42

Ang Pasyon 42

Sipi mula sa “Ang Mahal na Passion ni Jesu Christong

Panginoon Natin” ni Gaspar Aquino de Belen 43

iii
Panitikang Rebolusyunaryo 45

“Pag-ibig sa Tinubuang Lupa” ni Andres Bonifacio 48

“Pahayag” ni Emilio Jacinto 51

ANG PANITIKAN SA PANAHON NG AMERIKANO 56

Dula 57

“Walang Sugat” ni Severino Reyes 57

Maikling Kuwento 62

“Paglalayag sa Puso ng Isang Bata” ni Genoveva Edroza Matute 63

Balagtasan 67

“Bulaklak ng Lahing Kalinis-linisan” nina Jose Corazon de Jesus

at Florentino Collantes 68

Tulang Tradisyonal 78

“Bayan Ko” ni Jose Corazon de Jesus 78

Tulang Modernista 79

“Ako ang Daigdig” ni Alejandro G. Abadilla 80

“Pag-ibig” ni Teodoro Gener 82

“Erotika 4” ni Alejandro G. Abadilla 83

“Pag-ibig” ni Jose Corazon de Jesus 84

ANG PANITIKAN SA PANAHON NG HAPON 84

Maikling Kuwento 86

“Lupang Tinubuan” ni Narciso G. Reyes 87

Tula 94

“Tahimik” ni Gonzalo K. Flores 94

Ilang Halimbawa ng Haiku 95

PANITIKAN SA PANAHON NG KASARINLAN 99

Dula: “Sinag sa Karimlan” ni Dionisio Salazar 105

Mga Aspekto ng Pandiwa 122

Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat 124

MGA ANYO NG KONTEMPORARYONG PANITIKAN 128

Mga Anyo ng Kontemporaryong Panitikan 130

Pahayagan (Tabloid) 130

“Tabloid: Isang Pagsusuri” ni William Rodriguez II 130

Magasin 132

Komiks 133

Antas ng Wika 136

vi

ANG BROADCAST MEDIA: MEKANISMO NG PAGBABAGO

AT PAG-UNLAD NG KULTURANG PILIPINO 139

Ang Radyo at Pananaliksik 143

Kuwentuhang Media mula sa Online Balita 148

Konsepto ng Pananaw 150

“Kislap ng Bituin” ni Jeystine Ellizabeth L. Francia 156

Araling Pangwika: Mga Konseptong May Kaugnayang Lohikal 159

Broadcast Media 162

DOKUMENTARYONG PAMPELIKULA: MIDYUM

SA NAGBABAGONG PANLIPUNAN 168

Mga Dokumentaryo at Pelikula 168

“Bata, Bata... Paano Ka Ginawa?” ni Lualhati Bautista 171

Susog na Ugnay Panitikan: Dokumentaryong Pampelikula 182

Elemento ng Pelikula 183

Mga Paraan ng Pagpapahayag 186

“Pintig, Ligalig, at Daigdig” ni Jet Oria Gellecanao 188

v
PANITIKAN SA PANAHON NG KATUTUBO

MGA ARALIN

 PAGBABALIK-ARAL SA ALAMAT

o Kung Bakit Nasa Ilalim ng Lupa ang Ginto

 Pagbabalik-aral sa Kuwentong-Bayan o Naging Sultan si

Pilandok

 MAHAHALAGANG TALA SA KATUTUBONG TUGMA AT SUKAT NI MICHAEL COROZA

 Ang Katutubong Salawikain

 Ang Katutubong Bugtong

 Ang Tanaga at Dalit

 Balangkas ng Katutubong Tula

 Ang Tanaga at Dalit sa Kontemporaryong Panahon o Kalungkutan sa Tag-ani ni Lamberto

Antonio o Agahan ni Rio Alma

o Panaginip ni Edgar Calabia Samar

 Umulan man sa Bundok - isang katutubong tula

 Pang-abay na Pamanahon

 Ang Epiko

 Ang Hudhud ni Aliguyon – isang epiko ng mga Ifugao

 Ang Paghahanap ni Matabagka sa Diyos ng Hangin - isang epiko mula sa Bukidnon  Si

Tuwaang at ang Dalaga ng Buhong na Langit - isang epiko ng mga Bagobo

1
Pagbabalik-aral sa Alamat

TALASALITAAN

Sikaping hanapin sa diksiyonaryo o sa iba pang sanggunian ang kahulugan ng mga salitang
nakasalungguhit sa sumusunod na pangungusap:

1. Taon-taon ay nagdaraos sila ng cañao bilang parangal sa kanilang mga anito.

2. Noong panahong iyon, ang mga Igorot ay naniniwala sa iba’t ibang anito.

3. Maibigin sila sa kapwa at may takot sila sa kanilang bathala.

4. Siya’y bumalik sa nayon at nakipagkita sa matatandang pantas.

5. Marahil, ang ibong iyon ay ang sugo ng ating bathala.

PANITIKAN

Kung Bakit Nasa Ilalim ng Lupa ang Ginto

Isang Alamat mula sa Baguio

Sa isang nayon sa Baguio na kung tawagin ay Suyuk, naninirahan ang mga Igorot na pinamumunuan
ni Kunto. Si Kunto ay bata pa ngunit siya ang pinakamalakas at pinakamatapang sa kanilang nayon
kaya’t siya ang ginawang puno ng matatandang pantas.

Ang mga naninirahan sa nayong ito ay namumuhay nang tahimik. Maibigin sila sa kapwa at may
takot sila sa kanilang bathala. Taon-taon ay nagdaraos sila ng cañao bilang parangal sa kanilang
mga anito. Noong panahong iyon, ang mga Igorot ay naniniwala sa iba’t ibang anito.

Kung nagdaraos sila ng cañao ay naghahanda sila linggo-linggo. Pumapatay sila ng baboy na
iniaalay sa kanilang bathala. Nagsasayawan at nagkakantahan sila.

2
Isang araw ay nagtungo si Kunto sa gubat upang mangaso. Hindi pa siya lubhang nakalalayo nang
nakakita siya ng isang uwak. Nakatayo ito sa isang landas na kaniyang tinutunton. Karaniwang ang
mga ibon sa gubat ay maiilap ngunit ang ibong ito ay kakaiba.

Lumakad si Kunto palapit sa ibon ngunit hindi ito tuminag sa pagkakatayo sa gitna ng landas. Nang
may iisang dipa na lamang siya mula sa ibon, bigla siyang napatigil.

Tinitigan siyang mainam ng ibon at saka tumango nang tatlong ulit bago lumipad. Matagal na
natigilan si Kunto. Bagamat siya’y malakas at matapang, sinagilahan siya ng takot. Hindi niya
mawari kung ano ang ibig sabihin ng kaniyang nakita.

Hindi na niya ipinagpatuloy ang kaniyang pangangaso. Siya’y bumalik sa nayon at nakipagkita sa
matatandang pantas. Sabi ng isang matanda, “Marahil ang ibong iyon ay ang sugo ng ating bathala.
Ipinaaalaala sa atin na dapat tayong magdaos ng cañao.”

“Kung gayon, ngayon din ay magdaraos tayo ng cañao,” ang pasiya ni Kunto.

Ipinagbigay-alam sa lahat ang cañao na gagawin. Lahat ng mamamayan ay kumilos upang

ipagdiwang ito sa isang altar sa isang bundok-bundukan. Ang mga babae naman ay naghanda ng
masasarap na pagkain.

Nang ang lahat ay nakahanda na, ang mga lalaki ay humuli ng isang baboy. Ang baboy na ito ay
siyang iaalay sa kanilang bathala upang mapawi ang galit, kung ito man ay nagagalit sa kanila.

Inilagay ang baboy sa altar na ginawa nila sa itaas ng bundok-bundukan. Anong laking himala ang
nangyari! Nakita nilang ang baboy ay napalitan ng isang pagkatanda-tandang lalaki! Ang mukha ay
kulay-lupa na sa katandaan at halos hindi na siya makaupo sa kahinaan. Ang mga tao ay natigilan.
Nanlaki ang mga mata sa kanilang nakita. Natakot sila.

Maya-maya’y nagsalita ang matanda at nagwika ng ganito: “Mga anak, magsilapit kayo. Huwag
kayong matakot. Dahil sa kayo’y mabuti at may loob sa inyong bathala, gagantimpalaan ko ang
inyong kabutihan. Lamang ay sundin ninyo ang lahat ng aking ipagbilin.”

“Kumuha kayo ng isang tasang kanin at ilagay ninyo rito sa aking tabi. Pagkatapos sukluban ninyo
ako ng isang malaking palayok. Ipagpatuloy ninyo ang inyong cañao. Pagkalipas ng tatlong araw,
bumalik kayo rito sa pook na ito.

3
Makikita ninyo ang isang punongkahoy, na kahit minsan sa buhay ninyo ay hindi pa ninyo nakikita o
makikita magpakailanman. Ang bunga, dahon, at sanga ay maaari ninyong kunin ngunit ang
katawan ay huwag ninyong gagalawin. Huwag na huwag ninyong tatagain ang katawan nito.”

Tinupad naman ng mga tao ang ipinagbilin ng matanda. Ipinagpatuloy nila ang kanilang pista.
Pagkaraan ng tatlong araw, bumalik sila sa pook na pinag-iwanan sa matanda. Itinaas nila ang
palayok at gaya ng sinabi ng matanda, nakita nila ang isang punongkahoy na maliit. Kumikislap ito
sa liwanag ng araw—lantay na ginto mula sa ugat hanggang sa kaliit-liitang dahon.

Nagsigawan ang mga tao sa laki ng galak. Si Kunto ang kauna-unahang lumapit sa punongkahoy at
pumitas ng isang dahon. Pagkapitas sa dahon ay nagkaroon kaagad ng kapalit ito kayat nag-ibayo
ang tuwa sa mga tao. Bawat isa ay pumitas ng dahon.

Sa loob ng maikling panahon, yumaman ang mga taga-Suyuk. Ang dati nilang matahimik na
pamumuhay ay napalitan ng pag-iimbutan at inggitan. Ang punongkahoy naman ay patuloy sa
pagtaas hanggang sa ang mga dulo nito’y hindi na maabot ng tingin ng mga tao.

Isang araw, sabi ng isang mamamayan, “Kay taas-taas na at hindi na natin maabot ang bunga o
dahon ng punong-ginto. Mabuti pa ay pagputul-putulin na natin ang mga sanga at dahon nito. Ang
puno ay paghahati-hatian natin.” Kinuha ng mga lalaki ang kanilang mga itak at palakol. Ang iba ay
kumuha ng mga sibat. Tinaga nila nang tinaga ang puno at binungkal ang lupa upang lumuwag ang
mga ugat. Nang malapit nang mabuwal ang punongkahoy ay kumidlat nang ubod-talim. Kumulog
nang ubod-lakas at parang pinagsaklob ang lupa at langit.

Nabuwal ang punongkahoy. Nayanig ang lupa at bumuka sa lugar na kinabagsakan ng puno. Isang
tinig ang narinig ng mga tao. “Kayo ay binigyan ng gantimpala sa inyong kabutihan: ang punong-
ginto, upang maging mariwasa ang inyong pamumuhay. Sa halip na kayo’y higit na mag-ibigan,
kasakiman ang naghari sa inyong mga puso. Hindi ninyo sinunod ang aking ipinagbilin na huwag
ninyong sasaktan ang puno. Sa tuwi-tuwina ay inyong nanaisin ang gintong iyan.”

At pagkasabi ng mga katagang ito, sa harap ng mga tao sa Suyuk, ang puno ay nilulon na ng lupang
kinabuwalan. Mula nga noon, nakukuha lamang ang ginto sa pamamagitan ng paghukay sa lupa.

PAGPAPAYAMAN

4
TALAKAYAN

Makipagtalakayan sa klase ukol sa kuwento. Maaaring gamiting gabay ang sumusunod na tanong:

1. Isa-isahing ilarawan ang mga tauhan. Ano-ano kaya ang kanilang motibasyon sa kung bakit
ganoon ang kanilang ikinilos?

2. Makatarungan ba ang naging parusa ng bathala sa inasal ng mga tao? Bakit o bakit hindi?

3. Sa iyong palagay, bakit kaya masaklap o malungkot ang alamat na ito? Maaari kayang
maging masaya ang isang alamat tungkol sa kung bakit nasa ilalim ng lupa ang ginto?

4. Ano kaya ang silbi ng alamat sa ating mga ninunong katutubo?

MALIKHAING GAWAIN

Sa isang pirasong papel, gumawa ng isang diagram tungkol sa iba’t ibang kultura at tradisyon ng
mga Igorot na ipinakita sa alamat.

Pagbabalik-aral sa Kuwentong-Bayan

PANITIKAN

Naging Sultan si Pilandok

Isang Kuwentong-bayan ng mga Maranaw

Si Pilandok ay nahatulang ikulong ng isang masamang Sultan sa isang kulungang bakal at itapon sa
dagat dahil sa paghihimagsik na kaniyang ginawa.

Pagkalipas ng ilang araw, ang Sultan ay nanggilalas nang makita si Pilandok sa kaniyang harapan
na nakasuot ng magarang kasuotan ng Sultan. Nakasukbit sa kaniyang baywang ang isang
kumikislap na ginintuang tabak.

"Hindi ba't itinapon ka na sa dagat?" nagtatakang tanong ng Sultan kay Pilandok.

5
"Siya pong tunay, mahal na Sultan," ang magalang na tugon ni Pilandok. "Paanong nangyaring ikaw
ay nasa harap ko at nakadamit nang magara? Dapat ay patay ka na ngayon," ang wika ng Sultan.

"Hindi po ako namatay, mahal na Sultan, sapagkat nakita ko po ang aking mga ninuno sa ilalim ng
dagat nang ako'y sumapit doon. Sila po ang nagbigay sa akin ng kayamanan. Sino po ang magnanais
na mamatay sa isang kahariang masagana sa lahat ng bagay?" ang paliwanag ni Pilandok.

"Marahil ay nasisiraan ka ng bait," ang sabi ng ayaw maniwalang Sultan.

"Nalalaman ng lahat na walang kaharian sa ilalim ng dagat.”

"Kasinungalingan po iyan! Bakit po naririto ako ngayon? Ako na ipinatapon ninyo sa gitna ng dagat.
Ako na ikinulong pa ninyo sa hawla ay naririto ngayon at kausap ninyo," ang paliwanag ni Pilandok.
"May kaharian po sa ilalim ng dagat at ang tanging paraan sa pagtungo roon ay ang pagkulong sa
hawla at itapon sa gitna ng dagat. Ako po'y aalis na at marahil ay hinihintay na ako ng aking mga
kamag-anak."

Umakmang aalis na si Pilandok.

"Hintay," paghinto ng Sultan kay Pilandok. "Isama mo ako at nais kong makita ang aking mga
ninuno, ang Sultan ng mga Sultan at ang iba ko pang kamag-anak."

Tatawagin na sana ng Sultan ang mga kawal ngunit pinigil siya ni Pilandok at pinagsabihang walang
dapat makaalam ng bagay na iyon. Dapat daw ay mag-isang pupunta roon ang Sultan sa loob ng
isang hawla.

"Kung gayon ay ilagay mo ako sa loob ng hawla at itapon mo ako sa gitna ng dagat," ang sabi ng
Sultan.

"Sino po ang mamumuno sa kaharian sa inyong pag-alis?" ang tanong ni Pilandok. "Kapag nalaman
po ng iba ang tungkol sa sinabi ko sa inyong kaharian sa ilalim ng dagat ay magnanais silang
magtungo rin doon.”

Sandaling nag-isip ang Sultan at nakangiting nagwika, "Gagawin kitang pansamantalang Sultan,
Pilandok. Mag-iiwan ako ngayon din ng isang kautusang ikaw ang pansamantalang hahalili sa akin."

6
"Hintay, mahal na Sultan," ang pigil ni Pilandok. "Hindi po ito dapat malaman ng inyong mga
ministro."

"Ano ang nararapat kong gawin?" ang usisa ng Sultan. "Ililihim po natin ang bagay na ito. Basta't
ipagkaloob ninyo sa akin ang inyong korona, singsing, at espada. Pag nakita ang mga ito ng inyong
kabig ay susundin nila ako," ang tugon ni Pilandok.

Pumayag naman ang Sultan. Ibinigay na lahat kay Pilandok ang hinihingi at isinakay sa isang
bangka. Pagdating sa gitna ng dagat ay inihagis ang hawlang kinalululanan ng Sultan. Kaagad
lumubog ang hawla at namatay ang Sultan. Mula noon si Pilandok na ang naging Sultan.

PAGPAPAYAMAN

TALAKAYAN

Makipagtalakayan sa klase ukol sa binasang kuwento. Maaaring gamiting gabay ang sumusunod na
tanong:

1. Ilarawan ang mga tauhan. Ano-ano kaya ang naging motibasyon nila sa kanilang ikinilos?
Makatarungan ba ang mga ikinilos nila?

2. Sa kasalukuyang panahon, sino ang maituturing mong Pilandok? Bakit?

3. Paano sinalamin ng kuwentong-bayan ang kultura at tradisyon ng bayang pinagmulan nito?

4. Ano kaya ang silbi ng mga kuwentong-bayan sa buhay ng ating mga ninuno?

5. Paghambingin ang alamat at kuwentong-bayan batay sa mga katangiang taglay ng mga ito
bilang akdang pampanitikan.

PANIMULANG PAGTATAYA

Kumuha ng isang pirasong papel. Sagutan sa abot ng iyong makakaya ang sumusunod na tanong.
Huwag mag-alala kung hindi mo alam ang sagot— ginagawa ang pagtatayang ito upang malaman
ng iyong guro kung alin pang mga aralin ang kailangan ninyong balikan o pag-aralan. ANG RESULTA
NITO AY HINDI ISASAMA SA PAGTATAYA NG IYONG GRADO.

7
KAKAYAHANG KUMILALA NG PANTIG

1. Isulat sa papel ang mga salitang nakalista sa ibaba. Sa tabi ng bawat salita, isulat kung
ilang pantig ang mayroon ito.

a. pangarap

b. magnanakaw

c. tinitimbang

d. pinakapaborito

e. kumpas

2. Narito ang ilang pangungusap na may mga kulang na salita. Punan ng mga salita (maaaring
higit sa isa) ang puwang upang maging sampung (10) pantig ang bilang ng pantig sa bawat
pangungusap. Kinakailangang mayroon pa ring saysay at naiintindihan pa rin ang mga
pangungusap.

a. Kumakain kami sa ______.

b. Nakita ko ang ______.

c. _______ at tumakbo.

d. _______ papel at lapis.

e. Isa lang ang ______.

f. Hayun ang mga _____.

g. ______ ang mga radyo.

h. Kasimbilis ng _____ si Dan.

i. Hindi ko _____ ang baon.

j. Gusto mo ba ang mga _____?

KAKAYAHANG KUMILALA NG TUDLIK O DIIN

8
 1. Sa iyong papel, bumuo ng apat na hanay. Isulat sa unang hanay ang Malumi, sa ikalawa ang
Maragsa, sa ikatlo ang Malumay, at sa ikaapat ang Mabilis.

Malumi Maragsa Malumay Mabilis

Tukuyin ang tudlik ng mga salitang nasa ibaba. Isulat ang salita sa hanay ng kaniyang
tudlik.

muta

hari anghel
alapaap talahib
tunggali halo bato
tuwa sampu
masaya

kita salita sawi

pantalon tabo
dakila agiw dalaga
motor

2. Ang salitang paso ba ay malumi, maragsa, malumay, o mabilis ang tudlik? Pangatwiranan
ang sagot.

KALIGIRANG PANGKASAYSAYAN NG PANITIKAN SA PANAHON NG KATUTUBO

Bago pa man dumating ang mga una nating mananakop na dayuhan, mayroon nang mayamang
kaban ng panitikan ang grupo ng mga pulong kalaunan ay tatawaging Pilipinas. Bawat pangkat-
etniko at pangkatlinggwistiko sa katutubong panahon ay may kani-kaniyang anyo ng tula, alamat,
epiko, at mga kuwentong-bayan.

Gayunpaman, marami sa mga panitikang ito ang naglaho na at hindi na natin mababasa, dahil na
rin sa pandarahas ng mga dayuhang mananakop hindi lamang sa ating mga lupain at yamang pisikal
kundi pati na rin sa ating kaakuhan at kultura. Itinuring ng mga dayuhang mananakop na mababang
uri ang kultura nating mga Pilipino, kung kaya’t hindi karapat-dapat na sagipin.

Naging mahirap din ang pagligtas sa mga naiwang piraso ng katutubong panitikan, pangunahin na
dahil karamihan sa mga ito ay walang nakasulat na bersiyon. Karamihan sa panitikan na umiral
noong panahon ng katutubo ay nakatali sa ating mayamang tradisyong pabigkas—hindi dahil sa wala

9
tayong kakayahang magsulat (mayroon tayong sistema ng pagsusulat na ang tawag ay baybayin),
kundi dahil mas episyente ang pagpapasa ng mga panitikang ito sa pamamagitan ng pagbigkas.

Sa unang pagsusuri ng mga mananaliksik at akademiko, inakalang ang lahat ng naisulat noong
panahon na iyon ay ukol sa karaniwan o pambalanang buhay—halimbawa, kung ang pinagmulan ng
panitikan ay isang pangkatetniko na nakatira malapit sa dagat, madalas ay tungkol sa pangingisda
o dagat ang laman ng mga panitikan nila, gaano man kakaraniwan o kapantastiko ang
pagkakalahad. Ngunit habang mas marami pa ang nauungkat na mga lumang panitikan ng mga
akademiko, mas nakikita na katulad ng mga kontemporaryong akda, hindi maikukulong sa iilang
paksa lamang ang mga katutubong panitikan. Patunay ito na bago pa man dumating sa atin ang
mga Kanluraning paraan ng pag-iisip, mayroon na tayong napakahusay na orihinal na kultura.

Samakatuwid, ang makikita mong mga panitikan sa yunit na ito ay patikim lamang, at paimbabaw
lamang ng kung anong yaman ng ating sinaunang kultura.

Katutubong Tugma at Sukat

PANIMULANG GAWAIN

Hahatiin ang inyong klase sa sampung grupo. Pipili ang bawat grupo ng isang tatayong mensahero.
Ang layunin ng bawat mensahero ay kunin ang isang mahabang mensahe sa kaniyang guro, at ihatid
ito sa kaniyang grupo. Ang problema: bibigyan lamang ng lima hanggang sampung minuto ang
bawat mensahero upang aralin ang nilalaman ng mensahe. Bawal nila itong isulat. Kailangan nila
itong matandaan at ihatid sa grupo sa pamamagitan ng pagbigkas lamang. Pagkatapos, isusulat ng
ibang kasapi ng grupo ang mensahe sa pisara. Ang grupong pinakatumpak ang mensahe ang siyang
magwawagi.

Pagkatapos ng gawaing ito, makipagtalakayan sa klase gamit ang sumusunod na gabay na tanong:

1. Ano ang pagkakaiba sa katangian ng mensahe ng mga grupong nanalo at ng mga hindi
nanalo?

2. Patas ba ang laban? Pangatwiranan.

3. Bakit kaya higit na madaling nakabisado ng mga grupong nanalo ang kanilang mga
mensahe? Bakit mas mahirap ang mensahe ng mga natalong grupo?

4. Kung hahayaan ang lahat ng mensahero na kopyahin sa papel ang mga mensahe, ano kaya
ang kahihinatnan ng laro? Aling grupo ang magiging pinakatumpak ang mensahe?

10
Aralin

MAHAHALAGANG TALA SA KATUTUBONG TUGMA AT SUKAT NG TULANG TAGALOG

Michael M. Coroza

 TUGMA

1. Depenisyon - Pagkakapare-pareho ng dulong tunog ng dalawa o higit pang taludtod sa

isang saknong ng tula.

2. Prinsipyo - Pag-uulit ang namamayaning prinsipyo sa pagtutugma. Nauulit ang dulong

tunog ng panghuling salita ng sinundang taludtod.

Tandaan: Tunog o ponema ang inuulit, hindi titik. Sa mas payak na pagsasabi, mga salita
(sa dulo ng dalawa o higit pang taludtod) ang pinagtutugma. Magkatugma ang anumang
dalawa o higit pang salita kung ang mga ito ay nagtatapos sa iisa o magkapamilyang tunog
o ponema.

3. PANGKALAHATANG KAURIAN

3.1. Patinig (a, e, i, o, u)

3.2. Katinig (b, c, d, f, g, h, j, k, l, m, n, ñ, ng, p, q, r, s, t, v, w, x, y, z)

4. MGA URI NG TUGMANG PATINIG

4.1. Walang Impit - Magkatugma ang anumang dalawa o higit pang salitang nagtatapos sa
iisang patinig na walang impit o glotal na pasara.

a e-i o-u
masaya dalaga masiste Tawi-tawi Sulu demonyo
La Paloma kostumbre datu asikaso
pakikipagkita pagpapakabayani

11
 Tandaan: Sa tradisyon, maaaring magtugma ang mga salitang nagtatapos sa iisang
patinig mabilis man o malumay ang bigkas ng mga ito. Laging alalahaning mabilis o
malumay lamang ang mga uri ng bigkas na tinataglay ng mga salitang nagtatapos sa
patinig na walang impit.

4.2. May Impit - Magkatugma ang anumang dalawa o higit pang salitang nagtatapos sa iisang
patinig na may impit o glotal na pasara.

a e-i o-u
salita luwalhati siphayo tabo
katunggali Aling paglalaho
dinarakila
Tale naghahari halo-halo
mapagpakana pakikidigma

Tandaan: Sa tradisyon, maaaring magtugma ang mga salitang nagtatapos sa iisang patinig
maragsa man o malumay ang bigkas ng mga ito. Laging alalahaning maragsa o malumi
lamang ang mga uri ng bigkas na tinataglay ng mga salitang nagtatapos sa patinig na may
impit.

5. MGA URI NG TUGMANG KATINIG

5.1. Mahina - Magkatugma ang anumang dalawa o higit pang salitang magkatulad ang patinig ng
huling pantig at ang pinakadulong ponemang katinig ay alinman sa l, m, n, ng, r, w, y.

a e-i o-u
kasal alam anghel Bohol gahum
halaman kulimlim De pantalon
gatang lahar Belen duling barumbarong
sayaw Baler agiw motor hello*
isprey
bitay baduy

* Bagama’t hindi nagtatapos sa ow/oy ang hello, ang bigkas nito ay /helow/.

Sa Tagalog/Filipino, walang salitang nagtatapos sa tunog na h. Ang salitang rajah,

bagama’t may h sa dulo, ay binibigkas nang paganito: /ra•ha/.

12
 Tandaan: Sa tradisyon, ang mga salitang may iisang patinig sa huling pantig at nagtatapos
sa alinman sa mga katinig na mahina ay nagtutugma mabilis man o malumay ang bigkas ng
mga ito. Alalahaning sa pangkalahatan, dadalawa lamang ang uri ng bigkas ng mga
salitang nagtatapos sa katinig—mabilis at malumay.

5.2. Malakas - Magkatugma ang anumang dalawa o higit pang salitang magkatulad ang patinig
ng huling pantig at ang pinakadulong ponemang katinig ay alinman sa b, k, d, g, p, s, t.

a e-i o-u
hikab tagaktak talahib matalik lukob Taruc*
paglalahad bilibid panghilod
pusag alapaap pinipig halughog
patalastas pag- kupkop
uulat susmaryosep hulagpos
buntis pinakbet kilabot

* Hindi man nagtatapos sa ok/uk, binibigkas ang Taruc nang paganito: /taruk/. Kaugnay
nito, lahat ng mga bagong katinig na nadagdag sa ating alpabeto, maliban sa ñ, ay
maitutugma sa mga katutubong katinig na malakas.

a e-i o-u

staff basic reef havoc

Iraq stove
Steve
tax Xerox
buzz Kleenex
Oz

Dahil mas maluwag tayo ngayon sa pagtanggap ng mga salitang banyaga sa ating
pagpapahayag, alalahanin lamang lagi na mga tunog o ponema ang pinagtutugma, hindi
mga titik. Ang Steve, halimbawa, ay katugma ng talahib, matalik, bilibid, atbp. dahil
binibigkas ito nang paganito: /stiv/. Katugma rin ng mga ito ang Kleenex dahil ang
namamayaning dulong tunog sa bigkas ng salitang Kleenex /kli•neks/ ay katinig na
malakas.

6. MGA ANTAS NG TUGMAAN

6.1. Payak o karaniwan ang antas ng tugmaan kung simpleng sinusunod lamang ang natalakay
nang panuntunan sa pagtutugma sa itaas. Ang mahalaga lamang ay ang pag-uulit ng
13
 dulong-tunog ng salita, malumay man o mabilis o malumi man o maragsa ang bigkas ng
mga salita.

6.2. Tudlikan. Sa antas na ito, isinasaalang-alang na ang bigkas ng salita. Tutugma lamang ang
maragsa sa maragsa, ang malumi sa malumi, ang mabilis sa mabilis, at ang malumay sa
malumay.

Kung babalikan ang mga halimbawa sa 4.1, kolum a, magkatugma ang masaya at dalaga
sa antas na payak. Ngunit kung iaakyat sa antas na tudlikan, ang masaya at dalaga ay
hindi magkakatugma. Mabilis ang masaya, malumay naman ang dalaga.

Sa 5.1, kolum o-u, magkatugma sa payak na antas ang pantalon at barumbarong. Ngunit hindi
magkatugma ang mga ito sa antas na tudlikan dahil ang pantalon ay mabilis samantalang ang
barumbarong ay malumay.

a e-i o-u

ligaya pag- lunti bulalakaw pakikipag-

asa away panambitan
budhi
kasama parang
harana hikbi
pagwawagi

6.3. Pantigan. Sa antas na ito, bukod sa bigkas, isinasaalang-alang na rin ang pagkakapareho ng
dulong patinig-katinig (PK) o katinigpatinig (KP) ng mga pinagtutugmang salita.

Lahat ng mga halimbawang ibinigay na sa itaas ay hindi papasang magkakatugma sa antas na

pantigan.

Sa 4.2, kolum o-u, ang siphayo at tabo ay magkatugma sa antas na tudlikan ngunit hindi sa
antas na pantigan. Ang huling KP ng siphayo ay yo, ang huling KP ng tabo ay bo.

Sa 5.1, kolum a, ang kasal at alam ay magkatugma sa antas na tudlikan ngunit hindi sa antas
na pantigan. Hindi magkaparehongmagkapareho ang huling PK ng mga salitang ito. Ang
huling PK ng kasal ay al samantalang ang sa alam ay am.

a e-i o-u

14
muta palikpik bilog
bata hita halik pitik dulog
batuta balik luhog
untog

6.4. Dalisay. Sa antas na ito, bukod sa pagkakapreho ng bigkas at pagkakapareho ng dulong PK o

KP, isinasaalang-alang na rin ang pagkakapareho ng patinig bago ang huling pantig ng mga
pinagtutugmang salita.

Sa mga halimbawa sa 6.3, magkatugma sa antas na dalisay ang mga salitang muta at batuta
sa kolum a. Pansining sa mga salitang ito, kapwa u ang patinig bago ang huling pantig. Ang
palikpik at pitik sa kolum e-i ay magkatugma rin sa antas na dalisay. Kapwa i ang patinig
bago ang huling pantig sa mga salitang ito. Sa kolum o-u, magkakatugma sa antas na dalisay
ang mga salitang dulog, luhog, at untog. Pare-parehong u ang patinig bago ang huling pantig
sa mga salitang ito.

a e-i o-u

tula dula mithi balo salo

bula sidhi talo
putla binhi malo
palaihi

 SUKAT

1. Depenisyon - Pagkakapare-pareho ng bilang ng pantig ng dalawa o higit pang taludtod sa

isang saknong ng tula.

2. Prinsipyo - Tulad sa pagtutugma, pag-uulit ang namamayaning prinsipyo sa pagsusukat.

Bilang ng pantig ang inuulit.

3. PANGKALAHATANG KAURIAN

3.1. Gansal (5, 7)

Buhay alamang, (5)

Paglukso: patay. (5)

15
 §

Katitibay ka, tulos, (7)

Sakaling datnang-agos, (7)

Ako’y mumunting lumot (7)
Sa iyo’y pupulupot. (7)

3.2. Pares (4, 6, 8)

Kung di ukol, Di bubukol.

Bumbong kung liwanag, Kung gabi ay

dagat.

Ang sugat ay kung tinanggap,

Di daramdamin ang antak; Ang aayaw at di

mayag,

Galos lamang magnanaknak.

MGA KATUTUBONG SALAWIKAIN

16
Ang salawikain, (na minsan ay tinatawag ding sawikain o kasabihan) ay isang maikli ngunit
makabuluhang pahayag, na karaniwang may matulaing katangian. Naglalaman ito ng mga aral,
karunungan, o katotohanan.

PANITIKAN

Ilang Halimbawa ng Katutubong Salawikain

Nagmamatandang kulit,

Nagmumurang kalumpit

Natutuwa kung pasalop Kung singili’y

napopoot

Kung tubig ay magalaw Ang ilog ay

mababaw

Buhay-alamang

Paglukso, patay

Ubos-ubos biyaya, Bukas nama’y

tunganga.

17
 Ang sakit ng kalingkingan Dama ng buong
katawan

Ang sugat ay kung tinanggap

Di daramdamin ang antak,

Ang aayaw, at di mayag

Galos lamang magnanaknak

PAGPAPAYAMAN

PAGSURI SA ANYO NG SALAWIKAIN

Sa kuwaderno o sa isang pirasong papel, gumawa ng isang tsart na katulad nito:

Bilang ng
Salawikain Sukat Tugma
Taludtod

Sa unang hanay, kopyahin ang mga salawikain sa itaas. Sa ikalawang hanay, isulat kung ilan ang
bilang ng taludtod o linya ng bawat salawikain. Sa ikatlong hanay, tukuyin ang sukat (kung gansal o
pares, at sabihin ang bilang ng pantig) nito. Sa ikaapat na hanay, tukuyin ang tugma.

PAGSURI SA NILALAMAN NG SALAWIKAIN

18
Kumuha ng isang pirasong bond paper. Gumawa ng dalawang hanay. Pagkatapos, pumili ng isang
salawikain mula sa mga nabasa mo sa itaas. Sa unang hanay, iguhit ang literal na sinasabi ng
salawikain. Sa ikalawang hanay, iguhit ang sa tingin mong iba pa nitong gustong sabihin.

PAGTALAKAY SA ANYO AT NILALAMAN

Maaaring makipagtalakayan sa klase nang ginagamit ang sumusunod na tanong bilang gabay:

1. Ano ang napansin ninyo sa anyo ng salawikain? Bakit kaya kinakailangang mayroon itong
tugma at sukat?.

2. Ano ang napansin ninyo sa paraan ng paglalahad ng kaisipang nakapaloob sa sawikain? Bakit
kaya mahalaga sa mga ninuno natin na gawin itong matalinghaga?

MGA KATUTUBONG BUGTONG

Ang mga bugtong ay uri ng palaisipan na nasa anyong patula. Subukin ninyong alamin kung ano
ang tinutukoy ng mga katutubong bugtong sa araling ito.

PANIMULANG GAWAIN

Muling tatalakayin ng inyong guro ang ilan pang bahagi ng Mahahalagang Tala sa Katutubong
Tugma at Sukat. Sa puntong ito, dapat ay pinagtutuunan na ninyo ng pansin ang mga antas ng
tugmaan. Sa mga susunod na gawain, sikaping maging higit pa sa payak ang antas ng tugmaan ng
mga isusulat mong tula.

PANITIKAN

ILANG HALIMBAWA NG KATUTUBONG BUGTONG

19
 May katawan walang mukha, Walang mata’y
lumuluha

Di matingalang bundok Darak ang

nakakamot

Isda ko sa Mariveles

Nasa loob ang kaliskis

Kinain na’t naubos

Nabubuo pang lubos

Nang walang biring ginto Doon nagpapalalo

Nang magkaginto-ginto

Doon na nga sumuko

PAGPAPAYAMAN

PAGSURI SA ANYO NG BUGTONG

20
Sa kuwaderno o sa isang pirasong papel, gumawa ng isang tsart na katulad nito:

Bugtong Bilang ng Sukat Tugma

Taludtod

Sa unang hanay, kopyahin ang mga bugtong sa itaas. Sa ikalawang hanay, isulat kung ilan ang
bilang ng taludtod o linya ng bawat bugtong. Sa ikatlong hanay, tukuyin ang sukat (kung gansal o
pares, at sabihin ang bilang ng pantig) nito. Sa ikaapat na hanay, tukuyin ang tugma.

PAGSURI SA NILALAMAN NG BUGTONG

Hahatiin ang inyong klase sa grupong kinabibilangan ng lima. Bawat grupo ay kukuha ng kartolina
at iba pang panggawa ng poster. Bawat grupo ay pipili ng isang bugtong sa mga nabasa ninyo sa
itaas. Pagkatapos, gagawa ang bawat grupo ng isang poster na nagpapakita ng anatomiya ng isang
bugtong.

Ang nilalaman ng poster ay ang sumusunod:

 Guhit o larawan na nagpapakita ng sagot sa bugtong

 Pagtukoy sa mga bahagi ng larawan na tinutukoy ng bawat bahagi ng bugtong.

 Representasyon sa kung paano itinago ng bugtong ang tamang sagot.

PAGLIKHA NG SARILING BUGTONG

Pabubunutin ng guro ang bawat mag-aaral ng tigalawang piraso ng maliliit na papel. Sa bawat
papel, mayroong nakasulat na isang bagay o gawain. Kailangan mong makaisip ng isang bagong
bugtong para sa bagay o gawain na iyon. Alalahanin:

 Kailangang mayroon itong wastong tugma at sukat. Sikaping gawing higit pa sa payak ang
antas ng iyong tugmaan.

 Kailangan ay mayroong malinaw na larawang naipakikita ang iyong bugtong, na parehong

nagpapalinaw at nagtatago sa pinahuhulaang bagay.

21
  Kailangan ay tiyak na natutukoy ng iyong bugtong ang pinapahulaang bagay. Ibig sabihin,
hindi maaaring mayroon itong ibang bagay pang natutukoy.

Subuking pahulaan ang mga ito sa inyong klase. Tandaan na hindi nasusukat ang husay ng bugtong
sa hirap o dali ng pagpapahula rito. Ang tagumpay ng isang bugtong ay hindi lamang sa pagiging
mahirap nito, kundi sa husay ng pagtatago—iyong halatang-halata kung ano ang sagot, pero hindi
agad mahuhulaan.

TANAGA AT DALIT

Sa araling ito, makikilala mo ang dalawang katutubong anyo ng tula ng mga Pilipino: ang tanaga at
dalit. Sa ngayon, tutukuyin lang muna natin ang mga panlabas o paimbabaw na katangian ng mga
anyong ito. Hihimayin natin ang kaisipan at nilalaman sa susunod na aralin.

PANIMULANG GAWAIN

Ipagpapatuloy ng iyong guro ang pagtalakay sa Mahahalagang Tala sa Katutubong Tugma at Sukat.
Sa puntong ito, inaasahang pinipino na lamang ng iyong guro ang inyong kasanayan sa pagtutugma
at paglalapat ng sukat. Muli, sa mga susunod na gawaing patula, sikaping gawing higit pa sa payak
ang antas ng tugmaan sa iyong tula.

PANITIKAN

Basahin ang sumusunod na katutubong tula na nasa anyo ng tanaga at dalit. Marami-rami ang mga
salitang maaaring hindi mo alam ang kahulugan. Sumangguni sa diksiyonaryo, o di kaya ay hingin sa
iyong guro na gabayan kayo sa pagbabasa.

Ilang Katutubong Tanaga

Katitibay ka tulos

22
Sakaling datnang agos Ako’y
mumunting lumot Sa iyo’y pupulupot

Nang walang biring ginto

Doon nagpapalalo

Nang magkaginto-ginto Doon na nga

sumuko

Matulog ka na, bunso

Ang ina mo’y malayo

Di ko naman masundo, May putik, may

balaho.

Ilang Katutubong Dalit

Ang sugat ay kung tinanggap

Di daramdamin ang antak,

Ang aayaw, at di mayag

Galos lamang magnanaknak

Isda akong gagasapsap

Gagataliptip kalapad

Kaya nakikipagpusag
Ang kalaguyo’y apahap

23
 Huwag kang maglingong-likod

Dito sa bayang marupok

Parang palaso, at tunod

Sa lupa rin mahuhulog

PAGPAPAYAMAN

PAGSURI SA ANYO NG TANAGA AT DALIT

Bumuo ng grupong kinabibilangan ng limang kasapi. Sa grupo, basahin ulit ang mga tanaga at dalit
na nasa itaas. Talakayin sa loob ng grupo ang panlabas o paimbabaw na katangian ng tanaga at
dalit. Pag-usapan ang sukat, tugma, at bilang ng taludtod. Tukuyin kung ano ang pinagkapareho at
ang pinagkaiba ng dalawang anyo. Inaasahang sa dulo ng inyong talakayan, makapaglalahad kayo
ng hinala sa kung ano ang anyo ng tanaga at ano ang anyo ng isang dalit.

PAGSULAT NG SARILING TANAGA AT DALIT

Sa puntong ito, inaasahang naipaliwanag na ng inyong guro kung ano ang wastong katangian ng
tanaga at dalit. Sa iyong kuwaderno o sa isang piraso ng papel, sumulat ng tatlong tanaga na ang
tema ay ang sumusunod:

 Unang tanaga: Umaga

 Ikalawang tanaga: Tanghali

 Ikatlong tanaga: Gabi

Gayundin, sumulat din ng tatlong dalit na ang tema ay ang sumusunod:

 Unang dalit: Galit

 Ikalawang dalit: Tuwa

 Ikatlong dalit: Pagod

24
Sikaping gawing higit pa sa payak ang antas ng iyong tugmaan. Sa susunod na pagkikita ng inyong
klase, maaaring ibahagi ninyo ang inyong mga gawa sa harap ng klase.

Balangkas ng Katutubong Tula

ARALIN

Bilang isang anyo ng pahayag, hindi isang koleksiyon lamang ang tula ng mga magkasintunog na
titik at makahulugang salita. Dapat itong maging isang buong pangungusap; ang mga titik at
salita’y dapat isaayos tungo sa isang makabuluhang balangkas ng pagpapabatid ng diwa,
damdamin, pangyayari, larawan, o kakintalan.

Kaya’t sa bawat saknong, kinakailangang maglatag ng sapat na estruktura para mapagsakyan ng

ihahayag na damdamin o kaisipan at para maisakatuparan ang malikhain at makabuluhang layunin
ng tula.

Sa pagtataya ni Virgilio S. Almario sa kaniyang librong Taludtod at Talinghaga, mayroong tatlong

balangkas ng saknong ang tulang katutubo.

1. PASUHAY

Sa balangkas na pasuhay, ang tula ay magsisimula sa panukalang layunin o paksa, at ang

sumusunod na taludtod ay magsisilbi lamang na suporta sa pangunahing paksa na ito.

Tingnan halimbawa ang dalit na ito:

Magdaralita ang niyog,

Huwag magpapakalayog; Kung ang uwang

ang umuk-ok, Mauubos pati ubod.

Kung kukunin natin ang unang dalawang taludtod, makikita agad natin ang gustong sabihin ng
tula: na anumang taas ng niyog ay hindi dapat ito magyabang.

25
 Sa unang taludtod pa lamang ay buo na ang ibig sabihin ng tula. Ang sumunod na mga taludtod
(Kung ang uwang ang umuk-ok / Mauubos pati ubod) ay nagpapakita lamang ng dahilan sa kung
bakit hindi dapat magyabang ang niyog gaano man ito katangkad: dahil ang isang insektong
kasinliit ng uwang ay kaya itong patumbahin.

2. PATIMBANG

Sa balangkas na patimbang, nahahati ang saknong sa dalawang timbang na pangkat ng taludtod

na maaaring magkaayon o magkasalungat. Madalas, ang dalawang pangkat na ito ay may
pagkakahawig sa paglalatag ng diwa.

Tingnan ang halimbawang tanagang ito:

Nang walang biring ginto,

Doon nagpapalalo; Nang

magkaginto-ginto, Doon na nga
sumuko.

Pansinin kung paanong ang unang dalawang taludtod ay eksaktong kabaligtad ng dalawang
huling taludtod. Sa unang dalawang taludtod, ang tinutukoy ng tula ay walang dalang ginto
ngunit nagmamayabang. Sa ikalawang taludtod, nagkaroon na ng ginto ang tinutukoy ng tula,
ngunit naging mapagpakumbaba na ito. Samakatuwid, nagtitimbangan ang dalawang ideya.

3. PASUYSOY

Sa balangkas na pasuysoy, ang mga nauunang taludtod ay tumutulong lamang upang isulong ang
pahayag patungo sa huling linya. Sa balangkas na ito, sa panghuling taludtod lamang magiging
lubos na malinaw ang diwa ng tula.

Tingnan ang halimbawang dalit na ito:

Isda akong gagasapsap,

Gagataliptip kalapad; Kaya

nakikipagpusag, Ang kalaguyo’y
apahap.

26
Isa itong tula tungkol sa isang maliit na isda na kasinlaki lang ng sapsap at kasinglapad lang ng
taliptip. Pero nagagawang makipagpusag ng isdang ito— isang gawaing para sa mga malalaking isda
—dahil mayroon siyang kasintahang mas malaking isda, ang apahap. Kung pag-iisipan pang mabuti,
maaaring maging tungkol din ito sa ugali ng tao na magmayabang dahil lamang mayroon silang
kaibigan o kakilalang malakas, makapangyarihan, o mayaman.

Sa balangkas na pasuysoy, hindi natin makukuha ang buong diwa ng tula hangga’t hindi natin
natatapos ito. Hindi ito katulad sa balangkas na pasuhay, kung saan alam na natin sa unang
dalawang taludtod pa lamang kung ano ang gustong sabihin ng tula.

PAGPAPAYAMAN

PAGTUKOY SA BALANGKAS NG TULA

Narito ang ilang mga tanaga at dalit. Tukuyin ang balangkas ng mga tulang ito, at ipaliwanag kung
bakit.

Huwag kang maglingong likod

Sa bayang marupok;

Parang palaso, at tunod Sa lupa rin

mahuhulog

Ang sugat ay kung tinanggap,

Di daramdamin ang antak; Ang aayaw, at di

mayag, Galos lamang magnanaknak.

Matulog ka na, bunso,

Ang ina mo’y malayo,

27
 Di ko naman masundo,

May putik, may balaho.

Ang tubig ma’y malalim,

Malilirip kung libdin;

Itong budhing magaling, Maliwag paghanapin.

ANG TANAGA AT DALIT SA KONTEMPORARYONG PANAHON

Hanggang sa kasalukuyang panahon, nanatiling buhay ang anyo ng tanaga at dalit. Narito ang ilang
halimbawa ng mga tanaga at dalit na naisulat nitong nakaraang limang dekada. Maganda kung
tatalakayin ninyo sa klase: Ano ang kaibahan ng mga tanaga at dalit na ito sa mga nilikha noong
panahon ng katutubo?

PANITIKAN

Kalungkutan sa Tag-ani

Lamberto Antonio

Ang umaalong palay, Kakulay na ng

sinag; Ang puso ko’y kakulay Ng
abuhing pinitak.

Agahan

Rio Alma

Isang pinggang sinangag,

Isang lantang tinapa,

Isang sarting salabat,

28
 Isang buntonghininga.

Panaginip

Edgar Calabia Samar

Isang sipi sa magdamag: nginangatngat

nitong ipis pitong pisi ng pangarap na
nagsalabid sa isip.

PAGPAPAYAMAN

MULING PAGSULAT NG TANAGA AT DALIT

Sa iyong kuwaderno o papel, sumulat muli ng tatlong tanaga o dalit (maaaring magkahalo, hal.,
isang tanaga at dalawang dalit). Maaaring kumuha ng kahit anong tema o paksa, ngunit
kinakailangang magamit ang tatlong balangkas ng katutubong tula. Ibig sabihin, susulat ka ng isang
tulang pasuhay, isang patimbang, at isang pasuysoy.

Piliting maging higit sa payak ang antas ng tugmaan. Ihanda ang sarili sa pagbabahagi ng naisulat
sa susunod na pagkikita ng klase.

Isang Halimbawa ng Ibang Katutubong Tula

PANIMULANG GAWAIN

Naibigay dapat na takdang gawain ng inyong guro ang pagsusuot ng mga damit na sa tingin ninyo ay
naglalarawan sa isang Pilipinong makata. Sa isang buong period, magbabasa at magtatalakayan
kayo nang suot-suot ang inyong makata costume. Sikaping magsalita nang may tugma, kung hindi
man may sukat, ang inyong mga sinasabi.

Sisimulan ang talakayan sa pamamagitan ng pag-uusap tungkol sa inyong konsepto ng “Pilipinong

makata.” Maaaring gamitin ang sumusunod na tanong bilang gabay:

29
 1. Ano ang napansin ninyong karaniwang suot ng mga mag-aaral sa inyong klase ngayong
makata costume day?

2. Kung maaari, ipakita kung paano kumilos at magsalita ang makatang Pilipino sa iyong
pananaw.

3. Bakit kaya ito ang namumuong larawan ng makatang Pilipino sa inyong mga isip?

Maghanda upang basahin ang katutubong tulang “Umulan man sa Bundok.”

PANITIKAN UMULAN MAN SA BUNDOK

Umulan man sa bundok Huwag sa dakong

laot.

Aba, si Kasampalok,

Nanaw nang di ko loob Wala ni baong

kumot.

PAGPAPAYAMAN

PAGTALAKAY SA TULA

Tatalakayin ng klase ang tulang “Umulan man sa Bundok.” Maaaring gamitin ang sumusunod na
tanong bilang gabay:

1. Pansinin ang anyo ng tula. Ano ang pagkakatulad nito sa mga naunang anyong pinag-aralan
natin? Ano ang pagkakaiba nito?

2. Sino sa tingin mo ang nagsasalita sa tula? Sino si Kasampalok?

3. Ano ang hinihiling ng nagsasalita sa tula? Bakit kaya niya ito hinihiling?

4. Ano ang ginawa ni Kasampalok? Sa tingin mo, ano kaya ang ibigsabihin ng ginawa niyang ito
sa relasyon nila ng nagsasalita sa tula?

5. Paano ipinakita ng tula ang pagkabalisa ng nagsasalita?

30
 6. Paano kaya naibahagi ng tula ang mga komplikadong damdamin at pangyayari nang hindi
ito kumikiling sa labis na sentimentalidad o pagdadrama?

7. Pag-isipan: Ito kaya ang klase ng tula na nilikha ng inyong istiryotipikal na makata?

PAGSULAT NG SARILING TULA

Ito na ang huling tulang isusulat mo para sa markahang ito. Dahil dito, bibigyan ka ng lubos na
kalayaan sa paglikha. Kinakailangang may wastong tugma at sukat pa rin ang iyong tula, ngunit
hindi ka na bibigyan ng bilang ng taludtod o saknong. Maaaring maging lubos na maigsi o lubos na
mahaba ang tulang isusulat mo. Ang mahalaga ay ang kalidad ng tula.

Sikaping gayahin ang kalidad ng “Umulan man sa Bundok” napakaraming sinasabing komplikadong
damdamin at pangyayari, ngunit labis na mapagtimpi.

At muli, sikaping gumamit ng antas ng tugmaan na higit pa sa payak.

Pang-abay na Pamanahon

ARALIN

Ang pang-abay na pamanahon ay nagsasaad kung kailan naganap o magaganap ang kilos na taglay
ng pandiwa. Napapangkat ang ganitong uri ng pang-abay: (1) may pananda at (2) walang pananda.

Gumagamit ng nang, sa, noong, kung, tuwing, buhat, mula, umpisa, at hanggang bilang mga
pananda ang pang-abay na pamanahon.

Mga halimbawa:

1. Kailangan ka bang pumasok nang araw-araw?

2. Inaasahan tayo roon sa gabi, hindi sa araw.

3. Noong Lunes siya nagsimula sa kaniyang bagong trabaho.

4. Kapag Mahal na Araw ay sinisikap niyang mag-ayuno.

31
 5. Tuwing Pasko ay nagtitipon-tipon silang mag-anak.

May mga pang-abay na pamanahon na walang pananda tulad ng kahapon, kanina, ngayon,
mamaya, bukas, sandali, at iba pa.

Mga Halimbawa:

1. Pitong pangunahing alagad ng sining ang tumanggap kahapon ng “National Artist Award”
buhat sa Pangulo.

2. Manonood kami bukas ng pambansang pagtatanghal ng dulang

Pilipino sa CCP.

3. Magsisimula pa maya-maya ang kumbensiyon tungkol sa pagpapabahay sa mahihirap.

4. Ipinagdiriwang ngayon ng Makati ang ika-262 anibersaryo ng kaarawan ni Gabriela Silang.

5. Panauhing pandangal mamaya ang bagong pangulo sa pagkakaloob ng Gantimpalang

TOYM.

Ang Epiko

ARALIN

Ang epiko ay isang mahabang tulang nagsasalaysay ng pakikipagsapalaran o mga ginawa ng isa o
higit pang bayani o maalamat na mga nilalang. Pinaniniwalaang bawat bayan at pangkat-etniko sa
Pilipinas ay may natatanging epiko, ngunit hindi lahat ay nailigtas mula sa pagbura ng kultura dulot
ng pananakop ng mga dayuhan. Halimbawa, may natatanging epiko ang mga Iloko, Ifugao, at
Waray (na may salita para sa epiko: kandu), ngunit walang may alam kung ano ang epiko ng mga
Tagalog—pinaghihinalaang nawala na ito nang tuluyan dahil sa malakas na impluwensiya ng mga
mananakop na Kastila.

Sa madaling salita, mayroon nang epiko ang mga lahi sa Pilipinas bago pa man makarating sa atin
ang salitang “epiko.” Ang salitang epiko ay mula sa salitang Griyegong "epos" na nangangahulugang
salawikain o awit.

32
Kilala sa mga Iloko ang epikong Biag ni Lam-ang. Ito ay isinulat ng makatang si Pedro Bukaneg na
sininop at pinag-aaralan pa rin hanggang sa kasalukuyan. Sa Bikol naman ay tanyag ang epikong
Ibalon na ang orihinal na sipi sa wikang Bikol ay iningatan ni Padre Jose Castaño noong ika-19
dantaon. Gayundin ang epikong Handiong ng mga Bikolano na batay naman sa mga bagong
pananaliksik ay likha ng isang paring Español at hindi sa bibig ng mga katutubo.

Sa Visayas naman nagmula ang epikong Maragtas, at sa Mindanao ang pinakamahabang epiko sa
Pilipinas na Darangan. Nakapaloob sa Darangan ang kilalang mga epikong Prinsipe Bantugan,
Indarapatra at Sulayman, at Bidasari. Ang mga kapatid naman natin sa CAR (Cordillera
Administrative Region) partikular sa Ifugao ay may ipinagmamalaki namang Hudhud at Alim.
Mahalaga sa mga sinaunang pamayanan ang epikong-bayan. Bukod sa nagiging aliwan ang epiko, ito
ay nagsisilbing pagkakakilanlang panrehiyon at pangkultura. Ginagamit ito sa mga ritwal at
pagdiriwang upang maitanim at mapanatili sa isipan ng mga mamamayan ang mga kinagisnang
ugali at paniniwala, gayundin ang mga tuntunin sa buhay na pamana ng ating mga ninuno.

Ang Hudhud ni Aliguyon

PANITIKAN

Ang Hudhud ni Aliguyon

Isang Buod na Halaw mula sa The Epics ni Damiana Eugenio

Ipinanganak si Aliguyon sa bayan ng Hannanga. Si Amtalao ang kaniyang ama, at si Dumulao ang
kaniyang ina. Nang maliit pa lang siyang bata, madalas siyang kuwentuhan ng kaniyang tatay ng
mga pakikipagsapalaran niya sa digmaan. Tinuruan din siya ng kaniyang tatay na gumamit ng sibat
at kalasag. Mabilis na natuto si Aliguyon.

Ilang taon pa ang lumipas, at ginawan ni Amtalao si Aliguyon ng isang trumpo. Tinuruan niya si
Aliguyon kung paano ito paikutin, at kung paano ito gamitin upang talunin at wasakin ang trumpo
ng iba pa niyang kalaro. Tinuruan din niya si Aliguyon kung paanong lumikha ng mga sibat na gawa
sa runo at kung paanong makipaglaban gamit ito.

Habang tumatanda, madalas makinig si Aliguyon sa mga dasal pandigma ng tribu. Kalaunan,
natutuhan din niyang usalin ang mga dasal at salitang makapangyarihan. Dahil sa mga angking
galing ni Aliguyon, siya ang naging pinuno ng mga kabataan sa kanilang tribu.

33
Nang naging binata na si Aliguyon, tinipon niya ang kaniyang mga kasama upang lusubin ang
kalaban ng kaniyang tatay, si Pangaiwan ng bayang Daligdigan. Subalit nang makarating sila sa
Daligdigan, ang nakaharap niya ay hindi si Pangaiwan, kundi ang anak nitong si Pumbakhayon.
Kasintapang at kasinggaling ni Aliguyon si Pumbakhayon. Tumagal ang digmaan ng tatlong taon,
nang hindi malinaw kung sino ang nanalo.

Dahil sa haba ng digmaan, natutuhang irespeto ng dalawang bayani ang husay ng bawat isa. Dahil
tila magkapantay sa galing sa pakikipagdigma, nagpasya silang tapusin ang digmaan. Sa harap ni
Pangaiwan, nagkasundo silang pananatilihin ang kapayapaan sa pagitan ng kanilang mga pamilya.

Nang matapos ang pagkakasundo, niligawan ni Aliguyon ang pinakabata at pinakamaganda sa mga
kapatid na babae ni Pumbakhayon, si Bugan. Iniuwi ni Aliguyon si Bugan sa Hannanga, at lumaki
siyang isang napakagandang dalaga. Dumalaw si Pumbakhayon sa Hannanga upang saksihan ang
kasalan sa pagitan ni Aliguyon at ng kaniyang babaeng kapatid.

Naging matapat at makatwirang pinuno ng tribu sina Aliguyon at Bugan, at minahal sila ng kanilang
mga katribu.

DALAWANG SIPI MULA SA HUDHUD NI ALIGUYON

I. Ang Simula ng Epiko – Nang Bata pa si Aliguyon

Isinama sa sipi na ito ang orihinal na bersiyon sa wika ng mga Ifugao. Subuking pansinin ang mga
panlabas na katangian ng epikong ito. May sukat ba ito at tugma? Ano kaya sa tingin mo ang
dahilan ng maraming pag-uulit?

Ifugao Filipino

34
Hi Aliguyon, nak Amtalao
Doladad Hannanga
Ohanan bigbigat ya kanana,
“Daan kayuken, a-ay-ayam Aliguyon?
Gawaon yuy gawanad Hannanga.”
Kahingayan nan a-ay-ayam Aliguyon Ot
mun-bowbow-wot aa.
Bow-wot Aliguyon an inkem adna
ohladanda,
Hay bow-wot Aliguyon ya natuhg-ug baleda,
Ct miptok hi bangibang amanan hi
Iken
Gimangao an pimmingo nan bangibang;
Ding-gol Aliguyon, nak Amtalao, Ot
hunghop itangadna pintyen di baleda
Nangitada-nay bangibang ot ilaona, Hi
Aliguyon nana intongbanay bangibang ke
Iken
Ya inay-unan hinweng di gullu kayda Ot
inay-unan iha-ul hi daulonda.
Ilabtakna unligtuwan di kamaligda Ya
kanana, “Dakayuken a-ayayamku,
gawaonyuy Ta mamyu taku gullukay ta
ngumayetaku.”
Kahingayan di a-ay-ayamna.
Si Aliguyon, anak ni Amtalao, Na
nakatira sa Hannanga, Ay
bumigkas isang araw:
“Nasaan na kayo, mga kasama ni Aliguyon?
Gawin ang ginagawa sa Hannanga.” Maingay
na nagtipon ang mga
kasama ni Aliguyon, At
naglaro sila ng trumpo.
Tumalbog-talbog ang trumpo ni
Aliguyon sa bakuran
Umikot-ikot ito sa loob ng kanilang bahay,
At tinamaan ang bangibang ng matandang
ama.
Tumunog ang bangibang na parang isang
awit;
Narinig ito ni Aliguyon, anak ni
Amtalao,
Kaya’t itinaas niya ang kaniyang noo,
tumungo sa pinto ng kanilang bahay,
At inabot ang bangibang upang hanapin
ang kaniyang trumpo, At nang hindi
mahanap, ibinato niya ang bangibang sa
amang matanda.
Pagkatapos, inalis niya sa pagkakatali ang
kanilang tandang At dinala ito sa ilalim ng
kanilang bahay.
35
Uming-ingukud da daulonda, Mahyeto
pangal-alawag Aliguyon hi daulonda,
Ya kanana, “Heake gullukaymi,
Gawanah ya yumangudkan pinyuku, Dieket
inilam an ikamligda Aliguyon; Ya ipidongmo
an pinyukan gullukay.” Himmapit hi
Indumulao an kanana,
“Antipeh ung-unga-unga, Aliguyon!
An bunuhbuh-ku ya inpakainilanah,
Mamyu gullukaymi gawanad
Hannanga?”
Abunadih ya lumibwat hi Indumulao Ot
hipduyonay in-yung-nganda, Ya
pemmelek hi ohladanda. Hi Aliguyon, nak
Amtalao, ya ugge naglongan;
Ya kanana, “Ba-at dakanah yuddungan mi
gawana!
Te bokom man lubog Aliguyon, nak
Amtalao,
Te hi inan hi Indumulao.”
Anud-udpayan Indumulao ya kanana
“Nganne innu-innun Indumulao Kon ung-
unga Aliguyon an binuhbuhku
Ya impakainilana pamyu?” Indumulao-
ana impiditna nakappong ay
kawayanda, Ing-ganah ohladanda;
“Im-imbat,” Aliguyon ya kanana
“Baat dakana! Kawayanmi gawanan
Te bokonna luboy Aliguyon
Te hi inan hi Indumulao.”
36
Nagmadali siya papunta sa kamalig, At
bumigkas: “Mga kasama, gawin ang
kailangang gawin. Dadasalin natin ang
dasal ng tandang dahil pupunta tayo sa
isang digmaan.”
Maingay na nagtipon ang kaniyang mga
kasama
Nagtipon-tipon sila sa ilalim ng
bahay;
Taimtim na nagdasal si Aliguyon sa ilalim ng
bahay,
Inuusal, “Bigyan kami ng
palatandaan, o tandang, Bigyan kami
ng palatandaan!
Sinasamo kita sa aking dasal,
Na hindi mo makita ang pagkatalo ni
Aliguyon sa digmaan;
Sagutin ang dasal namin ng isang
palatandaan, o tandang.” Lumapit si
Dumulao, ang ina, at sinabing
“Itigil mo iyan, anak kong Aliguyon! Mahal
kong anak, kanino mo kaya natutuhang
Dasalin ang dasal ng tandang ng
Hannanga?”
At biglang tumayo si Dumulao At
sinipa ang mangkok na may lamang
alak
At umalingawngaw ang pagkabasag nito sa
kapatagan.
Hindi natakot si Aliguyon, anak ni Amtalao;
Isinigaw niya, “Nawa’y ang basag na
mangkok
Ay hindi maging kasamaang palad ni
Aliguyon, anak ni Amtalao,
Kundi ng kaniyang nanay na si
Dumulao.”
Nagulat sa kaniyang narinig, sinabi ni
Dumulao,
“O, anong kailangan mong gawin,
Dumulao,
Sa iyong mahal na anak na
 Aliguyon,
Na masyadong marami ang alam na dasal?”
Sa inis ni Dumulao, kinuha niya ang
kawayang tinutuntungan ng tandang,
At inihagis ito sa bakuran.
“Nawa,” sigaw ni Aliguyon,
“Na ang kawayang kinuha sa amin
Ay hindi maging kasamaang palad ni
Aliguyon,
Kundi ng kaniyang nanay na si
Dumulao.”

II. Ang Labanan ni Aliguyon at Pumbakhayon

At sinabi ni Pumbakhayon kay Aliguyon, “Aliguyon, doon tayo maglaban

sa dalampasigan,

Dahil ang palay namin ay halos ginto na at hinog; Masisira ang aming palay kapag
dito tayo nagdigma.”
At sumagot si Aliguyon, “Anong masama roon?

Hindi ako aalis sa iyong palayan,

Lalabanan kita rito hanggang ang mga kawayan at mga punong alimit
Ay tumubo sa iyong palayan.”

At sinukat ni Aliguyon si Pumbakhayon, Tiningnan niya ang mga paa nito

at sinabing,
“Tila matipuno si Pumbakhayon?

Sinusubok niyang ideretso ang kulot niyang mga daliri sa paa.

Hindi kaya walang silbi ang pakikidigma

Kung pantay lang kami ng husay at lakas?” Hinawi ni Aliguyon
ang mga palay Upang makausad sa kapatagan.

Ganoon din si Pumbakhayon.

Inihagis ni Aliguyon ang kaniyang sibat,

Deretso kay Pumbakhayon;

37
Matalas ang pag-iisip, nasalo Ni Pumbakhayon ang sibat ni
Aliguyon.

Sinundan ng mga mata ni Aliguyon ang sibat. Nakita niyang nasalo ito ni
Pumbakhayon
Kung kaya’t pumalatak siya sa inis.

Inihagis ni Pumbakhayon ang sibat kay Aliguyon.

Matalas, ang pag-iisip, nasalo

Ni Aliguyon ang sibat ni Pumbakhayon.

Nakita ni Pumbakhayon ang husay ni Aliguyon

Kung kaya’t pumalatak siya sa inis
At sinabing, “Napakahusay ni Aliguyon,

Anak ni Amtalao!”
At inihagis nila ang sibat sa isa’t isa,
At nasalo nila ang sibat ng isa’t isa,

At naglaban sila nang matindi sa palayan;

Mula bukangliwayway hanggang tanghali, Nasisinagan ng kanilang mga

sibat ang palayan, At sinasabayan ito ng kanilang mga sigaw pandigma.

Ang mga dalagang nanonood kay Pumbakhayon Ay nagsisisigaw,

“Laban, laban, Pumbakhayon!

Patayin si Aliguyon! Ibigay sa amin ang kaniyang ulo, Nang maging sariwa na ang
hangin sa aming mga kabahayan!”
Tiningnan ni Pumbakhayon ang mga dalaga at sinabing,
“Magsitahimik kayo, mga magagandang dilag,

Dahil karapat-dapat na kalaban si Aliguyon;

Magkasinghusay kami.”

Nang marinig ni Dangunay at Pangaiwan ang tungkol sa kanilang anak,

Umalis ang ina, puno ng kaba,

Kasama ang kaniyang sanggol na si Bugan.

Ibinalot niya ng kumot ang sanggol at itinali sa likod

At lumabas siya ng bahay

At tumawid siya sa bakuran, ng bayan,

38
 At lumakad siya hanggang sa marating ang pader ng bayan.

Tinanaw niya ang palayan

At nakita si Aliguyon at Pumbakhayon;

Nakita niya ang dalawa at pinaghambing ang mga ito,

Si Pumbakhayon at Aliguyon—
At sinabi, “Walang mas mahusay, pantay sila sa lahat ng bagay.” Sumimangot siya sapagkat
pareho silang magaling.

Sumimangot sa nakitang palayang nauulapan ng alikabok ng digma.

Itinaas ni Dangunay ang isang bolo,

At nakuha nito ang pansin nina Pumbakhayon at Aliguyon.

Sumigaw si Dangunay mula sa pader—

“Kayong dalawa, ano ang nakukuha ninyo sa paglalaban sa palayan? Pantay lang ang inyong
lakas!
Ano pa ang silbi ng pakikidigma?”

PAGPAPAYAMAN

TALAKAYAN

Tatalakayin ng klase ang binasang epiko. Maaaring gamiting gabay sa talakayan ang sumusunod na
tanong:

1. Ano-ano ang sinaunang paniniwalang ipinakita sa Hudhud ni Aliguyon? Ano ang halaga ng
mga paniniwalang ito sa mga katutubong Ifugao?

39
 2. Ilarawan si Aliguyon bilang bata. Bakit kaya ganito ang napiling katangian ng bidang tauhan
ng mga mananalaysay?

3. Balikan ang labanan sa pagitan ni Aliguyon at Pumbakhayon. Paano mo ilalarawan ang

labanang ito? Paano ito natapos?

4. Ano kaya ang sinasabi ng epikong ito tungkol sa pagturing ng mga Ifugao sa digmaan?

Sa iyong palagay, bakit tuwing anihan inaawit ang Hudhud ni Aliguyon?

MALIKHAING GAWAIN

Lumikha ng isang 3-5 pahinang komiks na muling nagsasalaysay ng mga nabasa mong bahagi ng
epiko ni Aliguyon.

Ang Paghahanap ni Matabagka sa Diyos ng Hangin

PANIMULANG GAWAIN

Hahatiin ang klase sa dalawang grupo. Sa pisara, isusulat ng guro ang “Lalaking Superhero” sa
isang bahagi, at “Babaeng Superhero” sa kabilang bahagi. Itatakda ng guro kung aling bahagi ang
mapupunta sa aling grupo. Pagkatapos, bibigyan ng limang minuto ang bawat grupo upang maglista
ng mga pangalan ng mga kilala nilang superhero ayon sa naitakdang kasarian sa kanila. Ang
pinakamaraming mailista ang mananalong grupo.

Pagkatapos ng gawain, magkakaroon ng talakayan ang klase. Maaaring gamiting gabay ang
sumusunod na tanong:

1. Patas ba ang laro? Ipaliwanag ang sagot.

2. Bakit kaya mas maraming nailista ang isang pangkat kaysa sa isa pang pangkat?

3. Alisin ang mga bersiyon ng superhero sa isa pang kasarian na lumitaw lamang kalaunan.
Halimbawa, kung isinulat si Batgirl, ekisan ito dahil naunang lumitaw si Batman sa kaniya.
May nagbago ba sa estado ng laro? Nagbago ba ang nanalo?

40
 4. Sa iyong palagay, ano kaya ang papel ng kasarian sa dami ng bayani/superhero na
lumilitaw sa kasarian na iyon? Bakit ganoon ang dami ng mga lalaking superhero? Bakit
ganoon ang dami ng mga babaeng superhero?

PANITIKAN

Ang Epiko ng Nalandangan: Ang Paghahanap ni Matabagka sa Diyos ng Hangin

Isang Buod na Halaw mula sa The Epics ni Damiana Eugenio

Pinilit ni Matabagka ang kaniyang kapatid na si Agyu na sabihin sa kaniya ang babalang ibinahagi ng
tumanod (gabay na kaluluwa). Napansin kasi ni Matabagka na hindi mapakali ang kaniyang kapatid
noong nakaraang mga araw dahil sa babalang ito.

Ikinuwento ni Agyu na sinabi sa kaniya ng tumanod na naghahandang lusubin ni Imbununga ang

Nalandangan, ang kaharian ni Agyu. Kapag nangyari ito, mawawasak ang Nalandangan at
mamamatay ang lahat ng nakatira rito, dahil si Imbununga ang may hawak ng makapangyarihang
taklubu, na kayang lumikha ng napakalakas na mga ipuipo, at ang baklaw, kung saan nakatira ang
pinakamarahas na mga bagyo.

Nang marinig ito, tumawa lang si Matabagka, at sinabi sa kapatid na wala siyang dapat ipag-alala.
Iniwan ni Matabagka si Agyu, pumunta sa kaniyang silid, at naghanda upang umalis.

Kinuha niya ang kaniyang libon - ang sisidlan ng mga nganga at kung anoano pa. Sumakay siya sa
kaniyang sulinday, isang malaking salakot na nakalilipad. Tahimik na tahimik siyang lumipad palayo
ng Nalandangan.

Nang malaman ni Agyu ang pag-alis na ito ng kaniyang kapatid, nag-utos siya sa kaniyang mga
kawal na hanapin ito. Nagpadala siya ng mga sundalo upang harangin si Matabagka at ibalik siya sa
Nalandangan.

Malayo ang nilipad ni Matabagka, ngunit narating niya ang bahay ni Imbununga. Bumaba siya sa
gitna ng silid kung saan nakaupo si Imbununga, na nagulat sa biglang paglitaw ng isang
napakagandang dalaga sa kaniyang harapan. Para kay Imbununga, parang isang sinag ng araw ang
pagdating ni Matabagka.

Nagkunwari si Matabagka na naligaw lamang papuntang Nalandangan, at nagtanong kung paano

makapunta rito, sa pag-iisip na sasabihin ni Imbununga ang ilan sa mga plano niya sa paglusob sa
Nalandangan. Hindi nagtagumpay ang plano ni Matabagka. Sinabi ni Imbununga na hindi siya

41
magbibigay ng kahit anong impormasyon hangga’t hindi siya pinakakasalan ni Matabagka. Hindi rin
makaaalis si Matabagka dahil pinipigil ni Imbununga ang paglipad ng sulinday gamit ang kaniyang
kapangyarihan ng hangin.

Napilitan si Matabagka na pakasalan si Imbununga. Samantala, hindi rin nagtagumpay ang

paghahanap ng mga tauhan ni Agyu kay Matabagka.

Naging mabuting asawa si Matabagka. Ngunit hindi niya nalilimutan ang kaniyang misyon. Nang
makita niya kung saan itinatago ni Imbununga ang taklubu at baklaw, nag-isip siya agad ng isang
plano.

Binigyan ni Matabagka ng isang nganga na may halong pampatulog si Imbununga. Nang bumagsak
ang diyos at nakatulog dahil sa nganga, agad na kinuha ni Matabagka ang taklubu at baklaw, at
tumakas sakay ng kaniyang sulinday.

Nang magising si Imbununga, napansin niya agad na nawawala si Matabagka. Napansin niya rin na
nawawala ang kaniyang taklubu at baklaw. Inutusan niya ang kaniyang mga tauhan na habulin ang
tumakas na si Matabagka. Gamit ang kaniyang kapangyarihan ng hangin, pinigil ni Imbununga ang
paglipad ng sulinday. Bumagsak ito sa dalampasigan, sakay si Matabagka.

Nahabol ng mga sundalo ni Imbununga si Matabagka. Subalit napakahusay makipaglaban ni

Matabagka na napatay niya ang marami sa mga sundalo. Nahihirapan ang mga sundalong
makipaglaban sa kaniya, lalo na dahil iniutos ni Imbununga sa kanilang huwag siyang sugatan.
Tumagal ang labanan nang maraming araw.

Nakarating ang ingay ng labanan sa mga sundalo ni Agyu, na napadaan sa dalampasigan. Sumugod
ang mga sundalo at tinulungan nilang makatakas si Matabagka. Dumiretso siya sa Nalandangan.

Natuwa si Agyu na makita si Matabagka. Sa pagkapagod, ni hindi makaakyat ang babaeng kapatid
sa hagdan paakyat ng kanilang bahay. Agad siyang inalagaan ng mga manggagamot, at binigyan ng
nganga na may kakayahang magbalik ng lakas ng sinumang ngumuya nito. Ikinuwento ni Matabagka
kay Agyu ang lahat ng nangyari, lalong-lalo na ang pag-aalala sa kaniya ni Imbununga at ang utos
ng diyos sa kaniyang mga sundalong huwag siyang sasaktan.

Naisip ni Agyu na tapusin na ang laban, at makipag-usap kay Imbununga. Nagpunta siya sa
dalampasigan, at hinarap niya nang mapayapa ang diyos ng hangin. Pumayag si Imbununga na
wakasan na ang digmaan kung malalaman lang niya ang nagnakaw ng kaniyang taklubu at baklaw.

42
Ikinuwento ni Agyu ang lahat, mula sa babalang natanggap niya hanggang sa ginawang pagnanakaw
ni Matabagka.

Ngumiti nang malaki si Imbununga, at nagpahayag ng paghanga sa katapangan ni Matabagka.

Subalit napawi ang ngiting ito nang makita niya ang napakaraming namatay dahil sa digmaan.
Sinabi ni Agyu na kayang ibalik ni Matabagka ang lahat ng pumanaw. Dahil dito, ipinatawag ang
bayaning babae, at iniutos na bitbitin din ang taklubu at baklaw.

Nang makarating sa dalampasigan, ibinalik ni Matabagka ang taklubu at baklaw sa diyos ng hangin.
Iwinasiwas ni Imbununga ang taklubu, at umihip ang isang napakalakas na ipuipo sa mga
naglalabang sundalo. Nanghina ang mga sundalo dahil sa malakas na hangin, kung kaya’t natigil
silang lahat sa pakikidigma.

Nang matapos ang digmaan, isa-isang nilapitan ni Matabagka ang katawan ng mga pumanaw.
Sinubuan niya ng isang ngangang nakapagbibigay ng buhay ang bawat isa sa mga patay. Nawala ang
mga sugat ng mga ito; at ilang saglit pa, muli silang nakahinga, at muli silang nabuhay.

Pumunta ang lahat ng mga sundalo—kay Agyu at kay Imbununga—sa Nalandangan. Nagdaos sila ng
pista upang ipagdiwang ang pagsasanib ng puwersa ng bayani ng Bukidnon at ng diyos ng hangin...
na hindi magiging posible kung hindi dahil sa katapangan ng babaeng bayaning si Matabagka.

PAGPAPAYAMAN

TALAKAYAN

Tatalakayin ng klase ang binasang epiko. Maaaring gamiting gabay sa talakayan ang sumusunod na
tanong:

1. Ilarawan si Matabagka. Bukod sa kaniyang kasarian, paano siya naging iba sa naunang
bayani ng epiko na nabasa mo, si Aliguyon?

2. May naging epekto kaya ang pagiging babae ni Matabagka sa kaniyang mga ikinilos, pati na
sa naging daloy ng kuwento?

3. Ano ang kaibahan ni Matabagka sa ibang babaeng superhero na kilala mo?

4. Sa iyong palagay, paano nasasalamin ni Matabagka ang kalagayan ng kababaihan sa

Bukidnon noong katutubong panahon?

43
 5. Ano ang mapapansin mong pagkakapareho o pagkakaiba sa pagwawakas ng Hudhud ni
Aliguyon at ng epiko ni Matabagka? Bakit kaya ito ang napiling wakas ng mga
mananalaysay?

MALIKHAING GAWAIN

Gamit si Matabagka bilang bida, mag-isip at sumulat ng isang kuwento na nagpapakita ng isang
bago niyang pakikipagsapalaran. Siguruhing gamitin ang mga mahiwagang mga gamit na ipinakita
sa epikong iyong binasa.

PANITIKAN
Si Tuwaang at ang Dalaga ng Buhong na Langit

Isang Buod ng Epiko ng mga Bagobo

Sa Kaharian ng Kuaman, may isang lalaking nagngangalang Tuwaang. Tinawag niya ang kaniyang
kapatid na si Bai.

Lumapit si Bai, at ito ay nagdala ng nganga. Ang magkapatid ay ngumuya ng nganga. Sinabi ni
Tuwaang na may dalang mensahe ang hangin na pinapapunta siya sa kaharian ni Batooy. May
dalagang dumating sa kaharian ngunit hindi nakikipag-usap sa mga kalalakihan doon, kaya
pinatawag ng isa sa mga kalalakihan ang hangin para ipatawag si Tuwaang.

Hindi pumayag si Bai sa gagawing paglalakbay ni Tuwaang. Kinakabahan si Bai sa maaaring may
mangyayaring masama kay Tuwaang. Pero hindi nakinig si Tuwaang sa sinabi ni Bai. Agad-agad na
naghanda si Tuwaang at isinuot ang kaniyang mga sandata. Kinuha niya ang kaniyang sibat at
kalasag at tinawag ang kidlat upang dalhin siya sa lugar ng Pinanggayungan.

Pagkarating doon ay bumisita siya sa bahay ng Binata ng Pangavukad. Sinamahan siya ng binata ng
Pangavukad sa kaniyang paglalakbay.

Sila’y nakarating sa tahanan ni Batooy. Humiga si Tuwaang sa tabi ng dalagang nagbalita sa kaniya
at kaagad na nakatulog. Bumunot ang dalaga ng isang buhok ni Tuwaang na nakalawit. Nagsalita
ang dalaga at nakilala na nila ang isa’t isa.

44
Ang dalaga ay ang Dalaga ng Buhong na Langit. Tumakas siya at nagtatago mula sa Binata ng
Pangumanon, isang higante na may palamuti sa ulo na abot ang mga ulap. Gusto siyang pakasalan
ng binata ngunit tinanggihan niya ang alok nito.

Nagalit ang binata at sinunog ang bayan ng dalaga. Sinundan niya ang dalaga saan man siya
mapadpad at sinunog niya ang mga bayan na pinagtataguan ng dalaga, kaya naghanap ang dalaga
ng pagtataguan sa mundong ito.

Pagkatapos magkuwento ang dalaga kay Tuwaang, dumating bigla ang Binata ng Pangumanon,
balot ng apoy, at pinagpapatay niya ang mga tao sa kaharian ni Batooy.

Naglaban si Tuwaang at ang Binata ng Pangumanon gamit ang kanilang mga sandata. Ngunit
magkasinlakas silang dalawa, at nasira ang kanilang mga sandata. Tinawag ng Binata ng
Pangumanon ang kaniyang patung, isang mahabang bakal. Ito’y kaniyang ibinato at pumulupot kay
Tuwaang. Lumiyab ito ngunit itinaas ni Tuwaang ang kaniyang kanang bisig at namatay ang apoy.
Tinawag ni Tuwaang ang kaniyang patung at ibinato sa binata. Lumiyab ito at namatay ang binata.
Pagkatapos ng labanan ay binuhay niya ang mga namatay na tauhan gamit ng kaniyang laway.
Dinala niya ang dalaga sa kaniyang bayan sakay ng kidlat.

Ikinuwento ng Gungutan na nakita niya sa kaniyang panaginip na darating si Tuwaang sa

Kawkawangan. Inalok naman ni Tuwaang ang Gungutan na sumama sa paglalakbay niya; tinanggap
naman ito ng Gungutan. Tumuloy na sila sa paglalakbay.

Nakarating si Tuwaang at ang Gungutan sa kasal. Dumating ang Binata ng

Panayangan, na nakaupo sa gintong upuan. Dumating din ang Binata ng Liwanon, ang Binata ng
Pagsikat ng Araw, at ang Binata ng Sakadna, ang ikakasal na lalaki, at kaniyang 100 pang
tagasunod. Nakiusap ang Binata ng Sakadna na linisin ang mga kalat sa kasal (o mga hindi
imbitado/kailangang bisita) ngunit sinagot naman siya ni Tuwaang na may pulang dahon (mga
bayani) sa okasyon.

Nagsimula ang mga unang seremonya ng kasal. Binayaran ng mga kamaganak ang mga savakan
(mga bagay para sa babaeng ikakasal at mga nakabalot na pagkain na inaalay ng mga kamag-anak
ng lalaking ikakasal) ng babaeng ikakasal, hanggang may naiwang dalawang hindi mabayaran.
Umamin ang Binata ng Sakadna na hindi niya kayang bayaran ang dalawang bagay, pero tinulungan
siya ni Tuwaang gamit ng paglikha ng isang sinaunang gong bilang kapalit sa unang bagay at
gintong gitara at gintong bansi (o gintong plawta) sa pangalawang bagay. Lumabas ang Dalaga ng
Monawon, ang dalagang ikakasal para magbigay ng nganga sa lahat ng bisita.

45
Pagkatapos niyang bigyan ang lahat ng panauhin ng nganga, umupo siya sa tabi ni Tuwaang. Nagalit
ang Binata ng Sakadna. Hinamon ng binata si Tuwaang sa labas ng bahay. Ang Gungutan, samantala
ay nakapatay na ng mga kasama ng binata hanggang sa anim na lang ang natira. Nagkipaglaban ang
dalawa sa anim na kalaban hanggang ang natira na lamang ay si Tuwaang at ang Binata ng
Sakadna.

Binato nang napakalakas ni Tuwaang ang binata at lumubog siya sa lupa at nakita niya ang isa sa
mga tagapagbantay ng mundong ilalim. Bumalik agad sa mundo ang binata at itinapon naman si
Tuwaang sa mundong ilalim, kung saan nakita rin ang tagapagbantay rito. Nalaman ni Tuwaang
ang kahinaan ng binata, at pagkalabas niya roon, kinuha ang gintong plawta na nagtataglay ng
buhay ng binata. Dahil mas ginusto ng binata na mamatay kaysa mapabilang sa kampon ni
Tuwaang, sinira ni Tuwaang ang plawta at ang binata ay unti-unting namatay.

Inuwi ni Tuwaang ang dalaga sa Kuaman kung saan siya ay naghari habambuhay.

PAGPAPAYAMAN

1. Isa sa mga katangiang taglay ng epiko ay ang pagkakaroon nito ng mga pangyayaring may
kababalaghan. Isa-isahin ang mga kababalaghang nakapaloob sa binasang epiko.
Pagkatapos, sagutin mo ang tanong: “Sa iyong palagay, paano nakatulong ang nasabing
kababalaghan upang makilala ang mga tauhan?” Gamitin mo ang dayagram sa iyong
pagsagot. Gawin sa papel. Gayahin ang pormat.

46
 TUWAANG

Mga Kababalaghan

Para sa akin, nakatulong ang mga kababalaghan sa epiko sa

pagkilala ng mga tauhan sapagkat
_______
____________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

2. Suriin mong mabuti ang pangunahing tauhan. Batay sa mga detalye at pangyayaring
nakapaloob sa epiko, bumuo ka ng Character Profile tungkol sa pangunahing tauhan .

Pangalan:____________________________ Edad: _______________________

Tirahan: ____________________________ Hilig: _______________________
Katangian:__________________________ Kakayahan: __________________
Pangarap: __________________________ Misyon: ____________________

Naunawaan mo na ba kung bakit itinuturing na bayani sa kani-kanilang pook ang pangunahing

tauhan sa epiko? Katanggap-tanggap bang maituturing ang katangiang taglay ng pangunahing
tauhan upang kilalanin siya bilang bayani? Ang susunod na gawain ay makatutulong sa iyo upang
maging ganap ang iyong pag-unawa sa kabayanihan ng bawat pangunahing tauhan sa epiko.

3. Bumasa ka ng isa pang halimbawa ng epiko. Suriin mo ang katangian ng pangunahing

tauhan. Pagkatapos, gumawa ka ng paghahambing sa mga pangunahing tauhan ng epikong
iyong binasa at epikong Tuwaang. Gumamit ng Venn Diagram. Gayahin ang pormat sa
papel at doon isulat ang sagot.

47
 A at B : Pagkakaiba

Tauhan sa C : Pagkakatulad
Tuwaang
ibang
C epiko

A B

4. Ano ang mga pangyayari na nagpapatunay na ang akdang binasa ay epiko ng mga Bagobo?
Isa-isahin ito.

TUWAANG

Epiko ng mga Bagobo

Mga Patunay

PANGWAKAS NA PAGTATAYA

48
Portfolio

Balikan ang mga ginawa mong tula, drowing, at kuwento sa markahang ito. Maaari mong
paghusayin pa at rebisahin ang mga nilikha mo. Pumili ng sa tingin mo ay limang pinakamaganda
mong nagawa, at tipunin ito sa isang folder o envelope. Ito ang magsisilbing portfolio mo para sa
markahang ito.

ISANG PAGNINILAY NA PAPEL

Gumawa ng isang mahabang sanaysay na pinagkukumpara ang ating katutubong kultura at ang
kulturang kinasanayan mo sa kasalukuyan. Maaaring gawing angkla para sa sanaysay na ito ang mga
isyu katulad ng:

 Ang paniniwala na naging sibilisado lamang ang Pilipinas nang sakupin ng mga dayuhan.

 Ang pananaw na walang orihinal na mga ideya ang mga Pilipino at madalas lamang tayong
manggaya dahil wala tayong kulturang hindi hiram.

Hinihikayat kang gamitin ang mga napag-aralan mo sa markahang ito. Mainam kung tutukuyin mo
ang ilang mga akda bilang halimbawa o patunay sa mga punto na isasama mo sa gagawin mong
sanaysay.

49
PANITIKAN SA PANAHON NG ESPANYOL

MGA ARALIN

 Panimulang Pagtataya

 Tula o Santa Cruz ni Fray Francisco de San Jose

 Ang Pasyon o Sipi mula sa Ang Mahal na Passion ni Jesu Christong

Panginoon Natin ni Gaspar Aquino de Belen
 Panitikang Rebolusyunaryo o Pag-ibig sa Tinubuang Lupa ni Andres
Bonifacio o Pahayag ni Emilio Jacinto

PANIMULANG PAGTATAYA

Simulan ang pag-aaral sa panitikan sa panahon ng Espanyol sa pamamagitan ng KWHL chart.

K
Ano ang alam mo na?
(What do you know?)
W
Ano ang nais mong malaman?
(What do you want to find out?)
H
Paano mo makikita ang nais mong
maunawaan?

50
(How can you find out what you want to
learn?)
L
Ano ang iyong natutuhan/
naunawaan?
(What did you learn?)

KALIGIRANG PANGKASAYSAYAN

Ang mahigit na tatlong daang taong pananakop at paniniil ng mga Espanyol sa ating bansa ang
sanhi ng unti-unting pagkakabuo at paglaganap ng damdaming makabayan sa mga Pilipino.
Nagkaroon ng mga bagong kilusan sa politika at panitikan sa Pilipinas. Ang dating diwang
makarelihiyon ay napalitan ng damdaming mapanghimagsik. Ang naging paksa ng panitikan sa
panahong ito ay pawang pagtuligsa sa pamahalaan at simbahan, at pagudyok sa mga Pilipino na
magising at magkaisa upang matamo ang minimithing kalayaan.

TULA

Isa sa mga pangunahing gawain ng mga misyonero noong panahon ng

Espanyol ay ang likumin at itala ang mga panitikang bayan sa Pilipinas. Sa Nueva Gramatica
Tagalog na isinulat ni Fray Joaquin de Coria noong 1872 ay nailista niya ang sumusunod na
halimbawa ng tula: diona, oyayi, talingdao, dalit, at tanaga. Mahilig din ang mga Pilipino sa dalit
at awit. Ginamit ng mga mananakop ang panitikang bayang ito bilang lunsaran ng mga ideyang
relihiyoso. Isang halimbawa ay ang unang tulang nailimbag sa Pilipinas, ang Santa Cruz na isinulat
ni Fray Francisco de San Jose.

PANITIKAN

Santa Cruz

Fray Francisco de San Jose

O Diyablong manunuboc ang dilang aral

mo,y, buctot, houag cang sumumoc
sumoc, cami’y hindi natatakot,

51
 At ang aming tinotongcod ang sandatang
Santa Cruz, pinagpacoan cay Jesus, (na
sa tauo, ay tumubos.)

PAGPAPAYAMAN

TALAKAYAN

a. Batay sa natutuhan ninyo sa mga naunang aralin, ano ang tugma at sukat ng tula (dapat ay
bigkasing “kurus” ang Cruz, dahil ganito ito binibigkas noong panahong iyon)?

b. Bakit kaya isinulat gamit ang malaking titik ang mga salitang “Diyablo,”
“Santa Cruz,” at “Jesus”?

c. Ano ang sinasagisag ng Santa Cruz?

Alam Ba Ninyo?

Sa karamihan ng mga akda noong panahon ng Espanyol ay may tunggalian sa pagitan ng Kasamaan
at Kabutihan. Napakalat ang ideya na ang panahon bago dumating ang mga mananakop ay siyang
panahon ng Kasamaan, at panahon ng Kabutihan naman ang kanilang pagdating.

ANG PASYON

Sa pamamagitan ng panitikan napalaganap ng mga mananakop ang bokabularyong panrelihiyon.

Tulad ng tula ni Fray Francisco de San Jose na binasa ninyo, relihiyoso ang tema ng pasyon. Ang
Pasyon ay isang naratibong tula tungkol sa buhay ni Kristo, mula kapanganakan, hanggang
kamatayan, hanggang sa muli nitong pagkabuhay. Bawat saknong ng Pasyon ay may limang linya.
Bawat linya ay may walong pantig. Inaawit ang Pasyon tuwing Mahal na Araw.

Ang unang pasyong isinulat sa Tagalog ay pinamagatang Ang Mahal na Pasión ni Jesu Christong
Panginoon Natin na tula. Isinulat ito ni Padre Gaspar Aquino de Belen. Nasa ibaba ang isang sipi
mula sa naturang Pasyon.

52
PANITIKAN

Sipi mula sa Ang Mahal na Passion ni Jesu Christong Panginoon Natin Padre Gaspar Aquino
de Belen

I 1 Dito, quita minamahal,

2 nang sariling palalayao,

3 icao an ibig cong tunay, 4 di co pinagsasauaan

5 nang sinta cong ualan tahan.

II 1 Dito, quita pinipita

2 nang boong palalasinta,

3 yaring monti cong anyaya

4 tangap din magdalita ca,t, 5 paeundanganan ang Ina.

III 1 Dito, quita quinocosa

2 nang anyaya cong daquila,

3 tapat na pagcacalinga,

4 cun icao bongso,y, mauala 5 sa aba co, ayang aba.

IV 1 Di na aco magbalata

2 at icao na ang bahala

3 ay Inang caauaaua,y,

4 sa lalaot manding guitna 5 binabagyong ualan tila.

53
V 1 Dito quita nililiyag

2 nang sisnta cong ualan licat,

3 aco mandi nababagbag 4 dilan casam-an nang palad, 5 longmagmac sa

aquing lahat.

VI 1 Dito, quita quinacasi

2 nang budhing di masasabi,

3 di co maobos an dili,

4 niring lumbay cong malaqui 5 pagsira nang iyong puri.

VII 1 Dito, quita binabati

2 nang yoco,t, malaquing bunyi

3 yaring hapis co,y, maioli

4 ang Anac quita man ngani 5 Dios cari,t, Poong Hari.

VIII 1 Dito, quita iniibig

2 nang sinta kong ualan patid,

3 yaring aquing pananangis 4 icao ang linao nang langit 5 baguin ngayo,y,
pauang dongis.

IX 1 Dito, quita guinigiliu

2 nang di daya cundi galing,

3 na aco,y, iyong alipin 4 cun tauagin mong Inahin, 5 camatayan co

mang dinguin.

X 1 Dito aco napaa aco, 2 napatatauag Ina mo, 3 bongso aco,y, paaano? 4
saan aco magtototo, 5 un maolila sa iyo?

XI 1 Dito, quita sinosoyo

54
 2 pinacaaamoamo,

3 icao ma,y, di nalililo,

4 tonghi ang luha cong lalo 5 dogong nagmola sa poso.

XII 1 Dito, quita iniirog

2 nang panininta,t, pagsonod,

3 magpasobali cang loob 4 mabalino ca,t, pasahot,

5 sa sosong iyong inot-ot.

XIII 1 o lagda nang manga Santos

2 Anac co,t, Anac nang Dios,

3 icao bagay aling boctot 4 aling salaring poyapos 5 ipapaco ca sa Cruz?

XIV 1 Dito, quita iguinagalang

2 ang malaquing pagdarangal,

3 di co na bongso dagdagan 4 sucat na ang iyong ngalan 5 turan co,t,

ipanambitan.

XV 1 Yaring aquing munting habag,

2 sa bolinya na narapat

3 ay di nga bongso salam at, 4 cun tinatangap mong lahat 5 na loob mo,y,
sinosucat.

PAGPAPAYAMAN

TALAKAYAN

55
 1. Nagpapahayag ng matinding pag-ibig si Maria para sa kaniyang anak ang siping ito. Aling
mga salita ang nagpapahayag ng lubos-lubos na damdamin?

2. Ano ang epekto ng pag-uulit ng “dito” sa simula ng karamihan sa mga saknong?

3. Ayon kay Almario (2006), katangian ng panitikan noong panahong ito ang pagsulong ng
“labis na pamimighati at kirot ng kawalang pag-asa.” Batay sa pag-aaral ninyo sa panahon
ng mga Espanyol, bakit kaya ito ang damdamin ng mga akda noon?

GAWAIN: PAGSUSURI SA TRADISYON NG PASYON

Bumuo ng mga pangkat ng 5 hanggang 8 miyembro. Bawat pangkat ay maghahanap ng kopya ng

Pasyon na inaawit sa inyong bayan tuwing Mahal na Araw. Ikompara ito sa Pasyon ni Gaspar Aquino
de Belen. Ano ang nagbago sa tradisyon ng Pasyon mula noong panahon ng Espanyol hanggang sa
kasalukuyan? May nagbago ba sa teksto o paraan ng pag-awit nito? Ano ang dahilan ng mga
pagbabagong ito? Pinahahalagahan pa ba ng mga Pilipino ang tradisyong ito? Mag-uulat ang bawat
grupo tungkol sa mga sagot ninyo sa mga katanungang ito.

PANITIKANG REBOLUSYUNARYO

Hindi lang relihiyoso ang naging paksa ng panitikan sa panahong ito. Dahil sa pang-aapi ng mga
Espanyol sa mga Pilipino, di nagtagal ay nagpahayag ng pagtuligsa ang mga manunulat. Pangunahin
dito ang mga bayani tulad nina Andres Bonifacio, Marcelo del Pilar, at Emilio Jacinto.

Sa akda ng mga katipunero ay mababatid ang pagnanasa ng ating mga ninuno na matamo ng
tinubuang bayan ang tunay na kalayaan. Sa akda rin nila malalaman ang uri ng lipunan noong
panahon ng pananakop: pagmamalabis, pang-aalipin, at pagyurak sa pagkatao ng mga Pilipino.
Kaya naman karaniwan sa anumang panitikang rebolusyunaryo na may pagpapahayag ng kasawian,
pati na rin ng pagnanais na lumayang muli.

PANIMULANG GAWAIN: BAYANITIKAN

56
Ang mga nasa larawan ay ilan lamang sa mga bayaning Pilipino na nagpahayag ng damdamin sa
kani-kanilang panulat. Basahin at unawain ang bawat saknong. Isulat sa sagutang papel ang letra
na tutugon sa angkop na akda ng nakalarawang manunulat.

A B

Idalanging lahat yaong nangamatay,

nangagtiim hirap na walang
kapantay; mga ina naming walang
kapalaran na inihihibik ay
kapighatian.

- mula sa Huling Pahimakas

Jose P. Rizal

“Sa cadaquilaang ito, sino kaya sa mundo ang sa

caniya’y macacahuad? Huwag na ang sa gawang
lumicha, huag na sa pagdudulot ng buhay at
kaligayahan, may puso caya baga sa lupang
pagmamahal? May puso caya baga sa lupang
macapamumuhunan nang buong pag-irog sa iyo cahit
sucat nang wala cang igaganti cundi catampalasan?

Emilio Jacinto - mula sa Ang Cadaquilaan nang Dios

Pagpilitan mo ang kasarinlan ng iyong bayan,

sapagkat ikaw lamang ang tunay na
nakapagmamalasakit sa kanyang kadakilaan at
ikatatanghal, palibhasa’y ang kanyang pagdakila ang
magdadala sa iyo ng lahat mong kailangan at ang
kanyang pagtatanghal ang siya mong kabantugan at
kabuhayang walang hanggan.

Marcelo H. Del Pilar - Ang Tunay na Sampung Utos ng Diyos

57
 “Pinupuri ko sila. Sila’y kabataang may pagkakaisa at
paninindigan. Dapat silang magsimula: ang kanilang
pagtutol ay makatawag na ng pansin.

- mula sa Fray Botod

Graciano Lopez Jaena

Inaalo ng ina ang anak, idinuyan sa mga bisig at wari

bagang ibig bigyan ng lakas ang yayat na katawan
niyon na halos takasan na ng buhay.

- mula sa Impresiones

Apolinario Mabini

Paalam na, Ina, itong Pilipinas,

Paalam na, Ina, itong nasa hirap,
Paalam, paalam, Inang walang habag, Paalam
na ngayon, katapusang tawag.

- sa Katapusang Hibik ng Pilipinas

ANG PAG-IBIG NI ANDRES BONIFACIO

Isa si Andres Bonifacio sa mga bayaning ipinahayag ang kaniyang masidhing pag-ibig para sa bayan
sa pamamagitan ng panulat. Anong alam mo sa buhay ng Supremo? Paanong naimpluwensiyahan ng
kaniyang mga karanasan ang damdamin ng akdang ito?

TALASALITAAN

58
Upang higit mong maunawaan ang tula, bigyang-kahulugan ang ilang mahihirap na salitang ginamit
ng may akda. Hanapin ang kahulugan ng mga ito sa loob ng kahon, at isulat sa sagutang papel ang
letra ng wastong sagot. Pagkatapos ay gamitin ang mga salitang ito sa pagbuo ng isang talata na
may kaugnayan sa tula, pagkatapos mong magbasa. Gawin sa isang buong papel.

1. isinisiwalat a. itapon
2. sakbibi b. tatalikuran
3. itigis c. inilabas
4. tatalikdan d. kaligayahan
5. lumiyag e. umibig
f. matinding kalungkutan

PANITIKAN

Pag-ibig sa Tinubuang Lupa

Andres Bonifacio

Aling pag-ibig pa ang hihigit kaya sa pagkadalisay

at pagkadakila Gaya ng pag-ibig sa tinub’ang
lupa?

Aling pag-ibig pa? Wala na nga, wala.

Ulit-ulitin mang basahin ng isip At isa-isahing

talastasang pilit
Ang salita’t buhay na limbag at titik
Ng sangkatauhan ito’y namamasid.

Banal na pag-ibig! Pag ikaw ay nukal

Sa tapat na puso ng sino’t alinman, Imbi’t taong-gubat,
maralita’t mangmang, Nagiging dakila at iginagalang.

Pagpupuring lubos ang palaging hangad

Sa bayan ng taong may dangal na ingat;

59
 Umawit, tumula, kumatha’t sumulat, Kalakhan din niya'y
isinisiwalat.

Walang mahalagang hindi inihandog ng may pusong mahal sa

Bayang nagkupkop; Dugo, yaman, dunong, katiisa't pagod,
Buhay ma'y abuting magkalagut-lagot.

Bakit? Alin ito na sakdal laki, na hinahandugan ng buong pagkasi, Na sa lalong mahal
nakapangyayari, At ginugugulan ng buhay na iwi?

Ay! Ito'y ang Inang Bayang tinubuan,

Siya'y ina't tangi sa kinamulatan Ng kawili-wiling liwanag ng araw Na nagbigay-init sa lunong

katawan.

Sa kaniya’y utang ang unang pagtanggap

Ng simoy ng hanging nagbibigay lunas Sa inis ng puso na sisinghap-singhap Sa balong malalim ng

siphayo’t hirap.

Kalakip din nito'y pag-ibig sa Bayan,

Ang lahat ng lalong sa gunita'y mahal Mula sa masaya't gasong kasanggulan Hanggang sa katawa'y
mapasalibingan.

Ang nangakaraang panahon ng aliw, Ang inaasahang araw na darating ng pagkatimawa ng mga
alipin Liban pa sa Bayan saan tatanghalin?

At ang balang kahoy at ang balang sanga

Ng parang n’ya’t gubat na kaaya-aya, Sukat ang makita’t sasaalaala Ang ina’t ang giliw,
lumipas na saya.

Tubig n’yang malinaw an anaki’y bubog, Bukal sa batisang nagkalat sa bundok, Malambot na huni
ng matuling agos, Na nakaaaliw sa pusong may lungkot.

Sa aba ng abang mawalay sa Bayan!

Gunita ma'y laging sakbibi ng lumbay, Walang alaala't inaasam-asam Kundi ang makita'y lupang
tinubuan.

60
Pati ng magdusa't sampung kamatayan Wari ay masarap kung dahil sa bayan At lalong mahirap.
Oh, himalang bagay!

Lalong pag-irog pa ang sa kanya'y alay.

Kung ang bayang ito'y masasapanganib

At siya ay dapat na ipagtangkilik,

Ang anak, asawa, magulang, kapatid; Isang tawag niya'y tatalikdang pilit.

Dapwat kung ang bayan ng Katagalugan Ay linapastangan at niyuyurakan

Katuwiran, puri niya’t kamahalan

Ng sama ng lilong taga-ibang bayan

Di gaano kaya ang paghihinagpis

Ng pusong Tagalog sa puring nilait Aling kalooban na lalong tahimik Ang di pupukawin sa
paghihimagsik?

Saan magbubuhat ang paghinay-hinay

Sa paghihiganti't gumugol ng buhay

Kung wala ding iba na kasasadlakan Kundi ang lugami sa kaalipinan?

Kung ang pagkabaon n'ya't pagkabusabos

Sa lusak ng daya't tunay na pag-ayop,

Supil ng panghampas, tanikalang gapos At luha na lamang ang pinaaagos?

Sa kaniyang anyo'y sino ang tutunghay Na di aakayin sa gawang magdamdam? Pusong naglilipak sa
pagkasukaban

Ang hindi gumugol ng dugo at buhay.

Mangyayari kaya na ito'y malangap

61
Ng mga Tagalog at hindi lumingap Sa naghihingalong inang nasa yapak

Na kasuklam-suklam sa Kastilang hamak?

Nasaan ang dangal ng mga Tagalog?

Nasaan ang dugong dapat na ibuhos?

Baya'y inaapi, bakit di kumilos At natitilihang ito'y mapanood?

Hayo na nga kayo, kayong nangabuhay

Sa pag-asang lubos na kaginhawahan At walang tinamo kundi kapaitan

Hayo na't ibigin ang naabang Bayan.

Kayong natuyan na sa kapapasakit

Ng dakilang hangad sa batis ng dibdib, MuIing pabalungi't tunay na pag-ibig Kusang ibulalas sa
Bayang piniit.

Kayong nalagasan ng bunga't bulaklak,

Kahoy n'yaring buhay na nilanta't sukat Ng bala-balaki't makapal na hirap, MuIing manariwa't sa
Baya'y lumiyag.

Kayong mga pusong kusang niyurakan

Ng daya at bagsik ng ganid na asal, Ngayon ay magbango't

Baya'y itangkakal, Agawin sa kuko ng mga sukaban.

Kayong mga dukhang walang tanging palad

Kundi ang mabuhay sa dalita't hirap,

Ampunin ang Bayan kung nasa ay lunas Pagkat ang ginhawa niya
ay sa lahat.

Ipaghandog-handog ang buong pag-ibig,

Hanggang sa may dugo'y ubusing itigis, Kung sa pagtatanggol,

buhay ay mapatid Ito'y kapalaran at tunay na langit.

62
PAGPAPAYAMAN

TALAKAYAN

1. Paanong inilarawan ni Bonifacio ang pag-ibig niya sa bayan?

2. Saan maaaring ihambing ang pag-ibig na nadarama ng may-akda para sa kaniyang bayan?
Ipaliwanag. Iguhit din ang maaaring sumagisag sa pagibig na ito.

a. Maghanap ng isang tula sa kasalukuyang panahon na pag-ibig sa bayan ang paksa. Sipiin mo
ito at ihambing sa tulang isinulat ni Bonifacio.

GAWAIN: PANANALIKSIK

Magsaliksik tungkol sa iba pang panitikang rebolusyunaryo. Anong mga pinangarap ng mga
Katipunero para sa ating tinubuang lupa? May pinagkaiba ba ang halagahan ng Katipunan sa
halagahan ng mga Kristiyano?

PANITIKAN

Pahayag

Emilio Jacinto

Isa iyong gabing madilim.

Wala isa mang bituing nakatanglaw sa madilim na langit ng kagimbalgimbal na gabing iyon.

Ang tahanang katatagpuan sa naturang kabataan ay natatanglawan ng isang tinghoy, na

kukurap-kurap at ang liwanag ay nanganganib nang kusang panawan ng búhay.

Sa yugtong halos isuko na ng kabataan ang sarili sa matinding poot at sa pag-iisip na kahila-
hilakbot at palagiang gumigiyagis sa kaniyang puso, na waring nakabaón sa kaibuturan ngunit

63
sapilitan nang ibinubulalas ng dibdib, sa yugtong ito niya naramdaman ang isang mabining haplos
sa isa niyang balikat at naulinigan ang isang mahinàng tinig, matamis at malungkot, na nag-uusisa:

"Bakit ka lumuluha? Anong kirot o dalita ang dumudurog sa iyong puso at yumuyurak at
humahamak sa iyong kabataan at lakas?"

Nag-angat siya ng ulo at natigib sa panggigilalas: may kapíling siyá at halos apat na hakbang ang
lapit, at nabanaagan niya ang isang anino na waring nababálot ng maputîng ulap ang kabuuan.

"Ay, mahabaging anino! Ang mga pighati ko'y walang lunas, walang katighawan.

Maaaring kung isiwalat ko sa iyo ay sabihin mo o isipin mong walang anumang halaga. Bakit
kailangan mong lumitaw ngayon upang antalahin ang aking paghibik?"

"Hanggang kailan," sagot ng anino, "ang kamangmangan at ang katunggakan ay magiging sanhi ng
mga hirap at pasakit ng mga tao at ng mga bayan?”

"Hanggang kailan kayó makasusunod magbangon pabalikwas mula sa kabulagan ng pag-unawa

tungo sa tugatog ng katwiran at adhika? Hanggang kailan ninyo ako hindi makikilála at hanggang
kailan kayo magtitiwalang umasa na kahit wala sa aking píling ay maaaring matamo ang tunay at
wagas na ligaya tungo sa kapayapaan ng sangkalupaan?"

"Sino ka samakatwid na nagmamay-ari ng kagila-gilalas na

kapangyarihan at kahanga-hangang lumitaw at nag-aalay?"

"Ay, sa abá ko! Diyata't hindi mo pa ako nakikilala hanggang ngayon? Ngunit hindi ako
magtataka, sapagkat mahigit nang tatlong daang taon magmula nang dalawin ko ang tinatahanan
mong lupain at kusain ng iyong mga kababayan na sumampalataya sa mga huwad na idolo ng
relihiyon at ng mga tao, ng mga kapuwa mo nilikha, at kung kaya naglahò sa inyong mga gunita ang
pagkakilala sa akin ...”

"Nais mo bang malaman kung sino ako? Kung gayo'y makinig: Ako ay ang simula ng mga bagay na
higit na dakila, higit na maganda at higit na kapuri-puri, marangal at iniingatan, na maaaring
matamo ng sangkatauhan. Nang dahil sa akin ay nalaglag ang mga ulong may korona; nang dahil sa
akin ay nawasak ang mga trono at napalitan at nadurog ang mga koronang ginto; nang dahil sa
aking adhikain ay nabigo at namatay ang sigâ ng Santa Ingkisisyon na ginamit ng mga fraile para
busabusin ang libo at libong mamamayan; nang dahil sa adhikain ko'y napagkakaisa ang mga tao at
kinalilimutan ng bawat isa ang pansariling pakinabang at walang nakikíta kundi ang higit na

64
kabutihan ng lahat; nang dahil sa akin ay natimawa ang mga alipin at nahango mula sa lusak ng
pagkalugami at kalapastanganan; at napugto ang kayabangan at kayamuan ng kanilang mababangis
na panginoon; kailangan ako sa bawat naisin at lasapin ng mga bayan at sa ilalim ng aking kalinga
ay may ginhawa at biyaya at kasaganaan ang lahat, katulad ng idinulot ko sa Hapon, Amerika, at
ibang pook; nang dahil sa akin ay umiimbulog ang diwa upang siyasatin at tuklasin ang mga hiwaga
ng siyensiya, saanmang pinaghaharian ko ay napaparam ang mga pighati at nakasisinghap nang
daglian ang dibdib na nalulunod sa pang-aalipin at kabangisan. Ang pangalan ko ay KALAYAAN."

Nagulilat at naumid ang kabataan pagkarinig nitó at pagkaraan ng ilang saglit ay saka
nakapangusap:

"Sapagkat ang mga kabutihan at biyaya mo ay walang kapantay, o kataas-taasang Kalayaan!

Papawiin ko ang pighati na nagpapabalong ng labis-labis na luha sa aking mga mata, na ang sanhi
ay hindi naiiba sa mga pagdaralita ng aking lupang sinilangan. Kung mapagmamasdan mo ang mga
alipusta, mga pangangailangan, mga kautusang dapat tiisin at pagdusahan ng aking bayan ay
matitiyak na tutubuan ka ng awa at muling kakalingain sa iyong magiliw at di-mapag-imbot ngunit
kinakailangang pangangalaga. Ay, ihihibik ng aking mga kapatid!”

“‘Ako,’ sabi nila, ‘ay nagugutom’, at siyang nagturo sa akin na pakainin ang nagugutom ay
tumugon: ‘Kainin ang mga labi at mga mumo sa aming masaganang mga piging, sa aming
mariwasang hapag:’”

“Sabi ng aking mga kapatid: ‘Ako'y nauuhaw,’ at siyang nagturo sa akin na painumin ang nauuhaw
ay tumugon: ‘Lagukin ang inyong mga luha at ang pawis, sapagkat dudulutan namin kayo ng sapat
na kalinga nita:”

"Hibik ng aking mga kapatid: 'Wala akong damit, ganap na akong hubad', at siyang nag-utos sa
amin na damitan ang hubad ay tumugon: ‘Ngayon di'y babalutin ko ang buong katawan ng patong-
patong na mga tanikala:’”

"Sabi ng aking mga kapatid: 'Nahalay ang aking puri ng isang kura, ng isang Kastila, ng isang
mariwasa,' at ang hukom na matibay na haligi ng hustisya ay tumutugon: 'Ang taong iyan ay tulisan,
isang bandido at isang masamang tao: ikulong sa piitan!'”

"Sasabihin ng aking mga kapatid: 'Kaunting awa at kaunting lingap,' at mabilisang tutugon ang mga
maykapangyarihan at pinunong makatwiran at mabuting loob kung mamahala: 'Ang taong iyan ay
filibustero, isang kaaway ng Diyos at ng Inang Espanya: Dalhin sa Iligan!'”

65
 "Pansinin at pagmasdang mabuti, KALAYAAN; pagmasdan at pansinin kung dapat magdamdam ang
aking puso at kung may sanhi ang pagluha ...” "Dapat magdamdam at lumuha," tugon ni
KALAYAAN sa himig na nangungutya at ginagagad ang mapaghimutok na paraan ng
pagsasalita."Lumuha! Lumuha ay dapat kung ang may sugat ay walang dugong maitigis, kung ang
mga sukab ay wala nang buhay na maaaring putulin, kung tinatanggap nang ang kawalanghiyaan at
katampalasanan sa pagbitay kina Padre Burgos, Gomez, at Zamora, sa pagpapatapon kay Rizal, ay
hindi nangangailangan ng makatwiran at maagap na paghihiganti, na maaaring mabuhay sa píling
ng mga kaaway, at na may mga pagmamalabis na dapat pang ipagmakaawa ng katubusan. Lumuha
sa sariling tahanan, sa katahimikan at kadiliman ng gabi, ay hindi ko maunawaan. Hindi ito ang
nararapat para sa isang kabataan ... hindi ito ang nararapat."

"Ano ang nais, kung gayon, ano ang dapat gawin? Kaming mga Tagalog ay naugali na sa ganoon.
Sapol pa sa sinapupunan ng aming ina ay naturuan na kaming magdusa at magtiis sa lahat ng uri ng
mga gawain, upasala, at pagkadusta. Ano ang higit na nararapat naming gawin bukod sa lumuha?
Wala na kundi ito ang naugalian ng aming pagkukusa."

"Hindi lahat ng naugalian ay mabuti," paliwanag ni KALAYAAN, "may masasamang kahiligan at ang
mga ito'y dapat iwaksi lagi ng mga tao."

Ibig sanang tumutol ng kabataan, ngunit hindi pa niya matiyak ang sasabihin at walang maapuhap
na ipangungusap. Sa gayon ay nagpatuloy si KALAYAAN sa pagpapaliwanag.

"Ang ipinahayag ko sa iyo ay ang katotohanan. Walang kautusan na maaaring magpabagsak dito,
sapagkat hindi maaaring ang wasto at tuwid ay maging kalaban ng wasto at tuwid, maliban kung
ito ay binaluktot. Samakatwid, makinig ka. Noong unang panahon, noong ang karuwagan at
pagkaalipin ay hindi pa pumapalit sa magagandang naugalian ng iyong mga ninuno, nasa lilim ko
ang bayang Tagalog at nasa ilalim ng aking pangangalaga, at siya ay maligaya at sinisimsim ang
simoy na nagdudulot sa kaniya ng buhay at lakas ng katawan; tinatanglawan ng aking liwanag ang
kaniyang pag-iisip at iginagalang siya ng mga kalapit bayan. Ngunit isang araw, na dapat
ikarimarim at isumpa, dumating ang Pang-aalipin at nagpakilalang siya ang kagalingan, ang
katwiran, at ang karampatan, at nangako ng luwalhati sa lahat ng sasampalataya sa kaniya.”

"Dumating man siyang nakabihis ng balatkayo ng kagandahan at kabutihan, at mapayapa at

magiliw sa kaniyang mga paggalaw at pagkilos, ay nakilala ko kung sino siya. Nabatid kong ang
kaligayahan ng bayan ay nagwakas na; na ganap nang napako sa kaniya ang kapuspalad na
bayan ... at inalayan siya ng mga kapatid ng papuri at halos pagsamba ... at ako ay nakalimutan at
halos itakwil nang may pagkamuhi at...Umabot sa akin ang iyong mga hinagpis at natigib ako sa
labis-labis na dalamhati at iyon ang dahilan ng aking pagparito. Ngayo'y dapat na akong umalis
kaya't paalam na."

66
 "Huwag muna, Kalayaan," pakiusap ng kabataan nang makita siyang tumalikod at nakahandang
lumisan. "Pagbigyan mo muna ako ng kaunting panahon. Naipaliwanag mo ang mga pagmamalabis
na pinagdusahan at tiniis ng aking bayan. Hindi mo ba sila maaaring kahabagan at ibalik sa iyong
pangangalaga?"

"Unawain akong mabuti. Bagama’t hindi mo nababanggit, walang ibang naririnig ang aking tainga
at walang ibang nakikita ang aking mga mata, sapagkat iisa ang pinagbubuhusan at dinaramdam ng
aking puso at kung kaya maagap akong dumadamay at humahanap sa mga naaapi at tuwing may
naririnig na dumaraing. Ngunit walang tao na karapat-dapat sa aking pangangalaga at kalinga kung
hindi siya pumipintuho sa akin at umiibig sa akin, at kung wala siyang kakayahang mamatay para sa
aking adhika. Maaari mo itong ipahayag sa iyong mga kababayan o katinubuang lupa."

Halos katatapos wikain ito, noon lumamlam ang sinag ng tinghoy, na pakurap-kurap ang ningas
dahil sa kawalan ng langis ...

Kinaumagahan, nang pawiin ng kaliwanagan ng araw ang mga lagim at karimlan ng gabi, may
bagay na kumikislap sa mga mata ng kabataan na mistulang isang nagbabagang adhika.

PAGPAPAYAMAN

TALAKAYAN

1. Balikan ang sariling karanasan, kailan ka nakaramdam ng isang malalim at tunay na ligaya?
Totoo ba ang sinasabi ng tauhan sa kuwento? Ipaliwanag.

2. Ano kaya ang simbolo ng manunulat sa sumusunod na pahayag? Ipaliwanag.

a. Sabi ng aking mga kapatid: “Ako’y nauuhaw,” at siyang nagturo sa akin na…”Lagukin
ang inyong mga luha at pawis…”

b. Hibik ng aking mga kapatid: “Wala akong damit, ganap na akong hubad” at siyang nag-
utos sa amin na damitan ang hubad ay tumugon: “Ngayon di’y babalutin ko ang buong
katawan ng patongpatong na mga tanikala.”

67
 3. Ano raw ang magagawa ng pag-iyak at pagdadalamhati? Ano ang maaaring gawin nito para
sa isang tao?

4. Mula sa pananaw ni Kalayaan, bakit palaging tiyak ang pagiging wasto at tuwid?

5. Ayon kay Kalayaan, sino ang mga karapat-dapat sa kaniyang pagkalinga? Ipaliwanag at
gumamit ng mga kongkretong halimbawa.

IBA PANG ANYO NG PANITIKAN SA PANAHON NG ESPANYOL

Naging popular na babasahin sa ikalawang kuwarter ng ika-19 siglo ang korido at awit. May sukat
na wawaluhin ang korido habang lalabindalawahin naman ang awit. Awit ang tanyag na Florante at
Laura ni Francisco Balagtas. Buhay din ang dula noong panahong ito. Dala ng mga Espanyol ang
zarzuela (dulang may kantahan at sayawan) pati na rin ang komedya. Ang komedya ay patalatang
dula. Nagmamartsa papasok at palabas ang mga tauhan sa dula. May itinatampok itong batalla o
labanan na may koreograpiya at mahika.

PANGWAKAS NA PAGTATAYA

1. Balikan natin ang KWHL chart na ginawa ninyo sa simula ng pag-aaral ng panahon ng
Espanyol. Talakayin ninyo sa klase ang mga sagot ninyo sa KWHL chart. Paanong nagbago
ang inyong mga pananaw at naunawaan tungkol sa panahong ito ng ating kasaysayan?
Paanong nasalamin ng mga akda noong panahong ito ang kalagayang panlipunan?

2. Magsaliksik tungkol sa iba pang anyo ng panitikan na lumaganap noong Panahon ng mga
Espanyol. Ibahagi sa klase ang mga nasaliksik. Anong mga tema at damdamin ng mga
akdang nasaliksik ninyo?

68
ANG PANITIKAN SA PANAHON NG AMERIKANO

MGA ARALIN

 Dula o Walang Sugat ni Severino Reyes

 Maikling Kuwento o Paglalayag sa Puso ng Isang Bata ni

Genoveva Edroza Matute

 Balagtasan o Bulaklak ng Lahing Kalinis-linisan ni Jose

Corazon de Jesus at Florentino Collantes

 Tulang Tradisyonal o Bayan Ko ni Jose Corazon de Jesus

 Tulang Modernista o Ako ang Daigdig ni Alejandro G.

Abadilla

KALIGIRANG PANGKASAYSAYAN

Napunta sa kamay ng mga Amerikano ang Pilipinas noong 1898. Dahil sa kanila nakarinig ang mga
Pilipino ng balita sa radyo, nakasakay sa tranvia, at nakakain ng cotton candy. Natuto tayo ng
Ingles, nag-isip ng demokrasya, at nalaman na ang “A” ay unang titik ng apple.

69
Tinawag tayong little brown brother ng Amerika, na sabay nagpapakita ng pagmamahal at
pagmamaliit. Pinadala ang mga Igorot sa 1904 St. Louis World Fair at itinanghal bilang mga
kawawang nakabahag at kumakain ng aso kaya kailangang turuang maging sibilisado.

Bahagi ito ng paniniwala ng mga Amerika na itinadhana silang maghari. Tinawag nilang Benevolent
Assimilation o Mapagkalingang Pag-angkin ang ginagawa nila. Ngunit alam ng mga Pilipino na hindi
sila ganap na malaya. Kaya ipinagpatuloy nila ang laban sa larangan ng politika, sa pamamagitan
ng armas, at sa tulong ng mga dula, tula, at kuwento noong panahong iyon.

PAGBABAGO SA PAKSA

Natural na pumasok sa panitikan noong panahong iyon ang kulturang Amerikano. Naging moderno
ang mga paksa—tungkol sa mga indibidwal sa gitna ng malalaking gusali at mga makinang mabilis
ang takbo sa mga sementadong kalsada.

Kasabay nito, naging mahalagang paksa rin ang buhay-probinsiya at mga taong nagbubuklod upang
maging isang bayan.

PAGBABAGO SA ANYO

Iba rin ang nausong porma ng panitikan pagdating ng mga Amerikano. Ang mga dulang komedya at
senakulo ay pinalitan ng sarsuwela at dulang pantanghalan. Ang patulang larong katulad ng duplo
ay naging balagtasan. At ang mga tulang nagtataglay pa rin ng katutubong tugma at sukat ay
sinabayan ng mga tulang nasa malayang taludturan.

ANG DULA SA PANAHON NG AMERIKANO

Bahaging-bahagi ng rebelyon ang mga manunulat ng mga panahong ito. Pinamagatang Tanikalang
Ginto ang isang dula ni Juan Abad. Pamagat pa lang, alam na natin ang tinutukoy.

Rebolusyonaryo rin ang Kahapon, Ngayon, at Bukas ni Aurelio Tolentino. May eksena rito kung saan
kailangang kunin ng tauhang si Tagailog ang bandilang Amerikano at apakan sa entablado. Dahil
70
natakot ang artistang gawin ito, si Tolentino mismo ang gumawa (Pineda 1979, 349). Dahil dito,
ikinulong siya katulad ni Abad at ng iba pang may bolpen na nagtatae sa papel ng pamahalaan.

Ang dulang susunod ay tungkol sa giyera, pagkukunwari, at kung paanong nagwawagi ang tunay na
pag-ibig. Sinulat ito ni Severino Reyes na siya ring nagsulat ng Mga Kuwento ni Lola Basyang.
Kinikilala siya bilang Ama ng Sarsuwelang Tagalog.

Gabay sa Pagbabasa:

1. Ano-anong detalye ukol sa Pilipinas ang makikita sa dula?

2. Ano-ano naman ang problema nina Teñong at Julia?

PANITIKAN

Walang Sugat

Severino Reyes (1898) buod batay sa

Pineda (1979)

Unang Yugto

1 Nagbuburda ng mga panyolito si Julia. Darating si Teñong. Magkakayayaang magpakasal

ang dalawa.

2 Darating si Lucas at ibabalitang dinakip ang ama ng binata. Magpapaalam ang binata para
sundan ang ama. Sasama si Julia at ang inang nitong si Juana.

3 Maraming dumadalaw sa mga dinakip. Inaalipusta sila ng mga kura. Tinatawag silang
filibustero at mason. May hindi na makakain sa dinanas na hirap. May namatay na.

4 Naroon si Kapitana Puten, ang ina ni Teñong, na ibig makita ang asawang Kapitan Inggo
bugbog na sa palo.

71
5 Darating si Teñong. Hindi siya hahalik sa kamay ng kura. Kagagalitan ito ng ina. Sinabi ng
binatang “ang mga kamay na pumapatay sa kapwa ay hindi dapat hagkan.”

6 Isusumpa ni Teñong na papatay siya ng mga kura kapag namatay si Kap. Inggo. Mamamatay
nga ang matanda. Magyayaya si Teñong ng mga kasama na magsikuha ng baril at gulok.
Makikiusap si Julia na huwag ituloy ni Teñong ang balak dahil nag-iisa na ang ina ng binata.
Sasalakayin pa rin nina Teñong ang mga kura.

Ikalawang Yugto

7 May manliligaw si Julia na Miguel ang pangalan. Mayaman. Bugtong na anak.

8 Nag-usap na ang ina ni Julia at ang ama ni Miguel tungkol sa pagpapakasal ng dalawa. Hindi
alam ni Juana ang tungkol kay Julia at Teñong. Magpapadala ang dalaga ng liham kay
Teñong sa tulong ni Lucas.

9 Si Teñong ay kapitan ng mga maghihimagsik. Walang takot sa labanan. Matatagpuan din ni

Lucas ang kuta nina Teñong. Ibibigay ang sulat ng dalaga. Isinasaad doon ang araw ng kasal
nila ni Miguel.

10 Sasagutin sana ni Teñong ang sulat ngunit nagkaroon ng labanan. Maghahandang lumaban
ang mga Katipunero.

Ikatlong Yugto

11 Sinabi ni Lucas kay Julia kung bakit hindi natugunan ni Teñong ang kaniyang liham.
Nagbilin lamang ito na uuwi sa araw ng kasal.

12 Habang nanliligaw si Miguel kay Julia, si Teñong pa rin ang nasa isip ng dalaga. Ayaw
niyang makipag-usap sa manliligaw kahit kagalitan siya ng ina.

13 Si Tadeo na ama ni Miguel ay nanliligaw naman kay Juana.

72
14 Kinabukasa’y ikakasal na si Julia kay Miguel. Nagpapatulong si Julia kay Lucas na tumakas
upang pumunta kay Teñong. Ngunit di alam ni Lucas kung nasaan na sina Teñong kaya
walang nalalabi kay Julia kundi ang magpakasal o magpatiwakal.

15 Pinayuhan ni Lucas si Julia na kapag itatanong na ng pari kung iniibig nito si Miguel ay
buong lakas nitong isigaw ang “Hindi po!” Ngunit tumutol ang dalaga dahil mamamatay
naman sa sama ng loob ang kanyang ina.

16 Sa simbahan, ikakasal na si Julia kay Miguel nang dumating si Teñong na sugatan, nasa
punto ng kamatayan. Ipinatawag ng Heneral ng mga Katipunero ang pari para
makapangumpisal si Teñong.

17 Pinakinggan ng kura ang kumpisal ni Teñong. May huling kahilingan ang binata—na sila ni
Julia ay makasal bago siya mamatay. Galit man si Juana ay pumayag ito. Pumayag din si
Tadeo dahil sandali na lamang at puwede na uling ikasal si Julia at ang kaniyang anak.
Gayundin si Miguel.

18 Ikinasal sina Julia at Teñong. Babangon si Teñong mula sa pagkakahiga at... “Walang
sugat!” sigaw ni Miguel. At gayundin ang isisigaw ng lahat. Gawa-gawa lamang ng Heneral
at ni Teñong ang buong eksena.

Wakas

PAGPAPAYAMAN

TALAKAYAN

1. Sa anong panahon at saan naganap ang kuwento?

2. Ilarawan sina Teñong at Julia at ang kanilang relasyon.

3. Anong dalawang pag-ibig ni Teñong ang humihila sa kaniya sa magkabilang direksiyon?

4. Ano naman ang dalawang tunggalian sa kuwento ukol sa mga pag-ibig na ito?

5. Paanong maaaring maging talinghagang rebelde ang kuwento nina Teñong at Julia?

73
 6. Noong Panahong Amerikano, ano kaya ang nakitang kahulugan ng mga tao sa dulang ito?

7. Sa kasalukuyang panahon, ano kaya ang sinasabi ng dula?

8. Makatarungan ba ang panlilinlang na ginawa nina Teñong para maikasal sila ni Julia? Bakit
o bakit hindi?

Susunod naman ang isang sipi mula sa Ikalawang Tagpo ng Unang Yugto. Para malasap mo rin ang
mga aktuwal na tunog ng dula.

Gabay sa Pagbabasa:

1. Panyo lamang ang pinag-uusapan nina Teñong at Julia. Pero ano-ano pa ang ibang usaping
lumalabas sa diyalogo?

2. Paano naging tila isang laro/biruan ang pagliligawan nila?

3. Mas malalasap ang wika at laro ng dula kung bibigkasin. Bakit hindi subukin?

PANITIKAN

Walang Sugat - Unang Yugto, Ikalawang Tagpo

Severino Reyes (1898)

1 TEÑONG: Julia, tingnan ko ang binuburdahan1 mo…

2 JULIA: Huwag na Teñong, huwag mo nang tingnan, masama ang pagkakayari, nakakahiya.

3 TEÑONG: Isang silip lamang, hindi ko na hihipuin, ganoon lang?… ay…

1 burda—disenyong sinulid na itinatahi sa tela

74
4 JULIA: Sa ibang araw, pagka tapos na, oo, ipakikita ko sa iyo.

5 TEÑONG: (Tangan si Julia sa kamay) Ang daliri bang ito na hubog

kandila, na anaki’y nilalik2 na maputing garing3, ay may yayariin kayang hindi

mainam? Hala na, tingnan ko lamang.

6 JULIA: Huwag mo na akong tuyain, pangit nga ang mga daliri ko.

7 TEÑONG: (Nagtatampo) Ay!…

8 JULIA: Bakit Teñong, napagod ka ba? (Hindi sasagot). Masama ka palang mapagod.

9 TEÑONG: Masakit sa iyo!

10 JULIA: (Sarili) Nagalit tuloy! Teñong, Teñong…(sarili) Nalulunod pala ito sa isang tabong tubig!

11 TEÑONG: Ay!

12 JULIA: (Sarili) Anong lalim ng buntonghininga! (Biglang ihahagis ni Julia ang bastidor). (Sarili)
Lalo ko pang pagagalitin.

13 TEÑONG: (Pupulutin ang bastidor at dála4). Julia, Julia ko. (Luluhod)

Patawarin mo ako; hindi na ako nagagalit… 14 JULIA:

Masakit sa aking magalit ka at hindi. Laking bagay! 15 TEÑONG: Lumalaganap sa
dibdib ko ang masaganang tuwa, narito at nakikita ko na minarapat mong ilimbag sa
panyong ito ang pangalan ko.

16 JULIA: Hindi a, nagkakamali ka, hindi ukol sa iyo ang panyong iyan…

2 lalik—makinang ginagamit sa pag-ukit

3 garing—ivory
4 bastidor at dala—mga kagamitan sa pagbuburda
75
17 TEÑONG: Sinungaling! At kaninong pangalan ito? A. Antonio; N. Narciso; at F. ay Flores.

18 JULIA: Namamali ka, hindi mo pangalan iyan.

19 TEÑONG: Hindi pala akin at kanino nga?

20 JULIA: Sa among!5 Iya’y iaalay ko sa kanya ngayong kaarawan ng pasko.

21 TEÑONG: Kung sa among man o sa demonyo, bakit ang letra’y A, N, at F?

22 JULIA: Oo nga sapagkat ang A, ay Among, ang N, Natin at ang F ay

Frayle.

Nakaganti na ako! (Dudukutin ni Teñong sa kanyang bulsa ang posporo at magkikiskis ng

maraming butil at nag-aalab na magsasalita).

23 TEÑONG: Julia, magsabi ka ng katotohanan, para sa kura nga ba?

Kapag hindi ko sinilaban, ay … sinungaling ako… mangusap ka. Susulsulan ko na?

(Anyo nang sisilaban)

MUSIKA NO. 2

24 JULIA: Huwag mong silaban ang tunay mong pangalan.

25 TEÑONG: Sa pagkakasabi mong sa kurang sukaban nagising ang galit at ‘di mapigilan.

26 JULIA: Hindi maghahandog sa lahi ni Satan, ang panyong iyan ay talagang iyo, sampu ng
nagburdang si Juliang iniirog mo.

5 among—bulgar na tawag sa pari

76
27 TEÑONG: Salamat, salamat, Juliang poon ko.

28 JULIA: O, Teñong ng puso, O, Teñong ng buhay ko.

29 TEÑONG: Pag-iibigan ta’y kahimanawari lumawig na tunay at di mapawi paglingap mo sa akin

kusang mamalagi huwag malimutan sa tuwi- tuwi…

Julia ko’y tuparin adhikain natin.

30 JULIA: Tayo’y dumulog sa paa ng altar.

31 TEÑONG: Asahan mo.

32 SABAY: ‘Di mumunting tuwa dito’y dumadalaw, ano pa’t wari ‘di na mamamatay sa piling mo
oh! (Teñong) niyaring buhay

(Julia) maalaalang may kabilang buhay…

PAGPAPAYAMAN

TALAKAYAN

1. Ano ang ginagawa ni Teñong sa talata 5?

2. Ano naman ang damdamin ni Julia sa talata 6?

3. Ano naman ang ibig sabihin ni Julia sa talata 10 sa pagsabi niyang nalulunod si Teñong sa
isang tabong tubig?

4. Anong isyu ang nagsimulang lumabas sa talata 21?

5. Ano kaya ang damdamin ng musika 2 pagkatapos ng talata 23?

77
 6. Paano tayo naihanda ng talata 32 sa mga susunod na mangyayari?

7. Ano ang paborito mong linya at bakit? Bigkasin ito.

8. Ano ang pagkakaiba at pagkakapareho ng ligawan sa dula at ligawan sa kasalukuyang

panahon? Alin ang mas ibig mo?

MAIKLING KUWENTO

Matagal nang nagkukuwentuhan ang mga Pilipino. May mga alamat at epiko ang mga katutubo.
Mayroon ding naisulat na mga kuwento ang mga rebolusyonaryo at mga ilustrado noong panahon
ng Kastila. Ngunit tinawag lang na “maikling kuwento” o “maikling katha” ang mga ito nang
dumating ang mga Amerikano, na napag-alab dahil sa pag-usbong at paglaganap ng teknolohiya ng
imprenta.

Ang mga kuwento noong panahon bago dumating ang mga Hapon ay karaniwang (Almario sa Matute
1992):

1. gumagamit ng Unang Panauhan o first person;

2. tumatalakay sa buhay-lungsod;

3. may katimpian sa pagpapahayag ng damdamin at paglalarawan;

4. may kalabuan ng pangyayari dahil may pagtatangkang hindi maging lantad;

5. may paghahangad na pagandahin ang anyo;

6. malinis at tumpak ang pananagalog; at

7. nabibilang sa iba’t ibang uri tulad ng pangkatutubong kulay (story of local color),
makabanghay (story of plot), makakaisipan (story of ideas), makakapaligiran (story of
atmosphere), at makatauhan (story of character).

Ang susunod na maikling kuwento ay gawa ng isa sa mga pinakakilalang pangalan sa genre na ito.
Taong 1936 pa nang nalathala ang kaniyang mga kuwento. At 1939 pa kinilala ang kaniyang
kuwentong Walong Taong Gulang bilang huwarang katha ng kaniyang panahon. Hindi man
kapanahon ay kaestilo ang susunod na kuwento ng pinakamahuhusay na kuwento ni Aling Bebang.

78
Gabay sa Pagbabasa:

1. Pansinin kung paanong nagbabago at nananatiling pareho ang pagkatao ng bata sa

kuwento.

2. Pansinin din kung paano naaapektuhan ng guro at ng estudyante ang isa’t isa.

PANITIKAN

Paglalayag sa Puso ng Isang Bata

Genoveva Edroza Matute (1947)

1 Binata na siya marahil ngayon. O baka ama na ng isang mag-anak. Ito ay kung nakaligtas
siya sa nakaraang digmaan… ngunit ayaw kong isiping baka hindi. Sa akin, siya'y hindi
magiging isang binatang dikilala, isang ama, o isang alaala kaya ng Bataan. Sa akin, siya'y
mananatiling isang batang lalaking may-kaliitan, may kaitiman, at may walong taong
gulang.

2 Pagkaraan ng daan-daang tinuruan, mga sumipot, nanatiling saglit, at lumisan pagkatapos,

pagkaraan ng mga taong ang ila'y nagdumali, ang ila'y nagmabagal at ang ila'y nakintal sa
gunita, buhay na buhay pa sa aking isipan ang kanyang mukha at ang kanyang pangalan.
Ngunit ang buhay sa lahat ay ang isang bagay na itinuro niya sa akin isang araw nang siya
ang aking maging guro at ako ang kanyang tinuturuan.

3 Isa siya sa pinakamaliit sa klase. At isa rin siya sa pinakapangit. Ang bilog at pipis niyang
ilong ay lubhang kapansin-pansin at tingnan lamang iyo'y mahahabag na sa kanya ang
tumitingin. Kahit ang paraan niya ng pagsasalita ay laban din sa kanya. Mayroon siyang
kakatuwang "punto" na nagpapakilalang siya'y taga-ibang pook.

4 Ngunit may isang bagay na kaibig-ibig sa munti't pangit na batang ito, kahit sa simula pa
lamang. Nagpapaiwan siya tuwing hapon kahit na hindi siya hilingan ng gayon. Siya rin ang
pinakahuling umaalis: naglilibot muna sa buong silid upang pulutin ang mga naiiwang
panlinis. Lihim ko siyang pinagmamasdan habang inaayos niya ang mga ito sa lalagyan,
ipinipinid, at pagkatapos ay magtutungo sa likod ng bawat hanay ng upuan upang tingnan
kung tuwid ang bawat isa. At

sa pintuan, lagi siyang lumilingon sa pagsasabi ng "Goodbye, Teacher!"

79
5 Sa simula, pinagtakhan ko ang kanyang pagiging mahiyain. Nakikita ko siyang gumagawa
nang tahimik at nag-iisa -- umiiwas sa iba. Paminsan-minsa'y nahuhuli ko siyang sumusulyap
sa akin upang bawiin lamang ang kanyang paningin. Habang tinatanaw ko sa tuwing hapon,
pinakahuli sa kanyang mga kasamahan, ay naiisip kong alam na alam niya ang kanyang
kapangitan, ang nakatutuwang paraan ng kanyang pagsasalita.

6 Unti-unti kong napagdugtong-dugtong ang mga katotohanan tungkol sa kanyang buhay.

Payak ang mga katotohanan: siya'y isang munting ulilang galing sa lalawigan, lumuwas sa
malaking lungsod bilang utusan. At kalahating araw siyang pumapasok sa paaralan upang
may makasama sa pagpasok at pag-uwi ang anak ng kanyang panginoon.

7 Nadama ko ang kakaibang kalungkutan: Nais kong makita siyang nakikipaghabulan sa mga
kapwa-bata, umaakyat sa mga pook na ipinagbabawal, napapasuot sa kaguluhang bahagi
ng buhay ng bawat bata. Kahit na hindi siya marunong, maging kanya lamang sana ang
halakhak at kaligayahan ng buhay-bata.

8 Tinatawag ko siya nang madalas sa klase. Pinagawa ko siya ng marami't mumunting bagay
para sa akin. Pinakuha ko sa kanya ang mga tsinelas ko sa pinakahuling upuan sa silid.
Naging ugali niya ang pagkuha sa mga iyon, ang paghihiwalay sa mga iyon upang itapat sa
aking paa. Ang pagbili ng aking minindal sa katapat na tindahan, hanggang sa hindi ko na
kailangang sabihin sa kanya kung ano ang bibilhin - alam na niya kung alin ang ibig ko, kung
alin ang hindi ko totoong ibig.

9 Isang tahimik na pakikipagkaibigan ang nag-ugnay sa munti't pangit na batang ito at sa

akin. Sa tuwi akong mangangailangan ng ano man, naroon na siya agad. Sa tuwing may mga
bagay na gagawin, naroon na siya upang gumawa. At unti-unti kong nadamang siya'y
lumiligaya - sa paggawa ng maliliit na bagay para sa akin, sa pagkaalam na may
pagmamalasakit ako sa kanya at may pagtingin sa kanya. Nahuhuli ko na siyang
nagpapadulas sa pagitan ng mga hanay ng upuan hanggang sa magkahiga-higa sa likuran ng
silid. Nakikita ko na siyang nakikipaghabulan, umaakyat sa mga pook na ipinagbabawal.
Nagkakandirit hanggang sa tindahang bilihan ng aking minindal. At minsan o makalawa ko
siyang nahuling nagpapalipat-lipat sa pagtapak sa mga upuan.

10 At kung ang lahat ay wala na, kinakausap ko siya at sumasagot siya nang pagaril sa
Tagalog. At sa mga ganoong pagkakatao'y nagmumukha siyang maligaya at ang kanyang,
"Goodbye, Teacher,"

sa may-pintuan ay tumataginting. Sa mga ganoong pagkakatao'y naiiwan sa akin ang

katiyakang siya'y hindi na totoong napag-iisa at hindi na totoong nalulumbay.

80
11 Isang mabagal na paraan ang pag-akit na iyon sa kanya at ang pagtiyak na siya'y mahalaga
at sa kanya'y may nagmamahal.

12 Napasuot na siya sa mga kaguluhang bahagi ng buhay ng bawa't bata. Nanukso na siya sa
mga batang babae. Lalo siyang naging malapit sa akin. Lalo siyang naging maalala at
mapagmahal. Maligaya na siya.

13 Isang araw, nangyari ang hindi inaasahan. Sa paglingon ko sa mga taong nagdaa'y naamin
ko sa sariling ang lahat ng iyo'y aking kasalanan. Mainit noon ang aking ulo, umagang-
umaga pa. At ang hindi ko dapat gawin ay aking ginawa -- napatangay ako sa bugso ng
damdamin. Hindi ko na magunita ngayon kung ano ang ginawa ng batang iyon na aking
ikinagalit. Ang nagugunita ko lamang ngayon ay ang matindi kong galit sa kanya, ang
pagsasalita ko sa kanyang ipinanliit niya sa kanyang upuan. Nalimutan ko ang kanyang pag-
iisa, ang kanyang kalumbayan, ang mabagal na paraan ng pag-akit at pagtiyak sa kanyang
siya'y mahalaga at minamahal.

14 Nang hapong iyo'y hindi siya nagpadulas sa pagitan ng mga hanay ng upuan. Ngunit siya'y
nagtungo sa huling upuan upang kunin ang aking tsinelas, upang paghiwalayin ang mga iyon
at itapat sa aking mga paa. Nagtungo siya sa tindahang katapat upang bilhin ang aking
minindal at nagpaiwan siya upang likumin ang mga kagamitan sa paglilinis at upang ayusin
ang mga iyon sa lalagyan sa sulok. Pinagpantay-pantay din niya ang mga upuan sa bawat
hanay, gaya ng kanyang kinamihasnan. Ngunit hindi siya tumingin sa akin minsan man
lamang nang hapong iyon.

15 Naisip ko: napopoot siya sa akin. Sa munti niyang puso'y kinapopootan niya ako ng
pagkapoot na kasintibay ng pagmamahal na iniukol niya sa akin nitong mga huling buwan.
Ang isa mang batang namulat sa pag-iisa at sa kalumbayan ng pag-iisa't kawalan ng
pagmamahal ay makaaalam din sa kawalan ng katarungan. Ngayo'y paalis na siya, ang
naisip ko, nang may kapaitan sa puso.

16 Tumagal siya sa pagpapantay sa mga upuan. Na tila may binubuong kapasiyahan sa kanyang
loob.

17 Nagtungo siya sa pintuan at ang kanyang mga yabag ay mabibigat na tila sa isang
matandang pagod. Sa loob ng maraming buwan, ngayon lamang siya hindi lumingon upang
magsabi ng, "Goodbye, Teacher." Lumabas siya nang tahimik at ang kanyang mabibigat na
yabag ay lumayo nang lumayo.

81
18 Ano ang ginawa kong ito? Ano ang ginawa kong ito? Ito ang itinanong ko nang paulit-ulit sa
aking sarili. Napopoot siya sa akin. At ito'y sinabi ko rin nang paulit-ulit sa aking sarili.

19 Bukas…. Marahil, kung pagpipilitan ko bukas…

20 Biglang-bigla, ang maitim at pipis na mukha ng bata'y nakita ko sa pintuan. Ang mga mata
niyang nakipagsalubungan sa aki'y may nagugulumihanang tingin. "Goodbye, Teacher," ang
sabi niya. Pagkatapos ay umalis na siya.

21 Nagbalik siya upang sabihin iyon sa akin.

22 Kung gaano katagal ako noon sa pagkakaupo, ay hindi ko na magunita ngayon. Ang tangi
kong nagugunita'y ang pagpapakumbaba ko sa kalakhan ng puso ng munting batang yaon,
sa nakatitinag na kariktan ng kanyang kaluluwa. Nang sandaling yaon, siya ang aking naging
guro.

PAGPAPAYAMAN

TALAKAYAN

1. Ano ang mga detalye mula sa Ikalawang Digmaang Pandaigdig na lumabas sa talata 1?

2. Ilarawan ang batang pinag-uusapan sa kuwento. Bakit siya dehado? Bakit natutuwa ang
guro sa kaniya? Ano ang kalagayan niya sa buhay?

3. Paano naging malapit ang guro at bata sa isa’t isa? Ano ang naganap na pagbabago sa
bata dahil dito?

4. Ano ang nagawa ng guro? Ano ang nagbago sa kilos ng bata? Ano ang hula ng guro na
damdamin ng bata?

5. Ano kaya ang pinag-iisipan ng bata sa talata 16?

6. Ano ang naituro ng bata sa kaniyang guro sa araw na iyon?

7. Sino ang nagturo sa iyo ng ganoon ding leksyon?

8. Alin-alin sa mga pamantayan ng maikling kuwento sa itaas ang natupad ng akdang ito?
Bakit mo nasabing ganoon?

82
 9. Anong uri kaya ito ng maikling kuwento?

10. Ipaliwanag ang pamagat.

BALAGTASAN

Parang paghinga na sa mga Pilipino ang pagtula, dala na rin ng malakas nating tradisyong pabigkas
sa panitikan. Mula pa sa mga bugtong, salawikain, at epiko ng mga katutubo hanggang sa mga
awit, korido, at pasyon ng Panahong Kastila.

Sa Panahong Amerikano, lalo pang tumindi ang tradisyonal na tula. Rumaragasang baha ang
kulturang Amerikano. Dahil dito naghanap ng kakapitan ang mga makatang Pilipino, isang punong
malalim ang ugat at hindi basta-basta mabubunot. Nahanap nila ito kay Balagtas at sa Florante at
Laura.

Matagal nang ipinagmamalaki ng mga Pilipino ang kagalingan ni Balagtas. Kabilang sa mga ito si
Jose Rizal na paulit-ulit binanggit si Balagtas sa kaniyang Noli at nagsalita pa ukol sa Florante at
Laura sa isang panayam sa Alemanya.

Matagal na ring kinikilala ang Florante at Laura bilang akdang maka-Pilipino at kontra-dayuhan.
Kaya nang maghanap ng sandata laban sa bagong mananakop ang mga makata noong simula ng
siglo 1900, pinili nila ang porma ng tulang ginamit ni Balagtas—ang Awit.

Sumusunod ang pamantayan ng pormang Awit:

1. may apat na linya;

2. bawat linya ay may 12 pantig;

3. may bahagyang hinto o sesura pagkatapos ng ika-6 na pantig ng bawat linya;

4. kailangang magkakatugma ang apat4 na linya;

5. kailangang hindi katugma ng ika-anim na pantig ang ika-labindalawa; at

6. madalas na magkaroon ng mga tayutay at talinghaga.

83
Isa sa naging bunga ng pagmamahal sa Awit ang tinatawag na Balagtasan. Hindi si Balagtas ang
nagsimula nito kundi ang mga umiidolo sa kaniya— kabilang sina Florentino Collantes at Jose
Corazon de Jesus, ang tinaguriang “Hari ng Balagtasan.” Sila ang nagsulat ng susunod mong
mababasa. Ito ang unang balagtasang itinanghal sa bansa, una sa napakaraming debateng pinanood
ng libo-libong Pilipino noong panahong ito.

Gabay sa Pagbabasa:

1. Mga Tauhan sa Balagtasan:

LAKANDIWA—ang tagapagpadaloy ng Balagtasan

PARUPARO at BUBUYOG—ang nagdedebate

KAMPUPOT6 o BULAKLAK—ang pinag-aagawan

2. Tingnan kung paanong sabay magkalaban at nasa parehong sitwasyon ang Bubuyog at Paruparo?

3. Kung ikaw ang Kampupot, sino ang pipiliin mo?

PANITIKAN BULAKLAK NG LAHING KALINIS-LINISAN

Jose Corazon de Jesus at Florentino Collantes (1924)

1 LAKANDIWA: Yamang ako’y siyang Haring inihalal

Binubuksan ko na itong Balagtasan,

Lahat ng makata’y inaanyayahang Sa gawang pagtula ay

makipaglaban.

2 Ang makasasali’y batikang7 makata

At ang bibigkasi’y magagandang tula, Magandang kumilos, may gata
sa dila At kung hindi ay mapapahiya.

6 kampupot—halamang kapamilya ng sampaguita, mabango rin at maputi ang bulaklak ngunit mas makapal
ang talulot
7 batikan—sanay, subok, mahusay
84
3 Itong Balagtasa'y galing kay Balagtas Na Hari ng mga Manunulang lahat,
Ito’y dating Duplong tinatawag-tawag Balagtasan ngayon ang ipinamagat.

4 At sa gabing ito’y sa harap ng bayan Binubuksan ko na itong Balagtasan

Saka ang ibig kong dito’y pag-usapan:

BULAKLAK NG LAHING KALINIS-LINISAN.

5 Tinatawagan ko ang mga makata, Ang lalong kilabot sa gawang pagtula,

Lumitaw na kayo’t dito’y pumagitna At magbalagtasan sa sariling
wika.

6 PARUPARO: Magandang gabi sa kanilang lahat Mga nalilimping kawal 8 ni

Balagtas, Ako’y paruparong may itim na pakpak At nagbabalita ng
masamang oras.

7 Nananawagan po, bunying Lakandiwa, Ang uod na dating ngayo’y

nagmakata, Naging paruparo sa gitna ng tula At isang bulaklak ang
pinipitháya9.

8 Sa ulilang harding pinanggalingan ko Laon nang panahong nagtampo ang

bango,
Nguni’t aywan baga’t sa sandaling ito Ay may kabanguhang
binubuhay ako. 9 May ilang taon nang nagtampo sa akin

Ang bango ng mga bulaklak sa hardin, Luksang Paruparo kung ako’y tawagin,
mata ko’y luhaan, ang pakpak ko’y itim.

10 Bunying Lakandiwa, dakilang Gatpayo,

Yaring kasawia’y pagpayuhan ninyo, At si Lakan-ilaw ang gagamitin ko
Upang matalunton ang naglahong bango.

11 LAKANDIWA: Sa kapangyarihan na taglay ko na rin

8 nalilimping kawal—natitipong sundalo

9 pithaya—hangad, ibig, nais
85
 Ikinagagalak na kayo’y tanggapin, Magtuloy po kayo at dito sa hardin,
Tingnan sa kanila kung sino at alin.

12 PARUPARO: Sa aking paglanghap ay laon nang patay Ang bango ng mga bulaklak sa
párang10,
Nguni’t ang puso ko’y may napanagimpang11 Bulaklak ng lahing kalinis-linisan.

13 Ang bulaklak ko pong pinakaiirog Ubod na ng ganda’t puti ang talúlot 12, Bulaklak po ito
ng lupang Tagalog, Kapatak na luhang pangala’y kampupot.

14 Kung kaya po naman di ko masansala Ang taghoy ng dibdib na kanyang dinaya, Matapos
na siya’y diligan ng luha Nang siya’y umunlad, nagtago…nawala!

15 Isang dapit-hapong palubog ang araw

Sa loob ng hardin, kami’y nagtaguan,
Paruparo, an’ya kita’y tatalian,
Ako’y hanapin mo’t kung makita’y hagkán13.

16 Isang panyong puting may dagta ng lason

Ang sa aking mata’y itinakip noon, At ang Bulaklak ko’y bumaba sa
dahon, Nagtago pa mandin at aking hinabol.

17 Hinabol-habol ko ang bango at samyo

Hanggang makarating ako sa malayo,

At nang alisin na ang takip na panyo

Wala si Kampupot, wala yaring puso.

18 Ang taguang biro’y naging totohanan Hanggang tunay na ngang mawala sa tanaw,
At ang hinagpis ko noong ako’y iwan, Baliw na mistula sa pagsisintahan.

10 parang—malawak na kapatagan
11 napanagimpan--napanaginipan
12 talulot—bawat hati ng bulaklak na parang dahong nakapalibot; petal sa Ingles
13 hagkan—halikan
86
19 Sa lahat ng sulok at lahat ng panig Ay siya ang laging laman niring isip,
Matulog man ako’y napapanaginip, Mistulang nalimbag sa sugatang dibdib.

20 Sa apat na sulok ng mundong payapa

Ang aking anino’y tulang nabandila, Paruparo akong sa mata’y may luha, Ang
mga pakpak ko’y may patak na luksa.

21 Ang sakdal kong ito, Lakandiwang mahal, Ibalik sa akin, puso kong ninakaw,

At kung si Kampupot ay ayaw po naman, Ay ang puso niya sa aki’y ibigay.

22 BUBUYOG: Hindi mangyayari at ang puso niya’y Karugtong ng aking pusong nagdurusa,
Puso ni Bulaklak pag iyong kinuha Ang lalagutin mo’y dalawang hininga.

23 Pusong pinagtali ng isang pag-ibig Pag pinaghiwalay kapanga-panganib,

Dagat ma’t hatiin ang agos ng tubig, Sa ngalan ng Diyos ay maghihimagsik.

24 Ang dalawang ibon na magkasintahan,

Papaglayuin mo’t kapwa mamamatay, Kambal na pag-ibig pag pinaghiwalay, Bangkay
ang umalis, patay ang nilisan.

25 Paruparong sawing may pakpak na itim

Waring ang mata mo’y nagtatakipsilim,

At sa dahil sa diwang baliw sa paggiliw Di man Kampupot mo’y iyong inaangkin.

26 Dinaramdam ko rin ang dinaranas mo

At sa kasawia’y magkauri tayo,
Ako ma’y mayroong nawawalang bango Ng isang bulaklak kaya naparito.

27 Buhat pa kanginang ikaw’y nangungusap

Bawat salita mo’y matulis na sibat, Saka ang hanap mong mabangong bulaklak,
Luksang paruparo, siya ko ring hanap.

87
28 Ipahintulot mo, Paruparong luksa, Dalitin ko yaring matinding dalita.

Itulot mo rin po, Hukom na dakila, Bubuyog sa sawi’y makapagsalita.

29 PARUPARO: ‘Di ko pinipigil ang pagsasalaysay

Lalo’t magniningning ang isang katwiran,
Nguni’ tantuin mo na sa daigdigan Ang bawa’t maganda’y pinag-aagawan.

30 LAKANDIWA: Magsalita kayo at ipaliwanag

Ang ubod ng lungkot na inyong dinanas, Paano at saan ninyo napagmalas Na ito
ang siya ninyong hinahanap?

31 BUBUYOG: Sa isang malungkot at ulilang hardin

Ang binhi ng isang halama’y sumupling, Sa butas ng bakod na tahanan namin Ay

kasabay akong isinisilang din.

32 Nang iyang halama’y lumaki, umunlad, Lumaki ako’t tumibay ang pakpak, At nang sa
butas ko ako’y makalipad Ang unang hinagka’y katabing bulaklak.

33 Sa kanyang talulot unang isinangla Ang tamis ng aking halik na sariwa,

At sa aking bulong na matalinghaga Napamukadkad ko ang kanyang sanghaya.

34 Nang mamukadkad na ang aking kampupot

Sa araw at gabi ako’y nagtatanod,

Langgam at tutubing dumapo sa ubod Sa panibugho ko’y aking tinatapos.

35 Ngayon, tanda ko ngang kayo’y nagtaguan Habang ako’y kanlong sa isang halaman,
Luksang paruparo nang ikaw’y maligaw Ang aking halakhak ay nakabulahaw.

36 Ang inyong taguan, akala ko’y biro, Kaya ang tawa ko’y abot sa malayo,

88
 Ngani’t nang ang saya’y tumagos sa puso Sa akin man pala ay nakapagtago.

37 Lumubog ang araw hanggang sa dumilim Giliw kong bulaklak di dumarating, Nang
kinabukasa’t muling nangulimlim Ay hinanap ko na ang nawalang giliw.

38 Nilipad ko halos ang taas ng langit At tinalunton ko ang bakas ng ibig, Ang kawikaan ko
sa aking pag-alis Kung di makita’y di na magbabalik.

39 Sa malaong araw na nilipad-lipad Dito ko natunton ang aking bulaklak,

Bukong sa halik ko kaya namukadkad ‘Di ko papayagang mapaibang palad.

40 Luksang Paruparo, kampupot na iyan, Iyan ang langit ko, pag-asa at buhay, Ang unang
halik kong katamis-tamisan Sa talulot niya ay nakalarawan.

41 PARUPARO: Hindi mangyayaring sa isang bulaklak Kapwa mapaloob ang dalawang palad.
Kung ikaw at ako’y kanyang tinatanggap Nagkasagi sana ang kanitang pakpak.

42 Ikaw ay Bubuyog, sa unang sumilang Nang makalabas ka’y saka mo hinagkan: Ako ay
lumabas sa kanya ring tangkay, Sino ang malapit sa pagliligawan?

43 Una muna akong nag-uod sa sanga Na balot ng sapot ng pagkaulila, Nang buksan ng Diyos
yaring mga mata Bulo’t dahon namin ay magkasama na.

44 Sa ugoy ng hangin sa madaling-araw Nagduruyan kaming dalawa sa tangkay,

At kung bumabagyo’t malakas ang ulan, Ang kanya ring dahon ang aking balabal.

45 Sa kanyang talulot kung may dumadaloy Na patak ng hamog, aking iniinom;

Sa dahon ding iyon ako nagkakanlong Sa init ng araw sa buong maghapon.

46 Paano ngang siya ay pagkakamalan

89
 Na kami’y lumaki sa iisang tangkay, Kaya nga kung ako’y sa kanya nabuhay
Ibig ko rin namang sa kanya mamatay.

47 BUBUYOG: Huwag kang matuwa sapagka’t kaniig

Niyaring bulaklak na inaaring langit, Pagka’t tantuin mo sa ngalang pag-ibig

Malayo ma’t ibig, daig ang malapit.

48 Saka ang sabi mong sa mutyang kampupot

Nakikiinom ka ng patak ng hamog,

Kaunting biyaya na bigay ng Diyos, Tapang ng hiya mong ikaw ang lumagok.

49 Ikaw’y isang uod, may bulo kang taglay; Sa isang bulaklak laso’t kamatayan, At akong
bubuyog ang dala ko’y buhay Bulong ng hiningang katamis-tamisan.

50 PARUPARO: Akong malapit na’y napipintasan mo,

Ikaw na malayo naman kaya’y pa’no? Dalaw ka nang dalaw, di mo naiino,
Ay ubos na pala ang tamis sa bao.

51 Bubuyog na laging may ungol at bulong Ay nakayayamot saan man pumaroon,

At ang katawan mo’y mayroong karayom Pa’no kang lalapit, di naduro tuloy?

52 Di ka humahalik sa mga bulaklak, Talbos ng kamote ang siya mong liyag,

Ang mga bintana’y iyong binubutas, Doon ang bahay mo, bubuyog na sukab.

53 Ikaw ay bubuyog, ako’y paruparo, Iyong mga bulong ay naririnig ko;

Kung dinig ng lahat ang panambitan mo Hiya ni Kampupot, ayaw na sa iyo.

54 BUBUYOG: Kundi iniibig ang nakikiusap Lalo na ang tahimik na tatapat-tapat, Kung ang
magsalita’y di-magtamong-palad Lalo na ang dungong di makapangusap.

90
55 Lilipad-lipad ka na payao’t dito Pasagilang-bingit, at patanaw-tao,

Pag ligaw-matanda sa panahong ito Pagtatawanan ka ng liligawan mo.

56 Ikaw’y paruparo, ako ay bubuyog Nilang ka sa tangkay, ako ay sa bakod,

Nguni’t saang panig nitong sansinukob Nakakatuwaan ang paris mong uod?

57 Saka, Paruparo, dapat mong malamang

Sa mula’t mula pa’y ‘di ka minamahal, Ang panyong panali nang ikaw ay takpan
Ikaw ang may sabing may lason pang taglay. 58 PARUPARO: Ganyan ang hinalang
namugad sa dibdib,

Pagka’t napaligaw ang aking pangmasid,

Hindi pala laso’t dagta ng pag-ibig Ang sa aking panyo’y kanyang

idinilig.

59 BUBUYOG: Dadayain ka nga’t taksil kang talaga At sa mga daho’y nagtatago ka pa.

60 PARUPARO: Kung ako’y dinaya’t ikaw ang tatawa Sa taglay kong bulo nilason na kita.

61 BUBUYOG: Pagka’t ikaw’y taksil, akin si Kampupot.

Siya’y bulaklak ko sa tabi ng bakod.

62 PARUPARO: Bulaklak nga siya’t ako’y kanyang uod.

63 LAKANDIWA: Tigil na Bubuyog, tigil Paruparo,

Inyo nang wakasan iyang pagtatalo;

Yamang di-malaman ang may-ari nito, Kampupot na iya’y paghatian ninyo.

64 BUBUYOG: Kapag hahatiin ang aking bulaklak

Sa kay Paruparo’y ibigay nang lahat;

Ibig ko pang ako’y magtiis ng hirap Kaya ang talulot niya ang malagas.

91
65 PARUPARO: Kung hahatiin po’y ayoko rin naman
Pagka’t pati ako’y kusang mamamatay; Kab’yak na kampupot, aanhin ko
iyan buo o wala nguni’t akin lamang.

66 LAKANDIWA: Maging si Solomong kilabot sa dunong

Dito’y masisira sa gawang paghatol;

Kapwa nagnanasa, kapwa naghahabol, Nguni’t kung hatii’y kapwa tumututol.

67 Ipahintulot pong sa mutyang narito Na siyang kampupot sabihin kung sino Kung sino ang
kanyang binigyan ng oo, O kung si Bubuyog, o kung si Paruparo.

68 KAMPUPOT: Ang kasintahan ko’y ang luha ng langit,

Ang Araw, ang Buwan sa gabing tahimik,

At si Bubuyog po’t Paruparong bukid, Ay kapwa hindi ko sila iniibig.

69 PARUPARO: Matanong nga kita, sinta kong bulaklak, Limot mo na baga ang aking pagliyag?
Limot mo na bagang sa buong magdamag Pinapayungan ka ng dalawang pakpak?

70 KAMPUPOT: Tila nga, tila nga sa aki’y mayroong

Sa hamog ng gabi ay may nagkakanlong,

Ngunit akala ko’y dahon lang ng kahoy At di inakala na sinuman

yaon.

71 BUBUYOG: At ako ba, Mutya, hindi mo na batid

Ang mga bulong ko’t daing ng pag-ibig, Ang akin bang samo at
mga paghibik Na bulong sa iyo’y ‘di mo ba narinig?

72 KAMPUPOT: Tila nga, tila nga ako’y may napansing

92
 Daing at panaghoy na kung saan galing, Ngunit akala ko’y paspas
lang ng hangin At di inakala na sinuma’t alin.

73 BUBUYOG: Sa minsang ligaya’y tali ang kasunod, Makapitong lumbay o hanggang matapos.

74 PARUPARO: Dito napatunayan yaong kawikaan Na ang paglililo’y nasa kagandahan.

75 BUBUYOG at PARUPARO: Ang isang sanglang naiwan sa akin Ay di mananakaw

magpahanggang libing.

76 LAKANDIWA: Ang hatol ko’y ito sa dalawang hibang Nabaliw nang hindi kinababaliwan:
Yamang ang panahon ay inyong sinayang Kaya’t nararapat na maparusahan.

77 Ikaw ay tumula ngayon, Paruparo Ang iyong tulain ay “Pagbabalik” mo,

At ang “Pasalubong” sa babaing lilo, Bubuyog, tulain, ito ang hatol
ko.

(Pagkatapos tumula ni Paruparo)

78 LAKANDIWA: Sang-ayon sa aking inilagdang hatol,

Ay ikaw Bubuyog ang tumula ngayon;

Ang iyong tulain ay ang “Pasalubong”

Ng kabuhayan mong tigib ng linggatong.

(Pagkatapos tumula ni Bubuyog)

79 Minamahal nami’t sinisintang bayan,

Sa ngayo’y tapos na itong Balagtasan; At kung ibig ninyong sila
ay hatulan, Hatulan na ninyo pagdating ng bahay.

93
PAGPAPAYAMAN

TALAKAYAN

1. Ano-ano ang malalaman natin ukol sa kasaysayan ng Balagtasan sa talata 3? Bakit ito
kailangang ipaliwanag?

2. Ano ang mga katangian ng paruparo at ano ang kaniyang problema?

3. Lagumin ang kuwento kung paano nawala si Bulaklak kay Paruparo?

4. Ano ang hinihingi ni Paruparo sa talata 21?

5. Bakit daw hindi maaari ang hiling ni Paruparo?

6. Madalas makatagpo ng mga ginintuang parirala (quotable quotes) sa mga awit at tula.
Anong karunungan ang makikita sa talata 29? Sangayon ka ba rito o hindi? Bakit?

7. Ano naman ang kuwento ng pag-ibig ni Bubuyog?

8. Ano ang ginagawa ni Bubuyog sa talata 34?

9. Paano nagkurus/nagkita ang daloy ng kuwento nina Paruparo at Bubuyog sa talata 35 at 36?

10. Ano ang mga dahilang ibinigay ng Paruparo kung bakit siya ang karapat-dapat kay Bulaklak?
Ano naman ang kay Bubuyog?

11. Ano ang solusyong ibinigay ni Lakandiwa sa talata 63? At ano ang reaksiyon ng dalawa rito?

12. Bakit nabanggit si Solomon sa talata 66? Anong kuwento ukol sa Haring ito ang katulad ng
pinag-uusapan?

13. Sino raw ang gusto ni Kampupot sa talata 68?

14. Sa talata 73-75, bumibigkas ang Bubuyog at Paruparo ng mga ginintuang butil mula sa
Florante at Laura ni Balagtas. Ano-ano ang ito at gaano ito katotoo para sa iyo?

15. Sa huli, sino ang maghuhusga kung sino ang nanalo sa Balagtasan?

16. Ano ang paborito mong linya/bahagi at bakit?

17. Paano nakatulong ang mga linya at mismong porma nitong Balagtasan sa pagpapanatili ng
kulturang Pilipino?

94
TULANG TRADISYONAL

May mga naniniwalang kailangan nating manatiling nakaugat sa tradisyong

Pilipino para hindi matangay ng agos ng rumaragasang kulturang dayuhan. At bahaging-bahagi raw
nito ang tula. Dapat tungkol sa pag-ibig at buhaynayon. Dapat may makabayang tunguhin. Dapat
panatilihin ang mga dating anyo ng tula—lalo na ang mga katutubong anyo tulad ng dalit at tanaga,
at ang anyong awit na ginamit ni Balagtas at makikita sa mga berso ng balagtasan.

Ang susunod na tula ay isa sa pinakakilalang tulang Pilipino. Lalo pa itong sumikat nang awitin ni
Freddie Aguilar at gamitin sa mga kilos-protesta. Isa ito sa mga kinanta sa EDSA 1986 at patuloy pa
ring bumubuhay sa ating diwang makabayan.

Gabay sa Pagbabasa:

1. Anong kalagayan ng bansa ang inilalarawan sa tula?

2. Anong larawan ang ginamit upang lalo pang palakasin ang mensahe?

3. Alam mo ba ang kantang ito? Pakinggan at awitin.

PANITIKAN

BAYAN KO

Jose Corazon de Jesus (1929)

1 Ang bayan kong Pilipinas,

Lupain ng ginto't bulaklák.

Pag-ibig ang sa kaniyang palad Nag-alay ng ganda't

dilág.14

2 At sa kaniyang yumi at ganda, Dayuhan ay nahalina. Bayan ko,

binihag ka, Nasadlak sa dusa.

14 dilag—gandang may ningning; dikit/rikit

95
3 Ibon mang may layang lumipad, Kulungin mo at umiiyak! Bayan pa
kayáng sakdál15 dilág, Ang 'dì magnasang makaalpás?

4 Pilipinas kong minumutya

Pugad ng luhà ko't dalita Aking adhika:

Makita kang sakdál laya!

PAGPAPAYAMAN

TALAKAYAN

1. Tukuyin ang tugma at sukat ng tula.

2. Sino ang nagsasalita sa tula at sino-sino ang kausap?

3. Ano ang larawang binubuo sa saknong 3 at 4 ng tula? Anong mga salita ang bumubuo sa
larawang ito?

4. Ano ang sinasabi ng talinghagang ito ukol sa kalagayan ng Pilipinas?

5. Totoo pa rin ba ito ukol sa Pilipinas ngayon? Paano o paanong hindi?

6. Ano ang pinakanagustuhan mong salita o linya? Bakit?

TULANG MODERNISTA

Ngunit may mga nagreklamo na masyado naman daw ang pagkapit ng ibang makata sa tinatawag
nilang “makalumang” gawi at paksa. Dahil daw gustong gawing perpekto ang sukat at tugma,
nakalimutan na raw ang diwa. At dahil puro bayan ang iniisip at itinutula, nakalimutan na raw ng
makata ang kaniyang sarili.

Ganito ang sinasabi nina Alejandro G. Abadilla (o AGA) at ng kaniyang mga tagasunod. Sila ang
maaaring sabihing nagsimula ng Modernong Tula. Mga tula itong madalas ay hindi na nakakulong sa

15 sakdal—napaka, ubod
96
sukat at tugma, at iniisip na ang sarili. Hindi na nakatuon sa ideyal kundi sa totoong karanasan ng
nagsusulat.

Ang susunod na tula ay ang tinatawag na manipesto ni Abadilla. Kung magulat ka at maguluhan sa
tulang ito, huwag kang mag-alala. Isipin mo na lang ang galit at gulo at paghangang idinulot ng
tulang ito noong Panahong Amerikano.

Gabay sa Pagbabasa:

1. Ano-ano ang sinasabi ng tula ukol sa tula at sa makata?

2. Ano-ano ang kaibahan ng tulang ito sa mga tradisyonal na tula?

PANITIKAN

Ako ang Daigdig

Alejandro G. Abadilla (1940)

ako ang daigdig

ako ang tula

ako ang daigdig ang

tula

ako ang daigdig ng

tula ang tula ng
daigdig

ako ang walang maliw na ako ang walang

kamatayang ako ang tula ng daigdig

ii

97
ako ang daigdig ng tula

ako ang tula ng daigdig ako ang malayang ako matapat sa sarili sa aking daigdig ng tula ako ang
tula sa daigdig

ako ang daigdig ng tula ako

iii

ako ang damdaming malaya

ako ang larawang buhay

ako ang buhay na walang hanggan

ako ang damdamin ang larawan ang buhay

damdamin larawan buhay

tula ako

iv

ako ang daigdig sa tula

ako ang daigdig ng

tula

ako ang daigdig

ako ang tula

daigdig tula ako

98
PAGPAPAYAMAN

TALAKAYAN

1. Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap sa tula?

2. Ano-ano ang sinasabing relasyon ng tula at makata?

3. Ano-anong tradisyon o batas ang binalewala sa tula?

4. Bakit kaya binalewala ang mga ito?

5. Ngayong wala na ang lahat ng batas at tradisyon, ano na lang ang naiwan sa tula?

6. Basahin ang huling tatlong salita ng tula. Sa ilang paraan mo ito maaaring basahin? Ano ang
nagbabago sa kahulugan depende sa pagkakabasa/pagkakadugtong sa mga salita?

7. Ano ang paborito mong bahagi? Bakit?

8. Nakikita mo rin ba ang parehong pagnanais na lumaya sa tradisyon sa iyong komunidad at

sa iyong sarili? Paano?

PAGHAHAMBING NG PANITIKAN

Ikumpara pa ang dalawang tulang susunod.

Pag-ibig

Teodoro Gener

1 Umiibig ako, at ang iniibig ay hindi ang dilag na kaakit-akit

pagkat kung talagang ganda lang ang nais, hindi ba’t
nariyan ang nanungong langit?

99
2 Lumiliyag ako, at ang nililiyag ay hindi ang yamang
pagkarilag-rilag pagkat kung totoong perlas lang ang
hangad... di ba’t masisisid sa pusod ng dagat?

3 Umiibig ako’t sumisintang tunay, di sa ganda’t hindi sa

ginto at yaman... Ako’y umiibig, sapagkat may buhay na di
nagtitikim ng kaligayahan...

4 Ang kaligayahan ay wala sa langit wala rin sa dagat ng

hiwa(ga)ng tubig... ang kaligayaha’y nasa iyong dibdib na
inaawitan ng aking pag-ibig...

Erotika 4

Alejandro G. Abadilla (1965)

1 Ang salitang ganda’y di para sa iyo, Beybi Peys mong iya’y

mahahalikan ko.

2 Lagi kang may ngiti: ang ibig ko sana Kahit sasandali ay maangkin
kita.

3 Ngiti sa mata mo ay muslak na ngiti, Ang musmos mong tawa ay

lilindi-lindi.

4 Bakit ka ba ganyan, O, mutyang Musa ko, Talaga bang ako’y iyong

tinutukso?

5 Sa guniguni ko’y kekendeng-kendeng ka, O, aking Beybi Peys:

mahal kaya kita?

6 Manika kang tila ma’ring kalaruin, Kaya itong puso ay bumabata

rin.

7 Kaysarap-sarap mong pagkaing masarap,

Ibig kitang kani’y di kita malasap.

100
8 Ang salitang ganda’y di para sa iyo,
Beybi Peys mong iya’y mahahalikan ko.

TALAKAYAN

1. Alin ang tradisyonal? Alin ang modernista?

2. Ano ang pagkakaiba sa pagtrato nila sa parehong paksa?

3. Sino ang nagsasalita at kausap sa bawat tula?

4. Ano ang pagkakaiba sa porma, sukat, at tugma? Ano naman ang pagkakapareho?

5. Ano ang pagkakaiba sa mismong sinasabi?

6. Ano naman ang bawal na ginawa/sinabi ng pangalawang tula?

7. Aling tula ang ipagmamalaki mo kung ikaw ang nagsulat? Bakit?

Gabay sa Pagbabasa:

1. Pag-ibig na naman ang paksa. Anong klaseng pag-ibig ng tao sa tao ang inilalarawan?

2. Anong klaseng pag-ibig naman ng mamamayan sa kaniyang bansa?

PAG-IBIG

Jose Corazon de Jesus (1926)

1 Isang aklat na maputi, ang isinulat: Luha! Kaya wala kang mabasa kahit
isa mang talata; Kinabisa at inisip mulang ating pagkabata; Tumanda ka't
nagkauban, hindi mo pa maunawa.

2 Ang Pag-ibig, isipin mo, pag inisip, nasa-puso!

Pag pinuso, nasa-isip, kaya't hindi mo makuro.

101
 Lapitan mo nang matagal ang pagsuyo'y naglalaho; Layuan mo at kay-lungkot,
nananaghoy ang pagsuyo!

3 Ang Pag-ibig na dakila'y aayaw nang matagalan, Parang lintik16 kung

gumuhit sa pisngi ng kadiliman. Ang halik na ubos-tindi, minsan lamang
na halikan, At ang ilog kung bumaha, tandaan mo't minsan lamang.

4 Ang Pag-ibig kapag duwag ay payapa't walang agos, Walang talon 17,
walang baha, walang luha, walang lúnos18! Ang Pag-ibig na matapang ay
puso ang inaanod19, Pati dangal, yama't dunong nalulunod sa pag-irog!

5 Ang Pag-ibig na buko20 pa'y nakikinig pa sa aral, Tandang di pa umiibig,

nakikita pa ang ilaw, Ngunit kapag nag-alab na pati mundo'y nalimutan
---

Iyan, ganyan ang Pag-ibig, damdamin mo't puso lamang!

6 Kapag ikaw'y umuurong sa sakuna't sa panganib Ay talagang maliwanag

at buo ang iyong isip:

Takot pa ang pag-ibig mo, hindi ka pa umiibig: Pag umibig, pati

hukay aariin mong langit!

7 Ang Pag-ibig ay may mata, ang Pag-ibig ay di bulag; Ang marunong

umibig, bawat sugat ay bulaklak: Ang pag-ibig ay masakim at aayaw ng
kabiyak; O wala na kahit ano, o ibigay mo ang lahat!

8 "Ako'y hindi makasulat at ang Nanay ay nakabantay!" Asahan mo, katoto 21

ko, hindi ka pa minamahal!

Ngunit kapag sumulat na sa ibabaw man ng hukay,

Minamahal ka na niya nang higit sa kanyang buhay!

9 Kayong mga kabataang pag-ibig ang ninanais, Kayong mga paruparong sa

ilawan lumiligid,

16 lintik—kidlat
17 talon—paglundag; agos ng tubig buhat sa itaas
18 lunos—pagkabagabag ng damdamin dahil sa lungkot o panghihinayang
19 anod—pagsama sa agos ng tubig
20 buko—bulaklak na hindi pa bumubuka; bunga ng niyog na hindi pa matigas ang laman
21 katoto—kaibigan
102
 Kapag kayo'y umiibig na, hahanapin ang panganib, At pakpak ninyo'y
masusunog sa pag-ibig!

PAGPAPAYAMAN

TALAKAYAN

1. Tukuyin ang sukat at tugma ng tula.

2. Ano ang larawan at mensahe ng bawat saknong?

3. Anong klaseng pag-ibig ng tao sa tao ang inilalarawan sa tula?

4. Ganito ba ang tunay na pag-ibig? Bakit o bakit hindi? Gamitin ang teksto bilang patunay.

5. Dinig na dinig sa tula ang mensaheng makabayan. Ano-anong salita o larawan ang bumuo
nito?

6. Sa isang pangungusap, ano ang mensahe ng tula sa mga Pilipino tungkol sa pag-ibig nila sa
bayan?

7. Mahalaga pa ba ang mensaheng ito sa kasalukuyan? Bakit o bakit hindi?

8. Ano ang paborito mong salita/linya/larawan/bahagi? Bakit?

103
ANG PANITIKAN SA PANAHON NG HAPON

MGA ARALIN

 Maikling Kuwento o Lupang Tinubuan ni Narciso G.

Reyes

 Tula o Tahimik ni Gonzalo K. Flores

o Ilang Halimbawa ng Haiku

KALIGIRANG PANGKASAYSAYAN

Noong Disyembre 8, 1941, apat na oras pagkatapos bombahin ang Pearl Harbor sa Hawaii,
pinasabog din ng mga eroplanong Hapon ang Davao. Sumunod ang Tuguegarao, Baguio, Iba, Tarlac,
at Clark Field. Ganoon nagsimula ang marahas na pagpasok ng mga Hapon sa ating bansa upang
itatag ang kanilang Greater East Asia Co-prosperity Sphere (Zaide 1956, 338).

Sinusugatan ng mga babae ang kanilang mga mukha para hindi maging kaakit-akit sa mga
sundalong Hapon (Fernandez 2013). Bayong-bayong na pera ang kailangan para bumili sa palengke
dahil sa baba ng halaga ng Mickey Mouse Money. Pagtatanim ng kangkong sa mapuputik na lugar
ang nagligtas sa buhay ng libo-libong Pilipino dahil sa hirap ng buhay at kakulangan ng pagkain
(Agoncillo 1977, 460).

KALIGIRANG PAMPANITIKAN

Ipinalaganap ang kultura at wikang Hapon sa pamamagitan ng mga paaralan at media. At upang
mabura ang mga bakas ng Kanluran, sinuportahan din nang husto ang panitikang Tagalog. Iisa na
lang ang naiwang pahayagan sa wikang Ingles—ang Tribune. Namayagpag naman ang diyaryong
Taliba at ang magasing Liwayway sa tulong ni Kin-ichi Ishikawa, ang pinamahala sa mga
palimbagan nito (Pineda et al. 1979, 371). Nabayaran nang maayos ang mga manunulat at kumalat
ang kanilang mga akda sa pamamagitan ng Liwayway. Dito lumabas ang mga maikling kuwento at

104
tulang Tagalog na kaestilo ng mga haiku ng Hapon (Agoncillo 1977). May mga kumikilala sa
panahong ito bilang Gintong Panahon ng Maikling Kathang Tagalog.

TUNGKOL SA KUWENTO

Ang susunod na kuwento ay nagkamit ng Unang Gantimpala sa patimpalak sa maikling kuwento ng

Liwayway at inilathala sa kalipunang Ang 25 Pinakamabuting Katha ng 1943. Muli itong inilathala
nina Abadilla, FB

Sebastian, at ADG Mariano sa kalipunang Maikling Kathang Tagalog noong 1954.

GABAY SA PAGBABASA

Pansinin mo ang pamagat - Lupang Tinubuan. Sa kuwento, dalawa ang tinutukoy nito:

1. Ang Pilipinas. Pinaaalala rin ng pamagat ang pakikipaglaban ng mga bayani para sa bayan.

2. Ang mas tiyak na lugar kung saan lumaki ang isang tao o kung saan nanggaling ang kaniyang
pamilya.

Habang nagbabasa ka, pansinin mo kung ano-anong detalye sa kuwento ang tungkol sa Pilipinas, at
kung ano-ano ang para sa lugar ng pamilya.

GABAY TUNGO SA MENSAHE NG KUWENTO

Ikaw, saan ka lumaki? Ano ang probinsiya ng nanay mo? Ng tatay mo? Mahalaga ba sa iyo ang mga
lugar na ito? Bakit?

Ano naman ang kasaysayan ng mga lugar na tinukoy mo? Naging lugar ba sila ng labanan laban sa
mang-aapi? Alin-alin? Pinagmulan ba sila ng mga taong namatay nang dahil sa bayan? Sino-sino?

Lupang Tinubuan

Narciso G. Reyes (1943)

105
1 Ang tren ay tumulak22 sa gitna ng sali-salimuot na mga ingay. Sigawan ang mga batang
nagtitinda ng mga babasahin, Tribune23, mama, Tribune, Taliba? Ubos na po. Liwayway,
bagong labas.

2 Alingawngaw ng mga habilinan at pagpapaalam. Huwag mong kalilimutan, Sindo, ang baba
mo ay sa Sta. Isabel, tingnan mo ang istasyon. Temiong, huwag mong mabitiw-bitiwan ang
supot na iyan. Nagkalat ang mga magnanakaw, mag-ingat ka! Kamusta na lang sa Ka
Uweng. Sela, sabihin mong sa Mahal na Araw na kami uuwi. Ang pases 24 mo Kiko, baka
mawaglit. Maligayang Paglalakbay, Gng. Enriquez. Ngumiti ka naman, Ben, hindi naman
ako magtatagal doon at susulat ako araw-araw. Kamusta na lamang. Paalam. Paalam.

Hanggang sa muli. Ang tren ay nabuhay at dahan-dahang kumilos. Hs-s-ss.Tsug, tsug, tsug.

3 Naiwan sa likuran nina Danding ang takipsilim ng Tutuban, at sila’y napagitna sa malayang
hangin at sa liwanag ng umaga.

4 Huminga nang maluwag ang kanyang Tiya Juana at ang sabi,

“Salamat at tayo’y nakatulak na rin. Kay init doon sa istasyon.” Ang kanyang Tiyo Goryo ay
nakadungaw at nagmamasid sa mga bahay at halaman sa dinaraanan.

5 Ang galaw ng makina ngayon ay mabilis na at tugma-tugma, tila pintig ng isang pusong
wala nang alinlangan. Napawing tila ulap sa isip ni Danding ang gulo at ingay ng pag-alis,
at gumitaw ang pakay ng kanilang pag-uwi sa Malawig. Nagsasalita na naman ang kanyang
Tiya Juana, “Ang namatay ay ang Tata Inong mo, pamangkin ng iyong Lola Asyang at pinsan
namin ng iyong ama. Mabait siyang tao noong siya’y nabubuhay pa.”

6 Si Danding ay sinagian ng lungkot, bagama’t hindi niya nakita kailanman ang namatay na
kamag-anak. Ang pagkabanggit sa kanyang ama ang tumimo sa ilang bahagi ng kanyang
puso, at naglapit sa kanyang damdamin ang hindi kilalang patay. Naalala niya na sa
Malawig ipinanganak, lumaki at nagkaisip ang kanyang ama. Bumaling siya sa kanyang Tiya
Juana at itinanong kung ano ang anyo ng nayong iyon, kung mayaman o dukha, kung liblib
o malapit sa bayan. At samantalang nag-aapuhap sa alaala ang kanyang butihing ale ay
nabubuo naman sa isip ni Danding ang isang kaaya-ayang larawan, at umusbong sa kanyang
puso ang pambihirang pananabik.

22 tulak—pag-alis ng barko o tren patungo sa pupuntahan

23 Tribune (diyaryong Ingles), Taliba (diyaryong Tagalog), at Liwayway (magasing pampanitikan)—mga
babasahin noong Panahong Hapon. 24 pases—Tagalog na ispeling ng passes
106
7 Sa unang malas, ang Malawig24 ay walang pagkakaiba sa alinmang nayon sa Kalagitnaang
Luzon. Isang daang makitid, paliku-liko, natatalukapan ng makapal at manilaw-nilaw na
alikabok. Mga puno ng kawayan, mangga, niyog at akasya. Mga bahay na pawid, luma na
ang karamihan at sunog sa araw ang mga dingding at bubong. Pasalit-salit, isang tindahang
hindi mapagwari kung tititigan sa malapit. Doon at dito, nasisilip sa kabila ang madalang
na hanay ng mga bahay. At sa ibabaw ng lahat, nakangiti at puno ng ningning ng umaga,
ang bughaw, maaliwalas at walang ulap na langit.

8 “Walang maganda rito kundi ang langit,” ang sabing pabiro ng kutsero ng karitelang
sinasakyan nila. Pinaglalabanan ni Danding ang sulak ng pagkabigo sa kanyang dibdib.
“Hindi po naman,” ang marahan niyang tugon. Naisaloob niyang sa mga nayong tulad nito
isinilang at nagsilaki sina del Pilar, at iba pang bayani ng lahi, at sa gayong mga bukid
nagtining ang diwa ng kabayanihan ng himagsikan laban sa mga Kastila. Ang alaalang iyon
ay nakaaaliw sa kanya, nagbigay ng bagong anyo sa lahat ng bagay sa paligid-ligid.

9 Kayrami pala niyang kamag-anak doon. Hindi mapatid-patid ang pagpapakilala ng kanyang
Tiya Juana. Sila ang iyong Lolo Tasyo, at sila ang iyong Lola Ines. Ang mga pinsan mong
Juan, Seling, Marya at

Asyas. Ang iyong Nana Bito. Ang iyong Tata Enteng. Yukod at ngiti rito, halik ng kamay
roon. Mga kamag-anak na malapit at malayo, tunay at hawa lamang, matatanda at mga
bata. Ang lahat yata ng tao sa bahay, buhat sa mga nangasapuno ng hagdan hanggang sa
nangasaloob ay pawang kamag-anak ni Danding. “Mabuti na lamang at likas na sarat ang
ilong ko,” ang naisaloob niya. “Kung hindi ay pulpol na marahil ngayon.”

10 Sapagkat sila lamang ang nagsipanggaling sa Maynila, sa pagtitipong iyon ay napako kina
Danding ang pansin ng lahat. Umugong ang kamustahan. Ang balana ay nagtanong kay
Danding ng kung ano ang lagay ng kanyang amang may sakit at ng kanyang inang siya na
lamang ngayong bumubuhay sa kanilang mag-anak. Sinulyapan ng kanyang Tiya Juana si
Danding at sinikap na saluhin ang mga tanong. Bantád na25 siya sa pagkamaramdamin ng
kaniyang pamangkin at alam niyang ang kasawian ng ama nito ay talúsalíng 26 na sugat sa
puso nito. Ngunit hindi niya maunahan ng pagtugon si Danding na tila magaan ngayon ang
bibig at palagay na ang loob sa piling ng mga kamag-anak na ngayon lamang nakilala.

11 Isang manipis na dinding ng sawali ang tanging nakapagitan sa bulwagan at sa pinakaloob

ng bahay, na siyang kinabuburulan ng patay. At sa bukas ng lagusan, na napapalamutihan
sa magkabilang panig ng mga puting kurtinang salo ng pinagbuhol na mga lasong itim, ay
walang tigil ang pagyayao’t dito ng mga taong nakikiramay sa mga namatayan at

24 lawig—tagal o haba ng panahon

25 bantad na—sanay na, sawâ na
26 talusaling o talosaling—labis na maramdamin; balat-sibuyas; sensitibo
107
 nagmamasid sa bangkay. Ngunit pagpasok na pagpasok ni Danding ay nag-iba ang kanyang
pakiramdam. Napawi sa kanyang pandinig ang alingawngaw sa labas, at dumampi sa
kanyang puso ang katahimikan ng kamatayan. Dahan-dahan siyang lumapit sa kabaong, at
pinagmasdan ang mukha ng bangkay. Maputi, kaaya-aya ang bukas, isang mukhang
nagbabandila sa katapatan at kagitingan. Nabakas ni Danding ang lapad ng noo, sa mga
matang hindi ganap ang pagkakapikit, at sa hugis ng ilong, ang bahagyang pagkakahawig sa
kanyang ama. Bigla siyang nakaramdam ng awa at lungkot.

12 "Hindi mo pa nababati ang Nana Marya mo,” ang marahang paalala ng kanyang Tita Juana.
“At ang pinsan mong si Bining,” ang pabulong pang habol. Humalik ng kamay si Danding sa
asawa ng yumao, at naupo sa tabi ni Bining, ngunit wala siyang nasabing anuman. Puno ang
kanyang puso. Pagkaraan ng ilang sandali ay umabot siya ng isang album sa mesang kalapit,
binuksan iyon, at pinagmuni-muni ang mahiwaga at makapangyarihang kaugnayan ng dugo
na nagbubuklod ng mga tao.

13 Pagkakain ng tanghalian ay nanaog si Danding at nagtungo sa bukid sa may likuran ng

bahay. Nakaraan na ang panahon ng paggapas, at naimandala na ang ani. Malinis ang
hubad na lupa, na naglalatang sa init ng araw. Naupo si Danding sa ilalim ng isang pulutong
ng mga punong kawayan, at nagmasid sa paligid-ligid.

14 Hindi kalayuan, sa gawing kaliwa niya, ay naroon ang kanyang Lolo Tasyo na nagkakayas ng
kawayan. Ang talim ng matanda ay tila hiyas na kumikislap sa araw. Tumindig si Danding at
lumapit sa matanda. Si Lolo Tasyo ang unang nagsalita.

15 “Kaparis ka ng iyong ama,” ang wika niya.

16 “Bakit po?”

17 “Balisa ka sa gitna ng karamihan; ibig mo pa ang nag-iisa.”

18 “May mga sandali pong kailangan ng tao ang mapag-isa.”

19 “Ganyan din siya kung magsalita, bata pa’y magulang na ang isip.”

20 “Nasaksihan po ba ninyo ang kanyang kabataan?”

108
21 “Nasaksihan!” Napahalakhak si Lolo Tasyo. “Ang batang ito! Ako ang nagbaon ng inunan ng
ama mo. Ako ang gumawa ng mga una niyang laruan. Naulila agad siya sa ama.”

22 Tumayong bigla si Lolo Tasyo at itinuro ng itak ang hangganan ng bukid. “Doon siya
malimit magpalipad ng saranggola noong bata pa siyang munti. Sa kabilang pitak 27 siya
nahulog sa kalabaw, nang minsang sumama siya sa akin sa pag-araro. Nasaktan siya noon,
ang akala ko’y hindi siya titigil sa kaiiyak.”

23 Lumingon ang matanda at tiningala ang punong mangga sa kanilang likuran. “Sa itaas ng
punong ito pinaakyat ko at pinagtago ang ama mo isang hapon, noong kainitan ng
himagsikan, nang mabalitaang may mga huramentadong28 Kastila na paparito. At doon, sa
kinauupuan mo kanina, doon niya isinulat ang kauna-unahan niyang tula—isang maikling
papuri sa kagandahan ng isa sa mga dalagang nakilala niya sa bayan. May tagong
kapilyuhan ang ama mo.”

24 Napangiti si Danding. “Ang dalaga po bang iyan ang naging sanhi ng pagkakaluwas niya sa
Maynila?”

25 “Oo,” natigilan si Lolo Tasyo na tila nalalasap sa alaala ang mga nangyari. “Nahuli sila sa
tabi ng isang mandala29 ng palay.”

26 “Nahuli po?”

27 “Oo – sa liwanag ng ilang aandap-andap na bituin.”

28 Marami pang ibig itanong si Danding, ngunit naalala niya ang patay at ang mga tao sa
bahay; baka hinahanap na siya. Unti-unting pinutol niya ang pag-uusap nila ni Lolo Tasyo,
at iniwan ang matanda sa mga alaala nito.

29 “Ano ang pinanood mo sa bukid?” ang usisang biro ng isa sa mga bagong tuklas niyang
pinsan.

27 pitak—bawat hating lupang naliligid ng pilapil; bawat hati ng tubigan

28 huramentado—sinumang nadidiliman ang isip at gusto lang pumatay nang pumatay
29 mandala—malaki at mataas na bunton ng gapas na katawan ng palay na may uhay pa
109
30 “Ang araw,” ang tugon ni Danding, sabay pikit ng mga mata niyang naninibago at hindi
halos makakita sa agaw-dilim na tila nakalambong sa bahay.

31 Ang libingan ay nasa gilid ng simbahan, bagay na nagpapagunita kay Danding ng sumpa ng
Diyos kay Adan sa mga anak nito, at ng malungkot at batbat-sakit 30 na pagkakawalay nila,
na kamatayan lamang ang lubusang magwawakas. Nagunita niya na sa maliit na bakurang
ito ng mga patay na nakahimlay ang alabok ng kanyang ninuno, ang abang labi ng
Katipunan, ng mga pag-asa, pag- ibig, lumbay at ligaya, ng palalong mga pangarap at mga
pagkabigo na siyang pamana sa kanya ng kanyang angkan. Magaan ang pagyapak ni Danding
sa malambot na lupa, at sinikap niyang huwag masaling maging ang pinakamaliit na
halaman.

32 Handa na ang hukay. Wala nang nalalabi kundi ang paghulog at pagtatabon sa kabaong.
Ngunit ng huling sandali ay binuksang muli ang takip sa tapat ng mukha ng bangkay, upang
ito’y minsan pang masulyapan ng mga naulila. Nabasag ang katahimikan at naghari ang
impit na mga hikbi at ang mga piping panangis na higit na makadurogpuso kaysa maingay.
Nabasag ang katahimikan at naghari ang impit na mga hikbi at ang mga pag-iyak.
Pinagtiim31 ni Danding ang kanyang mga bagang, ngunit sa kabila ng kanyang pagtitimpi ay
naramdaman niyang nangingilid ang luha sa kanyang mga mata.

33 Sandaling nag-ulap ang lahat ng kanyang paningin. Nilunod ang kanyang puso ng matinding
dalamhati at ng malabong pakiramdam na siya man ay dumaranas ng isang uri ng
kamatayan. Balisa at nagsisikip ang dibdib ng damdaming ito, si Danding ay dahan-dahang
lumayo at nagpaunang bumalik sa bahay.

34 Ibig niyang mapag-isa kaya’t nang makita niyang may taong naiwan sa bahay ay patalilis
siyang nagtungo sa bukid. Lumulubog na ang araw, at nagsisimula nang lumamig ang
hangin. Ang abuhing kamay ng takipsilim ay nakaamba na sa himpapawid. Tumigil si
Danding sa tabi

ng pulutong ng mga kawayan at pinahid ang pawis sa kanyang mukha at liig.

35 Ang kapayapaan ng bukid ay tila kamay ng isang inang humahaplos sa nag-iinit na noo ni
Danding. Huminga siya nang malalim, umupo sa lupa, at ipinikit ang mga mata. Dahan-
dahang inunat niya ang kanyang mga paa, itinukod sa lupa ang mga palad; tumingala at
binayaang maglaro sa ligalíg32 niyang mukha ang banayad na hangin.

30 batbat-sakit—puno ng sakit
31 tiim—pagtutuong mariin ng ngiping itaas at ibaba sa pagtitimpi ng galit o sama ng loob
32 ligalig—di-mapakali; naguguluhan
110
36 Kay lamig at kay bango ng hanging iyon. Unti-unti siyang pinanawan ng lumbay at agam-
agam, at natiwasay ang pagod niyang katawan. Sa

kapirasong lupang ito, na siyang sinilangan ng ama niya, ay napanatag ang

kanyang puso.

37 Palakas nang palakas ang hangin, na nagtataglay ng amoy ng lupa at kay bango ng
nakamandalang palay! Naalala ni Danding ang mga kuwento ni Lolo Tasyo tungkol sa
kanyang ama, at siya’y napangiti nang lihim. Ang pagsasaranggola sa bukid, ang
pagkahulog sa kalabaw, dalaga sa bunton ng palay, ang lahat ay nananariwa sa kanyang
gunita. Tumawa nang marahan si Danding at pinag-igi pang lalo ang pagkakasalampak niya
sa lupa. Tila isang punong kababaon doon ang mga ugat, siya’y nakaramdam ng
pagkakaugnay sa bukid na minsa’y nadilig ng mga luha at umalingawngaw sa mga halakhak
ng kanyang ama.

38 Sa sandaling iyon ay tila hawak ni Danding sa palad ang lihim ng tinatawag na pag-ibig sa
lupang tinubuan. Nauunawaan niya kung bakit ang pagkakatapon sa ibang bansa ay
napakabigat na parusa, at kung bakit ang mga nawawalay na anak ay sumasalunga sa bagyo
at baha mauwi lamang sa Ina ng Bayan. Kung bakit walang atubiling naghain ng dugo sina
Rizal at Bonifacio.

39 Sa kabila ng mga magigiting na pangungusap ng pambihirang mga pagmamalasakit, at ng

kamatayan ng mga bayani ay nasulyapan ni Danding ang kapirasong lupa, na kinatitirikan
ng kanilang mga tahanan, kinabubuhayan ng kanilang mga kamag-anak, kasalo sa kanilang
mga lihim at nagtatago na pamana ng kanilang mga angkan. Muli siyang napangiti.

40 Sa dako ng bahay ay nakarinig siya ng mga tinig, at nauulinigan niyang tinatawag ang
kanyang pangalan. Dahan-dahan siyang tumayo. Gabi na, kagat na ang dilim sa lahat ng
dako. Walang buwan at may kadiliman ang langit. Ngunit nababanaagan pa niya ang dulo
ng mga kawayang nakapanood ng paglikha ng unang tula ng kanyang ama, at ang ilang
aandap-andap na bituing saksi ng unang pag-ibig nito.

PAGPAPAYAMAN

TALAKAYAN

1. Saan mula at saan patungo ang tren sa simula ng kuwento?

111
 2. Ilarawan si Danding—ilang taon na siya? Anong klase siyang tao? Ano ang importante sa
kaniya? Magbigay ng mga patunay mula sa kuwento.

3. Alin-alin ang mga detalyeng tungkol sa Lupang Tinubuan bilang pinagugatan ng pamilya ni
Danding?

4. Alin-alin ang mga detalyeng tungkol sa Lupang Tinubuan bilang bayang ipinaglaban ng mga
bayani?

5. Paano nagkaisa ang dalawang kahulugang ito ng Lupang Tinubuan? Pansinin ang talata 31.
6. Ano ang sinasabi ng kuwento ukol sa pagmamahal sa bayan?
Kompletuhin ang pangungusap na ito: “Ayon sa kuwento, mahalaga ang Lupang Tinubuan
dahil...”

7. “Mabuti na lamang at likas na sarat ang ilong ko.” (talata 9) Ano pa ang kahulugan ng hirit
na ito kung titingnan na ang mensahe ng kuwento? 8. “Tila isang punong kababaon doon
ang mga ugat, siya’y nakaramdam ng pagkakaugnay sa bukid na minsa’y nadilig ng mga
luha at umalingawngaw sa mga halakhak ng kaniyang ama.” (talata 37) Bakit makasining
ang pangungusap na ito? Anong larawan ang binubuo at ano ang ipinakikita nito ukol sa
relasyon ni Danding sa Lupang Tinubuan ng kaniyang ama?

9. Basahing muli ang talata 29-30. Bakit “araw” raw ang tinitingnan ni Danding? Ano kaya ang
ibig sabihin nito? May kaugnayan kaya ito sa mga “bituin” sa talata 27?

10. Basahin nang malakas ang talata 15-27. Paano dapat bigkasin ang
“Nasaksihan!” sa talata 21—sigurado? sarkastiko? nakukulangan sa salita?

11. Inilarawan ang tunog ng tren bilang “pintig ng pusong wala nang alinlangan” (talata 5).
Angkop ba ang paglalarawang ito sa mensahe ng kuwento? Bakit?

12. Balikan ang talata 35. Bakit angkop ang paglalarawan sa kapayapaan ng bukid dito?
13. Ano ang paborito mong bahagi at bakit?
14. May karanasan ka bang katulad ng kay Danding? Ano ang naiisip mo ngayon ukol sa Pilipinas
at sa sarili mong pinag-ugatan dahil sa kuwento?

TULA

Nagpatuloy noong Panahon ng Hapon ang tulang:

1. matalinghaga;
2. makabayan; at
3. sumusunod sa tradisyonal at modernong anyo.

112
Ang sumusunod ay tulang lumabas sa Liwayway noong 22 Enero 1944. Isinulat ito ng isa sa grupo ng
mga manunulat na nagpauso ng malayang taludturan (free verse) sa Pilipinas. Nailalathala rin ang
kaniyang mga maikling kuwento sa mga kalipunan na Mga Piling Katha (1948) at Maiikling Katha ng
20 Pangunahing Awtor (1962).

Gabay sa Pagbabasa:

1. Maikli lang ang tula, kaya mahalaga ang bawat salita. Namnamin ang mga ito.
2. May kakaiba rin sa porma nito.
3. Ano ang damdamin/mensaheng binubuo ng mga salita at ng porma?

PANITIKAN

Tahimik

Gonzalo K. Flores (1944)

tinitigan

ng palabàng33 buwan ang kuwago

sa kalansay na kamay

ng punong kapok34

Pagnamnam sa Akda:

1. Ano ang larawang nililikha ng tula? Idrowing.

2. Ano ang pakiramdam na nililikha ng tula? Anong mga salita ang lumikha nito?

3. Ano ang kapansin-pansin sa porma ng tula? Ano ang naidagdag nito sa mensahe at
pakiramdam ng tula?

33 palábà—mabilog na liwanag na nasa paligid ng buwan

34 kapok—bulak

113
 4. Bakit gabi ang nakalarawan sa tula? Bakit masasabing “gabi” rin sa Pilipinas noong
panahong iyon?

5. Ano ang literal na inilalarawan ng “kalansay na kamay?” Bakit angkop din ang salitang
“kalansay” para sa Panahong Hapon?

6. Anong klaseng buwan ang tinutukoy ng salitang “palaba?” Ano ang sinisimbolo ng ganitong
klaseng buwan?

7. Puwede ring isipin na ang salitang-ugat ng “palabang” ay “palaban.” Sinadya kaya ito ng
may-akda? Nakatutulong ba sa tula ang posibleng dalawang kahulugan ng salitang ito?

8. Noong Panahong Amerikano, isa sa pinakakilalang tawag sa mga mananakop ang “aves de
rapiña” o ibong mandaragit (Agoncillo 1977, 298). May kaugnayan kaya ito sa tula?
Ipaliwanag ang simbolismong ito kung Panahong Hapon ang pinag-uusapan.

9. Nagutom ang mga Pilipino noong panahon ng Hapon. Isa sa mga dahilan ay bulak ang
tinanim sa mga dating palayan. Mas kailangan daw ito ng mga Hapong nakikipaggiyera
(Agoncillo 1977, 459). May kaugnayan kaya ito sa tula?

10. Buwan ang nakatitig sa kuwago, hindi ang mga hayop na dinadagit ng ibon. Paanong
masasabi na panahon ang humahatol sa sitwasyon ng Pilipinas noong Panahong Hapon?
Paano naging pagbabadya ng mangyayari noong 1945 ang tulang ito na isinulat isang taon
bago noon?

11. Sa kasalukuyan, sino ang kuwago, saan ito nakaupo, at ano ang buwan?

ILANG HALIMBAWA NG HAIKU

Noong panahong ito, itinakdang ituro at dakilain ang kultura at wikang Hapon sa Pilipinas. Bilang
epekto nito, nauso rin ang pagsusulat ng haiku—isang tradisyonal na pormang tula sa bansang
Hapon.

Ang haiku ay isang uri ng tulang Hapon na (sa simpleng pakahulugan ay):

1. may 3 linya;

2. 5 pantig ang una at ikatlong linya, samantalang 7 pantig naman ang pangalawa; at

3. may larawang mula sa kalikasan.

114
Isa sa mga pinakakilalang halimbawa ay mula kay Matsuo Basho (1686):

FURU IKE YA KAWAZU

TOBIKOMU MIZU NO OTO
OLD POND . . . A FROG
LEAPS IN WATER’S SOUND

(salin ni Higginson 2003)

Matandang batis:

may palakang tumalon-- tunog ng tubig.

Pansinin naman ang mga halimbawa mula kay Gonzalo K. Flores mula sa edisyong Hunyo 1943 ng
Liwayway:

ANYAYA

Ulilang damo sa tahimik na

ilog.

Halika, sinta.

TALAKAYAN

1. Ano ang sukat ng tula?

2. May tugma ba?

3. Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap?

4. Ano ang kaibahan nito sa berso ni Basho?

5. Ano ang damdamin ng tula? Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo?

6. Kailangan ba ang pamagat o hindi? Bakit?

Tutubi

115
 Hila mo’y tabak... ang bulaklak
nanginig sa paglapit mo.

TALAKAYAN

1. Nasunod ba ang sukat ng haiku?

2. Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap?

3. Ano ang damdamin ng tula? Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo?

4. Kailangan ba ang pamagat o hindi? Bakit?

5. Bukod sa insekto, may iba pa kayang posibleng paksa ang tula? Ano? At ano ang bagong
kahulugang nabubuo dahil sa bagong interpretasyon?

6. Ano ang epekto ng haiku dahil sa ikli nito kumpara sa mas mahahabang tula?

PANGWAKAS NA PAGTATAYA

PROYEKTO AT AWTENTIKONG PAGTATAYA SA PANITIKAN SA PANAHON NG

AMERIKANO

1. Mag-isip ka ng mga kuwento/sitwasyon/larawan ng pag-ibig.

Alin sa mga ito ang posibleng may sinasabi tungkol sa bayan?

Hal. Natalo ko na ang karibal ko sa iyo. Akala ko akin ka na. Iyon pala gusto mo lang akong
gamitin para sa sarili mong hangarin.

2. Puwede rin ang kabaliktaran. Mag-isip ka ng sitwasyon ng bayan. Paano ito katulad ng isang
kuwento ng pag-ibig?
116
 Hal. Ipinaglaban ng mga Pilipino na magkaroon sila ng sariling gobyerno. Naging malaya na
tayong mamahala sa sarili. Pero ang gobyernong Pilipino mismo ang nanloloko sa taumbayan.

3. Gumawa ng maikling tula ukol dito. Malaya kang gumamit ng anumang porma. Maaaring may
sukat at tugma tulad ng tradisyonal na tula at awit. Maaari ding malayang taludturan tulad ng
modernistang tula.

Halimbawang tradisyonal:

MGA KAMAY KO, MARUMI’T DUGUAN, ANONG TAGAL KITANG

IPINAGLALABAN, NGUNIT NANG AKALANG IKA’Y AKIN LAMANG,

Hangad mo lang pala’y aking kayamanan.

Halimbawang Modernista:

Noong nasa Malate ka pa, inagaw kita sa

kanila.

Hindi ka na babalik, nangako ka, ako lang ang lagi

mong kasama.

Pero bakit halik mo, katumbas ng pera? Sa regalo ka lang

lumiligaya?

Hanggang ngayon ba isa ka pa ring

kalapating mababa ang lipad?

4. Puwedeng bigkasin sa klase ang naisulat.

Puwede ring ilagay sa isang blog. Puwede ring idaan sa maraming pagpapakinis—sa tulong ng
kaklase, sa tulong ng guro, sa tulong ng grupo ng mga editor.

20 pts 17 pts 15 pts 12 pts

117
KAWASTUHAN Wasto ang Wasto ang May mga Maraming
balarila ng balarila ng pagkakamali pagkakamali
buo o halos malaking sa balarila na sa balarila na
buong akda. bahagi ng nakaapekto nakaapekto
akda. sa bisa ng nang labis sa
akda. bisa ng akda.

KAAYUSAN Lohikal at Lohikal at Lohikal at Lohikal at

madulas ang madulas ang madulas ang madulas ang
buo o halos malaking malakilaking kalahati o
buong akda. bahagi ng bahagi ng mas maliit na
akda. akda. bahagi ng
akda.

DATING o Napakalakas Malakas ang May dating Wala pang

ESTILO ng dating ng dating ng ang akda sa dating ang
akda sa akda sa madlang akda sa
madlang madlang pinaguukulan madlang
pinag- pinaguukulan. . pinaguukulan.
uukulan.

PAGHAHAIN Nasunod nang Nasunod nang Nasunod nang Nasunod

mabuti ang mabuti ang mabuti ang nang mabuti
lahat ng lahat ng halos lahat ng ang ilan sa
panuto at panuto at panuto at panuto at
kahingian ng kahingian ng kahingian ng kahingian ng
genre at genre. genre. genre.
nahigitan pa.
Karapat-
dapat
ipagmalaki sa
madla.

PROYEKTO AT AWTENTIKONG PAGTATAYA SA PANITIKAN SA PANAHON NG HAPON

118
Parehong tungkol sa kalikasan ang mga haiku at ang kuwentong binasa mo. Nakita mo rin kung
paanong may simpleng paglalarawan at mayroon ding paglalarawan na may ibang kahulugan.

Mag-isip ng isang larawan mula sa kalikasan sa paligid mo o isang eksena sa probinsiya ng pamilya
mo, isang larawang may sinasabi ukol sa bayang Pilipinas at ilagay ito sa pormang haiku.

Puwedeng may pamagat, pero mas magaling ang wala at buo pa rin.

Halimbawa:

Sa Katipunan sa gilid ng bangketa

— tumubong damo.

Alay kong rosas... mula pa sa

halamang bigay ni nanay.

Cellphone—nahulog.

Walang signal sa bundok. Puso’y tumibok.

Ano ang larawan sa mga halimbawa?

At ano ang posibleng sinasabi ng mga ito tungkol sa bansa?

Puwede mong gamitin ang gabay na ito:

Ano ang larawang naisip mo mula sa kalikasan?

(isulat / iguhit)

Ano ang mensahe nito para sa bayan? (sa isang pangungusap)

Ilagay sa pormang haiku.

119
Maaaring kolektahin sa isang kalipunan ang mga tula ng klase (parang sarili ninyong Liwayway).

Maaari ding samahan pa ng drowing o letrato.

Maaari rin namang gawing poster at ilagay sa paligid ng klase, sa paaralan, sa Facebook, o sa
Instagram.

20 pts 17 pts 15 pts 12 pts

KAWASTUHAN Wasto ang Wasto ang May mga Maraming
balarila ng buo balarila ng pagkakamali sa pagkakamali sa
o halos buong malaking balarila na balarila na
akda. bahagi ng akda. nakaapekto sa nakaapekto
bisa ng akda. nang labis sa
bisa ng akda.

KAAYUSAN Lohikal at Lohikal at Lohikal at Lohikal at

madulas ang madulas ang madulas ang madulas ang
buo o halos malaking malakilaking kalahati o mas
buong akda. bahagi ng bahagi ng maliit na
akda. akda. bahagi ng
akda.

120
 DATING o ESTILO Napakalaka s Malakas ang May dating ang Wala pang
ng dating ng dating ng akda akda sa dating ang akda
akda sa sa madlang madlang sa madlang
madlang pinaguukulan. pinaguukulan. pinaguukulan.
pinaguukulan.

PAGHAHAIN Nasunod nang Nasunod nang Nasunod nang Nasunod nang

mabuti ang mabuti ang mabuti ang mabuti ang ilan
lahat ng lahat ng panuto halos lahat ng sa panuto at
panuto at at kahingian ng panuto at kahingian ng
kahingian ng genre. kahingian ng genre.
genre at genre.
nahigitan pa.
Karapatdapat
ipagmalaki sa
madla.

PANITIKAN SA PANAHON NG KASARINLAN

MGA ARALIN

 Dula: Sinag sa Karimlan ni Dionisio Salazar

 Mga Aspekto ng Pandiwa

 Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat

Tulad ng sa iba pang panahon, malaki ang papel na ginampanan ng panitikan sa buhay ng mga
Pilipino sa Panahon ng Kasarinlan. Tumutukoy ang panahong ito sa mga taon pagkatapos ng
Ikalawang Digmaang Pandaigdig at sa pagtatatag ng Ikatlong Republika ng Pilipinas. Naranasan ng
mga Pilipinong manunulat na maipahayag ang sariling damdamin at saloobin sa pamamagitan ng
mga pasalita at pasulat na akda na nagbukas sa isang diwang makabansa.

Upang maunawaan ang konteksto ng panahong ito, magbabalik-tanaw tayo sa mga manunulat at
akdang pampanitikan na umusbong sa Panahon ng Pananakop ng Amerikano, Komonwelt hanggang
sa Panahon ng Kasarinlan sa tulong ng isang timeline. Tingnan ang mga larawan ng manunulat sa p.

121
139. Kilalanin mo at piliin sa hanay A ang mga manunulat at hanay B naman ang kanilang akda na
isinulat at ilagay ito sa angkop na panahon na hinihingi sa timeline. Gawin sa sagutang papel.

Panahon ng Panahon ng Panahon ng

Ame rikano Kom onwelt Kasa rinlan

HANAY A HANAY B

1. Liwayway Arceo A. Ang Pagpupulis - Trapiko ay

Isang Sining

2. Epifanio Matute B. Ako ang Daigdig

3. Alejandro G. Abadilla C. Lupang Tinubuan

4. Amado V. Hernandez D. Paglalayag sa Puso

ng Isang Bata

5. Narciso Reyes E. Isang Dipang Langit

DULA: “SINAG SA KARIMLAN” NI DIONISIO SALAZAR

Isa sa mga akdang pampanitikan na nakilala sa panahong ito ay ang dula na “Sinag sa Karimlan” ni
Dionisio Salazar. Upang mabigyan tayo ng sapat na kaalaman tungkol sa akda, kilalanin muna natin
ang anyo ng dula at si Dionisio Salazar. Gawin din ang sumusunod:

1. Ilarawan ang mga kailangan, katangian, at hakbang ng isang dula-dulaan (role play) o larong
akting-aktingan. Ayusin ang inyong mga sagot sa pamamagitan ng dayagram sa ibaba. Magbigay
din ng isang halimbawa ng ginawa o linahukang dula-dulaan o akting-aktingan sa loob o labas
man ng paaralan.

122
 Dula -dulaan
o Akting -aktingan

Mga Kailangan Mga K atangian Mga Hakbang

Karanasan sa paglahok sa isang dula-dulaan o akting-aktingan:

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________
______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________ ________________

2. Sa tulong ng Venn Diagram, ipakita at ilahad ang pagkakaiba at pagkakatulad ng maikling

kuwento at dula. Maaaring gamitin bilang batayan ang ginawa sa panimulang pagtataya sa
araling ito. Gawin ito sa sagutang papel.

123
ANG DULA

Isang tuluyan ang dula na kababakasan ng kulturang Pilipino. Ipinakikita rito ang paraan ng
pamumuhay noon hanggang sa pag-unlad nito sa kasalukuyan, na naging pagkakakilanlan ng ating
lahi. Sa Panahon ng Kasarinlan, naipagpatuloy ng mga manunulat ang paggamit ng dula bilang isang
mabisang kasangkapan sa pagbibigay ng kamalayang panlipunan, sa paggising ng damdamin, at sa
pagpapakilos ng sambayanan.

Maliban sa sarsuwela na isa sa uri ng dulang pantanghalan na ipinakilala sa iyo sa naunang aralin
(Panahon ng Amerikano), may iba pang mga uri ang dula. Ang dula ay isang akdang itinatanghal sa
pamamagitan ng kilos at galaw sa tanghalan. Ito ay naglalarawan ng isang kawil ng mga
pangyayaring naghahayag ng kapana-panabik na bahagi ng buhay ng tao. Gaya ng ibang katha, ang
dula ay naglilibang, pumupukaw ng damdamin, at humihingi ng pagbabago. Higit na
nakapagpapakilos ang dula kaysa ibang akda sapagkat bukod sa naririnig ang mga salita, nakikita
pa ang kilos at galaw sa tanghalan.

Ang anumang uri ng dula ay binubuo ng sumusunod na sangkap:

a) tanghalan – kung saan nagaganap ang mga pangyayari sa isang pagtatanghal

124
 b) iskrip – itinuturing na pinakakaluluwa ng isang dula; lahat ng pangyayaring isinasaalang-
alang o nagaganap sa isang pagtatanghal ay naaayon sa iskrip

c) aktor – gumaganap at nagbibigay-buhay sa dula; sila ang nagpapahayag ng mga diyalogo,

nagsasagawa ng mga aksiyon at nagpapakita ng mga emosyon sa mga manonood

d) direktor – nagbibigay ng interpretasyon at nagpapakahulugan sa isang iskrip

e) manonood – mga saksi o nakapanood ng isang pagtatanghal

f) eksena – ang paglabas-masok sa tanghalan ng mga tauhan samantalang ang tagpo ang
nagpapalit ng mga pangyayari sa dula.

Nakatulong nang malaki ang dula sa pagpapasigla at pagpapaunlad ng panitikan sa Panahon ng

Kasarinlan. Naging daan ito upang malinaw na mailarawan nang buo ang kulturang Pilipino at
kanilang pangkasalukuyang kalagayang panlipunan. Naipakilala nila ang dula na isang mabisang
kasangkapan sa pagbibigay ng kamalayang panlipunan, sa paggising ng damdamin at sa
pagpapakilos.

SI DIONISIO SALAZAR

Tubong-Nueva Ecija na ipinanganak noong Pebrero 8, 1919 si Dionisio Santiago Salazar. Nagtapos
ng kolehiyo sa Unibersidad ng Pilipinas (kursong AB) at Unibersidad ng Sto. Tomas (para sa
kaniyang MA). Hindi matatawaran ang kaniyang husay at galing, patunay na rito ang siyam (9) na
nobelang kaniyang isinulat at nailathala. Nagtamo siya ng iba’t ibang parangal gaya ng Carlos
Palanca Award, National Balagtas Award, Dangal ng Lahi sa Dula, Manila Cultural Heritage Award,
at TOFIL Awardee for Drama and Literature. “Sinag sa Karimlan”

Bago basahin ang dulang “Sinag sa Karimlan,” gawin ang sumusunod:

1. Isulat ang iyong hinuha o palagay kung ano ang ibig sabihin ng pamagat ng akda.

125
 Sinag sa Karimlan

Ang aking hinuha sa pamagat ay _____________________________

______________________________________________________________
______________________________________________________________

________________________________

2. Piliin sa ibaba ang kasingkahulugan ng mga salitang nakasalungguhit at gamitin sa sariling

pangungusap.

a. nagbakbakan naman siguro.

Pangungusap:____________________________________________

B. MASYADONG KONTROBERSIYAL

Pangungusap:_____________________________________________

c. nalalambungan ng dilim.
Pangungusap:_____________________________________________

d. paglililo’y nasa kagandahan

Pangungusap:_____________________________________________

E. WALANG PAGKUKUNWARI

126
 Pangungusap:_____________________________________________

naglabanan

pagpapanggap

pagtataksil natatakpan

nakakubli

mainit na pinag -uusapan

SINAG SA KARIMLAN

Dionisio S. Salazar

MGA TAUHAN :

Tony, binatang bilanggo

Luis, ang ama ni Tony

Erman, Doming, at Bok, mga kapuwa bilanggo ni Tony

Padre Abena, pari ng Bilibid

MISS REYES, NARS ISANG TANOD

PANAHON: Kasalukuyan

TAGPUAN: Isang panig ng pagamutan ng Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa.

ORAS: Umaga

127
PROLOGO:

Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa: Wakas at Simula …Moog ng katarungan …

Sagisag ng Demokrasya … Salaming pambudhi … Palihan ng puso’t diwa…waterloo
ng kasamaan… Hamon sa pagbabagong buhay …May mga maikling gayong dapat
hubdan ng maskara at sa sinapupunan nito kailangang iwasto ay hayu’t
talinghagang mamamayagpag at umiiring sa batas. Sa isang dako’y may mga
walang malay na dahil sa kasamaang-palad, kahinaan, o likas na mapagsapalaran
ay dito humahantong; dito rin sinisikatan o nilulubugan ng Katotohanan at
Katarungan… Marami nang lubha ang mga pumasok at lumabas dito. Walang
makapagsasabi kung gaano pa karami ang tatanggap ng kanyang tatak…May sala o
wala, ang bawat pumasok dito ay kabuuan ng isang marikit at makulay na
kasaysayan…

PAGBUBUKAS ng tabing ay mabubungad ang isang bahay ng pagamutan ng Pambansang

Bilangguan sa Muntinlupa. May anim na teheras ang makikita rito. Ang dalawang nasa magkabilang
gilid ay bakante. Sa dalawang nasa gawing kanan ay magkaagapay si Tony (19 na taon) at si Bok
(29); sa gawing kaliwa naman ay naroroon si Mang Erman (45) at si Doming (30). May munting
durungawang nahahadlangan ng mga rehas na bakal na makikita sa gawing likod, kalagitnaan.
Hubad ang natutulog na si Tony. May bakas ng dugo ang mga bendang nasa kanyang tiyan at
kaliwang bisig. May black eye rin siya. Si Bok na bilanggong labas-masok sa Bilibid, ay
nakakulubong – may trangkaso siya. Si Mang Erman, na may apat na araw nang naooperahan sa
almoranas, ay gising at waring nag-iisip. Naka-plaster cast naman ang isang paa ni Doming…
Paminsan-minsa’y maririnig ang malakas ng paghilik ni Bok.

Doming : (Bibiling sa higaan, iangat ang ulo, at tatanungin si Bok)

Tipaningmayap, lakas namang mag-ilik ni Bok.
Ernan : (Mangingiti) Pasensiya ka na Doming.
Doming : Kelan pa kaya lalabas dito ‘yan, a Mang Ernan? Traga malas hang.
BABAYING. Ba, sino ‘yan? …. (Ingunguso si Tony.)

Ernan : Ewan, hatinggabi kagabi nang ipasok ‘yan dito. Kawawa naman. Dugu-
duguan siya.
Doming : OXO seguro ‘yan. O kaya Sigue-Sigue. Nagbakbakan naman seguro.
(Mamasdang mabuti si Tony.) Mukhang bata pa.

Ernan : At may hitsura, ang sabihin mo. (Mapapalakas ang hilik ni Bok.)

Doming : Tipaning – parang kombo! (Matatawa si Mang Ernan.)

Bok : (Biglang mag-aalis ng kulubong; pasigaw) Saylens! Magapatulog man
kayo! Yawa….
Ernan : Si Bok naman. Konting lamig, ‘bigan.
Doming : Hisi lang, Tsokaran.

128
Bok : Tuluyan nang babangon: (matapos mag-inat at maghikab ay susulyapan
ang katabi) Nagapuyat ako kagab-i. Galaking sugat n’ya. (Titingnan si
Tony.) (Kikilos sa pagkakahiga at mapapahalinghing si Tony.)

Doming : Kilala mo siya, Bok?

Bok : (Sabay iling) De-hin. Kung ibig n’yo gigisingin ko…
Doming : Ba, ‘wag! (Makikitang kikilos si Tony.) O, ayan, gising na.

Tony : (Matapos huminga ng paimpit na waring ayaw ipahalata ang

nararamdamang sakit) M-ma—gandang umaga senyo…
Ernan : Gayundin sa ‘yo. Este, ano nga’ng - ?
Tony : (Mauupo; mahahalatang nagpipigil pa rin sa sakit) Tony ho’ng
pangalan ko. Tekayo! Kayo si Ginoong Ernani Alba, di ho ba?

Ernan : Ako nga.

Tony : Nababasa ko’ng inyong mga akda. Hanga ako senyo!
Ernan : Salamat, Tony.
Bok : (May pagmamalaki) ako gid, de-hin mo kilala? Di wan en only Bok –alyas
Thompson Junior. Big bos ng Batsi Gang.
Marai padrino. Yeba!… (Mangingiting makahulugan ang lahat.)

Tony : (Haharapin si Doming; malumanay) Kayo?

Doming : Doming hang palayaw ko. Walang h-alyas .
Bok : (Kay Tony) OXO? … Sigue – Sigue? … Bahala na? … (Pawang iling ang
itutugon ni Tony.) Beri-gud Ginsama ka a ‘ming Batsi Gang, ha?

Tony : Salamat, Bok. Pero sawa na ‘ko sa mga gang, sa mga barkada. Dahil sa
barkada’y – heto, magdadalawang taon na ‘ko dito sa Big House.

Ernan : Mukhang makulay ang … Puwede ba Toning kahit pahapyaw ay ibida mo

sa ‘min ang iyong buhay?
Bok : (Bago makapangusap si Tony) Holdi’t, Tony boy! … Ba’t nagalaslas ang
imong tiyan, ber? At… teribol yang blakay mo. Yawa.

Doming : (Mapapansin ang pangangasim ng mukha ni Tony) Makakaya mo

ba,Tony?
Tony : (Tatango muna bago umayos ng upo) Pumuga sina Silver
Boy kagabi. Nang hindi ako sumama’y sinuntok ako. Mabuti kanyo’t
nailagan ko’ng saksak dito (sabay turo sa kaliwang dibdib), kundi’y…
nasirang Tony na ‘ko ngayon. Pero ang di nailaga’y yung sakyod ni
Pingas… Nagpatay-patayan lang ako kaya… Aruy!

Ernan : Sa narinig kong usapan ng nars at tanod kagabi ay tatlo ang napatay.
129
 Tila lima ang patawirin. Ang iba’y nahuli. (Sa sarili) A, kalayaan, sa
ngalan mo’y kay raming humahamak sa kamatayan! (Kay Tony)
mabuti’t tumanggi ka, Tony, kundi’y … ‘tay kung masakit ‘yan ay
saka na.
Tony : Huwag kayong mag-alala, kaya ko ito… (Hihinga muna nang mahaba.)
Mula nang madala ko rito, e nag-iba na’ng takbong… Naisip kong
walang ibubungang mabuti ang kasamaan… Malaki’ng utang na loob
ko ke Padre Abena… sa aking pagbabago… Totoo nga naman, walang
utang na hindi pinagbabayaran…. Me parusa sa bawat kasalanan!

130
 :

Ernan (May paghanga) May sinasabi ka, Tony!

Bok : (Ngingiti-ngiti habang nakikinig sa pahayag ni Tony; sa himig
nagmamagaling) No dais, Tony, kun sila malalaki naganakaw milyun-
milyun, ba. Sigi lang, ‘adre. Basta mi lagay. Basta mi padrino!

Tony : Me relihiyon ka ba, Bok?

Bok : (Tatawa habang sumasagot; pauyam) Reliyun? Wala kwenta ‘yan. Hm,
dami, dami nagasimba, pero ginluluko sa kapwa. Dami gadasal, pero
gin-nakaw, gin-ismagel, yawa.
Doming : Mabuti pay ‘way na tayo maghusap tungkol sa relihiyon.
Ernan : May katwiran si Doming. Ang paksang relihiyon ay masyadong
kontrobersiyal. Paris ng iba’t ibang ismo, kaya … di dapat
pagtalunan.
Tony : Pero, Mang Ernan, ba’t tayo matatakot magtalo? Kung walang
pagtatalo, walang pagkakaunawaan. Kung walang pagkakaunawaan,
walang pagkakaisa. Ang mga taong di nagkakaisa’y pirming nag-
aaway.
Ernan : Tama ‘yan. Ngunit ang pagtatalo’y dapat lamang sa taong malaki ang
puso; hindi sa mga maliit ang pinagkukunan.
Pero… pinahahanga mo ako, Tony! Nag-aaral ka ba ng batas? Ba, may
kakaibang tilamsik ang iyong diwa.
Tony : Elementarya lamang ho ang natapos ko.
Doming : Kasi nga naman hasa mo habugado ka kung magsalita.
Bok : Ber, ber, mga pare! ‘Yung istorya ni Tony!
Tony : Iimbitahin kita, Bok, isang araw, sa klase namin nila Padre Abena.
Marami kang mapupulot doon. At pakikinabangan. Tiyak.

Bok : No ken du! Kun naytklab pa, olditaym!

Tony : (Matapos makitang handa na ang lahat sa pakikinig sa kanya) Buweno…
Ako’y buhay sa ‘sang karaniwang pamilya sa Tundo. Empleyado si
Tatay. Guwapo siya. Pero malakas uminom ng tuba. At mahilig sa
karera. Napakabait ng Nanay ko. Kahit kulang ang iniintregang sahod
ni Tatay e di siya nagagalit, paris ng iba. ‘Sang araw e nadiskubre ni
Nanay ang lihim ng Tatay ko; meron siyang kerida. Natural, nag-away
sila… Umalis si Tatay. Iniwan kami. Awa naman ng Diyos e natapos ko
rin ang elementarya. Balediktoryan ako…

Bok : (Sisingit) Balediktoryan? Siga ka. Yeba!

Tony : (Magpapatuloy matapos ngitian si Bok) Namatay ang solo kong kapatid
na babae. Malubha si Nanay. Naospital siya… Naghahanapbuhay

131
 naman ako. Pero, kulang din, kasi mahal ang lahat… Nakakahiya
pero… dahil sa barkada’y natuto akong mandukot, mang-agaw,
magsugal. Naglabas-masok ako sa Welfareville … Inilipat ako dito
pagkatapos…

Santaon na lang ang natitira sa senten’sya ko… A, ang tatay ko ang

may sala ng lahat!… Mabuti nama’t idinistino ako ni
Direktor sa ‘ting library. Nakapagbabasa ako roon. Mahilig akong
magbasa ng –
Ernan : Magaling. Ang pagbabasa’y nakapagpapayaman ng isip. Sabi nga ni
Bacon ay “Nakalilikha ng tunay na lalaki ang pagbabasa…”

Tony : Mahilig din ho akong magsulat.

Doming : Teka muna, Tony! Hanong nangyari sa Tatay mo?
Tony : Mula nang umalis siya’y di na namin nakita. O nabalitaan kaya.
Kinamuhian ko siya nang labis.
Ernan : Huwag naman. Hindi tama ‘yan. Ang ama ay ama kailanman.

Doming : Kung magkita kayo, hanong gagawin mo?

Tony : Ayoko na siyang makita pa!
Bok : Gaisip ko reliyuso ka. Ba’t ngani…?
Tony : ‘Di ba maliwanag? Si Tatay ang nagwasak ng aming tahanan. Siya’ng
dahilan ng pagkaospital ni Nanay. Ng pagkamatay ng aking kapatid…
ng aking pagkakaganito!
Ernan : Kung sabagay ay madaling sabihing “lumimot at magpatawad.” Subalit
may kahirapan itong isagawa. Gayunma’y walang hindi napag-
aaralan, kung talagang ibig. Ako? Di ninyo naitatanong ay nagawa ko
ring patawarin ang mga naghangad ng aking pagbagsak.

Tony : Malaki ang inyong puso, Mang Ernan! Ma-malawak ang saklaw ng inyong
puso. Mang Ernan! Ma-malawak ang saklaw ng iyong tingin. Pambihira
kayo.
Ernan : Salamat, iho. Ngunit alam mo bang ang pinakamabigat kong kasawian
ay ang di pagkakaroon ng anak?
Tony : Biyudo kayo?
Ernan : Hindi, buhay ang aking asawa. Mabait siya. Maunawain. Mapagmahal.
Mapagkakatiwalaan. Pero ang mag-asawang walang anak
(Magbubuntunghininga) …napaka … hindi ganap ang kanilang
kaligayahan.
Doming : Hilang taon na kayo, Mang Herman?
Ernan : K’warenta’y singko na.

132
 :

Bok : Tsiken pid! Ang akin lolo, sisenta na, gaaanak pa. (Maikling tawanan.)

Tony : Ga’no na kayo katagal dito, tabi?…

Ernan : Nakakaisang taon na ako. May isa pa. Alam n’yoy kuwestiyon de
prinsipyo ang ipinasok ko rito. Binayaran ko lang yung multa. – na sabi
nga ni Bok ay tsiken pid lang – ay ligtas na ‘ko sa pagkakabilanggo.

Tony : E ba’t naman kayo namultahan?

Ernan Kakaiba ang aking pagkamakabayan. Isang araw ay sinunog ng isang

kapisanang pinangungunahan ko ang maraming aklat na imoral, mga
aklat kasaysayang mali-mali ang mga ulat, mga nobela, komiks at
magasin at iba pa na nakaw lang sa iba ang nilalaman… Nahabla kami.
At namultahan ng hukuman. Dahil nga sa prinsipyo’y inibig ko pang
pabilanggo. Malaya naman akong nakapagsusulat dito, kung sabagay.

Tony : Maaari ho bang paturo senyo ng pagsulat? Kay dami kong ibig sulatin
kasi, e.
Ernan : Tulad ng isang beteranong mag-aalahas, agad kong nakikilala ang
batong may mataas na uri… Ituturing kitang parang tunay na anak.
Mapapamahal ka rin sa king mabait na maybahay… Meron din kaming
ilang ari-arian… pagaaralin ka namin.

Tony : Ke buti n’yo! . . . Me pangako rin si Padre Abena. Pagaaralin din daw
ako. Pero… nakakahiya na atang pumasok sa klase. Baka tawanan.

Ernan : Ang karunungan, iho ay walang kinikilalang edad. Ang totoo’y walang
katapusan itong pag-aaral ng buhay ng tao.
Tony : Ganyan din ho ang sabi ni Padre Abena, Mang Ernan.
Ernan : Ang dunong ay yaman, ikaw, hagdan, kapangyarihan. Walang marunong
na nagkakaanak ng alipin.
Tony : Wala ring kuwenta ang masyadong marunong. Paris ni
Rizal, binaril –
Ernan : Iba ang kanyang panahon, iho. Pasalamat tayo’t dahil sa kanyang
pambihirang katalinuhan ay nabago ang takbo ng ating kasaysayan.
Kailangan natin ang marunong na lider, Tony. Yaong taong matalino
na’y makabayan pa. Hindi gahaman sa salapi’t karangalan. Hindi
mapagsamantala yaong walang colonial mentality.

Bok : Kalunyal mantiliti? Anu ‘yun?

Ernan : Diwang alipin, Bok. Pamamanginoon sa mga dayuhan.

133
 Walang sariling paninindigan. Wal- (Kagyat na matitigil dahil sa
naririnig na takatak ng sapatos.) Bantay!… (Habang dumaraan ang
may edad nang tanod ay walang imik sa magkakasama.)
Bok : (Pagkatalikod ng tanod) Pwee, dedoso pang bu-ang! Gaisip seguro
magatakas tayo. Yawa. (Tawanan) Pano ngani?… Mi trangkaso…
Lumpo (Titingnan si Doming)… Almoranas (Susulyapan si Mang Ernan)
… Galaslas ang tiyan?
Ingunguso si Tony.Tawanan na naman.)
Tony : Maiba ‘ko, Mang Ernan. Ba’t kayo naospital?
Ernan : Hindi naman.
Doming : ‘Sang tanong, Mang Ernan. Nagagawa ba’ng makata?

Ernan : Isinisilang sila, Doming…. Maalala ko nga pala! Di ba’t ikaw Tony ang
tumula nang dumalaw itong minsan ang
Presidente?
Tony : Ako nga ho.
Ernan : Ang binigkas mong tula’y –
Tony : Pilipinas, ke gandang tula. Alam kong kayo’ng gumawa niyon.

Ernan : Ibig kong malaman mo na ang tulang iyo’y kasama sa lalabas kong aklat
ng mga piling tula… kabilang na roon ang mga sinulat ko rito.

Doming : Hanong pamagat?

Ernan : Sinag sa Karimlan.
Tony : Sinag sa Karimlan? Wow, gandang pamagat! Bagay na bagay sa saaa …
atin dito! Kelangan ng mga nasa dilim ang sinag. Ang liwanag!

Ernan : Walang taong hindi nalalambungan ng dilim. Lubhang makapangyarihan

ang karimlan! Subali… naitataboy ang dilim!

Tony : Sana’y mabasa ko ‘yon!…

Ernan : Bibigyan kita ng sipi. At marami pang iba.
Bok : (Nakahahalataan ng pagkabagot kapag pangkaisipan na ang paksa) Ber,
ber, Doming! Gin istorya mo naman pare… (Titingnan at tatanguan ng
iba si Doming, bilang pag-ayon sa pahiwatig ni Bok)

Doming : Ako’y ahente ng seguro. Malakas ang aking komisyon. Sang haraw, buat
sa hisang prubins’ya hay muwi ako dail sa bagyo. Magugulat pero
matutuwa ning asawa o, sabi ko. Sa kusina hako nagdaan. Pero
hanong nakita ko? Sus, hang asawa ko’t matalik na kebigan hay…
Uling-uli ko sila. Nagdilim hang aking tingin … Binaril ko’ng traydor
nang tumalon sa bintana… Napatay ko siya. (Mapapasandal sa

134
 :

dingding pagkatapos).
Tony : At nabilanggo ka dahil doon? Bakit ganon?
Doming : Hewan ko nga ba. (Magbububuntunghininga)
Ernan : Nakikiramay kami sa ‘yo, Doming…. Alam mo Tony, ang bilangguan ay
hindi lamang para sa mga nagkakasala . Ito’y para rin sa mga
sinamang palad. Sa mga kawawa. Sa walang malakas na naa…
padrino, sabi nga ni Bok.
Bok : (May pananabik) Ber, ang imong waswas? Seksi?
Doming : Para sa haki’y siyang pinakamaganda sa ‘ming bayan. Kinuha s’yang
mag-hartista. Marami kong naging karibal sa kanya!

Tony : “Tapat ang puso mo’t di nagunamgunam na ang paglililo’y nasa

kagandahan ”Sino nga, Mang Ernan, ang nagsabi niyon?”

Ernan Si Balagtas, iho, ang “Sisne ng Panginay”

Doming : Hang sama ng loob ko’y ‘yung pinakamatalik ko pang kebigan hang…
(Haharapin si Tony.) Binata ka pa, Tony, hano?… Ikaw, Bok, binata
rin? ‘Wag kayong pakakasal sa masyadong maganda.

Bok : A, p’wee sa akon gano. Todas lahi sila lahat pag ako ginaliko, hm…

Ernan : Kaya nga salungat ako sa sinabi ni Keats na “A thing of beauty is a joy
forever.” Dahil sa kagandaha’y daming tahanan ang nawasak at
patuloy na mawawasak. Daming pagkakaibigang napuputol. Daming
kataksilang nangyayari!… Kung totoong nagbibigay ng inspirasyon ang
kagandahan, totoo ring lumalason ito. Pumapatay!

Bok : Asan ngayon ang imong misis Dom?

Tony : Magsasama kayo uli? Paglabas mo?
Doming : Indi na. Hisinusumpa ko!
Bok : Ilan ang imong anak? Sino gid gaalaga?
Doming : Wala. Yung panganay namin ay namatay sa eltor.
Ernan : Tungkol sa kaibigan. Sadyang mahirap silang hanapin. Lalo na ngayong
namamayani ang diwa ng materyalismo. Ng pagpapalaluan,
pagkukunwari. Ba, kakailanganin ang maraming Diogenes! (Dahil sa
hindi lubos na maunawaan ni Bok ang marami sa kanyang naririnig,
mahihiga na siya’t magbabalot ng kumot.)

Tony : Pa’nu hu makikilala ang tapat na kebigan?

Ernan : Maraming paraan diyan. Subalit ang pinakamabuting pagsubok ay sa
mga oras ng kagipitan. Ng

135
 pangangailangan. Nang pangungulila. Walang pagkukunwari ang tapat
na kaibigan. Lagi siyang handang magbigay.
Magpakasakit.
Tony : Paris ni Damon at Pityas, ano ho?… Ba’t nga kaya napakaraming
mapagkunwari? Ke raming marumi na naglilinis-linisan. At meron
pang kaya lang nagbibigay e dahil me inaasahang tubo o gantimpala.
May –
Ernan : “ – nagmamalukong ay kubaw; may nagmamatulis ay pulpol.”

Tony : Me kunwari’y nagkakawanggawa, pero saan ba’y ibig lang maperyodiko

ang kanilang retrato o pangalan.
Ernan : Kaya nga kaibigan natin ang moral regeneration
pagbabagong-buhay.
Doming : Napapansin kong alos pare-ong pare-o hang takbo ng hisip mo, Tony, ke
Mang Ernan.
Tony : P’wera bola, Doming! Malayong – (Mauuntol ang sasabihin dahil sa
paglitaw ni Padre Abena) Aba si Padre Abena!
Magandang umaga po Padre.
P. Abena : Magandang umaga sa inyong lahat. (Karaniwan lamang ang taas ni
Padre Abena. Isa siya sa pari ng Bilibid. Magaapatnapu na siya. Maamo
ang kanyang mukha at malamig ang tinig. Nakasutana siya. At
nakasalamin habang lumalapit) Tony, totoo bang?… may sugat ka sa
tiyan!... sa braso! May blak-ay ka!

Bok : (Maliksing babangon) kondi magapatay-patayan ‘yan, Padre tay-pa na.

Tony : Totoo po’ng sabi ni Bok, Padre. Ganon nga ‘ng ginawa ko kaya lang iniwan ng mga
tigasin.

P. Abena : Laking pagsisi ngayon ng mga nabigong mapupusok.

Tony : Sadyang walang unang sisi, Padre, E-e-e- … pa’no po ngayon, Padre maaabsen ako
sa ‘ting klase?
P. Abena : Ow, huwag mong intindihin yun, anak. Ikaw naman ang
pinakamarunong sa lahat, a… Natutuwa ako’t hindi ka naganyak
sumama kagabi.
Tony : Padre, hindi ko mamantsahan ang inyong pagtitiwala sa ‘kin! Gayundin ang ke
Direktor.

P. Abena : Salamat, anak. Huwag kang makalimot sa Diyos. Ang tumatawag ay dinirinig.
Ang napakupkop ay tinatangkilik.

Tony : Padre, ke buti-buti n’yo! … Siyanga pala, si Mang Erna’y ibig ding…Wala raw silang
anak.

136
 :

Ernan : (Maagap) Totoo, padre, ang sinabi ni Tony. Gayunma’y kung may usapan na
kayo’y… Padre, kami ng maybahay ko’y labing limang taong umasa,
nagnobena, namintakasi upang magka-anak, subalit…Aywan ko ba kung
bakit agad akong nagkaamor kay Tony.

P. Abena : Talagang isa sa marami ang batang iyan. Masunurin siya. Matulungin.
Mapagkakatiwalaan at matalino. Balak ko sanang pagpariin siya dangat
ibang kurso ang kanyang ibig.
Natutuwa ako’t kayo’y –

Tony : Padre, posible po bang magkaroon ng dalawang amaamahan?

P. Abena : Bakit hindi? Mabuti nga’ng gayon at maraming titingin sa ‘yo.
Pagdating naman ng araw ay… kagustuhan din ng tatay mo ang
mangyayari.

Tony : (Mapapalakas ang tinig) Utang na loob, Padre. Sinabi ko na senyong wala ‘na akong
Tatay!
P. Abena : Ikaw ang masusunod, anak. Alam kong alipin ka pa ng iyong nasugatang
damdamin. May lambong ka pa ng karimlang … A, ‘di na nga bale.
Maiba ako, malalim bang naging sugat mo, Tony?

Tony : Sabi ng doktor e di naman daw napinsala ang aking bituka. P. Abena : Mabuti
kung gayon. Buweno, huwag kang masyadong maggagagalaw at nang hindi dumugo. (Sa
bahaging ito’y

137
 aalingawngaw ang isang malakas na pagpapagibik buhat sa ibang
panig ng ospital. Matatahimik ang lahat at makikinig sana) “Tubig!
Tubig! Mamamatay na ‘ko sa uhaw! Tubiggg!”
P. Abena : Diyan nga muna kayo at titingnan ko lang kung sino ang nagpapagibik na
‘yon. (Susundan ito ng alis.)
Lahat : Adyos, Padre.
Tony : (Sa sarili) Ke bait niya. Salamat at nagkaroon ang bilibid ng paring
tulad niya… Matutupad din ang pangarap kong makapag-aral… kung
sakali…
Ernan : Sadyang mabait si Padre Abena. Sana’y paris niya ang lahat ng alagad
ng pananampalataya… Pero, tingnan mo, Tony: sa karamihan ng
kanyang gawain ay hindi mo siya makakapiling sa lahat ng oras,
samantalang ako… Tuturuan kita ng pagtula. Ng pagsulat.
Pananalumpati. Pag-aaralin kita hanggang ibig mo. Kailangan naming
mag-asawa ang tagapagmana.

Tony : Paumanhin ho, Mang Ernan… Bukod sa makata, ano ho ba’n –

Ernan : A, ako’y peryodista. Propesor din ako sa isang unibersidad sa Maynila.

Kaanib sa ilang samahang pangwika, pangbayan, pangkultura … May
malaki akong aklatan – magugustuhan mo …. Guro naman sa piyano
ang aking maybahay. Magkakasundo kayo. Teka, ayan na’ng ating
butihing anghel! (Titigil sa pagsasalita pagkatanaw sa pumapasok na
nars. Magbibigay galang ang lahat. Ilalapag ng simpatika’t batang-
batang nars ang lalagyan ng mga gamot. Isa-isa niyang titingnan ang
temperatura ng naroong apat na pasyente. Hindi iintindihin ang may
paghanga’t pagnanasang tinging iniuukol sa kanya – lalo na si Bok.
Alam niyang sa kaharian ng mga lalaki, ang pangit mang babae ay
nagiging pulot gata. Aalis siya pagkabigay ng kaukulang gamot sa mga
may karamdaman.)

Bok : (pagkatalikod ng nars) Wow! Talagang da-magan si Miss Reyes! Kung

magaibig lang siya ngani sa akon, pero… ginsama ang akon record.
Yawa.
Tony : Bok, si San Agustin, bago naging santo ay naging isang pusakal munang
magnanakaw… Tandaan mo ’to, Bok. Higit na marangal ang
masamang bumuti kaysa mabuting sumama.

Bok : Galalim man ang imong Tagalog!

Ernan : Malay natin, baka maging santo ka rin, Bok (Tawanan)
Bok (Matatangay na rin ng biruan) Tama ka Mang Ernan. San Bok (pagdadaupin ang mga
palad sa tapat ng dibdib, titingala ng bahagya at pipikit)… santo santo gid ng
mga holdaper!... Nakakahiya, yawa. (Tawanan na naman.)

138
Ernan : P’wera biro, napansin kong may ibig sabihin ang tinginan ni
Tony at Miss Reyes. Lalaban ako ng pustahan na… (Haharapin si
Tony.) Magtapat ka Tony, may pagkakaunawaan na kayo ni Miss
Reyes, ano? (Ngingiti lamang ng makahulugan si Tony at ang palihim
na pagsangayon sa pamamagitan ng pagtaas ng kilay ay mapapansin
din nina Bok at Doming.)

Bok : Jackpot ka, Tony boy! Tsk, tsk, talaga man materyales pwerte si Miss
Reyes. Inggit ako sa imo.
Doming : Listo! Ayan na naman hang-tay-ban! (Darating ang dati ring tanod.)

Tanod : (Sa may pintuan) Antonio Cruzada!

Tony : (Itataas ang kanang kamay) Sir!
Tanod : Miron kang bisita, ading.
Tony : Bisita? Asan, Sir? Sino ho siya? Kilala ba n’yo sir?
Tanod : (Iiling at susulyapan si Mang Ernan) Siguro sing, idad sa kanya.

Doming : Kuwarentay singko.

Tony : Papunta na ba rito, sir?
Tanod : Wen ading. (Aalis. Lalabas sa pintuang pinapasukan.)
Tony : (Kunut-noo) Sino kaya ‘yon?… Ba, siya ang una kong dalaw sa loob ng
dalawang taon.
Ernan : Baka… Tatay mo na ‘yun, Tony
Doming : Baka naman hisang kamaghanak.
Bok : (Mapapabangon na naman) G’wapo bang imong derpa? Paris mo Tony?

Tony : (Dahil sa pag-iisip ay hindi mauunawaan ang tanong ni Bok; sa sarili)

Pa’no niya malalamang narito ako?… Anim na taon!… City Jail…
Welfareville… Muntinlupa… Imposible! Hindi. Hindi maaaring siya!
(Halos pasalubong) Huwag Mo pong itulot, Diyos ko!
Ernan : Sino man’yon ay may kapit siya. Kung di’y di siya makatutuloy dito. Ayun!
Siya na siguro ‘yung dumarating! (Papasok si Mang Luis, ang ama ni
Tony. Kasama niya ang dating tanod. May kataasan si Mang Luis,
nakasalamin siya ng may kulay. Mababasa sa kanyang anyo na siya’y
dumanas o dumaranas ng maraming suliranin. Isang manhid na barong
tagalog ang kanyang suot. Sunog ang kanyang balat, gayon may halata
rin ang kanyang kagandahang lalaki. Mag-aapatnapu pa lamang siya
subalit mukha nang lilimampuin. Pagagalain niya ang kanyang sabik na
paningin. Pagkunwa’t ituturo naman ng tanod para sa kanya ang
:

139
 pinaghahanap na hindi kaagad mamumukhaan.
Pagtatama ng kanilang tingin ang anaki nakatanaw ng multo

si Tony. Akibat ng matinding tuwa at pananabik ay pasugod na lalapit

ang ama sa anak.)
Luis : (Madamdamin) Tony, anak ko!… (Walang imik na pagyayapos ang tila
natatandaang si Tony. Magpapalipatlipat ang kamay ng naluluha sa
galak na ama sa buong katawan ng mutyang anak. Pagkaraan ng ilang
saglit sa gayong ayos ay pabigla at walang kibong magwawala si
Tony. Kahit nakararamdam ng kirot at tatayo siya’t uurong ng ilang
hakbang. Tutop niya ang sugat sa tiyan. Tiim ang kanyang mga
bagang, may apoy sa mata at iaalon ang kanyang dibdib. Mapapansin
ni Mang Luis ang mga sugat at black-eye niya.)
Luis : Anak ko, napano ka? (Hindi rin tutugon si Tony. Patuloy ang

pananalim ng kanyang sulyap, ang panginginig ng kanyang ugat sa

kalamnan ng kanyang panga, ang paninikip ng kanyang dibdib.
Samantala’y walang kibuan ang lahat, bagaman mataman silang
nagmamasid at nakikiramdam.)
Luis : Tony, magsalita ka, anak ko. Hindi ka ba natutuwang ako’y makita?
Pagkaraan ng may anim na taon? (Buhat sa kinatatayuan ay hindi rin
iimik o titinag si Tony. Unti-unti siyang lalapitan ng ama.)

Tony : Huwag! Huwag kayong lalapit! Huwag!

Luis : (Matitigil!) Anak, di mo ba… Ako ang Tatay mo…
Tony : (Palibak) Tatay?… Hm, ang nakilala kong ama’y anim na taon nang p-p
patay! Sayang lang ang inyong pagod!
Luis : (Lalapit pa ng isang hakbang; titigil) anak, patawarin mo ‘ko…

Tony : Inuulit ko: wala na akong ama!… (Lilingon sa gawi ng bintana.) Mula
nang iwan n’yo kami dahil sa ‘sang –
(Magpapatuloy na hindi alumana ang sinabi ng ama) Dahil sa kerida’y
sapin-saping hirap ang aming dinanas… lalo na’ng aking Nanay… Pati
pag-aaral ko’y natigil… Ano’ng gagawin ko? Me sakit si Nanay… Me
sakit si Baby… Nagkasangla-sangla kami… At nang lumao’y wala nang
ibig magpautang sa ‘min… ‘Sang araw e napilitan akong… Nang-agaw
ako ng bag. Nahuli ako. Nagmakaawa ako at pinatawad naman.
Subalit… nang dumating ako sa amin ay… (mababasag ang tinig)
patay nang kapatid ko! Sa

140
 tulong –

Luis : (Nahihilam na sa luha) Tony, husto na!… U-utang na loob…

A-a alam ko na’ng lahat!…
Tony (Hindi rin papansinin ang samo ng ama) Sa tulong ng mga kapitbahay e
nailibing din si Baby… Naospital si Nanay… Walang ibig kumupkop sa
‘kin… Baka raw me T.B. rin ako…
Ako’y naging kanto boy, nabarkada, hanggang… Natuto ako
ng iba’t ibang paraan ng pagnanakaw… Natikman kong matulog nang walang
unan… magtago sa ilalim ng tulay… Bok : (Mabilis na papatlang) Tsiken pid ‘yan, Tony!
Tony : (Wawalaing – bahala si Bok) Subalit me wakas ang lahat… Mula sa city jail e nalipat
ako sa Welfareville. Naglabasmasok ako ro’n… Nang magdisiotso
ako’y heto… Magdadalawang taon na ‘ko rito… (Hihinga ng mahaba at
malalim. Tutop pa rin ng kaliwang kamay ang sugat. Biglang haharapin nang
tuwiran ang lumuluha’t mistulang korderong ama. Makapangyarihan.) Kayo na
dapat kong tawaging ama ay tinatanong ko: Mangyayari kaya ang nangyari sa
‘ming mag-iina kung kayo’y tumupad senyong tungkulin?…

Luis : H-hindi ko na – hindi ko na kayo iiwan… K-k kelanman!

Tony : Pangako, hm… Daling sabihin, daling sirain…

Luis : Nagbalik ako upang – upang pagsilbihan kayo

habambuhay…
Tony : (Patuya) Ba’t di kayo bumalik senyong magandang kerida? Luis : (Lipos
pagpapakumbaba) Iniwan n’ya ako – ang taksil! – nang hindi ko na masunod ang kanyang kapritso…
Salamat sa kanyang ginawa at nagliwanag ang nalabuan kong isip.
Ngayo’y –

Tony : Huli na ang lahat!

Luis : Ang sakit mong magsalita, anak…alam mo bang limang buwan kitang
pinaghahanap?… At nang malaman kong narito ka’y nilakad kong… Nangako si
Senador Bigat na mabibigyan ka ng parole.

Tony : (Dahil sa ibang iniisip ay hindi maunawaan ang huling sinabi ng ama) Ewan ko kung
si Nanay e buhay pa o patay na. (Pasigaw naman) Kayo! Kayo ang sanhi ng
kanyang kasawian! Aru-aruuuyyy!

Luis : Buhay ang nanay mo, anak. Nagkita na kami. Magaling na

siya.

141
Tony : (Magliliwanag ang mukha) Buhay! Salamat sa Diyos!

Luis : (Hindi mapapansin ang sariwang dugo sa kamay ni Tony)

Pinatawad na n’ya ako. At nagkasundo nga kaming hanapin kita. Anak,

magsama-sama tayong muli!
Tony : Mahal ko si Nanay, ngunit kayo… Ibig ko pang mamatay kesa sumama sa senyo!

Luis : (Mawawala ang pagtitimpi at paghaharian ng damdamingama. Isang matinding

sampal ang ibibigay kay Tony).

Durugo ang bibig ng huli. Sa bahaging ito’y nganingani nang lundagin ni Bok si
Mang Luis danga’t makakambatan siya ni Mang Ernan na huwag manghimasok.
Sa sandaling ito’y nakatalikod naman at nasa may labas ang tanod.
Mapagwawaring ang nagawang kabiglaan, mabilis na lalapitan ang anak. Iigtad
naman si Tony.) Patawarin mo ‘ko, anak!

Tony : (Matapos pahirin ng likod ng palad ang dumudugong bibig) Lalo lamang ninyong
pinalalayo ang ating daigdig! (Mabilis na tatalikod.)

(Tigib-pagsisisi at panunumbat sa sarili, walang malamang gawin o sabihin si Mang Luis. Naroong
pisilin ang mga kamao; naroong muling tangkaing lapitan ang nagmamalaking
anak; tanawin sina Mang Ernan na parang nagpapahabag at nagpapatulong.
Wala namang imikan ang nangamamasid. Pagkuwa’y walang kibong lalabas.
Titigil sa may pintuan. Titigil sa may pintuan upang linguni’t pagukulan ng may
pagmamahal sa titig si Tony. Wala namang kamalayan ang nagugulumihanan
ding si Tony sa mga ikinikilos ng kanyang ama. Muling babalikan ni Mang Luis
ang nakatungong bunso subalit hindi maisasagawa ang balak na pagyapos dito.
Mapapabuntunghininga na lamang at tiim-bagang na aalis. Magkakatitigan sina
Mang Ernan, Bok at Doming. Pagkalipas ng ilang saglit ay dahan-dahang nauupo
sa gilid ng kanyang teheras si Tony. Kagat niya nang mariin ang kanyang labi.)

Ernan : (Malumanay subalit madamdamin) Ang buhay, Tony, ay batbat ng iba’t ibang uri ng
pagsubok. Ang tagumpay, kaya lalong tumitingkad ay dahil sa kakambal na
pagpapakasakit. Ang lalaking tumatakbo sa mga pagsubok at hamon ng tadhana
ay pinagtatampuhan ng tagumpay.
Tony : Mang Ernan, kayo man ang nasa lugar ko’y –

Ernan : Nauunawan kita, iho. (Titindig at aakbayan si Tony. Mahihipo ang dugong
nagmumula sa sugat sa tiyan.) Dumudugo ang sugat mo! (Kay Bok) Pakitawag
mo nga ang doktor…(Kay Tony) Mabuti’y mahiga ka. Siguro’y maaampat
‘yan.

Tony : (Habang nahihiga) Walang anuman ito Mang Ernan.

Bok : (Nakaupo pa rin subalit nakabalabal na ng kumot) Hm… tsiken pid ‘yan.
Doming : Sabagay, hakuman ‘yang nasa lugar ni Toni’y – hewan ko nga ba…

142
Bok : Bilib gid ako sa imo… Gas-mati ka. Y-y-yeba! …. Ernan : (Habang bumabalik sa kanyang
teheras; sa sarili) A, kung

masusunod lamang ng mga tao ang Panalangin ni San

Francsico ng Asisi, sana’y –

Tony (Biglang mapapabangon pagkarinig sa tinuran ni Mang Ernan) Pagkaganda-ganda nga ng

“Panalangin ni San Francisco”… Bathala, gawin Ninyo akong… kasangkapan…
Kung saan may galit –

Ernan : (Maagap) Bayaang nakapaghasik ako ng pag-ibig. Ang isang maganda

pang bahagi’y ‘yung… “Nasa pagbibigay ang ating ikatatanggap …
nasa pagpapatawad ang ating kapatawaran…”

Tony : (Mabilis) Mang Ernan… Madali ngang sabihing “Lumimot at

magpatawad,” ano ho? Pero, ar – ruyyy… (Mapipikit at aasim ang
mukha. Hahawakan ang sugat sa tiyan.)
Ernan : (Makikitang sa pag-aangat ng kamay ni Tony ay punungpuno yaon ng
dugo) Tony! (Kagyat na nalalapitan ang binata at pagyayamanin.)
Doming! Bok! Pakitawag n’yung doktor!
O nars! Madali kayo! …
Bok : (Hindi pa rin mababakla; hindi titinag) Bals –wals ‘yan!
Doming : (Patikud–tikod na lalabas subalit doon pa’y sisigaw na) Nars!
Nars! Narrsss!… (Muling darating ang nars na nakarinig sa malakas na
sigaw ni Doming. Agarang lalapatan ng pampaampat ng dugo ang
sugat ni Tony. Samantalang nagagamutan sila ay siya namang
paglitaw sa may pintuan ng magkasamang P. Abena at Mang Luis.
Walang imik silang magmamasid.)

Nars : Sariwa pa’ng sugat mo, kaya huwag ka munang magsalita nang malakas.
At huwag kang maggagalaw ha, Tony?
Tony : Paglabas ko rito’y pupunta ‘ko senyong bahay, ha, Lyd? A, Miss Reyes
pala!
Nars : Sabi na’t puwera muna ang salita. Pag sinuway mo ‘koy… Sige ka, hm…

Tony : Okey. (Pipikit dapwat muling didilat. Masusulyapan si P. Abena.

Magpapalitan sila ng ngiti.)
Nars : O, hayan, tapos na. Be good, ha, Tony? Promise? Tatango ang binata;
hahanda siya sa pag-alis.)

143
Tony : Maraming salamat, L-Ly – Miss Reyes. Hindi kita malilimot kelanman!
Alam mo na iyan… matagal na. (Hindi pa rin nakikita ni Tony ang ama
sapagkat natatakpan ito ng papalapit na pari.)
P. Abena : Magkakilala pala kayo ni Miss Reyes… Mabait at masipag ang batang ‘yan. Paris
mo…
Tony : Siya nga po ang babaing handa kong…
Bok : (Makahulugan ang ngiti) tingin ko’y ayos na silang dal’wa, Padre.
P. Abena : Hindi masama, pabor ako. (Saglit na titigil; kay Tony, sa ibang tinig) Anak,
ang tatay mo’y… nagkita kami. Nakiusap siyang -
Tony : (Malilimutan ang lahat; mapapabagong bigla’t puputulin ang pagsasalita ng
kausap) Padre!… Na naman? (Hindi mangungusap si P. Abena. Marahan
na lang siyang mapapailing; subalit maagap namang maaalayan si
Tony. Si

144
 Mang Luis naman, naroon pa rin sa may pintuan, ay mapapabuntung-
hininga’t mapapakagat labi sa namamalas na katigasan ng anak.
Mauuntol ang balak niyang paglapit. Si Miss Reyes naman na hindi pa
tuluyang nakakalayo ay magaganyak na manood sa tagpong yaong may
pangako ng kapanabikan. Lalapitan si Tony at masuyong pagsasabihan.)
Nars : Tony, di ba’t sabi ko sa’yo’y huwag ka munang gagalaw
‘pagkat makasasama sa ’yo?

Tony : Patawarin mo ‘ko, Ly – este, Miss Reyes.

Nars : (Tatanguan si Tony) Patatawarin kita pero sa uli-uli’y… Sige, higa na.
(Susunod na sana si Tony subalit magkakatama ang tingin nilang mag-
ama. Matagal silang magkakatinginan.

P. Abena : (Makahulugan) Anak, ‘tamo si Miss Reyes,

nakapagpapatawad… (Hindi tutugon si Tony. Mapapatango siya. Ganap
na katahimikan. Walang kakurap-kurap, at halos hindi humihinga sina
Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring dula sa silid na yaon. Sa
pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kanyang pisngi.
Mabubuhayan ng loob si Mang Luis. Dahan-dahan siyang lalapit sa
bunsong ngayo’y nakayupyop sa bisig ni Padre Abena. Magaling sa
sikolohiya, marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siya’y
unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama.
Ngayo’y may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony. May kakaiba ring
ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi. At sa isang kisap-
mata’y mayayapos siya ng kanyang ama. Masuyo,
madamdamin, mahaba ang kanilang pagyayakap.
Katulad ng dalawa, mapapaluha rin ang lahat. Maging ang may bakal na
pusong si Bok ay mapapakagatlabi’t mapapatungo nang marahan.
Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang mag-ama, titingala ng bahagya
at pangiting bubulong.)

Upang maging mayaman ang pag-unawa sa akdang binasa, gawin ang sumusunod:

1. Sagutin ang sumusunod na tanong ayon sa akdang binasa.

- May katuwiran ba si Tony na itakwil ang kaniyang ama? Ipaliwanag.

- Sa iyong palagay, bakit maraming tao ang napipilitang gumawa ng mga bagay na
labag sa batas?

- Kung ikaw si Tony, paano mo haharapin ang iyong ama sa likod ng kaniyang mga
pagkukulang sa inyong pamilya?

145
 - Anong kalagayang panlipunan ang masasalamin sa dula? May pagkakatulad o
pagkakaiba ba ito sa ngayon?

- Makatuwiran ba o di-makatuwiran na isisi ng isang tao sa kaniyang kapuwa ang

masaklap na nangyari sa kaniyang buhay? Bakit?

- Sa iyong palagay, naging mabisang kasangkapan ba ng mga manunulat sa panahong

ito ang dula sa paghahayag ng kanilang damdamin, saloobin, opinyon, at karanasan?

2. Ilarawan mo ang pagkilos, pananalita, saloobin, at paniniwala ng mga tauhan sa dulang

iyong binasa. Gawing batayan ang kasunod na tsart.

Mga SALOOBIN
Tauhan PAGKILOS PANANALITA PANINIWALA

Tony

Ernan

Doming

146
Bok

3. Isa-isahin ang mga bahagi ng dulang Sinag sa Karimlan na nagpapakita sa katangian ng

isang dula.

Simul a

Wakas

Gitna

MGA ASPEKTO NG PANDIWA

Balikan natin ang pinakahuling bahagi ng dula. Tingnan ang mga nakasalungguhit na salita.

P. Abena : (Makahulugan) Anak, tamo si Miss Reyes,

147
 nakapagpapatawad… (Hindi tutugon si Tony. Mapapatango siya. Ganap
na katahimikan . Walang kakurap-kurap, at halos hindi humihinga sina
Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring dula sa silid na yaon. Sa
pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kanyang pisngi.
Mabubuhayan ng loob si Mang Luis. Dahan-dahan siyang lalapit sa
bunsong ngayo’y nakayupyop sa bisig ni Padre Abena. Magaling sa
sikolohiya, marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siya’y
unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama.
Ngayo’y may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony. May kakaiba ring
ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi. At sa isang kisap-
mata’y mayayapos siya ng kanyang ama. Masuyo, madamdamin, mahaba
ang kanilang pagyayakap. Katulad ng dalawa, mapapaluha rin ang
lahat . Maging ang may bakal na pusong si Bok ay mapapakagatlabi’t
mapapatungo nang marahan. Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang
mag-ama, titingala ng bahagya at pangiting bubulong.)

Ang mga nakasalungguhit na salita ay mga pandiwa. Ang mga pandiwa ay nagsasabi ng kilos.
Mahalaga ang pagsasaad ng kilos sa dula dahil ito ang nagtutulak ng pag-usad ng salaysay.

May mga aspekto ang mga pandiwa na nagsasaad kung naganap na o hindi pa nagaganap
ang kilos, at kung nasimulan na at kung natapos nang ganapin o ipinagpapatuloy pa ang
pagganap. May apat na aspekto ang pandiwa: aspektong perpektibo kung ito ay
nagsasaad o nagpapahayag na ang kilos na nasimulan na at natapos na; aspektong
imperpektibo kung nagpapahayag ng kilos na nasimulan na ngunit di pa natatapos at
kasalukuyan pang ipinagpapatuloy; aspektong kontemplatibo ay naglalarawan ng kilos na
hindi pa nasisimulan; at aspektong perpektibong katatapos kung nagsasaad ito ng kilos na
katatapos lamang bago nagsimula o naganap ang kilos.

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga aspekto ng pandiwa, gawin ang sumusunod.

1. Balikan ang dula at ihanay ang mga pandiwang nakapaloob dito ayon sa mga aspekto
nila.

ASPEKTO NG PANDIWA

Aspektong
Aspektong Aspektong Aspektong
Perpektibo Perpektibong Imperpektibo Kontemplatibo
Katatapos

148
2. Magsalaysay ng ilang pangyayari sa iyong buhay noon na sa iyong palagay ay nangyayari
pa rin sa ngayon. Isaalang-alang ang simula, gitna at wakas ng pagsasalaysay. Gamitin
at salungguhitan ang mga aspekto ng pandiwa sa gagawing pagsasalaysay.

3. Sinasabi na kung walang guro, walang iba pang propesyon tulad ng doktor, abogado, at
inhinyero. Kaya naman dapat lamang kilalanin ang mahahalagang papel ng kaguruan sa
paghubog ng lipunan. Kaugnay ng paksang ito, gumawa ng isang maikling dula na
nagpapakita sa halaga ng mga guro. Tiyakin na ito’y a) malikhain; b) nagkakaugnay-
ugnay ang mga eksena o pangyayari; at c) may wastong gamit ng aspekto ng pandiwa.

MGA PAHAYAG NG PAGSANG-AYON AT PAGSALUNGAT

Mahalagang aspekto ng dula ang mga manonood. Dahil itinatanghal ito, nalalaman ng mga
nagtatanghal (at mga taong nasa likod nito) ang reaksiyon ng mga nanonood. May mga dula
pa ngang interaktibong nakikibahagi ang mga manonood sa pagtatanghal. Kahalintulad sa
dula, nakapagbibigay din sa ibang anyong pampanitikan ang mga tao ng kanilang naranasan,
nakita, napanood, narinig, at nabasa ngunit hindi nga lamang ito direktang nakikita ng mga
manlilikha. Ang mga reaksiyon naman ay kadalasang pagsang-ayon o pagsalungat.

Isang paraan ang pagsang-ayon o pagsalungat upang maging kapakipakinabang ang

pakikilahok sa anumang usapan o pagbibigay ng mga palapalagay, opinyon, ideya o
kaisipan. Sa paraang ito, mahalagang malaman natin ang mga pananalitang dapat gamitin
sa pagpapahayag ng pagsangayon at pagsalungat. Sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at
pagsalungat ay makabubuting pag-aralan o pag-isipan munang mabuti at magkaroon ng
malawak na kaalaman ukol sa isyu. Iwasang gumawa ng desisyong hindi pinag-iisipan at
maaaring dala ng desisyong itinutulak ng nakararami.

Mga Halimbawa:

* Pahayag na karaniwang nagsasaad ng pagsang-ayon Sang-ayon

ako.

Tama.

Iyan ang nararapat.

Pareho tayo ng iniisip.

Ganyan din ang palagay ko.

149
* Pahayag na nagsasaad ng pagsalungat Hindi ako sang-ayon.
Mabuti sana ngunit… Ikinalulungkot ko
ngunit… Nauunawaan kita subalit.

Ayaw.

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat, gawin

ang sumusunod:

1. Isulat ang reaksiyon ng mga tauhan sa pangyayari mula sa dula.

a. Pananaw ni Mang Ernan sa buhay

b. Pagbabago ng kaisipan ni Tony sa kaniyang ama

c. Hindi naibigan ni Bok ang ginawang pagsampal ng ama ni Tony

d. Naging tugon ni Padre Abena sa ginawa nina Tony at Mang Luis

2. Pumili ng isa sa sumusunod na paksa at ilahad ang opinyon mo hinggil dito.

- Dapat basahin at pag-aralan sa klase ang maikling kuwento at dula.

- Dapat magkaroon ng tamang batas para sa mga inosenteng indibidwal na

nakukulong.

- Dapat magkaroon ng pantay na karapatan ang babae at lalaki.

3. Suriing mabuti ang mga pahayag. Sumasang-ayon o sumasalungat ka ba sa mga ito?

Lagyan ng tsek () ang bilog katapat ng iyong sagot at saka ipahayag ang iyong
pangangatwiran sa patlang.

- Ang pagpapatawad ay mahirap gawin.

Sumasang-ayon ako.
Sumasalungat ako.

Ang pangangatuwiran ko ay

_______________________________________.

150
 - Lubos na nakatutulong sa pagbabagong-buhay ng isang tao ang relihiyon.

Sumasang-ayon ako.
Sumasalungat ako.

Ang pangangatuwiran ko ay

_______________________________________.

- Ang tao ay sumasama dahil sa kaniyang kapwa.

Sumasang-ayon ako.
Sumasalungat ako.

Ang pangangatuwiran ko ay

_______________________________________.

PANGWAKAS NA PAGTATAYA

Upang subukin ang natutuhan mo sa araling ito, gawin ang sumusunod.

1. Dugtungan ang mga nasa kahon upang makabuo ng makabuluhang pahayag. Tandaan na
itala mo ang kabuuang konseptong natutuhan sa araling ito sa mga idurugtong na
pahayag.

151
 Naliwanagan ako dahil sa…

Naunawaan ko na…

Nalaman ko na ….

2. Ilahad ang iyong pananaw sa tanong na nasa loob ng bilog

152
 Masasalamin pa
ba ang kulturang
Filipino sa mga
dulang
pantanghalan sa
kasalukuyan?

Naging mabisa
bang
kasangkapan ng
mga manunulat sa
pagpapahayag ng
kanilang
damdamin,
saloobin, opinyon,
at karanasan sa
dula?

Bakit mahalagang
matutuhan mo
ang tamang
paraan ng
pagpapahayag ng
pagsang -ayon at
pagsalungat ?

153
3. Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan, ikaw ay naimbitahang
dumalo sa gaganaping seminar-workshop tungkol sa “Dula at Dulang Tagalog sa
Modernong Panahon.” Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang
video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o
artistang babae sa larangan ng indie film. Batay sa napanood, gagawa ka ng orihinal na
iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos
itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput. Tatayain ito batay sa
sumusunod na pamantayan: a) kaangkupan, b) makatotohanan, c) masining, d) orihinal,
e) kaakmaan ng tunog/props/costume, f) taglay ang mga bahagi ng dula, g) kahusayan
sa pag-arte, at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat.

4. Ang layunin sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sa pamamagitan
ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita
ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan, nagbago at nawala na. Unawain
mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa mo nang buong husay ang gawain.

Isa sa nakatutulong upang mapasigla ang ekonomiya ng bansa ay ang pagpasok ng

dolyar sa pamamagitan ng turismo. Marami ang nabibigyan ng trabaho. Kaya naman
patuloy sa pagbuo ng iba’t ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit
na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo. Naglalayon na hikayatin ang
mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito. Bilang
tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya, layunin mo na
hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang
kultural. Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na
nagpapakita ng kulturang Pilipinas na nagpapatunay na “It’s More Fun in the
Philippines.” Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipinas na
nananatili, nabago at nawala na sa inyong probinsiya. Ang presentasyon ay batay sa
sumusunod na pamantayan: a) batay sa pananaliksik; b) makatotohanan; c)orihinal;
d)malikhain; e) may kaugnayan sa paksa; f) napapanahon; g) taglay ang elemento ng
pagbuo ng isang video presentation.

MGA ANYO NG KONTEMPORARYONG PANITIKAN

154
MGA ARALIN

 Mga Anyo ng Kontemporaryong Panitikan

- Pahayagan (Tabloid)

- Magasin

- Komiks

 Antas ng Wika

Masasabing malaki na ang naging pag-unlad ng teknolohiya sa buong mundo maging sa ating
bansa. Ang paglaganap ng internet, pag-usbong ng iba’t ibang social media network gaya ng
Facebook at Twitter, gayundin ang pagkahumaling ng kabataan sa pagtangkilik sa mga
website gaya ng YouTube, ay nagdulot ng malaking pagbabago sa kulturang Pilipino. Ang
pagkahilig ng marami, lalo na ng kabataan, sa mga kontemporaryong anyo ng panitikan ang
nag-udyok sa pagbabagong bihis ng tradisyonal na anyo nito. Paano nga ba naiiba ang
tradisyonal na uri ng panitikan sa panitikan sa kasalukuyan? Bakit nagkaroon ng
transpormasyon mula sa tradisyonal na panitikang Pilipino tungo sa panitikan sa
kasalukuyan?

Upang simulan ang pagkilala sa ilang anyo ng kontemporaryong panitikan, gawin ang
sumusunod.

1. Tukuyin ang mga salita sa crossword puzzle sa tulong ng mga gabay sa ibaba.

Gabay

1. Kuwentong isinalarawan ng mga dibuhista

155
 2. Pahayagan ng masa
3. Makulay na babasahin na hitik sa iba’t ibang impormasyon

2. Tukuyin ang inilalarawan ng mga bugtong sa ibaba. Pagkatapos, isulat mo ang mga titik
ng iyong sagot sa mga kahon upang mabuo ang crossword puzzle.

3. Isulat sa kahon ang mga katangian na sa iyong palagay ay taglay ng kontemporaryong

panitikan at tradisyonal na panitikan. Bigyang-pansin ang paksang kadalasang
tinatalakay sa mga ito, wikang ginagamit at midyum sa paghahatid nito sa mamamayan.

156
 Tradisyonal na Panitikan Kontemporaryong
Panitikan

_____________________ _____________________
Paksang Tinatalakay _____________________ _____________________
_______________ __________________

_____________________ _____________________
Wikang Ginagamit _____________________ _____________________
_______________ __________________

Paraan /Midyum sa _____________________ _____________________

Paghahatid _____________________ _____________________
_______________ __________________

MGA ANYO NG KONTEMPORARYONG PANITIKAN

Masasabing nagpatuloy ang tradisyon sa panitikan sa kabila ng modernisasyon sa

pamamagitan ng pagpasok ng teknolohiya. Marahil, nagkaroon lamang ito ng bagong
mukha. Kapansin-pansin sa kasalukuyan na ang kinawiwilihan ng kabataan na mga
babasahin gaya ng komiks at magasin ay nauulit lamang ang paksa at tema sa mga akda sa
tradisyonal na uri ng panitikan. Kung susuriin, nagkakaiba lamang sa estilo, pamamaraan,
at kaalamang teknikal ang kontemporaryong panitikan.

Tabloid

Mula noon hanggang ngayon, malaki ang ginagampanang papel ng mga balita sa pang-araw-
araw nating pamumuhay. Magmula sa pagbalikwas sa higaan hanggang bago matulog ay
nakatutok tayong mga Pilipino sa nangyayari sa ating paligid. Isa na ang pahayagan bilang
isang uri ng print media ang kailanma’y hindi mamamatay at bahagi na ng ating kultura.
Pansinin ang pagsusuring isinagawa ni William Rodriguez mula sa kaniyang blog sa “Sanib-
Isip” (http://williamrodriguez11.blogspot) tungkol sa tabloid.

Tabloid: Isang Pagsusuri

William Rodriguez II

Buhay na buhay pa rin ang industriya ng diyaryo sa bansa dahil sa abot-kaya lang
ang presyo. Ang katibayan nito ay ang dami ng mga tabloid na makikita sa mga

157
 bangketa. Bumebenta pa rin, kahit ang mga balita ay unang lumalabas sa
telebisyon at naiulat na rin sa radyo. May sariling hatak ang nasa print media dahil
lahat ay di naman naibabalita sa TV at radyo. Isa pa, hangga't naitatabi ang diyaryo
ay may epekto pa rin sa mambabasa ang mga nilalaman nito.

Iba't iba ang dahilan ng mga tao kung bakit nagbabasa ng diyaryo. Mayroong hanap
talaga ay balita, magbasa ng tsismis, sports, literatura, o 'di kaya'y magsagot ng
palaisipan. Pinagsama-sama na yata ang lahat sa diyaryo para magustuhan ng mga
tao. Mainam itong pampalipas-oras kapag walang ginagawa. Sinasabing ang tabloid
ay pangmasa dahil sa Tagalog ito nakasulat bagama't ilan dito ay ingles ang
midyum. Hindi katulad sa broadsheet na ang target readers ay Class A at B. "Yun
nga lang sa tabloid ay masyadong binibigyang-diin ang tungkol sa sex at karahasan
kaya't tinagurian itong sensationalized journalism. Bihira lamang maibalita ang
magagandang kaganapan sa ating bansa. Ito kaya ay dahil sa itinuturo ng aklat ng
dyornalismo, na ang katangian ng magandang balita ay nasa masamang balita?

Sa kasalukuyan ay mayroong 21 na national daily tabloid at apat lang naman sa

weekly tabloid na nagsi-circulate sa bansa. Huwag ng isama ang mga diyaryo na wala
sa merkado na kaya lang nakakapagpatuloy ay dahil sa pagpi-PR sa mga politiko.
Ang ilang tabloid ay konektado rin sa broadsheet at mayroon ding mga publishing na
dalawa o tatlo pa ang hawak na diyaryo. Mapapansing marami sa mga tabloid na
ibinebenta ay pawang nagtatampok ng mga istoryang ukol sa sex at nagpapakita ng
mga larawang hubad ng kababaihan; pangiliti lang daw. Ngunit ang totoo ay
pinupuntirya nila ang libido ng tao para lang makabenta. Tuloy, mababa ang tingin
ng iba sa mga tabloid dahil sa ganitong kalakaran. Pumasok din sa eksena ang mga
smut tabloid na sagad sa kalaswaan!

Mahalaga pa naman ang ginagampanan ng media sa paghubog ng kaisipan ng

mamamayan. Kaya nitong bumuo at magwasak ng isang indibidwal o kahit
institusyon. Mabuti na lamang at may matitino pa ring tabloid. Siyempre, kabilang
na rito ang PINAS na nagtataguyod ng alternatibong pamamahayag.

Upang pagyamanin ang kaalaman sa tabloid, gawin ang sumusunod:

1. Sagutin ang sumusunod na tanong:

a. Sa iyong palagay, bakit higit na binabasa ng mga tao ang tabloid kaysa
broadsheet?

158
 b. Sa kabila ng pagpasok ng teknolohiya, lalo na ang malaganap na internet, bakit
marami pa rin ang tumatangkilik at nagbabasa ng mga pahayagan?

2. Kumuha ng isang kopya ng tabloid. Ilista, ilarawan, at suriin ang mga bahagi o pahina
nito. Sa pagsusuri, magiging pangunahing bagay kung bakit inilagay ang bahaging iyon at
kung ano ang inaasahan nitong mambabasa.

Pangalan ng Tabloid:

Petsa ng Pagkakalathala:

Mga Bahagi Deskripsiyon Pagsusuri

3. Kumapanayam ng hindi bababa sa tatlong tao na palagiang nagbabasa ng tabloid. Suriin

kung ang ilang pahayag na inilatag sa pagsusuri ni William Rodriguez II ay tumutugma o
sumasalungat sa sagot ng kinapanayam mo, lalo na sa mga dahilan ng pagbabasa nila ng
tabloid.

MAGASIN

Hindi mawawala ang Liwayway kung pag-uusapan ang magasin sa Pilipinas. Naglalaman ito
ng mga maikling kuwento at sunod-sunod na mga nobela. Dahil dito, naging paraan ito para
mapalago ang kamalayan ng mga Pilipino. Dinala nito ang panitikan sa mga kabahayan ng
pamilyang Pilipino. Bago pa man ang Digmaang Pasipiko, ang araw ng pagrarasyon ng
magasin na ito ay talaga namang inaabangan ng mga miyembro ng pamilya at nagiging
dahilan din ng kanilang pagtitipon upang mabasa lamang lalo na ang mga nobela.

Bunsod nang mabilis na pagbabago ng panahon, unti-unting humina ang produksiyon ng

Liwayway. Nag-iba ang panlasa ng mga Pilipino mula nang magpasukan ang iba’t ibang
magasin mula sa ibang bansa. Sa kasalukuyan, naririto ang nangungunang mga magasin na
tinatangkilik sa bansa.

1. FHM (For Him Magazine) - Ang magasing ito ay tumatayo bilang

mapagkakatiwalaan at puno ng mga impormasyon na nagiging instrumento

159
 upang mapag-usapan ng kalalakihan ang maraming bagay tulad ng buhay, pag-
ibig, at iba pa nang walang pagaalinlangan.

2. Cosmopolitan – Magasing pangkababaihan. Ang mga artikulo rito ay

nagsisilbing gabay upang maliwanagan ang kababaihan tungkol sa mga
pinakamainit na isyu sa kalusugan, kagandahan, kultura, at aliwan.

3. Good Housekeeping - Isang magasin para sa mga abalang ina. Ang mga
artikulong nakasulat dito ay tumutulong sa kanila upang gawin ang kanilang
mga responsibilidad at maging mabuting maybahay.

4. Yes! - Ang magasin tungkol sa balitang showbiz. Ang nilalaman nito ay palaging
bago, puno ng mga nakaw-atensiyon na larawan at malalaman na detalye
tungkol sa mga pinakasikat na artista sa bansa.

5. Metro - Magasin tungkol sa fashion, mga pangyayari, shopping, at mga isyu

hinggil sa kagandahan ang nilalaman ng Metro.

6. Candy - Binibigyan ng pansin ang mga kagustuhan at suliranin ng kabataan. Ito

ay gawa ng mga batang manunulat na mas nakauunawa sa sitwasyon ng mga
mambabasa.

7. Men’s Health – Magasin na nakatutulong sa kalalakihan tungkol sa mga isyu ng

kalusugan. Mga pamamaraan sa pag-ehersisyo, pagbabawas ng timbang, mga
pagsusuri sa pisikal at mental na kalusugan ang nilalaman nito, kung kaya ito ay
naging paborito ng maraming kalalakihan.

8. T3 - Isang magasin para lamang sa mga gadget. Ipinakikita rito ang mga
pinakahuling pagbabago sa teknolohiya at kagamitan nito. Ito rin ay may mga
napapanahong balita at gabay tungkol sa pagaalaga ng mga gadget.

9. Entrepreneur – Magasin para sa mga taong may negosyo o nais magtayo ng

negosyo.

160
Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga magasin, magsagawa ng pananaliksik sa mga guro
sa inyong paaralan kung anong popular na magasin ang binabasa nila. Gamiting gabay sa
pananaliksik ang kasunod na balangkas na nasa ibaba.

Pamagat: _______________________________________

Mga Natuklasan sa Naunang Binasang Mga Natuklasan sa Isinagawang

Pananaliksik Pananaliksik

KONGKLUSYON

____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________

KOMIKS

Ang komiks ay isang grapikong midyum na ang mga salita at larawan ay ginagamit upang
ihatid ang isang salaysay o kuwento. Maaaring maglaman ang komiks ng diyalogo sapagkat
binubuo ito ng isa o higit pang mga larawan, na maaaring maglarawan o maghambing ng
pagkakaiba ng teksto upang higit na makaapekto nang may lalim. Bagama’t palagiang
paksang katatawanan ang komiks, sa kasaysayan, lumawak na ang sakop ng anyo ng sining
na ito na kinabibilangan ng lahat ng mga uri (genre), hinahayaan ang mga artistang tuklasin
ang kanilang sariling ekspresyon.

Narito ang isang halimbawa ng komiks at mga bahagi nito:

161
162
163
Kuwadro-
Naglalaman ng Pamagat ng
isang tagpo sa kuwento
kuwento (frame)
Larawang guhit
Kahon ng ng mga tauhan
Salaysay - sa kuwento
Pinagsusulatan ng
Lobo ng usapan-
maikling salaysay
tungkol sa tagpo Pinagsusulatan ng usapan ng
mga tauhan; may iba’t
ibang anyo ito batay sa
inilalarawan ng dibuhista.

Isinulat ni Carlo J. Caparas. Mula sa

Komiklopedia.wordpress.com.

Sinasabing ang komiks ay inilarawan bilang isang makulay at popular na babasahin na

nagbigay-aliw sa mambabasa, nagturo ng iba't ibang kaalaman, at nagsulong ng kulturang
Pilipino. Ang kultura ng komiks ay binubuo ng mga manunulat at dibuhista na napakalawak
ng imahinasyon.

Ang pagiging malikhain ng mga manlilikha ng komiks ang nagpagalaw maging sa mga bagay
na walang buhay. Ipinakita nila ang hindi nakikita ng iba. Lumikha sila ng mga bagay mula
sa wala. Gumawa ng mahika. Pinagkabit-kabit ang mga elemento. At kahit walang
teleskopyo ay ginalugad nila ultimong tuldok sa kalawakan, ipinakita na bukod sa ating
mundo ay may iba pang mundo, at may iba pa palang uri ng mga nilalang.

Maraming bata ang lumaki kasabay ng komiks at baon nila ang tapang ng mga super
karakter na lumalaban sa mga hamon ng buhay. Maraming pinaligaya ang komiks, maraming
binigyan ng pag-asa, maraming pinaibig.

164
 Mga larawan
mula sa
Philippine
Online
Chronicles

Makulay ang pinagdaanan ng komiks sa Pilipinas magmula nang lumabas ito sa mga magasin
bilang page filler sa entertainment section nito noong 1920. Magmula rito, nagsulputan na
ang mga regular na serye ng Halakhak Komiks noong 1946, Pilipino Komiks, Tagalog Klasiks
noong 1949, at Silangan Komiks noong 1950.

Sinasabing sa pagpasok ng dekada otsenta unti-unting humina ang benta ng komiks dahil sa
ipinatanggal ang ilan sa nilalaman at ipinag-utos ang paggamit ng murang papel.
Naapektuhan nito ang kalidad at hitsura ng komiks. Nagresulta ito nang pag-alis ng mga
dibuhista ng komiks sa Pilipinas para magtrabaho sa Amerika sa parehong industriya.
Kabilang dito sina Alfredo Alcala, Mar Amongo, Alex Niño, at iba pa.

Pagkatapos ng Batas Militar muling namuhunan ang industriya ng komiks. Sa panahong ito
sumikat ang manunulat na sina Pablo S. Gomez, Elena Patron, at Nerissa Cabral. Ang
pagbabalik ng interes ng mambabasa sa komiks ay tumagal lamang hanggang simula ng 1990
dahil nahumaling na ang mga tao sa iba’t ibang anyo ng paglilibang.

Sa kasalukuyan, marami pa rin ang nagnanais na muling buhayin ang industriya sa bansa. Isa
na rito ay ang kilalang direktor na si Carlo J. Caparas. Noong taong 2007 tinangka niyang
buhayin at pasiglahin ang tradisyonal na komiks sa sirkulasyon sa pamamagitan ng mga
ginawa nilang komiks caravan sa iba’t ibang bahagi ng Pilipinas.

Hindi lamang sa Pilipinas nakilala ang galing at husay ng mga manlilikha ng komiks kundi
maging sa ibang bansa. Ayon sa blog ni Fermin Salvador, world-class ang kakayahan ng mga
Pilipino sa paglikha ng komiks. Kinilala ang galing at husay ng mga Pinoy sa larangan ng
sining at malikhaing pagsulat sa lokal man at internasyonal na komunidad. Kabilang sa mga
komikerong Pilipino na kilala sa labas ng Pilipinas sina Gerry Alanguilan, Whilce Portacio,
Philip Tan, Alfredo Alcantara, at marami pang iba.

Tunay na hanggang sa ngayon ay popular na babasahin pa rin ang komiks. Ayon nga kay
Prof. Joey Baquiran ng UP, sa PASKO SA KOMIKS. “Hindi mamamatay ang komiks dahil may
kakanyahan ito. Ang katangiang biswal at teksto. Isang kakanyahang hinding-hindi
mamamatay sa kulturang Pilipino hangga't ang mga Pilipino ay may mga mata para
makakita at bibig para makabasa -- magpapatuloy ang eksistensiya ng komiks.”

Upang pagyamanin ang kaalaman sa komiks, gawin ang sumusunod.

165
1. Sagutin ang sumusunod na tanong.

a. Bakit patuloy na kinagigiliwang basahin ang komiks?

b. Mabisa bang midyum ang komiks upang mailarawan ang kultura, tradisyon, at ang
kasalukuyang kalagayan ng isang lipunan?

2. Lagyan ng angkop na salitaan ang mga larawang guhit sa bawat kuwadro ng comic strip
upang makabuo ng isang kuwento.

Isang araw,
ipinakita at
ikinuwento ng
lola ni Cyrus
ang mga
sumikat na
komiks noon
na siya ang
isa sa mga
dibuhista nito.

MGA ANTAS NG WIKA

Ang mga nabanggit na anyo ng kontemporaryong panitikan ay gumagamit ng iba’t ibang

antas ng wika. Nahahati ang antas ng wika sa dalawa: Pormal at Di-pormal at sa loob ng
bawat isa ay may iba pang antas. Sa Pormal, nariyan ang pambansa, pampanitikan, at
Teknikal. Samantala ang mga Di-pormal naman ay lalawiganin, kolokyal, at balbal.

Sa araling ito, nagbigay tuon ang sumusunod: Ang pormal, di-pormal, at ang balbal

166
 1. Pormal – Wikang ginagamit sa mga seryosong publikasyon, tulad ng mga aklat, mga
panulat na akademiko o teknikal, at mga sanaysay sa mga paaralan. Ito ay impersonal,
obhetibo, eksakto, at tiyak. Ito ay gumagamit ng bokabularyong mas komplikado kaysa
sa ginagamit sa pang-arawaraw na usapan. Gumagamit din ito ng mga pangungusap na
binubuo ayon sa mga panuntunang gramatikal.

2. Di-Pormal – Wikang ginagamit ng karamihang tao araw-araw. Simple lang ang

bokabularyo nito at ang mga pangungusap nito ay maiigsi lamang. Tinatanggap dito ang
tonong kumberseysyonal at ang paggamit ng mga panghalip na “ako” at “mo.” Hindi ito
mahigpit sa tamang paggamit ng din-rin, daw-raw, kaunti-konti, atbp. Ang mga artikulo
at kolum sa mga diyaryo na parang nakikipag-usap lamang sa mambabasa ay kadalasang
gumagamit ng mga wikang di-pormal. Ito rin ang mga wikang ginagamit sa pagsulat sa
mga kaibigan. Halimbawa nito ay ang salitang balbal tumutukoy sa kataga o pariralang
likha o hiram sa ibang wika na karaniwang ginagamit ng mga mababa ang katayuan sa
buhay. Kung ito’y hiram, binabago ang anyo nito upang maiakma sa paggamit.

Upang pagyamanin ang kaalaman sa mga antas ng wika, gawin ang sumusunod:

1. Sumuri ng tig-iisang tabloid, magasin, at komiks. Tingnan ang antas ng wikang ginagamit
ng mga ito at kung bakit ganoon ang mga ginagamit nilang antas ng wika.

Bakit ganito ang Antas ng

Pangalan Antas ng Wika
Wika?
Magasin
Tabloid
Komiks

2. Kumapanayam ng tatlong tao na may iba’t ibang uri ng trabaho (tulad ng guro, kaibigan,
at magulang). Ilarawan ang antas ng wika nila. Paghambingin ang mga antas ng wikang
ginagamit nila.

PANGWAKAS NA PAGTATAYA

Batay sa mga natutuhan mong mga araling pampanitikan at pangwika, bumuo ng isang
literary folio ng klase na sumasalamin sa kasalukuyang kalagayan ng isang barangay. Narito
ang mga dapat isaalang-alang sa paggawa ng folio.

167
 1. Magkaisa ang buong klase kung ano ang magiging pamagat ng inyong literary folio.
Kasama na rito ang napagkasunduang logo, konsepto ng pabalat ng aklat, at
kinakailangang mga larawan.

Mataas na Paaralang Neptali A. Gonzales

Lungsod ng Mandaluyong
KALSADA -PASADA
(Mga Akdang Napulot sa Kalsada
)

Literary Folio 2012

2. Sumulat ng Panimula, Pasasalamat, at Paghahandog sa unahang bahagi ng

inyong literary folio.

3. Kinakailangang makita rin ang Talaan ng Nilalaman bago ang koleksiyon ng mga
akdang pampanitikan na isinulat ng bawat isa. Sikaping mauri ang bawat isa sa
bahaging ito upang madaling makita ng mambabasa kung tula, maikling kuwento,
dula, at iba pang akdang pampanitikan.

4. At ang pinakatampok sa literary folio ay ang koleksiyon ng iba’t ibang akdang

pampanitikan na orihinal na isinulat ng bawat isa sa inyong klase na dumaan sa
proseso ng pag-eedit.

Ang sumusunod naman ay ang pamantayan sa pagsuri sa gagawin ninyong literary folio.

Mga Pamantayan 5 4 3 2 1
A. Malikhain

B. Kaisahan (pagkakaugnay-ugnay ng mga

pangungusap)
C. Makatotohanan (Sumasalamin sa lipunang
ginagalawan)

168
 D. Pormal at responsable ang gamit ng wika

E. Kawastuhan (Wasto ang gamit ng mga salita at

bantas)

LEYENDA

20 – 25………………………………………………... Napakahusay

15 – 20 ………………………………………………. Mahusay

10 – 15 ………………………………………………. Katamtamang Husay

ANG BROADCAST MEDIA: MEKANISMO NG PAGBABAGO AT PAGUNLAD NG

KULTURANG PILIPINO

MGA ARALIN

 Ang Radyo at Pananaliksik

 Kuwentuhang Media mula sa Online Balita

 Konsepto ng Pananaw

 Dokumentaryong Pantelebisyon

 “Kislap ng Bituin” ni Jeystine Ellizabeth L. Francia

 Dokumentaryang Pantelebisyon

 Araling Pangwika: Mga Konseptong May Kaugnayang Lohikal

 BROADCAST MEDIA

Panimulang Pagtataya: Paborito Ko!

Isulat mo sa loob ng larawan ng telebisyon ang iyong kinagigiliwang palabas, at sa

loob naman ng larawan ng radyo ang iyong paboritong pinakikinggang programa. Ipaliwanag
mo rin ang mga dahilan kung bakit mo pinanonood o pinakikinggan ang mga programang
iyong nabanggit.

169
 Madalas na Pinanonood sa Telebisyon:
____________________________ _____

Dahilan Kung Bakit Kinagigiliwan:

___________________________________
___________________________________
_____________________________

Madalas na Pinakikinggang
Programa sa Radyo:
___________________
Dahilan Kung Bakit Kinagigiliwan:
______________________
_________________

MOTIBASYON: PAGKILALA SA MEDIA

Ang bahaging ito ang makapag-uugnay sa iyo sa mga bagay na dapat mong malaman
kaugnay ng Aralin 2 sa modyul na ito. Gumamit ng sagutang papel sa pagsagot ng puzzle.
Unawain at limiin ang isinaad na mga datos upang maibigay ang tamang sagot. Bilugan ang
mga letrang bumubuo sa tamang sagot sa bawat bilang. Kopyahin at gawin ito sa papel.

1. Naghahatid ng balita at mga programang nakaaaliw at kawili-wili.

2. Isang palabas na maaaring maging daan upang maimulat ang mamamayan sa

katotohanan ng buhay sa kaniyang paligid.

3. Maaaring maghatid ng balita, talakayan, at impormasyon sa bayan man sa nayon.

4. Isa sa mga naihahatid ng radyo na nagdudulot ng aliw sa marami.

5. Maaaring marinig o mapanood ang mga ito maging sa radyo o telebisyon.

170
 T E L E B I S Y O N M V

L M N H I E A Y O A U M

E J O S H I D I E T S U

L I R A B A L I T A I S

E C A C R I S T Y S K A

O M A R I C A R R O A K

D O K U M E N T A R Y O

GAWAING BAHAY: MGA KILALANG BOSES SA LOOB NG MEDIA

Maraming tao ang lumalabas sa telebisyon at radyo. Karamihan sa kanila ay kilala hindi
lamang dahil sa kaledad ng kanilang mga pag-uulat kung hindi pati na rin sa paraan ng
kanilang pananalita. Bumuo ng isang grupo at pumili ng isang kilalang programa sa radyo o
telebisyon, subukang pagaralan ang paraan ng kanilang pananalita at pagbabalita.
Ipresenta ang paraan ng pagbabalita ng mga nasaliksik sa klase.

Mula sa mga gawaing ito, ating napatunayan na bahagi na ng ating buhay ang
pakikinig ng radyo at panonood ng telebisyon. Ngunit paano nga ba nito nabago ang ating
kultura at panitikan? Paano ito naipakilala ang ilang bagay na dapat talakayin sa ating
bansa?

PAGKILALA: RADYORIFIC ANG HATID

Tuklasin mo kung gaano na kalawak ang iyong kaalaman sa araling ito. Gamit ang
arrow ikonekta ang mga pahayag na may kaugnayan sa radyo sa larawang nasa gitna. Nasa
loob ng malilit na kahon ang nasabing mga pahayag. Gawin sa iyong sagutang papel.
Gayahin ang pormat.

171
 nagpapahatid ng
mga panawagan
naghahatid ng nagpapalabas
musika ng pelikula

nag pa palabas nagpapalabas

ng variety ng teledrama
show

nagpapakilala ng nakikinig ng
isang produkto mga awit

naghahatid ng mga na gbibigay ng

talakayan / pulso ng opinyon kaugnay
bay an ng isang paksa

naghahatid ng
napapanahong
balita

Mapalalalim ang iyong kaalaman kaugnay ng gampanin ng radyo sa pagkakaroon ng

kamalayang panlipunan ng mamamayan. Matututuhan mo rin kung paano makasusulat ng
isang komentaryong panradyo gamit ang iba’t ibang konsepto ng pananaw. Sa ibaba ay
mababasa mo ang ilang mga gabay na tanong na maaaring makatulong sa iyo upang maging
lubos ang iyong pag-unawa sa araling ito.

Madali mo bang natukoy ang kahalagahan ng radyo? Masasabi mo bang malaki ang
naging bahagi ng kasalukuyang anyo ng radyo bilang midyum ng pagpapalaganap ng
panitikang popular? Ipaliwanag.

Sa bahaging ito ng aralin, basahin at unawain ang mga komentaryong panradyo. Unawain
ang mga bagay sa likod ng isang isyung tumatalakay sa lipunang iyong ginagalawan, ang
“Freedom of Information Bill” bilang pokus ng isang komentaryong pagtalakay sa radyo,
gayundin ang pakikinig sa isang programang panradyo na komentaryo ang lapat.

Narito ang isang bahagi ng pagtatalakayan sa radyo.

KOMENTARYONG PANRADYO KAUGNAY NG FREEDOM OF

172
 INFORMATION BILL (FOI)

Announcer: Mula sa Bulwagang Pambalitaan ng DZYX, narito ang inyong

pinagkakatiwalaang mamamahayag sina Roel Magpantay at Macky Francia at ito
ang Kaboses Mo.

Roel: Magandang umaga sa inyong lahat!

Macky: Magandang umaga partner!

Roel: Partner, talaga namang mainit na isyu ngayon yang Freedom of Information Bill na
hindi maipasa-pasa sa Senado.

Macky: Oo nga partner. Naku, sabi nga ng iba, kung ang FOI ay Freedom Of Income eh
malamang nagkukumahog pa ang mga politiko na ipasa iyan kahit pa nakapikit! Roel:
Sinabi mo pa, partner!
Macky: Ano ba talaga yang FOI na ‘yan partner?

Roel: Sang-ayon sa seksyon 6 ng Panukalang batas na ito eh bibigyan ng kalayaan ang

publiko na makita at masuri ang mga opisyal na transaksiyon ng mga ahensya ng
gobyerno.

Macky: Naku! Delikado naman pala ‘yan! Eh di magdiriwang na ang mga tsismosa at
pakialamero sa Pilipinas. Isyu dito, isyu doon na naman yan! Demanda dito,
demanda doon!
Roel: Eh ano naman ang masama, partner? Sa ganang akin, hindi ba’t dapat naman talaga
na walang itinatago ‘yang mga politikong ‘yan dahil sila ay ibinoto at nagsisilbi sa
bayan.

Macky: Sa isang banda kasi partner maaaring maging threat daw yan sa mahahalagang
desisyon ng lahat ng ahensya ng pamahalaan.

Roel: Sa tingin ko partner eh makatutulong pa nga yan dahil magiging mas maingat sila sa
pagdedesisyon at matatakot ang mga corrupt na opisyal.

Macky: Eh paano yan partner? Ayon kay Quezon Representative Lorenzo Tañada III, “Pag
hindi pa naipasa ang FOI bago mag-Pasko eh mukhang tuluyan na itong maibabasura.” Roel:
Naku! Naloko na!

Hinalaw at isinulat nina Cyrus Magpantay at Maricar

Francia mula sa:

http://politikangpinoy.wordpress.com/2012/09/

MGA GABAY NA TANONG

173
 Ano ang mga bagay na nakapukaw sa iyong isipan habang binabasa ang mga
pahayag mula sa binasang halaw na pagtatalakayan sa radyo?

Mahusay ang iyong ginawang pagpapaliwanag. Ngayon na nabasa mo na ang isang

uri ng programang panradyo punan mo naman ang kasunod na tsart. Unahing sagutin ang
tatlong naunang kolum, ang KWH. Sasagutin lamang ang huling kolum, na L pagkatapos na
mapag-aralan ang araling ito.

MOTIBASYON: RADYOPINYON

Basahin ang mga pahayag ng mga komentarista. Alin sa mga ito ang nagsasaad ng
positibo at negatibong pananaw? Isulat sa bituin ang positibo at sa bilog ang negatibo.
Gawin sa iyong sagutang papel.

K W H L
Ano ang alam mo na? Ano ang nais mong Paano mo makikita Ano ang
malaman? ang nais mong iyong natutuhan/
maunawaan? naunawaan?

ARALIN: ANG RADYO AT PANANALIKSIK

Isa sa mga mahahalagang gawain ng mga personalidad sa radyo at telebisyon ay ang

pagpili ng paksang tatalakayin sa palabas. Maaaring isipin na tulad din ito ng pagpili sa mga
sasabihin sa pagsulat ng isang sanaysay o sa isang proyekto. Ibig sabihin dapat na mahalaga
rin ang pagpili ng mga makabuluhang paksa sa mga pag-uusap sa radyo o telebisyon. Sa
bahaging ito susuriin natin kung papaano tayo matutulungan ng ilang gawain nila sa ating
pananaliksik

174
 Ilan sa mga paksang madalas na talakayin ay ang sumusunod:

a. Politika

b. Mga pangyayari sa isang espisipikong lugar

c. Mga pagdiriwang sa Pilipinas

d. Katayuan ng ekonomiya ng Pilipnas

e. Mga interes at makabuluhang bagay para sa mga inaasahang tagapakinig

Hindi mahirap alamin ang interes ng mga tagapakinig dahil sa iba’t ibang pamamaraan ng
mga istasyon sa pagkilala sa manonood at tagapakinig. Subalit hindi nila maaaring kunin sa
kung saan lang ang kanilang impormasyon. Dahil dito dapat silang manaliksik tungkol sa
mga gustong mapakinggan ng kanilang mga tagasubaybay. Ilan sa mga maaari nilang
gamitin sa ganitong pananaliksik ay ang survey at panayam.

Survey:

Gumagamit sila ng survey upang malaman ang mga ito tungkol sa kanilang mga
programa. Maaari din silang kumuha ng mga panayam tungkol sa kanilang mga programa.
Ang sumusunod ang ilan sa mga posibleng lamanin ng isang survey.

1. Multiple Choice – ito ang mas mabilis na paraan ng pagpapasagot sa isang survey.
Mas madali itong sagutin kumpara sa iba dahil sa pipili lamang ang tinatanong ng
sagot sa iilang titik.

175
 Tingnan nang mabuti ang mga sitwasyon. Alin sa sumusunod na pangungusap ang sa
tingin mong sasabihin mo?

1. Katatapos lang ng inyong klase. Tinawag ka ng kaibigan mo para kumain ng

tanghalian.
a. “Wait lang! May pinapakuha si Ma’am sa may Xerox.”
b. “Sandali lang! May pinapakuha si Ma’am sa may Xerox.”
c. “Please wait for me! I’ll just get something from the Xerox.”

2. Pumasok ka sa iyong klase nang ika-pito ng umaga ngunit matapos ang ilang
minuto, kinansela ang klase dahil sa bagyo.
a. “I hate the rain. I should still be sleeping at this moment!”
b. “Kainis naman tong ulan. Dapat tulog pa ako eh!”
c. “I hate the rain. Dapat tulog pa ako eh!”

3. Pinakuha mo sa iyong kaklase ang librong pina-photocopy.

a. “How much lahat? May barya kayo sa one thousand?”
b. “How much? Do you have change for one thousand?”
c. “Magkano lahat? May barya kayo sa isang libo?”

4. May pagsusulit kayo at wala kang panulat. Hihiram ka sana sa iyong katabi.
a. “May panulat ka pa ba na pwedeng hiramin?
b. “May extra kang pen? Pwede borrow?”
c. “Do you have an extra pen I can borrow?”

2. Pagkilala sa mga sinasang-ayunan – Bukod sa simpleng multiple choice maaari ding

maglagay ng listahan na nagpapahayag ng kanilang mga sinasang-ayunan at di
sinasang-ayunan. Isang halimbawa ang sumusunod.

Punan ng ekis ang sumusunod na kahon na malapit sa inyong ginagamit na wika. Punan ng
X ang SA kung sang-ayon, W kung Walang Sagot, at DS kung Hindi Sang-ayon.

Mga Tanong SA W DS

176
 1. Napalalakas ng wikang gamit ko ang aking loob.

2. Madali akong naiintidinhan sa wikang ginagamit ko.

3. Hindi nakalilito ang wikang ginagamit ko.
4. Ang wikang gamit ko ay mas madaling gamitin sa labas ng klase.

5. Naiintindihan ng lahat ang ginagamit kong pamamaraan ng

pagsasalita.
6. Madali kong naipapahayag ang aking mga ideya gamit ang aking
wika.
7. Pormal ang wikang ginagamit ko.

3. Likert Scale – Ang Likert scale ay isa sa mga paraan kung papaanong sinusukat ng
isang tao ang sarili niya.

Bilugan ang bilang na tugma sa wikang ginagamit mo. 1 bilang mas malapit sa Ingles at 5
bilang mas malapit sa Filipino.

INGLES FILIPINO

1------------------2--------------------3------------------4-----------------5

Ilan lamang ito sa mga maaaring lamanin ng isang survey, maaari ding ayusin at
pahusayin ang paraan ng pagtatanong. Bukod sa mga ito maaari ding gamitin ang pagkuha
ng panayam sa mga tagasubaybay.

Panayam

Sa paggawa ng isang panayam kailangang planuhin din ang mga dapat na gawin at
tatanungin. Subalit kasabay nito ang pagiging handa rin sa pagbuo ng mga pagpapalalim na
tanong. Totoong may mga gusto tayong malaman subalit minsan ay di natin makukuha ang
nais nating sagot. Minsan may pangangailangan ng pagdedetalye subalit kailangan pa ring
tandaan na dapat ay nasa paksa pa rin ang mga tanong.

Ang mga gawaing ito ang mga pangunahing batis o mapagkukunan ng impormasyon.
Maaaring kumunsulta sa mga libro o sa internet subalit mas makatotohanan ang

177
impormasyon na manggaling mismo sa isang mapagkakatiwalaang batis. Ito ang tinatawag
na pangunahing batis ng impormasiyon.

BAGO SINIMULAN ANG PANANALIKSIK, BASAHIN MUNA ANG MGA DAPAT

TANDAAN SA PAKIKIPANAYAM UPANG MAISAKATUPARAN ANG PAGBUO NG
DOKUMENTARYONG PANTELEBISYON

1. PAGHAHANDA PARA SA PANAYAM

* Magpaalam sa taong gustong kapanayamin

* Kilalanin ang taong kakapanayamin

* Para sa karagdagang kaalaman i-klik ang kasunod na site

http://www.careerandjobsearch.com/interview_checklist.htm

 Mga Dapat Gawin Bago Magpanayam

 Teknik sa Pakikipanayam

 Bago Magpanayam

2. PAKIKIPANAYAM

* Maging magalang

* Magtanong nang maayos.

* Itanong ang lahat ng ibig malalam kaugnay ng paksa.

* Makinig nang mabuti sa sagot ng kinakapanayam.

http://www.careerandjobsearch.com/interview_checklist.htm

 Teknik sa Pakikipanayam

 Tagumpay sa Pakikipanayam

3. PAGKATAPOS NG PANAYAM * Magpasalamat.

* Iulat nang maayos ang nakuhang impormasyon sa panayam

http://www.careerandjobsearch.com/post_interview.htm

178
  Pagkatapos ng Panayam

PAGTATASA: TELEHANAYAN NG KASAGUTAN

Sa gawaing ito, ikaw mismo sa iyong sarili ang makapagtatala ng mga bagay na
iyong natamo sa pag-aaral ng araling ito. Maging maingat at matapat ka sa pagtugon sa
hinihingi nito. Gamit ang talaan ng paglalahat na nasa kabilang pahina sagutin ang unang
apat na kolum, ang ikalimang kolum ay iyong sagutin sa pagtatapos mo sa kabuuan ng aralin
kaugnay ng telebisyon.

PAGPAPALALIM: PAGBUO NG SARILING PANANALIKSIK

Bumuo ng grupong may tigatlo hanggang tiglimang miyembro at pumili ng isang gustong
gawin na paraan ng pananaliksik. Mula dito bumuo o humanap ng paksa at bumuo ng isang
concept web. Ipresenta ito nang tulad ng isang skit ng talakayan o pag-uusap tao tungkol sa
napiling paksa.

Ang komentaryong panradyo ayon kay Elena Botkin –

Levy, Koordineytor, ZUMIX Radio; ay ang pagbibigay ng
oportunidad sa kabataan na maipahayag ang kanilang mga
opinyon at saloobin kaugnay sa isang napapanahong isyu, o sa
isang isyung kanilang napiling talakayan at pagtuunan ng
pansin. Ang pagbibigay opinyon ayon kay Levy ay
makatutulong nang malaki upang ang kabataan ay higit na
maging epektibong tagapagsalita. Ayon pa rin sa kaniya, ang
unang hakbang upang makagawa ng isang mahusay at
epektibong komentaryong panradyo ay ang pagkakaroon ng
malawak na kaalaman sa pagsulat ng isang sanaysay na
naglalahad ng opinyon o pananaw.

EHERSISYO: RADYOMENTARYO

179
 Bilang bahagi ng iyong gawain puntahan ang alin man sa mga link sa loob ng bilog. Makinig
ng ilang napapanahong mga balita.

click radyo5

tunein.com/
radio/Radyo-Patrol-630-s14674/
radioonlinenow.com/2011/02/25/listen
-to-92-
3-news-fm-online/

Para sa mga walang internet sa klase, maaaring makinig sa radyo sa anumang

estasyon sa AM o kaya ay basahin ang kasunod na teksto na kuwentuhang media.

Tandaan : Habang ikaw ay nakikinig, sikapin mong magtala ng iba’t ibang detalye tungkol
sa:

1. Pamagat ng paksang tinalakay, 2. Mga

batayan ng mga salaysay, at

3. Mga paksang pinag-uusapan.

Mga Gabay na Tanong:

1. Tungkol saan ang iyong napakinggan?

2. Paano naging malinaw at kapani-paniwala ang mga pahayag ng mga komentarista?

3. Paano nagiging makabuluhan ang isang komentaryo?

180
BAGO MAKASULAT NG ISANG DOKUMENTARYONG PANRADYO NARITO ANG MGA DAPAT
TANDAAN

1. Magsaliksik ng mga impormasyon

2. Huwag kalimutang banggitin ang mga personalidad na binanggit sa mga detalye
upang ipakita ang kredibilidad ng iyong isinulat
3. Magkaroon ng malinaw na pagpapasiya sa paksa

KUWENTUHANG MEDIA

Posted by Online Balita on June 2nd, 2012

Nakatutuwang makakuwentuhan ang mga kasapi at pinuno ng media sa okasyon ng

kaarawan ng magaling na coordinator na si Liza Carreon sa isang forum na kung tawagin ay
Tuesday Club sa Pasig City. Magagaling, matatalas, at analitikal ang kanilang mga pananaw
sa halos lahat ng isyu o pangyayari sa ating bansa, gaya ng mga usapin ng Panatag Shoal, at
ni CJ Renato Corona.

Kabilang sa media people na nakausap ko at nakapalitan ng kuro-kuro ay sina Manila

Bulletin Editor-in-Chief Cris “Jun” Icban; Butch Raquel, GMA Vice President for
Communications; BizNews Asia Magazine Editor-in-Chief Tony Lopez, Tony Katigbak
(Chairman ng Tuesday Club); Bong Osorio ng ABS-CBN, ex-MMDA Chairman Bayani Fernando
at ex-Marikina City Mayor Marides Fernando; ex-Graphic Editor Manuel Almario; columnist
Boo Chanco; Pandan, Catanduanes Mayor Resty de Quiroz, dating reporter ng DZRH, at iba
pa.

Sa ganitong pagtitipon, hindi masasayang ang iyong oras dahil bukod sa tawanan,
biruan, at kumustahan, nakapupulot ka ng matatalino, magaganda, at sariwang opinyon,
analisis, at personal na paniniwala na kontra o katig sa isang kontrobersiyal na personalidad
o usapin. Ang club na ito ay ipinundar ng yumaong sina Max Soliven at Art Borjal.

Binigwasan ng China si US State Secretary Hillary Clinton dahil sa remarks nito

tungkol sa gusot sa West Philippine Sea (South China Sea) na rito ay lantarang dinuduro ng
dambuhalang bansa ang sisiw na Pilipinas sa Panatag Shoal. Ayon kay Hillary, lumalabis ang
China sa pag-angkin nito sa nasabing karagatan kontra sa ipinahihintulot ng United Nations
Convention on the Law of the Sea (UNCLOS). Nagbabala ang China na hindi dapat makialam
ang US sa usaping ito. Maliwanag ang pahiwatig ni Ms. Clinton na tiyak na susugod ang US
forces para tulungan ang ating bansa sa sandaling ganap na salakayin at agawin ng China
ang Bajo de Masinloc.

181
 Sa kabila ng pagbatikos at pagsalungat ng mga makakaliwang grupo na sagad-
hanggang-langit ang galit at pag-ayaw sa United States, walang magagawa o masusulingan
ang Pilipinas kundi ang humingi ng tulong (kahit hindi diretsahan) o sumandal sa puwersa ng
bansa ni Uncle Sam laban sa alinmang dayuhang lakas na ookupa at manduduro sa atin.

MGA GABAY NA TANONG

1. Anong napansin mo sa mga pahayag mula sa tekstong iyong binasa o

sa mga pahayag na iyong napakinggan?

2. May mga salita bang ginamit ang may-akda o ang mamamahayag upang maging
susi sa paglalahad ng mga detalye?

3. Batay sa teksto, paano inilahad ang bahaging ginampanan ng radyo bilang salik
ng panitikang popular sa pag-unlad ng kasalukuyang lipunan?

PAGTATASA: RADYOPORMASYON

Pagkatapos mong basahin at unawain ang mga pahayag sa binasang teksto, punan ang
kasunod na kahon ng tamang mga impormasyon. Gawin sa papel.

Mga nagpapahayag ng
impormasyon

Mga pahayag ng mga

personalidad

Sariling pananaw

MOTIBASYON: RADYOTIK NA MGA TITIK

Napansin mo ba ang mga salitang may salungguhit sa mga halimbawa ng iskrip

panradyo na iyong binasa? Ang mga iyon ay tinatawag na “konsepto ng pananaw.”

Mula sa binasang teksto na Kuwentuhang Media, hanapin ang mga salitang

tumutukoy sa mga konsepto ng pananaw. Isulat ang iyong sagot sa mga bilog. Gawin sa
sagutang papel.

182
UGNAY WIKA
Narito ang ilan pang dagdag na kaalaman upang lubos mong maunawaan kung ano
ang tinatawag na Konsepto ng Pananaw.

1. May mga ekspresiyong nagpapahayag ng konsepto ng pananaw. Kabilang dito ang ayon/
batay/ para/ sang-ayon sa/kay, ganoon din sa paniniwala/ pananaw/ akala ko/ ni/ ng,
at iba pa. Inihuhudyat ng mga ekspresyong ito ang iniisip, sinasabi, o pinaniniwalaan
ng isang tao. Tulad nito:

Ayon/ Batay/ Sang-ayon sa 1987 Konstitusyon ng Pilipinas, ang Filipino ang

pambansang wika at isa sa mga opisyal na wika ng komunikasyon at sistema ng
edukasyon.

Sa paniniwala/ akala/ pananaw/ paningin/ tingin/ palagay ni/ ng Pangulong

Quezon, mas mabuti ang mala-impiyernong bansa na pinamamahalaan ng mga Pilipino
kaysa makalangit na Pilipinas na pinamumunuan ng mga dayuhan.

Inaakala/ Pinaniniwalaan/ Iniisip kong hindi makabubuti kanino man ang kanilang
plano.

Sa ganang akin/ Sa tingin/ akala/palagay ko, wala nang gaganda pa sa lugar na ito.

2. May mga ekspresiyong nagpapahiwatig ng pagbabago o pag-iiba ng paksa at/ o pananaw,

tulad ng sumusunod na halimbawa. Gayon man, mapapansing di tulad ng naunang mga

183
 halimbawa na tumitiyak kung sino ang pinagmumulan ng pananaw, nagpapahiwatig
lamang ng pangkalahatang pananaw ang sumusunod na halimbawa:

Sa isang banda/ Sa kabilang dako, mabuti na rin sigurong nangyari iyon upang
matauhan ang mga nagtutulog-tulugan.

Samantala, makabubuti sigurong magpahinga ka muna para makapag-isip ka nang

husto.

RADYOMENTARYONG MAKABAGO

Tandaan: Ang panitikang popular ay may malaking kaugnayan sa kulturang popular

na ang mga bagay ay pawang gumagamit ng mga bagong kasangkapan, imahe, diwa, at
iba pang kaugnay na paksa, upang maitanghal ang isang uri ng kulturang kakaiba sa
dating nakagisnan ng mga Pilipino.

Mula sa mga gawaing iyong nabigyang-tugon mula sa simula ng araling ito, bigyang
tugon ang tsart na kasunod sa bahagi ng L.

K
W
H
L

Pagkatapos mong maitala ang mga bagay na iyong natutuhan, bigyang-pansin ang mga
bagay na nagdulot sa iyo ng maling pag-unawa. Hingin ang tulong ng iyong guro upang mas
malawak at mas komprehensibo ang mga bagay na iyong natutuhan.

Sa huli, gumawa ng isang komentaryong sanaysay na tumatalakay sa isang napapanahong

isyu. Gawin ito ayon sa hinihinging pamantayan.

1. Dalawang talatang sanaysay na nagbibigay puna o nagsasaad ng iyong sariling

pananaw.

184
 2. Gamit ang mga salitang nagsasaad ng konsepto ng pananaw.

Konteksto: Subukang gumawa ng pag-uulat sa susunod na sitwasyon

Bilang Pangulo ng Interact Club ng inyong bayan; sa pamamagitan mo ay inanyayahan

kayong magpakita ng pagtatanghal ng isang programang panradyo bilang pagbibigay-pugay
sa isang award winning radio broadcaster/ komentarista na mula sa inyong bayan,
nagdiriwang din siya ng kaniyang ika-60, kaarawan; kasabay ng pagdiriwang ng
pagkakatatag ng Interact Club.

NARITO ANG MGA PAMANTAYAN SA PAGTATAYA NG GINAWANG

PAGTATANGHAL NG ISANG PROGRAMANG PANRADYO

Napakahus Kabuua
Pamantaya ay Mahusay Umuunlad Nagsisimul
ng
n 3 2 a1
4 Marka

Masaklaw Komprehensi Masaklaw, Makabuluha May

na bo at n makabuluhan
makabuluhan
paglalahad makabuluha at at
ng n ang at
napapanah napapanaho
napapanaho napapanaho napapanahon
on ang mga ng mga
ng ng mga ang mga
impormasy impormasyo
impormasyo impormasyo impormasyong ong ng inilahad
n ng inilalahad inilalahad sa inilalahad sa materyal
sa materyal materyal sa materyal ukol sa
alinsunod sa alinsunod sa alinsunod paksang
paksang paksang sa paksang
itinatampok
itinatampok. itinatampok. itinatampok
ngunit
ngunit may
mga limitado ang
detalyeng mga ito.
hindi
nailahad
na higit na
makatutulon
g sa
pagtatangha
l.

185
 Masining at Natatangi Masining at Masining at Masining na
maingat na ang maingat na maingat na ginamit ang
paggamit ng paggamit ng nagamit ang nagamit ang wika ng
wika wika ng wika ng wika ng kabataan sa
kabataan kabataan sa kabataan sa karamihan
nang higit pa kabuuang karamihan ng pahayag
sa pagpapahayag ng pahayag sa nabuong
inaasahang sa nabuong sa nabuong materyal
pamamaraan materyal. materyal. ngunit hindi
sa materyal. maingat ang
paggamit.

Mahusay na Tipong Taglay ang lahat Taglay ang Naipamalas

aspektong propesyonal ng kailangang mga susing sa materyal
teknikal ang elemento sa elemento sa ang minimal
pagkakagaw mabisang mabisang na antas ng
a sa pagbuo ng pagbuo ng pagtatagpita
materyal.
materyal materyal at gpi ng
dahil sa Naipapamalas naipamalas elemento at
husay ng ang kahusayan ang angkop teknikal na
pagtatagpita sa teknikal na na teknikal pagganap.
gpi ng mga pagganap. na
elemento pagganap.
nito.
Pagkaprakti Ang mga Malinaw at Makabuluha May mga
kal ng FaFkapakipakina n ang rekomendasy
inilahad na
rekomendas bang para sa karamihan ong inilahad
rekomendas
yon lahat sa inilahad ngunit hindi
yon ay
ang inilahad na na malinaw ang
nagmumung
rekomendasyon. rekomendas inimumungka
kahi ng
kaisipang yon. hi ng mga
pangmatagal kaisipan.
an sa
kamalayan
ng madla.
Kabuuang
Marka

Naging madali ba para sa iyo ang paggawa ng isang iskrip panradyo? Paano nito
naimulat ang iyong isipan sa katotohanan ng buhay? Gawin sa papel.
SAGOT:

____________________________________________________________________________

186
 ____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
_________________________.

Isa pang mahalagang midyum sa larangan ng broadcast media at hindi maikakailang

bahagi ng buhay ng bawat Pilipino ang telebisyon. Naging bahagi at sinasabing kasama nga
sa daily routine ng mga Pilipino ang panonood ng mga palabas sa telebisyon simula sa
paggising sa umaga sa mga morning show hanggang sa oras na bago matulog sa mga prime
time na mga panoorin kabilang na ang mga teledrama, balita, at mga dokumentaryong
pantelebisyon.

Saglit mang nahinto ang pamamayagpag ng telebisyon noong panahon ng Batas

Militar, sumibol naman ang mas matapang na anyo ng balita at talakayan sa mas
makabuluhang gampanin ng telebisyon sa mamamayan. Unti-unting ipinakilala ang
telebisyon bilang midyum sa paghahatid ng mahahalagang kaganapan sa bawat sulok ng
bansa sa pamamagitan ng dokumentaryong pantelebisyon. Dito kinilala ang mga batikang
mamamahayag na sina CheChe Lazaro, Abner Mercado, Jessica Soho, Howie Severino,
Sandra Aguinaldo, Jay Taruc, Kara David, at iba pa.

Nais mo rin bang maging isang sikat at pinagkatitiwalaang dokumentaristang gaya

nila? Paano mo lilinangin ang iyong kakayahan?

Sa araling ito, tatalakayin naman natin ang ilang mga hakbang upang maging isa
kang mahusay na dokumentarista sa telebisyon - kung papaanong ang bawat galaw ng tao sa
tunay na buhay ay mabibigyang - kulay sa likod ng kamera, at kung paanong ang
katotohanang ipinakikita ng isang dokumentaryong palabas sa telebisyon ay naihahatid sa
kaalaman ng bawat mamamayan.

Panimulang Pagtataya: Paborito Kong Palabas!

Simulan pag-aralan ang tungkol sa telebisyon sa pamamagitan ng pagkilala sa mga

programang pantelebisyon sa ibaba. Alin ang pamilyar sa iyo? Pumili ng tatlo at isaayos
ayon sa madalas na panoorin. Ipaliwanag kung bakit.

187
 Weekend XXX
Getaway

TV Patrol Talentadong
Pinoy

ART Angel Rated K

Matanglawin TV Patrol

Umagang Kay i - Witness

Ganda

Tween Hearts

TELEMBISTIGA

Pansinin ang mga pamagat ng palabas sa telebisyon na nakasulat sa kasunod na mga

kahon. Subukang panoorin o saliksikin ang sumusunod na palabas. Ipaliwanag ang
pagkakatulad nila.

188
 STORYLINE INVESTIGATIVE S. O. C. O.
DOCUMENTARIES

KRUSADA REEL TIME

REPORTER’S
NOTEBOOK

Mga Gabay na Tanong

1. Ano-ano ang ipinakikita ng mga larawan?

2. Sino-sino ang tagapag-ulat sa mga programang nabanggit?

3. Paano nila tinatalakay ang kanilang mga paksa?

4. Papaanong maituturing ang telebisyon, bilang salik ng panitikang popular, upang

maging isang malaking impluwensiya sa paghubog ng bagong kabataan?
Pangatwirananan at ipaliwanag.

PAGPAPALALIM: GULONG NG BUHAY TELEBISYON

Magbigay ng mga dahilan kung bakit pinanonood ang programang pantelebisyon.

Subukang sagutin ang sumusunod na tanong at ipaliwanag:

1. Ano ang nakaeengganyong bahagi ng programa?

2. Saan ako interesado sa isang programa? Sa kuwento? Tauhan? Lugar na

pinagkuhanan?

189
 3. Ano kaya ang genre na kinabibilangan ng programang gusto ko?

PANOORIN: TELEISIPAN NG BUHAY

Kung mayroon kang kompyuter at konesksyon sa internet, panoorin ang dokumentaryong

“PAGPAG FOR SALE” SineTotoo ni Howie Severino na matatagpuan sa
http://www.youtube.com/watch?v=5ERcIh2nJx0&feature=related . Kung wala nama’y
basahin mo ang blog para sa isang dokumentaryong pantelebisyon.

“Kislap ng Bituin”
Jeystine Ellizbeth L. Francia

Panganay ako sa aming magkapatid, at maagang iminulat ni mommy ang aking isipan sa
tunay na takbo ng buhay. Tinulungan niya akong buksan ang isip sa mga bagay na
nagaganap sa labas ng aming tahanan. Ginagabayan niya ako habang inuunawa ang mga
ito. Bukod sa mga panonood ni mommy ng mga palabas nina Howie Severino isa ang
dokumentaryo ni Kara David na “Gamu-gamo sa Dilim” ang nagbukas sa mura kong pag-
iisip sa kahalagahan ng edukasyon at sa kung paanong dapat ito’y pinatatatag.

Malaki ang iniiukit sa aking puso ng mga kaganapan sa Little Baguio isang lugar kung saan
may mga guro at batang hindi alam ang salitang pagsuko sa kabila ng kanilang sitwasyon sa
buhay. Bagama’t kulong sila sa rehas ng kahirapan at bulag sa dilim ng kanilang mga
landas ay patuloy silang nagsusumikap, nangangarap, at lumalaban upang maging mas
maliwanag ang kanilang kinabukasan.

Dahil sa inspirasyong idinulot sa aking puso ng dokumentaryong ito, at sa paggabay

ni mommy upang unawain ko ang mga ito, lalo kong pinatatag ang matagal nang pangarap
na maging sa hinaharap.

Mula noon hanggang ngayon, pinangarap ko na maging isang tagapaglingkod ng mga

mamamayan. Sumulat at maipakita sa lahat ang tunay na kaganapan sa buhay ng tao.
Pangarap na makatulong sa ibang tao at maging boses at mata ng mga taong dapat
pakinggan at dapat paglaanan ng higit na atensiyon.

Hawak ang pangarap at paniniwalang ibinigay sa akin ng dokumentaryong “Gamu-

gamo sa Dilim,” at ang pagiging guro ni mommy, tutuparin ko ang makapaglingkod sa aking
bayan at sa mamamayan.

Susulat ako ng mga mahahalagang impormasyong kakailanganin upang mamulat ang

mundo sa katotohanan ng buhay. Ipasisilip ko ang lente ng camera upang baka sakali

190
makita nila ang mga bagay na dapat nilang makita, ang sakit ng lipunang aking
ginagalawan ay higit kong madama at maipadama sa buong mundo. Nais kong humawak ng
panulat, baka sakali, sa mga letrang isusulat ko sa papel ay higit na maunawaan at
makikilala ng mga tao ang kanilang mga sarili gayundin ang mga tao sa kanilang paligid.
Hangad kong, dumami ang mga katulad ni Myra, na sa gitna ng kahirapan, sa gitna ng
walang kasiguraduhang buhay at sa gitna ng kadiliman ng paligid ay pilit na nilampasan
ang lahat at naging isang ganap na tanglaw at liwanag, naging isang makislap na bituin na
magsisilbing gabay ng mga taong naglalakbay sa gitna ng dilim.

Mga Gabay na Tanong:

1. Ano-ano ang pumukaw sa iyong damdamin habang pinanonood ang dokumentaryo?

2. Bilang kabataan, anong masasabi mo sa mga pangyayaring ito sa iyong lipunan?

3. Anong gampanin ng telebisyon ang ipinakita sa dokumentaryong ito?

Narito naman ang mga dagdag kaalaman na dapat mong tandaan na alam kong
magagamit mo sa susunod na gawain:

Gaya ng pelikula ang mga programang pantelebisyon ay maituturing

ding isang uri ng sining na nagsisilbing libangan at gumigising sa isip at
damdamin ng isang tao. Ito’y mahalaga at mabisang sangay ng kabatirang
panlipunan, pang-espirituwal, pangkultura, pangmoralidad, pang-edukasyon,
at iba pa. Malaki ang nagagawang impluwensiya nito sa katauhan ng isang
nilalang. Ang mga kaisipan, ugali, kabuluhan, at pananaw ng isang nilikha ay
maaaring maimpluwensiyahan ng pinanonood na mga programa sa telebisyon.

Dokumentaryong Pantelebisyon – Mga palabas na naglalayong maghatid ng

komprehensibo at estratehikong proyekto na sumasalamin sa katotohanan ng
buhay at tumatalakay sa kultura at pamumuhay sa isang lipunan.

191
Paksa: “Ang telebisyon ba bilang midyum ng panitikang popular ay may malaking
impluwensiya sa paghubog ng bagong kabataan?”

Mga Nalaman at Mga Patunay ng Katanggaptangga

Mga Nauna nang Natuklasan Nalaman at p na mga Paglalahat
Nalaman
Natuklasan Kondisyon

TELEMENTARYO

Maraming makabuluhang kaisipan ang tinalakay sa dokumentaryong iyong napanood.

Subukin mong dugtungan ang kasunod na mga pahayag upang makabuo ng kaisipang
inilalahad nito. Gawin sa sagutang papel.

1. Dadalhin ang pagpag sa karinderya para _______________________.

2. Dahil _____________ kaya binubura sa isipan ang pinanggagalingan ng pagkain.

3. Nililinis nilang mabuti ang pagpag nang sa ganoo’y _______________.

4. Dahil sa inspirasyong idinulot sa aking puso ng dokumentaryong ito,

_________________________________________.

5. Tangan-tangan ang pangarap at paniniwalang ibinigay sa akin ng dokumentaryong

“Gamu-gamo sa Dilim,” _______________________.

192
 Napansin mo ba ang pagkakatulad ng mga pahayag sa itaas? Ano ang iyong napuna? Tama,
may mga salitang ginagamit upang makabuo ng mga ekspresiyong nagpapahayag ng
kaugnayang lohikal. Narito pa ang karagdagang impormasyon hinggil sa mga ekspresiyong
nagpapakita ng mga konseptong may kaugnayang lohikal.

MGA KONSEPTONG MAY KAUGNAYANG LOHIKAL

May mga konseptong higit na nagiging makahulugan kapag pinagugnay o pinagsama.

Halimbawa nito ang mga konseptong nagpapahayag ng relasyon o kaugnayang lohikal tulad
ng dahilan at bunga, layunin at paraan, paraan at resulta, kondisyon at bunga o
kinalabasan.

1. DAHILAN AT BUNGA/ RESULTA

Nagpapahayag ng sanhi o dahilan ng isang pangyayari. Nagsasabi naman ng bunga o

kinalabasan ang resulta nito.

Tingnan ang halimbawang mga pangungusap na nagpapakita ng relasyong

dahilan/ sanhi at resulta/ bunga. Pansinin ang mga pangugnay na ginamit, gayon
din ang padron ng pagsusunod-sunod ng mga konsepto. (nakaturo sa resulta ang
arrow o palaso)

Nag-aaral siyang mabuti

(dahilan + pang-ugnay+resulta)

kaya/ kaya naman natuto siya nang

husto.

Nag-aaral siyang mabuti.

(dahilan + pu + resulta; may
Dahil dito/ Bunga nito/ Tuloy natuto resulta
siya nang husto. )
Hinto sa pagitan ng dahilan at
193
 Sapagkat/ Pagkat/ Dahil
(pu + dahilan + resulta; may

hinto pagkatapos ng dahilan) nag-aral

siyang mabuti, natuto siya nang husto.

Natuto siya nang husto

(resulta + pu + dahilan)

sapagkat/ pagkat/ kasi/ dahil nag-aral siyang

mabuti.

Makikitang maipahahayag ang relasyong dahilan at bunga sa iba’t ibang paraan.

Ginagamit ang mga kawsatib na pang-ugnay na sapagkat, dahil, dahilan sa at kasi sa
pagsasabi ng dahilan o sanhi samantalang naghuhudyat ng resulta o bunga ang mga pang-
ugnay na kaya, kaya naman, dahilan dito, at bunga nito.

2. PARAAN AT LAYUNIN

Ipinakikita ng relasyong ito kung paano makakamit ang isang layunin o

naiisipan sa tulong ng isang paraan. Tingnan ang halimbawa. Pansinin ang mga
pang-ugnay, pati na ang padron ng pagpapahayag ng relasyon. (Nakatuon sa layunin
ang arrow o palaso)

Upang/ Para matuto nang husto, (pu + layunin + paraan

nag-aaral siyang mabuti.

mayhinto pagkatapos ng

layunin)

Nag-aaral siyang mabuti (paraan + pu + layunin)

upang/ para/ nang sa ganoo’y

matuto nang husto.

Sa relasyong ito, ginagamit ang mga pang-ugnay na para, upang, o nang sa

ganoon upang maihudyat ang layunin.

194
3. PARAAN AT RESULTA

Nagpapakita ang relasyong ito kung paano nakukuha ang resulta. Sa mga
halimbawa, nakaturo sa resulta ang arrow.

Sa matiyagang pag-aaral,
(paraan + resulta) nakatapos siya ng kaniyang kurso.

Nakatapos siya ng kaniyang (resulta + paraan) kurso sa

matiyagang pag-aaral.

Mapapansing walang ginamit na pang-ugnay sa relasyong ito. Inihuhudyat ng sa ang

paraang ginamit upang makamit ang resulta.

4. KONDISYON AT BUNGA O KINALABASAN

Maihahayag ang relasyong ito sa dalawang paraan: Una, tumbalik o salungat

sa katotohanan ang kondisyon. Tingnan ang halimbawa kung saan nakaturo sa
bunga o kinalabasan ng arrow.

Kung nag-aaral ka lang nang mabuti, (pu + kondisyon + bunga) sana’y

natuto ka nang husto.

Natuto ka sana nang husto (bunga + pu + kondisyon) kung nag-aral kang

mabuti.

At ikalawa, haypotetikal ang kondisyon; tulad nito:

Kapag/ Sa sandaling/ Basta’t (pu + kondisyon + bunga) nag-aral

`
kang ` mabuti,
`

matututo ka nang husto.

195
 Matututo ka nang husto (bunga + pu + kondisyon)

Kapag/ Sa sandaling/ Basta’t nag-aral kang

mabuti.

Sa unang paraan (salungat sa katotohanan ang kondisyon), ginamit ang pang-ugnay na kung
at karaniwan itong sinamahan ng sana upang maipakitang salungat nga sa katotohanan ang
bunga o kinalabasan. Sa ikalawa, ginamit ang kapag, sandaling… o basta’t upang ipahayag
na maaaring maganap ang isang pangyayari kung isasagawa ang kondisyon.

Pagtataya

SINEMATOTOHANANG KAGANAPAN

Gamit ang mga salita o ekspresiyong nagpapakita ng mga ugnayang lohikal, sabihin ang
kaisipang isinasaad ng bawat larawan. Gawin sa papel.

kaisipan kaisipan

Larawan ng Mag-inang
Pulubi sa Lansangan

kaisipan

kaisipan kaisipan

Larawan ng mga Tirahan sa

Gilid ng Estero sa Tabi ng
Matatayog na Gusali

196
 kaisipan

Pagkatapos mong makita ang mga larawan sa pahina sa itaas, sagutin mo ang sumusunod
na tanong.

1. Ano-ano ang paksa ng mga larawan?

2. Mahusay bang nabubuod ng larawan ang paksa? Ipaliwanag.

3. Ano pa kayang problema sa lipunan ang mahusay na gawing paksa ng ganitong mga
paglalarawan?

MOTIBASYON: DOKPANTELE

Layunin mo sa gawaing ito na ilapat sa tunay na sitwasyon ang mahahalagang konsepto

tungkol sa dokumentong pantelebisyon na iyong natutuhan.

Sitwasyon:

Taon-taon ay idinaraos ang pagdiriwang para sa pagkakatatag ng inyong lalawigan.

Ngayong taon, naatasan ang inyong Samahang Pangkabataan ng Lalawigan (SPL) upang
magkaroon ng isang palabas sa gabi ng pagtatanghal. Bilang Pangulo ng inyong samahan,
ikaw ang naatasang manguna sa pagpapalabas na may layuning maipabatid ang
kasalukuyang kalagayan ng inyong lalawigan. Ito ay sa pamamagitan ng dokumentaryong
pantelebisyon. Ang dokumentaryong inyong itatanghal ay dapat a) gumamit ng wika ng
kabataan sa kasalukuyan, b) may mga ekspresiyong nagpapakita ng mga konseptong may
kaugnayang lohikal, at c) estilo ayon sa halimbawang iyong nabasa o napanood at sa
panlasa ng kabataang tulad mo.

Bumuo ng isang plano kung papaano iprepresenta ang mga ito. Bumuo ng balangkas ng
takbo ng programa.

PAGNILAYAN AT UNAWAIN

197
 Sa bahaging ito, subukang pagnilayan ang sumusunod na gawain upang higit mong
mapalalim ang iyong pag-unawa sa mahahalagang konsepto na nakapaloob sa araling ito.
Inaasahan na pagkatapos ng mga gawain, ang lahat ng iyong maling akala o palagay ay
naitama na dahil ito ang daan upang mabisa mong mailipat sa tunay na sitwasyon ang
mahahalagang konsepto na iyong natutuhan. Ipaliwanag sa pamamagitan ng sumusunod na
dayagram kung paano nakatutulong ang Broadcast Media sa iba’t ibang kaparaanan sa
ating araw-araw na pamumuhay.

BROADCAST MEDIA

RADYO TELEBISYON

1. pagbibigay ng impormasyon
2. pagpapahayag ng mga pananaw at opinyon
3. pagpapabatid ng mga pangunahin g suliranin
4. paglalatag ng mga solusyon sa mga
pangunahing suliranin
5. aksiyong naisagawa/solusyon sa ipinahatid na
mga suliranin (serbisyo publiko)

Buuin ang pahayag

Ang Broadcast Media ay nakatutulong sa ating araw-araw na pamumuhay

sapagkat______________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
________________________________________________________.

PAGPAPALALIM: PAGSASALIN

198
 Pagkakataon mo nang ilipat ang mahahalagang konsepto na iyong natutuhan sa araling
ito. Alam kong kayang-kaya mo ito. Kung mayroon ka pang hindi nauunawaan, maaari mong
tanungin ang iyong guro. Sa pamamagitan ng mga kasanayang iyong natutuhan mula sa mga
aralin kaugnay ng broadcast media, tiyak na matagumpay na naisakatuparan ang mga
gawaing iyong isinagawa! Batid din ang papel na ginagampanan ng broadcast media sa
paghahatid ng mahahalaga at napapanahong impormasyon na nagdudulot sa pagkakaroon
ng kamalayang panlipunan ng mamamayan. Muli, subukin natin ang iyong galing at talino.
Nasa ibaba ang isang gawaing tiyak kong kayang-kaya mong isakatuparan.

Isa kang mamamahayag o journalist / broadcaster. Ikaw ay naatasang magsaliksik

kaugnay ng napapanahong isyu sa ating bansa.

Binigyan ka ng kalayaan na pumili kung ikaw ay lilikha ng iskrip para sa isang

komentaryong panradyo o kaya naman ay

para maging bahagi ng isang dokumentaryong pantelebisyon.

Para sa pagsasagawa ng komentaryong panradyo, kinakailangan mong sumulat ng

isang iskrip na magtatampok sa batuhan ng ideya at komentaryo kaugnay ng iyong
napiling paksa o isyu. Inatasan kang manaliksik upang magkaroon ng wasto at
mapanghahawakang impormasyon mula sa mga personalidad na

may kinalaman sa paksa o isyu. Kinakailangang bumuo ka ng iskrip para sa dalawang

mamamahayag na siyang magbabasa nito sa isang programa sa radyo – ang KABOSES.

Kung ikaw naman ay makikiisa sa Pagbuo

ng
Dokumentaryong Pantelebisyon, kinakailangan mong

makipanayam sa isang tao na makapagbabahagi ng impormasyon o kaya naman ay

may mahalagang opinyon kaugnay ng paksa o isyung iyong napili. Ang iskrip na iyong
mabubuo ay magiging bahagi ng isang dokumentaryong ipalalabas sa KABOSES
Station Channel.

199
Narito ang ilan sa mga isyu na maaaring maging paksa ng iyong komentaryong panradyo o
dokumentaryong pantelebisyon:

 Dagdag na Taon sa Hayskul, Kailangan Pa Ba?

 Ang Mundo Ba’y Sadyang sa Pera Umiikot?

 Pamahalaan, Lagi Bang Handa sa Panahon ng Kalamidad?

 Bagong Teknolohiya Sagot nga Ba sa Pag-unlad?

Katangiang Pang-Multimedia

Gumamit ng mga Gumamit ng Gumamit n g Di-gumamit ng

grapiko, video, multimedia upang multimedia upang multimedia upang
tunog, at iba pang maisagawa ang maisagawa ang maisagawa ang
presentasyon.
multimedia na presentasyon, presentasyon
Sumunod sa batas
makatutulong kaugnay ng ngunit may mga
upang higit na copyright sa pagkakataong
maging paggamit ng nalalayo sa tema.
makabuluhan ang multimedia Sumunod sa batas
presentasyon. features. kaugnay ng
Sumunod sa batas copyright sa

200
 kaugnay ng paggamit ng
copyright sa multimedia
paggamit ng features.
multimedia
features.

Pagiging Malikhain

Ang presentasyon Ang presentasyon Sinubukang Walang ginamit na

ay ginamitan ng ay ginamitan ng gamitan ng kakaibang mga
kakaibang mga kakaibang mga kakaibang mga likhang sining upang
likhang sining likhang sining upang likhang sining upang mahikayat ang mga
upang mahikayat mahikayat ang mga mahikayat ang mga manonood.
ang mga manonood. manonood.
manonood,
makadaragdag sa
pagpapalabas ng
layunin at tema ng
paksa.

Pagtatanghal

Pinaghandaang Pinaghandaang May mga ilang Di-napaghandaan

mabuti ang bawat mabuti ang bawat pagkakataong ang pagsasalita at
linya at malinaw linya at malinaw kinabahan habang pagganap.
na binigkas ang na binigkas ang nagsasalita.
bawat salita. bawat salita.
Naipakita ang
kabuluhan ng
paksa at tema
nito.

Bumuo muna ng concept web upang matulungan sa paghimay ng paksa. Isulat ang
matatapos mong iskrip sa isang bond paper. Tiyakin na malinis at maayos ang pagkakasulat
nito. Gagamitin sa pagtataya ng iyong gawa ang mga rubrik na ginamit sa pagtataya ng
komentaryong panradyo at dokumentaryong pantelebisyon sa naunang mga gawain.

Ipresenta sa klase ang nabuo, sa pamamagitan ng pagtatanghal ng script.

Narito ang rubrik kung paano mamarkahan ang iyong produkto:

201
RUBRIK PARA SA MULTIMEDIA PRESENTATION

Pinakamahusay Mahusay Umuunlad Nagsisimula 1

4 3 2

Nilalaman: Layunin

Ang presentasyon ay Ang presentasyon May tiyak na paksa Di malinaw na

may tiyak na layunin ay may tiyak na ang presentasyon naipakita ang paksa
o tema. Ang lahat ng paksa, at may at ang karamihan sa
ngunit ilang bahagi
ipinakita rito ay may kaugnayan ang mga bahagi ay walang
lamang ang nagpakita
tiyak na kaugnayan ipinakita rito sa malinaw na
ng kaugnayan sa
sa layunin at lubhang paksa. kaugnayan sa tema.
paksa.
makabuluhan.

Nilalaman: Kongklusyon

Ginamit ko ang aking Nakapaghinuha ako Sa tulong ng iba, Di naging madali

natutuhan at mga nang maayos na nakapaghinuha ako ng ang paghinuha ko ng
dati ng kaalaman kongklusyon mula sa isang magandang kongklusyon.
upang mailahad ang mga datos na kongklusyon.
aking pag-unawa sa nakalap.
mga datos na
nakalap.

202
PANGWAKAS NA PAGTATAYA

Punan ang mga patlang sa bawat bilang upang mabuo ang mga kaisipang isinasaad.

1. Sa pamamagitan ng mga programa sa radyo,

__________________________________________________________.

2. Sa panonood ng mga dokumentaryong pantelebisyon, ang kabataan ay

__________________________________________________________.

Pagbuo ng sarili kong palabas:

Bumuo ng grupong may tigatlong miyembro. Siguraduhing may isang mahusay gumuhit,
magsulat, at magsalita sa bawat grupo.

Para sa gawaing ito kailangang bumuo ang bawat grupo ng isang konseptong palabas.

Konteksto: Ipalalabas ang pinakaunang episode ng inyong programa sa susunod na linggo.

Para dito kailangang makabuo ng sumusunod:

1. Pamagat ng programa

2. Logo para sa programa

3. Script kung saan ipinakikilala ang layunin at punto ng programa.

4. Guhit ng sumusunod

a. Talk Show – hitsura ng set

203
 b. Palabas tungkol sa krimen – hitsura ng set

c. Palabas tungkol sa isyu - guhit ng lugar na bibisitahin

5. Mga elementong kailangan isama ayon sa format ng mapipiling palabas

a. Talk Show – mga magsasalita at mga dahilan kung bakit sila iimbitahan

b. Palabas tungkol sa krimen – isang kaso (maaaring inimbento)

c. Palabas tungkol sa isang espisipikong isyu – lugar na bibisitahin at maikling

paglalarawan dito. Kailangan ding magbigay ng dahilan kung bakit ito ang
napili.

DOKUMENTARYONG PAMPELIKULA: MIDYUM SA NAGBABAGONG

PANLIPUNAN
Mga Aralin

 Mga Dokumentaryo at Pelikula

 “BATA, BATA... PAANO KA GINAWA? ” NI LUALHATI BAUTISTA

• Susog na Ugnay Panitikan: Dokumentaryong Pampelikula

• Elemento ng Pelikula

• Mga Paraan ng Pagpapahayag

• “Pintig, Ligalig, at Daigdig” ni Jet Oria Gellecanao

PAGKILALA SA MGA TERMINO

Panuto: Kompletuhin ang letra sa mga patlang upang matamo ang mga sagot sa bawat
bilang.

204
 1. Isang uri ng pelikula na aktuwal ang pagkuha ng mga pangyayari upang higit itong
mas maging makatotohanan. D _ _ u _ _ _ t _ _ y

2. Mga pelikulang gawa ng mga estudyante o mag-aaral na inilalahok sa mga

patimpalak. S _ _ d _ _ t I_d____d_n_ _i_m

3. Elemento ng pelikula kung saan nakapaloob ang mga eksena at diyalogo ng mga
tauhan at artista. I _ _ _ i _

4. Isa sa kinikilala at tinitingalang pangalan sa paggawa ng independent film ay si B _

_ll_nt_ _ e _ d o _ a.

5. Si _ o _ _ _ a _ _ i n ay isa sa pinakamahusay na aktor sa kasalukuyan at

produkto ng indie films.

Batid ko na mayroon ka ng kaalaman tungkol sa mga dokumentaryo at pelikula. Sa

tinatawag nating panitikang popular ngayon, ito ay pinagsama, kaya’t tinawag itong
“dokumentaryong pampelikula.” Lubha kang magiging interesado sa paksang ito, lalo na
sa isang katulad mong kabataan na sa kasalukuyan ay nabubuhay sa modernong panahon
na laganap na ang mga modernong teknolohiya na naging bahagi na ng iyong pang-araw-
araw na pamumuhay. Ngunit bago ang lahat, mayroon tayong mahalagang tanong na
magiging gabay mo sa pagtalakay ng araling ito. Aalamin mo kung paanong ang isang
dokumentaryong pampelikula ay mabisang instrumento sa pagpapaunlad ng pagkatao at
pagbabagong panlipunan? Makatutulong sa iyo ang sumusunod na gabay na tanong upang
sa pagtatapos ay masagot mo nang tama ang mga ito.

Mga Gabay na Tanong:

1. Bilang isang uri ng panitikang popular sa kasalukuyan, paanong ang kahalagahan ng

isang dokumentaryong pampelikula, ganoon din ang estilo at kaalamang teknikal ay
makatutulong sa mga elementong taglay nito?

2. Paano mabisang maipahahayag ang mga saloobin at damdamin sa isang

dokumentaryong pampelikula gamit ang angkop na pangkomunikatibong
pagpapahayag?

205
 Paano mabisang maipahahayag ang saloobin, damdamin, at mga pananaw para sa isang
dokumentaryong pampelikula bilang isang midyum para sa pagbabagong panlipunan?
Isulat ang iyong kasagutan sa papel. Gayahin ang pormat.

PANIMULANG PAGTATAYA: PAG-ANALISA BATAY SA NAKASAAD SA KAHON

Pagmasdan at pag-aralan ang mga nakasaad sa kahon. Ibahagi ang iyong mga kaalaman at
pananaw kaugnay ng mga ito. Isulat ang iyong mga sagot sa loob ng mga kahon sa 3-2-1
Chart. Gawin sa isang pirasong papel.

I -WITNESS DOCUMENTARIES

REELTIME DOCUMENTARIES

Ang Pagdadalaga NI
Maximo Oliveros

Ang Babae sa Septic Tank

206
 _____________________________________ Alin
sa mga palabas o pelikula na

3 kinagigiliwan? Magbigay ng tatlo (3) _____________________________________

nakalarawan ang iyong
at ipaliwanag kung bakit.
_____________________________________

Ano-ano ang eksena sa pelikula o _____________________________________ palabas

2 ang tumatak sa iyong isipan. Maglarawan ng dalawa (2) at ipaliwanag kung bakit.
_____________________________________

Kung bibigyan k a ng
pagkakataon, ano ang isang tanong na
nais mong

1 tanungin sa mga tao sa likod ng _____________________________________

mga pelikula o palabas na ito? _____________________________________

PAGTATASA: IHASIP NATIN (IHAMBING AT ISAISIP)

Suriin ang mga palabas na kinakatawan ng mga larawan sa itaas. Subukin mong
ipangkat ang mga ito sa dalawa sa tulong ng kasunod na dayagram. Pagkatapos nito, itala
mo ang pagkakatulad ng mga ito kaugnay ng layunin, paraan ng paghahatid nito at
mensaheng naiiwan sa mga manonood. Gawin sa papel. Gayahin ang pormat.

207
 DOKUMENTARYO PELIKULA

A. Pagkakaiba B. Pagkakaiba

C. Pagkakatulad

PAUNLARIN

Ang una mong dapat isagawa ay basahin ang buong teksto, ang iskrip ng pelikula.
Makatutulong ito upang malaman mo kung paanong ang isang pelikula ay mabisang
instrumento sa pagpapaunlad ng pagkatao at pagbabagong panlipunan.

Narito ang isang halimbawa ng isang pelikula at ang isang bahagi ng iskrip nito. Ito ay
pinamagatang “Bata, Bata...Paano Ka Ginawa?” mula sa panulat ng isang batikang nobelista
na si Lualhati Bautista.

Simulan mo na ang pagbabasa ng iskrip. Tandaan ang mahahalagang detalye nito para sa
isasagawang mga pag-aaral at analitikong pagsusuri. Patalasin mo ang iyong isip at pairalin
ang iyong imahinasyon nang sa ganoon kapag ito naman ay iyong pinanood bilang isang
pelikula ay mas malawak ang iyong magiging kaalaman sa isang pelikula na katulad nito.

Bata, Bata... Paano Ka Ginawa?

(Screenplay)
Lualhati Bautista

EKSENA 1 : School ground day.

208
Magbubukas ang eksena sa isang choreographed dance number ng mga batang babaing
kasali sa miss kinder beauty contest. Ang tugtog: Butsiki.

Graduation day ito ng kindergarten class. Puno ang school ground. May mga nanay pa nga
na dala pati mga baby nila.

Habang ginaganap ang sayaw, kanya-kanyang hanap ng magandang puwesto ang mga
magulang na may dalang camera para makuhanan ang kanilang mga anak. Kabilang na sa
kanila si Lea. Siyempre, nasa kalipunan din ng mga tao sina Ojie at Ding. Nakasampay sa
kamay ni Ojie ang toga ni Maya, isinusunod iyon kay Lea.

Ojie : Nanay, eto ang toga.

Lea : Mamaya na iyan, hawakan mo sandali.

Ojie : Ang init-init na po, e! Ayoko nang grumadweyt! Gusto ko po bagsak

na lang ako!

Isang batang lalaking ga-graduate ang basta na lamang umihi sa upuan niya. Nagpulasan ang
mga tao. Tilian ang mga babae, Aaaayyy! Aaaaayyy!

Isang batang nagkikislapan ang damit na kulay gold ang kinukurot ng palihim ng kaniyang
ina.

Ina ng batang kumikislap ang damit: Tahan ka na sabi dyan! Putris ka, dalawang libo ang
gastos ko sa baro mo!

SUPERIMPOSE, TITLE AND CREDITS

EKSENA 2 : School ground. Same day.

Natapos ang sayaw ng grupo ng mga bata. Nagpalakpakan. Nagsalita na ang teacher-emcee
sa stage.

209
Teacher-Emcee : At ngayon naman, magpapakita ng kanilang angking talento ang mga
kandidata. Sila ay aawit, tutula, at sasayaw. Tawagin natin ang
candidate number 1...si Arlina de los Santos! (palakpakan)

Hahabulin ni Ding si Lea papuntang backstage. Mabilis na iniabot ni Lea ang camera sa
kanya. Sa background, sumasayaw ng “Papa, Don’t Preach” ang

kandidata.

Lea : Hawakan mo, bibihisan ko yong bata!

Ding : (pahabol, may warning) Meyk-apan mo naman kahit konti! Hindi

mananalo iyan! (kakalabitin ni Ojie si Ding)

Ojie : (impatient na): Tatay Ding, eto yong toga.

Ding : Mamaya na iyan. Tutula pa raw yong kapatid mo.

EKSENA 3 : School ground. Same day.

Makikita sa camera na halos natataranta ang mga ina sa pagbibihis ng kanilang mga anak.
From long gown to casual na kasi ang susunod na eksena. Naghahabilin ang bawat isa. Nag-
ooverlapping ang mga diyalogo.

Mother 1 : Iyong lines mo, huwag mong kakalimutan ha (kakanta

sabay sayaw) “Matayog ang lipad ng saranggola ni Pepe, Matayog
ang pangarap ng matandang bingi!”

Lea : (Habang binibihisan si Maya) Huwag kang kakabahan. Basta’t

banat lang nang banat, tapos! Katuwaan lang naman ‘to. Ang
importante, kung ano ang laman ng utak at puso. Hindi ng mukha
(itataas ng daliri ang baba ng
anak) Sige, ha? Pagbutihin mo!

Shot ng emcee sa stage.

Emcee : Ang susunod naman pong magpapakita ng kaniyang talento ay si candidate

number 7. Estudyante ni Miss Maglinao, kinder, section Pussycat, 7
years old, math ang favorite subject niya: Maria Natalia Bustamante
Gascon.

210
Sisiksik si Lea papunta sa unahan, nakaumang na ang camera. Kasunod niya sina Ding at
Ojie.

Lea : Excuse me po! Excuse me po! Sa stage, uumpisahan na ni Maya ang kanyang tula.

Kumpleto sa acting.

Maya : Ang tiyan ng nanay, malaki’t mabilog. Ano

iyon? Tanong ni Ojie sa nanay.

Bola? Bola ng basketbol?

Hindi, iba.

Puwedeng paglaruan? Hindi at

may laman.
Ano ang laman, ha ‘Nay? Sorpresa,
sorpresa!

Ang sorpresa nang lumabas, ako pala!

Paanong ang bola ay naging si Maya? Biglang tawa si

Nanay:
“Paglaki mo na Ojie...saka mo malalaman.”

Ding : (kay Lea) Turo mo, turo mo yon? Pambihira ka...hindi mananalo
yon!

Magsisimula na ang graduation march. (Sa backstage) Nakaupo si Lea sa harapan ng anak,
mini-medyasan niya ito para sa sapatos na itim.

Ding : (kay Maya) Sana naman anak, iba na lang ang tula mo. Hindi
mananalo iyon.

Lea : Di bale, kahit hindi manalo ‘no! Hindi naman ‘yan pagandahan.

Ding : Pambihira ka! E ba’t sumali ka pa sa beauty contest?

Maya : (Medyo magsisimangot konti) Kuya, akin na ang toga ko, maka-
graduate na. Kukunin na ni Lea ang toga. Hindi pa rin ibababa ni
211
 Ojie ang kamay niya.
Ojie : (medyo naaasar na) Gusto n’yong itanong kung anong nangyari sa
kamay ko? Namatay na, o...naging bato na!

Sa isang banda, medyo pa-ismid na binibihisan ng nanay ang batang nakagold na pahikbi-
hikbi pa rin.

Ina : Wala na, natapos na ang Miss Kinder. Ang mahal-mahal pa naman
ng baro mo. Dalawang libo iyan.

Aatungal na naman ang bata.

PAGPAPALALIM: HAGDANAW (HAGDAN AT PANANAW)

Mula sa ibaba patungo sa itaas, sagutin ang sumusunod na tanong upang makuha ang
bandila. Lalo pa nitong palalalimin ang kaalaman, pagkilala sa sarili, at pagkamulat sa
kapaligiran. Isulat ang sagot sa papel.

212
 Paano nakapagpapamulat ng
kamalayan ang isang uri ng media
tulad ng mga pelikula na bahagi ng
ating kultura at panitikang popular?
Ipaliwanag.

Bilang kabataan, paano mo nakikita ang

iyong sarili bilang isang mahusay na mag-
aaral at pagiging masunurin sa iyong mga
magulang?

Bilang kabataan, ano ang iyong nadarama kapag

hindi ka masyadong
pinahahalagahan ng iyong pamilya? Paano mo ito
sinasabi sa iyong mga magulang?

Paano mo bibigyang-kahulugan ang bawat eksena sa

pinanood mong pelikula? Ano ang naging implikasyon sa yo
nito at sa taglay mong katauhan bilang isang bata o isang
kabataan ngayon sa ating lipunan?

Paano mo ilalarawan ang mga pangunahing tauhan sa pelikula, ayon

sa mga taglay nilang katangian? Ipaliwanag.

Sa iyong sariling pananaw, bagamat napakabata mo pa sa iyong edad,

mayroon ka na bang natatanging mga pangarap sa buhay?

213
 Higit pang palawakin ang iyong kaalaman tungkol dito. Basahin ang sumusunod na
Ugnay-Panitikan:

Ang ilan sa mga pelikula ay nagreresulta bilang dokumentaryong pampelikula

sapagkat pangunahing layunin nito ang magbigayimpormasyon, manghikayat,
magpamulat ng mga kaisipan, at magpabago ng lipunan. Sa mas malawak nitong
pakahulugan, ito ay isang ekspresyong biswal na nagtatangkang makita ang realidad at
katotohanan.
Sa mga unang taon noong 1900, nagsimula na ang paglikha ng mga dokumentaryong
pampelikula. Ito ay isang salitang Pranses na ang pangunahing inilalarawan ay ang
pagkuha ng iba’t ibang mga eksena sa anumang gawain ng mga tao sa araw-araw.
Inilalarawan ito bilang ang aktuwal na tanawin o eksena. At sa patuloy na pagdaan ng
panahon, naipakita sa mga tao ang nakakatulad na dokumentaryo tulad ng travelogue,
newsreel tradition, at cinema truth.

Malaki umano ang ginampanang bahagi nito sa bawat bayan noon, sapagkat ito ang
naging instrumento laban sa politika at maling pamamahala, dahil sa ipinakita nito ang
realidad. Naging wartime propaganda, ethnographic film, at nagsilbing inspirasyon
upang makamit ang maraming tagumpay noon. Sa pamamagitan ng tinatawag na
“Cinema Verite” ang salitang French na nangangahulugang “film truth” o “pelikula
totoo” kung saan nagkaroon ng totohanan at aktuwal na pagtatagpo at pag-uugnay ng
mga pangyayari sa pagitan ng filmmaker o tagalikha ng pelikula at ng kaniyang film
subject o pinakapaksa ng dokumentaryo. Sa pamamagitan nito, mas nagiging
makatotohanan, mabisa, at makabuluhan ang isang dokumentaryo.

Sa ating modernong kapanahunan ngayon at gaya na din ng ilang mga nabanggit,

karaniwang nauuso ang mga independent o indie films, short films, advertisements, at
mga video advocacies bilang bahagi ng kulturang popular at panitikang popular nating
mga Pilipino.

ARALIN: ELEMENTO NG PELIKULA

Higit pa rito, dapat mong malaman na ang isang epektibong dokumentaryong

pampelikula ay nagtataglay ng sumusunod na elemento:

214
Mga Elemento ng Pelikula

a. Sequence Iskrip – Pagkakasunod-sunod ng mga pangyayari sa isang

kuwento sa pelikula. Ipinamamalas nito ang tunay na layunin ng kuwento.

b. Sinematograpiya – Pagkuha sa wastong anggulo upang maipakita sa

manonood ang tunay na pangyayari sa pamamagitan ng wastong timpla
ng ilaw at lente ng kamera.

c. Tunog at Musika – Pagpapalutang ng bawat tagpo at pagpapasidhi ng

ugnayan ng tunog at linya ng mga diyalogo. Pinupukaw ang interes at
damdamin ng manonood.

Iba pang mga Elemento

a. Pananaliksik o Research - Isang mahalagang sangkap sa pagbuo at

paglikha ng dokumentaryo dahil sa pamamagitan nito ay naihaharap
nang mahusay at makatotohanan ang mga detalye ng palabas.

b. Disenyong Pamproduksyon – Pagpapanatili sa kaangkupan ng lugar,

eksena, pananamit, at sitwasyon para sa masining na paglalahad ng
biswal na pagkukuwento.

c. Pagdidirihe - Mga pamaraan at diskarte ng direktor kung paano

patatakbuhin ang kuwento sa telebisyon o pelikula.

d. Pag-eedit – Ito ay pagpuputol, pagdudugtong-dugtong muli ng mga

negatibo mula sa mga eksenang nakunan na. Dito ay muling sinusuri
ang mga tagpo upang tayain kung alin ang hindi na nararapat isama
ngunit di makaaapekto sa kabuuan ng istorya ng pelikula dahil may
laang oras / panahon ang isang pelikula.

215
GAWAIN: PATINIKAN SA PANITIKAN

Sa panonood mo ng mga dokumentaryo at pelikula ay may mga senaryo na nakintal sa

iyong isipan. Marahil tumagos pa nga sa iyong puso’t damdamin. Iguhit sa loob ng kahon ang
ilan sa mga eksenang iyong naibigan. Ipaliwanag kung ano ang kahulugan nito. Gayahin ang
pormat.

___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________

___________________________________
___________________________________
___________________________________

___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________

Mga Karaniwang Uri ng Anggulo at Kuha ng Kamera

1. Establishing / Long Shot – Sa ibang termino ay tinatawag na scene-setting.

Mula sa malayo ay kinukunan ang buong senaryo o lugar upang bigyan ng ideya
ang manonood sa magiging takbo ng buong pelikula o dokumentaryo.

216
 2. Medium Shot – Kuha ng kamera mula tuhod paitaas o mula baywang paitaas.
Karaniwang ginagamit ito sa mga senaryong may diyalogo o sa pagitan ng
dalawang taong nag-uusap. Gayundin, kapag may ipakikitang isang maaksiyong
detalye.

3. Close-Up Shot – Ang pokus ay nasa isang partikular na bagay lamang, hindi
binibigyang-diin ang nasa paligid. Halimbawa nito ay ang pagpokus sa
ekspresiyon ng mukha; sulat-kamay sa isang papel.

4. Extreme Close-Up – Ang pinakamataas na lebel ng close-up shot. Ang

pinakapokus ay isang detalye lamang mula sa close-up. Halimbawa, ang pokus
ng kamera ay nasa mata lamang sa halip na sa buong mukha.

5. High Angle Shot – Ang kamera ay nasa bahaging itaas, kaya ang anggulo o pokus
ay nagmumula sa mataas na bahagi tungo sa ilalim.

6. Low Angle Shot – Ang kamera ay nasa bahaging ibaba, kaya ang anggulo o pokus
ay nagmumula sa ibabang bahagi tungo sa itaas.

7. Bird’s-Eye View – Maaari ding maging isang aerial shot na anggulo na

nagmumula sa napakataas na bahagi at ang tingin ay nasa ibabang bahagi.
Halimbawa nito ay ang senaryo ng buong karagatan at mga kabundukan na ang
manonood ay tila isang ibong lumilipad sa himpapawid.

8. Panning Shots – Isang mabilis na pagkuha ng anggulo ng isang kamera upang

masundan ang detalyeng kinukunan. Halimbawa nito ay ang kuha sa isang
tumatakbong sasakyan o isang taong kumakaripas ng takbo.

Mula sa mga naunang gawain, nabatid natin na upang maging nakasisiya at mabisa ang
isang dokumentaryong pampelikula, mahalagang isaalang-alang ang bawat kuha at anggulo
ng kamera na tinatawag na camera shots and angles nito sapagkat lalo nitong pinagaganda
ang screenplay ng isang obra maestra. Malaki rin ang bahaging ginagampanan nito sa
emosyon, lalim at kakintalan, at ang magiging implikasyon ng isang dokumentaryo sa mga
manonood nito.

PAGTATASA: KUHA KO, HULA MO

217
 Matapos mong matutuhan ang iba’t ibang uri ng anggulo at kuha ng kamera at ang
kahalagahan nito sa pelikula, ngayon naman ay muli kang gumuhit sa papel ng ilan sa mga
eksena mula sa mga napanood mong pelikula batay sa anggulo ng kamera na iyong
natutuhan. Maaari ding gumupit ng mga larawan ng mga eksena sa pelikula mula sa magasin
o pahayagan. Tukuyin lamang kung anong uri ng camera shot ang ipinakita at ang nais
nitong ipahiwatig.

Uri ng Kuha: _______________________

__________________________________

Nais Ipahiwatig:
__________________
____

____________________________________

___________________________
________

Uri ng Kuha: _______________________

__________________________________

Nais Ipahiwatig:
__________________
____

____________________________________

___________________________
________

Uri ng Kuha: _______________________

__________________________________

Nais Ipahiwatig:
__________________
____

____________________________________

___________________________
________

218
 Isa pang mahalagang aspekto ng dokumentaryong
pampelikula ay ang Komunikatibong Paggamit ng mga Pahayag o
Mga Uri ng Pagpapahayag. Sa pamamagitan nito, higit nating
naipauunawa ang mga ibig ipahiwatig ng tauhan sa paraan ng
kaniyang mga pananalita.

ARALIN: PAGPAPAHAYAG

Lalo na sa wikang Filipino, ang bawat pahayag na ating

sinasabi ay tumutugon sa anumang layunin at pangkomunikatibong
pahayag gamit ang wika upang epektibo nating maiparating ang
ninanais na mensahe o reaksiyon. Pansinin mo ang sumusunod na
pangungusap.

A. PAGPAPAHAYAG AT PAG-ALAM SA KAISIPAN AT SALOOBIN

1. “Taos-puso kong tinatanggap ang iyong mga ipinayo.” (pagtanggap)

2. “Maaari kayang mangyari ang kaniyang mga hinala?” (pagaalinlangan)

3. “Nakalulungkot isipin, ngunit hindi ko kailanman sinabi ang mga

pananalitang yaon.” (pagtanggi)

4. “Talagang sumasang-ayon ako sa iyong mga suhestiyon.” (pagsangayon)

5. “Ikinalulungkot ko, tahasan akong sumasalungat sa iyong mga pahayag.”

(pagsalungat)

B. PAGPAPAHAYAG AT PAG-ALAM SA ANGKOP NA GINAGAWI,

IPINAKITA, AT IPINADARAMA

1. Pagbibigay-babala
“Mag-ingat ka sa lahat ng iyong mga lakad.” (pagbibigay-babala)
“Huwag kang magpabigla-bigla sa iyong mga desisyon.”

219
 2. Panghihinayang
“Sayang, tama sana ang aking kasagutan.”

“Kung naipagtapat ko lamang sa kaniya ang lahat, hindi sana

nangyari yaon.”

3. Hindi Pagpayag
“ Hindi yata sapat kung ganoon lamang ang inyong
gagawin.” “ Bahala na kayo sa anumang hakbang na
nais n’yong isagawa.”
Pagtatasa: Pahayag Ko, Tugon Mo

Bigkasin ang sumusunod na linya o mga pahayag batay sa iyong napanood. Alamin
kung anong gawi ng pagsasalita ang nakapaloob sa bawat pangungusap. Pillin ang tamang
sagot mula sa kahon sa itaas. Isulat sa papel ang mga sagot.

Pagtanggi Pagsang-ayon
Pagbibigay-babala Panghihinayang
Panghihikayat “Ang sampagitang ito ay para sa mga ga-
gradweyt lamang, isuot mo, huwag kang
mahiya, bagay sa iyo ito.”

“Ama mag-ingat ka sa iyong

paglalakbay, mapanganib sa daan!”
5 . ___________________________________
Pagsalungat

1 . ___________________________________
“Hindi dapat maiwan si Jonalyn, dapat
kasama natin siya sa pagboto.”

“Sa ginagawa nilang iyan, 2 . ___________________________________

inaagawan nila ng tahanan ang mga
ibon.”

“Hindi na ako bomoto, dahil

naniniwala akong hindi naman ito
3 . ___________________________________ makapagpapababa at

220
 makababawas ng aking pagkatao.” “ O sige, mag-aaral tayo pagkatapos ng
pananghalian natin.”

4 . ___________________________________
6 . ___________________________________

ARALIN: PAHAYAG KO, INTERPRETASYON MO

Ngayon naman ay basahin mo ang sanaysay na ito. Sa pamamagitan nito ay higit ka

pang magkakaroon ng kasanayan sa ating tinatalakay na paksang pangwika. Nakapaloob dito
ang ilan sa mga pagpapahayag at pagalam ng mga kaisipan, saloobin, paggawi, at pagdama.
Hanapin ang mga ito mula sa sanaysay at isulat ang iyong mga kasagutan. Ipaliwanag din
ang kahulugan ng bawat pahayag. Isulat sa papel ang sagot. Sundin ang pormat.

Pintig, Ligalig, at Daigdig

Jet Oria Gellecanao

“Sadyang mabilis ang paglipas ng panahon. Ang bawat araw ay nagiging mga oras, ang
bawat oras ay nagiging minuto, ang bawat minuto ay nagiging mga segundo na lamang.
Kaya naman, maging ang pintig ng bawat sandali, ng bawat puso, ng bawat bagay, at
nilalang sa mundo ay sumasabay din sa isang maligalig na daigdig.”

Sa umpukan ng mga nakatatanda ay madalas marinig ang mga usapang ito “Talagang sang-
ayon ako sa mga pahayag na ito,” wika ng isang lola. “Kakaiba na ang panahon sa ngayon,
mas higit na mapanganib! Mas matigas na rin ang ulo ng mga kabataan!” sambit naman ng
isa. Sumagot naman itong si lolo: “Hindi ako sang-ayon diyan, mas marurunong at mas
maabilidad na ang mga bata sa ngayon.” Kaya, kabataan, sino ka sa mga nabanggit nila?
Paano mo pinatunayan sa iyong sarili ang taglay mong mga talento at taglay na kaalaman?

Madalas din silang magpayo sa atin: “Mag-ingat ka sa iyong paglakad, at baka ika’y
madapa, mas malalim ang sugat.” Dapat lamang na pakinggan natin ang mga payong ito
sabay sambitin ang mga katagang, “Taos-puso po naming tinatanggap ang inyong
mahalagang mga paalaala at mga gintong kaisipan.” Kaisipang nagpapaalala sa atin na
nawa’y tahakin natin ang tama at tuwid na landas.

221
 Sa kabilang panig, tanggapin natin ang katotohanan na may mga pagbabagong nagaganap
sa kasalukuyang panahon. Tunay ngang kakaiba na talaga sa ngayon ang takbo ng buhay.
Makikita ito sa uri at estilo ng pamumuhay ng bawat isa. Sa paraan ng kanilang mga
pananalita at gawi at lalo na sa kanilang mga pananaw, paniniwala, at paninindigan sa
buhay. Isa sa mga higit na nakakaimpluwensiya sa mga tao ngayon ay ang pag-usbong ng
modernong teknolohiya. Idiniriin sa atin ang konsepto ng “Globalisasyon” at ang paglitaw
ng teoryang Global Village kung saan ang mundo, ang bawat bansa at bayan na naririto ay
wala nang anumang mga hadlang o tagapamagitan lalo na sa larangan ng
pakikipagtalastasan. Nariyan ang Internet, Facebook, Twitter, YouTube, Skype, at iba pa
upang mas higit na mapadali at mapabilis ang komunikasyon.

Kasabay ng pag-unlad ng teknolohiya, ay ang paniniwala ng karamihan na dahil sa labis na

ang kasamaan ng tao, sandali na lamang at magugunaw na ang mundo. Maaari kayang
mangyari ang iba’t ibang mga hula ng mga tao tungkol dito? Tandaan natin, nilikha ng Diyos
ang tao at ang daigdig hindi upang gunawin at sirain lamang ito. Sa halip, ang mga bagay na
hindi karapat-dapat manirahan dito ang siya lamang niyang aalisin. Tanging siya lamang at
wala nang iba pa ang nakaaalam kung kailan mangyayari ang pagpuksa sa mga masasama at
sa sumisira ng kanyang mga nilikha.

Kaya mga kapuwa ko kabataan, panahon na upang ikaw ay magbulaybulay. Ano na

ang nagawa ko para sa aking sarili? Para sa aking kapuwa?

Higit sa lahat, ay ang iyong magandang kaugnayan sa Diyos. Kaya’t ito ang tamang panahon
upang harapin ang mga bagong hamon sa buhay. Magpatuloy ka, upang minsan sa isang
araw ng iyong buhay ay hindi mo masambit ang mga katagang “Sayang, kung ginawa ko
lamang sana iyon.”

Sadyang mabilis ang paglipas ng panahon, ang bawat araw...nagiging oras, nagiging
minuto hanggang maging segundo. Ang bawat pintig, pintig...at pintig sadyang may ligalig
sa ating daigdig... Kabataan! Panahon na upang tanggapin mo ang hamon sa iyo!

Pahayag: _____________________________

Paliwanag/Interpretasyon: __________________________________

Pahayag: _____________________________

Paliwanag/Interpretasyon: __________________________________

Pahayag: ______________________________

222
 Paliwanag/Interpretasyon: ___________________________________

Pahayag: ______________________________

Paliwanag/Interpretasyon:____________________________________ Katutubo –
Kapatid, Kapamilya’t Kapuso

Sumulat ng isang talata tungkol sa kung paano pahahalagahan ang mga kapatid nating
katutubo. Gumamit ng mga pangungusap na may angkop na komunikatibong pagpapahayag.
Lapatan ito ng sariling pamagat.

GAWAING BAHAY: AKO SA NOON AT NGAYON NG AKING LUGAR

Magturo sa isang nakatatanda (maaaring lola, lolo, o magulang) ng isang panibagong bagay
o gawain na sa tingin ninyo ay kumakatawan sa inyong henerasyon. Pagkatapos ay subukan
ding magpaturo ng isang bagay o gawain mula sa kanilang henerasyon. Pagkatapos nito ay
sumulat ng isang papel na naglalarawan sa ginawa at sumasagot sa sumusunod na tanong:

“Anong kultura kaya ang nailarawan sa impormasyong ibinahagi ninyong

dalawa? Ano ang kapansin-pansin sa inyong mga henerasyon?”

PAGNILAYAN AT UNAWAIN

Mula sa mga naunang pinag-aralan, naging litaw ang mahahalagang konsepto

tungkol sa dokumentaryong pampelikula. Kabilang na rito ang pagsusuri sa nilalaman nito at
kung ano ang panlipunang kahalagahan nito lalo na sa panahon ngayon. Ang isa sa
pinakamahalagang elemento ng dokumentaryong pampelikula ay ang iskrip kung saan
nakapaloob ang mga diyalogo o mga pananalitang namumutawi sa bibig ng mga artistang
gumaganap. Sa pananaw ng scriptwriter at ng direktor, ang mga diyalogong ito ay may mas
malalim na pagpapakahulugan, sapagkat mula sa mga ito ay makukuha mo ang mga
nakapaloob na mensahe upang magsilbi itong kamalayan upang buksan ang isipan ng bawat
isa tungkol sa mga isyung panlipunan. Narito ang ilan pang gawain na may kinalaman dito
upang higit pa nating mapalalim ang iyong pag-unawa sa kung paanong ang isang
dokumentaryong pampelikula ay mabisang instrumento sa pagpapaunlad ng pagkatao at
pagbabagong panlipunan?

223
PAGTATASA: INTERDAYAL (DIYALOGO KO, INTERPRETASYON MO)

Ang sumusunod na diyalogo ay halaw sa dokumentaryong napanood. Paano ito

maaaring bibigyang-pakahulugan? Ipaliwanag ang kaugnayan nito sa tunay na buhay at sa
kalagayan ng ating lipunang ginagalawan sa ngayon.

Isulat sa papel ang sagot

“Hindi na ako bumoto, sapagkat

para sa akin, hindi ito _____________ ______________________ makapagpapababa

___________________________________ at makababawas ng aking ____________________
pagkatao”

“Huwag na, hindi na mahalaga

‘yon, pagsasayang lang ng oras ___________________________________ yan, narinig mo naman ang
mga ___________________________________ Koreano, kelangan ko na mag-fill- ____________________
up ng aplikasyon.”

“Apo Namalyri, kami’y wala, kung hindi dahil

sa ‘yo.

Makapangyarihang Isa _________________________________

Kami ngayo’y nangagtipon _________________________________
Dito sa aming taniman ________________________
Kayo lamang ang makatutulong sa amin. ”

224
 Ipinakikita lamang nito na mahalaga sa mabisang komunikasyon ang
pagpapakahulugan sa mga diyalogo. Ngayon ay muling balikan ang ilang diyalogo sa
dokumentaryong pinanood na tumimo sa iyong isipan, bigyan ito ng pagpapakahulugan.

PAGTATAYA: PELSKRIP (PELIKULA AT ISKRIP)

Sa iyong naunang mga gawain ay nalaman mo ang uri ng mga pahayag na mahalagang
bahagi ng epektibong komunikasyon na nakatutulong upang magkaroon ng mas malalim na
pagpapakahulugan ang mga diyalogo o pahayag. Ngayon naman ay subukin mo ang iyong
kakayahan sa bagay na ito.

Umisip ng isa sa mga pelikulang napanood mo na at gumupit ng larawan tungkol dito mula
sa pahayagan o sa magasin at idikit ito sa papel. Maaari ding iguhit ang ilang eksena mula
sa pelikula. Subukin mong bumuo ng mga diyalogo mula sa mga ito na ginagamitan ng iba’t
ibang uri ng mga pahayag na ating tinalakay sa mga naunang aralin. Gawin sa papel.

___________________________________________
___________________________________________
_________________________________________

___________________________________________

225
 ___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
____________________
____________________

PAGTATASA: DOKYUFIL: PELIKULA AT DOKUMENTARYONG

PILIPINO – EPEKTO SA IYO

Marami sa mga pelikulang Pilipino ang tahasang tumatalakay sa mga isyu at

suliraning panlipunan na nangyayari sa ating kasalukuyang panahon.

Karamihan pa nga sa mga ito ay ang iba’t ibang mga indie films, dokumentaryong
pampelikula, at iba pang uri ng mga de-kalidad na pelikula. Kaya’t ang matataas na uri ng
mga obra-maestra na katulad ng mga ito sa larangan at industriya sa paglikha ng pelikula
ay nararapat lamang tangkilikin bilang bahagi ng kultura at panitikang popular sa ating
bansa. Hindi lamang ito nakalilibang kundi naimumulat nito ang ating kamalayang
panlipunan, at kung ano ang naging implikasyon o bisa nito sa iyo bilang mag-aaral.
Ipaliwanag ang naging implikasyon sa iyo ng isang pelikula o dokumentaryong pampelikula
na iyong pinanood batay sa sumusunod na aspekto. Gawin sa papel. Gayahin ang pormat.

226
 Pamagat ng Pelikula:

__________________________

IMPLIKASYON

Kaugnayan sa Tunay na Buhay

SARILI PAMILYA LIPUNAN

_______________________ _______________________ _______________________

_______________________
_______________________
_______________________
____ ___________________
___________
_______________________ _______________________
_______________________ _______________________
_______________________ _______________________
_______________________ ___ ____________________
___________ ___________

Pagpapalalim: Ako Mismo, Kikilos Ako!

Ngayong alam mo na ang naging implikasyon sa iyo ng akda, panahon na upang ibahagi
mo naman kung paano ka makatutulong sa iyong pamayanan bilang isang batang lider sa
pagharap at paglutas ng mga suliraning panlipunan na kinakaharap sa kasalukuyan.
Magsimula sa pamamagitan ng pagbuo ng sumusunod na concept web.

227
 Ako Mismo,
Batang Lider

Pumili ng isang ideya mula sa nabuong concept web. Bumuo ng konkretong plano kung
papaano mo ito magagawa. Sumulat ng hakbang upang maisakatuparan ito. Bukod dito
bumuo rin ng maikling paliwanag kung bakit ito ang napiling gawan ng plano. Sa pagsulat
subukang patunayan ang halaga ng gawaing ito.

PAGSASALIN: ISKRIPKOTO

Sa pagtatapos ng araling ito, inaasahan na ikaw ay makalilikha ng isang iskrip para

sa isasagawang multimedia presentation gamit ang iba’t ibang uri ng mga pagpapahayag.
Ngunit bago iyon, dapat mong malaman na bago ka gumawa ng isang iskrip para sa mga
diyalogo ay dapat mo itong simulan sa pagbuo ng isang sequence script na magsisilbi mong
pinakapundasyon at pinakagabay sa iskrip na iyong isusulat. Narito ang isang halimbawa,
basahin, pag-aralan, at unawain mo itong mabuti.

ANG ISKRIP NG MGA EKSENA (SEQUENCE SCRIPT)

228
 Eksena Mga Detalye/
Mga Tauhan at
Kuha at Anggulo ng Paglalarawan at
Bilang at Iba pang Datos na
Kamera
Tagpuan Kaisipan ng Eksena Kinakailangan

Eksena / Establishing Shot Magbubukas ang Karamihan ng mga

sa school ground eksena sa school tao sa isang tipikal
Sequence 1:
grounds sa araw ng na Graduation Day
School graduation. Hindi (iba’t ibang eksena)
Medium Shot sa mga
Grounds magkamayaw ang Isa sa mga unang
taong
mga tao. makikita ang
(Graduation nakapaligid (iba’t Masayangmasaya ang pangunahing tauhan
Day) ibang senaryo) lahat at lubos ang (isang bata) kasama
pananabik. Ngunit ang ilang miyembro
kasabay nito ay ang ng kaniyang pamilya
Close-Up Shot na
pagiyak ng mga (matatapos nang
ipakikita ang ilang
bata’t sanggol. masaya ang
mga batang paslit at
Maririnig ang ilang graduation)
ilan sa mga sanggol
mga usapan.
na buhat ng kanilang
ina

Eksena / Long Shot sa isang Ipakikita ang andar Mga ilang bata sa
Sequence 2: Sa dyip na patungo na ng isang dyip sa elementarya na
isang dyip na sa isang nayon mabato at nagtapos, mga ina,
patungo sa isang maalikabok na sanggol at iba pang
(maalikabok at
malayong nayon daanan. mga batang
mabato ang mga
daanan) sumama sa
Masayang graduation at tampok
Medium Shot sa mga nagtatawanan ang ang pangunahing
nagsisipagtawanang mga tauhan tungkol tauhan
mga ina habang sa katatapos na
nakasapnay ang graduation hanggang
kanilang mga sa pagdating sa
sanggol. kanilang lugar

Close-Up Shot sa
nagsasalitang isang
bata (pangunahing
tauhan)

229
 Gumawa ka ng isang iskrip pandiyalogo na maaaring isadula ng pangkat ng mag-
aaral kabilang ka sa loob ng limang minutong pagtatanghal na may temang: “Tiwala ang
Tanging Sandigan – Pagsisikap at Pagdarasal

Upang Malampasan ang Kahirapan.”

Ehersisyo: Isulat ang wastong sagot sa patlang.

1. Ito ay isang uri ng camera shot na sa ibang katawagan ay scene setting.

____________

2. Isang elemento ng pelikula na ang pangunahing konsentrasyon ay ang

pagpapanatili sa kaangkupan ng lugar, eksena, pananamit, at sitwasyon para sa
masining na paglalahad ng biswal na pagkukuwento.

____________

3. May katuturang “pelikula totoo” at katangian ng isang dokumentaryong

pampelikula upang maipakita ang realidad at aktuwal na pangyayari.

____________

4. Terminong French na ang ibig sabihin ay ang aktuwal na pagtatagpo at pagkuha ng

pangyayari ng isang filmmaker at ng kaniyang film subject.

Naging pamamaraan ng mga makabagong direktor sa kasalukuyan.

____________

5. Ito ang mga pelikulang may malayang tema at pamamaraan, sapagkat pangunahing
layunin nito na buksan ang kamalayang panlipunan ng mamamayan. ____________

PAGNILAYAN AT UNAWAIN

230
Ipaliwanag kung paano nakaapekto at nakaimpluwensiya ang sumusunod na aspekto o mga
bagay sa pagbabago ng mga anyo ng panitikan mula sa tradisyonal na uri tungo sa mga
panitikang popular.

Lengguwahe / Wika

Makabagong Teknolohiya
Tradisyonal
Mga Suliranin at
na Panitikang
Kalagayang Panlipunan
Popular
Anyo ng Prinsipyo at mga
Paniniwala
Panitikan

Batay sa iyong natapos na gawain, buuin ang sumusunod na pahayag.

Napag-alaman ko na bilang anyo ng panitikan, ang tradisyonal ay

_________________________. Sa paglipas ng panahon, nagkaroon ng mga pagbabago
mula sa tradisyonal na uri ng panitikan tungo sa popular dahil sa
________________________. Nakatutulong ang panitikang popular upang
__________________. Bilang isa sa mga kabataan, sisikapin kong
____________________________.

Pangwakas na Pagtataya: Basahin ang nakasulat sa loob ng kahon:

Nalalapit na ang Social Awareness Campaign na tatampok ng mga likhang-sining

na tumatalakay sa mga suliraning panlipunang kinasasangkutan ng kabataan. Bukas ang
patimpalak sa lahat at hinihikayat ang mga barangay na lumahok dahil sa tampok na
paksa. Nakita ng pamunuan ng inyong barangay ang oportunidad ng naturang patimpalak
sa pagpapaigting ng responsibilidad at paninindigan ng kabataan sa inyong barangay.
Ikaw ang pinili ng barangay na maging kinatawan sa MAF. Bumuo ka ng isang multimedia
campaign o kampanya tungo sa kamalayang panlipunan gamit ang multimedia na
maglalahad sa isang suliraning kinasasangkutan ng kabataan ng inyong barangay at mga
paraan upang masolusyunan ang mga ito. Ang materyal na iyong bubuuin ay huhusgahan
gamit ang sumusunod na pamantayan: komprehensibong paglalahad, malikhaing
paggamit ng wika, kahusayang teknikal, at praktikal na mga rekomendasyon.

Ang mabubuong kampanya tungo sa kamalayang panlipunan o social awareness

campaign ay maaaring ilathala gamit ang iba’t ibang midyum na iyong natutuhan mula sa
modyul na ito. Nariyan ang print media na gamit ng mga kontemporaryong uri ng panitikan

231
gaya ng komiks. Maaari ding bumuo ng isang dokumentaryo o documentary clip sa anyong
video na siya namang ginagamit na midyum sa pagpapalabas ng mga dokumentaryo sa
telebisyon at pelikula. Maaari ding i-post sa internet ang malilikhang campaign material.
Inaasahang maitatampok sa bubuuing kampanya ang mga suliraning umiiral sa inyong
barangay at ang magagawa ng kabataan sa paglutas ang mga umiiral na suliranin ayon sa
inyong taglay na kakayahan at abilidad.

Ngunit bago ito tuluyang simulan, kinakailangang makalikha kayo ng isang

balangkas sa isasagawang campaign material. Kabilang na rito ang mahahalagang mga plano
para maisakatuparan ang proyekto. Maisasagawa lamang ito kung makalilikha kayo ng
sequence at dialogue script na siya ninyong magiging batayan para sa pangkalahatang
produkto.

Bago tuluyang isagawa ang nakaatang na gawain, narito ang ilang mahahalagang
paalala at mga hakbang sa pagbuo at paglikha ng iskrip para sa mga eksena sequence script
at iskrip na pandiyalogo

1. Tandaan na ang isasagawa mong iskrip ay dapat na maging makatotohanan upang

higit itong maging kapani-paniwala.

2. Magbigay lamang ng mga konkretong halimbawa, ngunit huwag kalimutang maging

malikhain.

3. Maging diretso sa punto kapag isinasagawa ang mga diyalogo. Gamitin ang iba’t
ibang uri ng mga pahayag na pangkomunikatibo gamit ang wastong wika nito.

4. Maging espisipiko kung sino ang partikular na iyong pinatutungkulan sa pagsulat ng

mga diyalogo.

5. Dapat na magkakaugnay ang bawat diyalogo at eksena ng isang mabisang iskrip.

Narito naman ang magiging pamantayan sa mabubuong campaign

MATERIAL

 Orihinalidad at Pagkamalikhain - 40 %

232
  Pagkakaugnay ng Diwa at Eksena - 20 %

 Linaw ng Kaisipan at Mensahe - 10 %

 Epektibong Gamit ng Wika - 20 %

 Aplikasyong Teknikal - 10 %

100 %

Kaugnay nito, narito ang mga batayan at pamantayan sa pagmamarka ng

isasagawang proyekto:

MGA Kapugaypug
Magaling Umuunlad Nagsisimul MARK
PAMANTAYA ay
3 2 a1 A
N 4
Masaklaw na Komprehensib Masaklaw, Makabuluhan May
paglalahad o at makabuluhan, at makabuluhan
ng makabuluhan at napapanahon at
napapanaho ang napapanahon ang mga napapanahon
ang mga
ng napapanahon impormasyon g mga
impormasyon g mga impormasyong g inilalahad impormasyong
impormasyon inilalahad sa sa materyal inilahad sa
g inilalahad sa materyal alinsunod sa materyal ukol
materyal alinsunod sa paksang sa paksang
alinsunod sa paksang itinatampok itinatampok
paksang itinatampok. ngunit may ngunit limitado
itinatampok. mga ang mga ito.
detalyeng
hindi
nailahad.
Masining at Natatangi ang Masining at Masining at Masining na
maingat na paggamit ng maingat na maingat na ginamit ang
paggamit ng wika ng nagamit ang nagamit ang wika ng
wika kabataan wika ng wika ng kabataan sa
nang higit pa kabataan sa kabataan sa karamihan ng

233
 sa kabuuang karamihan ng pahayag sa
inaasahang pagpapahayag pahayag sa nabuong
pamamaraan sa nabuong nabuong materyal
sa materyal. materyal. materyal. ngunit hindi
maingat ang
paggamit.
Mahusay na Tipong Taglay ang Taglay ang Naipamalas
aspektong propesyonal lahat ng mga susing sa materyal
teknikal ang kailangang elemento sa ang minimal
pagkakagawa elemento sa mabisang na antas ng
sa materyal mabisang pagbuo ng pagtatagpi-
dahil sa pagbuo ng materyal at tagpi ng
husay ng materyal. naipamalas elemento at
pagtatagpitag Naipamalas ang angkop teknikal na
pi ng mga ang kahusayan na teknikal na pagganap.
elemento sa teknikal na pagganap.
nito. pagganap.
Pagkapraktik Ang mga Malinaw at Makabuluhan May mga
al ng kapakipakinab ang rekomendasyo
inilahad na
rekomendasy ang para sa karamihan sa ng inilahad
rekomendasy
on lahat ang inilahad na ngunit
on ay
inilahad na rekomendasy mabuway ang
nagmumungk
rekomendasyo on. mga
ahi ng
n. iminumungkah
kaisipang
ing kaisipan.
pangmatagal
an sa
kamalayan ng
madla.
KABUUANG
MARKA

GLOSARYO

Advertisement – Iba’t ibang anyo ng patalastas na matutunghayan sa iba’t ibang uri ng

media, maging ito man ay sa print media, broadcast media, films, at mga uri nito.

Adhikain – layunin; gusto

Advocacy – Isang salitang Ingles na ang katuturan ay “isang adhikaing dapat na

maisakatuparan, suportahan, o itaguyod para sa isang natatanging layunin.”

234
AGAM-AGAM – HINALA

Analitikal – pagbuo ng mga ideya mula sa iba’t ibang ideya upang makabuo ng higit na
estratehikong proyekto na sumasalamin sa katotohanan ng buhay

ANGKININ – KUNIN ARESTUHIN – HULIHIN

Babae sa Septic Tank – Isang independent o indie film na nagtatampok ng mga isyung
panlipunan at ang tunay na kulay ng showbiz na labis ang pagiging prestihiyoso
ngunit may mga kabulukan sa likod ng tabing at kamera.

Bajo de Masinloc – parte ng Philippine Sea

Balakid – hadlang

Balangkas – pagkakasunod-sunod

BETERANO – DATIHAN

Bugso ng damdamin – napatangay sa nararamdaman

Bulwagan – lugar na pagdarausan

Camera Shots and Angles – Tumutukoy sa mga kuha at anggulo ng kamera para sa isang
partikular na eksena. Sa pamamagitan nito, naipakikita ang emosyong nais idiin ng
isang senaryo.

Campaign Activity – Isang gawain ng pangangampanya para sa isang natatanging layunin.

Sa gawaing ito ay isinasaalang-alang ang ilang mahahalagang tuntunin.

235
Cinema Truth – May katuturang “pelikula totoo;” katangian ng isang dokumentaryong
pampelikula upang maipakita ang realidad at aktuwal na pangyayari.

Cinema Verite – Terminong French na ang ibig sabihin ay ang aktuwal na pagtatagpo at
pagkuha ng pangyayari ng isang filmmaker at ng kaniyang film subject, upang mas
higit itong maging makatotohanan. Isang uri ng pagsasa-pelikula sa kasalukuyan.

Coordinator – tagapangasiwa

Corrupt – Isang taong may posisyon at ginagamit ang pondo ng bayan sa sariling kapakanan.

DAMBUHALA – MALAKI

Dedikasyon – pag-aalay

Dialogue Script – Isang uri ng iskrip kung saan nakapaloob ang diyalogo ng mga aktor at
aktres ng bawat eksena. Nakabatay ito mula sa sequence script.

DINURO-DURO – MINALIIT

Diyalogo – Tawag sa anumang usapan sa pagitan ng dalawa at maraming mga tauhan sa

loob ng isang dula.

Documentary for Television – Ito ay mga palabas na naglalayong maghatid ng

komprehensibo at estratehikong proyekto na sumasalamin sa katotohanan ng buhay
at tumatalakay sa kultura at pamumuhay sa isang lipunan.

Dokumentaryong Pampelikula – Ekspresyong biswal, nagtatampok ng realidad at

katotohanan ng buhay ng isang lipunan. Nagbibigay ng impormasyon, nanghihikayat,
at nagpapamulat ng kaisipan at kamalayang-panlipunan.

Elemento ng Pelikula – Mga sangkap o mga bahagi ng isang pelikula upang ito ay kilalanin
bilang isang mataas na uri ng likhang-sining.

236
Estratehiko – pamamaraan

Ethnographic Film – Isang uri ng dokumentaryo na nagtatampok sa kultura, kalagayan, at

buhay ng mga katutubo sa isang lugar at lipunan.

Film Maker – Ang taong bumubuo at lumilikha ng isang pelikula.

Film Subject – Mga bagay o pinakapaksa sa pelikula na kinukunan ng kamera upang maidiin
ang nais ipahiwatig ng isang film maker.

FOI – Freedom of Information

Forum – pagtatalakayan, pakikipagtalastasan, pag-uusap, pagpupulong

Gusot – problema

Halakhak – malakas na pagtawa

Himukin – hikayatin

Hinuha – pagbibigay interpretasyon

Illiterate – Nangangahulugang may “kakulangan ng kaalaman” sa isang bagay o mga bagay

na nakapaligid sa kaniya. Sa ibang salita ay
“kamangmangan” o pagiging “ignorante.”

Implikasyon – Epektong pandamdamin, pangkaisipan, pangkatauhan, at panlipunan at

pagkatapos nito ay ang kasunod na aksiyon o resulta

Independent / Indie Films – Mga pelikulang may malayang tema at pamamaraan, sapagkat
pangunahing layunin nito na buksan ang kamalayang panlipunan ng mamamayan.

237
Information and Communication Technology (ICT) – Isa sa pangunahing midyum sa
kasalukuyang panahon upang mas maging mabilis at patuluyan ang proseso ng
gawaing pangkomunikasyon at pagbibigayimpormasyon.

Interpretasyon – sariling pag-unawa

IPINIPINID – ISINASARA

Iskrip – Pinakaluluwa ng isang dulang itatanghal sapagkat lahat ng bagay na isinasaalang-

alang sa dula ay nagmumula rito.

Kalumbayan – kalungkutan

Kamalayang Panlipunan – Pagiging bukas ang isipan sa mga nagaganap sa paligid.

Kariktan – kagandahan

Katig – kakampi, kinampihan, kapanalig

Kawanggawa – libreng serbisyo

KINAMIHASNAN – KINAMULATAN

Komentaryo – pagbibigay-opinyon

Komprehensibo – kumpleto at kapani-paniwala

Kontrobersiyal – makulay, maraming usapin, mainit na pinag-uusapan

Kredebilidad – kapani-paniwala

238
Kultura – Ang kalinangan ng isang lipunan. Sinasalamin nito ang mga ideya, pananaw,
kaugalian, kakayahan, at tradisyong umunlad ng isang lipunan. Bahagi rin nito ang
institusyong tagapaghubog ng kamalayan ng mamamayan tulad ng paaralan
(edukasyon), pahayagan, midya, relihiyon, at mga establisimentong pansining.

Kulturang Popular – sumasaklaw sa pag-aaral / pagsusuri ng iba’t ibang kulturang popular,

halimbawa: pelikula, musika, komiks at pahayagan, mga programang panradyo,
pantelebisyon na nakaiimpluwensiya sa paghubog ng sariling katalinuhan at
identidad. Sinasabing kultura ng panggitnang uri at para sa marami (sangguniin sa
introduksiyon nito ang malalim at malawak na talakay)

Kuro-kuro – opinyon, saloobin

Lantaran – kitang-kita, bulgar

Larawang-diwa o Imahe – tumutukoy ito sa mga salitang kapag binanggit sa akda ay nag-
iiwan ng malinaw at tiyak na larawan sa isipan ng mambabasa, nagpapatalas ito ng
pandama.

Lihim – sekreto

Likumin – kolektahin

Lumalawig – lumalawak

Lumuwas – nagpunta sa malayong lugar

Mamamahayag – tagapagbalita, tagapag-ulat

Martial Law – Batas Militar

Masusulingan – matatakbuhan, mahihingan ng tulong

Mauuntol – matitigilan

239
MIDYUM – DAAN, INSTRUMENT

Minindal – miryenda

Multimedia – Tumutukoy sa iba’t ibang uri ng media o midyum na ginagamit sa

komunikasyon. Karaniwang binubuo ng print media, broadcast media, film, at
information and communication technology.

Munti – maliit

Nagkakandirit – naglulundag na nakatingkayad ang paa

NAGKUKUMAHOG – NAGMAMADALI NAGTUNGO – NAGPUNTA

NAGUGULUMIHANAN – NALILITO NAGUGUNITA – NAALALA
NALALAMBUNGAN – NATATAKPAN

Napopoot – nagagalit, matinding galit

Newsreel – Nagsisilbing balita ng bayan na nagtatampok ng iba’t ibang pangyayari sa

kapaligiran.

Obra-Maestra – Isang uri ng likhang-sining na napagkalooban ng mataas na uri ng parangal;

kinilala; naging tanyag at kakaiba sa uri nito; may taglay na kariktan.

Pagaril – pagaralgal

Pagbatikos – pagtuligsa, pagbibigay ng komento

Pagkiling – pagkampi, pagpanig

240
Pagkukunwari – pagpapanggap

Paglalayag – paglalakbay

Paglililo – pagtataksil

PAGOD – HAPO

Pagpapahiwatig (foreshadowing) – Isang pagpaparamdam, pagpapakilala, pagbibigay ng

mga babala o pahiwatig o pagpapauna sa unahan o kalagitnaan ng kuwento upang
ihanda ang mambabasa sa maaaring mangyari sa hulihan ng akda.

Pagpapalaluan – pagyayabangan

Pagsasahimpapawid – ang sistema ng pagpapakinig ng isang programang panradyo

Pahiwatig – Mga pahayag o ideyang hindi lantad o hayag ang kahulugang nais nitong
iparating. May mga pantulong na palatandaan sa loob ng pangungusap o sa mga
bahagi ng akdang makatutulong upang maunawaan ang kahulugang nais nitong
sabihin.

Paksang-diwa o Tema (theme) – Ito’y pangunahing kaisipan ng tula, katha, dula, nobela,
sanaysay, kuwento ng isang pangkalahatang pagmamasid sa buhay ng may-akda na
nais niyang ipahatid sa mambabasa. Hindi ito dapat ipagkamali sa sermon o aral.
Hindi sapat na sabihing tungkol sa pagiging ina ang tema. Paksa lamang itong
maituturing. Ilahad ito ng ganito; kung minsa’y puno ng pagkasiphayo kaysa
kaligayahan ang pagiging ina.

Pananaliksik – Isang masusing pag-aaral sa isang paksa o problemang inihahanap ng

solusyon o kasagutan.

Panitikang Popular – Anyo ng panitikan na makabago ang mga dulog at pamamaraan. Dahil
na rin sa makabago nitong mga pamamaraan, estilo, at anyo. Partikular na ito’y
binabasa at pinanonood ng kabataan sa panahong kasalukuyan.

241
 Sa orihinal na legal na kahulugan, pag-aari ng mamamayan. Kawing sa populace na
ibig sabihi’y hindi aristokrata, hindi aral, mababang uri. May konotasyong inferior na
uri ng literatura, hanggang sa tribyal

(pop). Sa usaping ideolohikal, bagama’t tinatangkilik ng lahat ng uri ng lipunan,

may pagkakaiba batay sa pang-ekonomiyang lagay (halimbawa: klase ng sineng
pinapanood, klase ng komiks na binabasa). Kasalukuyan, nakakawing ang konsepto
ng popular sa mas midya, kung ano ang naaabot nito, ang saklaw ang siyang may
kakanyahang maging popular. Ang popular ay may oryentasyong komersiyal, o sa
pagkita (profit).

Pasubali – pag-aalinlangan, pagdadalawang-isip

Punto – tono ng boses sa pagsasalita

Rehas – harang, kulungan, hadlang

Resettlement Area – lugar na pinaglipatan upang doon tuluyang manirahan

Sagad-hanggang-langit – lubos, wagas, sukdulan, sobra, lubos

Salik – bagay na naging daan

Sanggunian – kalipunan

Sarat – pango

Senaryo – Termino sa pelikula na ang ibig sabihin ay “tanawin” o isang “eksena.”

Sequence Script – Isang uri at bahagi ng iskrip na nagtatampok ng mga detalye at kaisipan
ng bawat eksena ng isang pelikula o dokumentaryo. Gayundin ng bawat camera
shots and angles nito.

242
Short Films – Maiikling uri ng pelikula na naghahatid ng mahahalagang mensahe sa mga
manonood.

Simbolo – Ito ang mga salita na kapag binanggit sa isang akdang pampanitikan ay nag-
iiwan ng iba’t ibang pagpapakahulugan sa mambabasa, isang bagay o kaisipan na
kumakatawan sa iba pang konsepto at maaaring bigyan ng maraming antas ng
kahulugan.

Simpatika – malakas ang dating ng personalidad

Sisiw – maliit, walang lakas, walang kapangyarihan

Social Awareness – Sa tunay na katuturan nito ay “kamalayang panlipunan” batay sa

kaisipan at umiiral na moral ng isang lipunan tungo sa pagkamulat sa katotohanan.

Tabloid – Maliit at abot-kaya kumpara sa isang broadsheet. Sapagkat mas maliit ang
espasyo sa tabloid, mas maliit din ang inaasahang pagkonteksto sa mga balita. May
puntong naisasantabi na ang mga pambansang isyu. Sa kaunting espasyong ito,
nagkakasya ang maraming sambahayan para sa balita at impormasyon.

Higit na binibigyang pokus ng mga tabloid ang mga police stories (panggagahasa,
pananamantala / molestation, kidnapping, atbp.) at mga kuwentong ikamamangha
ng mga mambabasa kumpara sa pambansang isyung inilalatag ng mga broadsheet.
Sa anyo ng balita hanggang sa paggamit ng termino, pumapasok ang isyu ng tama o
mali.

TANGAN-TANGAN – HAWAK-HAWAK

Tanglaw – liwanag, umiilaw

Teksto – Sa tradisyonal na gawi, ang nakasulat na anyo. Sa pag-aaral, ang teksto ay sasakop
di-lamang sa nakasulat na anyo, pati na rin sa praktikal na gawi sa produksyon ng
literatura.

Teledrama – mga drama sa telebisyon

243
TRANSAKSIYON – KASUNDUAN

Travelogue – Isang uri ng dokumentaryo na nagtatampok ng iba’t ibang mga lugar kung
saan maaaring maglakbay.

Tumutukoy sa mga bagay na kinagigiliwan at kinahihiligan ng mga tao sa

kasalukuyang panahon, ito man ay may kinalaman sa adbertismo, mga produktong
ginagamit, uri ng libangan, paraan ng pananalita, lebel ng wikang ginagamit,
pinanonood, at maging binabasa.

Utusan – katulong

Video Advocacies – Mga adbokasiya, patalastas, at mga propaganda na naglalayong

manghikayat, magpabago ng pananaw, magpamulat ng kaisipan at kamalayan.

Wartime Propaganda – Ang mga dokumentaryong pampelikula noong unang panahon ay

nagsilbing instrumento ng nasyonalismo, pakikipaglaban, diskriminasyon, at
pagkakabaha-bahagi.

Yabag – tunog ng mga paa sa paglakad

244
SANGGUNIAN

AKLAT

Baisa-Julian, Aileen G. at Dayag, Alma M., Pluma I Wika at Panitikan para sa Mataas na
Paaralan. Alma M. Quezon City, Philippines, Phoenix Publishing House, Inc., 2009

Arrogante, Jose A. et al. Panitikang Filipino Pampanahong Elektroniko.

National Book Store. Mandaluyong City, 1991

Austero, Cecilia S. et al. Komunikasyon sa Akademikong Filipino. UNLAD Publishing House.

Pasig City. 2007

Evasco, Eugene at Ortiz Will. PALIHAN Hikayat sa Panitikan at Malikhaing Pagsulat. C & E
Publishing, Inc. Quezon City. 2008

Glinofria, Maurita L. at Laxina, Teresita F., Kadluan ng Wika at Panitikan IV Makati City,
Philippines, Diwa Scholastic Press Inc., 1999.

Mag-atas, Rosario U et al., Panitikang Kayumanggi (Pangkolehiyo), Valenzuela, Metro

Manila, Philppines, National Bookstore, Inc. 1994.

Reyes, Soledad S. Pagbasa ng Panitikan at Kulturang Popular. Ateneo de Manila University

Press. Quezon City. 1997

Rubin, Ligaya T. et al., Panitikan sa Pilipinas, Sampaloc, Manila, Philippines, Rex Book
Store: 2001.

Santiago, Lilia Quindoza et al., Mga Panitikan ng Pilipinas, C & E Publishing Inc., 2007

Pahayagan

245
Pilipino Mirror. Eros Atalia. Dagling Katha, Oktubre 29, 2012

MAGASIN

Awake! Magazine, Social Networking, Watchtower Society, September 2010

Magasing Gumising! Gabay sa Paggamit ng Kompyuter, Oktubre 2011 Internet

Aňonuevo, Roberto Alimbukad

(http://alimbukad.com/2008/08/08/angeditoryal-bilang-lunsaran-ng-panunuri/)

HTTP/WWW.YOUTUBE.COM/WATCH

http://iskwiki.upd.edu.ph/images/1/12/Working_while_in_class.pdf

http://the1010project.multiply.com/journal/item/34/34?&show_interstitial=1&u=

%2Fjournal%2Fitem

http://www.ampedasia.com/forums/showthread.ph

http://www.balita.net.ph/2012/06/kuwentuhang-media/#.UKseSO_QVyw

http://www.gmanetwork.com/news/story/277577/ulatfilipino/balitangpinoy/free dom-of-
information-foi-bill-namimiligrong-mamatay-pagsapit-ng-disyembre

http://www.goodreads.com/author/show/562411.Liwayway_A_Arceo&docid=A

BGlKlbQ9ckHIM&imgurl=http://photo.goodreads.com/authors/1285673744p5/

562411.jpg&w=200&h=255&ei=qcWYUIG4C-

246
http://www.google.com.ph/images

http://www.google.com.ph/imgres?q=amado+v.+hernandez&num=10&hl=fil&b
iw=1366&bih=586&tbm=isch&tbnid=ea4EYMmffqTL9M:&imgrefurl=http://tl.wi
kipedia.org/wiki/Amado_V._Hernandez&docid=4iKXVzDQtavxDM&imgurl=htt
p://upload.wikimedia.org/wikipedia/tl/thumb/4/4d/Amado_V_Hernandez.jpg/20 0px-

http://www.google.com.ph/imgres?q=epifanio+matute&num=10&hl=fil&biw=1
366&bih=586&tbm=isch&tbnid=ZLKmBTzQV0CoJM:&imgrefurl=http://www.p
anitikan.com.ph/authors/m/egmatute.htm&docid=_HCanklXMTkfgM&imgurl
http://www.google.com.ph/imgres?q=genoveva+edroza+matute&num=10&hl=
fil&biw=1366&bih=586&tbm=isch&tbnid=TGmUnIRphI7ZEM:&imgrefurl=http:/

/banareskimberly.blogspot.com/2012/07/ang-kuwento-ni-mabuti-ni-

http://www.google.com.ph/imgres?q=manuel+l.+quezon&num=10&hl=fil&biw
=1366&bih=586&tbm=isch&tbnid=hZL8VgvZzhW9CM:&imgrefurl=http://www.

takdangaralin.com/history/philippine-presidents-history/manuel-

http://www.google.com.ph/imgres?q=narciso+reyes+lupang+tinubuan&num=1
0&hl=fil&biw=1366&bih=586&tbm=isch&tbnid=CPphnem0zXRMpM:&imgrefur
http://www.123people.ca/s/narciso%2Breyes&docid= http://www.google.com.ph/imgres?
q=rene+villanueva&hl=fil&biw=1366&bih=5
86&tbm=isch&tbnid=ZtEk2Y6A4zEuuM:&imgrefurl=http://eatingthesun.blogsp
ot.com/2007/12/rene-o-villanueva-1954

http://www.google.com.ph/imgres?q=severino+reyes&hl=fil&biw=1366&bih=5
50&tbm=isch&tbnid=LKWSzchujeP65M:&imgrefurl=http://en.wikipedia.org/wik
i/File:Severino_Reyes.jpg&docid=J7AUpzUBsdm2zM&imgurl=

http://www.youtube.com/watch?v=5ERcIh2nJx0&feature=related

HTTP:/WWW.GOOGLE.COM.PH

Thefreedictionary.com

www.gmanetwork.com/news/video/shows/investigativedocumentaries

247
www.starcinema.com.ph

www.wikipedia.com

248