1 2
3.1. Cách nhìn, Trí nhớ & Tự nghiệm
3 4
3.1.1. Nhận thức (perception), trí nhớ
(memory) và tự nghiệm (heuristics)
• Các mô hình xử lý thông tin thường giả định rằng
các chủ thể dễ dàng thu thập và lưu trữ thông tin mà
không tốn phí.
• Nhận thức (perception) khi tải thông tin về
“máy tính con người” lại thường đọc sai thông tin.
• à We often ‘see’ what we expect/ desire to see
• Bạn thấy quả bóng được chuyền bao nhiêu lần?
– Hai đội bóng thi đấu ngang ngửa với nhau, fan của
đội nào cũng sẽ nghĩ đội mình xứng đáng thắng và
đội kia chơi xấu hơn.
5 6
3.1.1. Nhận thức, trí nhớ và tự nghiệm
• Trí nhớ (Memory):
• Sự sai lệch càng gia tăng khi một người cố nhớ lại
những nhận thức hoặc quan điểm trong quá khứ.
• Thực tế, trí nhớ (memory) sẽ được tái tạo lại.
• Trí nhớ không chỉ được tái tạo lại mà còn biến đổi
rất mạnh mẽ.
• Ví dụ: bạn thường mang những ký ức rất tốt hoặc rất
xấu vào tâm trí.
• Các sự kiện được nhớ lại nhiều hơn khi chúng đem
lại cảm xúc dâng trào à Trí nhớ gắn liền với cảm xúc
• Nhận thức và bộ nhớ không phải là bộ lọc thông
tin chính xác
• Bởi vì có nhiều thông tin khó xử lý, con người đã
sử dụng đường tắt (shortcut) hoặc tự nghiệm
(heuristic) để đưa ra những quyết định hợp lý.
• Một số phương pháp dựa trên kinh nghiệm để
quyết định thường dẫn đến các lệch lạc
3.1.1. Nhận thức, trí nhớ và tự nghiệm
• Đôi khi một số nhận thức bị bóp méo bởi ý muốn bản thân (self-
serving fashion).
• à From “perception” to self-serving bias (định kiến tự kỷ - khuynh hướng
đề cao bản thân/ “không phaỉ lỗi của tôi”)
• Self-serving bias
• Xung đột nhận thức (cognitive dissonance) tạo tình huống trong đó
mọi người thường giảm thiểu hoặc né tránh những mâu thuẫn
trong tâm lý nhằm gia tăng hình ảnh tích cực của bản thân.
Ví dụ: sau khi bỏ phiếu bầu một người làm lãnh đạo, chúng ta thường tin
rằng ứng viên mà chúng ta bỏ phiếu là sự lựa chọn tốt nhất.
• Dường như có một sự thống nhất vô thức giữa hành động và quan
điểm.
3.1.1. Nhận thức, trí nhớ và tự nghiệm
• Vì các ký ưc đẹp làm chúng ta hạnh phúc nên đôi khi
chúng ta “viết lại quá khứ - rewriting history”.
• Điều đó đôi khi làm chúng ta nghĩ rằng chúng ta có
khả năng kiểm soát một số tình huống tốt hơn năng
lực thực tế. Đây được gọi là lệch lạc nhận thức
muộn" hay “Dự đoán theo sự thật đã xảy ra hay “hiệu
ứng tôi biết trước từ lâu rồi/ Góc nhìn phiến diện”
(hindsight bias)
• Priming, Halo effect, hindsight bias (Hiệu ứng mồi,
hiệu ứng lan toả, góc nhìn phiến diện – 2’)
 7

3.1.1. Nhận thức, trí nhớ và tự nghiệm

• Nhận thức và trí nhớ bị ảnh hưởng bởi bối cảnh
hay cách trình bày.
• Ví dụ: nhìn vào 2 đường thẳng sau và cho biết
đường thẳng nào dài hơn.

9 10

3.1.1. Nhận thức, trí nhớ và tự nghiệm
• Ảo giác nhận thức từ ví dụ trên đến từ “hiệu ứng
tương phản” (contrast effect)
• Tầm quan trọng của bối cảnh cũng thể hiện trong
hiệu ứng ban đầu (primary effect) và hiệu
ứng tức thì (recency effect)
• Khi có sự tách biệt đáng kể về thời gian, hiệu ứng
tức thì thường chi phối. Nhưng nếu một trong 2 sự
kiện có liên quan liên tiếp với nhau, trong đó sự kiện
sau là sự tiếp nối của sự kiện đầu thì sự kiện đầu
tiên có sự tác động mạnh hơn.
3.1.1. Nhận thức, trí nhớ và tự nghiệm
• Hiệu ứng danh tiếng (halo effect) thể hiện sự
ảnh hưởng đến nhận thức và trí nhớ dựa vào sự
chỉn chu, cuốn hút, danh tiếng của sự kiện/hoặc
cá nhân.
• Ví dụ: một thầy giáo và một học sinh cùng phát
biểu về một vấn đề. Về mặt trực giác, đa số đều coi
trọng phát biểu của người thầy giáo hơn.

11 12

3.1.1. Nhận thức, trí nhớ và tự nghiệm
• Con người thường ưa thích các tình huống có
thể dễ dàng xử lý thông tin.
• Dễ dàng xử lý thông tin (ease of
processing) là hiểu một cách nhanh chóng.
• Thông tin dễ hiểu thường được cho là chắc chắn
đúng.
• Ví dụ: một kiến thức dễ và một kiến thức khó hơn
3.1.1. Nhận thức, trí nhớ và tự nghiệm
• Sự khó khăn trong việc đánh giá thông tin tăng
lên bởi sự thừa thải thông tin có thể sử dụng.
Đây là tình trạng quá tải thông tin
(information overload) ảnh hưởng đến việc
ra quyết định của cá nhân.
• Ví dụ: trong siêu thị có 2 bàn ăn thử, một bàn chỉ
để một loại sản phẩm, một bàn để nhiều loại sản
phẩm. Tuy bàn nhiều loại sản phẩm thu hút nhiều
người hơn nhưng bàn chỉ để một loại sản phẩm
lại bán nhiều sản phẩm hơn
 13
3.1.1. Nhận thức, trí nhớ và tự nghiệm
• Tự nghiệm (heuristic) là quy tắc đưa ra quyết
định sử dụng một tập hợp con trong tất cả thông tin.
• Tự nghiệm có nhiều loại và quy mô nhưng chung
quy chia thành 2 dạng:
• Tự nghiệm dạng 1 (Type 1): phản thân (reflexive), tự
trị (autonomic), không nhận thức (noncognitive) và
tiết kiệm chi phí. Dạng này thích hợp khi cần nhanh
chóng đưa ra quyết định hoặc khi số tiền đặt cược là
nhỏ
• Tự nghiệm dạng 2 (Type 2) bản chất là nhận thức.
Dạng này thích hợp khi số tiền đặt cược lớn.
15
3.1.2. Sự quen thuộc và các tự nghiệm
liên quan
• Con người thường cảm thấy yên tâm với những
điều quen thuộc.
• Con người không thích sự mơ hồ và thường né
tránh các rủi ro không được bù đắp
• Con người có khuynh hướng gắn liền với những
gì họ biết thay vì xem xét các lựa chọn khác.
• Con người lảng tránh tiếp nhận những sáng tạo
mới mặc dù họ biết những sáng tạo mới có thể
rất đáng giá.
17
3.2. Sự quen thuộc và các tự nghiệm
liên quan
• Con người có khuynh hướng chống lại sự thay
đổi, lo sợ sẽ hối hận nếu quyết định thay đổi tình
trạng hiện tại.
14
3.1.1. Nhận thức, trí nhớ và tự nghiệm
• Tự nghiệm (heuristic) là quy tắc đưa ra quyết
định sử dụng một tập hợp con trong tất cả thông tin.
• Tự nghiệm có nhiều loại và quy mô nhưng chung
quy chia thành 2 dạng:
• Tự nghiệm dạng 1 (Type 1): phản thân (reflexive), tự
trị (autonomic), không nhận thức (noncognitive) và
tiết kiệm chi phí. Dạng này thích hợp khi cần nhanh
chóng đưa ra quyết định hoặc khi số tiền đặt cược là
nhỏ
• Tự nghiệm dạng 2 (Type 2) bản chất là nhận thức.
Dạng này thích hợp khi số tiền đặt cược lớn.
16
3.1.2. Sự quen thuộc và các tự nghiệm
liên quan
• E ngại sự mơ hồ (ambiguity aversion) bắt nguồn từ việc
con người ưa thích rủi ro hơn là sự không chắc chắn
• Tự nghiệm đa dạng hóa (diversification heuristic) cho
rằng con người thường ít cố gắng khi đứng trước các lựa
chọn không loại trừ lẫn nhau.
• Ví dụ: khi đi ăn buffet ta cố gắng thử nhiều món nhất có thể
• Những lý do cho tự nghiệm đa dạng hóa:
• Ưa thích sự đa dạng và mới mẻ
• Sở thích trong tương lai bao hàm sự không chắc chắn
• Làm cho sự lựa chọn trở nên đơn giản hơn, do đó tiết kiệm
thời gian và hạn chế mâu thuẫn trong quyết định.
18
Status quo bias (Định kiến về trạng thái
hiện tại)
19 20

21 22

23 24
25 26

27 28

29 30
31 32

33 34

35 36
37 38

39 40

41 42
43 44

45 46

47 48

Endowment Effect (Hiệu ứng sở hữu)

Video explain endowment effect
49 50

51 52

53 54
55 56

57 58

59 60
61 62

63 64

65 66
67 68

69 70

71 72
73 74

75 76

77 78
79 80

81 82

83 84
85 86

87 88

89 90
 91 92

Tính đại diện Who went to Harvard?

và các lệch lạc liên quan

93 94

Experiment: Vấn đề Linda

• Một phụ nữ tên là Linda, 31 tuổi, độc thân, tính
tình thẳng thắn, rất thông minh, và thời còn là
sinh triết, cô thường hay quan tâm đến những
vấn đề kì thị chủng tộc và bất bình đẳng xã hội
và cũng đã tham gia các cuộc biểu tình phi hạt
nhân. Những người tham gia nghiên cứu được
hỏi rằng Linda là:
• (a) một nhân viên phục vụ khách hàng ở ngân
hàng (bank teller); hay
• (b) là một bank teller và đấu tranh cho nữ
quyền (feminist).

95

Representativeness: Conjunction
Hãy đánh giá khả năng xảy ra của 2 tình huống sau: fallacy
• Judging the conjunction of two events to be
• A. Một trận lũ lớn ở đâu đó tại Bắc Mỹ vào năm tới, more probable than one of the constituent
tại đó có hơn 1000 người bị chết đuối. elements

Bank
• B. Một trận động đất ở California xảy ra vào lúc nào tellers
đó trong năm tới dẫn đến một trận lụt tại đó có hơn Feminists
1,000 người bị chết đuối.

P(A & B) > P(A) or P(B)

/
 97 98

3. Tính đại diện và các lệch lạc liên Tính đại diện (Representativeness)
quan
• Theo Amos Tversky và Daniel Kahneman, có 3 loại • Likelihood of a condition is judged by similarity to
tự nghiệm dẫn tới sự chệch hướng cá nhân gồm: a condition, mitigating factors notwithstanding
tình huống điển hình (representtiveness), sự sẵn có
• Insensitivity to prior probability of outcomes à
(availability) và neo quyết định (anchoring)
conjunction fallacy
• Những tự nghiệm dẫn đến sự sai lầm trong đánh giá
xác suất: nghĩ rằng một sự kiện nào đó có nhiều
(hoặc ít) khả năng hơn so với thực tế dựa trên hiểu
biết đúng đăn về tình huống (conjunction fallacy)
• Đa số các quyết định tài chính liên quan đến xác
suất nhưng vấn đề là không nhiều người hiểu được
xác suất một cách chính xác và đầy đủ.

Conjunction fallacy Conjunction fallacy

• How much would you be willing to pay for a new • How much would you be willing to pay for flight
insurance policy that would cover insurance (1 flight to London) that covers death
hospitalization for: due to:

• 1. Any disease or accident • 1. Any act of terrorism

▫ Mean = $89.10 ▫ Mean = $14.12
• 2. Any reason • 2. Any reason
▫ Mean = $41.53 ▫ Mean = $12.03

Johnson et al., 1993 Johnson et al., 1993

101 102

3. Tính đại diện và các lệch lạc liên quan 3. Tính đại diện và các lệch lạc liên quan
• Một ví dụ về khó khăn trong việc hiểu xác suất là
• Nhiều người nghĩ rằng xác suất họ sẽ trúng xố số và
việc phân biệt giữa xác suất đơn lẻ (xác suất của
hạnh phúc là lớn hơn so với xác suất chỉ trúng xổ
A) và xác suất kết hợp (xác suất của A và B). số. Sai lầm này chứng minh cho ảo tưởng liên kết
Sơ đồ Venn của các sự kiện người vừa trúng xố (conjunction fallacy)
số và người hạnh phúc • Trong tự nghiệm tình huống điển hình
(representative heuristic), ”xác suất được đánh
giá bởi mức độ A đại diện cho B, nghĩa là mức độ
tương đồng của A so với B. Nếu A có tính đại diện
Người trúng Người hạnh
xổ số phúc cao cho B, xác suất A bắt nguồn từ B được đánh giá
ở mức cao. Ngược lại nếu A không giống B thì xác
suất A bắt nguồn từ B được đánh giá thấp.
 103
3. Tính đại diện và các lệch lạc liên quan
• Một biến thể khác của tình huống điển hình là phớt
lờ xác suất cơ sở (base rate neglect).
Ví dụ: Dick là một người trong nhóm thí nghiệm có
70% là kỹ sư và 30% là luật sư. Dick có bản tóm tắt
sau: “Dick là người đàn ông 30 tuổi. Anh ta kết hôn
nhưng chưa có con. Anh là người có năng lực cao và
có nhiều động lực. Anh ta hứa hẹn sẽ khá thành đạt
trong công việc”. Vậy Dick là kỹ sư hay luật sư?
base rate neglect
105
3. Tính đại diện và các lệch lạc liên
quan
• Quy tắc Bayes: cho phép tính xác suất một cach
tối ưu dựa trên sự xuất hiện của thông tin mới.
• Khi đó, xác suất của biến cố B, phụ thuộc vào
biến cố A bằng với xác suất xảy ra biến cố A, phụ
thuộc vào biến cố B nhân với tỷ lệ giữa xác suất
đơn của biến cố B và biến cố A.
Pr (B/A) = pr (A/B) * [pr(B)/pr(A)
107
4.1.3. Tính đại diện và các lệch lạc liên
quan
• Hiện tượng ghi điểm liên tục:
Ví dụ: John là một cầu thủ bóng rổ. Trong 10 quả bóng
gần đây, anh thành công 8 lần. Đội của anh đang bị
dẫn trước 1 điểm, đồng đội đang có bóng sẽ chuyền
cho John hay chuyền cho Murphy là cầu thủ ném bóng
tốt nhất đội có tỷ lệ thành công là 60% nhưng tối nay
chỉ thành công 3/10 cú ném.
Biết xác suất thành công ném bóng trong quá khứ của
John là 40%. Xác suất thực hiện thành công 8 lần như
đêm nay là 4% và xác suất thực hiện thành công 80%
trong 10 lần ném gần nhất là 6%
Representativeness
• Insensitivity to sample size
A certain town is served by two hospitals. In the larger
hospital about 45 babies are born each day, and in the smaller
hospital about 15 babies are born each day. As you know,
about 50 percent of all babies are boys. However, the exact
percentage varies from day to day…
For a period of 1 year, each hospital recorded the days on
which more than 60 percent of the babies born were boys.
Which hospital do you think recorded more such days?
• The larger hospital
• The smaller hospital
• About the same (within 5% of each other)
106
3. Tính đại diện và các lệch lạc liên
quan
• Ví dụ: dựa vào quá khứ, bạn có xác suất như sau:
Pr (ngày mưa) = 40% và pr(ngày nắng) = 60%
Bạn biết thêm xác suất sau:
Pr(dự đoán trời mưa/mưa) = 90%
Pr(dự đoán trời mưa/khô) = 2,5%
⇒Pr(dự đoán trời mưa) = 37,5%
⇒Pr(mưa/dự báo trời mưa) = pr(dự báo trời
mưa/mưa) * [pr(mưa)/pr(dự báo trời mưa)] =
0.9*(0.4/0.375) = 0.96
108
3. Tính đại diện và các lệch lạc liên
quan
• Một chuỗi ngẫu nhiên, trong mắt nhiều người ,
lại giống như một chuỗi liên tục, trong khi một
chuỗi liên tục lại được xem là ngẫu nhiên.
 109
3. Tính đại diện và các lệch lạc liên
quan
• Khi chúng ta chơi bài, chúng ta có ảo tưởng cơ
hội như một quá trình tự hiệu chỉnh. Quan điểm
sai lầm này được gọi là ảo tưởng con bạc
(gambler’s fallacy). Sai lầm ở đây là việc áp
dụng quy luật số lớn cho một mẫu nhỏ.
Ví dụ: trong 72 gia đình, xác suất gia đình có số
lượng nam và nữ nào sau đây lớn hơn:
1. Nam – Nữ - Nam – Nữ - Nam
2. Nam – Nữ - Nam – Nam - Nam
111
3. Tính đại diện và các lệch lạc liên
quan
• Nếu chúng ta tin vào thông tin của mẫu ảnh
hưởng đến phân phối tổng thể, chúng ta sẽ dễ có
khuynh hướng ước lượng quá cao hoặc quá
thấp.
• Nếu chúng ta tin mẫu không có thông tin, chúng
ta càng di chuyển về gần giá trị trung bình
(regression to mean)
• Lý do là dữ liệu mẫu được sử dụng với tỷ trọng
cao hơn so với tổng thể hoặc phân phối.
113
Tính đại diện và hiệu ứng sẵn có
(Availability Effects)
110
3. Tính đại diện và các lệch lạc liên
quan
• Ước lượng quá cao khả năng dự báo: nhiều
người có xu hướng tin rằng có nhiều khả năng
dự báo hơn so với mức thông thường.
Ví dụ: Sinh viên A có điểm GPA phổ thông là 2,2;
sinh viên B có điểm GPA phổ thông là 3,8. Sinh
viên nào có điểm GPA đại học cao hơn và giá trị
GPA trung bình là bao nhiêu?
Biết GPA trung bình ở bậc phố thông là 3,44 (độ
lệch chuẩn 0,36) và GPA bậc đại học là 3,08 (độ
lệch chuẩn 0,4)
112
3. Tính đại diện và các lệch lạc liên
quan
• Theo tự nghiệm sẵn có (availability heuristic),
những sự kiện dễ dàng gợi lại trong trí óc thì được cho là
dễ xuất hiện.
• Một vấn đề xảy ra gần đây sẽ ảnh hưởng đến sự sẵn có
và gây ra lệch lạc tức thì (recency bias).
• Sự nổi trội cũng tác động đến sự sẵn có, dẫn đến lệch
lạc nổi trội (salience bias).
Ví dụ: một sự kiện tai nạn máy bay xuất hiện nhiều trên
phương tiện đại chúng thể hiện sự nổi trội và làm chúng ta
nghĩ nhiều về mức độ thảm khốc và đánh giá cao xác suất
tái diễn sự kiện, dẫn đến e ngại đi máy bay.
114
115 116

117 118

119 120
121 122

123 124

125 126
127 128

129 130

131 132
133 134

135 136

137 138
139 140

141 142

4. Neo quyết định (Hiệu ứng mỏ neo,

Anchoring effect)

143 144

4. Neo quyết định

• Trong một thí nghiệm của Strack và Mussweiler
năm 1997, họ chia người tham gia thành 2
nhóm.
• Nhóm A được hỏi: “Gandhi mất trước hay sau
năm 9 tuổi?”
Nhóm B được hỏi: “Gandhi mất trước hay sau
năm 140 tuổi?”
• à số tuổi trung bình của nhóm A đoán là 50,
còn nhóm B là 67
 145 146

4. Neo quyết định

4. Neo quyết định
• “Trong một số trường hợp, nhiều người thực
• Đôi khi một số mốc neo tự xuất hiện.
hiện việc ước lượng bắt đầu từ một giá trị ban
Ví dụ: Ai là người châu Âu thứ 2 đặt chân lên Tây
đầu và điều chỉnh nó để tạo nên ước lượng cuối
Ấn biết Columbus là người đầu tiên đặt chân lên
cùng. Thông thường, sự điều chỉnh này là không
Tây Ấn vào năm 1492?
đầy đủ, giá trị ban đầu thường xuất hiện tự
• Lý do cho việc neo quyết định:
nhiên từ cách trình bày vấn đề”
▫ Sự không chắc chắn về giá trị đúng
Ví dụ: quan sát 2 dãy số sau:
▫ Thiếu nỗ lực nhân thức hay sự lười biếng nhận
1x2x3x4x5x6x7x8
thức
8x7x6x5x4x3x2x1

147 148

149 150
151 152

153 154

155 156
157 158

159 160

161 162
163 164

165 166

167 168
 169
171
4.1.4. Neo quyết định
• Neo quyết định và tình huống điển hình (phớt lờ
xác suất cơ sở) có thể có mâu thuẫn.
• Mâu thuẫn trên có thể dung hòa dựa trên quan
điểm con người là “ngắm lệch – coarsely
calibrated”.
173
5.1. Sự ước lượng sai
• Ước lượng sai (miscalibration) là khuynh hướng
người ta phóng đại sự chính xác kiến thức của
bản thân.
Ví dụ: trong một nghiên cứu, những sự kiện mà các
cá nhân tin chắc sẽ xảy ra chỉ xảy ra với xác suất
80%, trong khi những sự kiện mà họ cho rằng
không thể xảy ra thì thực tế xảy ra khoảng 20%.
170
172
5. Sự tự tin quá mức
• Tự tin quá mức (overconfidence) là khuynh
hướng con người đề cao kiến thức, khả năng và
tính chính xác trong thông tin của mình, hoặc
lạc quan quá mức về tương lai và khả năng kiểm
soát tình thế.
174
5.1. Sự ước lượng sai
• Sự thiếu tự tin thường xuất hiện trong những
tình huống chắc chắn. Sự thiếu tự tin thường
xuất hiện khi gặp những câu hỏi dễ, trong khi
câu hỏi khó thì ngược lại. Đây được gọi là hiệu
ứng khó – dễ (hard-easy effect).
• Có những bằng chứng cho thấy sự thiếu tự tin có
thể nảy sinh khi độ mạnh của chứng cứ thì thấp
mà độ tin cậy của nguồn thì cao.
 175
5.2. Những khuynh hướng của sự quá tự
tin
• Hiệu ứng tốt hơn trung bình (better than
average effect): đánh gía khả năng của con
người tốt hơn trung bình.
• Lý do là do những định nghĩa chính xác về sự
xuất sắc hay năng lực lại không rõ ràng.
• Cả cơ chế nhận thức và cơ chế động viên dường
như ẩn sau hiệu ứng tốt hơn trung bình.
177
5.2. Những khuynh hướng của sự quá tự
tin
• Lạc quan quá mức (excessive optimism): hiện
diện khi con người đánh giá xác suất các kết quả
thuận lợi/bất lợi quá cao/quá thấp so với kinh
nghiệm quá khứ hoặc những phân tích suy luận.
Ví dụ: măc dù tỷ lệ ly hôn ngày càng tăng, các cặp vợ
chồng mới cưới vẫn kỳ vọng vào sự bền vững của
cuộc hôn nhân.
179
5.2. Những khuynh hướng của sự quá tự
tin
• Lạc quan và ước lượng sai có thể dễ dàng xuất hiện
đồng thời.
• Sự quá tự tin đôi khi xuất hiện trong lĩnh vực
chuyên môn của con người
• Đôi khi sự quá tự tin cũng xuất hiện trong nam giới
nhiều hơn nữ giới khi nhiệm vụ được yêu cầu được
cho là công việc của phái mạnh.
• Đôi khi những người được giáo dục tốt thường quá
tự tin về kiến thức của mình, trong khi có thể tồn tại
một khoảng cách xa giữa nhận thức của họ và kiến
thức thực sự.
176
5.2. Những khuynh hướng của sự quá tự
tin
• Ảo tưởng kiểm soát (illusion of control): là khi
con người nghĩ rằng họ có khả năng kiểm soát
tình huống hơn thực tế có thể
Ví dụ: khi bạn chơi một ván bài poker, bạn thường
đặt cược lớn hơn nếu đối thủ của mình là “khờ
khạo” thay vì lanh lợi
178
5.2. Những khuynh hướng của sự quá tự
tin
• Sai lầm trong việc lập kế hoạch (planning
fallacy): là việc người ta thường nghĩ họ có thể
hoàn thành kế hoạch vượt mức so với thực tế, và
tất cả các chi phí phát sinh đều đã được tính
đến.
180
5.2. Những khuynh hướng của sự quá tự
tin
• Theo quan điểm của Gerd Gigerenzer, sự quá tự
tin có thể biến mất nếu các câu hỏi được trình
bày lại.
 181
5.3. Những nhân tố ngăn cản sự điều
chỉnh
• Có 3 khuynh hướng lệch lạc trong hành vi con
người đóng góp vào việc duy trì sự quá tự tin:
khuynh hướng tự quy kết (self-attribution bias),
khuynh hướng nhận thức muộn (hindsight
bias), khuynh hướng tự xác nhận (confirmation
bias).
183
5.3. Những nhân tố ngăn cản sự điều
chỉnh
• Lệch lạc tự quy kết (self-attribution bias/
self-serving bias) là khuynh hướng người ta quy
kết những thành công hoặc kết quả tốt đẹp cho
khả năng của họ, trong khi đổ lỗi những thất bại
cho các điều kiện ngoài tầm kiểm soát, điều này
có thể dẫn đến việc gia tăng sự quá tự tin.
185
Hindsight bias
• Ex: Vào ngày 21.5.2008, T.Đ.Anh, Tổng GĐ Telecom
viết entry “Chứng khoán gục ngã” như sau: Ở Việt Nam,
các biện pháp cấp tập như khống chế tỷ lệ cho vay
chứng khoán (28.05.2007), tăng tỷ lệ dự trữ bắt
buộc (16.01.2008), phát hành tín phiếu bắt buộc
(16.02.2008), giãn tiến độ mua ngoại tệ của các nhà
đầu tư nước ngoài (Q1.2008), rút tiền ngân sách của
Kho Bạc Nhà nước gửi ở các ngân hàng thương mại
(Q1.2008), ... đã cắt hẳn nguồn cung tiền cho thị
trường chứng khoán.
• Hầu hết các tổ chức tín dụng phải chạy đua cật lực để
đảm bảo tỷ lệ cho vay chứng khoán, chạy đua gom tiền
mua tín phiếu bắt buộc,
182
5.3. Những nhân tố ngăn cản sự điều
chỉnh
• Lý thuyết về sự quy kết (attribution theory)
nghiên cứu cách con người đưa ra các quy kết
nhân quả, cách con người tìm ra những nguyên
nhân của các hành động và các kết quả.
Ví dụ: khi thấy một người có hành vi khiếm nhã,
chúng ta tin rằng người đó là người xấu thay vì
tìm kiếm các yếu tố bên ngoài giải thích cho hành
vi đó
184
5.3. Những nhân tố ngăn cản sự điều
chỉnh
• Liên quan chặt chẽ với sự tự quy kết là sự nhận
thức muộn (hindsight bias), khuynh hướng đưa
người ta đến những suy nghĩ “đã biết từ lâu rồi”
• Khuynh hướng này đặc biệt phổ biến khi một sự
kiện trọng đại có các kết quả khác nhau được xác
định rõ; khi những sự kiện này hàm chứa những ý
nghĩa về mặt cảm xúc hay đạo đức; hoặc khi những
sự kiện này phụ thuộc vào một quá trình tưởng
tượng, trước khi có kết quả.
186
Hindsight bias
• Các ngân hàng ở vào tình trạng khan tiền hơn bao giờ
hết. Mất nguồn cung tiền, quả bong bóng chứng khoán
đã nổ tung.
• Ngay sau tết âm lịch, chỉ trong vòng 1 tuần, các cổ
phiếu chủ chốt đã mất giá trên 20% khiến các nhà đầu
tư hoảng loạn. Sự hoảng loạn bao trùm lên cả nhà đầu
tư có tổ chức lẫn nhà đầu tư cá nhân. Ai cũng cố đẩy
cổ phiếu của mình ra sàn và khi ai cũng muốn bán thì
hẳn không ai muốn mua. Không ai kịp có phản ứng
tích cực. Hàng chục ngàn tỷ đồng bộc hơi theo
VnIndex.”
 187
5.3. Những nhân tố ngăn cản sự điều
chỉnh
• Đi liền với lệch lạc nhận thức muộn là lệch lạc
tự xác nhận (confirmation bias), là xu
hướng tìm kiếm những bằng chứng phù hợp với
niềm tin ban đầu và lờ đi những dữ liệu cho thấy
điều ngược lại.
189
Confirmation bias
- Trong đầu tư, khuynh hướng xác nhận cho thấy rằng
nhà đầu tư sẽ nghiêng nhiều hơn về tìm kiếm các thông
tin giúp hỗ trợ cho ý tưởng của mình về một kênh đầu
tư nào đó, hơn là tìm các thông tin chống lại nó
- Ra quyết định sai lầm bởi vì thông tin mang tính 1
chiều thường nghiêng về phía mà nhà đầu tư muốn
tham khảo, khiến cho họ không nhìn được bức tranh
toàn cảnh của vấn đề.
- Ví dụ một nhà đầu tư nghe về một mã cổ phiếu hot từ
một nguồn chưa được xác minh và bị hấp dẫn bởi lợi
nhuận tiềm năng. Nhà đầu tư đó sẽ nghiêng về tìm các
thông tin về mã cố phiếu đó mà giúp minh chứng khả
năng đạt lợi nhuận đó là thực tế.
191
5.3. Nền tảng của cảm xúc
• Đa số đều cho rằng quyết định của con người
được tạo ra bởi cảm xúc.
• Đặc biệt, cảm xúc thường được sử dụng như là
một trong những lý do giải thích sự chuyển động
đi lên hoặc đi xuống của thị trường.
188
Confirmation bias
• Khi đã muốn Yes thì trăm ngàn cái No cũng không
thấy, nhưng không có Yes thì vẫn thấy Yes
190
5.3. Những nhân tố ngăn cản sự điều
chỉnh
• Quá tự tin, đặc biệt là quá lạc quan không phải là
một sai lầm hoàn toàn.
• Khi chúng ta xác định mục tiêu dài hạn và cam
kết thực hiện những hành động hướng tới mục
tiêu đó, sự lạc quan cao có thể làm gia tăng
thành quả.
• Mặc dù thành quả được gia tăng, nhưng thường
nó không được như dự báo. Lúc này, những cơ
chế biện hộ sẽ xuất hiện để xoa dịu sự thất vọng.
192
6. Bản chất của cảm xúc
• Nhìn chung, các nhà tâm lý học đồng ý rằng
những trạng thái được xem là cảm xúc như:
hạnh phúc (happiness), buồn bã (sadness), giận
dữ (anger), thích thú (interest), khinh thường
(contempt), chán ghét (disgust), kiêu hãnh
(pride), sợ hãi (fear), ngạc nhiên (surprise) và
hối hận (regret).
 193
6. Bản chất của cảm xúc
• Jon Elster lập luận rằng có 6 đặc trưng có thể nhận thấy
của cảm xúc:
1. Tiền lệ về nhận thức (cognitive antecedents): trong
nhiều trường hợp, niềm tin gây ra những phản ứng
cảm xúc.
2. Đối tượng chủ ý (intentional objects)
3. Sự kích thích sinh học (physiological arousal)
4. Những biểu hiện sinh học (physiological expressions)
5. Hóa trị (valence)
6. Xu hướng hành động (action tendencies)
195
5. Sự tự tin quá mức
• Tự tin quá mức (overconfidence) là khuynh
hướng con người đề cao kiến thức, khả năng và
tính chính xác trong thông tin của mình, hoặc
lạc quan quá mức về tương lai và khả năng kiểm
soát tình thế.
197
3.2.1. Sự ước lượng sai
• Sự thiếu tự tin thường xuất hiện trong những
tình huống chắc chắn. Sự thiếu tự tin thường
xuất hiện khi gặp những câu hỏi dễ, trong khi
câu hỏi khó thì ngược lại. Đây được gọi là hiệu
ứng khó – dễ (hard-easy effect).
• Có những bằng chứng cho thấy sự thiếu tự tin có
thể nảy sinh khi độ mạnh của chứng cứ thì thấp
mà độ tin cậy của nguồn thì cao.
194
6. Bản chất của cảm xúc
• Jon Elster lập luận rằng có 6 đặc trưng có thể nhận thấy
của cảm xúc:
1. Tiền lệ về nhận thức (cognitive antecedents): trong
nhiều trường hợp, niềm tin gây ra những phản ứng
cảm xúc.
2. Đối tượng chủ ý (intentional objects)
3. Sự kích thích sinh học (physiological arousal)
4. Những biểu hiện sinh học (physiological expressions)
5. Hóa trị (valence)
6. Xu hướng hành động (action tendencies)
196
3.2.1. Sự ước lượng sai
• Ước lượng sai (miscalibration) là khuynh hướng
người ta phóng đại sự chính xác kiến thức của
bản thân.
Ví dụ: trong một nghiên cứu, những sự kiện mà các
cá nhân tin chắc sẽ xảy ra chỉ xảy ra với xác suất
80%, trong khi những sự kiện mà họ cho rằng
không thể xảy ra thì thực tế xảy ra khoảng 20%.
198
3.2.2. Những khuynh hướng của sự quá
tự tin
• Hiệu ứng tốt hơn trung bình (better than
average effect): đánh gía khả năng của con
người tốt hơn trung bình.
• Lý do là do những định nghĩa chính xác về sự
xuất sắc hay năng lực lại không rõ ràng.
• Cả cơ chế nhận thức và cơ chế động viên dường
như ẩn sau hiệu ứng tốt hơn trung bình.
 199
3.2.2. Những khuynh hướng của sự quá
tự tin
• Ảo tưởng kiểm soát (illusion of control): là khi
con người nghĩ rằng họ có khả năng kiểm soát
tình huống hơn thực tế có thể
Ví dụ: khi bạn chơi một ván bài poker, bạn thường
đặt cược lớn hơn nếu đối thủ của mình là “khờ
khạo” thay vì lanh lợi
201
3.2.2. Những khuynh hướng của sự quá
tự tin
• Sai lầm trong việc lập kế hoạch (planning
fallacy): là việc người ta thường nghĩ họ có thể
hoàn thành kế hoạch vượt mức so với thực tế, và
tất cả các chi phí phát sinh đều đã được tính
đến.
203
3.2.2. Những khuynh hướng của sự quá
tự tin
• Theo quan điểm của Gerd Gigerenzer, sự quá tự
tin có thể biến mất nếu các câu hỏi được trình
bày lại.
200
3.2.2. Những khuynh hướng của sự quá
tự tin
• Lạc quan quá mức (excessive optimism): hiện
diện khi con người đánh giá xác suất các kết quả
thuận lợi/bất lợi quá cao/quá thấp so với kinh
nghiệm quá khứ hoặc những phân tích suy luận.
Ví dụ: măc dù tỷ lệ ly hôn ngày càng tăng, các cặp vợ
chồng mới cưới vẫn kỳ vọng vào sự bền vững của
cuộc hôn nhân.
202
3.2.2. Những khuynh hướng của sự quá
tự tin
• Lạc quan và ước lượng sai có thể dễ dàng xuất hiện
đồng thời.
• Sự quá tự tin đôi khi xuất hiện trong lĩnh vực
chuyên môn của con người
• Đôi khi sự quá tự tin cũng xuất hiện trong nam giới
nhiều hơn nữ giới khi nhiệm vụ được yêu cầu được
cho là công việc của phái mạnh.
• Đôi khi những người được giáo dục tốt thường quá
tự tin về kiến thức của mình, trong khi có thể tồn tại
một khoảng cách xa giữa nhận thức của họ và kiến
thức thực sự.
204
3.2.3. Những nhân tố ngăn cản sự điều
chỉnh
• Có 3 khuynh hướng lệch lạc trong hành vi con
người đóng góp vào việc duy trì sự quá tự tin:
khuynh hướng tự quy kết (self-attribution bias),
khuynh hướng nhận thức muộn (hindsight
bias), khuynh hướng tự xác nhận (confirmation
bias).
 205
3.2.3. Những nhân tố ngăn cản sự điều
chỉnh
• Lý thuyết về sự quy kết (attribution theory)
nghiên cứu cách con người đưa ra các quy kết
nhân quả, cách con người tìm ra những nguyên
nhân của các hành động và các kết quả.
Ví dụ: khi thấy một người có hành vi khiếm nhã,
chúng ta tin rằng người đó là người xấu thay vì
tìm kiếm các yếu tố bên ngoài giải thích cho hành
vi đó
207
3.2.3. Những nhân tố ngăn cản sự điều
chỉnh
• Liên quan chặt chẽ với sự tự quy kết là sự nhận
thức muộn (hindsight bias), khuynh hướng đưa
người ta đến những suy nghĩ “đã biết từ lâu rồi”
• Khuynh hướng này đặc biệt phổ biến khi một sự
kiện trọng đại có các kết quả khác nhau được xác
định rõ; khi những sự kiện này hàm chứa những ý
nghĩa về mặt cảm xúc hay đạo đức; hoặc khi những
sự kiện này phụ thuộc vào một quá trình tưởng
tượng, trước khi có kết quả.
209
3.2.3. Những nhân tố ngăn cản sự điều
chỉnh
• Quá tự tin, đặc biệt là quá lạc quan không phải là
một sai lầm hoàn toàn.
• Khi chúng ta xác định mục tiêu dài hạn và cam
kết thực hiện những hành động hướng tới mục
tiêu đó, sự lạc quan cao có thể làm gia tăng
thành quả.
• Mặc dù thành quả được gia tăng, nhưng thường
nó không được như dự báo. Lúc này, những cơ
chế biện hộ sẽ xuất hiện để xoa dịu sự thất vọng.
206
3.2.3. Những nhân tố ngăn cản sự điều
chỉnh
• Lệch lạc tự quy kết (self-attribution bias)
là khuynh hướng người ta quy kết những thành
công hoặc kết quả tốt đẹp cho khả năng của họ,
trong khi đổ lỗi những thất bại cho các điều kiện
ngoài tầm kiểm soát, điều này có thể dẫn đến
việc gia tăng sự quá tự tin.
208
3.2.3. Những nhân tố ngăn cản sự điều
chỉnh
• Đi liền với lệch lạc nhận thức muộn là lệch lạc
tự xác nhận (confirmation bias), là xu
hướng tìm kiếm những bằng chứng phù hợp với
niềm tin ban đầu và lờ đi những dữ liệu cho thấy
điều ngược lại.
210
3.3. Nền tảng của cảm xúc
• Đa số đều cho rằng quyết định của con người
được tạo ra bởi cảm xúc.
• Đặc biệt, cảm xúc thường được sử dụng như là
một trong những lý do giải thích sự chuyển động
đi lên hoặc đi xuống của thị trường.
 211
3.3.1. Bản chất của cảm xúc
• Nhìn chung, các nhà tâm lý học đồng ý rằng
những trạng thái được xem là cảm xúc như:
hạnh phúc (happiness), buồn bã (sadness), giận
dữ (anger), thích thú (interest), khinh thường
(contempt), chán ghét (disgust), kiêu hãnh
(pride), sợ hãi (fear), ngạc nhiên (surprise) và
hối hận (regret).
212
3.3.1. Bản chất của cảm xúc
• Jon Elster lập luận rằng có 6 đặc trưng có thể nhận thấy
của cảm xúc:
1. Tiền lệ về nhận thức (cognitive antecedents): trong
nhiều trường hợp, niềm tin gây ra những phản ứng
cảm xúc.
2. Đối tượng chủ ý (intentional objects)
3. Sự kích thích sinh học (physiological arousal)
4. Những biểu hiện sinh học (physiological expressions)
5. Hóa trị (valence)
6. Xu hướng hành động (action tendencies)