Analiza 1 2 3 4 PDF

Uniwersytet Jagielloński
Wydział Matematyki i Informatyki

Instytut Matematyki
Wykłady
z Analizy Matematycznej I, II, III, IV
Marek Jarnicki
(Wersja z 13 czerwca 2015)

Spis treści
Część I. Analiza Matematyczna I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Rozdział 1. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.1. Logika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.2. Zbiory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
1.3. Relacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
1.4. Odwzorowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.5. Zbiory przeliczalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.6. Grupy, ciała, ciała uporządkowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.7. Konstrukcja Cantora liczb rzeczywistych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.8. Kresy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.9. Nieprzeliczalność R . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.10. Funkcje monotoniczne i okresowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.11. Uzupełniony (rozszerzony) zbiór liczb rzeczywistych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.12. Liczby zespolone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Rozdział 2. Ciągi liczbowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

2.1. Ciągi liczbowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
2.2. Pierwiastkowanie i potęgowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
2.3. Liczba e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
2.4. Granice górne i dolne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Rozdział 3. Przestrzenie metryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

3.1. Przestrzenie metryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
3.2. Przestrzenie zwarte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
3.3. Przestrzenie spójne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
3.4. Iloczyn kartezjański przestrzeni metrycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
3.5. Przestrzenie unormowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Rozdział 4. Ciągłość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
4.1. Funkcje ciągłe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
4.2. Granica w punkcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
4.3. Własności funkcji ciągłych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
4.4. Krzywe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Rozdział 5. Pochodna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
5.1. Podstawowe pojęcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
5.2. Twierdzenia o wartościach średnich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
5.3. Reguła de L’Hôpitala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
5.4. Pochodne wyższych rzędów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
5.5. Wzór Taylora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
5.6. Funkcje wypukłe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Część II. Analiza Matematyczna II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Rozdział 6. Szeregi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
6.1. Szeregi liczbowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
3
Marek Jarnicki, Wykłady z Analizy Matematycznej I, II, III, IV, wersja z 13 czerwca 2015
4
Spis treści
6.2. Iloczyny szeregów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

6.3. Ciągi i szeregi funkcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
6.4. Szeregi potęgowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
6.5. Szeregi potęgowe rzeczywiste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
6.6. Szereg Taylora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
6.7. Funkcje analityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Rozdział 7. Całka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
7.1. Całka Riemanna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
7.2. Długość krzywej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
7.3. Przykłady zastosowania całek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
7.4. Całka niewłaściwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Rozdział 8. Szeregi Fouriera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

8.1. Szeregi Fouriera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Część III. Analiza Matematyczna III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Rozdział 9. Elementy topologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

9.1. Przestrzenie metryczne II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
9.2. Funkcje półciągłe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
9.3. Funkcje wypukłe II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
9.4. Przestrzenie unormowane II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
9.5. Rodziny sumowalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
9.6. Szeregi potęgowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
9.7. Operator odwracania w algebrach Banacha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
9.8. Twierdzenie aproksymacyjne Stone’a–Weierstrassa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
9.9. Wielomiany Bernsteina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
Rozdział 10. Różniczkowanie odwzorowań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

10.1. Różniczkowanie odwzorowań zmiennej rzeczywistej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
10.2. Wzór Taylora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
10.3. Szereg Taylora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
10.4. Funkcje analityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
10.5. Pochodne kierunkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
10.6. Różniczkowanie odwzorowań określonych w przestrzeni unormowanej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
10.7. Druga pochodna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
10.8. Przestrzenie unormowane III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
10.9. Pochodne wyższych rzędów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
10.10. Wzór Taylora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
10.11. Szereg Taylora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
10.12. Ekstrema lokalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
10.13. Twierdzenie o odwzorowaniu odwrotnym i twierdzenie o odwzorowaniu uwikłanym . . . . 165
10.14. Odwzorowania analityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
10.15. Twierdzenie o rzędzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
10.16. Podrozmaitości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
10.17. Ekstrema warunkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
Część IV. Analiza Matematyczna IV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
Rozdział 11. Całka Riemanna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

11.1. Całka Riemanna na kostce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
11.2. Całka Riemanna na zbiorze regularnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
11.3. Własności całki Riemanna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
11.4. Całki krzywoliniowe. Wzór Greena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
Rozdział 12. Teoria miary i całki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207

5
Spis treści
12.1. Miara i całka — repetytorium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207

12.2. Całka Riemanna a całka Lebesgue’a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
12.3. Zasada Cavalieriego. Twierdzenia Tonellego i Fubiniego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
12.4. Twierdzenie o zmianie zmiennych w całce Lebesgue’a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
12.5. Funkcje dane całką . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
12.6. Gęstość C0 (Ω, C) w Lp (Ω, C, Ln ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
12.7. Splot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
12.8. Regularyzacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
12.9. Rozkład jedności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
12.10. Miara i całka Lebesgue’a na podrozmaitościach w Rn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
Rozdział 13. Twierdzenie Stokesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

13.1. Orientacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
13.2. Formy różniczkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
13.3. Twierdzenie Stokesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Rozdział 14. Wybrane rozdziały analizy matematycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
14.1. Szeregi Fouriera II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
14.2. Odwzorowania o wahaniu ograniczonym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
14.3. Kryterium Jordana II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
14.4. Transformacja Fouriera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
Rozdział Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
Rozdział Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269

Rozdział Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
Część I
Analiza Matematyczna I
ROZDZIAŁ 1
Wstęp
1.1. Logika
Będziemy rozważać zdania, o których możemy zawsze stwierdzić, czy są prawdziwe, czy fałszywe.
Z punktu widzenia logiki istotne jest wyłącznie to, czy dane zdanie jest prawdziwe, czy fałszywe. Fakt, iż
zdanie p jest prawdziwe zapisujemy p = 1, zaś, gdy jest fałszywe piszemy p = 0. Jeżeli p = 1, to mówimy,
że p ma wartość logiczną 1, jeżeli p = 0, to p ma wartość logiczną 0.
Zaprzeczenie (negację) zdania p oznaczamy ∼ p. Oczywiście, p = 0 wtedy i tylko wtedy, gdy ∼ p = 1.
Parom zdań (p, q) możemy przy pomocy pewnych reguł (funktorów ) • przyporządkowywać nowe
zdania p•q. W tym celu wystarczy podać wartość logiczną zdania p•q w zależności od wartości logicznych
zdań p i q. Trzeba więc wypełnić tabelkę:
p q p•q
0 0 ?
0 1 ?
1 0 ?
1 1 ?
gdzie w miejscach pytajników należy wpisać 1 lub 0 (ich układ wyznacza jednoznacznie funktor •). Łatwo
widać, że mamy 24 = 16 możliwości. Podstawowe funktory to:
(1) Alternatywa (suma logiczna) p ∨ q, inaczej oznaczana „lub”.
(2) Koniunkcja (iloczyn logiczny) p ∧ q, inaczej oznaczana „i”, lub samym przecinkiem.
(3) Implikacja (wynikanie) p =⇒ q (p nazywamy poprzednikiem, q nazywamy następnikiem).
(4) Równoważność (wtedy i tylko wtedy) p ⇐⇒ q.
p q p∨q p q p∧q p q p =⇒ q p q p ⇐⇒ q
0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1
0 1 1 0 1 0 0 1 1 0 1 0
1 0 1 1 0 0 1 0 0 1 0 0
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
Przy pomocy funktorów ∼, ∨, ∧, =⇒ i ⇐⇒ możemy tworzyć bardziej skomplikowane zdania,

np. (∼ p) ∧ q, czy też (p ∧ q) ∨ r.

Prawa de Morgana 1 :
∼ (p ∨ q) ⇐⇒ (∼ p) ∧ (∼ q),
∼ (p ∧ q) ⇐⇒ (∼ p) ∨ (∼ q).
Kwantyfikatory:
Kwantyfikator (duży) „dla każdego” ∀, np. ∀x∈R : x2 > 0.
Kwantyfikator (mały) „istnieje” ∃, np. ∃x∈R : x2 = 2.
Istnieje dokładnie jeden ∃!, np. ∃!x∈R : x > 0, x2 = 2.
Prawa de Morgana dla kwantyfikatorów:

1

Augustus De Morgan (1806–1871).
3
4
1. Wstęp
∼ (∀x∈A : W (x)) ⇐⇒ ∃x∈A :∼ W (x),

∼ (∃x∈A : W (x)) ⇐⇒ ∀x∈A :∼ W (x).
Definiowanie:
Oznaczenie „:=” oznacza równość z definicji i stosujemy je następująco:
obiekt definiowany := obiekt definiujący, np. f (x) := x2 , ale też x2 =: f (x).
Podobnie, oznaczenie „:⇐⇒” oznacza równoważny z definicji, np.
A ⊂ B :⇐⇒ ∀x∈A : x ∈ B.
1.2. Zbiory
Pojęcia zbioru oraz należenia do zbioru są pierwotne i nie są definiowane. Zbiór pusty, tzn. zbiór, do
którego nie należy żaden element, oznaczamy przez ∅.
Zawieranie (inkluzja) zbiorów: A ⊂ B :⇐⇒ ∀x∈A : x ∈ B. Będziemy też pisać A ⊃ B, jeżeli B ⊂ A.
Równość zbiorów: A = B :⇐⇒ A ⊂ B, B ⊂ A. Będziemy pisać A B, jeżeli A ⊂ B i A 6= B.
Zbiór wszystkich podzbiorów zbioru (potęga zbioru) X: P(X) := {A : A ⊂ X}.
P({1, 2}) = {∅, {1}, {2}, {1, 2}}.
P(∅) = {∅}, P(P(∅)) = {∅, {∅}}, . . . .
Jeżeli zbiór X ma N elementów, X = {x1 S , . . . , xN }, to zbiór P(X) ma 2N elementów.
Suma zbiorów: Jeżeli (Ai )i∈I ⊂ P(X), to Ai := {x ∈ X : ∃i∈I : x ∈ Ai }.
i∈I
N
S ∞
S
Jeżeli I = {k, k + 1, . . . , N }, to piszemy Aj . Jeżeli I = {k, k + 1, . . . }, to piszemy Aj .
T j=k j=k
Iloczyn (przecięcie) zbiorów: Ai := {x ∈ X : ∀i∈I : x ∈ Ai }; podobnie jak dla sumy zbiorów
i∈I
N
T ∞
T
definiujemy Aj i Aj .
j=k j=k
Różnica zbiorów: Jeżeli A, B ⊂ X,Sto A \ B :=
T {xc ∈ A / B};SAc := X \ A dopełnienie zbioru A.
T: x ∈
c
Prawa de Morgana dla zbiorów: ( Ai ) = Ai , ( Ai )c = Aci .
i∈I i∈I i∈I i∈I
Iloczyn kartezjański dwóch zbiorów: A × B := {(x, y) : x ∈ A, y ∈ B}, gdzie (x, y) := {{x}, {x, y}}.
Jeżeli A = B, to zamiast A × A, piszemy często A2 .
Iloczyn kartezjański skończonej liczby zbiorów:
A1 × · · · × An := {(x1 , . . . , xn ) : x1 ∈ A1 , . . . , xn ∈ An },
gdzie (x1 , . . . , xn ) := {{x1 }, {x1 , x2 }, . . . , {x1 , . . . , xn }}; A × · · · × A =: An .
| {z }
n razy
Ćwiczenie 1.2.1. Udowodnić, że (x1 , . . . , xn ) = (y1 , . . . , yn ) ⇐⇒ x1 = y1 , . . . , xn = yn .
Zbiory liczbowe:
N — zbiór liczb naturalnych 1, 2, . . . , N0 := N ∪ {0}, Nk := {n ∈ N : n > k} (k ∈ N),
Z — zbiór liczb całkowitych,
Q — zbiór liczb wymiernych,
R — zbiór liczb rzeczywistych,
C — zbiór liczb zespolonych.
Oczywiście N ⊂ N0 ⊂ Z ⊂ Q ⊂ R ⊂ C.
A∗ := A \ {0}, np. Q∗ . A+ := {x ∈ A : x > 0}, np. Z+ (= N0 ). A>0 := {x ∈ A : x > 0}, np. R>0 .
Podobnie definiujemy A− , A<0 .
1.3. Relacje
Definicja 1.3.1. Relacją w zbiorze X nazywamy dowolny zbiór R ⊂ X × X. Zamiast pisać (x, y) ∈ R
piszemy zwykle xRy. Relację R nazywamy równoważnościową, jeżeli:
(i) (zwrotność) ∀x∈X : xRx,
(ii) (symetryczność) ∀x,y∈X : (xRy =⇒ yRx),
(iii) (przechodniość) ∀x,y,z∈X : ((xRy, yRz) =⇒ xRz).
5
1.4. Odwzorowania
Jeżeli R ⊂ X × X jest relacją równoważnościową, to dla dowolnego x ∈ X definiujemy klasę równo-

ważności (abstrakcji) x względem R
[x]R := {y ∈ X : xRy}.
Rodzinę X/R := {[x]R : x ∈ X} ⊂ P(X) nazywamy przestrzenią ilorazową.
Oczywiście, x ∈ [x]R oraz [x]R = [y]R ⇐⇒ xRy (Ćwiczenie).
Przykład 1.3.2. X = Z, xRy :⇐⇒ 2|(x − y). Wtedy Z/R = {[0]R , [1]R }.
1.4. Odwzorowania
Definicja 1.4.1. Dane niech będą zbiory X oraz Y . Zbiór f ⊂ X × Y nazywamy odwzorowaniem
(funkcją), jeżeli
∀x∈X ∃!y∈Y : (x, y) ∈ f.
Jeżeli f ⊂ X × Y jest odwzorowaniem, to piszemy f : X −→ Y . Zamiast pisać (x, y) ∈ f , piszemy
y = f (x). Jest to zgodne z tradycyjną definicją odwzorowania f : X −→ Y jako przyporządkowania
każdemu elementowi x ∈ X pewnego elementu y = f (x) ∈ Y .
Dla A ⊂ X definiujemy obraz A poprzez f jako zbiór f (A) := {f (x) : x ∈ A}. Dla B ⊂ Y definiujemy
przeciwobraz B poprzez f jako zbiór f −1 (B) := {x ∈ X : f (x) ∈ B}. Zamiast pisać f −1 ({b}) piszemy
f −1 (b).
Odwzorowanie f : X −→ Y nazywamy:
• surjekcją, jeżeli Y = f (X);
• injekcją (odwzorowaniem różnowartościowym), jeżeli dowolnych x1 , x2 ∈ X z tego, że f (x1 ) =
f (x2 ) wynika, że x1 = x2 (równoważnie: jeżeli x1 6= x2 , to f (x1 ) 6= f (x2 ));
• bijekcją, jeżeli jest równocześnie injekcją i surjekcją.
Dla bijekcji f : X −→ Y definiujemy odwzorowanie odwrotne (funkcję odwrotną) f −1 : Y −→ X
przy pomocy przepisu f −1 (y) = x :⇐⇒ y = f (x).
Jeżeli f : X −→ Y , to dla A ⊂ X określamy zacieśnienie (zawężenie, restrykcję) odwzorowania f do
A jako odwzorowanie f |A : A −→ Y dane wzorem f |A (x) := f (x), x ∈ A.
Jeżeli fj : Xj −→ Y , j = (1, 2, oraz f1 |X1 ∩X2 = f2 |X1 ∩X2 , to odwzorowanie f1 ∪ f2 : X1 ∪ X2 −→ Y
f1 (x), gdy x ∈ X1
dane wzorem (f1 ∪ f2 )(x) := nazywamy sklejeniem odwzorowań f1 i f2 .
f2 (x), gdy x ∈ X2
Jeżeli f : X −→ Y oraz g : Y −→ Z, to odwzorowanie g ◦ f : X −→ Z dane wzorem
(g ◦ f )(x) := g(f (x)), x ∈ X,
nazywamy złożeniem odwzorowań f oraz g.
Jeżeli fj : X −→ Yj , j = 1, . . . , N , to odwzorowanie (f1 , . . . , fN ) : X −→ Y1 × · · · × YN dane wzorem
(f1 , . . . , fN )(x) := (f1 (x) . . . , fN (x)) nazywamy zestawieniem odwzorowań f1 , . . . , fN .
Jeżeli fj : Xj −→ Yj , j = 1, . . . , N , to odwzorowanie (f1 × · · · × fN ) : X1 × · · · × XN −→ Y1 × · · · ×
YN dane wzorem (f1 , . . . , fN )(x1 , . . . , xN ) := (f1 (x1 ) . . . , fN (xN )) nazywamy iloczynem kartezjańskim
odwzorowań f1 , . . . , fN .
Jeżeli zbiór f (X) jest jednopunktowy, to mówimy, że f jest odwzorowaniem stałym.
id
X
Odwzorowanie X 3 x 7−→ x ∈ X nazywamy odwzorowaniem identycznościowym.
Każde odwzorowanie f : N −→ X nazywamy ciągiem w X. Zwykle kładziemy fn := f (n), n ∈ N,
i piszemy (fn )∞ ∞
n=1 ⊂ X lub (fn )n∈N ⊂ X, np. (1/n)n=1 ⊂ Q. Podciągiem ciągu f : N −→ X jest
nazywamy dowolny ciąg postaci f ◦ ϕ : N −→ X, gdzie ϕ : N −→ N jest odwzorowaniem takim, że
ϕ(1) < ϕ(2) < . . . (zauważmy, że ϕ musi być injekcją). Kładąc nk := ϕ(k), k ∈ N, piszemy wtedy, że
(fnk )∞ ∞
k=1 jest podciągiem ciągu (fn )n=1 .
Jeżeli A ⊂ X, to przez χA,X : X −→ {0, 1} oznaczamy funkcję charakterystyczną zbioru A,
(
1, gdy x ∈ A
χA,X (x) := ;
0, gdy x ∈ X \ A
jeżeli zbiór X nie budzi wątpliwości, to będziemy pisać χA .
6
1. Wstęp
S S T T
Obserwacja 1.4.2. (a) Jeżeli f : X −→ Y , to f ( Ai ) = f (Ai ) oraz f ( AI ) ⊂ f (Ai ) (Ćwi-
i∈I i∈I i∈I i∈I
czenie: znaleźć przykład funkcji f : R −→ R oraz zbiorów A, B ⊂ R takich, że ∅ = f (A ∩ B)
f (A) ∩ f (B) 6= ∅).
(b) Jeżeli f : X −→ Y , to f −1 (
S −1
f (Bj ) oraz f −1 (
S T T −1
Bj ) = Bj ) = f (Bj ).
j∈J j∈J j∈J j∈J
(c) Składanie odwzorowań jest łączne, tzn. h ◦ (g ◦ f ) = (h ◦ g) ◦ f .
(d) Odwzorowanie f : X −→ Y jest bijekcją wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje odwzorowanie g : Y −→ X
takie, że g ◦ f = idX oraz f ◦ g = idY .
(e) Jeżeli f : X −→ Y i g : Y −→ Z są injekcjami (odp. surjekcjami, bijekcjami), to g ◦ f jest injekcją
(odp. surjekcją, bijekcją). Ponadto, jeżeli f i g są bijekcjami, to (g ◦ f )−1 = f −1 ◦ g −1 .
(f) Jeżeli f : X −→ Y jest bijekcją, to f −1 : Y −→ X jest również bijekcją, (f −1 )−1 = f oraz
f −1 (B)(przeciwobraz poprzez f ) = f −1 (B)(obraz poprzez f −1 ).
1.5. Zbiory przeliczalne

Twierdzenie 1.5.1 (Zasada indukcji matematycznej). Niech A ⊂ Z. Jeżeli k0 ∈ A oraz
∀k∈Z (k ∈ A =⇒ k + 1 ∈ A),
to {k ∈ Z : k > k0 } ⊂ A.
Twierdzenie 1.5.2 (Zasada minimum). Niech ∅ 6= A ⊂ N. Wtedy
∃k0 ∈A ∀k∈A : k0 6 k,
tzn. k0 = min A.
Definicja 1.5.3. Dwa zbiory X oraz Y nazywamy równolicznymi, jeżeli istnieje bijekcja ϕ : X −→ Y .
Zbiór A nazywamy skończonym, jeżeli A = ∅ lub A jest równoliczny ze zbiorem {1, . . . , n} dla pewnego
n ∈ N (wtedy mówimy, że A jest n-elementowy). Zbiory nieskończone to takie, które nie są skończone.
Mówimy, że A jest przeliczalny, jeżeli A jest równoliczny z N; zapisujemy to jako #A = ℵ0 . Zbiór A
nazywamy co najwyżej przeliczalnym, jeżeli jest skończony lub przeliczalny; zapisujemy to jako #A 6 ℵ0 .
Zbiór A nazywamy nieprzeliczalnym, jeżeli nie jest co najwyżej przeliczalny.
Obserwacja 1.5.4. (a) Relacja równoliczności zbiorów jest relacją równoważnościową.

(b) Zbiór jest przeliczalny, jeżeli wszystkie wyrazy tego zbioru można ustawić w ciąg różnowartościowy.
(c) N0 , Z są przeliczalne.
(d) Każdy nieskończony zbiór C ⊂ N można ustawić w ciąg ściśle rosnący a : N −→ C, tzn. a(n) <
a(n + 1), n ∈ N.
Istotnie, korzystając z zasady minimum definiujemy
a(1) : = min C,
a(n) : = min(C \ {a(1), . . . , a(n − 1)}), n > 2.
Trzeba tylko pokazać, że a jest odwzorowaniem surjektywnym. Przypuśćmy, że c0 ∈ C \ a(N). Wtedy

n 6 a(n) 6 c0 dla dowolnego n ∈ N, co daje sprzeczność.
(e) Dowolny nieskończony podzbiór B zbioru przeliczalnego A jest przeliczalny.
Istotnie, ponieważ A jest przeliczalny, istnieje bijekcja ϕ : N −→ A. Niech C := ϕ−1 (B); jest
to zbiór nieskończony oraz ϕ|C : C −→ B jest bijekcją. Wiemy, że C można ustawić w ciąg ściśle
rosnący a : N −→ C. Teraz ψ := ϕ ◦ a jest bijekcją N −→ B.
S Załóżmy, że rodzina (Ai )i∈I ⊂ P(X) jest taka, że #I 6 ℵ0 oraz #Ai 6 ℵ0 , i ∈ I.

Twierdzenie 1.5.5.
Wtedy zbiór A := Ai jest co najwyżej przeliczalny.
i∈I
Dowód . Wystarczy pokazać, że w przypadku gdy #I = ℵ0 oraz #Ai = ℵ0 , i ∈ I, zbiór A jest przeliczalny.
Możemy założyć, że I = N oraz, że każdy zbiór Ai jest ustawiony w ciąg (ai,n )∞
n=1 . Elementy wszystkich
7
1.6. Grupy, ciała, ciała uporządkowane
zbiorów ustawiamy w nieskończoną tablicę

a1,1 −→ a1,2 a1,3 −→ a1,4 ...
↓ ↑ ↓ ...
a2,1 ←− a2,2 a2,3 a2,4 ...
↓ ↑ ↓ ...
a3,1 −→ a3,1 −→ a3,3 a3,4 ...
↓ ...
a4,1 ←− a4,2 ←− a4,3 ← a4,4 ...
↓ ...
· · · · · · · · ·
i teraz wszystkie elementy zbioru A ustawimy w ciąg zgodnie ze strzałkami.
Wniosek 1.5.6. Jeżeli X1 , . . . , Xn są co najwyżej przeliczalne, to X1 × · · · × Xn jest co najwyżej prze-

liczalny.
Dowód . Indukcja względem n. Przypadek n = 1 jest oczywisty. Przechodzimy do kroku indukcyjnego
n n + 1. Wtedy
[
X1 × · · · × Xn+1 = X1 × · · · × Xn × {xn+1 }
xn+1 ∈Xn+1
i możemy zastosować Twierdzenie 1.5.5.
Wniosek 1.5.7. Zbiór Q jest przeliczalny.

Dowód . Q możemy utożsamiać z pewnym nieskończonym podzbiorem Z2 .
Twierdzenie 1.5.8 (Cantor 2 ). Zbiór X wszystkich ciągów N −→ {0, 1} jest nieprzeliczalny.

Dowód . Oczywiście X jest nieskończony. Przypuśćmy, że ustawiliśmy go w ciąg a : N −→ X. Teraz

zdefiniujemy pewien element x ∈ X:
x(n) := 1 − a(n)(n), n ∈ N.
Ponieważ, x ∈
/ a(N) dostajemy sprzeczność.
Powyższa metoda dowodu nosi nazwę metody przekątniowej.
1.6. Grupy, ciała, ciała uporządkowane

Definicja 1.6.1. Grupą przemienną (abelową) nazywamy dowolną parę (G, •), gdzie G jest zbiorem
niepustym, zaś • : G × G −→ G jest działaniem spełniającymi następujące warunki:
(a) ∀a,b,c∈G : (a • b) • c = a • (b • c) (łączność),
(b) ∃e∈G ∀a∈G : a • e = e • a = a (element neutralny),
(c) ∀a∈G ∃a0 ∈G : a • a0 = a0 • a = 0 (element odwrotny; jeżeli spełnione są warunki (a), (b) i (c), to
mówimy, że (G, •) jest grupą),
(d) ∀a,b∈G : a • b = b • a (przemienność).
Ciałem nazywamy dowolną trójkę (F, +, ·), gdzie F jest niepustym zbiorem, zaś
+ : F × F −→ F, · : F × F −→ F
są działaniami spełniającymi następujące warunki:
(a) (F, +) jest grupą przemienną (element neutralny względem + oznaczamy przez 0, zaś element od-
wrotny przez −a),
(b) (F∗ , ·) jest grupą przemienną (element neutralny względem · oznaczamy przez 1, zaś element od-
wrotny przez a−1 ),
(c) ∀a,b,c∈F : a · (b + c) = a · b + a · c (rozdzielność mnożenia względem dodawania).
2

Georg Cantor (1845–1918).
8
1. Wstęp
Mówimy, że czwórka (F, +, ·, <) jest ciałem uporządkowanym jeżeli (F, +, ·) jest ciałem, zaś < jest
relacją w F taką, że:
(P1) ∀a,b∈F : zachodzi dokładnie jedna z możliwości: a < b, a = b, b < a (spójność),
(P2) ∀a,b,c∈F : ((a < b, b < c) =⇒ a < c) (przechodniość).
(P3) ∀a,b,c∈F : (b < c =⇒ a + b < a + c) (zgodność relacji z dodawaniem),
(P4) ∀a,b,c∈F : (0 < a, b < c) =⇒ a · b < a · c (zgodność relacji z mnożeniem).
3

Mówimy, że ciało uporządkowane (F, +, ·, <) spełnia aksjomat ciągłości (aksjomat Dedekinda ),
jeżeli niemożliwe jest przedstawienie F = A ∪ B, gdzie
(C1) A, B 6= ∅,
(C2) ∀a∈A, b∈B : a < b,
(C3) ∀a∈A ∃a0 ∈A : a < a0 ,
(C4) ∀b∈B ∃b0 ∈B : b0 < b.
Obserwacja 1.6.2. (Q, +, ·, <) jest ciałem uporządkowanym, które nie spełnia aksjomatu Dedekinda.
Istotnie, Q = {x ∈ Q : (x 6 0) ∨ (x > 0, x2 < 2)} ∪ {x ∈ Q : x2 > 2}.
1.7. Konstrukcja Cantora liczb rzeczywistych

Zakładamy, że znamy ciało uporządkowane (Q, +, ·, <) wraz ze standardową wartością bezwzględną
| | : Q −→ Q+ .
Definicja 1.7.1. Mówimy, że ciąg a = (an )∞ 4

n=1 ⊂ Q jest ciągiem Cauchy’ego , jeżeli
∀ε∈Q>0 ∃N ∈N ∀m,n>N : |an − am | 6 ε.
Dla ciągów a = (an )∞
n=1 , b = (bn )∞
n=1 ⊂ Q definiujemy
a ∼ b :⇐⇒ ∀ε∈Q>0 ∃N ∈N ∀n>N : |an − bn | 6 ε.
Niech
C = {a = (an )∞
n=1 ⊂ Q : a jest ciągiem Cauchy’ego}.
Łatwo widać, że ∼ jest relacją równoważności w C. Definiujemy zbiór liczb rzeczywistych

R := C/ ∼ .
Konstrukcja 1.7.2 (Budowa struktury zbioru liczb rzeczywistych). Poniżej a = (an )∞ ∞
n=1 , b = (bn )n=1 ,
c = (cn )∞
n=1 , d = (d ) ∞
n n=1 ∈ C.
(a) a + b := (an + bn )∞ n=1 ∈ C. Jeżeli a ∼ c oraz b ∼ d, to a + b ∼ c + d.
(b) Istnieje M ∈ Q+ takie, że |an | 6 M , n ∈ N.
Istotnie, biorąc w definicji ciągu Cauchy’ego, ε = 1 wnioskujemy, że istnieje N ∈ N takie, że
|an − aN | 6 1 dla n > N . W takim razie wystarczy wziąć M := max{|a1 |, . . . , |aN −1 |, |aN | + 1}.
(c) a · b := (an bn )∞ n=1 ∈ C.
Istotnie, niech M ∈ Q+ będzie takie, że |an |, |bn | 6 M dla n ∈ N. Wtedy |an bn − am bm | 6
M (|an − am | + |bn − bm |).
(d) Jeżeli a ∼ c oraz b ∼ d, to a · b ∼ c · d.
Istotnie, niech M ∈ Q+ będzie takie, że |bn |, |cn | 6 M dla n ∈ N. Wtedy |an bn − cn dn | 6
M (|an − cn | + |bn − dn |).
(e) Powyższe własności pozwalają zdefiniować w C/ ∼ działania dodawania i mnożenia:
[a]∼ + [b]∼ := [a + b]∼ ,
[a]∼ · [b]∼ := [a · b]∼ .
Jest oczywiste, że działania te są łączne i przemienne. Ponadto, mnożenie jest rozdzielne względem
dodawania.
(f) Dla r ∈ Q przez r rozumiemy ciąg stały rn := r, n ∈ N. Oczywiście r ∈ C. Teraz definiujemy
τ : Q −→ R, τ (r) = [r]∼ , r ∈ Q. Zauważmy, że τ jest injektywne oraz τ (r1 + r2 ) = τ (r1 ) + τ (r2 ),
τ (r1 · r2 ) = τ (r1 ) · τ (r2 ), czyli τ jest zgodne z działaniami.

3 Julius Dedekind (1831–1916).
4

Augustin Cauchy (1789–1857).
9
1.7. Konstrukcja Cantora liczb rzeczywistych
(g) Elementy τ (0) = [0]∼ oraz τ (1) = [1]∼ są neutralne odp. względem dodawania i mnożenia. Łatwo
też widać, że element [−a]∼ jest odwrotny do [a]∼ względem dodawania, gdzie −a := (−an )∞ n=1 .
Krótko: −[a]∼ = [−a]∼ .
(h) a 6∼ b ⇐⇒ ∃ε0 ∈Q>0 , N ∈N : (∀n>N : an > bn + ε0 ) ∨ (∀n>N : bn > an + ε0 ).
Istotnie, implikacja „⇐=” jest oczywista. Dla dowodu implikacji „=⇒” wprost z definicji relacji ∼
wnioskujemy, że istnieje ε ∈ Q>0 oraz ciąg liczb (nk )∞
k=1 ⊂ N takie, że n1 < n2 < . . . i |ank −bnk | > ε.
Niech I+ := {k ∈ N : ank −bnk > ε}, I− := {k ∈ N : bnk −ank > ε}. Co najmniej jeden z tych zbiorów
musi być nieskończony. Przyjmijmy, że I+ . Zastępując ciąg (nk )∞k=1 stosownym podciągiem, możemy
założyć, że I+ = N. Wobec definicji ciągu Cauchy’ego istnieje N ∈ N takie, że |an − am | 6 ε/3
i |bn − bm | 6 ε/3 dla n, m > N . Ustalmy k ∈ N takie, że nk > N . Wtedy dla n > N mamy
an − bn > ank − bnk − |an − ank | − |bn − bnk | > ε/3 =: ε0 .
(i) Niech a 6∼ 0 i niech ε0 ∈ Q>0 oraz N ∈ N będą takie, że |an | > ε0 dla n > N . Zdefiniujmy a∗ =
n=1 , cn := 0 dla 1 6 n 6 N − 1 i cn := 1/an dla n > N . Wtedy a ∈ C oraz [a]∼ · [a ]∼ = [1]∼ ,
(cn )∞ ∗ ∗
∗ −1
czyli, że [a ]∼ = [a]∼ .
Istotnie, dla m, n > N mamy |1/an − 1/am | 6 ε12 |an − am |.
0
(j) Wykazaliśmy, że (R, +, ·) jest ciałem.
(k) Wprowadzamy porządek: [a]∼ < [b]∼ :⇐⇒ ∃ε∈Q>0 , N ∈N : ∀n>N : an + ε 6 bn .
Jest to relacja poprawnie określona, spójna, przechodnia i zgodna z działaniami.
Istotnie, jeżeli a ∼ c, b ∼ d, oraz an + ε 6 bn dla n > N , to dobieramy N1 > N takie, że
|an − cn | 6 ε/3, |bn − dn | 6 ε/3 dla n > N1 . Wtedy, dla n > N1 mamy cn + ε/3 6 an + 2ε/3 6
bn − ε/3 6 dn .
(P1) wynika natychmiast z (h).
(P2): Jeżeli an + ε1 6 bn dla n > N1 i bn + ε1 6 cn dla n > N2 , to biorąc ε := min{ε1 , ε2 }, dla
n > max{N1 , N2 }, mamy an + 2ε 6 bn + ε 6 cn .
(P3): Jeżeli bn + ε 6 cn dla n > N , to an + bn + ε 6 an + cn dla n > N .
(P4): Jeżeli 0 + ε1 6 an dla n > N1 oraz bn + ε2 6 cn dla n > N2 , to dla ε := ε1 · ε2 i
n > max{N1 , N2 } mamy an · bn + ε 6 an (bn + ε2 ) 6 an · cn dla n > N .
(l) (R, +, ·, <) jest ciałem uporządkowanym.
(m) Dla r1 , r2 ∈ Q mamy r1 < r2 ⇐⇒ τ (r1 ) < τ (r2 ), co oznacza, że τ jest zgodnie z relacjami <.
(n) Utożsamiamy Q z τ (Q). W szczególności, piszemy 0, 1 zamiast τ (0), τ (1).
(o) W R wprowadzamy relacje 6, >, > oraz wartość bezwzględną | | : R −→ R:
a 6 b :⇐⇒ (a = b) ∨ (a < b),
a > b :⇐⇒ b < a,
 (a = b) ∨ (a > b),
a > b :⇐⇒
a,
 jeżeli a > 0
|a| := 0, jeżeli a = 0 ,

−a, jeżeli a < 0

(p) Oczywiście powyższa wartość bezwzględna zgadza się na Q z wyjściową wartością bezwzględną dla
liczb wymiernych (|τ (r)| = |r| dla r ∈ Q). Łatwo można sprawdzić (Ćwiczenie), że dla a, b ∈ R
mamy |a · b| = |a| · |b|, |a + b| 6 |a| + |b|.
(q) Wprowadzamy przedziały:
[a, b] := {x ∈ R : a 6 x 6 b} dla a 6 b,
[a, b) := {x ∈ R : a 6 x < b}, (a, b] := {x ∈ R : a < x 6 b}, (a, b) := {x ∈ R : a < x < b} dla a < b,
[a, +∞) := {x ∈ R : x > a}, (a, +∞) := {x ∈ R : x > a} dla a ∈ R,
(−∞, b] := {x ∈ R : x 6 b}, (−∞, a) := {x ∈ R : x < b} dla b ∈ R,
(−∞, +∞) := R, ∅,
R+ := [0, +∞), R>0 := (0, +∞), R− := (−∞, 0], R<0 := (−∞, 0).
(r) Jeżeli a, b ∈ R, a < b, to istnieje r ∈ Q takie, że r ∈ (a, b) (gęstość Q w R).
Niech an + ε 6 bn dla n > N1 . Dobieramy N2 takie, że |an − am |, |bn − bm | 6 ε/4 dla n, m > N2 .
Niech N = max{N1 , N2 }, r := aN + ε/2. Dla n > N mamy an + ε/4 6 aN + ε/2 = r < r + ε/4 =
(aN + ε/2) + ε/4 6 bN − ε/4 6 bn .
(s) Spełniony jest aksjomat Dedekinda.
10
1. Wstęp
Istotnie, przypuśćmy, że R = A ∪ B is spełnione są (C1) – (C4). Korzystając z tych warunków

oraz (r), wnioskujemy, że istnieją liczby r1 , s1 ∈ Q, r1 < s1 , takie, że r1 ∈ A, s1 ∈ B. Rozważmy,
punkt q := 12 (r1 + s1 ). Leży on albo w A albo w B. Jeżeli w A to definiujemy r2 = q, s2 := s1 .
Jeżeli leży w B, to kładziemy r2 = r1 , s2 := q. Powtarzamy procedurę. Dostajemy ciągi r = (rn )∞ n=1 ,
s = (sn )∞ n=1 ⊂ Q takie, że rn ∈ A, sn ∈ B, r1 6 r2 6 . . . 6 rn < sn 6 sn−1 6 . . . 6 s1
1
i sn − rn = 2n−1 (s1 − r1 ) dla dowolnego n ∈ N. Dla n, m > N mamy |rn − rm | 6 sN − rN .
Wynika stąd natychmiast, że r ∈ C. Podobnie s ∈ C. Oczywiście, r ∼ s, a więc [r]∼ = [s]∼ =: c.
Przypuśćmy, że c ∈ A. Niech c0 ∈ A będzie takie, że c < c0 . Wobec (r), musi istnieć t ∈ Q takie,
c < t < c0 . Oznacza to w szczególności, że istnieją ε ∈ Q>0 i N ∈ N takie, że rn + ε 6 t < sn dla
n > N , co daje sprzeczność. Przypadek, gdy c ∈ B jest analogiczny (Ćwiczenie).
(t) (R, +, ·, <) jest ciałem uporządkowanym spełniającym aksjomat Dedekinda.
Można pokazać, że (R, +, ·, <) jest jedynym ciałem uporządkowanym spełniającym aksjomat Dede-
kinda takim, że istnieje odwzorowanie injektywne τ : Q −→ R, które jest zgodne z działaniami i relacjami.
Dokładniej, jeżeli (R, e ·, <)
e +,e e jest ciałem uporządkowanym spełniającym aksjomat Dedekinda takim, że
istnieje odwzorowanie injektywne τe : Q −→ R, e które jest zgodne z działaniami i relacjami (<, <),
e to
istnieje bijekcja ϕ : R −→ R zgodna z działaniami i relacjami (<
e e i <) taka, że ϕ ◦ τe = τ .
1.8. Kresy
Definicja 1.8.1. Niech A ⊂ R. Mówimy, że A jest ograniczony od góry, jeżeli istnieje M ∈ R takie, że
x 6 M dla dowolnego x ∈ A. Każdą taką liczbę M nazywamy ograniczeniem górnym (majorantą) zbioru
A. Zbiór wszystkich ograniczeń górnych zbioru A oznaczamy Maj A.
Mówimy, że A jest ograniczony od dołu, jeżeli istnieje m ∈ R takie, że m 6 x dla dowolnego x ∈ A.
Każdą taką liczbę m nazywamy ograniczeniem dolnym (minorantą) zbioru A. Zbiór wszystkich ograniczeń
dolnych zbioru A oznaczamy Min A.
Mówimy, że A jest ograniczony, jeżeli jest jednocześnie ograniczony od dołu i od góry.
Mówimy, że element a∗ ∈ A jest maksimum zbioru A, jeżeli x 6 a∗ dla dowolnego x ∈ A. Piszemy
a∗ = max A.
Mówimy, że element a∗ ∈ A jest minimum zbioru A, jeżeli a∗ 6 x dla dowolnego x ∈ A. Piszemy
a∗ = min A.
Jeżeli zbiór Maj A 6= ∅ ma element minimalny, to nazywamy go supremum (kresem górnym) zbioru
A i oznaczamy sup A. To znaczy, że sup A := min(Maj A).
Jeżeli zbiór Min A 6= ∅ ma element maksymalny, to nazywamy go infimum (kresem dolnym) zbioru
A i oznaczamy inf A. To znaczy, że inf A := max(Min A).
Obserwacja 1.8.2. (a) Jeżeli a ∈ Maj A i b > a, to b ∈ Maj A. Jeżeli a ∈ Min A i b < a, to b ∈ Min A.
(b) Maj R = Min R = ∅.
(c) ∅ jest ograniczony, ale nie ma kresów.
(d) sup A i inf A są wyznaczone jednoznacznie.
(e) Jeżeli max A (odp. min A) istnieje, to max A = sup A (odp. min A = inf A).
(f) Każdy niepusty zbiór skończony A ⊂ R ma maksimum i minimum.
(g) max A = − min(−A), sup A = − inf(−A), gdzie −A := {−x : x ∈ A}. Jeżeli A jest ograniczony od
góry (odp. od dołu), to −A jest ograniczony od dołu (odp. od góry).
(h) ∅ 6= A ⊂ R jest ograniczony od góry (odp. od dołu) i a0 ∈ R, to następujące warunki są równoważne:
• a0 = sup A (odp. a0 = inf A);
• a0 ∈ Maj A oraz ∀ε>0 ∃a∈A : a > a0 − ε (odp. a0 ∈ Min A oraz ∀ε>0 ∃a∈A : a < a0 + ε).
Twierdzenie 1.8.3. Każdy niepusty zbiór ograniczony od góry (odp. od dołu) ma supremum (odp. infi-
mum).
Dowód . Niech P := R \ Maj A, Q := Maj A. Wtedy:
• P ∪ Q = R;
• P, Q 6= ∅;
• jeżeli a ∈ P , b ∈ Q, to a < b;
• jeżeli a ∈ P , to istnieje b ∈ A takie, że a < b; biorąc a < a0 < b dostajemy a0 ∈ P takie, że a < a0 ;
• z zasady ciągłości wynika, że istnieje b0 ∈ Q takie, że b0 6 b dla dowolnego b ∈ Q, czyli b0 = sup A.
11
1.10. Funkcje monotoniczne i okresowe
Przypadek infimum przebiega analogicznie (Ćwiczenie).
Obserwacja 1.8.4. Zbiór I ⊂ R jest przedziałem wtedy i tylko wtedy, gdy dla dowolnych x, y ∈ I,
x < y, mamy [x, y] ⊂ I.
Oczywiście każdy przedział ma wyżej wymienioną własność. Załóżmy teraz, że ∅ 6= I ⊂ R ma tę
własność.
• Jeżeli I jest ograniczony, to definiujemy a := inf I, b := sup I. Gdy a = b, to I = {a} = [a, a].
Jeżeli a < b, to, w zależności od tego, czy a i/lub b należą do I, mamy I ∈ {[a, b], (a, b], [a, b), (a, b)}.
• Jeżeli I jest ograniczony od góry, ale nie jest ograniczony od dołu, to definiujemy b := sup I.
Wtedy I ∈ {(−∞, b], (−∞, b)}.
• Jeżeli I jest ograniczony od dołu, ale nie jest ograniczony od góry, to definiujemy a := inf I.
Wtedy I ∈ {[a, +∞), (a, +∞)}.
• Jeżeli I nie jest ograniczony ani od góry ani od dołu, to I = R.
1.9. Nieprzeliczalność R
Twierdzenie 1.9.1 (Twierdzenie Cantora). Niech In := [an , bn ] ⊂ R, In+1 ⊂ In , n ∈ N. Wtedy
T∞
In 6= ∅.
n=1
Dowód . Dla dowolnych m, n mamy an 6 bm . Niech A := {a1 , a2 , . . . }. Jest to zbiór ograniczony z góry.
∞
T
Niech a := sup A. Wtedy an 6 a 6 bn dla dowolnego n. Stąd a ∈ In .
n=1
∞
T
Ćwiczenie 1.9.2. Jeżeli w twierdzeniu Cantora ∀ε>0 ∃N ∈N : bN − aN 6 ε, to In musi być jedno-
n=1
punktowy.
Twierdzenie 1.9.3. Dowolny przedział I ⊂ R taki, że #I > 2 jest zbiorem nieprzeliczalnym.
Dowód . Przypuśćmy, że I = {c1 , c2 , . . . }. Ustalmy a, b ∈ I, a < b. Jeżeli c1 ∈ / I0 := [a, b], to kładziemy
I1 := I0 . Jeżeli c1 ∈ I0 , to dobieramy mniejszy przedział I1 = [a1 , b1 ] ⊂ I0 taki, że a1 < b1 i c1 ∈
/ I1 . Jeżeli
c2 ∈/ I1 , to kładziemy I2 := I1 . Jeżeli c2 ∈ I1 , to dobieramy mniejszy przedział I2 = [a2 , b2 ] ⊂ I1 taki,
że a2 < b2 i c2 ∈ / I2 . Powtarzamy rozumowanie. Dostajemy zstępujący ciąg przedziałów In = [an , bn ],
∞
T
an < bn , n ∈ N taki, że c1 , . . . , cn ∈
/ In , n ∈ N. Wynika stąd, że In = ∅ — sprzeczność.
n=1
Wniosek 1.9.4. Zbiór R \ Q jest gęsty w R.
1.10. Funkcje monotoniczne i okresowe

Definicja 1.10.1. Niech ∅ 6= A ⊂ R i f : A −→ R. Mówimy, że f jest rosnąca (odp. silnie rosnąca),
jeżeli dla dowolnych x, y ∈ A stąd, że x < y wynika, że f (x) 6 f (y) (odp. f (x) < f (y)).
Mówimy, że f jest malejąca (odp. silnie malejąca), jeżeli dla dowolnych x, y ∈ A stąd, że x < y
wynika, że f (x) > f (y) (odp. f (x) > f (y)).
Funkcje rosnące lub malejące nazywamy monotonicznymi Funkcje silnie rosnące lub silnie malejące
nazywamy silnie monotonicznymi
Oczywiście, powyższe definicje dotyczą też ciągów f : N −→ R.
Mówimy, że funkcja f jest okresowa jeżeli istnieje liczba ω > 0 (zwana okresem) taka, że:
• ∀x∈A : x + ω, x − ω ∈ A,
• ∀x∈A : f (x + ω) = f (x).
Jeżeli istnieje okres minimalny, to nazywamy go okresem zasadniczym (podstawowym).
Widać, że f jest rosnąca (odp. silnie rosnąca) wtedy i tylko wtedy, gdy funkcja −f jest malejąca
(odp. silnie malejąca).
Przykład 1.10.2. Funkcja f := χQ,R jest okresowa (dowolna liczba ω ∈ Q>0 jest jej okresem), ale f nie
posiada okresu zasadniczego.
12
1. Wstęp
1.11. Uzupełniony (rozszerzony) zbiór liczb rzeczywistych

R := R ∪ {−∞, +∞}, gdzie −∞, +∞ ∈
/ R i −∞ = 6 +∞. Dodawanie i mnożenie rozszerzamy na R
tylko częściowo:
a, b ∈ R =⇒ a + b =
b\a −∞ R +∞
−∞ −∞ −∞ ?
R −∞ a + b +∞
+∞ ? +∞ +∞
a, b ∈ R =⇒ a · b =
b\a −∞ R<0 0 R>0 +∞

−∞ +∞ +∞ ? −∞ −∞
R<0 +∞ a · b 0 a·b −∞
0 ? 0 0 0 ?
R>0 −∞ a · b 0 a·b +∞
+∞ −∞ −∞ ? +∞ +∞
Dalej rozszerzamy relację < na x, y ∈ R:
x < y :⇐⇒ (x, y ∈ R, x < y) ∨ (x = −∞, y ∈ R ∪ {+∞}) ∨ (x ∈ R ∪ {−∞}, y = +∞).
Dostajemy relację spójną i przechodnią (Ćwiczenie). Możemy więc rozszerzyć na R relacje 6, > i >.
Dla dowolnych a, b ∈ R, a < b, definiujemy przedziały [a, b], (a, b], [a, b), (a, b). Ponadto, definiujemy
| ± ∞| := +∞.
Pojęcia Maj A, Min A, max A, min A, sup A, inf A przenosimy na A ⊂ R. Ponieważ −∞ 6 x 6 +∞
dla dowolnego x ∈ R, zatem wszystkie zbiory A ⊂ R są ograniczone. Ponadto, jeżeli A 6= ∅, to sup A
i inf A istnieją. Istotnie:
jeżeli zbiór A ∩ R jest niepusty i ograniczony od góry, to przyjmujemy sup A := sup(A ∩ R) (po
prawej stronie bierzemy supremum w „starym” sensie);
jeżeli zbiór A ∩ R jest niepusty i nieograniczony od góry, to przyjmujemy sup A := +∞;
jeżeli +∞ ∈ A, to sup A := +∞;
jeżeli A = {−∞}, to sup A := −∞.
Podobnie dla infimum (Ćwiczenie). Odnotujmy, że sup ∅ := −∞, inf ∅ := +∞.
Ćwiczenie 1.11.1. Odwzorowanie ϕ : R −→ [−1, 1],
(
x
, jeżeli x ∈ R
ϕ(x) := 1+|x|
±1, jeżeli x = ±∞
jest ściśle rosnącą bijekcją.
1.12. Liczby zespolone

W zbiorze C := R × R wprowadzamy działania:
• dodawanie: (x, y) = (u, v) := (x + u, y + v),
• mnożenie: (x, y) · (u, v) := (xu − yv, xv + yu).
Ćwiczenie 1.12.1. (C, +, ·) jest ciałem, przy czym:
• (0, 0) jest elementem neutralnym dla dodawania.
• −(x, y) = (−x, −y).
• (1, 0) jest elementem
neutralnym
dla mnożenia.
y
• (x, y)−1 = x
x2 +y 2 , − x2 +y 2 dla (x, y) 6= (0, 0).
• Odwzorowanie R 3 x 7−→ (x, 0) ∈ C jest injekcją zgodną z działaniami, co pozwala utożsamiać
R z podzbiorem C. W konsekwencji x = (x, 0) dla x ∈ R, np. 0 = (0, 0), 1 = (1, 0).
• Niech i := (0, 1) ∈ C; i nazywamy jednostką urojoną. Wtedy i2 = −1 oraz (x, y) = (x, 0) + (0, 1) ·
(y, 0) = x + iy.
13
1.12. Liczby zespolone
Jeżeli z = x + iy to:
x =: Re z nazywamy częścią rzeczywistą z,
y =: Impz — częścią urojoną z,
|z| := x2 + y 2 — modułem (wartością bezwzględną) z,
z := x − iy — liczbą sprzężoną z z.
Ćwiczenie 1.12.2. Niech w, z = x + iy ∈ C. Wtedy:
(a) z = z,
(b) z = z ⇐⇒ z = x ∈ R,
(c) x = Re z = 12 (z + z), y = Im z = 12 (z − z),
(d) |z| = |z|,
(e) |z|2 = z · z,
(f) operator sprzężenia C 3 z 7−→ z ∈ C jest zgodny z działaniami, tzn. w + z = w + z oraz wz = wz,
(g) |wz| = |w||z|,
√
(h) max{|x|, |y|} 6 |z| 6 2 max{|x|, |y|}, |z| 6 |x| + |y|,
(i) (nierówność trójkąta) ||w| − |z|| 6 |w + z| 6 |w| + |z|,
(j) z1 = z1 dla z 6= 0.

Twierdzenie 1.12.3 (Nierówność Schwarza 5 ). Dla dowolnych a1 , . . . , an ∈ C, b1 , . . . , bn ∈ C mamy
Xn 2 Xn n
X
aj bj 6 |aj |2 |bj |2 ,

j=1 j=1 j=1
przy czym równość zachodzi wtedy i tylko wtedy, wektory wektory (a1 , . . . , an ) oraz (b1 , . . . , bn ) są C-
liniowo zależne.
n n n
|aj |2 , B := |bj |2 , C :=
P P P
Dowód . Niech A := aj bj . Jeżeli AB = 0, to twierdzenie jest oczywiste.
j=1 j=1 j=1
Załóżmy więc, że AB > 0. Mamy:
Xn n
X
06 |Baj − Cbj |2 = (Baj − Cbj )(Baj − Cbj ) =
j=1 j=1
n
X n
X n
X n
X
= B2 |aj |2 − BC aj bj − CB bj aj + |C|2 |bj |2 =
j=1 j=1 j=1 j=1
= B A − BCC − CBC + |C| B = B A − B|C| = B(BA − |C|2 ).

2 2 2 2
Wynika stąd natychmiast, że |C|2 6 AB oraz, że równość zachodzi wtedy i tylko wtedy, gdy Baj = Cbj ,
j = 1, . . . , n.
5

Hermann Schwarz (1789–1857).
ROZDZIAŁ 2
Ciągi liczbowe
2.1. Ciągi liczbowe

Chwilowo będziemy rozważać tylko ciągi liczbowe (an )∞
n=1 ⊂ K, gdzie K ∈ {R, C}.
Definicja 2.1.1. Mówimy, że ciąg (an )∞

n=1 jest zbieżny do liczby g ∈ K, jeżeli
∀ε>0 ∃N ∈N ∀n>N : |an − g| 6 ε.

Piszemy wtedy g = lim an lub an −→ g, a liczbę g nazywamy granicą ciągu.
n→+∞
Mówimy, że ciąg (an )∞
n=1 jest ciągiem Cauchy’ego, jeżeli
∀ε>0 ∃N ∈N ∀n,m>N : |an − am | 6 ε.

Mówimy, że własność W zachodzi dla prawie wszystkich wyrazów ciągu (an )∞
n=1 , jeżeli istnieje N ∈ N
takie, że an ma własność W dla n > N .
Obserwacja 2.1.2. (a) Ciąg może być zbieżny tylko do jednej granicy.
(b) Jeżeli an = c = const dla prawie wszystkich n ∈ N, to an −→ c.
(c) 1/n −→ 0.
(d) Każdy ciąg zbieżny jest ciągiem Cauchy’ego.
(e) Każdy ciąg Cauchy’ego jest ograniczony.
(f) Jeżeli an = bn dla prawie wszystkich n ∈ N i an −→ g, to bn −→ g.
(g) Jeżeli an = bn dla prawie wszystkich n ∈ N i (an )∞ ∞
n=1 jest ciągiem Cauchy’ego, to (bn )n=1 jest ciągiem
Cauchy’ego.
(h) Dla (an )∞ ∞
n=1 , (bn )n=1 ⊂ R oraz a, b ∈ R mamy: an + ibn −→ a + ib ⇐⇒ an −→ a, bn −→ b.
Podobnie, ciąg (an + ibn )∞ ∞
n=1 jest ciągiem Cauchy’ego wtedy i tylko wtedy, gdy (an )n=1 i (bn )n=1
∞
są ciągami Cauchy’ego.
Istotnie, |an + ibn − (a + ib)| 6 |an − a| + |bn − b| oraz max{|an − a|, |bn − b|} 6 |an + ibn − (a + ib)|.
(i) Jeżeli an −→ a, bn −→ a, to an + bn −→ a + b.
(j) Jeżeli an −→ a, bn −→ a, to an bn −→ ab.
(k) Jeżeli an −→ a i a 6= 0, to 1/an −→ 1/a.
√ √
(l) Jeżeli R+ 3 an −→ a > 0, to an −→ a.
Istotnie, przypadek a = 0 jest elementarny. Jeżeli a > 0 to istnieje ε0 > 0 takie, że an > ε0 dla
√ √
n > N . Wtedy dla n > N mamy | an − a| = √|aann −a| √ 6 √1 |an − a|.
+ a 2 ε0
(m) Jeżeli an −→ g, to |an | −→ |g|.
(n) Dla (an )∞ ∞
n=1 , (bn )n=1 ⊂ R oraz a, b ∈ R, jeżeli an −→ a, bn −→ b i a < b, to an < bn dla prawie
wszystkich n ∈ N.
(o) Dla (an )∞ ∞
n=1 , (bn )n=1 ⊂ R oraz a, b ∈ R, jeżeli an −→ a, bn −→ b i an 6 bn dla prawie wszystkich
n ∈ N, to a 6 b.
(p) (Twierdzenie o trzech ciągach) Jeżeli an 6 bn 6 cn dla prawie wszystkich n ∈ N, oraz an −→ g i
cn −→ g, to bn −→ g.
(q) Jeżeli ciąg (an )∞
n=1 ⊂ R jest rosnący i ograniczony od góry, to jest zbieżny i lim an = sup{a1 , a2 , . . . }.
n→+∞
(r) Jeżeli ciąg (an )∞
n=1 ⊂ R jest malejący i ograniczony od dołu, to jest zbieżny i lim an = inf{a1 , a2 , . . . }.
n→+∞
(s) Jeżeli an −→ g, to ank −→ g dla dowolnego podciągu (ank )∞ k=1 .
(t) Jeżeli (an )∞
n=1 jest ciągiem Cauchy’ego oraz an k
−→ g, to an −→ g.
Obserwacja 2.1.3. Rozważmy ciąg geometryczny (q n )∞

n=1 , gdzie q ∈ C. Wtedy:
15
16
2. Ciągi liczbowe
• dla |q| < 1 ciąg jest zbieżny do 0,

• dla |q| > 1 ciąg jest rozbieżny,
• dla q = 1 ciąg jest zbieżny do 1,
• dla q = −1 ciąg jest rozbieżny.

Twierdzenie 2.1.4 (Twierdzenie Bolzano 1 –Weierstrassa 2
). Z dowolnego ciągu ograniczonego
można wybrać podciąg zbieżny.
W szczególności, każdy ciąg Cauchy’ego jest zbieżny.
Dowód . Wystarczy rozważyć ciąg rzeczywisty (an )∞ n=1 ⊂ R. Możemy założyć, że −c 6 an 6 c, n ∈ N,
dla pewnego c > 0. Niech I1 = [p1 , q1 ] := [−c, c], n1 := 1. Któryś z przedziałów [−c, 0] lub [0, +c]
musi zawierać nieskończenie wiele wyrazów ciągu. Oznaczamy go przez I2 = [p2 , q2 ] i wybieramy n2 > 1
takie, że an2 ∈ I2 . Teraz dzielimy I2 na pół i powtarzamy rozumowanie. Dostajemy zstępujący ciąg
przedziałów Ik = [pk , qk ], k ∈ N, i podciąg pk 6 ank 6 qk , k ∈ N. Zauważmy, że ciąg (pk )∞ k=1 jest
rosnący i ograniczony, zaś ciąg (qk )∞
k=1 jest malejący i ograniczony. Wiemy, że pk −→ p, qk −→ q oraz
c
qk − pk = 2k−2 . Stąd p = q. Teraz z twierdzenia o trzech ciągach wnioskujemy, że ank −→ p.
Definicja 2.1.5. Niech (an )∞ ∞
n=1 ⊂ R. Mówimy, że ciąg (an )n=1 jest zbieżny do +∞ (odp. −∞), jeżeli
∀M ∈R ∃N ∈N ∀n>N : an > M (odp. an 6 M );
piszemy wtedy lim an = +∞ (odp. −∞), lub an −→ +∞ (odp. −∞).
n→+∞
Niech (an )∞ ∞
n=0 , (bn )n=0 ⊂ R, an −→ a ∈ R, bn −→ b ∈ R. Pojawiają się naturalne pytania, czy i do
czego są zbieżne ciągi an + bn , an bn , an /bn .
Obserwacja 2.1.6. (a) Jeżeli a+b ma sens, to an +bn −→ a+b. Prowadzi to do symbolu nieoznaczonego
∞ − ∞.
(b) Jeżeli a · b ma sens, to an · bn −→ a · b. Prowadzi to do symbolu nieoznaczonego 0 · ∞.
∞
(c) Jeżeli ab ma sens, to abnn −→ ab . Prowadzi to do symboli nieoznaczonych ∞ i 00 .
Ćwiczenie 2.1.7. Uzasadnić, że symbole nieoznaczone są rzeczywiście „nieoznaczone”. W przypadku

symbolu ∞ − ∞ oznacza to, że:
— dla dowolnego g ∈ R istnieją ciągi (an )∞ ∞
n=1 , (bn )n=1 takie, że an −→ +∞, bn −→ −∞ i an +bn −→
g,
— istnieją ciągi (an )∞ ∞ ∞
n=1 , (bn )n=1 takie, że an −→ +∞, bn −→ −∞ i ciąg (an + bn )n=1 nie jest
zbieżny (ani do granicy skończonej, ani nieskończonej).
∞
Podobne przykłady znaleźć dla pozostałych symboli nieoznaczonych 0 · ∞, ∞ i 00 .
2.2. Pierwiastkowanie i potęgowanie

Twierdzenie 2.2.1. Dla dowolnych a ∈ R+ i n ∈ N istnieje dokładnie jedna liczba p ∈ R+ taka, że
a = pn .
√
Piszemy p =: n a i nazywamy p pierwiastkiem n-tego stopnia z a.
Dowód . Przypadek a = 0 jest oczywisty. Zakładamy, że a > 0 oraz n > 2. Jedyność wynika z tego, że
jeżeli p1 < p2 , to pn1 < pn2 (korzystamy z (P4)). Przypadek a = 1 jest oczywisty, więc zakładamy dalej,
że a 6= 1. Zauważmy, że możemy również założyć, że a > 1. Istotnie, jeżeli przyjmiemy, że umiemy już
obliczać pierwiastek n-tego stopnia dla a > 1 i weźmiemy 0 < a < 1, to wtedy wiemy, że istnieje q ∈ R>0
takie, że q n = 1/a, a stąd (1/q)n = a. Niech więc a > 1. Aby wykazać istnienie p definiujemy
A := {q ∈ R>0 : q n 6 a}.
Oczywiście, 1 ∈ A. Ponadto, jeżeli q ∈ A, to q 6 a (dla q > a, na podstawie (P4) mamy q n > an > a),
a więc A jest ograniczony z góry. Niech p := sup A. Wiemy, że istnieje rosnący ciąg (qs )∞
s=1 ⊂ A taki, że
qs −→ p. Stąd qsn −→ pn 6 a, a więc p ∈ A. Zauważmy, że dla 0 < x < y mamy
y n − xn = (y − x)(y n−1 + y n−2 x + · · · + xn−1 ) < n(y − x)y n−1 .
1

2
Bernhard Bolzano (1781–1848).
Karl Weierstrass (1815–1897).
17
2.2. Pierwiastkowanie i potęgowanie
n
a−p
Gdyby pn < a, to biorąc w powyższej nierówności x := p, y := p+h dla h = min{1, n(p+1)n−1 }, dostajemy
(p + h)n − pn < hn(p + h)n−1 6 hn(p + 1)n−1 6 a − pn ,

co oznacza, że p + h ∈ A — sprzeczność.
Obserwacja 2.2.2. Dla a, b > 0 oraz m, n ∈ N mamy:
√ √ √
(a) n ab = n a n b.
√ p√
(b) nm a = m n a.
√
n
a
(c) Jeżeli b > 0, to n ab = √
p
n .
√ b
√
(d) Jeżeli a < b, to n a < n b.
√ √
(e) Jeżeli R+ 3 as −→ a, to n as −→ n a.
Istotnie, przypadek a = 0 jest elementarny. Jeżeli a > 0 to istnieje ε0 > 0 takie, że as > ε0 dla
√ √ |as −a|
s > N . Wtedy dla s > N mamy | n as − n a| = ( √ √ √ √ √1
n a )n−1 +( n a )n−2 n a+···+( n a)n−1 6 n( n ε0 )n−1 |as −a|.
√ √ s s
(f) Jeżeli 0 < a < 1, to n a < n+1 a;

√ √
(g) Jeżeli a > 1 to n a > n+1 a.
√
Obserwacja 2.2.3. Jeżeli n jest nieparzyste, to definicję n a można rozszerzyć do a < 0, kładąc
√ √
n
a := − n −a.
√
Istotnie, (− n −a)n = (−1)n · (−a) = a.
√
Dla a > 0 i q := `/m ∈ Q, ` ∈ Z, m ∈ N, kładziemy aq := ( m a)` . Łatwo sprawdzić (Ćwiczenie), że
definicja jest poprawna, tzn. nie zależy od przedstawienia liczby q w postaci ułamka.
Obserwacja 2.2.4. Dla a, b > 0 i q, q1 , q2 ∈ Q mamy:
(a) 1q = 1,
(b) a0 = 1,
(c) (a · b)q = aq · bq ,
(d) aq1 +q2 = aq1 · aq2 ; w szczególności, a−q = 1/aq ,
(e) (aq1 )q2 = aq1 q2 ,
(f) jeżeli q > 0 i a < b, to aq < bq , tzn. dla q ∈ Q>0 , funkcja R>0 3 x 7−→ xq ∈ R>0 jest ściśle rosnąca,
(g) jeżeli q < 0 i a < b, to aq > bq , tzn. dla q ∈ Q<0 , funkcja R>0 3 x 7−→ xq ∈ R>0 jest ściśle malejąca,
(h) jeżeli a > 1 i q1 < q2 , to aq1 < aq2 , tzn. dla a > 1, funkcja Q 3 x 7−→ ax ∈ R>0 jest ściśle rosnąca,
(i) jeżeli 0 < a < 1 i q1 < q2 , to aq1 > aq2 , tzn. dla 0 < a < 1, funkcja Q 3 x 7−→ ax ∈ R>0 jest ściśle
malejąca.
Definicja 2.2.5. Dla liczby a > 1, x ∈ R definiujemy
ax := sup{aq : q ∈ Q : q 6 x}
(Ćwiczenie: zbiór po prawej stronie jest niepusty i ograniczony of góry). Dla 0 < a < 1, x ∈ R,
definiujemy
1 −x
ax := .
a
W wyrażeniu a liczbę a nazywamy podstawą, zaś liczbę x wykładnikiem potęgi ax .
x
Obserwacja 2.2.6. (a) Jeżeli x ∈ Q, to powyższe ax zgadza się z poprzednią definicją.

(b) 1x = 1 dla dowolnego x ∈ R.
(c) Jeżeli a > 1, x ∈ R \ Q oraz (qn )∞
n=1 ⊂ Q jest taki, że qn −→ x i qn 6 x, n ∈ N, to a
qn
−→ ax .
0 q0
Istotnie, oczywiście a 6 a . Dla ε > 0 niech Q 3 q < x będzie taki, że a > ax − ε. Niech
qn x
0
N ∈ N będzie takie, że qn > q 0 dla n > N . Wtedy aqn > aq > ax − ε dla n > N .
Twierdzenie 2.2.7. Niech a > 0, (bn )∞ n=1 ⊂ Q.
√
(a) n a −→ 1.
(b) Jeżeli bn −→ ±∞, to a1/bn −→ 1.
(c) Jeżeli bn −→ 0, to abn −→ 1.
(d) Jeżeli bn −→ x ∈ R, to abn −→ ax .
18
2. Ciągi liczbowe
√
Dowód . (a) Wystarczy rozważyć przypadek a > 1. Niech n a = 1 + δn , n ∈ N. Chcemy pokazać, że
δn −→ 0. Mamy a = (1 + δn )n > 1 + nδn . Wynika stąd, że 0 < δn 6 (a − 1)/n, n ∈ N, i teraz wystarczy
skorzystać z twierdzenia o trzech ciągach.
(b) Możemy założyć, że a > 1 oraz bn > 1, n ∈ N. Niech kn ∈ N będzie takie, że kn 6 bn < kn + 1,
n ∈ N. Zauważmy, że kn −→ +∞. Wobec (a) dostajemy a1/kn −→ 1. Ponieważ 1 < a1/bn 6 a1/kn ,
wystarczy skorzystać z twierdzenia o trzech ciągach.
(c) Wynika z (b) — wyrazy ciągu (bn )∞ n=1 dzielimy na trzy grupy: wyrazy dodatnie, równe zero
i ujemne. Jeżeli grupa dodatnia jest nieskończona, to stosujemy do niej (b). Jeżeli grupa ujemna jest
nieskończona, to korzystamy z (b) dla wyrazów przeciwnych.
(d) Wobec definicji ax możemy założyć, że a > 1. Jeżeli x ∈ Q to na podstawie (c) mamy abn =
ax · abn −x −→ ax . Jeżeli x ∈
/ Q, to na podstawie Obserwacji 2.2.6(c) wystarczy rozważyć przypadek, gdy
bn > x, n ∈ N. Niech (qn )∞ n=1 ⊂ Q, qn −→ x, qn < x, n ∈ N. Wtedy, na podstawie Obserwacji 2.2.6(c)
oraz (b) mamy abn = aqn · abn −qn −→ ax .
Przykład 2.2.8. Niech 0 < a1 < a2 < · · · < ak . Wtedy lim n an1 + an2 + · · · + ank = ak .
p
n→∞
Istotnie,
p p √
n
ak 6 n an1 + an2 + · · · + ank 6 n kank = kak −→ ak .
Teraz, korzystając z Twierdzenia 2.2.7(d), przenosimy Obserwację 2.2.4 na dowolne potęgi rzeczywi-
ste (Ćwiczenie).
Obserwacja 2.2.9. Dla a, b > 0 i x, x1 , x2 ∈ R mamy:

(a) (a · b)x = ax · bx ,
(b) ax1 +x2 = ax1 · ax2 ; w szczególności, a−x = 1/ax ,
(c) (ax1 )x2 = ax1 x2 ,
(d) jeżeli x > 0 i a < b, to ax < bx , tzn. dla p ∈ R>0 , funkcja R>0 3 x 7−→ xp ∈ R>0 jest ściśle rosnąca,
(e) jeżeli x < 0 i a < b, to ax > bx , tzn. dla p ∈ R<0 , funkcja R>0 3 x 7−→ xp ∈ R>0 jest ściśle malejąca,
(f) jeżeli a > 1 i x1 < x2 , to ax1 < ax2 , tzn. dla a > 1, funkcja Q 3 x 7−→ ax ∈ R>0 jest ściśle rosnąca,
(g) jeżeli 0 < a < 1 i x1 < x2 , to ax1 > ax2 , tzn. dla 0 < a < 1, funkcja Q 3 x 7−→ ax ∈ R>0 jest ściśle
malejąca.
Twierdzenie 2.2.10 (Por. Twierdzenie 2.2.7(d)). Niech a > 0.

(a) Dla dowolnego ciągu (bn )∞
n=1 , jeżeli bn −→ +∞, to a
1/bn
−→ 1.
∞ bn
(b) Dla dowolnego ciągu (bn )n=1 , jeżeli bn −→ 0, to a −→ 1.
(c) Jeżeli xn −→ x, to axn −→ ax .
(d) Jeżeli xn −→ x, an −→ 1, to axnn −→ 1.
(e) Jeżeli xn −→ x, an −→ a, to axnn −→ ax .
Dowód . (a) Możemy założyć, że a > 1 i bn > 1, n ∈ N. Niech kn ∈ N będzie takie, że kn 6 bn < kn + 1,
n ∈ N. Zauważmy, że kn −→ +∞. Ponieważ 1 < a1/bn 6 a1/kn , wystarczy skorzystać z twierdzenia o
trzech ciągach.
(b) wynika z (a).
(c) Możemy założyć, że a > 1. Niech qn ∈ Q, |qn − xn | 6 1/n, n ∈ N. Wtedy qn −→ x. Wobec
Twierdzenia 2.2.7(d) mamy aqn −→ ax . Teraz, na podstawie (b), axn = aqn · axn −qn −→ ax .
(d) Można założyć, że an > 1. Niech xn ∈ [p, q], ∈ N, gdzie p, q ∈ Z. Wtedy apn 6 axnn 6 aqn , n ∈ N,
i korzystamy z twierdzenia o trzech ciągach.
(e) Korzystamy z (c) i (d): axnn = (an /a)xn · axn −→ ax .
W kontekście Twierdzenia 2.2.10(e), powstaje naturalne pytanie

(xn )∞ ∞ xn
n=1 ⊂ R, (an )n=1 ⊂ R>0 , xn −→ x ∈ R, an −→ a ∈ [0, +∞] =⇒ lim an =?
n→+∞
Prowadzi ono do kolejnych trzech symboli nieoznaczonych 1∞ , 00 i ∞0 :

19
2.3. Liczba e
x\a 0 (0, 1) 1 (1, +∞) +∞
−∞ +∞ +∞ 1∞ 0 0
(−∞, 0) +∞ ax 1 ax 0
0
0 0 1 1 1 ∞0
(0, +∞) 0 ax 1 ax +∞
+∞ 0 0 1∞ +∞ +∞
√
Twierdzenie 2.2.11. (a) n n −→ 1.
1/a
(b) Jeżeli an −→ +∞, to an n −→ 1.
√ n

Dowód . (a) Niech n n = 1 + δn , n ∈ N. Chcemy pokazać, że δn −→ 0. Mamy n = (1 + δn )n > 1 + 2 δn2 ,
q
a stąd 0 6 δn 6 n2 .
(b) Możemy założyć, że an > 1. Niech kn ∈ N, kn 6 an < kn + 1. Wtedy
1
knk +1
n
1 6 a1/a
n
n
6 (kn + 1) kn +1 .
Ćwiczenie 2.2.12. Znaleźć przykłady ilustrujące „nieoznaczoność” symboli 1∞ , 00 i ∞0 .
2.3. Liczba e
Twierdzenie 2.3.1. (a) Niech
1 n
en := 1 + , n ∈ N.
n
Wtedy en < en+1 < 3, n ∈ N. W konsekwencji, na mocy Obserwacji 2.1.2(q), ciąg (en )∞
n=1 jest
zbieżny. Jego granicę oznaczamy przez e
(b) Niech
n
X 1
sn := , n ∈ N0 .
k!
k=0
Wtedy sn −→ e.
(c) Dla dowolnego n > 2 istnieje tn ∈ (0, 1) takie, że
tn
e = sn + .
n!n
1 an
(d) Jeżeli an −→ ±∞, to (1 + an ) −→ e.
1/an
(e) Jeżeli an −→ 0, to (1 + an ) −→ e.
(f) (1 + nx )n −→ ex , x ∈ R.
(g) e ∈
/ Q.
Dowód . (a) Wobec wzoru Newtona dostajemy

n
X n 1 1 n(n − 1) 1 n(n − 1) . . . (n − k + 1) 1 n(n − 1) . . . 2 · 1 1
en = =1+n + + ··· + + ··· +
k nk n 2! n2 k! nk n! nn
k=0
1 1 1 1 2 k−1 1 1 2 n−1
=1+1+ (1 − ) + · · · + (1 − )(1 − ) . . . (1 − ) + · · · + (1 − )(1 − ) . . . (1 − ).
2! n k! n n n n! n n n
Wynika stąd, że jest to ciąg silnie rosnący. Ponadto,
1 1 1 1 1
2 6 en 6 1 + 1 + + · · · + 6 1 + 1 + + · · · + n−1 < 1 + = 3.
2! n! 2 2 1 − 21
(b) Wiemy, że en < sn oraz dla k > n dostajemy
1 1 1 1 2 n − 1
ek > 1 + 1 + 1− + ··· + 1− 1− ... 1 − ,
2! k n! k k k
co przy k −→ +∞, daje e > sn .
(c) Mamy
1 1 1 1 1
sn+k − sn = + ··· + = 1+ + ··· +
(n + 1)! (n + k)! (n + 1)! n+2 (n + 2) . . . (n + k)
20
2. Ciągi liczbowe
1 1 1 1 1 1 n+2
6 1+ + ··· + < 1 = ,
(n + 1)! n+2 (n + 2)k−1 (n + 1)! 1 − n+2 (n + 1)! n + 1
co przy k −→ +∞ daje
1 n+2 1 n(n + 2)
e − sn 6 = .
(n + 1)! n + 1 n!n (n + 1)2
Pozostaje zauważyć, że n(n+2)
(n+1)2 < 1.
(d) Jeżeli an −→ +∞, to możemy założyć, że an > 1, n ∈ N. Niech kn ∈ N będzie taki, że
kn 6 an < kn + 1. oczywiście kn −→ +∞. Mamy
kn +1
1
e 1 + kn +1
1 an 1 kn 1
e = ←− 1 6 1+ 6 1+ · 1+ −→ e · 1 = e.
1 1 + kn +1 an kn kn
Jeżeli an = −bn −→ −∞, to korzystamy z przekształcenia
b
1 an 1 1 bn −1 bnn−1
1+ = bn = 1 + .
an bn − 1
1 − b1n
(e) Wynika z (d). x

n
(f) Korzystamy z (e) z an := x/n: (1 + nx )n = (1 + nx ) x −→ ex .
tn
/ N. Gdyby e = m
(g) Jest oczywiste, że e ∈ n (n > 2), to na podstawie (c) mielibyśmy n!e − n!sn = n ,
przy czym lewa strona jest liczbą całkowitą, zaś prawa — liczbą z przedziału (0, 1); sprzeczność.
Obserwacja 2.3.2. (a) e ≈ 2.718281828.

1 1 1
(b) sn przybliża e z błędem mniejszym niż n!n . Np. dla n = 6 mamy 6!6 = 720·6 < 0, 001 i s6 =
1 1 1 1 1
1 + 1 + 2 + 6 + 24 + 120 + 720 ≈ 2.7181.
Ćwiczenie: Dla jakiego n liczba en daje przybliżenie e z błędem < 0, 001?
Ćwiczenie 2.3.3. Niech f : R −→ R>0 będzie funkcją ściśle monotoniczną taką, że
f (x1 + x2 ) = f (x1 )f (x2 ), x1 , x2 ∈ R.
x
Wtedy f (x) = (f (1)) , x ∈ R.
2.4. Granice górne i dolne

Niech a = (an )∞
n=1 ⊂ R będzie dowolny i niech S(a) := {g ∈ R : ∃(ank )∞
k=1
: ank −→ g}. Zauważmy,
że:
— jeżeli ciąg jest nieograniczony od góry, to +∞ ∈ S(a),
— jeżeli jest nieograniczony od dołu, to −∞ ∈ S(a),
— jeżeli jest ograniczony, to na podstawie Twierdzenia Bolzano–Weierstrassa 2.1.4, S(a) 6= ∅.
Definiujemy granicę górną i dolną ciągu a jako
lim sup an := sup S(a), lim inf an := inf S(a).
n→+∞ n→+∞
Czasami używa się symboli lim an i lim an .

n→+∞ n→+∞
Obserwacja 2.4.1. (a) lim inf an 6 lim sup an .

n→+∞ n→+∞
(b) Jeżeli lim an = g ∈ R, to lim inf an = lim sup an = g.
n→+∞ n→+∞ n→+∞
(c) lim sup an , lim inf an ∈ S(a).
n→+∞ n→+∞
Istotnie, niech g := lim sup an . Jeżeli g = −∞, to S(a) = {−∞} i wtedy an −→ g.
n→+∞
Jeżeli g ∈ R, to dla dowolnego s ∈ N znajdziemy g 0 ∈ S(a) takie, że g − 1/s 6 g 0 6 g. Wiemy, że
istnieje podciąg (ank )∞ 0 0
k=1 taki, że ank −→ g . Znajdziemy więc wiec k0 ∈ N takie, że |ank − g | 6 1/s
dla k > k0 . Biorąc s = 1, 2, . . . , budujemy podciąg (a`s )∞
s=1 taki, że |a `s − g| 6 2/s, s ∈ N.
21
2.4. Granice górne i dolne
Jeżeli g = +∞, dla dowolnego s ∈ N znajdziemy g 0 ∈ S(a) takie, że g 0 > 2s. Wiemy, że istnieje
podciąg (ank )∞ 0
k=1 taki, że ank −→ g . Znajdziemy więc wiec k0 ∈ N takie, że ank > s dla k > k0 .
Biorąc s = 1, 2, . . . , budujemy podciąg (a`s )∞
s=1 taki, że a`s > s, s ∈ N.
Dowód dla lim inf przebiega analogicznie.
(d) Jeżeli lim inf an = lim sup an =: g, to lim an = g.
n→+∞ n→+∞ n→+∞
(e) Jeżeli g := lim sup an < +∞, to dla dowolnego R 3 M > g istnieje N ∈ N takie, że an 6 M dla
n→+∞
n > N.
(f) Jeżeli g := lim inf an > −∞, to dla dowolnego R 3 M < g istnieje N ∈ N takie, że an > M dla
n→+∞
n > N.
Twierdzenie 2.4.2. Niech (an )∞ n=0 ⊂ R>0 . Wtedy
an+1 √ √ an+1
lim inf 6 lim inf n an 6 lim sup n an 6 lim sup .
n→+∞ an n→+∞ n→+∞ n→+∞ an
√
W szczególności, jeżeli aan+1
n
−→ g ∈ [0, +∞], to n an −→ g.
an+1
Dowód . Jeżeli g− := lim inf an > 0, to ustalamy dowolnie 0 < g1 < g2 < g− . Wiemy, że istnieje N ∈ N
n→+∞
takie, że aan+1
n q
> g2 dla n > N . Stąd aN +k > aN g2k , k ∈ N0 , a więc an > aN g2n−N , n > N . Wynika stąd,
√ q √
że an > g2 n agN
n N
, n > N . Ponieważ n agNN
−→ 1, istnieje N1 > N takie, że n an > g1 , n > N1 .
2 2
Jeżeli g+ := lim sup aan+1

n
< +∞, to ustalamy dowolnie g+ < g20 < g10 < +∞ i rozumując jak powyżej
n→+∞
√
wnioskujemy, że n an 6 g10 , n > N10 .
n √
Przykład 2.4.3. (a) Jeżeli an := 2+(−1)2n , to n an −→ 12 , ale ciąg ( aan+1
n
)∞
n=1 jest rozbieżny.
(b)
n
lim √n
= e.
n→∞ n!
n
Istotnie, bierzemy an := nn! i mamy aan+1
n
= (1 + n1 )n −→ e.
ROZDZIAŁ 3
Przestrzenie metryczne
3.1. Przestrzenie metryczne

Definicja 3.1.1. Przestrzenią metryczną nazywamy parę (X, %), gdzie X jest zbiorem, zaś % : X ×X −→
R+ jest funkcją taką, że
(a) (oznaczoność) ∀x,y∈X : (%(x, y) = 0 ⇐⇒ x = y),
(b) (symetria) ∀x,y∈X : %(x, y) = %(y, x),
(c) (nierówność trójkąta) ∀x,y,z∈X : %(x, z) 6 %(x, y) + %(y, z).
Funkcję % nazywamy metryką (odległością). Jeżeli wiadomo o jaką metrykę chodzi, to piszemy X zamiast
(X, %).
Obserwacja 3.1.2. (a) (R, %R ) jest przestrzenią metryczną, gdzie %R (x, y) := |x − y|.
(b) (R, %R ) jest przestrzenią metryczną, gdzie %R (x, y) := |ϕ(x) − ϕ(y)|, zaś ϕ : R −→ [−1, 1] jest bijekcją
daną wzorem (zob. Ćwiczenie 1.11.1)
(
x
, jeżeli x ∈ R
ϕ(x) := 1+|x| .
(c) Dowolny zbiór można zamienić w przestrzeń metryczną przy pomocy metryki dyskretnej
(
0, jeżeli x = y
%d (x, y) := .
1, jeżeli x 6= y
Definicja 3.1.3. Niech (X, %) będzie przestrzenią metryczną. Dla a ∈ X i r > 0 definiujemy:
• kulę otwartą B% (a, r) = B(a, r) := {x ∈ X : %(a, x) < r},
• kulę domkniętą B % (a, r) = B(a, r) := {x ∈ X : %(a, x) 6 r}.
Mówimy, że zbiór A ⊂ X jest otwarty, jeżeli dla dowolnego a ∈ A istnieje r > 0 takie, że B(a, r) ⊂ A.
Rodzinę wszystkich podzbiorów otwartych nazywamy topologią i oznaczamy top % lub top X, gdy metryka
jest znana. Zbiór A ⊂ X nazywamy domkniętym, jeżeli zbiór X \ A jest otwarty. Rodzinę wszystkich
podzbiorów domkniętych oznaczamy cotop % lub cotop X, gdy metryka jest znana.
Obserwacja 3.1.4. (a) W przestrzeni metrycznej (R, %R ) mamy: B(a, r) = (a − r, a + r), B(a, r) =
[a − r, a + r].
(b) Dla A ⊂ R mamy:
A ∈ top %R ⇐⇒ A∩R ∈ top %R , (+∞ ∈ A =⇒ ∃M ∈R : (M, +∞] ⊂ A), (−∞ ∈ A =⇒ ∃M ∈R : [−∞, M ) ⊂ A).
(c) W przestrzeni z metryką dyskretną mamy
( (
{a}, jeżeli r 6 1 {a}, jeżeli r < 1
B(a, r) = , B(a, r) = .
X, jeżeli r > 1 X, jeżeli r > 1
(d) W dowolnej przestrzeni metrycznej (X, %), dla dowolnych a, b ∈ X, a 6= b, jeżeli r := %(a,b) 3 , to
B(a, r) ∩ B(b, r) = ∅.
Istotnie, dla x ∈ B(a, r) i y ∈ B(b, r) mamy %(x, y) > %(a, b) − %(a, x) − %(b, y) > 3r .
(e) W dowolnej przestrzeni metrycznej (X, %) kule otwarte są otwarte, zaś kule domknięte są domknięte.
Istotnie, jeżeli x0 ∈ B(a, r), to dla x ∈ B(x0 , r − %(a, x0 )) mamy %(a, x) 6 %(a, x0 ) + %(x0 , x) < r,
czyli B(x0 , r − %(a, x0 )) ⊂ B(a, r).
Jeżeli x0 ∈ X \ B(a, r), to dla x ∈ B(x0 , %(a, x0 ) − r) mamy %(a, x) > %(a, x0 ) − %(x0 , x) > r,
czyli B(x0 , %(a, x0 ) − r) ⊂ X ⊂ B(a, r).
23
24
3. Przestrzenie metryczne
(f) Rodzina T := top % ma następujące własności:

• ∅, X ∈ T ,
• U1 , . . . , UN ∈ T =⇒
S U1 ∪ · · · ∪ UN ∈ T ,
• (Ui )i∈I ⊂ T =⇒ Ui ∈ F.
i∈I
(g) Rodzina F := cotop % ma następujące własności:
• ∅, X ∈ F,
• F1 , . . . , FN ∈ T =⇒
T F1 ∩ · · · ∩ FN ∈ T ,
• (Fi )i∈I ⊂ T =⇒ Fi ∈ F.
i∈I
(h) Jeżeli % jest metryką, to d := min{1, %} jest również metryką oraz top % = top d.
(i) W topologi dyskretnej (tzn. topologii generowanej przez metrykę dyskretną) mamy top %d = P(X) =
cotop %d .
(j) Dla dowolnej przestrzeni metrycznej (X, %) niech d := min{1, %}. Wtedy d jest metryką oraz top % =
top d.
(k) ∗ Niech d := ϕ ◦ %, gdzie ϕ : R+ −→ R+ jest dowolną funkcją rosnącą taką, że:
• ϕ(x) = 0 ⇐⇒ x = 0,
• ϕ jest wklęsła (zob.
√ § 5.6), tzn. ϕ(tx + (1 − t)y) > tϕ(x) + (1 − t)ϕ(y) dla dowolnych x, y ∈ R+
i t ∈ [0, 1] (np. ϕ(x) := x).
Wtedy d jest metryką. Kiedy top % = top d?
Definicja 3.1.5. Dla dowolnego zbioru ⊂ X definiujemy:
wnętrze A: int A = A◦ :=
S
U
U ∈top X: U ⊂A
T
domknięcie A: cl A = A := F
F ∈cotop X: A⊂F
brzeg A: ∂A := A \ int A
Każdy zbiór otwarty U ⊂ X taki, że a ∈ U nazywamy otoczeniem otwartym punktu a. Każdy zbiór
A ⊂ X taki, że a ∈ int A nazywamy otoczeniem punktu a.
Mówimy, że zbiór A ⊂ X jest
• gęsty, jeżeli A = X,
• brzegowy, jeżeli int A = ∅,
• nigdziegęsty, jeżeli int A = ∅,
• ograniczony, jeżeli istnieją a ∈ X i r > 0 takie, że A ⊂ B(a, r).
Dla zbioru A ⊂ X definiujemy jego średnicę diam A := sup %(A × A), przy czym diam ∅ := 0.
Dla ∅ 6= A ⊂ X i x ∈ X kładziemy %(a, A) := inf{%(x, a) : a ∈ A}.
Mówimy, że punkt a jest punktem skupienia zbioru A, jeżeli dla dowolnego otoczenia U tego punktu
mamy A ∩ (U \ {a}) 6= ∅. Zbiór wszystkich punktów skupienia oznaczamy A0 . Punkty z A \ A0 nazywamy
punktami izolowanymi zbioru A.
Mówimy, że ciąg (an )∞ n=1 ⊂ X jest zbieżny do punktu a ∈ X, jeżeli dla dowolnego otoczenia U
%
punktu a istnieje N ∈ N takie, że an ∈ U dla n > N . Piszemy wtedy lim an = a, lub an −→ a, lub
n→+∞
an −→ a.
Mówimy, że ciąg (xn )∞n=1 ⊂ X jest ciągiem Cauchy’ego, jeżeli
∀ε>0 ∃N ∈N ∀n,m>N : %(xn , xm ) 6 ε.

Mówimy, że (X, %) jest przestrzenią zupełną, jeżeli każdy ciąg Cauchy’ego jest zbieżny.
Obserwacja 3.1.6. (a) Dla dowolnych a, b ∈ X, a 6= b, istnieją otoczenia otwarte Ua , Ub takie, że
Ua ∩ Ub = ∅, czyli każda przestrzeń metryczna jest przestrzenią Hausdorffa 1 .
(b) A ∈ top X ⇐⇒ A = int A.
(c) a ∈ int A ⇐⇒ ∃r>0 : B(a, r) ⊂ A.
(d) A ∈ cotop X ⇐⇒ A = A.
(e) a ∈ A ⇐⇒ ∀r>0 : B(a, r) ∩ A 6= ∅.
1

Felix Hausdorff (1868–1942).
25
3.2. Przestrzenie zwarte
Istotnie, przypuśćmy, że B(a, r) ∩ A = ∅ dla pewnego a ∈ A. Wtedy X \ B(a, r) jest zbiorem

domkniętym zawierającym zbiór A. Stąd A ⊂ X \ B(a, r) — sprzeczność. Niech teraz a będzie punk-
tem mającym własność po prawej stronie i przypuśćmy, że a ∈ / A. Wtedy istnieje zbiór domknięty
F ⊃ A taki, że a ∈ / F . Musi więc istnieć r > 0 takie, że B(a, r) ⊂ X \ F ⊂ X \ A — sprzeczność.
(f) xn −→ a ⇐⇒ %(xn , a) −→ 0.
(g) Ciąg może mieć tylko jedną granicę.
(h) a ∈ A ⇐⇒ ∃(xn )∞ n=1 ⊂A
: xn −→ a.
(i) |%(x, A) − %(y, A)| 6 %(x, y), x, y ∈ X.
(j) |%(a, b) − %(a0 , b0 )| 6 %(a, a0 ) + %(b, b0 ), a, a0 , b, b0 ∈ X.
(k) Jeżeli an −→ a, bn −→ b, to %(an , bn ) −→ %(a, b).
(l) Zbiór A jest ograniczony wtedy i tylko wtedy, gdy diam A < +∞.
(m) Każdy ciąg Cauchy’ego, jest ograniczony.
(n) Każdy ciąg zbieżny jest ciągiem Cauchy’ego.
(o) Jeżeli ciąg Cauchy’ego ma podciąg zbieżny, to jest cały zbieżny.
(p) (R, %R ) jest przestrzenią zupełną.
(q) Dla (an )∞n=1 ⊂ R i a ∈ R mamy:
(
%R an −→ a, jeżeli g ∈ R
an −→ a ⇐⇒ .
an −→ ±∞, jeżeli a = ±∞
Definicja 3.1.7. Niech (X, %) będzie przestrzenią metryczną. Z dowolnego zbioru Y ⊂ X robimy prze-
strzeń metryczną z metryką indukowaną %|Y ×Y .
Obserwacja 3.1.8. (a) Dla a ∈ Y mamy B%|Y ×Y (a, r) = B% (a, r) ∩ Y .
(b) A ∈ top(%|Y ×Y ) ⇐⇒ ∃U ∈top % : A = U ∩ Y .
(c) A ∈ cotop(%|Y ×Y ) ⇐⇒ ∃F ∈cotop % : A = F ∩ Y .
(d) Jeżeli (Y, %|Y ×Y ) jest przestrzenią zupełną, to Y jest domknięte w X.
(e) Jeżeli (X, %) jest przestrzenią zupełną i Y jest domknięte w X, to (Y, %|Y ×Y ) jest przestrzenią zupełną.
(f) Jeżeli F ⊂ R jest domknięty, to jest przestrzenią zupełną.
3.2. Przestrzenie zwarte

Definicja 3.2.1. Mówimy, że przestrzeń metryczna (X, %) jest zwarta jeżeli dla dowolnego ciągu (an )∞
n=1 ⊂
X istnieje podciąg (ank )∞
k=1 oraz punkt a ∈ X takie, że an k
−→ a.
Dla dowolnej przestrzeni metrycznej (X, %), jeżeli (Y, %|Y ×Y ) jest przestrzenią zwartą, to mówimy,
że Y jest zwartym podzbiorem X.
Obserwacja 3.2.2. (a) Dowolna przestrzeń zwarta jest zupełna.
(b) Jeżeli Y ⊂ X jest zbiorem zwartym, to Y jest domknięte w X.
(c) Jeżeli (X, %) jest przestrzenią zwartą i Y jest domknięte w X, to Y jest zbiorem zwartym.
(d) Jeżeli (X, %) jest przestrzenią zwartą, to diam X = max %(X × X) < +∞.
(e) (R, %R ) jest przestrzenią zwartą.
(f) Jeżeli X jest przestrzenią zwartą to dla dowolnych ciągów (an )∞ ∞
n=1 , (bn )n=1 ⊂ X istnieją podciągi
∞ ∞
(ank )k=1 , (bnk )k=1 oraz a, b ∈ X takie, że ank −→ a, bnk −→ b.
Twierdzenie 3.2.3 (Cantor). Niech (Kn )∞ n=1 będzie ciągiem niepustych zbiorów zwartych w przestrzeni
∞
T
metrycznej (X, %) takim, że Kn+1 ⊂ Kn , n ∈ N. Wtedy zbiór K := Kn jest niepustym zbiorem zwar-
n=1
tym oraz diam Kn −→ diam K. W szczególności, jeżeli diam Kn −→ 0, to K musi być jednopunktowy.
Dowód . Oczywiście K jest zwarty. Niech an , bn ∈ Kn będą takie, że diam Kn = %(an , bn ), n ∈ N. Wobec
zwartości K1 istnieją podciągi (ank )∞ ∞
k=1 , (bnk )k=1 oraz a, b ∈ K1 takie, że ank −→ a, bnk −→ b. Ponieważ
an , bn ∈ KN dla n > N , zatem musi być a, b ∈ K. Oznacza to w szczególności, że K 6= ∅. Ponadto,
diam K > %(a, b) = lim %(ank , bnk ) = lim diam Kn > diam K.
n→+∞ n→+∞
Przykład 3.2.4 (Zbiór Cantora). Niech C0 := [0, 1]. Dzielimy C0 na trzy równe przedziały domknięte
i wyrzucamy wnętrze środkowego. Niech C1 := [0, 31 ] ∪ [ 23 , 1]. W kolejnym kroku, z każdego z dwóch
26
przedziałów tworzących C1 wyrzucamy wnętrze środkowego z trzech równych przedziałów, na które

n
2
dzielimy ten przedział, tzn. C2 := [0, 312 ]∪[ 322 , 332 ]∪[ 362 , 372 ]∪[ 382 , 392 ]. Kontynuujemy: Cn :=
S
Cn,j , gdzie
j=1
1
Cn,j , j = 1, . . . , 2n , są przedziałami domkniętymi, parami rozłącznymi, każdy o długości 3n . Oczywiście,
Cn 6= ∅ oraz Cn+1 ⊂ Cn , n ∈ N0 .
Teraz zbiór Cantora definiujemy jako
∞
\
C := Cn .
n=0
Na podstawie Twierdzenia Cantora 3.2.3 C jest niepustym zbiorem zwartym.
Twierdzenie 3.2.5. Przestrzeń metryczna (X, %) S jest zwarta wtedy i tylko wtedy, gdy z dowolnego po-
krycia otwartego (Ui )i∈I tej przestrzeni (tzn. X = Ui ) można wybrać podpokrycie skończone.
i∈I
Dowód . Oczywiście możemy założyć, że X jest zbiorem nieskończonym.

(⇐=): Przypuśćmy, że (an )∞n=1 ⊂ X jest ciągiem, z którego nie da się wybrać podciągu zbieżnego.
Możemy założyć, że an 6= am dla dowolnych n 6= m. Niech Un := X \ {an , an+1 , . . . }, n ∈ N. Oczywiście
∞
S N
S
Un ⊂ Un+1 , Un = X oraz Un = UN X dla dowolnego N ∈ N. Wystarczy jeszcze zauważyć, że
n=1 n=1
każdy zbiór Un jest otwarty, co daje sprzeczność.
(=⇒): Przypuśćmy, iż z pokrycie otwartego (Ui )i∈I nie da się wybrać podpokrycia skończonego.
Przypuśćmy na chwilę, że udało się nam wykazać następujący warunek
∃δ>0 ∀a∈X ∃i∈I : B(a, δ) ⊂ Ui . (*)
N
S
Zauważmy, że dla dowolnych a1 , . . . , aN ∈ X mamy B(an , δ) X.
n=1
n−1
S
Niech a1 ∈ X będzie dowolne. Wybierzmy a2 ∈ X \ B(a1 , δ) i dalej an ∈ X \ B(aj , δ), n ∈ N3 .
j=1
Oczywiście %(an , am ) > δ dla dowolnych n 6= m. Z takiego ciągu nie da się wybrać podciągu zbieżnego.
Pozostaje wykazać (*). Przypuśćmy, że takiego δ nie ma. Wtedy istnieje ciąg (an )∞ n=1 ⊂ X taki,
że kula B(an , n1 ) nie jest zawarta w żadnym zbiorze Ui . Z ciągu (an )∞
n=1 wybieramy podciąg zbieżny
ank −→ a. Niech a ∈ Ui0 . Z otwartości Ui0 wynika, że B(a, r) ⊂ Ui0 dla pewnego r > 0. Niech ank ∈
B(a, 2r ) dla k > N . Wtedy dla dostatecznie dużych k mamy B(ank , n1k ) ⊂ B(a, 2r + n1k ) ⊂ B(a, r) ⊂ Ui0
— sprzeczność.
3.3. Przestrzenie spójne

Definicja 3.3.1. Przestrzeń metryczną (X, %) nazywamy spójną, jeżeli z tego, że X = U ∪ V , gdzie U
i V są zbiorami otwartymi takimi, że U ∩ V = ∅ wynika, że U = ∅ lub V = ∅.
Zbiór Y ⊂ X nazywamy spójnym, jeżeli Y z metryką indukowaną jest przestrzenią spójną.
Twierdzenie 3.3.2. Niech ∅ 6= P ⊂ R. Wtedy zbiór P jest spójny wtedy i tylko wtedy, gdy P jest
przedziałem.
Dowód . (=⇒): Przypuśćmy, że P nie jest przedziałem. Wtedy istnieją a, b ∈ P , a < b, oraz c ∈ (a, b) \ P .
Biorąc U := P ∩ (−∞, c), V := P ∩ (c, +∞), dostajemy sprzeczność ze spójnością.
(⇐=): Przypuśćmy, że przedział P nie jest spójny, czyli istnieją otwarte w P , niepuste zbiory A oraz
B takie, że A ∩ B = ∅ oraz P = A ∪ B. Niech a ∈ A, b ∈ B. Bez straty ogólności możemy założyć, że
a < b. Zdefiniujmy c := sup{x ∈ A : x < b}. Oczywiście, a 6 c 6 b, a więc c ∈ P . Mamy dwie możliwości:
• c ∈ A. Wtedy c < b. Z otwartości zbioru A w P istnieje ε > 0 takie, że [c, c + ε) ⊂ A oraz c + ε 0 takiego, że (c − ε, c] ⊂ B
i c − ε > a — sprzeczność.
27
3.5. Przestrzenie unormowane
3.4. Iloczyn kartezjański przestrzeni metrycznych

Definicja 3.4.1. Niech (X1 , %1 ), . . . , (XN , %N ) będą niepustymi przestrzeniami metrycznymi i niech
X := X1 × · · · × XN . Dla x = (x1 , . . . , xN ), y = (y1 , . . . , yN ) ∈ X niech
%(x, y) := %1 (x1 , y1 ) + · · · + %N (xN , yN ).
Ćwiczenie 3.4.2. (a) (X, %) jest przestrzenią metryczną.
(b) Dla dowolnego ciągu (an )∞
n=0 ⊂ X, an = (an,1 , . . . , an,N ), mamy:
% %j
an −→ a0 ⇐⇒ an,j −→ a0,j , j = 1, . . . , N.
(c) Dla dowolnego ciągu (an )∞
n=1 ⊂ X, an = (an,1 , . . . , an,N ), mamy:
(an )∞ ∞
n=1 jest ciągiem Cauchy’ego w (X, %) ⇐⇒ (an,j )n=1 jest ciągiem Cauchy’ego w (Xj , %j ), j = 1, . . . , N.
(d) Niech
N
X p1
dp (x, y) : = (%j (xj , yj ))p , p ∈ [1, +∞),
j=1
d∞ (x, y) : = max{%1 (x1 , y1 ), . . . %N (xN , yN )}.
Obie te funkcje są metrykami na X; dp nosi nazwę metryki `p , zaś d∞ — metryki `∞ . Metryka z
Definicji 3.4.1 to d1 . Szczególnie ważna jest metryka d2 . Dla przykładu, w przypadku, gdy (Xj , %j ) =
(R, %R ), j = 1, . . . , N , standardową metryką w RN jest metryka euklidesowa
v
uN
uX
d2 (x, y) := t (xj − yj )2 , x = (x1 , . . . , xN ), y = (y1 , . . . , yN ) ∈ RN .
j=1
(e) Zachodzą nierówności

d∞ 6 dp 6 N 1/p d∞ .
W szczególności, metryki dp i d∞ mają własności (b) i (c).
(f) Zauważmy, że d2 (z, w) = |z − w|, z, w ∈ C = R2 .
Twierdzenie 3.4.3. (a) (X, %) jest zupełna wtedy i tylko wtedy, gdy (Xj , %j ) jest zupełna, j = 1, . . . , N .
W szczególności, RN jest przestrzenią zupełną.
(b) (X, %) jest zwarta wtedy i tylko wtedy, gdy (Xj , %j ) jest zwarta, j = 1, . . . , N .
(c) (X, %) jest spójna wtedy i tylko wtedy, gdy (Xj , %j ) jest spójna, j = 1, . . . , N .
Dowód . (a), (b) — Ćwiczenie.
(c) — Ćwiczenie∗ .
3.5. Przestrzenie unormowane

Definicja 3.5.1. Przestrzenią unormowaną nad ciałem K (K ∈ {R, C}) nazywamy dowolną parę
(E, k k), gdzie E jest przestrzenią wektorową nad K, zaś k k : E −→ R+ jest funkcją spełniającą
następujące trzy warunki:
(a) ∀x∈E : kxk = 0 ⇐⇒ x = 0,
(b) ∀α∈K, x∈E : kαxk = |α|kxk,
(c) ∀x,y∈E : kx + yk 6 kxk + kyk.
Funkcję k k nazywamy normą.
Obserwacja 3.5.2. (a) (K, | |) jest przestrzenią unormowaną.
(b) |kxk − kyk| 6 kx − yk dla dowolnych x, y ∈ E.
(c) Zdefiniujmy %(x, y) = %k k (x, y) := kx − yk, x, y ∈ E. Wtedy % : E × E −→ R+ jest metryką
generowaną przez normę. Oczywiście
%k k
xν −→ x0 ⇐⇒ kxν − x0 k −→ 0.
28
(d) RN jest przestrzenią unormowaną przez normę euklidesową

v
uN
uX
kxk := t x2 , x = (x1 , . . . , xN ) ∈ RN ,
j
j=1
przy czym %k k = d2 .
ROZDZIAŁ 4
Ciągłość
4.1. Funkcje ciągłe

Definicja 4.1.1. Niech (X, %X ), (Y, %Y ) będą przestrzeniami metrycznymi, f : X −→ Y i a ∈ X.
Powiemy, że funkcja f jest ciągła w punkcie a, jeżeli
∀ε>0 ∃δ>0 : f (B(a, δ)) ⊂ B(f (a), ε);
jest to tzw. definicja Cauchy’ego ciągłości. Piszemy wtedy f ∈ C(X, Y ; a) — jest to oznaczenie niestan-
dardowe, dla potrzeb naszego wykładu.
Mówimy, że f : X −→ Y jest ciągła, jeżeli jest ciągła w każdym punkcie. Piszemy wtedy f ∈ C(X, Y ).
Ponadto, C(X) := C(X, R).
Mówimy, że f jest jednostajnie ciągła, jeżeli
∀ε>0 ∃δ>0 ∀x,y∈X : %X (x, y) < δ =⇒ %Y (f (x), f (y)) < ε.

Mówimy, że f spełnia warunek Höldera 1 z wykładnikiem α > 0, jeżeli istnieje stała M > 0 taka,
że
%Y (f (x), f (y)) 6 M (%X (x, y))α , x, y ∈ X.

Dla α = 1, warunek Höldera nosi nazwę warunku Lipschitza 2 .
Mówimy, że odwzorowanie bijektywne f : X −→ Y jest homeomorfizmem, jeżeli f ∈ C(X, Y ),
f −1 ∈ C(Y, X).
Obserwacja 4.1.2. (a) Każde odwzorowanie jednostajnie ciągłe jest ciągłe.
(b) Każde odwzorowanie spełniające warunek Höldera jest jednostajnie ciągłe.
Ćwiczenie 4.1.3. (a) Znaleźć przykład odwzorowania ciągłego, które nie jest jednostajnie ciągłe.
(b) Znaleźć przykład odwzorowania jednostajnie ciągłego, które dla dowolnego α > 0 nie spełnia warunku
Höldera z wykładnikiem α.
(c) Udowodnić, że odwzorowanie f : X −→ Y spełnia warunek Höldera z wykładnikiem α wtedy i tylko
wtedy, gdy
n % (f (x), f (y)) o
Y
sup : x, y ∈ X, x 6
= y < +∞.
(%X (x, y))α
(d) Znaleźć przykład ciągłego odwzorowania bijektywnego f : X −→ Y takiego, że f −1 nie jest ciągłe.
Twierdzenie 4.1.4. Niech f : X −→ Y , a ∈ X. Wtedy następujące warunki są równoważne:
(i) f ∈ C(X, Y ; a);
(ii) dla dowolnego otoczenia V punktu f (a) istnieje otoczenie U punktu a takie, że f (U ) ⊂ V ;
(iii) dla dowolnego otoczenia V punktu f (a) zbiór f −1 (V ) jest otoczeniem punktu a;
(iv) dla dowolnego ciągu xn −→ a mamy f (xn ) −→ f (a); jest to tzw. definicja Heinego 3 ciągłości.
Dowód . Ćwiczenie.
Twierdzenie 4.1.5 (Składanie odwzorowań ciągłych). Jeżeli f ∈ C(X, Y ; a) i g ∈ C(Y, Z; f (a), to
g ◦ f ∈ C(X, Z; a).

1 Otto Hölder (1859–1937).

2 Rudolf Lipschitz (1832–1903).
3

Eduard Heine (1821–1881).
29
30
4. Ciągłość
Twierdzenie 4.1.6. Niech f : X −→ Y . Wtedy następujące warunki są równoważne:

(i) f ∈ C(X, Y );
(ii) dla dowolnego zbioru otwartego V ⊂ Y zbiór f −1 (V ) jest otwarty;
(iii) dla dowolnego a ∈ X oraz dla dowolnego ciągu xn −→ a mamy f (xn ) −→ f (a).
Twierdzenie 4.1.7 (Składanie odwzorowań ciągłych). Jeżeli f ∈ C(X, Y ) i g ∈ C(Y, Z), to g ◦ f ∈
C(X, Z).
Twierdzenie 4.1.8. (a) Jeżeli f, g ∈ C(X, R; a) i f (x) + g(x) jest określone dla dowolnego x ∈ X, to
f + g ∈ C(X, R; a).
(b) Jeżeli f, g ∈ C(X, R; a) i f (x) · g(x) jest określone dla dowolnego x ∈ X, to f · g ∈ C(X, R; a).
(c) Jeżeli f, g ∈ C(X, R; a) i fg(x)
(x)
jest określone dla dowolnego x ∈ X, to fg ∈ C(X, R; a).
(d) Jeżeli f : X −→ R i g : X −→ R>0 są ciągłe w punkcie a, to g f ∈ C(X, R; a).
Ćwiczenie 4.1.9 (Zob. Obserwacja 3.1.2(b)). Niech ϕ : R −→ [−1, 1],
(
x
, jeżeli x ∈ R
ϕ(x) := 1+|x| .
(a) Udowodnić, że ϕ jest homeomorfizmem.
(b) Udowodnić, że f ∈ C(X, R; a) ⇐⇒ ϕ ◦ f ∈ C(X, [−1, 1]; a).
4.2. Granica w punkcie

Definicja 4.2.1. Niech A ⊂ X, f : A −→ Y , a ∈ A0 , b ∈ Y . Wtedy mówimy, że f ma w punkcie a
granicę g, jeżeli dla dowolnego ciągu (xn )∞
n=1 ⊂ A \ {a} mamy f (xn ) −→ b. Piszemy wtedy lim f (x) = b.
x→a
(
f (x), jeżeli x ∈ A \ {a}
Obserwacja 4.2.2. (a) lim f (x) = b ⇐⇒ fe ∈ C(A∪{a}, Y ; a), gdzie fe(x) := .
x→a b, jeżeli x = a
(b) Dla f : X −→ Y i a ∈ X mamy f ∈ C(X, Y ; a) ⇐⇒ lim f (x) = f (a).
x→a
Twierdzenie 4.2.3. Jeżeli lim f (x) = b i g ∈ C(Y, Z; b), to lim g ◦ f (x) = g(b).
x→a x→a
Ćwiczenie 4.2.4. Pokazać, że następujące twierdzenie nie jest prawdziwe.
Niech f : A −→ B ⊂ Y , a ∈ A0 , b ∈ B 0 , lim f (x) = b, lim g(y) = c. Wtedy lim g ◦ f (x) = c.
x→a y→b x→a
Definicja 4.2.5. W przypadku f : A −→ R można również mówić o granicy górnej i dolnej funkcji f
w punkcie a:
lim sup f (x) := sup S(f, a), lim inf f (x) := inf S(f, a),
x→a x→a
gdzie
S(f, a) := {g ∈ R : ∃(xn )∞
n=1 ⊂A\{a}
: xn −→ a, f (xn ) −→ g}.
Obserwacja 4.2.6. (a) Niech f : N −→ R. Wtedy powyższe pojęcia redukują się do poprzednio wpro-
wadzonych lim sup f (n) i lim inf f (n).
n→+∞ n→+∞
(b) lim inf f (x) 6 lim sup f (x).
x→a x→a
(c) Jeżeli lim f (x) = g ∈ R, to lim inf f (x) = lim sup f (x) = g.
x→a x→a x→a
(d) lim sup f (x), lim inf f (x) ∈ S(f, a).
x→a x→a
31
4.3. Własności funkcji ciągłych
(e) Jeżeli lim inf f (x) = lim sup f (x) =: g, to lim f (x) = g.
x→a x→a x→a
(f) Jeżeli g := lim sup f (x) < +∞, to dla dowolnego R 3 M > g istnieje r > 0 takie, że f (x) 6 M dla
x→a
x ∈ B(a, r) \ {a}.
(g) Jeżeli g := lim inf f (x) > −∞, to dla dowolnego R 3 M < g istnieje r > 0 takie, że f (x) > M dla
x→a
x ∈ B(a, r) \ {a}.
Definicja 4.2.7. Jeżeli X = R, A ⊂ [−∞, a], f : A −→ Y i a ∈ A0 , to lim f (x) nosi nazwę granicy
a→a−
lewostronnej i piszemy wtedy lim f (x). Analogicznie definiujemy granicę prawostronną lim f (x), gdy
a→a− a→a+
A ⊂ [a, +∞] i a ∈ A0 .
Przykład 4.2.8. (a) Dowolny wielomian p : K −→ K, p(z) := a0 +· · ·+an z n , gdzie n ∈ N0 , a0 , . . . , an ∈
K, jest ciągły.
(b) Dla dowolnych wielomianów p, q : K −→ K, q 6≡ 0, funkcja wymierna pq jest ciągła na zbiorze
K \ q −1 (0).
(c) Funkcja signum (znak) sgn : R −→ {−1, 0, +1},

1,
 jeżeli x > 0
sgn x = sgn(x) := 0, jeżeli x = 0

−1, jeżeli x < 0

jest ciągła w każdym punkcie poza zerem.

(d) Funkcja Dirichleta 4 d := χQ,R nie jest ciągła w żadnym punkcie.
(e) Niech h(x) := xd(x), x ∈ R. Wtedy h jest ciągła tylko w x = 0.
(f) Funkcja moduł, K 3 z 7−→ |z| ∈ R+ , jest funkcją spełniającą warunek Lipschitza.
(g) Funkcja cecha (lub część całkowita) [ ] : R −→ Z, [x] := sup{k ∈ Z : k 6 x}, x ∈ R, jest ciągła
w każdym punkcie zbioru R\Z, ale nie jest ciągła w żadnym punkcie zbioru Z. Czasami też będziemy
pisać bxc zamiast [x].
(h) Niech dxe := inf{k ∈ Z : k > x}. Gdzie jest ciągła funkcja x −→ dxe? — Ćwiczenie
(i) Funkcja Riemanna 5 r : R −→ [0, 1],
(
0, jeżeli x ∈ /Q
r(x) := 1 ,
q , jeżeli x ∈ Q, x = pq , q ∈ N, p ∈ Z, (p, q) = 1
jest ciągła w punktach zbioru R \ Q, ale jest nieciągła w żadnym punkcie zbioru Q.
Przykład 4.2.9 (Moduł ciągłości). Dla f : X −→ Y definiujemy moduł ciągłości funkcji f :
ωf : R>0 −→ [0, +∞], ωf (δ) := sup{%Y (f (x), f (y)) : x, y ∈ X, %X (x, y) 6 δ}.
Pokazać, że f jest jednostajnie ciągła wtedy i tylko wtedy, gdy lim ωf (δ) = 0.
δ→0+

Twierdzenie 4.3.1. Niech X będzie przestrzenią zwarta i niech f : X −→ Y będzie funkcją ciągłą.
Wtedy f (X) jest przestrzenią zwartą (z metryką indukowaną z Y ).
Dowód . Niech (yn )∞ ∞
n=1 ⊂ f (X), yn = f (xn ), n ∈ N. Ponieważ X jest zwarta istnieje podciąg (xnk )k=1
oraz x0 ∈ X takie, że xnk −→ x0 . Wobec ciągłości f mamy ynk = f (xnk ) −→ f (x0 ).
Obserwacja 4.3.2. Niech K ⊂ R będzie niepustym zbiorem zwartym. Wtedy inf K, sup K ∈ K.
Jako wniosek dostajemy.
Twierdzenie 4.3.3 (Twierdzenie Weierstrassa o osiąganiu kresów). Niech X będzie niepustą przestrzenią
zwartą oraz niech f : X −→ R będzie funkcją ciągłą. Wtedy istnieją punkty x± ∈ X takie, że f (x+ ) =
sup f (X), f (x− ) = inf f (X).

4 Peter Dirichlet (1805–1859).
5

Bernhard Riemann (1826–1866).
32
4. Ciągłość
Twierdzenie 4.3.4. Niech X będzie przestrzenią zwartą i niech f : X −→ Y będzie funkcją ciągłą.
Wtedy f jest jednostajnie ciągła.
Dowód . Przypuśćmy, że f nie jest jednostajnie ciągła. Wtedy istnieje ε0 > 0 oraz punkty an , bn ∈ X
takie, że %X (an , bn ) 6 1/n i %Y (f (an ), f (bn )) > ε0 . Korzystając ze zwartości X oraz przechodząc
do podciągów możemy założyć, że an −→ a, bn −→ b (zob. Obserwacja 3.2.2(f)). Wtedy %X (a, b) =
lim %X (an , bn ) = 0 (zob. Obserwacja 3.1.6(k)), ale %Y (f (a), f (b)) = lim %X (f (an ), f (bn )) > ε0 , co
n→+∞ n→+∞
daje sprzeczność.
Twierdzenie 4.3.5. Niech X będzie przestrzenią zwarta i niech f : X −→ Y będzie ciągłą bijekcją.
Wtedy f −1 jest ciągła, czyli f jest homeomorfizmem.
Dowód . Niech yn −→ y0 , xn := f −1 (yn ), x0 := f −1 (y0 ). Chcemy pokazać, że xn −→ x0 . Przypuśćmy,
że xn 6→ x0 , co oznacza, że istnieje ε0 > 0 oraz podciąg (xnk )∞ k=1 takie, że %X (xnk , x0 ) > ε0 , k ∈ N.
Wobec zwartości X możemy założyć, że xnk −→ x∗ . Wynika, stąd, że %X (x∗ , x0 ) > ε0 . Z drugiej strony
f (xnk ) −→ f (x∗ ), skąd wynika, że f (x∗ ) = f (x0 ) — sprzeczność.
Twierdzenie 4.3.6. Niech X będzie przestrzenią spójną i niech f : X −→ Y będzie funkcją ciągłą.
Wtedy f (X) jest przestrzenią spójną (z metryką indukowaną z Y ).
Dowód . Przypuśćmy, że f (X) = U ∪V , gdzie U , V są niepuste, rozłączne i otwarte. Wtedy X = f −1 (U )∪
f −1 (V ), gdzie f −1 (U ), f −1 (V ) są niepuste, rozłączne i otwarte (wobec ciągłości) — sprzeczność.
Definicja 4.3.7.
Niech X będzie przestrzenią spójną i niech f : X −→ R. Mówimy, że f ma własność
Darboux 6 , jeżeli dla dowolnych α = f (a), β = f (b), α < β, i dla dowolnego γ ∈ (α, β) istnieje c ∈ X
takie, że f (c) = γ; innymi słowy: f przyjmuje wszystkie wartości pośrednie.
Twierdzenie 4.3.8. Niech X będzie przestrzenią spójną i niech f : X −→ R będzie funkcją ciągła.
Wtedy f ma własność Darboux.
Obserwacja 4.3.9. Istnieją funkcje nieciągłe, posiadające własność Darboux (zob. Przykład 5.2.15).
Ćwiczenie 4.3.10. Wykazać, że każdy wielomian rzeczywisty stopnia nieparzystego posiada miejsce
zerowe.
Obserwacja 4.3.11. Niech f : (a, b) −→ R, gdzie −∞ 6 a < b 6 ∞, będzie funkcją rosnącą. Wtedy
lim f (x) = sup f ((a, b)) oraz lim f (x) = inf f ((a, b)).
x→b− x→a+
Twierdzenie 4.3.12. Niech f : P −→ R, gdzie P ⊂ R jest przedziałem, będzie funkcją monotoniczną.

Wtedy:
(a) funkcja f nie jest ciągła w co najwyżej przeliczalnej liczbie punktów;
(b) jeżeli f nie jest ciągła to zbiór f (P ) nie jest spójny.
Dowód . Możemy założyć, że f jest rosnąca.
(a) Niech
N (f ) := {x ∈ P : f nie jest ciągła w x}.
Dla dowolnego punktu c ∈ int P niech L(c) := lim f (x), R(c) := lim f (x). Jeżeli lewy koniec c
x→c− x→c+
przedziału P należy do niego, to kładziemy L(c) := f (c), R(c) := lim f (x). Jeżeli prawy koniec c
x→c+
przedziału P należy do niego, to kładziemy L(c) := lim f (x), R(c) := f (c).
x→c−
Wtedy −∞ < L(c) 6 R(c) < ∞ oraz dla dowolnych c1 , c2 ∈ P , c1 < c2 , mamy R(c1 ) 6 L(c2 ), a stąd
(L(c1 ), R(c1 )) ∩ (L(c2 ), R(c2 )) = ∅.
W takim razie c ∈ N (f ) ⇐⇒ L(c) < R(c) ⇐⇒ ∃q(c)∈Q∩(L(c),R(c)) . Zbudowaliśmy injekcję N (f ) −→ Q.
(b) Przypuśćmy, że a ∈ N (f ) 6= ∅. Z poprzednich rozważań istnieje q ∈ (L(a), R(a)) \ {f (a)}.
Zdefiniujmy U := (−∞, q) ∩ f (P ), V := (q, +∞) ∩ f (P ). Zbiory U oraz V są otwarte w f (P ), U, V 6= ∅,
U ∩ V = ∅ oraz U ∪ V = f (P ), co oznacza, że f (P ) nie jest zbiorem spójnym.
Twierdzenie 4.3.13. Niech f : P −→ R, gdzie P ⊂ R jest przedziałem, będzie ciągłą injekcją. Wtedy:
6

Jean Darboux (1842–1917).
33
(a) f jest silnie monotoniczna;

(b) funkcja odwrotna f −1 : f (P ) −→ P jest ciągła.
Dowód . (a) Wystarczy pokazać, że dla dowolnego przedziału [a, b] ⊂ P , a < b, funkcja f |[a,b] jest ściśle
monotoniczna. Ustalmy a, b i przypuśćmy, że f (a) < f (b) (przypadek f (a) > f (b) jest analogiczny
— Ćwiczenie). Z twierdzenia Weierstrassa istnieją c− , c+ ∈ [a, b] takie, że f (c− ) = min f ([a, b]) oraz
f (c+ ) = max f ([a, b]). Pokażemy, że c− = a oraz c+ = b. Przypuśćmy, że np. a < c− (przypadek c+ < b
jest analogiczny — Ćwiczenie). Wtedy f (c− ) < f (a) < f (b). Z własności Darboux funkcji f wynika
istnienie c ∈ (c− , b) takiego, że f (c) = f (a), co daje sprzeczność.
Zatem c− = a i c+ = b.
Ustalmy a 6 x < y 6 b. Przypuśćmy, f (x) > f (y). Wtedy f (a) 6 f (y) < f (x) 6 f (b). Wobec
własności Darboux, istnienie c ∈ [a, x] taki, że f (c) = f (y), co daje sprzeczność.
(b) Oczywiście f −1 : f (P ) −→ P jest funkcją ściśle monotoniczną oraz f (P ) jest przedziałem.
Ponieważ f −1 (f (P )) = P , więc z Twierdzenia 4.3.12 wnioskujemy, że f −1 jest funkcją ciągłą.
Twierdzenie 4.3.14. Dla dowolnego a > 1 (odp. a ∈ (0, 1)) funkcja wykładnicza R 3 x 7−→ ax ∈ R>0
jest bijektywna i ściśle rosnąca (odp. malejąca). W szczególności, jest ona homeomorfizmem, funkcją do
niej odwrotną jest funkcja logarytmiczna R>0 3 x 7−→ loga x ∈ R.
Piszemy exp x = ex , ln x := loge x.
Ćwiczenie 4.3.15. Korzystając z własności funkcji wykładniczej wyprowadzić następujące własności
funkcji logarytmicznej loga dla a > 0, a 6= 1.
(a) loga (x1 x2 ) = loga x1 + loga x2 , x1 , x2 > 0.
(b) loga (bx ) = x loga b, b > 0, x ∈ R.
(c) ax = ex ln a , x ∈ R.
(d) loga x = log bx
log a , b > 0, b 6= 1, x > 0.
b
eh −1
(e) lim = 1.
h→0 h
eh −1 eh −1 eln(1+t) −1 t 1
Istotnie, lim h = lim h = lim ln(1+t) = lim = lim 1/t = 1.
h→0 h→0+ t→0+ t→0+ ln(1+t) t→0+ ln(1+t)
Ćwiczenie 4.3.16 (Funkcje trygonometryczne). Uwaga: Precyzyjne, formalne definicje funkcji trygono-
metrycznych zostaną podane w Rozdziale 6.
(a) lim sin h = 0.
h→0
Istotnie, wystarczy zbadać granicę prawostronną. Mamy 0 < sin h < h dla h ∈ (0, π2 ).
(b) Korzystając ze standardowych własności funkcji trygonometrycznych oraz własności funkcji ciągłych,
udowodnić, że wszystkie funkcje trygonometryczne są ciągłe.
(c) sin |[− π2 , π2 ] : [− π2 , π2 ] −→ [−1, 1] jest ściśle rosnącą bijekcją, a funkcja do niej odwrotna to
arc sin : [−1, 1] −→ [− π2 , π2 ].
(d) cos |[0,π] : [0, π] −→ [−1, 1] jest ściśle malejącą bijekcją, a funkcja do niej odwrotna to
arc cos : [−1, 1] −→ [0, π].
(e) tg |(− π2 , π2 ) : (− π2 , π2 ) −→ R jest ściśle rosnącą bijekcją, a funkcja do niej odwrotna to
arctg : R −→ (− π2 , π2 ).
(f) ctg |(0,π) : (0, π) −→ R jest ściśle malejącą bijekcją, a funkcja do niej odwrotna to
arcctg : R −→ (0, π).
(g) lim sinh h = 0.
h→0
sin h
Istotnie, wystarczy zbadać granicę prawostronną. Mamy cos h < h < 1, h ∈ (0, π2 ).
Ćwiczenie 4.3.17 (Funkcje hiperboliczne). Definiujemy:

cosh ex +e−x
cosinus hiperboliczny: R 3 x 7−→ 2 ∈ R>0 ,
sinh x −x
sinus hiperboliczny: R 3 x 7−→ e −e 2 ∈ R,
sinh
tangens hiperboliczny: tgh := cosh .
34
4. Ciągłość
(a) Które ze wzorów trygonometrycznych, po ewentualnej zmianie znaków, pozostają prawdziwe dla
funkcji hiperbolicznych?, np. cosh2 − sinh2 = 1.
(b) Odwzorowania cosh |R+ : R+ −→ [1, +∞), sinh : R −→ R, tgh : R −→ (−1, 1) są bijekcjami.
(c) Wyznaczyć wzory na funkcje odwrotne do funkcji hiperbolicznych.
4.4. Krzywe
Niech (X, %) będzie przestrzenią metryczną. Każde odwzorowanie ciągłe γ : [a, b] −→ X nazywamy
krzywą. Zbiór γ ∗ := γ([a, b]) nazywamy obrazem geometrycznym krzywej γ; γ ∗ jest zbiorem zwartym
spójnym.
W przyszłości będziemy zawsze utożsamiać krzywą γ : [a, b] −→ X z dowolną krzywą
γ ◦ σ : [c, d] −→ X,
gdzie σ : [c, d] −→ [a, b] jest bijekcją rosnącą (zwaną zmianą parametryzacji ). Oczywiście, zmiana para-
metryzacji nie zmienia obrazu geometrycznego krzywej. W szczególności, można się zawsze ograniczyć
do krzywych sparametryzowanych w przedziale [0, 1].
Jeżeli γ : [a, b] −→ X jest krzywą, to:
• γ(a) nazywamy początkiem krzywej,
• γ(b) nazywamy końcem krzywej,
• jeżeli γ(a) = γ(b), to mówimy, że γ jest zamknięta,
• jeżeli γ jest odwzorowaniem injektywnym, to mówimy, że γ jest łukiem Jordana 7 — wtedy γ :
[a, b] −→ γ ∗ jest homeomorfizmem,
• jeżeli γ jest zamknięta oraz γ|[a,b) jest odwzorowaniem injektywnym, to mówimy, że γ jest krzywą
Jordana — wtedy funkcja σ : T −→ X, gdzie T oznacza okrąg jednostkowy na płaszczyźnie, dana
wzorem σ(cos 2πt, sin 2πt) := γ(t), t ∈ [0, 1], jest homeomorfizmem.
Dla krzywej γ : [a, b] −→ X definiujemy krzywą przeciwną
γ : [a, b] −→ X, γ(t) := γ(a + b − t).
∗ ∗
Widać, że ( γ) = γ .
Dla krzywych γj : [0, 1] −→ X, j = 1, 2, takich, że γ1 (1) = γ2 (0) definiujemy ich sumę
(
γ1 (2t) dla 0 6 t 6 21
γ1 ⊕ γ2 : [0, 1] −→ X, (γ1 ⊕ γ2 )(t) := ;
γ2 (2t − 1) dla 21 6 t 6 1
jest to oczywiście krzywa i (γ1 ⊕ γ2 )∗ = γ1∗ ∪ γ2∗ . 8

Mówimy, że X jest łukowo spójna, jeżeli dla dowolnych x, y ∈ X istnieje krzywa γ : [a, b] −→ X taka,
że γ(a) = x, γ(b) = y. Każda przestrzeń łukowo spójna jest spójna (ale nie odwrotnie — Ćwiczenie).
Dla X1 6= ∅, . . . , XN 6= ∅ mamy:
X1 , . . . , XN są przestrzeniami łukowo spójnymi ⇐⇒ X1 × · · · × XN jest przestrzenią łukowo spójną.
7

8
Camille Jordan (1838–1922).
Oznaczenia i ⊕ mają charakter roboczy i nie musimy się do nich zbyt przywiązywać.
ROZDZIAŁ 5
Pochodna
5.1. Podstawowe pojęcia

Definicja 5.1.1. Niech P ⊂ R będzie przedziałem nieredukującym się do punktu, f : P −→ R, a ∈ P .
Powiemy, że f ma w punkcie a pochodną, jeżeli istnieje skończona granica
f (a + h) − f (a) f (x) − f (a)
f 0 (a) := lim = lim ,
P −a3h→0 h x→a x−a
gdzie P − a := {x − a : x ∈ P } (zauważmy, że P − a jest przedziałem i 0 ∈ P − a). Piszemy wtedy
f ∈ D(P ; a) — jest to oznaczenie niestandardowe, dla potrzeb naszego wykładu. Jeżeli a jest prawym
końcem przedziału P , to wtedy mamy tu do czynienia z granica lewostronną i mówimy o pochodnej
lewostronnej
f (a + h) − f (a)
f 0 (a) := lim .
P −a3h→0− h
Podobnie dla pochodnych prawostronnych.
Niech D(P ) := D(P ; a) = {f : P −→ R : ∀a∈P : f 0 (a) istnieje} — jest to oznaczenie niestandar-
T
a∈P
dowe, dla potrzeb naszego wykładu.
0 0
Przykład 5.1.2. Niech f (x) := |x|, x ∈ R. Wtedy f− (0) = −1 oraz f+ (0) = +1.
Twierdzenie 5.1.3. Niech f : P −→ R, a ∈ P . Wtedy następujące warunki są równoważne:
(i) f 0 (a) istnieje;
(ii) istnieje ` ∈ R oraz funkcja α : P − a −→ R taka, że
f (a + h) = f (a) + `h + α(h)h dla h ∈ P − a, oraz lim α(h) = 0.
P −a3h→0
Wyrażenie α(h)h zapisujemy krótko o(h).

Dowód . (i) =⇒ (ii):
(
f (a+h)−f (a)
− f 0 (a), jeżeli h ∈ P − a, h 6= 0
` := f 0 (a), α(h) := h
0, jeżeli h = 0
f (a+h)−f (a)
(ii) =⇒ (i): h = ` + α(h).
Obserwacja 5.1.4 (Interpretacja geometryczna pochodnej). Niech f, g : P −→ R, a ∈ int P . Mówimy,
że f, g są styczne w punkcie a, jeżeli lim f (x)−g(x)
x−a = 0.
x→a
W tym języku mamy: f 0 (a) istnieje wtedy i tylko wtedy, gdy dla pewnego ` ∈ R odwzorowania f
i f (a) + `(x − a) są styczne w punkcie a.
Twierdzenie 5.1.5. D(P ; a) ⊂ C(P ; a).
Dowód .
f (a + h) − f (a)
lim (f (a + h) − f (a)) = lim h = f 0 (a) · 0 = 0.
h→0 h→0 h
Twierdzenie 5.1.6. Niech f, g ∈ D(P ; a). Wtedy:
(a) f + g ∈ D(P ; a) oraz (f + g)0 (a) = f 0 (a) + g 0 (a).
(b) f · g ∈ D(P ; a) oraz (f · g)0 (a) = f 0 (a)g(a) + f (a)g 0 (a).
f 0 (a)g(a)−f (a)g 0 (a)
(c) Jeżeli g 0 (x) 6= 0, x ∈ P , to f
g ∈ D(P ; a) oraz ( fg )0 (a) = g 2 (a) .
35
36
5. Pochodna
Dowód . (a) Ćwiczenie.

(b)
f (a + h)g(a + h) − f (a)g(a)
lim =
h→0 h
f (a + h) − f (a) g(a + h) − g(a)
lim g(a + h) + lim f (a) = f 0 (a)g(a) + f (a)g 0 (a).
h→0 h h→0 h
(c) Wystarczy rozważyć przypadek f ≡ 1.
1 1 g(a+h)−g(a)
g(a+h) − g(a) g 0 (a)
h
lim = − lim =− .
h→0 h h→0 g(a + h)g(a) g 2 (a)
Twierdzenie 5.1.7 (Twierdzenie o pochodnej złożenia). Niech ϕ ∈ D(Q; t0 ), f ∈ D(P ; a), ϕ(Q) ⊂ P ,
ϕ(t0 ) = a. Wtedy f ◦ ϕ ∈ D(Q; t0 ) oraz (f ◦ ϕ)0 (t0 ) = f 0 (a)ϕ0 (t0 ).
Dowód . Mamy
f (a + h) = f (a) + f 0 (a)h + α(h)h, h ∈ P − a, gdzie lim α(h) = 0,
h→0
ϕ(t0 + t) = ϕ(t0 ) + ϕ0 (t0 )t + β(t)t, t ∈ Q − t0 , gdzie lim β(t) = 0.
t→0
Wynika stąd, że
f (ϕ(t0 + t)) = f (a) + f 0 (a)(ϕ(t0 + t) − ϕ(t0 )) + α(ϕ(t0 + t) − ϕ(t0 ))(ϕ(t0 + t) − ϕ(t0 ))
= f (a) + f 0 (a)(ϕ0 (t0 )t + β(t)t) + α(ϕ(t0 + t) − ϕ(t0 ))(ϕ0 (t0 )t + β(t)t)
= f (a) + f 0 (a)ϕ0 (t0 )t + γ(t)t,
gdzie γ(t) := f 0 (a)β(t) + α(ϕ(t0 + t) − ϕ(t0 )))(ϕ0 (t0 ) + β(t)). Pozostaje zauważyć, że γ(t) −→ 0 gdy
t −→ 0.
Twierdzenie 5.1.8 (Twierdzenie o pochodnej funkcji odwrotnej). Niech f : P −→ Q będzie bijekcją,
gdzie P, Q ⊂ R są przedziałami, a ∈ P , b := f (a) i niech g := f −1 : Q −→ P . Załóżmy, że f 0 (a) istnieje.
Wtedy następujące warunki są równoważne:
(i) g 0 (b) istnieje;
(ii) g jest ciągła w punkcie b oraz f 0 (a) 6= 0.
Ponadto, g 0 (b) = f 01(a) .
Dowód . (i) =⇒ (ii): Ciągłość g w punkcie b jest oczywista. Ponieważ, g ◦ f = idP , z twierdzenia o róż-
niczkowaniu złożenia dostajemy g 0 (b)f 0 (a) = 1. Wynika stąd, że f 0 (a) 6= 0 oraz, że g 0 (b) = f 0 (a))
1
.
(ii) =⇒ (i): Niech t ∈ Q − b i niech h(t) := g(b + t) − g(b). Wobec ciągłości funkcji g w punkcie b
wnioskujemy, że lim h(t) = 0. Widać, że t = f (a + h(t)) − f (a). Mamy
t→0
g(b + t) − g(b) h(t) 1 1

lim = lim = = .
t→0 t t→0 f (a + h(t)) − f (a) lim f (a+h(t))−f (a) f 0 (a)
t→0 h(t)
Przykład 5.1.9 (Pochodne funkcji elementarnych). (a) const0 = 0.

(b) (xn )0 = nxn−1 , x ∈ R, n ∈ N.
Dowód indukcyjny. Dla n = 1 wzór jest oczywisty.
n n + 1: (xn+1 )0 = (xn · x)0 = (xn )0 · x + xn = nxn−1 x + xn = (n + 1)xn .
n 0
(c) (x ) = nxn−1 , x ∈ R∗ , n ∈ Z<0 .
k−1
Niech n = −k. Wtedy (xn )0 = ( x1k )0 = − kxx2k = nxn−1 .
(d) (ex )0 = ex , x ∈ R.
x+h x h
Korzystamy z Ćwiczenia 4.3.15(e): lim e h−e = ex lim e h−1 = ex .
h→0 h→0
(e) (ax )0 = ax ln a, x ∈ R, a > 0
(ax )0 = (ex ln a )0 = ex ln a ln a = ax ln a.
(f) (loga x)0 = x ln
1
a , x > 0, a > 0, a 6= 1.
Niech y := loga x. Wtedy (loga x)0 = (a1y )0 = 1
ay ln a = 1
x ln a .
37
5.2. Twierdzenia o wartościach średnich
(g) (xα )0 = αxα−1 , x > 0, α ∈ R.

(xα )0 = (eα ln x )0 = (eα ln x ) αx = αxα−1 .
(h) (sin x)0 = cos x.
h
sin(x+h)−sin x 2 sin cos(x+ h
2)
Korzystamy z Ćwiczenia 4.3.16(g): (sin x)0 = lim h = lim 2
h = cos x.
h→0 h→0
(i) (arc sin x)0 = √1−x
1
2
, x ∈ (−1, 1).
Niech y := arc sin x. Wtedy (arc sin x)0 = 1
(sin y)0 = 1
cos y =√ 1
= √ 1
1−x2
.
1−sin2 y
(j) (cos x)0 = − sin x.
(k) (arc cos x)0 = − √1−x1
2
, x ∈ (−1, 1).
(l) (tg x)0 = cos12 x .
(m) (arctg x)0 = 1+x 1
2.
(n) (ctg x)0 = − sin2 x .

1
(o) (arcctg x)0 = − 1+x 1

2.
5.2. Twierdzenia o wartościach średnich

Definicja 5.2.1. Niech f : X −→ R, gdzie X jest przestrzenią metryczną, i niech a ∈ X. Mówimy, że f
ma punkcie a maksimum lokalne (odp. minimum lokalne), jeżeli istnieje otoczenie U punktu a takie, że
f (x) 6 f (a) (odp. f (x) > f (a)) dla x ∈ U . Jeżeli f ma w punkcie a maksimum bądź minimum lokalne,
to mówimy, że ma ekstremum lokalne.
Mówimy, że f ma punkcie a silne maksimum lokalne (odp. silne minimum lokalne), jeżeli istnieje
otoczenie U punktu a takie, że f (x) < f (a) (odp. f (x) > f (a)) dla x ∈ U \ {a}. Jeżeli f ma w punkcie
a silne maksimum bądź silne minimum lokalne, to mówimy, że ma silne ekstremum lokalne.
Twierdzenie 5.2.2 (Warunek konieczny istnienia ekstremum lokalnego). Niech f : P −→ R ma w punk-
cie a ∈ int P ekstremum lokalne i f 0 (a) istnieje. Wtedy f 0 (a) = 0.
Dowód . Rozważmy przypadek maksimum lokalnego: niech f (a + h) 6 f (a) dla |h| < δ. Wtedy
(
f (a + h) − f (a) > 0, jeżeli h ∈ (−δ, 0)
,
h 6 0, jeżeli h ∈ (0, δ)
a ponieważ powyższy iloraz różnicowy ma granicę, gdy h −→ 0, to musi być f 0 (a) = 0.
Przykład 5.2.3. Warunek konieczny istnienia ekstremum funkcji nie jest wystarczający. Na przykład,
funkcja f (x) = x3 , x ∈ R, spełnia w x = 0 warunek konieczny istnienia ekstremum, ale nie posiada
w x = 0 ekstremum lokalnego.
Twierdzenie 5.2.4 (Twierdzenie Rolle’a 1 o wartości średniej). Niech f ∈ C([a, b]) ∩ D((a, b)) będzie

taka, że f (a) = f (b). Wtedy istnieje ξ ∈ (a, b) takie, że f 0 (ξ) = 0.

Dowód . Na podstawie twierdzenia Weierstrassa, istnieją c− , c+ ∈ [a, b] takie, że
m := min f = f (c− ), M := max f = f (c+ ) ∈ R.
0
Jeżeli m = M , to f jest funkcją stałą, a więc f ≡ 0. Możemy więc założyć, że m < M . Wtedy c− ∈ (a, b)
lub c+ ∈ (a, b). Przyjmijmy, że ξ := c+ ∈ (a, b). Ponieważ f osiąga w ξ maksimum, więc z Twierdzenia
5.2.2 wynika, że f 0 (ξ) = 0.
Twierdzenie 5.2.5 (Twierdzenie Lagrange’a 2 o wartości średniej). Niech f ∈ C([a, b]) ∩ D((a, b)).

Wtedy istnieje ξ ∈ (a, b) takie, że

f (b) − f (a)
f 0 (ξ) = .
b−a
Dowód . Korzystamy z twierdzenia Rolle’a dla funkcji
f (b) − f (a)
ϕ(x) := f (x) − (x − a) + f (a) , x ∈ [a, b].
b−a

1 Michel Rolle (1652–1719).
2

Joseph de Lagrange (1736–1813).
38
5. Pochodna
Twierdzenie 5.2.6 (Twierdzenie Cauchy’ego o wartości średniej). Niech f, g ∈ C([a, b]) ∩ D((a, b)), przy
czym g 0 (x) 6= 0, x ∈ (0, b). Wtedy istnieje ξ ∈ (a, b) takie, że
f 0 (ξ) f (b) − f (a)
= .
g 0 (ξ) g(b) − g(a)
Dla g(x) ≡ x dostajemy twierdzenie Lagrange’a. Z twierdzenia Rolle’a wynika, że g(a) 6= g(b).
Dowód . Stosujemy twierdzenie Rolle’a do funkcji
f (b) − f (a)
ϕ(x) := f (x) − (g(x) − g(a)), x ∈ [a, b].
g(b) − g(a)
Ćwiczenie 5.2.7. Udowodnić następującą mocniejszą wersję twierdzenia Cauchy’ego.

Niech f, g ∈ C([a, b]) ∩ D((a, b)). Wtedy istnieje ξ ∈ (a, b) takie, że
(f (b) − f (a))g 0 (ξ) = (g(b) − g(a))f 0 (ξ).
Twierdzenie 5.2.8. Niech f ∈ D(P ) i f 0 ≡ 0. Wtedy f ≡ const.
Dowód . Weźmy dowolne a, b ∈ P , a < b. Z twierdzenia Lagrange’a wynika istnienie ξ ∈ (a, b) takiego, że
0 = f 0 (ξ) = f (b)−f
b−a
(a)
. A stąd f (a) = f (b).
Obserwacja 5.2.9. Niech f : (0, 1) ∪ (1, 2) −→ R, f (x) := 0 dla x ∈ (0, 1), f (x) := 1 dla x ∈ (1, 2).
Wtedy f 0 ≡ 0.
Obserwacja 5.2.10. Niech f : P −→ R spełnia warunek Höldera z wykładnikiem α > 1. Wtedy
f ≡ const.
Istotnie, niech |f (x) − f (y)| 6 M |x − y|α , x, y ∈ P . Wtedy dla dowolnego a ∈ P oraz h ∈ P − a,
h 6= 0, mamy
f (a + h) − f (a)
6 M |h|α−1 ,

h

co przy h −→ 0 daje f 0 (a) = 0.
Z tego też powodu warunek Höldera rozważa się zwykle z wykładnikiem α ∈ (0, 1].
Twierdzenie 5.2.11. Niech f ∈ D(P ) i |f 0 (x)| 6 M , x ∈ P . Wtedy
|f (x) − f (y)| 6 M |x − y|, x, y ∈ P.
f (y)−f (x)
Dowód . Ustalmy x, y ∈ P , x < y. Z twierdzenia Lagrange’a istnieje ξ ∈ (x, y) taki, że f 0 (ξ) = y−x .

Twierdzenie 5.2.12. Niech f ∈ D(P ). Wtedy następujące warunki są równoważne:
(i) f jest rosnąca (odp. malejąca);
(ii) f 0 (x) > 0 (odp. f 0 (x) 6 0) dla dowolnego x ∈ P .
Dowód . Rozważymy przypadek funkcji rosnącej.
(i) =⇒ (ii): Ustalmy a ∈ P . Jeżeli a nie jest prawym końcem przedziału, to
f (x + h) − f (x)
f 0 (h) = lim > 0.
h→0+ h
Jeżeli a jest prawym końcem przedziału, to
f (x − h) − f (x)
f 0 (h) = lim > 0.
h→0+ −h
f (y)−f (x)
(ii) =⇒ (i): Niech x, y ∈ P , x < y. Na podstawie twierdzenia Lagrange’a mamy 0 6 f 0 (ξ) = y−x .
Przypadek funkcji malejącej jest analogiczny — Ćwiczenie.
Twierdzenie 5.2.13. Niech f ∈ D(P ). Wtedy następujące warunki są równoważne:
(a) f jest silnie rosnąca (odp. silnie malejąca);
(b) f 0 (x) > 0 (odp. f 0 (x) 6 0) dla dowolnego x ∈ P oraz int({x ∈ P : f 0 (x) = 0}) = ∅.
39
5.3. Reguła de L’Hôpitala
Dowód . Rozważymy przypadek funkcji ściśle rosnącej.

(i) =⇒ (ii): Ponieważ f jest rosnąca, więc f 0 (x) > 0 dla dowolnego x ∈ P . Przypuśćmy, że (a, b) ⊂
{x ∈ P : f 0 (x) = 0}, a < b. Wtedy f jest stała w (a, b) — sprzeczność.
(ii) =⇒ (i): Wiemy, że f jest rosnąca. Przypuśćmy, istnieją a, b ∈ P takie, że a < b oraz f (a) = f (b),
a więc f jest stała w [a, b], czyli (a, b) ⊂ {x ∈ P : f 0 (x) = 0} — sprzeczność.
Przypadek funkcji ściśle malejącej jest analogiczny — Ćwiczenie.
Twierdzenie 5.2.14. Niech f ∈ D(P ). Wtedy f 0 ma własność Darboux.

Dowód . Niech a, b ∈ P , f 0 (a) < γ < f 0 (b). Niech g(x) := f (x) − γx. Wtedy g ∈ D(P ), g 0 (a) < 0 oraz
g 0 (b) > 0. W szczególności, minimum globalne funkcji g w przedziale [a, b] musi być przyjęte w pewnym
punkcie c ∈ (a, b). Wtedy g 0 (c) = 0, czyli f 0 (c) = γ.
Przypadek f 0 (a) > γ > f 0 (b) jest analogiczny (g osiąga maksimum globalne w [a, b] w punkcie
c ∈ (a, b)) — Ćwiczenie.
Przykład 5.2.15. Funkcja (

x2 sin x1 , jeżeli x ∈ R \ {0}
f (x) :=
0, jeżeli x = 0

jest różniczkowalna na R, f 0 (0) = 0, f 0 (x) = 2x sin x1 + x2 cos x1 − x12 = 2x sin x1 − cos x1 , x 6= 0.
f 0 nie jest ciągła w 0, choć ma własność Darboux.
5.3. Reguła de L’Hôpitala

Twierdzenie 5.3.1 (Reguła de L’Hôpitala 3 ). Niech f, g : (a, b) −→ R, −∞ 6 a < b 6 ∞, będą
różniczkowalne. Załóżmy, że g(x) 6= 0, g 0 (x) 6= 0 dla x ∈ (a, b). Niech c = a lub c = b. Załóżmy, że
0
istnieje granica lim fg0 (x)
(x)
= d ∈ R. Jeżeli spełniony jest jeden z poniższych warunków:
x→c
(i) lim f (x) = lim g(x) = 0;
x→c x→c
(ii) lim |f (x)| = lim |g(x)| = +∞;
x→c x→c
to lim f (x) = d.
x→c g(x)
Dowód . Na mocy twierdzenia Cauchy’ego, dla ustalonych dwóch punktów x, y ∈ (a, b), x 6= y, istnieje
ξ = ξ(x, y) ∈ [x, y] (tutaj [x, y] oznacza zwykły przedział, gdy x < y, oraz przedział [y, x], gdy y < x)
takie, że
f 0 (ξ) f (y) − f (x)
0
= .
g (ξ) g(y) − g(x)
Stąd
f (x) f 0 (ξ) g(y) f (y)
= 0 1− + . (*)
g(x) g (ξ) g(x) g(x)
Najpierw przyjmijmy, że zachodzi (i). Niech (a, b) 3 xn −→ c. Wobec (i) istnieje (a, b) 3 yn −→ c,
yn 6= xn , n ∈ N, taki, że fg(x
(yn )
n)
g(yn )
−→ 0 i g(x n)
−→ 0. Wobec (*), istnieje ξn ∈ (xn , yn ) takie, że
f (xn ) f 0 (ξn ) g(yn ) f (yn )
= 0 1− + .
g(xn ) g (ξn ) g(xn ) g(xn )
W takim razie:
f (xn ) f 0 (ξn )
lim = lim 0 = d.
n→+∞ g(xn ) n→+∞ g (ξn )
Przypuśćmy teraz, że (ii) zachodzi. Zauważmy, że dla wykazania tezy twierdzenia wystarczy pokazać,
f (xnk )
że dla dowolnego ciągu (xn )∞ ∞
n=1 ⊂ (a, b), xn −→ c istnieje podciąg (xnk )k=1 taki, że g(xn ) −→ d.
k
3

Guillaume de L’Hôpital (1661–1704).
40
5. Pochodna
g(xk )
Ponieważ |g(xn )| −→ +∞, istnieje podciąg (xnk )∞
k=1 taki, że xnk 6= xk , k ∈ N, g(xnk ) −→ 0 oraz
f (xk )
g(xnk ) −→ 0. Wtedy również ξk = ξ(xk , xnk ) −→ c. Stąd, wobec (*),
f (xnk ) f 0 (ξk )
lim = lim 0 = d.
k→+∞ g(xnk ) k→+∞ g (ξk )
Przykład 5.3.2. (a) Korzystając n–krotnie z reguły de L’Hôpitala dostajemy:

xn H n!
lim = lim x = 0.
x→+∞ ex x→+∞ e
xα
W konsekwencji, lim x = 0 oraz lim xα ln x = 0 dla dowolnego α > 0.
x→+∞ e x→0+
x H x H
(b) lim 1−cos
x2 = lim sin = lim cos2 x = 12 .
x→0 x→0 2x x→0
x)0
(c) lim x+sin x
x = 1, ale granica lim (x+sin x0 nie istnieje.
x→+∞ x→+∞
1
ln x H
(d) lim x ln x = lim 1 = lim x
1 = 0, ale
x→0+ x→0+ x x→0+ − x2
x H
lim x ln x = lim 1 = lim 1
1 = − lim x ln2 x = . . . i problem jest jeszcze bardziej
x→0+ x→0+ ln x x→0+ − x lnx x x→0+
skomplikowany niż na początku.
5.4. Pochodne wyższych rzędów

Definicja 5.4.1. Niech f : P −→ R, a ∈ P i załóżmy, że f 0 (x) istnieje dla x ∈ U ⊂ P , gdzie U jest
pewnym relatywnym otoczeniem punktu a. Wtedy można rozważać drugą pochodną funkcji f w punkcie
a: f 00 (a) := (f 0 )0 (a). Ogólnie, jeżeli f (n−1) (x) istnieje dla x ∈ U , to możemy rozważać n-tą pochodną
funkcji f w punkcie a: f (n) (a) := (f (n−1) )0 (a). Niech
Dn (P ; a) : = {f : P −→ R : f (n) (a) istnieje}, a ∈ P,
\
Dn (P ) : = Dn (P ; a) = {f : P −→ R : f (n) (a) istnieje dla dowolnego a ∈ P },
a∈P
∞
\
C (P ) : = {f ∈ D (P ) : f
n n (n)
∈ C(P )}, 0
C (P ) := C(P ), ∞
C (P ) := C n (P );
n=1
D (P ; a), D (P ) to oznaczenia niestandardowe.

n n
Obserwacja 5.4.2. (a) Dn+1 (P ) ⊂ C n (P ) ⊂ Dn (P ) ⊂ C n−1 (P ).

∞
(b) C ∞ (P ) = Dn (P ).
T
n=1
(c) f, g ∈ Dn (P ; a) =⇒ f + g ∈ Dn (P ; a) oraz (f + g)(n) = f (n) (a) + g (n) (a).
(d) f, g ∈ Dn (P ) =⇒ f + g ∈ Dn (P ).
(e) f, g ∈ C n (P ) =⇒ f + g ∈ C n (P ) (n ∈ N ∪ {∞}).
(f) Dla funkcji f` : R −→ R,
(
x` sin( x1 ), jeżeli x 6= 0
f` (x) := , ` ∈ N0 ,
0, jeżeli x = 0
mamy:
• f` ∈ C ∞ (R∗ ), ` ∈ N0 ,
• f0 ∈ / C(R),
• f2k−1 ∈ C k−1 (R) \ Dk (R),
• f2k ∈ Dk (R) \ C k (R).
(g) Niech f : R −→ R+ ,
(
0, jeżeli x 6 0
f (x) := .
e−1/x , jeżeli x > 0
Wtedy f ∈ C ∞ (R) oraz f (k) (0) = 0 dla dowolnego k ∈ N0 .
41
Ćwiczenie 5.4.3. Udowodnić, że dla dowolnych x0 , c0 , . . . , cn ∈ R istnieje wielomian p stopnia 6 n taki,

że p(j) (x0 ) = cj , j = 0, . . . , n (por. Ćwiczenie 6.6.5).
Ćwiczenie 5.4.4. Niech f ∈ C n (P ), gdzie P ∈ {[a, b], [a, +∞), (−∞, b]}. Udowodnić, że istnieje fe ∈
C n (R) taka, że fe = f na P .
Twierdzenie 5.4.5 (Wzór Leibniza 4 ). Niech f, g ∈ D(P ; a). Wtedy f · g ∈ D(P ; a) oraz

n
X n
(f · g)(n) = f (k) (a)g (n−k) (a).
k
k=0
W konsekwencji:
• jeżeli f, g ∈ Dn (P ), to f · g ∈ Dn (P ),
• jeżeli f, g ∈ C n (P ), to f · g ∈ C n (P ).
Dowód . Wynik jest nam znany dla n = 1 (Twierdzenie 5.1.6).

n n + 1: Mamy (f g)0 (x) = f 0 (x)g(x) + f (x)g 0 (x), x ∈ U , gdzie U jest relatywnym otoczeniem
punktu a. Jeżeli f, g ∈ Dn+1 (P ; a), to f 0 , g 0 ∈ Dn (P ; a). Zatem z założenia indukcyjnego f 0 g, f g 0 ∈
Dn (P ; a). Stąd (f g)0 ∈ Dn (P ; a), a wiec f g ∈ Dn+1 (P ; a). Ponadto,
n
X n
(f g)(n+1) (a) = f (k+1) (a)g (n−k) (a) + f (k) (a)g (n+1−k) (a)
k
k=0
n+1
X
Ćwiczenie n + 1 (k)
= f (a)g (n+1−k) (a).
k
k=0
Twierdzenie 5.4.6. Niech f : P −→ R, ϕ : Q −→ R, gdzie Q jest przedziałem, ϕ(Q) ⊂ P , t0 ∈ Q,

a := ϕ(t0 ). Wtedy:
(a) Jeżeli f ∈ Dn (P ; a) i ϕ ∈ Dn (Q; t0 ), to f ◦ ϕ ∈ Dn (Q; t0 ).
(b) Jeżeli f ∈ Dn (P ) i ϕ ∈ Dn (Q), to f ◦ ϕ ∈ Dn (Q).
(c) Jeżeli f ∈ C n (P ) i ϕ ∈ C n (Q), to f ◦ ϕ ∈ C n (Q).
Obserwacja 5.4.7. Wzór na (f ◦ ϕ)(n) (t0 ) wyprowadzimy w Twierdzeniu 5.5.10.
Dowód . (a) Wynik jest nam znany dla n = 1.

n n + 1: Wiemy, że (f ◦ ϕ)0 (x) = f 0 (ϕ(x))ϕ0 (x), x ∈ U , gdzie U jest otoczeniem punktu t0 . Jeżeli
f ∈D n+1
(P ; a) i ϕ ∈ Dn+1 (Q; t0 ), to z założenia indukcyjnego f 0 ◦ ϕ ∈ Dn (Q; t0 ). Na podstawie wzoru
Leibniza (f 0 ◦ ϕ) · ϕ0 ∈ Dn (Q; t0 ). W taki razie f ◦ ϕ ∈ Dn+1 (Q; t0 ).
(b) wynika z (a).
(c) Dla n = 1 wystarczy wykorzystać związek (f ◦ ϕ)0 = (f 0 ◦ ϕ) · ϕ0 . Krok indukcyjny pozostawiamy
jako Ćwiczenie.
Ćwiczenie 5.4.8. Dla dowolnych 0 < a b
Ćwiczenie 5.4.9. Niech P ∈ {[a, b], [a, +∞), (−∞, b]}. Skonstruować funkcję f ∈ C ∞ (R, [0, 1]) taką, że
{x ∈ R : f (x) = 0} = R \ P , f (j) (x) = 0 dla dowolnych x ∈ R \ P oraz j ∈ N.
Ćwiczenie 5.4.10. Niech F ⊂ R będzie dowolnym zbiorem domkniętym. Skonstruować funkcję f ∈

C ∞ (R, [0, 1]) taką, że {x ∈ R : f (x) = 0} = F , f (j) (x) = 0 dla dowolnych x ∈ F oraz j ∈ N.
4

Gottfryd Leibniz (1646–1716).
42
5. Pochodna
5.5. Wzór Taylora

Definicja 5.5.1. Niech f ∈ Dn (P ; a), przy czym, jeżeli n > 2, to f (n−1) (x) istnieje dla dowolnego x ∈ U ,
gdzie U jest przedziałem będącym relatywnym otoczeniem punktu a. Zdefiniujmy
1 1
Rn (f, a, x) := f (x) − f (a) + f 0 (a)(x − a) + f 00 (a)(x − a)2 + · · · + f (n) (a)(x − a)n , x ∈ P.
2! n!
Ponadto kładziemy R0 (f, a, x) = f (x) − f (a), x ∈ P .

Obserwacja 5.5.2. (a) Rn (f, a, a + h) = f (a + h) − f (a) + f 0 (a)h + 2! 1 00 1 (n)
f (a)h2 + · · · + n! f (a)hn ,
h ∈ P − a, czyli
1 00 1
f (a + h) = f (a) + f 0 (a)h + f (a)h2 + · · · + f (n) (a)hn + Rn (f, a, a + h), h ∈ P − a.
2! n!
(b) Rn (f, a, ·)(k) (x) = Rn−k (f (k) , a, x), x ∈ U , k = 0, . . . , n − 1.
(c) Jeżeli f (n) (x) istnieje dla dowolnego x ∈ U , to Rn (f, a, ·)(n) (x) = f (n) (x) − f (n) (a) = R0 (f (n) , a, x),
x ∈ U.
(d) Jeżeli f (n+1) (x) istnieje dla dowolnego x ∈ U , to Rn (f, a, ·)(n+1) (x) = f (n+1) (x), x ∈ U .

Twierdzenie 5.5.3 (Wzór Taylora z resztą Peano 5 ). Niech f będzie, jak w Definicji 5.5.1. Wtedy
Rn (f, a, a + h)
lim = 0, n ∈ N,
P −a3h→0 hn
czyli Rn (f, a, a + h) = o(hn ) przy P − a 3 h −→ 0 (n ∈ N).
Dowód . Indukcja względem n.
Dla n = 1 mamy definicję pochodnej: f (a + h) = f (a) + f 0 (a)h + R1 (f, a, a + h).
n n+1: Dla h ∈ U −a mamy Rn+1 (f, a, a+h) = Rn+1 (f, a, a+h)−Rn+1 (f, a, a) = Rn+1 (f, a, ·)0 (ξ)h =
0
Rn (f , a, a + ξ)h, gdzie |ξ| = |ξ(h)| 6 |h|. Wynika stąd, że
|Rn+1 (f, a, a + h)| |Rn (f 0 , a, a + ξ(h))| |Rn (f 0 , a, a + ξ)|
lim = lim 6 lim = 0.
U −a3h→0 |h|n+1 U −a3h→0 |h|n U −a3ξ→0 |ξ|n
Twierdzenie 5.5.4 (Jednoznaczność wzoru Taylora). Niech f będzie, jak w Definicji 5.5.1 i niech p(x) =
a0 + a1 x + · · · + an xn będzie wielomianem takim, że
f (a + h) = p(h) + o(hn ) przy P − a 3 h −→ 0. (†)
1 (j)
Wtedy aj = j! f (a), j = 0, . . . , n.
Dowód . Ze wzoru Taylora z resztą Peano mamy
1 00 1
f (a) + f 0 (a)h + f (a)h2 + · · · + f (n) (a)hn = a0 + a1 h + a2 h2 + · · · + an hn + α(h)hn ,
2! n!
przy czym lim α(h) = 0. Przy h −→ 0 wnioskujemy stąd natychmiast, że f (a) = a0 . W konsekwencji
P −a3h→0
1 00 1
f 0 (a) + f (a)h + · · · + f (n) (a)hn−1 = a1 + a2 h + · · · + an hn−1 + α(h)hn−1 ,
2! n!
co przy h −→ 0 daje f 0 (a) = a1 . Powtarzamy rozumowanie (Ćwiczenie).
Obserwacja 5.5.5. Dla n = 1 wzór (†) jest oczywiście równoważny istnieniu f 0 (a). Dla n > 2 tak być
nie musi. Np.
(
1
xn+1 sin xn+1 , jeżeli x 6= 0
f (x) := ;
0, jeżeli x = 0
wtedy dla a := 0 wzór (†) zachodzi z a0 = · · · = an = 0, ale f 00 (0) nie istnieje. Istotnie, f 0 (0) = 0,
f 0 (x) = (n + 1)[xn sin(1/xn+1 ) − (1/x) cos(1/xn+1 )] dla x 6= 0, lim f 0 (x) nie istnieje.
x→0
5

Giuseppe Peano (1858–1932).
43
5.5. Wzór Taylora
Twierdzenie 5.5.6 (Wzór Taylora dla funkcji klasy C n ). Niech P = [a, b] ⊂ R i niech f ∈ C n (P ). Wtedy
n |R (f, x, y)| o
n
lim sup : x, y ∈ P, 0 < |x − y| 6 δ = 0.
δ→0+ |x − y|n
Dowód . Indukcja ze względu na n.
n = 1: Korzystając z twierdzenia Lagrange’a mamy
n |R (f, x, y)| o n f (x) − f (y) o
1
sup : x, y ∈ P, 0 < |x−y| 6 δ = sup −f 0 (x) : x, y ∈ P, 0 < |x−y| 6 δ

|x − y| x−y
o
= sup{|f 0 (ξ(x, y)) − f 0 (x)| : x, y ∈ P, 0 < |x − y| 6 δ 6 ωf 0 (δ) −→ 0.
δ→0
n n + 1: Korzystając z metody dowodu wzoru Taylora z resztą Peano, mamy:

n kR n |R (f 0 , x, ξ(x, y))|
n+1 (f, x, y)k
o o
n
sup n+1
: x, y ∈ P, 0 < |x−y| 6 δ = sup n
: x, y ∈ P, 0 < |x−y| 6 δ
|x − y| |x − y|
n |R (f 0 , x, ξ)| o
n
6 sup n
: x, ξ ∈ P, 0 < |x − ξ| 6 δ −→ 0.
|x − ξ| δ→0
Twierdzenie 5.5.7 (Wzór Taylora z resztą Lagrange’a). Załóżmy, że f ∈ Dn+1 (P ), a ∈ P , h ∈ P − a.

Wtedy istnieje θ = θn (a, h) ∈ (0, 1) takie, że
1
Rn (f, a, a + h) = f (n+1) (a + θh)hn+1 .
(n + 1)!
Dowód . Ustalamy a i h ∈ P − a, h 6= 0. Dla uproszczenia przyjmijmy, że h > 0 (przypadek h < 0 jest
analogiczny — Ćwiczenie). Niech g(t) := Rn (f, a, a + th) − Rn (f, a, a + h)tn+1 , t ∈ [0, 1]. Wiemy, że
(
Rn−k (f (k) , a, a + th)hk − Rn (f, a, a + h)k! n+1
n+1−k
(k) k t , jeżeli k 6 n
g (t) = (n+1) n+1
.
f (a + th)h − Rn (f, a, a + h)(n + 1)!, jeżeli k = n + 1
Chcemy pokazać, że g (n+1) (tn+1 ) = 0 dla pewnego tn+1 ∈ (0, 1). Mamy g(1) = 0 = g (k) (0), k = 0, . . . , n.
Będziemy wielokrotnie korzystać z twierdzenia Lagrange’a (lub Rolle’a) o wartości średniej. Mamy: 0 =
g(1) − g(0) = g 0 (t1 ) dla pewnego t1 ∈ (0, 1). Dalej: 0 = g 0 (t1 ) − g 0 (0) = g 00 (t2 ) dla pewnego t2 ∈ (0, t1 ).
Na końcu: 0 = g (n) (tn ) − g (n) (0) = g (n+1) (tn+1 ) dla pewnego tn+1 ∈ (0, tn ).
Ćwiczenie 5.5.8. Pokazać, że jeżeli f ∈ Dn+1 (P ) oraz |f (n+1) | 6 M , to ze wzoru Taylora z resztą
Lagrange’a wynika Twierdzenie 5.5.6.
Przykład 5.5.9 (Przykłady uzycia wzoru Taylora z resztą Lagrange’a dla a = 0). (a) f (h) = eh :
n
X hk
eh = + Rn (exp, 0, h),
k!
k=0
1 |h|n+1 |h|
przy czym |Rn (exp, 0, h)| = | (n+1)! eθh hn+1 | 6 (n+1)! e −→ 0 dla dowolnego h ∈ R.
n→+∞
(b) f (h) = sin h:
(sin h)(2k+1) = (−1)k cos h, (sin h)(2k) = (−1)k sin h;
n−1
X (−1)k
sin h = h2k+1 + R2n−1 (sin, 0, h),
(2k + 1)!
k=0
n
|h|2n
przy czym |R2n−1 (sin, 0, h)| = | (−1)
(2n)! sin(θh)h2n | 6 −→
(2n)! n→+∞ 0 dla dowolnego h ∈ R.
(c) f (h) = cos h: Ćwiczenie.
(d) f (h) := ln(1 + h), h > −1.
k−1
Wtedy f (k) (h) = (−1)(1+h)(k−1)!
k , h > −1, k ∈ N, a stąd:
n
X (−1)k−1 hk
ln(1 + h) = + Rn (f, 0, h),
k
k=1
44
5. Pochodna
n n+1
(−1) h |h|n+1 1 |h| n+1
przy czym |Rn (f, 0, h)| = | (n+1)(1+θh)n+1 | = (n+1)(1+θh)n+1 6 n+1 ( 1−|h| ) −→ 0 dla dowolnego
n→+∞
1
|h| < (w rzeczywistości dla |h| < 1 — zob. Przykład 7.1.24(c)).
2
(e) f (h) := (1 + h)α , h > −1, gdzie α ∈ R:
f (k) (h) = α · (α − 1) · · · (α − k + 1)(1 + h)α−k = k! αk (1 + h)α−k , a stąd

n
α
X α k
(1 + h) = k! h + Rn (f, 0, h),
k
k=0
α
α
|h| n+1
przy czym |Rn (f, 0, h)| = | n+1 (1 + θh)α−n−1 hn+1 | 6 | n+1 (1 + θh)α |( 1−|h| ) −→ 0 dla
n→+∞
1
dowolnego |h| < 2 (Ćwiczenie— można skorzystać z Twierdzenia 2.4.2).
Twierdzenie 5.5.10 (Wzór na pochodną złożenia). Niech f ∈ Dn (P ; a), ϕ ∈ Dn (Q, t0 ), ϕ(Q) ⊂ P ,
ϕ(t0 ) = a. Wtedy
n! ϕ0 (t ) α1 ϕ(n) (t ) αn
0 0
X
(f ◦ ϕ)(n) (t0 ) = f (α1 +···+αn ) (a) ··· .
α1 ! · · · αn ! 1! n!
α1 ,...,αn ∈N0
α1 +2α2 +···+nαn =n
Dowód . Wiemy, że f ◦ ϕ ∈ Dn (Q; t0 ) (Twierdzenie 5.4.6). Wobec Twierdzenia 5.5.4, wystarczy więc
pokazać, że (f ◦ ϕ)(t0 + t) = a0 + a1 t + · · · + an tn + o(tn ) przy t −→ 0, gdzie
1 ϕ0 (t ) α1 ϕ(s) (t ) αs
0 0
X
as := f (α1 +···+αs ) (a) ··· , s = 0, . . . , n.
α1 ! · · · αs ! 1! n!
α1 ,...,αs ∈N0
α1 +2α2 +···+sαs =s
Przyjmijmy oznaczenia:
1 (j) 1 (j)
ϕj := ϕ (t0 ), fj := f (a), j = 0, . . . , n.
j! j!
Wtedy
X (α1 + · · · + αs )!
as := fα1 +···+αs ϕα1 αs
1 · · · ϕs , s = 0, . . . , n.
α1 ! · · · αs !
α1 ,...,αs ∈N0
α1 +2α2 +···+sαs =s
Zauważmy, że jeżeli α1 , . . . , αn ∈ N0 oraz α1 + 2α2 + · · · + nαn = s, to αs+1 = · · · = αn = 0. Stąd
X (α1 + · · · + αn )!
as := fα1 +···+αs ϕα1 αn
1 · · · ϕn , s = 0, . . . , n.
α1 ! · · · αn !
α1 ,...,αn ∈N0
α1 +2α2 +···+nαn =s
Wiemy, że
n
X n
X
f (a + h) = fi hi + α(h)hn , ϕ(t0 + t) = ϕj tj + β(t)tn
i=0 j=0
gdzie lim α(h) = 0, lim β(t) = 0. Przechodzimy do obliczeń:

h→0 t→0
n n
X i n n
X X
(f ◦ ϕ)(t0 + t) = fi ϕj tj + β(t)tn + α ϕ(t0 + t) − ϕ(t0 ) ϕj tj + β(t)tn
i=0 j=1 j=1
n n i n
X X X X i!
= fi ϕj tj + o(tn ) = fi ϕα1 · · · ϕαn α1 +2α2 +···+nαn
n t + o(tn )
α1 ! · · · αn ! 1
i=0 j=1 i=0 α1 ,...,αn ∈N0
α1 +···+αn =i
n
X X (α1 + · · · + αn )!
= fα1 +···+αn ϕα αn
1 · · · ϕn
1
ts + o(tn ).
α1 ! · · · αn !
s=0 α1 ,...,αn ∈N0
α1 +2α2 +···+nαn =s
Twierdzenie 5.5.11 (Warunek wystarczający istnienia ekstremum lokalnego). Załóżmy, że a ∈ int P ,

f ∈ Dn (P ; a) oraz f 0 (a) = f 00 (a) = · · · = f (n−1) (a) = 0, f (n) (a) 6= 0. Wtedy:
(i) Jeżeli n jest nieparzyste to f nie posiada w punkcie a ekstremum lokalnego.
45
5.6. Funkcje wypukłe
(ii) Jeżeli n jest parzyste to f ma w punkcie a silne ekstremum lokalne. Dokładniej, jeżeli f (n) (a) < 0
to f ma w punkcie a silne maksimum lokalne, zaś jeżeli f (n) (a) > 0 to f ma w punkcie a silne
minimum lokalne.
Dowód . Korzystając ze wzoru Taylora z resztą Peano otrzymujemy
f (n) (a) n
f (a + h) = f (a) + h + α(h)hn = f (a) + β(h)hn , |h| < δ,
n!
gdzie lim α(h) = 0, zaś β(h) jest tego samego znaku, co f (n) (a).
h→0
2
Przykład 5.5.12. Niech f (x) := x2 + cos x, x ∈ R. Zauważmy, że zachodzą równości f 0 (0) = f 00 (0) =
f 000 (0) = 0 oraz f (4) (0) = 1 > 0, a zatem funkcja f ma w punkcie x = 0 silne minimum lokalne.

Definicja 5.6.1. Niech f : P −→ R, gdzie P ⊂ R jest niepustym przedziałem. Mówimy, że f jest
wypukła, jeżeli
f (tx + (1 − t)y) 6 tf (x) + (1 − t)f (y), x, y ∈ P, t ∈ [0, 1].
Mówimy, że f jest silnie wypukła, jeżeli
f (tx + (1 − t)y) < tf (x) + (1 − t)f (y), x, y ∈ P, x 6= y, t ∈ (0, 1).
Funkcję f nazywamy wklęsłą (odp. silnie wklęsłą), jeżeli −f jest wypukła (odp. silnie wypukła).
Ćwiczenie 5.6.2. Udowodnić, że funkcja f : P −→ R jest wypukła wtedy i tylko wtedy, gdy
f (t1 x1 +· · ·+tn xn ) 6 t1 f (x1 )+· · ·+tn f (xn ),
n > 2, x1 , . . . , xn ∈ P, t1 , . . . , tn ∈ [0, 1] : t1 +· · ·+tn = 1.
(
0, jeżeli x ∈ [0, 1)
Przykład 5.6.3. Funkcja f : [0, 1] −→ R, f (x) := jest wypukła.
1, jeżeli x = 1
Twierdzenie 5.6.4. Dla f : P −→ R następujące warunki są równoważne:
(i) f jest wypukła (odp. silnie wypukła);
(ii) dla dowolnych a, b, c ∈ P takich, że a < c < b mamy f (c)−f
c−a
(a)
6 f (b)−f (c)
b−c (odp. f (c)−f (a)
c−a <
f (b)−f (c)
b−c ).
b−c
Dowód . (i) =⇒ (ii): c = b−a a + c−a b−c
b−a b = ta + (1 − t)b, gdzie t = b−a ∈ (0, 1). Zatem z definicji wypukłości
(odp. silnej wypukłości) f otrzymujemy
b−c c−a b−c c−a
f (c) 6 f (a) + f (b) odp. f (c) < f (a) + f (b) ,
b−a b−a b−a b−a
co daje (ii) (Ćwiczenie).
(ii) =⇒ (i): Niech a, b ∈ P , a < b, t ∈ (0, 1), c := ta + (1 − t)b ∈ (a, b). Wobec (ii) mamy
f (ta+(1−t)b)−f (a) f (b)−f (ta+(1−t)b) f (ta+(1−t)b)−f (a) f (b)−f (ta+(1−t)b)
6 odp. < ,
(1 − t)(b − a) t(b − a) (1 − t)(b − a) t(b − a)
co daje warunek z Definicji 5.6.1 (Ćwiczenie).
Twierdzenie 5.6.5. Dla funkcji różniczkowalnej f : P −→ R następujące warunki są równoważne:
(ii) f 0 jest rosnąca (odp. silnie rosnąca).
Dowód . (ii) =⇒ (i): Na mocy Twierdzenia 5.6.4 wystarczy pokazać, że dla a, b, c ∈ P , a < c < b, mamy
f (c)−f (a)
c−a 6 f (b)−f
b−c
(c)
(odp. f (c)−f
c−a
(a)
< f (b)−f
b−c
(c)
). Korzystamy z twierdzenia Lagrange’a f (c)−f
c−a
(a)
=
f 0 (ξ1 ), f (b)−f
b−c
(c)
= f 0 (ξ2 ) dla a < ξ1 < c < ξ2 < b.
(i) =⇒ (ii): Ustalmy a, b ∈ P , a < b. Wiemy, że (Twierdzenie 5.6.4)
f (c) − f (a) f (b) − f (c)
6 , a < c < b.
c−a b−c
Biorąc raz c −→ a+, a drugi raz c −→ b−, dostajemy f 0 (a) 6 f 0 (b).
46
5. Pochodna
W przypadku, silniej wypukłości, jeżeli już wiemy, że f 0 jest rosnąca, równość f 0 (a) = f 0 (b) ozna-
czałaby, że f 0 jest stała na [a, b]. Wynika stąd, że f (x) = αx + β dla x ∈ [a, b], a taka funkcja nie jest
silnie wypukła.
Twierdzenie 5.6.6. Jeżeli P jest przedziałem otwartym i f ∈ D(P ) jest funkcją wypukłą, to dla dowol-
nego a ∈ P , mamy
f (x) > f (a) + f 0 (a)(x − a), x ∈ P.
Dowód . Korzystamy z Twierdzenia 5.6.4. Dla x < a < b mamy
f (a) − f (x) f (b) − f (a)
6 .
a−x b−a
Biorąc b −→ a+ dostajemy
f (x) − f (a)
6 f 0 (a).
x−a
Dla b < a < x mamy
f (a) − f (b) f (x) − f (a)
6 .
a−b x−a
Biorąc b −→ a− dostajemy
f (x) − f (a)
f 0 (a) 6 .
x−a
Twierdzenie 5.6.7. Dla f ∈ D00 (P ) następujące warunki są równoważne:
(ii) f 00 (x) > 0, x ∈ P (odp. f 00 (x) > 0, x ∈ P , oraz int{x ∈ P : f 00 (x) = 0} = ∅).
Dowód . Wynika natychmiast z Twierdzeń 5.6.5 oraz 5.2.13.
Przykład 5.6.8. Funkcja exp jest silnie wypukła. W konsekwencji:

et1 x1 +···+tn xn 6 t1 ex1 + · · · + tn exn , n > 2, x1 , . . . , xn ∈ R, t1 , . . . , tn ∈ [0, 1] : t1 + · · · + tn = 1.
Biorąc t1 = · · · = tn = 1/n i podstawiając aj := axj , j = 1, . . . , n, dostajemy
√ a1 + · · · + an
n
a1 · · · an 6 , a 1 , . . . , a n ∈ R+ .
n
Lemat 5.6.9. Niech f : P −→ R będzie wypukła. Wtedy dla c ∈ P funkcje
f (c) − f (x) f (x) − f (c)
P ∩ (−∞, c) 3 x 7−→ , P ∩ (c, +∞) 3 x 7−→
c−x x−c
są rosnące.
Dowód . Niech x1 , x2 ∈ P , x1 < x2 < c. Wtedy
c − x2 x2 − x1
x2 = x1 + c =: tx1 + (1 − t)c.
c − x1 c − x1
Z wypukłości f dostajemy
c − x2 x2 − x1
f (x2 ) 6 f (x1 ) + f (c),
c − x1 c − x1
co daje
f (c) − f (x1 ) f (c) − f (x2 )
6 (Ćwiczenie).
c − x1 c − x2
Drugą funkcję badamy analogicznie.
Twierdzenie 5.6.10. Każda funkcja wypukła f : P −→ R, gdzie P ⊂ R jest przedziałem otwartym, jest
ciągła.
Ćwiczenie 5.6.11. Uzasadnić, że powyższe twierdzenie nie jest prawdziwe, gdy P nie jest otwarty.
47
Dowód . Przypuśćmy, że dla pewnego c ∈ P , pewnego ε0 > 0 i pewnego ciągu P 3 xn −→ c mamy

|f (xn ) − f (c)| > ε0 . Możemy założyć, że albo xn < c, n ∈ N, albo xn > c, n ∈ N. Rozważymy przypadek
xn < c, n ∈ N (drugi przypadek pozostawiamy jako Ćwiczenie). Możemy założyć, że albo f (c)−f (xn ) 6
−ε0 , n ∈ N, albo f (c) − f (xn ) > ε0 , n ∈ N. W pierwszym przypadku mamy lim f (c)−f (xn )
c−xn = +∞.
n→+∞
W drugim — lim f (c)−f
c−xn
(xn )
= −∞.
n→+∞
W pierwszym przypadku weźmy dowolne c0 ∈ P , c0 > c. Korzystając z Lematu 5.6.9 mamy
f (c) − f (xn ) f (c0 ) − f (xn ) f (c0 ) − f (c)
6 6 < +∞
c − xn c0 − x n c0 − c
– sprzeczność.
W drugim przypadku weźmy x0 ∈ P takie, że x0 < xn , n ∈ N. Wtedy
f (c) − f (x0 ) f (c) − f (xn )
−∞ < 6 — sprzeczność.
c − x0 c − xn
Część II
Analiza Matematyczna II
ROZDZIAŁ 6
Szeregi
6.1. Szeregi liczbowe

n
Definicja 6.1.1. Dla (an )∞ ak , n ∈ N0 . Parę ((an )∞ ∞
P
n=0 ⊂ C definiujemy Sn := n=0 , (Sn )n=0 ) nazywamy
k=0
∞
P
szeregiem. Zwykle, zamiast powyższej pary, piszemy an . Liczbę an nazywamy n-tym wyrazem szeregu,
n=0
zaś liczbę Sn nazywamy n-tą sumą częściową szeregu. W przypadku, gdy (an )∞
n=0 ⊂ R mówimy o szeregu
∞
P
rzeczywistym. Szereg an nazywamy zbieżnym, jeżeli Sn −→ S ∈ C. Liczbę S nazywamy wtedy sumą
n=0
∞
P
szeregu i oznaczamy przez an . Szeregi, które nie są zbieżne nazywamy rozbieżnymi.
n=0
∞
P
Oczywiście można również rozważać szeregi an , gdzie n0 ∈ Z.
n=n0
∞
P P∞
Obserwacja 6.1.2. (a) Jeżeli szereg an jest zbieżny, to dla dowolnego n1 > n0 szereg n=n1 an
n=n0
jest zbieżny.
∞
P P∞
(b) Szereg an jest zbieżny wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje n1 > n0 takie, że szereg n=n1 an jest
n=n0
zbieżny.
∞
(−1)n jest rozbieżny.
P
(c) Szereg
n=0
∞
q n , gdzie q ∈ C (00 := 1), jest zbieżny wtedy i tylko wtedy, gdy |q| < 1
P
(d) Szereg geometryczny
n=0
∞
1
qn =
P
i wtedy 1−q .
n=0
Istotnie,
1−q n+1
(
1−q , jeżeli q 6= 1
Sn = .
n + 1, jeżeli q = 1
∞
1
P
(e) n! = e (por. Twierdzenie 2.3.1(b)).
n=0
(f) Jeżeli (an )∞
n=0 ⊂ R+ następujące warunki są równoważne:
∞
P
(i) szereg an jest zbieżny;
n=0
(ii) ciąg (Sn )∞
n=0 jest ograniczony;
(iii) pewien podciąg ciągu (Sn )∞ n=0 jest zbieżny;
(iv) pewien podciąg ciągu (Sn )∞ n=0 jest ograniczony.
W przypadku, gdy (an )∞ n=0 ⊂ R+ ,
∞
P ∞
P
• zamiast pisać, że szereg an jest zbieżny będziemy pisać an < +∞,
n=0 n=0
P∞ ∞
P
• zamiast pisać, że szereg an jest rozbieżny będziemy pisać an = +∞.
n=0 n=0
51
52
6. Szeregi
∞
P ∞
P ∞
P
(g) Jeżeli szeregi an , bn są zbieżne, to dla dowolnych α, β ∈ C szereg (αan + βbn ) jest zbieżny
n=0 n=0 n=0
∞
P ∞
P ∞
P
oraz (αan + βbn ) = α an + β bn .
n=0 n=0 n=0
∞
P
Twierdzenie 6.1.3 (Warunek konieczny zbieżności szeregów). Jeżeli szereg an jest zbieżny, to
n=0
lim an = 0.
n→+∞
Dowód . Niech S := lim Sn . Wtedy an = Sn − Sn−1 −→ S − S = 0.

n→+∞
∞
1
P
Przykład 6.1.4 (Szereg harmoniczny). n = +∞.
n=1
Istotnie,
1 1 1 1 1
S2n = 1 + + + + · · · + n−1 + ··· + n
2 3 4 2 +1 2
1 1 1 n
+ 2 + · · · + 2n−1 n = 1 + −→ +∞.
>1+
2 4 2 2
Ćwiczenie: S103 = 7, 485, S106 = 14, 393, S109 = 21, 301 z dokładnością do 0, 001.
∞
P
Twierdzenie 6.1.5 (Warunek Cauchy’ego zbieżności szeregów). Szereg an jest zbieżny wtedy i tylko
n=0
wtedy, gdy
∀ε>0 ∃n0 ∈N0 ∀m>n>n0 : |an+1 + · · · + am | 6 ε.
Dowód . Ponieważ Sm − Sn = an+1 + · · · + am wystarczy skorzystać z zupełności C (Twierdzenie 2.1.4).

∞
P ∞
P
Definicja 6.1.6. Mówimy, że szereg an jest bezwzględnie zbieżny, jeżeli szereg |an | jest zbieżny.
n=0 n=0
∞
P
Mówimy, że szereg an jest warunkowo zbieżny, jeżeli szereg ten jest zbieżny, ale nie jest bezwzględnie
n=0
zbieżny.
∞
P
Twierdzenie 6.1.7 (Kryterium porównawcze). (a) Jeżeli |an | 6 bn , n ∈ N0 , oraz bn < +∞, to sze-
n=0
P∞ ∞ ∞ ∞
P P P
reg an jest zbieżny oraz an 6 bn . W szczególności, jeżeli szereg an jest bezwzględnie
n=0 n=0 n=0 n=0
P ∞ ∞
P
zbieżny, to jest on zbieżny oraz an 6 |an |.

n=0 n=0
∞
P ∞
P
(b) Jeżeli 0 6 an 6 bn , n ∈ N0 , oraz an = +∞, to bn = +∞.
n=0 n=0
Dowód . (a) |an+1 + · · · + am | 6 |an+1 | + · · · + |am |.

(b) Ćwiczenie.
Twierdzenie 6.1.8 (Kryterium asymptotyczne). Niech (an )∞ ∞
n=0 ⊂ C, (bn )n=0 ⊂ R>0 . Wtedy:
∞ ∞
bn < +∞ oraz lim sup |abnn | < ∞, to
P P
(a) Jeżeli |an | < +∞.
n=0 n→+∞ n=0
∞ ∞
P an P
(b) Jeżeli an > 0, n ∈ N0 , bn = +∞ oraz lim inf > 0, to an = +∞.
n=0 n→+∞ bn n=0
∞ ∞
lim an
P P
(c) Jeżeli an > 0, n ∈ N0 , oraz ∈ (0, +∞), to an < +∞ ⇐⇒ bn < +∞.
n→+∞ bn n=0 n=0
Dowód . (a) Wobec Obserwacji 2.4.1(e), wnioskujemy, że istnieje M > 0 takie, że |an | 6 M bn , n ∈ N0 .
Możemy więc skorzystać z kryterium porównawczego.
(b) Wobec Obserwacji 2.4.1(f), wnioskujemy, że istnieje M > 0 takie, że an > M bn , n ∈ N0 , i znów
możemy skorzystać z kryterium porównawczego.
(c) wynika z (a) i (b).
53
6.1. Szeregi liczbowe
Twierdzenie 6.1.9 (Kryterium kondensacyjne). Jeżeli 0 6 an+1 6 an , n ∈ N0 , to

∞
X X∞
an < +∞ ⇐⇒ 2n a2n < +∞.
n=0 n=0
n n
ak , Sn0 := 2k a2k . Wtedy
P P
Dowód . Niech Sn :=
k=0 k=0
1 1 1 1
a1 + Sn0 = a1 + (a1 + 2a2 + 22 a22 + · · · + 2n a2n )
2 2 2 2
= a1 + a2 + 2a4 + 4a8 + · · · + 2n−1 a2n
6 a1 + a2 + (a3 + a4 ) + (a5 + a6 + a7 + a8 ) + · · · + (a2n−1 +1 + · · · + a2n ) = S2n − a0
= a1 + (a2 + a3 ) + (a4 + a5 + a6 + a7 ) + · · · + (a2n−1 + a2n−1 +1 + · · · + a2n −1 ) + a2n
6 a1 + 2a2 + 4a4 + · · · + 2n−1 a2n−1 + 2n a2n = Sn0 .
Ćwiczenie 6.1.10. Udowodnić, że dla dowolnego p ∈ N2 , jeżeli 0 6 an+1 6 an , n ∈ N0 , to
∞
X ∞
X
an < +∞ ⇐⇒ pn apn < +∞.
n=0 n=0
∞
1
P
Przykład 6.1.11 (Szereg harmoniczny rzędu α). Dla α ∈ R mamy nα < +∞ ⇐⇒ α > 1.
n=1
1 1
Rzeczywiście, jeżeli α 6 1, to nα > n, n ∈ N.
∞ ∞
2n (2n1)α = (21−α )n .
P P
Jeżeli α > 1, to stosujemy kryterium kondensacyjne
n=0 n=0
∞
1
P
Ćwiczenie 6.1.12. Dla α, β ∈ R zbadać zbieżność szeregu nα lnβ n
.
n=3
Obserwacja 6.1.13. Korzystając z Przykładu 5.5.9(d) (dla n = 1), dostajemy

1
0 < h − ln(1 + h) < h2 , h > 0.
2
W szczególności,
1 1 1
0 < − ln 1 + < 2 , n ∈ N.
n n 2n
Zatem szereg
∞
X 1 1
− ln 1 +
n=1
n n
jest zbieżny. Zauważmy, że
N
X 1 2 3 N + 1
ln 1 + = ln · · ··· · = ln(N + 1).
n=1
n 1 2 N
W szczególności, ciąg
N N
X 1 X 1 1 N +1
− ln N = − ln 1 + + ln
n=1
n n=1
n n N
jest zbieżny do granicy skończonej zwanej stałą Eulera γ ' 0, 5772.
p
Twierdzenie 6.1.14 (Kryterium Cauchy’ego zbieżności szeregów). Niech α := lim sup n
|an | ∈ [0, ∞].
n→+∞
Wtedy:
∞
P
(a) Jeżeli α < 1, to |an | < +∞.
n=0
∞
P
(b) Jeżeli α > 1, to szereg an jest rozbieżny (nie jest spełniony warunek konieczny zbieżności szere-
n=0
gów).
(c) Jeżeli α = 1, to nic nie wiadomo.
54
6. Szeregi
p
Dowód . (a) Niech q ∈ (α, 1). Na podstawie Obserwacji 2.4.1(e) mamy n |an | 6 q dla n > N , czyli
|an | 6 q n , n > N , i stosujemy kryterium porównawcze.
p
(b) Istnieje podciąg (nk )∞k=1 taki, że
nk
|ank | > 1, k ∈ N0 , a zatem |ank | > 1, k ∈ N0 . Nie jest więc
spełniony warunek konieczny zbieżności szeregów.
(c) an := n1 , an := n12 .

Twierdzenie 6.1.15 (Kryterium d’Alemberta zbieżności szeregów). 1
∞
(a) Jeżeli lim sup aan+1
P
< 1, to |an | < +∞.

n
n→+∞ n=0
∞
(b) Jeżeli aan+1
P
> 1 dla n > n0 , to szereg an jest rozbieżny (nie jest spełniony warunek konieczny

n
n=0
zbieżności szeregów).
Dowód . (a) Wystarczy zastosować Twierdzenie 2.4.2 i kryterium Cauchy’ego.
(b) |am | > |an0 | > 0 dla m > n0 .
Obserwacja 6.1.16. (a) Kryterium Cauchy’ego jest mocniejsze niż kryterium d’Alemberta.
n ∞
(b) Niech an := 2+(−1) an < +∞, ale lim sup aan+1 = 32 > 1.
P
2n . Wtedy n
n=0 n→+∞
(c) Kryterium Cauchy’ego jest istotnie mocniejsze niż kryterium d’Alemberta.
√
W powyższym przykładzie mamy lim sup n an = 12 < 1.
n→+∞
∞
P
Definicja 6.1.17. Mówimy, że szereg an jest bezwarunkowo zbieżny, dla dowolnej bijekcji σ : N0 −→
n=0
∞
P ∞
P ∞
P
N0 szereg aσ(n) jest zbieżny oraz aσ(n) = an .
n=0 n=0 n=0
∞
P
Twierdzenie 6.1.18 (Twierdzenie o tasowaniu szeregów bezwzględnie zbieżnych). Niech |an | <
n=0
∞
P ∞
P ∞
P
+∞ i niech σ : N0 −→ N0 będzie dowolną bijekcją. Wtedy |aσ(n) | < +∞ oraz aσ(n) = an .
n=0 n=0 n=0
W szczególności, każdy szereg bezwzględnie zbieżny jest bezwarunkowo zbieżny.
Dowód . Ustalmy bijekcję σ : N0 −→ N0 .
∞
P
Niech ε > 0. Z warunku Cauchy’ego dla szeregu |an | wynika, że istnieje N ∈ N takie, że dla
P n=0
dowolnego zbioru skończonego I ⊂ NN +1 mamy |an | 6 ε. Niech N1 ∈ N będzie takie, że {0, . . . , N } ⊂
n∈I
{σ(0), . . . , σ(N1 )}. Wtedy dla dowolnych m > n > N1 mamy {σ(n + 1), . . . , σ(n)} ⊂ NN +1 a stąd
Pn ∞
P
|aσ(k) | 6 ε. W takim razie szereg |aσ(n) | spełnia warunek Cauchy’ego.
k=n+1 n=0
n n
Sn0
P P
Niech Sn := := ak ,
aσ(k) . Niech ε i niech N, N1 będą takie, jak powyżej. Wtedy dla
k=0 k=0
n > N1 mamy |Sn − Sn0 | 6 2
P
|an | 6 2ε, gdzie I(n) ⊂ NN +1 jest pewnym zbiorem skończonym.
i∈I(n)
Twierdzenie 6.1.19 (Twierdzenie Riemanna o tasowaniu szeregu warunkowo zbieżnego). Jeżeli szereg
∞
P
rzeczywisty an jest warunkowo zbieżny, to dla dowolnych −∞ 6 α 6 β 6 +∞ istnieje bijekcja
n=0
n
σ : N0 −→ N0 taka, że jeżeli Sn0 := aσ(k) , to lim inf Sn0 = α i lim sup Sn0 = β. W szczególności, dla
P
k=0 n→+∞ n→+∞
∞
P
dowolnego x ∈ R istnieje bijekcja σ : N0 −→ N0 taka, że aσ(k) = x.
k=0
Dowód . Można założyć, że an 6= 0, n ∈ N0 (Ćwiczenie). Ustalmy α, β oraz ciągi (αn )∞ ∞

n=0 , (βn )n=0 ⊂ R
takie, że αn −→ α, βn −→ β, β0 > 0 oraz αn < βn , n ∈ N0 .
1

Jean d’Alembert (1717–1783).
55
6.2. Iloczyny szeregów
Niech ( (
an , jeżeli an > 0 0, jeżeli an > 0
a0n := , a00n := .
0, jeżeli an < 0 −an , jeżeli an < 0
∞ ∞
Oczywiście, |an | = a0n + a00n , an = a0n − a00n . Wynika stąd natychmiast, że a0n = a00n = +∞
P P
n=0 n=0
(Ćwiczenie).
Niech A := {n ∈ N0 : an > 0} = {k0 , k1 , . . . }, gdzie k0 < k1 < . . . , i analogicznie B := {n ∈
∞
P
N0 : an < 0} = {`0 , `1 , . . . }, gdzie `0 < `1 < . . . . Oczywiście A ∩ B = ∅, A ∪ B = N0 . Szereg aks
s=0
∞ ∞ ∞
a0n (odp. a00n ) tylko wyrazami zerowymi, więc jest również
P P P
(odp. (−a`s ) różni się od szeregu
s=0 n=0 n=0
rozbieżny.
Rozpoczynany konstrukcję bijekcji σ. Niech p0 ∈ N0 będzie najmniejszą liczbą taką, że T0 := ak0 +
· · · + akp0 > β0 . Niech dalej q0 ∈ N0 będzie najmniejszą liczbą taką, że U0 := T0 + a`0 + · · · + a`q0 < α0 .
Teraz bierzemy najmniejsze p1 takie, że T1 := U0 + akp0 +1 + · · · + akp1 > β1 . Potem bierzemy q1 takie,
że U1 := T1 + a`q0 +1 + · · · + a`q1 < α1 , itd. Rozbieżność szeregów gwarantuje to, że procedura może być
dowolnie kontynuowana. Teraz definiujemy
(σ(0), σ(1), . . . ) := (k0 , . . . , kp0 , `0 , . . . , `q0 , kp0 +1 , . . . , kp1 , `q0 +1 , . . . , `q1 , . . . ).
Zauważmy, że 0 < Ts − βs 6 akps oraz a`qs 6 Us − αs < 0. Wynika stąd, że Ts −→ β, Us −→ α.
W szczególności, lim sup Sn0 > lim sup Ts = β oraz lim inf Sn0 6 lim inf Us = α.
n→+∞ s→+∞ n→+∞ s→+∞
Na koniec wystarczy jeszcze zauważyć, że sumy pośrednie przy przechodzeniu od Us−1 do Ts leżą
pomiędzy Us−1 i Ts , zaś sumy pośrednie przy przechodzeniu od Ts do Us leżą pomiędzy Ts i Us .
Wniosek 6.1.20. Szereg rzeczywisty jest bezwarunkowo zbieżny wtedy i tylko wtedy, gdy jest bezwzględnie
zbieżny.
Twierdzenie* 6.1.21 (Steinitz 2 ). Niech (an )∞

n=0 ⊂ C i niech
∞
X
X := {z ∈ C : istnieje bijekcja σ : N0 −→ N0 taka, że aσ(n) = z}.
n=0
Wtedy X = C, lub X jest pewną prostą afiniczną, lub X jest punktem. Ponadto, zbiór X jest punktem
∞
P
wtedy i tylko wtedy, gdy |an | < +∞. Oznacza to, że dowolny szereg zespolony jest bezwarunkowo
n=0
zbieżny wtedy i tylko wtedy, gdy jest bezwzględnie zbieżny.
6.2. Iloczyny szeregów

n
Twierdzenie 6.2.1. Niech (an )∞ ⊂ R, (bn )∞
P
n=0 n=0 ⊂ C, Bn := bk , n ∈ N0 . Wtedy:
k=0
(a) (Kryterium Dirichleta) Jeżeli ciąg (an )∞
n=0 jest monotoniczny, lim an = 0 oraz ciąg (Bn )∞
n=0 jest
n→+∞
∞
P
ograniczony, to szereg an bn jest zbieżny.
n=0
∞
) Jeżeli ciąg (an )∞
3
P
(b) (Kryterium Abela n=0 jest monotoniczny i ograniczony oraz szereg bn jest
n=0
∞
P
zbieżny, to szereg an bn jest zbieżny.
n=0
∞
(c) (Kryterium Leibniza) Jeżeli ciąg (an )∞ (−1)n an jest zbieżny wtedy
P
n=0 jest malejący, to szereg
n=0
i tylko wtedy gdy lim an = 0.
n→+∞
2

3
Ernst Steinitz (1871–1928).
Niels Abel (1802–1829).
56
6. Szeregi
Dowód . (a) Niech |Bn | 6 M , n ∈ N0 . Zdefiniujmy dodatkowo B−1 := 0. Zauważmy, że

m
X m
X m
X m
X
an bn = an (Bn − Bn−1 ) = an Bn − an Bn−1
n=0 n=0 n=0 n=0
m
X m−1
X m−1
X
= an Bn − an+1 Bn = (an − an+1 )Bn + am Bm . (*)
n=0 n=0 n=0
∞
P
Ponieważ am Bm −→ 0, wystarczy pokazać, że |(an − an+1 )Bn | < +∞. Istotnie, wobec monotonicz-
n=0
ności ciągu (an )∞
n=0 mamy
m
X
|an − an+1 ||Bn | 6 M |a0 − am+1 |, m ∈ N0 ,
n=0
a ciąg (M |a0 − am+1 |)∞

m=0 jest oczywiście ograniczony.
(b) Ciągi (am )∞ ∞
m=0 i (Bm )m=0 mają granice, am −→ a, Bm −→ B. Stąd am Bm −→ aB. Teraz
korzystamy z (*) i rozumujemy jak w (a).
(c) Wynika z (a) i warunku koniecznego zbieżności szeregów.
∞
P (−1)n
Przykład 6.2.2. (a) Dla dowolnego α > 0 szereg nα jest zbieżny.
n=0
∞
P (−1)n
(b) Dla dowolnego α ∈ (0, 1] szereg nα jest warunkowo zbieżny.
n=0
n
Definicja 6.2.3 (Iloczyn Cauchy’ego szeregów). Niech (an )∞ ∞
P
n=0 , (bn )n=0 ⊂ C, cn := ak bn−k , n ∈ N0 .
k=0
∞
P ∞
P ∞
P
Szereg cn nazywamy iloczynem Cauchy’ego szeregów an i bn .
n=0 n=0 n=0
Przyjmujemy następujące oznaczenia:
n
X n
X n
X
An := ak , Bn := bk , Cn := ck , n ∈ N0 ,
k=0 k=0 k=0
∞
X ∞
X ∞
X
A := lim An = an , B := lim Bn = bn , C := lim Cn = cn ,
n→+∞ n→+∞ n→+∞
n=0 n=0 n=0
oczywiście przy założeniu, że odpowiednie szeregi są zbieżne.

∞
P
Twierdzenie 6.2.4. Załóżmy, że |an | < +∞. Wtedy:
n=0
∞ ∞
4
P P
(a) (Twierdzenie Mertensa ) Jeżeli szereg bn jest zbieżny, to szereg cn jest zbieżny oraz C =
n=0 n=0
AB.
∞
P ∞
P
(b) Jeżeli |bn | < +∞, to |cn | < +∞.
n=0 n=0
Dowód . (a) Niech M > 0 będzie takie, że |Bn | 6 M , |a0 | + · · · + |an | 6 M , n ∈ N0 . Ustalmy ε > 0.
n
ε
P
Niech n0 ∈ N0 będzie takie, że |ak | 6 8M dla n > n0 + 1. Niech dalej n1 > n0 będzie takie,
k=n0 +1
ε ε
że |Bn−n0 − B| 6 4M oraz |An − A| 6 2M dla n > n1 . Teraz dla n > n1 mamy |Cn − AB| 6
ε
|Cn − An B| + |An − A||B| 6 |Cn − An B| + 2 .
Pozostaje oszacować pierwszy składnik. Zauważmy, że
Cn = a0 b0 + (a0 b1 + a1 b0 ) + · · · + (a0 bn + · · · + an b0 )
n
X
= a0 (b0 + · · · + bn ) + a1 (b0 + · · · + bn−1 ) + · · · + an−1 (b0 + b1 ) + an b0 = (ak Bn−k ).
k=0
4

Franz Mertens (1840–1927).
57
6.3. Ciągi i szeregi funkcyjne
Stąd dla n > n1 dostajemy:

X n X n n0
X n
X
|Cn − An B| = ak (Bn−k − B) 6 |ak ||Bn−k − B| = |ak ||Bn−k − B| + |ak ||Bn−k − B|

k=0 k=0 k=0 k=n0 +1
n0 n n0
X X X ε ε ε
6 |ak ||Bn+n0 −k−n0 − B| + |ak |2M 6 |ak | + = .
4M 4 2
k=0 k=n0 +1 k=0
m
P m
P m
P
(b) |cn | 6 |an | |bn | .
n=0 n=0 n=0

Definicja 6.3.1. Niech X będzie dowolnym niepustym zbiorem. Rozważmy ciąg funkcji fn : X −→ C,
n ∈ N. Mówimy, że ciąg (fn )∞
n=1 jest zbieżny punktowo do funkcji f : X −→ C, jeżeli fn (x) −→ f (x) dla
dowolnego x ∈ X.
Mówimy, że ciąg (fn )∞
n=0 jest zbieżny jednostajnie do funkcji f , jeżeli
∀ε>0 ∃n0 ∈N ∀n>n0 ∀x∈X : |fn (x) − f (x)| 6 ε. (†)

Przyjmijmy dodatkowo, że (X, %) jest przestrzenią metryczną. Mówimy, że ciąg jest zbieżny (fn )∞
n=1
lokalnie jednostajnie do funkcji f , jeżeli dla dowolny punkt a ∈ X posiada otoczenie U ⊂ X takie, że
fn |U −→ f |U jednostajnie.
Mówimy, że ciąg (fn )∞
n=1 jest zbieżny niemal jednostajnie do funkcji f , jeżeli dla dowolnego zbioru
zwartego K ⊂ X mamy fn |K −→ f |K jednostajnie.
Obserwacja 6.3.2. (a) fn −→ f jednostajnie na X wtedy i tylko wtedy, gdy lim sup |fn (x) − f (x)| =
n→∞ x∈X
0.
(b) (fn −→ f jednostajnie) =⇒ (fn −→ f lokalnie jednostajnie) =⇒ (fn −→ f niemal jednostajnie) =⇒
(fn −→ f punktowo).
(c) Jeżeli X jest przestrzenią zwartą, to zbieżność jednostajna, lokalnie jednostajna i niemal jednostajna
są równoważne.
(d) Jeżeli każdy punkt a ∈ X posiada otoczenie U ⊂ X takie, że U jest zbiorem zwartym, to zbieżność
lokalnie jednostajna i niemal jednostajna są równoważne.
Przykład 6.3.3. (a) Niech fn : [0, 1] −→ R, fn (x) = xn , n ∈ N. Wtedy:
• fn −→ f punktowo, gdzie
(
0, jeżeli x ∈ [0, 1)
f (x) := .
1, jeżeli x = 1
• sup{|fn (x) − f (x)| : x ∈ [0, 1]} = sup{xn : x ∈ [0, 1)} = 1; w szczególności, zbieżność nie jest
jednostajna (nie jest również jednostajna na [0, 1)).
• Dla dowolnego θ ∈ (0, 1) mamy sup{|fn (x) − f (x)| : x ∈ [0, θ]} = θn ; w szczególności, fn −→ f
lokalnie jednostajnie na [0, 1).
(b) Niech fn : R → [−1, 1], fn (x) := n22nx
+x2 , n ∈ N. Wtedy:
• fn −→ 0 punktowo na R.
• fn (n) = 1; w szczególności, ciąg nie jest zbieżny jednostajnie.
• Dla dowolnego M > 0 mamy sup{|fn (x)| : |x| 6 M } = n22nM +M 2 ; w szczególności, fn −→ 0 lokalnie
jednostajnie.
nx
(c) Niech fn : R −→ R, fn (x) := 1+n 2 x2 , n ∈ N. Wtedy:
• fn −→ 0 punktowo na R.
• sup{|fn (x)| : x ∈ R} = |fn (± n1 )| = 12 ; w szczególności, ciąg nie jest zbieżny jednostajnie w żad-
nym otoczeniu zera.
Twierdzenie 6.3.4 (Warunek Cauchy’ego zbieżności jednostajnej ciągu). Niech (fn )∞
n=1 będzie ciągiem
funkcyjnym. Wtedy następujące warunki są równoważne:
(i) istnieje funkcja f : X −→ C taka, że fn −→ f jednostajnie na X;
58
6. Szeregi
(ii) spełniony jest jednostajny warunek Cauchy’ego, tzn.

∀ε>0 ∃n0 ∈N ∀n,m>n0 ∀x∈X : |fn (x) − fm (x)| 6 ε. (‡)
Dowód . (i) =⇒ (ii): Jeżeli zachodzi (†), to |fn (x) − fm (x)| 6 2ε, x ∈ X, n, m > n0 .
(i) =⇒ (ii): Jeżeli zachodzi (‡), to dla dowolnego x ∈ X ciąg liczbowy (fn (x))∞ n=1 spełnia zwykły
warunek Cauchy’ego, a więc jest zbieżny. Definiujemy f (x) := lim fn (x), x ∈ X. Jeżeli m −→ +∞
n→+∞
w warunku (‡), to dostajemy |fn (x) − f (x)| 6 ε, x ∈ X, n > n0 , co oznacza, że (†) zachodzi.
Definicja 6.3.5. Wszystkie pojęcia, wprowadzone wyżej dla ciągów funkcyjnych, przenoszą się na szeregi
∞
P
funkcyjne fn . Dodatkowo, dla szeregów funkcyjnych wprowadzamy pojęcie zbieżności bezwzględnej
n=0
∞
P
jednostajnej, gdy szereg |fn | jest zbieżny jednostajnie. Można też mówić o zbieżności bezwzględnej
n=0
lokalnie jednostajnej, czy też o zbieżności bezwzględnej niemal jednostajnej
Dla szeregów funkcyjnych rozważamy też pojęcie zbieżności normalnej na X, gdy
∞
X
sup{|fn (x)| : x ∈ X} < +∞.
n=0
Zgodnie z ogólnym wzorcem możemy też mówić o zbieżności lokalnie normalnej, czy też o zbieżności
niemal normalnej.
Wniosek 6.3.6 (Warunek Cauchy’ego zbieżności jednostajnej szeregu). Następujące warunki są równo-
ważne:
∞
P
(i) szereg funkcyjny fn jest zbieżny jednostajnie;
n=0
(ii) spełniony jest jednostajny warunek Cauchy’ego, tzn.
m
X
∀ε>0 ∃n0 ∈N ∀m>n>n0 ∀x∈X : fk (x) 6 ε.

k=n+1
Wniosek 6.3.7. (a) Szereg zbieżny bezwzględnie jednostajnie (odp. bezwzględnie lokalnie jednostajnie,
bezwzględnie niemal jednostajnie) jest zbieżny jednostajnie (odp. lokalnie jednostajnie, niemal jedno-
stajnie).
(b) (Kryterium Weierstrassa zbieżności jednostajnej szeregu funkcyjnego) Szereg zbieżny normalnie (odp. lo-
kalnie normalnie, niemal normalnie) jest zbieżny bezwzględnie jednostajnie (odp. lokalnie jednostaj-
nie, niemal jednostajnie).
Przykład 6.3.8. Szereg
∞
X zn
, z ∈ X := C \ T,
n=0
1 − z 2n
gdzie T := {z ∈ C : |z| = 1}, jest zbieżny lokalnie normalnie.
Istotnie dla dowolnego θ ∈ (0, 1) istnieje N ∈ N takie, że dla n > N mamy
n z n o n z n 1o
n
sup : |z| 6 θ 6 2θ , sup : |z| > 6 2θn (Ćwiczenie).

1 − z 2n 1 − z 2n θ

Ćwiczenie 6.3.9. Niech gn : [0, 1] −→ R,


1 1
1 − n ,
 jeżeli 0 6 x 6 n+1
gn (x) := 12 − n1 + n+1
2 x,
1
jeżeli n+1 6 x 6 n1 .
1 1

1 − 2n , jeżeli n 6 x 6 1,

∞
P
Zdefiniujmy fn := gn − gn−1 , k ∈ N2 . Wtedy szereg fn jest zbieżny bezwzględnie jednostajnie, ale
n=2
nie jest zbieżny normalnie.
Twierdzenie 6.3.10. Niech fn −→ f lokalnie jednostajnie. Wtedy:
(a) Jeżeli dla pewnego a ∈ X mamy fn ∈ C(X, C; a), n ∈ N, to f ∈ C(X, C; a).
59
(b) Jeżeli fn ∈ C(X, C), n ∈ N, to f ∈ C(X, C).

Dowód . (a) Wykorzystamy nierówność
|f (x) − f (a)| 6 |f (x) − fn0 (x)| + |fn0 (x) − fn0 (a)| + |fn0 (a) − f (a)|.
Ustalmy ε > 0. Wiemy, że istnieje n0 ∈ N takie, że |fn (x) − f (x)| 6 3ε dla dowolnych n > n0 i x ∈ X.
Korzystając z ciągłości funkcji fn0 w punkcie a otrzymujemy istnienie δ > 0 takiego, że |fn0 (x)−fn0 (a)| 6
ε
3 dla dowolnego x ∈ B(a, δ). A stąd |f (x) − f (a)| 6 ε dla dowolnego x ∈ B(a, δ).
(b) wynika z (a).
Ćwiczenie 6.3.11. Niech fn −→ f jednostajnie. Wtedy, jeżeli fn jest jednostajnie ciągła dla dowolnego
n ∈ N, to f jest jednostajnie ciągła.
∞
P
Wniosek 6.3.12. Załóżmy, że szereg funkcyjny f := fn jest lokalnie jednostajnie zbieżny. Wtedy:
n=0
(a) Jeżeli dla pewnego a ∈ X mamy fn ∈ C(X, C; a), n ∈ N, to f ∈ C(X, C; a).
(b) Jeżeli fn ∈ C(X, C), n ∈ N, to f ∈ C(X, C).
∞
zn
P
Przykład 6.3.13. Suma szeregu 1−z 2n , z ∈ C \ T, jest funkcją ciągłą.
n=0

Twierdzenie 6.3.14 (Dini 5 ). Załóżmy, że (X, %) jest przestrzenią zwartą, fn ∈ C(X), fn+1 (x) 6
fn (x), n ∈ N, x ∈ X. Niech f ∈ C(X) i niech fn −→ f punktowo na X. Wtedy fn −→ f jednostajnie na
X.
Dowód . Zastępując fn przez fn − f sprowadzamy problem do przypadku f ≡ 0. Ustalmy ε > 0 i niech
Kn := {x ∈ X : fn (x) > ε}, n ∈ N. Wtedy Kn jest zbiorem zwartym oraz K T∞n+1 ⊂ Kn , n ∈ N. Gdyby
Kn 6= ∅ dla dowolnego n ∈ N, to z twierdzenia Cantora istnieje punkt a ∈ n=1 Kn . Wtedy fn (a) > ε
dla dowolnego n, co przeczy zbieżności punktowej. W takim razie istnieje n0 takie, że Kn = ∅ dla n > n0 ,
co oznacza, że 0 6 fn 6 ε dla dowolnego n > n0 i x ∈ X.
Obserwacja 6.3.15. Wszystkie założenia twierdzenia Diniego są istotne.(
0, jeżeli x ∈ [0, 1)
(a) f nie jest ciągła: Niech fn : [0, 1] −→ [0, 1] fn (x) := xn , f (x) = . Wtedy
1, jeżeli x = 1
fn & f punktowo, ale nie jednostajnie..
(b) X nie jest zwarta: Niech fn : [0, 1) −→ [0, 1) fn (x) := xn . Wtedy fn & 0 punktowo, ale nie
jednostajnie.
nx
(c) Ciąg nie jest monotoniczny: Niech fn : [−1, 1] −→ R fn (x) := 1+n 2 x2 . Wtedy fn −→ 0 punktowo,
ale nie jednostajnie.

(d) Funkcje fn nie są ciągłe: Niech [0, 1] ∩ Q = {q1 , q2 , . . . }. Zdefiniujmy fn : [0, 1] −→ R,
(
0, jeżeli x ∈ (R \ Q) ∪ {q1 , . . . , qn },
fn (x) := .
1, jeżeli x ∈ {qn+1 , qn+2 , . . . }
Wtedy fn & 0 punktowo, ale nie jednostajnie.
Twierdzenie 6.3.16 (Twierdzenie o różniczkowaniu szeregu wyraz po wyrazie). Niech P ⊂ R będzie
przedziałem, k ∈ N i niech fn ∈ Dk (P ), n ∈ N.
(a) Załóżmy, że:
∞
P (k)
• szereg gk := fn jest zbieżny lokalnie jednostajnie na P ,
n=1
∞
P (j)
• istnieją punkty c0 , . . . , ck−1 ∈ P takie, że szereg fn (cj ) jest zbieżny.
n=1
Wtedy:
∞
P (j)
• szereg gj := fn jest zbieżny lokalnie jednostajnie na P , j = 0, . . . , k − 1,
n=1
• g0 ∈ Dk (P ),
∞ ∞
(j) (j)
fn )(j) =
P P
• g0 ≡ gj , czyli ( fn , j = 1, . . . , k.
n=1 n=1
5

Ulisse Dini (1845–1918).
60
6. Szeregi
(b) Załóżmy, że:

(k)
• fn −→ gk lokalnie jednostajnie na P ,
(j)
• istnieją punkty c0 , . . . , ck−1 ∈ P takie, że ciąg (fn (cj ))∞
n=1 jest zbieżny.
Wtedy:
(j)
• fn −→ gj lokalnie jednostajnie na P , j = 0, . . . , k − 1,
• g0 ∈ Dk (P ),
(j) (j)
• g0 ≡ gj , czyli ( lim fn )(j) = lim fn , j = 1, . . . , k.
n→+∞ n→+∞
Dowód . (a) k = 1: Dla m > n zdefiniujmy

m
X
Fn,m := fs .
s=n+1
m
Odnotujmy, że Fn,m ∈ D(P ) oraz Fn,m
0
fs0 .
P
=
s=n+1
Weźmy dowolny przedział [a, b] ⊂ P , a < b, taki, że c0 ∈ [a, b]. Ustalmy ε > 0. Wiemy, że istnieje
0 ε
n0 ∈ N takie, że dla dowolnego m > n > n0 i x ∈ [a, b] mamy |Fn,m (x)| 6 2(b−a) oraz |Fn,m (c0 )| 6 2ε .
W takim razie, na podstawie twierdzenia Lagrange’a, dla dowolnych m > n > n0 i x ∈ [a, b] istnieje
ξ ∈ [x, c0 ] ⊂ [a, b] takie, że
0 ε
|Fn,m (x)| 6 |Fn,m (x) − Fn,m (c0 )| + |Fn,m (c0 )| 6 |Fn,m (ξ)|(b − a) + 6 ε.
2
∞
P ∞
P
Oznacza to, że szereg fn spełnia jednostajny warunek Cauchy’ego w [a, b]. Tak więc szereg fn
n=1 n=1
jest zbieżny lokalnie jednostajnie na P .
Ustalmy teraz x0 ∈ P oraz h 6= 0 takie, że x0 + h ∈ P . Mamy
∞ ∞ ∞
g0 (x0 + h) − g0 (x0 ) X 0 X fn (x0 + h) − fn (x0 ) X
− fn (x0 ) = − fn0 (x0 ) =: ϕn (h).
h n=1 n=1
h n=1
Połóżmy dodatkowo ϕn (0) := 0. Niech Q := [0, h]. Wtedy ϕn ∈ C(Q; 0). Jeżeli udowodnimy, że szereg
P∞
ϕn jest zbieżny jednostajnie w Q, to jego suma będzie ciągła w h = 0, co zakończy dowód. Dla
n=1
∞
P
szeregu ϕn sprawdzimy jednostajny warunek Cauchy’ego. Ustalmy ε > 0 i niech n0 ∈ N będzie takie,
n=1
0
że dla dowolnego m > n > n0 i x ∈ x0 + Q mamy |Fn,m (x)| 6 2ε . Teraz dla dowolnych n > m > n0 , na
podstawie twierdzenia Lagrange’a istnieje ξ ∈ x0 + Q takie, że
X m F (x + h) − F (x )
n,m 0 n,m 0 0 0 0
ϕs (h) = − Fn,m (x0 ) = |Fn,m (ξ) − Fn,m (x0 )| 6 ε.

h

s=n+1
∞
(k−1)
h0n
P
k−1 k: Stosujemy przypadek k = 1 do funkcji hn := fn . Wiemy, że szereg gk =
n=1
∞
P
jest lokalnie jednostajnie zbieżny oraz, że szereg hn (ck−1 ) jest zbieżny. Z przypadku k = 1 wynika,
n=1
∞ ∞
(k−1)
jest lokalnie jednostajnie zbieżny, h0 ∈ D(P ) oraz h00 = gk . Teraz
P P
że szereg h0 := hn = fn
n=1 n=1
możemy skorzystać z założenia indukcyjnego (Ćwiczenie).
(b) wynika z (a).
Z dowodu Twierdzenia 6.3.17 wynika, że następujący wynik jest prawdziwy.
Twierdzenie 6.3.17. Niech P ⊂ R będzie przedziałem ograniczonym, k ∈ N i niech fn ∈ Dk (P ), n ∈ N.
(a) Załóżmy, że:
∞
P (k)
• szereg gk := fn jest zbieżny jednostajnie na P ,
k=1
∞
P (j)
• istnieją punkty c0 , . . . , ck−1 ∈ P takie, że szereg fn (cj ) jest zbieżny.
n=1
61
Wtedy:
∞
P (j)
• szereg gj := fn jest zbieżny jednostajnie na P , j = 0, . . . , k − 1,
n=1
• g0 ∈ D (P ),
k
∞ ∞
(j) (j)
fn )(j) =
P P
• g0 ≡ gj , czyli ( fn , j = 1, . . . , k.
n=1 n=1
(b) Załóżmy, że:
• f (k) −→ gk jednostajnie na P ,
(j)
• istnieją punkty c0 , . . . , ck−1 ∈ P takie, że ciąg (fn (cj ))∞
n=1 jest zbieżny.
Wtedy:
(j)
• fn −→ gj jednostajnie na P , j = 0, . . . , k − 1,
• g0 ∈ Dk (P ),
(j) (j)
• g0 ≡ gj , czyli ( lim fn )(j) = lim fn , j = 1, . . . , k.
n→+∞ n→+∞
Przykład 6.3.18. (a) Niech fn (x) := (x+ n1 )2 , x ∈ R. Wtedy fn0 −→ 2x jednostajnie na R, ale fn −→ x2
tylko lokalnie jednostajnie na R (sup{|(x + n1 )2 − x2 | : x ∈ R} = +∞).
(b) Niech fn (x) := n1 sin(nx), x ∈ R. Wtedy fn −→ 0 jednostajnie na R, ale ciąg funkcyjny (fn0 )∞
n=1
nie jest nawet zbieżny punktowo.
Dla 0 < a < 1 i b > 0 zdefiniujmy funkcję Weierstrassa
∞
X
Wa,b (x) := an cos(2πbn x), x ∈ R.
n=0
1
Obserwacja 6.3.19. (a) Wa,b ∈ C(R) (por. Wniosek 6.3.7(b)) oraz |Wa,b (x)| 6 1−a , x ∈ R.
(b) Jeżeli ab < 1, to Wa,b ∈ C 1 (R).
∞
an (cos(2πbn x))0 jest
P
Istotnie, korzystając z Twierdzenia 6.3.17 wystarczy uwodnić, że szereg
n=0
zbieżny normalnie na R. Mamy
∞ ∞
X X 2π
an |(cos(2πbn x))0 | 6 2π (ab)n = , x ∈ R.
n=0 n=0
1 − ab
(c) Jeżeli ab > 1, to Wa,b spełnia warunek Höldera z wykładnikiem α := − ln a
ln b ∈ (0, 1).
Istotnie, ponieważ funkcja Wa,b jest ograniczona, wystarczy pokazać, że istnieje stała c > 0 taka,
że
|Wa,b (x + h) − Wa,b (x)| 6 c|h|α , x ∈ R, h ∈ (−1, 1).
Ustalmy h ∈ (−1, 1) i niech N = N (h) ∈ N0 będzie takie, że bN |h| 6 1 < bN +1 |h|. Wtedy dla
dowolnego x ∈ R mamy
X∞
|Wa,b (x + h) − Wa,b (x)| = an (cos(2πbn (x + h)) − cos(2πbn x)

n=0
∞
X N
X −1 ∞
X
62 an | sin(πbn h)| 6 2π (ab)n |h| + 2 an
n=0 n=0 n=N
(ab)N − 1 aN π 1 N
= 2π |h| + 2 <2 + a 6 c|h|α ,
ab − 1 1−a ab − 1 1 − a
gdzie c zależy jedynie od a i b.
Twierdzenie 6.3.20 (Weierstrass 1872). Jeżeli b ∈ 2N + 1 oraz ab > 1 + 23 π, to dla dowolnego x ∈ R,
skończona lub nieskończona granica ilorazu różnicowego
Wa,b (x + h) − Wa,b (x)
lim
h→0 h
nie istnieje.
5.61
Obserwacja 6.3.21. (a) Dziś wiadomo, że wynik ten zachodzi dla dowolnego b > a . Optymalne
oszacowanie nie jest znane.
62
6. Szeregi
0
(b) Wiadomo również, że dla dowolnego b > 1/a skończona pochodna Wa,b (x) nie istnieje dla dowolnego
x ∈ R.
Dowód Twierdzenia 6.3.20. Niech f := Wa,b . Ustalmy x ∈ R oraz m ∈ N. Niech αm ∈ Z
hm := 2bm x − αm ∈ (− 21 , 12 ].
Niech x± 1
m := 2 (αm ± 1)b
−m
i zauważmy, że
1 1 1
x±
m−x= (αm ± 1)b−m − (αm + hm )b−m = (±1 − hm )b−m .
2 2 2
Wtedy
m−1
f (x±
m ) − f (x)
X cos(2πbn x± n
m ) − cos(2πb x)
± = an ±
xm − x n=0
xm − x
∞
X cos(2πbn x± n
m ) − cos(2πb x) 0 00
+ an ± =: Cm,± + Cm,± .
n=m
xm − x
0 2π(ab)m
Z twierdzenia o wartości średniej wynika, że |Cm,± |6 ab−1 . Dla n > m mamy
cos(2πbn x±
m ) = cos(πb
n−m
(αm ± 1)) = −(−1)αm ,
cos(2πbn x) = cos(πbn−m (hm + αm )) = (−1)αm cos(πbn−m hm ).
Stąd
∞
00
X −(−1)αm (1 + cos(πbn−m hm ))
Cm,± =2 an
n=m
(±1 − hm )b−m
∞
X 1 + cos(πbn hm )
= ∓(−1)αm (ab)m 2 an = ∓(−1)αm (ab)m 2Tm,± ,
n=0
1 ∓ hm
gdzie
1 + cos(πhm ) 2
Tm,± > a0 > .
1 ∓ hm 3
Ostatecznie,
f (x±
m ) − f (x)
π 2
± = ∓(−1)αm 2(ab)m Vm,± + Um,± ,
xm − x ab − 1 3
gdzie Um,± > 1, |Vm,± | 6 1. Warunek ab > 1 + 32 π pociąga za sobą, że
π 2 2 π
Vm,± + Um,± > − > 0,
ab − 1 3 3 ab − 1
skąd z kolei wynika, że
f (x+
m ) − f (x) f (x−
m ) − f (x)
f (x± ) − f (x)
m
sgn = − sgn , −→ +∞,

+
xm − x x−
m−x x±
m−x

m→+∞
co kończy dowód.
6.4. Szeregi potęgowe

Definicja 6.4.1. Szeregiem potęgowym ośrodku w punkcie a ∈ C nazywamy szereg funkcyjny zmiennej
zespolonej postaci
X∞
an (z − a)n ,
n=0
gdzie (an )∞ 0
n=0 ⊂ C, z ∈ C (0 := 1). Oczywiście wszystkie własności szeregu można odczytać badając
∞
an z n , czy zakładając, że a = 0. Tak też zawsze będziemy czynić.
P
szereg
n=0
Liczbę
1
R := p ∈ [0, +∞]
lim sup n
|an |
n→+∞
63
nazywamy promieniem zbieżności szeregu potęgowego.

Niech K(a, r) := {z ∈ C : |z − a| < r}, K(a, +∞) := C, K(r) := K(0, r).
Twierdzenie 6.4.2. (a) Jeżeli R > 0, to dla dowolnego 0 < r < R istnieją θ ∈ (0, 1) oraz M > 0 takie,
że |an z n | 6 M θn dla dowolnego n ∈ N oraz |z| 6 r.
∞
an z n jest zbieżny lokalnie normalnie w kole K(R).
P
(b) Jeżeli R > 0, to szereg
n=0
∞
an z n , z ∈ K(R), to f ∈ C(K(R), C).
P
(c) Jeżeli R > 0 i f (z) :=
n=0
∞
an z n jest rozbieżny.
P
(d) Jeżeli R < +∞, to dla z ∈ / K(R) szereg
n=0
n ∞ o n o
|an z n | < +∞ = sup |z| : sup |an z n | < +∞ .
P
(e) R := sup |z| :
n=0 n∈N0
∞
an z n dla |z| = R nic nie można powiedzieć.
P
(f) Jeżeli 0 < R < +∞, to o zbieżności szeregu
n=0
p r r
Dowód . (a) Dla |z| 6 r mamy |an z n | 6 |an |rn . Ponadto, lim sup n
|an |rn = R < 1. Biorąc R <θ<1
n→+∞
wnioskujemy, że istnieje N ∈ N takie, że |an |rn 6 θn dla n > N . Teraz wystarczy tylko wziąć M :=
max{1, |an |(r/θ)n : n = 1, . . . , N }.
(b) wynika z (a).
(c) wynika z (b) i Wniosku 6.3.12.
(d) Ponieważ lim sup n |an z n | = |z|
p
R > 1, wystarczy skorzystać z kryterium Cauchy’ego.
n→+∞
(e) wynika z (b) i (d).
(f) Rozważmy następujące przykłady (R = 1):
∞
z n : dla dowolnego z ∈ T szereg jest rozbieżny.
P
•
n=1
∞
zn
P
• n2 : dla dowolnego z ∈ T szereg jest bezwzględnie zbieżny.
n=1
∞
zn
P
• n : dla z = 1 szereg jest rozbieżny; dla z ∈ T \ {1} szereg jest zbieżny na mocy kryterium
n=1
n n
z k | = |z 1−z 2
P
Dirichleta (| 1−z | 6 |1−z| ).
k=1
6.4.1. Funkcje ez , sin z, cos z.

Definicja 6.4.3. Definiujemy funkcję wykładniczą exp : C −→ C,
∞
X zn
ez = exp z = exp(z) := , z ∈ C.
n=0
n!
Zauważmy, że promień zbieżności powyższego szeregu potęgowego jest równy +∞, więc funkcja jest
prawidłowo zdefiniowana.
Obserwacja 6.4.4. (a) exp x = ex dla x ∈ R (Przykład 5.5.9(a)).
(b) exp(a + b) = exp(a) exp(b) dla dowolnych a, b ∈ C.
Istotnie, korzystamy z iloczynu Cauchy’ego szeregów. Mamy
∞ Xn ∞ n
X ak bn−k X 1 X n k n−k X 1
exp(a) exp(b) = = a b = (a + b)n = exp(a + b).
n=0
k! (n − k)! n=0
n! k n=0
n!
k=0 k=0
−1
(c) exp z 6= 0, exp(−z) = (exp z) , z ∈ C.
Definicja 6.4.5. Definiujemy:
exp(iz) − exp(−iz) exp(iz) + exp(−iz)
sin z := , cos z := , z ∈ C.
2i 2
Obserwacja 6.4.6. (a) sin i cos są funkcjami ciągłymi.

64
6. Szeregi
(b) exp(iz) = cos z + i sin z, z ∈ C.

(c) cos 0 = 1, sin 0 = 0, cos(−z) = cos z, sin(−z) = − sin(z), z ∈ C.
(d)
∞ ∞
X (−1)n z 2n+1 X (−1)n z 2n
sin z := , cos z := , z ∈ C.
n=0
(2n + 1)! n=0
(2n)!
Istotnie,
∞ ∞ ∞ ∞
1 X (iz)n X (−iz)n 1 X 2(iz)2n+1 X (−1)n z 2n+1
sin z = − = = ,
2i n=0 n! n=0
n! 2i n=0 (2n + 1)! n=0
(2n + 1)!
∞ ∞ ∞ ∞
1 X (iz)n X (−iz)n 1 X 2(iz)2n X (−1)n z 2n
cos z = + = = .
2 n=0 n! n=0
n! 2 n=0 (2n)! n=0
(2n)!
(e) sin(a + b) = sin a cos b + sin b cos a oraz cos(a + b) = cos a cos b − sin a sin b, a, b ∈ C. W szczególności,
cos2 z + sin2 z = 1, z ∈ C (jedynka trygonometryczna).
Istotnie,
1 ia
sin a cos b + sin b cos a = (e − e−ia )(eib + e−ib ) + (eib − e−ib )(eia + e−ia )
4i
1 1
= (eia eib − e−ia e−ib ) = (ei(a+b) − e−i(a+b) ) = sin(a + b).
2i 2i
Drugi wzór pozostawiamy jako Ćwiczenie.
(f) sin(R) ⊂ [−1, 1], cos(R) ⊂ [−1, 1].
6.4.2. Liczba π. Zauważmy, że
∞ ∞
22 X (−1)n 22n X 22n 24 22 24
cos 2 = 1 − + < −1 + < −1 + 1 + 2 + 4 + ...
2! n=2 (2n)! n=2
(2n)! 4! 5 5
16 1 50
= −1 + 4 = −1 + < 0.
24 1 − 25 63
W takim razie, z własności Darboux funkcji ciągłych wynika, że funkcja cos musi mieć zero w przedziale
(0, 2).
Definicja 6.4.7.
π := 2 inf{x > 0 : cos x = 0}.
Obserwacja 6.4.8. (a) 0 < π < 4, cos π2 = 0.

(b) 0 < cos x < 1 dla 0 < x < π2 .
Ustalmy x ∈ (0, π2 ). Oczywiście 0 < cos x 6 1. Dla uzyskania ostrej nierówności zauważmy, że
x2 x2 x6 x2
cos x = 1 − 1− − 1− − · · · < 1.
2! 3·4 6! 7·8
(c) sin π2 = 1 oraz 0 < sin x < 1 dla 0 < x < π2 .
Ustalmy x ∈ (0, π2 ). Oczywiście sin π2 ∈ {−1, +1}. Wystarczy pokazać, że sin x > 0. mamy
x2 x5 x2
sin x = x 1 − + 1− + · · · > 0.
2·3 5! 6·7
(d) cos π = −1, sin π = 0, cos(2π) = 1, sin(2π) = 0 (korzystamy z Obserwacji 6.4.6(e)).
(e) cos(z + 2kπ) = cos z, sin(z + 2kπ) = sin z, z ∈ C, k ∈ Z (korzystamy z Obserwacji 6.4.6(e)).
(f) ex+iy = ex (cos y + sin y), x, y ∈ R. W szczególności, eπi = −1.
(g) ez+2kπi = ez , z ∈ C, k ∈ Z.
Istotnie,
ez+2πi = ez e2πi = ez .
65
6.5. Szeregi potęgowe rzeczywiste
Twierdzenie 6.4.9. (a) Odwzorowanie

Φ
[0, 2π) 3 t 7−→ eit ∈ T = {z ∈ C : |z| = 1}
jest bijektywne.
(b) exp(C) = C \ {0}.
(c) ea = eb ⇐⇒ a−b2πi ∈ Z.
Dowód . (a) Wiemy, że (1, 0), (0, 1), (−1, 0), (0, −1) ∈ Φ([0, 2π)). Ponadto, wiemy, że {(x + iy) ∈ T :
x > 0, y > 0} = Φ((0, π2 )). Z okresowości wnioskujemy, że T ⊂ Φ([0, 2π)). Pozostaje injektywność.
Przypuśćmy, że Φ(t0 ) = Φ(t00 ), t0 < t00 . Niech 4t := t00 − t0 , t ∈ (0, π2 ), x + iy := eit ∈ T (x, y ∈ (0, 1)).
Mamy ei4t = 1, czyli 1 = (x + iy)4 = (x2 − y 2 + 2ixy)2 = (x2 − y 2 )2 − 4x2 y 2 + 8ixy(x2 − y 2 ). Stąd
x2 = y 2 , a więc x2 = y 2 = 21 . Ostatecznie dostajemy 1 = (x + iy)4 = −1 — sprzeczność.
z z
(b) Mamy z = |z| · |z| . Na podstawie (a) istnieje y ∈ [0, 2π) takie, że eiy = |z| . Oczywiście istnieje
x x x+iy
x ∈ R takie, że e = |z|. Ostatecznie wiec mamy z = e (cos y + i sin y) = e .
(c) Niech c := a − b = α + iβ. Mamy 1 = ec = eα (cos β + i sin β), Stąd sin β = 0, a więc, wobec (a),
β α
2π ∈ Z. W konsekwencji 1 = e , skąd wynika, że α = 0.
Z dowodu powyższego twierdzenia wynika, że każda liczba zespolona z 6= 0 może być przedstawiona
w postaci trygonometrycznej z = |z|(cos ϕ + i sin ϕ), gdzie ϕ ∈ R. Zawsze możemy wybrać ϕ ∈ (−π, π].
Wtedy ϕ nazywamy argumentem głównym z i oznaczamy Arg z. Dodatkowo definiujemy Arg 0 := 0.
Zbiór arg z := {Arg z √+ 2kπi : k ∈ Z} nazywamy argumentem z. Dodatkowo kładziemy arg 0 := R. Dla
z ∈ C i n ∈ N, zbiór n z := {w ∈ C : wn = z} nazywamy pierwiastkiem zespolonym z liczby z.
Ćwiczenie 6.4.10. (a) a· b = |a||b|(cos(α + β) + i sin(α + β)), a, b ∈ C, α ∈ arg a, β ∈ arg b.

(b) (Wzór de Moivre’a 6 ) z n = |z|n (cos(nϕ) + i sin(nϕ)), z ∈ C, ϕ ∈ arg z, n ∈ N.
√ np o
(c) n z = n |z| exp(i ϕ+2kπ
n ) : k = 0, . . . , n − 1 , z ∈ C, ϕ := Arg z, n ∈ N.
√
n
(d) Dla n > 3 zbiór 1 to wierzchołki n-kąta foremnego wpisanego w okrąg jednostkowy T.
6.5. Szeregi potęgowe rzeczywiste

∞
Twierdzenie 6.5.1. Niech (an )∞ an xn
P
n=0 ⊂ R i załóżmy, że promień zbieżności R szeregu potęgowego
n=0
jest dodatni. Niech
∞
X
f (x) := an xn , x ∈ (−R, R) =: P.
n=0
Wtedy:
(a) dla dowolnego k ∈ N, promień zbieżności szeregu
∞
X n
k! an xn−k
k
n=k
jest równy R,
∞
k! nk an xn−k ,

(b) f (k) (x) =
P
x ∈ P,
n=k
(c) f ∈ C ∞ (P ),
1 (k)
(d) ak = k! f (0), k ∈ N0 .
(e) dla dowolnego 0 < r < R istnieją C, % > takie, że
1 C
sup |f (k) (x)| 6 k , k ∈ N0 .
k! |x|6r %
6

Abraham de Moivre (1667–1754).
66
6. Szeregi
∞
n

an xn−k powstaje przez k-krotne zróżniczkowanie wyraz po wyrazie. Wystar-
P
Dowód . (a) Szereg k! k
n=k
∞ ∞
nan xn−1 = (n + 1)an+1 xn . Mamy
P P
czy więc zbadać przypadek k = 1, czyli szereg
n=1 n=0
p p (n+1)/n 1
n n+1
lim sup (n + 1)|an+1 | = lim sup (n + 1)|an+1 | = .
n→∞ n→∞ R
∞
n

an xn−k jest zbieżny lokalnie normalnie w P . Teraz wystarczy
P
(b) Z (a) wynika, że szereg k! k
n=k
zastosować twierdzenie o różniczkowaniu szeregu wyraz po wyrazie.
(c) i (d) wynika z (b).
(e) Zdefiniujmy
∞
1 X
ϕ(t) := = tn , |t| < 1.
1 − t n=0
Na podstawie dotychczasowego dowodu wiemy, że:
∞
k! (k)
X n n−k
= ϕ (t) = k! t .
(1 − t)k+1 k
n=k
n
Ustalmy 0 < r < s < R i niech M := sup{|an |s : n ∈ N0 }. Wobec (b), dla |x| 6 r mamy:
∞ ∞
X n X n M n−k
|f (k) (x)| = k! an xn−k 6 k! r

k k sn
n=k n=k
∞ M
M X n r n−k M r M k! 1− rs
= k k! = k ϕ(k) = k = k! .
s k s s s s (1 − rs )k+1 (s − r)k
n=k
6.6. Szereg Taylora

Dn (P ; a). Wtedy definiu-
T
Definicja 6.6.1. Niech P ⊂ R będzie przedziałem otwartym, a ∈ P , f ∈
n∈N
jemy szereg Taylora funkcji f w punkcie a jako szereg potęgowy postaci
∞
X 1 (n)
(Ta f )(x) := f (a)(x − a)n .
n=0
n!
Ćwiczenie 6.6.2. Znaleźć przykład funkcji f : (−1, 1) −→ R takiej, że:

• dla dowolnego n ∈ N istnieje otwarte otoczenie zera Un takie, że f |Un ∈ C n (Un ),
• nie istnieje otwarte otoczenie zera U takie, że f |U ∈ C ∞ (U ).
Obserwacja 6.6.3. (a) Promień zbieżności szeregu Taylora nie musi być dodatni (zob. twierdzenie
Borela poniżej), ani też, jeżeli jest dodatni, to wcale nie musi zachodzić równość Ta f = f w jakimś
otoczeniu punktu a. Klasyczny przykład to f (x) := 0 dla x 6 0 i f (x) := exp(−1/x) dla x > 0, a := 0.
Wtedy f ∈ C ∞ (R) i T0 f = 0.
∞ ∞
an xn , |x| < R, jak w Twierdzeniu 6.5.1, to T0 F (x) = a n xn .
P P
(b) Jeżeli f (x) =
n=0 n=0
(an )∞ ⊂ R istnieje funkcja f ∈ C ∞ (R) taka, że

7

Twierdzenie 6.6.4 (Borel ). Dla dowolnego ciągu n=0
∞
X
T0 f (x) = an xn ,
n=0
czyli
1 (n)
f (0) = an , n ∈ N0 .
n!
7

Émile Borel (1871–1956).
67
6.7. Funkcje analityczne
Dowód . 8 Zasadniczym etapem dowodu będzie pokazanie, że N ∈ N0 istnieje funkcja gN ∈ C ∞ (R)

taka, że gN = 0 w pewnym otoczeniu zera oraz

N
X 1
sup |(aN +1 xN +1 − gN )(n) (x)| 6 . (†)
n=0 x∈R
2N
Przypuśćmy, że (†) zostało zrealizowane. Wtedy definiujemy
∞
X
f (x) := a0 + (aN +1 xN +1 − gN (x)), x ∈ R.
N =0
∞
(aN +1 xN +1 − gN )(k) jest normalnie zbieżny
P
Warunek (†) gwarantuje, że dla dowolnego k ∈ N szereg
N =k
w R. Stąd, wobec Twierdzenia 6.3.16, funkcja f jest poprawnie zdefiniowana, f ∈ C ∞ (R) oraz
∞
X ∞
X
f (n) (0) = (aN +1 xN +1 − gN )(n) (0) = (aN +1 xN +1 )(n) (0) = n!an , n ∈ N,
N =0 N =0
co zakończy dowód.
Przystępujemy do realizacji (†). Niech ϕ ∈ C ∞ (R, [0, 1]), ϕ(x) = 0 dla |x| 6 1/2, ϕ(x) = 1 dla |x| > 1.
Niech Cn := sup{|ϕ(n) (x)| : x ∈ R}, n ∈ N0 . Zauważmy, że C0 = 1 oraz Cn < +∞, n ∈ N. Połóżmy
x
hε (x) := ϕ xN +1 , x ∈ R, ε > 0.
ε
Wtedy dla 0 < ε 6 1 mamy
XN XN x (n)
sup |(xN +1 − hε )(n) (x)| = sup xN +1 1 − ϕ

ε

n=0 x∈R n=0 |x|6ε
N n x (n−s)
X X n
= sup (xN +1 )(s) 1 − ϕ

s ε

n=0 |x|6ε s=0
N n−1 x N + 1
X n N +1
X x
= sup − s!xN +1−s εs−n ϕ(n−s) + n!xN +1−n 1 − ϕ

s s ε n ε

n=0 |x|6ε s=0
N n−1
X nN + 1
X N +1
6 s!εN +1−s εs−n Cn−s + n!εN +1−n
n=0 s=0
s s n
N n N X n
X
N +1−n
X n N +1 X n N +1
6 ε s!Cn−s 6 ε s!Cn−s = ε const(N ).
n=0 s=0
s s n=0 s=0
s s
Teraz jako gN wystarczy wziąć aN +1 hε ze stosownie małym ε.
Ćwiczenie 6.6.5. Niech P ∈ {[a, b], [a, +∞), (−∞, b]}, f ∈ C ∞ (P ). Udowodnić, że istnieje fe ∈ C ∞ (R)
taka, że fe = f na P (por. Ćwiczenie 5.4.3).

Definicja 6.7.1. Niech P będzie przedziałem otwartym. Powiemy, że funkcja f : P −→ R jest anali-
∞
tyczna na P (f ∈ C ω (P )), jeżeli dla dowolnego a ∈ P istnieje szereg potęgowy an (x − a)n , an ∈ R,
P
n=0
∞
n
P
n ∈ N0 , o dodatnim promieniu zbieżności taki, że f (x) = an (x − a) dla x z pewnego otoczenia
n=0
punktu a.
Obserwacja 6.7.2. (a) C ω (P ) jest przestrzenią wektorową.
(b) C ω (P ) ⊂ C ∞ (P ). Ponadto, jeżeli f ∈ C ω (P ), to f (k) ∈ C ω (P ) dla dowolnego k (Twierdzenie 6.5.1).
8

Dowód nie obowiązuje na egzaminie.
68
6. Szeregi
(c) Odwzorowanie f : P −→ R jest analityczne wtedy i tylko wtedy, gdy f ∈ C ∞ (P ) oraz dla dowolnego
a ∈ P promień zbieżności szeregu Ta f jest dodatni i f = Ta f w pewnym otoczeniu punktu a.
(d) Jeżeli f, g ∈ C ω (P ), to f g ∈ C ω (P ).
(e) Funkcja R∗ 3 x 7−→ x1 jest analityczna.
Istotnie, dla a 6= 0 mamy
∞
1 1 1 1 X x − a n
= = − , |x − a| < |a|.
x a 1 + x−aa
a n=0 a
Twierdzenie 6.7.3 (Zasada identyczności dla funkcji analitycznych). Jeżeli f, g ∈ C ω (P ) i f = g na

pewnym niepustym zbiorze mającym punkt skupienia w P , to f ≡ g.
Dowód . Zastępując f, g przez f − g, 0, sprowadzamy dowód do przypadku g ≡ 0. Wiemy, że istnieje
∞
punkt a ∈ P oraz ciąg (xs )∞ an (x − a)n ,
P
s=1 ⊂ P \ {a} taki, że xs −→ a i f (xs ) = 0. Wiemy, że f (x) =
n=0
x ∈ (a − r, a + r) ⊂ P . Oczywiście, f (a) = a0 = 0. Gdyby f 6≡ 0 w (a − r, a + r), to dla pewnego
∞
an (x − a)n , |x − a| < r, przy czym ap =
P
p ∈ N mielibyśmy f (x) = 6 0. Wynika stąd, że f (x) =
n=p
∞
p n−p
=: (x − a)p h(x) i h(a) = ap 6= 0. Funkcja h jako dana szeregiem potęgowym
P
(x − a) an (x − a)
n=p
musi być ciągła w (a − r, a + r). Ponieważ xs 6= a, wnioskujemy, że h(xs ) = 0, s ∈ N — sprzeczność. Tak
więc f = 0 w (a − r, a + r).
Niech P0 := {x0 ∈ P : f = 0 w pewnym otoczeniu otwartym punktu x0 }. Wiemy, że P0 6= ∅.
Wprost z definicji wynika, że P0 jest otwarty. Pierwsza część dowodu pokazuje, że każdy punkt skupienia
zbioru P0 w P należy do P0 . Znaczy to, że P0 jest domknięty w P . Ponieważ P jest spójny musi być
P0 = P .

Twierdzenie 6.7.4. Niech P będzie przedziałem otwartym i niech f ∈ C ∞ (P ). Wtedy
1 C
f ∈ C ω (P ) ⇐⇒ ∀[p,q]⊂P ∃C>0 ∃%>0 ∀k∈N0 : sup |f (k) (x)| 6 k .
k! x∈[p,q] %
Dowód . (⇐=): Niech a ∈ P i niech [a − r, a + r] ⊂ P . Niech C i % będą takie, jak w warunku dla
[p, q] := [a − r, a + r]. Bez trudu widzimy, że promień zbieżności szeregu Taylora Ta f musi być co
najmniej %. Dalej, korzystając ze wzoru Taylora z resztą Lagrange’a, dla |x − a| < min{r, %} mamy:
k
X 1 (n) sup|ξ−a|6r |f (k+1) (ξ)| |x − a| k+1
f (x) − f (a)(x − a)n = |Rk (f, a, x)| 6 |x − a|k+1 6 C −→ 0.

n=0
n! (k + 1)! % k→+∞
(=⇒): Rozumujemy lokalnie. Wystarczy wykorzystać Twierdzenie 6.5.1(e).

Wniosek 6.7.5. Niech
∞
X
f (x) := aν (x − a)n , x ∈ (a − R, a + R) =: P
n=0
ω
(por. Twierdzenie 6.5.1). Wtedy f ∈ C (P ).
Twierdzenie* 6.7.6 (por. Wniosek 10.4.5). Jeżeli f ∈ C ω (P ) oraz ϕ ∈ C ω (Q), ϕ(Q) ⊂ P (Q jest
przedziałem otwartym), to f ◦ ϕ ∈ C ω (Q).
Twierdzenie* 6.7.7 (por. Propozycja 10.13.3). Niech f : P −→ Q będzie bijekcją, gdzie P i Q są
przedziałami otwartymi. Jeżeli f ∈ C ω (P ) oraz f 0 (x) 6= 0 dla dowolnego x ∈ P , to g := f −1 ∈ C ω (Q).
Odnotujmy, że funkcja R 3 x 7−→ x3 ∈ R jest analitycznym homeomorfizmem, ale funkcja odwrotna
√
R 3 y 7−→ 3 y nie jest różniczkowalna w zerze.
Przykład 6.7.8. (a) Każdy wielomian jest funkcją analityczną na R.
(b) Każda funkcja wymierna jest analityczna.
(c) exp ∈ C ω (R). W konsekwencji, ln ∈ C ω (R>0 ), (R 3 x 7−→ ax ) ∈ C ω (R), (R>0 3 x 7−→ loga x) ∈
C ω (R>0 ), (R>0 3 x 7−→ xα ) ∈ C ω (R>0 ).
69
(d) ((−1, +∞) 3 x 7−→ ln(1 + x)) ∈ C ω ((−1, +∞)), ((−1, +∞) 3 x 7−→ (1 + x)α ) ∈ C ω ((−1, +∞)).
(e) sin, cos ∈ C ω (R). W konsekwencji, wszystkie funkcje trygonometryczne są analityczne.
(f) arc sin ∈ C ω ((−1, 1)), arc cos ∈ C ω ((−1, 1)), arctg ∈ C ω (R), arcctg ∈ C ω (R).
ROZDZIAŁ 7
Całka
7.1. Całka Riemanna

Definicja 7.1.1. Ustalamy przedział P := [a, b] ⊂ R, a < b. Podziałem przedziału P nazywamy dowolny
ciąg punktów π = (x0 , . . . , xm ), gdzie a = x0 < x1 < · · · < xm = b (m ∈ N). Średnicą podziału
π = (x0 , . . . , xm ) nazywamy liczbę diam π := max{xj − xj−1 : j = 1, . . . , m}.
Ciąg (πk )∞ k=1 podziałów przedziału P nazywamy normalnym, jeżeli diam πk −→ 0.
Niech π = (x0 , . . . , xm ), π 0 = (x00 , . . . , x0n ) będą podziałami P . Powiemy, że π 0 jest wpisany w π lub
też, że π 0 jest zagęszczeniem π, jeżeli {x0 , . . . , xm } ⊂ {x00 , . . . , x0n }. W tej sytuacji piszemy π 0 4 π.
Obserwacja 7.1.2. (a) Relacja 4 jest przechodnia.
(b) Dla dowolnych podziałów π1 , π2 przedziału P istnieje podział π taki, że π 4 πj , j = 1, 2; π jest
wspólnym zagęszczeniem podziałów π1 i π2 .
Definicja 7.1.3. Niech f : P −→ R będzie dowolną funkcją ograniczoną. Dla dowolnego przedziału
Q := [p, q] ⊂ P zdefiniujmy:
m(f, Q) := inf f (Q), M (f, Q) := sup f (Q).
Dla dowolnego podziału π = (x0 , . . . , xm ) przedziału P połóżmy:

m
X m
X
L(f, π) := m(f, [xj−1 , xj ])(xj − xj−1 ), U (f, π) := M (f, [xj−1 , xj ])(xj − xj−1 ).
j=1 j=1
Liczbę L(f, π) nazywamy sumą aproksymacyjną dolną dla funkcji f przy podziale π. Analogicznie, U (f, π)
nazywamy sumą aproksymacyjną górną. Czasami mówi się o sumach Darboux. Zauważmy, że
m(f, P )(b − a) 6 L(f, π) 6 U (f, π) 6 M (f, P )(b − a).
Niech
Z b Z ∗b
f := sup L(f, π), f := inf U (f, π),
∗a π a π
Rb
gdzie supremum i infimum bierzemy po wszystkich podziałach P . Liczbę ∗a f nazywamy całką dolną
R ∗b
z funkcji f . Analogicznie, liczbę a nazywamy całką górną. Powiemy, że funkcja f jest całkowalna
Rb R ∗b
w sensie Riemanna na przedziale P (f ∈ R(P )), jeżeli ∗a f = a f . Wtedy wspólną wartość tych całek
Rb
oznaczamy przez a f i nazywamy całką Riemanna z funkcji f po przedziale P .
Rb
Przykład 7.1.4. (a) Każda funkcja
stała c ∈ R jest całkowalna w sensie Riemanna i a c = c(b − a).
(b) Niech f := χP ∩Q,P 1 będzie funkcją Dirichleta Wtedy L(f, π) = 0 oraz U (f, π) = b − a dla
Rb R ∗b
dowolnego podziału π. Tak więc ∗a f = 0 oraz a f = b − a, czyli f ∈ / R(P ).
Obserwacja 7.1.5 (Elementarne własności całki Riemanna). Niech f, g : P −→ R będą ograniczone
i niech π, π1 , π2 — będą podziałami przedziału P .
(a) Dla dowolnego c ∈ R mamy:
L(f + c, π) = L(f, π) + c(b − a), U (f + c, π) = U (f, π) + c(b − a).
1

Przypomnijmy, że χA,P oznacza funkcję charakterystyczną zbioru A ⊂ P .
71
72
7. Całka
W konsekwencji,
Z b Z b Z ∗,b Z ∗b
(f + c) = f + c(b − a), (f + c) = f + c(b − a).
∗a ∗a a a
W szczególności,
Z b Z b Z b
f ∈ R(P ) ⇐⇒ f + c ∈ R(P ) oraz (f + c) = f+ c.
a a a
(b) Jeżeli f 6 g, to
L(f, π) 6 L(g, π), U (f, π) 6 U (g, π).
Rb Rb R ∗b R ∗b Rb Rb
W szczególności, ∗a f 6 ∗a g i a f 6 a g. Jeżeli ponadto f, g ∈ R(P ), to a f 6 a g (monoto-
niczność całki).
(c) L(−f, π) = −U (f, π). W szczególności,
Rb R ∗b
• ∗a (−f ) = − a f ,
Rb Rb
• f ∈ R(P ) ⇐⇒ −f ∈ R(P ) oraz a (−f ) = − a f .
(d) Jeżeli π1 4 π2 , to
L(f, π1 ) > L(f, π2 ), U (f, π1 ) 6 U (f, π2 ).
W szczególności,
• L(f, π1 ) 6 U (f, π2 ) dla dowolnych π1 , π2 (wystarczy wykorzystać poprzednie nierówności dla
π i πj , gdzie π jest wspólnym zagęszczeniem podziałów π1 i π2 ),
Rb R ∗b
• ∗a f 6 a f .
Istotnie, niech π2 = (x0 , . . . , xm ). Wystarczy rozważyć przypadek, gdy
π1 = (x0 , . . . , xk−1 , x0k , xk , . . . , xm ).
Wtedy
k−1
X m
X
L(f, π2 ) = m(f, [xj−1 , xj ])(xj −xj−1 )+m(f, [xk−1 , xk ])(xk −xk−1 )+ m(f, [xj−1 , xj ])(xj −xj−1 )
j=1 j=k+1
k−1
X
6 m(f, [xj−1 , xj ])(xj − xj−1 ) + m(f, [xk−1 , x0k ])(x0k − xk−1 ) + m(f, [x0k , xk ])(xk − x0k )
j=1
m
X
+ m(f, [xj−1 , xj ])(xj − xj−1 ) = L(f, π1 ).
j=k+1
(e) f ∈ R(P ) ⇐⇒ ∀ε>0 ∃π : U (f, π) − L(f, π) 6 ε.

Istotnie, jeżeli f ∈ R(P , to dla ε > 0 niech π1 , π2 będą podziałami takimi, że
Z b Z b
ε ε
f − L(f, π1 ) 6 , U (f, π2 ) − f6 .
a 2 a 2
Teraz wystarczy jako π wziąć wspólne zagęszczenie π1 i π2 i skorzystać (d).
Jeżeli spełniony jest warunek po prawej stronie, to ustalmy ε > 0 i niech π będzie podziałem
takim jak w warunku. Wtedy
Z ∗b Z b
f− f 6 U (f, π) − L(f, π) 6 ε,
a ∗a
co, wobec dowolności ε, daje całkowalność.
Definicja 7.1.6. Niech π = (x0 , . . . , xm ) będzie podziałem P i niech ξ = (ξ1 , . . . , ξm ), ξj ∈ [xj−1 , xj ],
j = 1, . . . , m. Dla dowolnej funkcji f : P −→ R sumę
m
X
M (f, π, ξ) := f (ξj )(xj − xj−1 )
j=1
nazywamy sumą aproksymacyjną pośrednią dla funkcji f przy podziale π i punktach pośrednich ξ. Czasami
mówimy o sumie Cauchy’ego–Riemanna.
73
Obserwacja 7.1.7. (a) M (αf + βg, π, ξ) = αM (f, π, ξ) + βM (g, π, ξ), α, β ∈ R.

(b) |M (f, π, ξ)| 6 M (|f |, π, ξ).
(c) Dla funkcji ograniczonej f : P −→ R mamy: L(f, π) 6 M (f, π, ξ) 6 U (f, π).
Twierdzenie 7.1.8. Dla każdego normalnego ciągu podziałów (πk )∞
k=1 mamy:
Z b Z ∗b
L(f, πk ) −→ f, U (f, πk ) −→ f.
∗a a
Dowód . Ograniczymy się do sum górnych. Można założyć, że f > 0 (zastępując f przez f + c). Weźmy
R ∗b
ε > 0 i niech π = (x00 , . . . , x0m ) będzie podziałem takim, że U (f, π) − a f 6 ε. Niech
πk = (xk,0 , . . . , xk,mk ), k > 1.
Wtedy
X
U (f, πk ) = M (f, [xk,j−1 , xk,j ])(xk,j − xk,j−1 )
j∈{1,...,mk }
∃i∈{1,...,m} :[xk,j−1 ,xk,j ]⊂[x0i−1 ,x0i ]
X
+ M (f, [xk,j−1 , xk,j ])(xk,j − xk,j−1 ) 6 U (f, π) + M (f, P )ηk ,
j∈{1,...,mk }
∀i∈{1,...,m} :[xk,j−1 ,xk,j ]6⊂[x0i−1 ,x0i ]
gdzie
X
ηk := (xk,j − xk,j−1 ) 6 m diam πk −→ 0.
k→+∞
j∈{1,...,mk }
∃i∈{1,...,m} : x0i ∈(xk,j−1 ,xk,j )
Ostatecznie Z ∗b Z ∗b
f 6 lim inf U (f, πk ) 6 lim sup U (f, πk ) 6 f + ε,
a k→+∞ k→+∞ a
co, wobec dowolności ε > 0, kończy dowód.
Twierdzenie 7.1.9. Dla funkcji ograniczonej f : P −→ R następujące warunki są równoważne:
(i) f ∈ R(P );
(ii) istnieje c ∈ R takie, że dla dowolnego normalnego ciągu podziałów (πk )∞ k=1 oraz dla dowolnego wy-
boru punktów pośrednich (ξk )∞ k=1 (tzn. ξ k jest zbiorem punktów pośrednich dla πk ) mamy M (f, πk , ξk ) −→
c;
(iii) dla dowolnego normalnego ciągu podziałów (πk )∞ k=1 oraz dla dowolnego wyboru punktów pośrednich
(ξk )∞
k=1 istnieje c ∈ R takie, że M (f, π ,
k k ξ ) −→ c;
(iv) istnieje c ∈ R takie, że dla dowolnego ε > 0 istnieje δ > 0 taka, że dla dowolnego podziału π
o średnicy 6 δ oraz dla dowolnego wyboru punktów pośrednich ξ mamy |M (f, π, ξ) − c| 6 ε;
(v) istnieje c ∈ R oraz normalny ciągu podziałów (πk )∞ k=1 takie, że dla dowolnego wyboru punktów
pośrednich (ξk )∞k=1 , mamy M (f, πk , ξk ) −→ c.
Dowód . (i) =⇒ (ii) wynika z Twierdzenia 7.1.8.

Równoważności (ii) ⇐⇒ (iii) ⇐⇒ (iv) są elementarne (Ćwiczenie).
Implikacja (iv) =⇒ (v) jest trywialna.
Dla dowodu implikacji (v) =⇒ (i) wystarczy zauważyć, że istnieją ciągi punktów pośrednich (ξk0 )∞k=1 ,
(ξk00 )∞
k=1 takie, że
1 1
M (f, πk , ξk0 ) − L(f, πk ) 6 , U (f, πk ) − M (f, πk , ξk00 ) 6 , k > 1.
k k
Wtedy, na podstawie Twierdzenia 7.1.8,
Z b Z ∗b
M (f, πk , ξk0 ) −→ f, M (f, πk , ξk00 ) −→ f,
∗a a
Rb R ∗b
a zatem ∗a
f= a
f , czyli f ∈ R(P ).
Twierdzenie 7.1.10. Niech f : P −→ R będzie funkcją monotoniczną. Wtedy f ∈ R(P ).
74
7. Całka
Dowód . Możemy założyć, że f jest rosnąca. Wtedy f (a) 6 f (x) 6 f (b), x ∈ P , a zatem f jest ograni-
czona. Ustalmy ε > 0. Dla dowolnego n ∈ N zdefiniujmy podział πn = (xn,0 , . . . , xn,n ), xn,j := a+ nj (b−a),
j = 0, 1, . . . , n. Mamy
n
X b−a b−a
U (f, πn ) − L(f, πn ) = (f (xn,j ) − f (xn,j−1 )) = (f (b) − f (a)) −→ 0.
j=1
n n n→+∞
Obserwacja 7.1.11 (Dalsze własności całki Riemanna). (a) R(P ) jest przestrzenią wektorową, a ope-
Rb
rator R(P ) 3 f 7−→ a f ∈ R jest liniowy.
(b) Jeżeli g ∈ R(P ), f : P −→ R jest ograniczona oraz |f (x0 ) − f (x00 )| 6 |g(x0 ) − g(x00 )|, x0 , x00 ∈ P , to
f ∈ R(P, C).
Istotnie,
U (f, π) − L(f, π) 6 U (g, π) − L(g, π).
(c) Jeżeli f ∈ R(P ), to |f | ∈ R(P ) oraz
Z b Z b
f 6 |f |.

a a
(d) Jeżeli f , g ∈ R(P ), to f g ∈ R(P ).
Istotnie, niech |f |, |g| 6 C. Wtedy:
|f (x0 )g(x0 ) − f (x00 )g(x00 )| 6 C(|f (x0 ) − f (x00 )| + |g(x0 ) − g(x00 )|), x0 , x00 ∈ P.
Teraz możemy użyć rozumowania takiego, jak w (b).
(e) C(P ) ⊂ R(P ).
Istotnie, dla ε > 0, wobec jednostajnej ciągłości funkcji f na P , istnieje δ > 0 takie, że |f (x0 ) −
f (x )| 6 ε o ile |x0 − x00 | 6 δ. Niech π będzie podziałem P o średnicy 6 δ. Wtedy U (f, π) − L(f, π) 6
00
ε(b − a).
(f) (Twierdzenie o wartości średniej) Dla dowolnej funkcji f ∈ C(P ) istnieje ξ ∈ P taki, że
Z b
1
f (ξ) = f.
b−a a
Istotnie,
Z b
1
f 6 max f (P )
min f (P ) 6
b−a a
i teraz wystarczy skorzystać z zasady Darboux.
(g) Niech a < c < b. Wtedy f ∈ R(P ) ⇐⇒ f |[a,c] ∈ R([a, c]), f |[c,b] ∈ R([c, b]). Ponadto,
Z b Z c Z b
f= f+ f.
a a c
0
0 0
Istotnie, niech π = (x0 , . . . , xm ) będzie podziałem [a, c] i niech π 00 = (x000 , . . . , x00n ) będzie podzia-
łem [c, b]. Zdefiniujmy π := (x00 , . . . , x0m , x001 , . . . , x00n ). Wtedy
U (f, π 0 ) − L(f, π 0 ) = (U (f |[a,c] , π 0 ) − L(f |[a,c] , π 0 )) + (U (f |[c,b] , π 00 ) − L(f |[c,b] , π 00 )).
Z drugiej strony jeżeli π = (x0 , . . . , xm ) jest podziałem P takim, że c ∈ / {x0 , . . . , xm ), zaś π
e
powstaje z π przez dołożenie punktu c, to U (f, π e) − L(f, π
e) 6 U (f, π) − L(f, π).
Z uwag tych wynika natychmiast równoważność całkowalności na P i na każdym z przedziałów
[a, c] i [c, b].
Rb Rc Rb Rb
Ponadto, L(f |[a,c] , π 0 ) + L(f |[c,b] , π 00 ) = L(f, π) 6 a f , skąd wynika, że a f + c f 6 a f .
Rozumowanie na sumach górnych daje przeciwną nierówność.
(h) Jeżeli f ∈ R(P ) to dla dowolnego [p, q] ⊂ P mamy f |[p,q] ∈ R([p, q]).
Rb
(i) Jeżeli 0 6 f ∈ C(P ) i a f = 0, to f ≡ 0.
Rb Rb
(j) Jeżeli R(P ) 3 fn −→ f jednostajnie na P , to f ∈ R(P ) i a fn −→ a f .
Istotnie, ustalmy ε > 0 i niech n0 będzie takie, że
|f (x0 ) − f (x00 )| 6 ε + |fn0 (x0 ) − fn0 (x00 )|, x0 , x00 ∈ P.
75
Niech π będzie podziałem P takim, że U (fn0 , π)−L(fn0 , π) 6 ε. Wtedy U (f, π)−L(f, π) 6 ε(b−a)+ε.
Wynika stąd całkowalność funkcji f . Zbieżność całek wynika bezpośrednio z nierówności
Z b Z b Z b
f − f 6 |fn − f | 6 (b − a) sup |fn − f |.

n
a a a P
∞
(k) Niech fn ∈ R(P ), n ∈ N0 . Załóżmy, że szereg funkcyjny
P
fn jest zbieżny jednostajnie. Wtedy
n=0
∞
P
suma szeregu funkcyjnego fn jest funkcją całkowalną oraz
n=0
Z ∞
bX ∞ Z
X b
fn = fn .
a n=0 n=0 a
Definicja 7.1.12. Mówimy, że zbiór A ⊂ R ma miarę Jordana zero (|A| = 0), jeżeli dla dowolnego ε > 0
m
S m
P
istnieje skończona rodzina przedziałów Pj = [aj , bj ], j = 1, . . . , m, taka że A ⊂ Pj i (bj − aj ) 6 ε.
j=1 j=1
Obserwacja 7.1.13. (a) Zawsze możemy założyć, że P1 , . . . , Pm są parami rozłączne.

(b) Jeżeli |A| = 0, to A jest ograniczony.
(c) Jeżeli A jest skończony, to |A| = 0.
(d) Jeżeli |A| = 0 i B ⊂ A, to |B| = 0.
(e) Jeżeli |A1 | = . . . |Am | = 0, to |A1 ∪ · · · ∪ Am | = 0.
(f) Jeżeli R 3 aν −→ a0 ∈ R, to zbiór {an : n ∈ N0 } ma miarę Jordana zero.
(g) Jeżeli |A| = 0, to |A| = 0.
Przykład 7.1.14. (a) Niech Q ∩ [0, 1] = {q1 , q2 , . . . } i niech fn := χ{q1 ,...,qn },[0,1] , f := χQ∩[0,1],[0,1]
R1
(funkcja Dirichleta). Wtedy 0 fn = 0, fn −→ f punktowo, ale f ∈ / R([0, 1]).
(b) Niech fn : [0, 1] −→ R,

2
n x,
 jeżeli x ∈ [0, n1 )
fn (x) := −n2 x + 2n, jeżeli x ∈ [ n1 , n2 ) , n > 2.
jeżeli x ∈ [ n2 , 1]

0,

R1 R1
Wtedy fn ∈ C([0, 1]), fn −→ 0 punktowo, ale 0 fn = 1, 0 f = 0.
Przykład 7.1.15. Zbiór Cantora C ⊂ [0, 1] ma miarę Jordana zero (zob. Przykład 3.2.4).
n
∞ 2
Cn,j , gdzie Cn,j , j = 1, . . . , 2n , są przedziałami
T S
Istotnie, wiemy, że C = Cn , gdzie Cn =
n=0 j=1
1
domkniętymi, parami rozłącznymi, każdy o długości 3n . Oznacza to, że suma długości przedziałów wcho-
dzących w skład Cn jest równa ( 32 )n .
Obserwacja 7.1.16 (Dalsze własności całki Riemanna). (a) Niech f : P −→ R będzie ograniczona
i niech
NP (f ) := {a ∈ P : f nie jest ciągła w punkcie a}
ma miarę Jordana zero. Wtedy f ∈ R(P ).
Istotnie, ustalmy ε > 0 i niech Pj = [aj , bj ] ⊂ P , j = 1, . . . , m, będą przedziałami takimi, że
m
S m
P m
S
NP (f ) ⊂ (aj , bj ) oraz (bj − aj ) 6 ε. Niech K := P \ (aj , bj ). Zbiór K jest zwarty i f jest
j=1 j=1 j=1
ciągła na K. Zatem jest jednostajnie ciągła. Niech δ > 0 będzie takie, że |f (x0 ) − f (x00 )| 6 ε dla
x0 , x00 ∈ K, |x0 − x00 | 6 δ. Rozważmy podział π = (x0 , . . . , xr ) przedziału P taki, że diam π 6 δ oraz
a1 , b1 , . . . , an , bn ∈ {x0 , . . . , xr }. Wtedy
X X
U (f, π) − L(f, π) 6 ε(xj − xj−1 ) + (M (f, P ) − m(f, P ))(xj − xj−1 )
j∈{1,...,m}: j∈{1,...,m}:
[xj−1 ,xj ]⊂K [xj−1 ,xj ]⊂P \K
6 ε((b − a) + M (f, P ) − m(f, P )).

76
7. Całka
(b) Niech f, g : P −→ R będą ograniczone. Jeżeli zbiór DP (f, g) := {a ∈ P : f (a) 6= g(a)} ma miarę
Rb Rb
Jordana zero, to f ∈ R(P ) ⇐⇒ g ∈ R(P . Ponadto, a f = a g.
Istotnie, przypuśćmy, że g ∈ R(P ).
Ustalmy ε > 0 i niech Pj = [aj , bj ] ⊂ P , j = 1, . . . , m, będą przedziałami takimi, że DP (f, g) ⊂
m
S m
P m
S
(aj , bj ) oraz (bj − aj ) 6 ε. Niech K := P \ (aj , bj ). Rozważmy podział π = (x0 , . . . , xr )
j=1 j=1 j=1
przedziału P taki, że a1 , b1 , . . . , an , bn ∈ {x0 , . . . , xr }. Wtedy
X
U (f, π) − L(f, π) = (M (f, [xj−1 , xj ]) − m(f, [xj−1 , xj ]))(xj − xj−1 )
j∈{1,...,m}:
[xj−1 ,xj ]⊂K
X
+ (M (f, P ) − m(f, P ))(xj − xj−1 ) 6 U (g, π) − L(g, π) + ε(M (f, P ) − m(f, P )),
j∈{1,...,m}:
[xj−1 ,xj ]⊂P \K
skąd łatwo wynika, że f ∈ R(P ).

Ponadto,
Z b Z b X m Z bj
f− g 6 |f − g| 6 2Cε,

a a j=1 aj
gdzie C jest stałą taką, że |f | 6 C i |g| 6 C. Dowodzi to równości obu całek.

Twierdzenie 7.1.17. Niech f ∈ R(P ). Wtedy funkcja
Z x
F : P −→ R, F (x) := f, x ∈ P,
a
spełnia warunek Lipschitza. W szczególności, F ∈ C(P ).
Dowód . Odnotujmy, że F jest poprawnie określona. Niech |f | 6 C i niech x0 , x00 ∈ P , x0 < x00 . Wtedy
Z x0 Z x00 Z x00
0 00
|F (x ) − F (x )| = f− f = f 6 C(x00 − x0 ).

a a x0
Definicja 7.1.18. Niech f : P −→ R. Mówimy, że funkcja F ∈ D(P ) jest pierwotną funkcji f , jeżeli
F 0 (x) = f (x), x ∈ P .
Obserwacja 7.1.19. (a) Jeżeli F1 i F2 są pierwotnymi funkcji f , to F1 − F2 = const.
(b) Jeżeli f nie posiada własności Darboux, to nie ma pierwotnej.
Ra Rb Ra
Przyjmujemy, że b f := − a f oraz a f = 0.
Twierdzenie 7.1.20. Dla f ∈ C(P ) niech
Z x
F (x) := f, x ∈ P.
a
Wtedy F jest pierwotną funkcji f .
Dowód . Ustalmy x0 ∈ P oraz h 6= 0 takie, że x0 + h ∈ P . Wtedy, na podstawie twierdzenia o średniej
całkowej mamy
R x0 +h
F (x0 + h) − F (x0 ) f
= x0 = f (x0 + θ(h)h),
h h
gdzie θ(h) ∈ [0, 1]. Wobec ciągłości funkcji f w punkcie x0 mamy lim f (x0 + θ(h)h) = f (x0 ).
h→0
Twierdzenie 7.1.21 (Podstawowe twierdzenie rachunku całkowego). Niech f ∈ C(P ) i niech F będzie
pierwotną funkcji f . Wtedy
Z b
f = F (b) − F (a) =: F |ba .
a
Rx
Dowód . Niech G(x) := a
f , x ∈ P . Na mocy poprzedniej propozycji G jest pierwotną funkcji f , a zatem
Rb
istnieje stała c ∈ R taka, że F (x) = G(x) + c, x ∈ P . W szczególności, F (b) − F (a) = G(b) − G(a) = a
f.

77
7.1.1. Pierwotne funkcji elementarnych. Uwaga: W każdym przedziale, z którego składa się
zbiór po prawej stronie wzoru, do wzoru na pierwotną można dodać dowolną stałą.
xn+1
Z
xn dx = , x 6= 0, n ∈ Z \ {−1};
n+1
xα+1
Z
xα dx = , x > 0, α ∈ R \ {−1};
α+1
Z
dx
= ln |x|, x 6= 0;
x
Z
sin xdx = − cos x, x ∈ R;
Z
cos xdx = sin x, x ∈ R;
Z
dx
= tg x, x ∈ R \ {π/2 + kπ : k ∈ Z};
cos2 x
Z
dx
= ctg x, x ∈ R \ {kπ : k ∈ Z};
sin2 x
Z
dx
√ = arc sin x, x ∈ (−1, 1);
1 − x2
Z
dx
= arc tg x, x ∈ R;
1 + x2
Z
exp xdx = exp x, x ∈ R.
Twierdzenie 7.1.22 (Wzór na całkowanie przez części). Jeżeli f, g ∈ C 1 (P ), to

Z b Z b
0 b
f g = (f g)|a − f g0 .
a a
Twierdzenie 7.1.23 (Wzór na całkowanie przez podstawienie). Niech f ∈ C(P ), ϕ ∈ C 1 (Q), gdzie
Q = [p, q], ϕ(Q) ⊂ P . Wtedy
Z ϕ(q) Z q
f= (f ◦ ϕ) · ϕ0 .
ϕ(p) p
R2 dx
R2
Przykład 7.1.24 (Zastosowania). (a) 1 x
= ln x|21 = ln 2. Z drugiej strony M ( x1 , πn , ξn ) −→ 1
dx
x ,
gdzie πn := (1, 1 + n1 , 1 + n2 , . . . , 1 + n 1 n
n ), ξn := (1 + n , . . . , 1 + n ). W taki razie:
n
X 1
−→ ln 2.
j=1
n+j
R1 dx
R1
(b) 0 1+x2
= arctg x|10 = π4 . 1
Z drugiej strony: M ( 1+x 2 , πn , ξn ) −→
dx
0 1+x2
, gdzie πn := (0, n1 , n2 , . . . , nn ),
ξn := ( n1 , . . . , nn ). Stąd:
n
X n π
−→ .
j=1
n2 + j 2 4
∞
(c) (Zob. Przykład 5.5.9(d)) Niech f (x) := ln(1 + x), x > −1. Wtedy f 0 (x) = 1
(−1)n xn ,
P
1+x =
n=0
przy czym szereg jest zbieżny lokalnie normalnie w (−1, 1). Korzystając z Twierdzenia 7.1.20 oraz
z Obserwacji 7.1.11(k), dostajemy
Z x Z xX ∞ ∞ Z x ∞
1 X X (−1)n n+1
ln(1 + x) = dt = (−1)n tn dt = (−1)n tn dt = x , |x| < 1.
0 1+t 0 n=0 n=0 0 n=0
n+1
(d) Korzystając z tych samych metod dostajemy dla |x| < 1:
Z x Z xX∞ ∞ Z x ∞
dt n 2n
X
n 2n
X (−1)n x2n+1
arctg x = 2
= (−1) t dt = (−1) t dt = .
0 1+t 0 n=0 n=0 0 n=0
2n + 1
78
7. Całka
7.2. Długość krzywej

Definicja 7.2.1. Długością krzywej γ : [a, b] −→ X w przestrzeni metrycznej (X, %) nazywamy liczbę
m
P
L(γ) ∈ [0, +∞] daną wzorem: L(γ) := supπ {S(γ, π)}, gdzie S(γ, π) := %(γ(xj−1 ), γ(xj )), a supremum
j=1
jest brane po wszystkich podziałach π = (t0 , . . . , tm ) przedziału [a, b]. Zauważmy, że jeżeli π 0 4 π, to
S(γ, π 0 ) > S(γ, π). Krzywą γ nazywamy prostowalną, gdy L(γ) < +∞.
Obserwacja 7.2.2. (a) L(γ) nie zależy od parametryzacji γ (i dlatego możemy zawsze ograniczyć się
do krzywych γ : [0, 1] −→ X) 2 ,

(b) L( γ) = L(γ), tzn. długość krzywej nie zależy od orientacji 3 ,

(c) L(γ1 ⊕ γ2 ) = L(γ1 ) + L(γ2 ) 4 .
Propozycja 7.2.3. Dla każdego normalnego ciągu podziałów (πk )∞
k=1 przedziału [0, 1] mamy:
S(γ, πk ) −→ L(γ).
Dowód . Wystarczy pokazać, że dla dowolnej liczby ` < L(γ) istnieje δ > 0 takie, że S(γ, π) > ` o ile
diam π 6 δ. Niech π 0 = (t00 , . . . , t0m0 ) będzie podziałem przedziału [a, b] takim, że S(γ, π 0 ) > `. Dla 0 <
δ < min{t0j − t0j−1 : j = 1, . . . , m0 } weźmy dowolny podział π = (t0 , . . . , tm ) odcinka [a, b] o średnicy 6 δ.
Punkty t0 , . . . , tm dzielimy na m0 -grup, zaliczając do i-tej grupy te punkty tj , dla których t0i−1 6 tj < t0i ,
i = 1, . . . , m0 − 1, a do grupy m0 — pozostałą „końcówkę” punktów. Punkty i-tej grupy numerujemy
kolejno tni , . . . , tni+1 −1 , gdzie n1 = 0, nm0 +1 = m + 1. Wobec nierówności trójkąta mamy:
X X−1
m0 ni+1
S(γ, π) − S(γ, π 0 ) > %(γ(tj−1 ), γ(tj )) − %(γ(t0i−1 ), γ(t0i ))
i=1 j=ni
m0
X
> %(γ(tni ), γ(tni+1 −1 )) − %(γ(x0i−1 ), γ(t0i ))
i=1
m0
X
> − %(γ(t0i−1 ), γ(tni )) − %(γ(tni+1 −1 ), γ(t0i )) > −2m0 ωγ (δ).
i=1
Teraz pozostaje już tylko wykorzystać jednostajną ciągłość odwzorowania γ, z której wynika, że dla
dostatecznie małych δ mamy S(γ, π) > `.
W dalszym ciągu będziemy zainteresowani krzywymi γ : [0, 1] −→ Rn i sytuacją, gdy na Rn rozwa-
żamy odległość euklidesową. Powiemy, że krzywa γ : [0, 1] −→ Rn jest kawałkami klasy C k , jeżeli istnieje
podział (t0 , . . . , tm ) odcinka [0, 1] taki, że γ|[tj−1 ,tj ] ∈ C k ([tj−1 , tj ]), 1 6 j 6 m W szczególności, dla
(j) (j)
dowolnego t ∈ [0, 1], można mówić o pochodnych jednostronnych γ− (t), γ+ (t), j = 1, . . . , k. Droga to
krzywa kawałkami klasy C 1 .
Twierdzenie 7.2.4. Dowolna droga γ : [0, 1] −→ Rn jest prostowalna (względem odległości euklidesowej)
oraz
v
Z 1 Z 1u n
uX
L(γ) = kγ 0 (t)kdt = t (γ 0 (t))2 dt.
j
0 0 i=1
Zauważmy, że całka po prawej stronie istnieje (funkcja podcałkowa jest kawałkami ciągła).
Dowód . Możemy założyć, że γ jest klasy C 1 . Dla podziału π = (t0 , . . . , tm ) niech ξ := (t0 , . . . , tm−1 ).
Wtedy, korzystając z twierdzenia o wartości średniej, dostajemy:
Xm m
X
|S(γ, π) − M (kγ 0 k, π, ξ)| = kγ(tj ) − γ(tj−1 )k − kγ 0 (tj−1 )k(tj − tj−1 )

j=1 j=1
2

Przypomnijmy, że zmiana parametryzacji krzywej γ : [a, b] −→ X polega na zastąpieniu jej przez krzywą γ ◦ σ :
[c, d] −→ X, gdzie σ : [c, d] −→ [a, b] jest pewną bijekcją rosnącą.
3 Przypomnijmy, że dla krzywej γ : [0, 1] −→ X kładziemy: ( γ)(t) := γ(1 − t).

4 Przypomnijmy, że dla krzywych γ : [0, 1] −→ X, j = 1, 2, takich, że γ (1) = γ (0) definiujemy: (γ ⊕ γ )(t) :=
j 1 2 1 2
1 1
γ1 (2t) dla 0 6 t 6 2
i (γ1 ⊕ γ2 )(t) := γ2 (2t − 1) dla 2
6 t 6 1.
79
7.2. Długość krzywej
v
m m uX
X X u n 2
6 kγ(tj ) − γ(tj−1 ) − γ 0 (tj−1 )(tj − tj−1 )k = t γk (tj ) − γk (tj−1 ) − γk0 (tj−1 )(tj − tj−1 )
j=1 j=1 k=1
v
m uX
X u n 2 m
X √
= t γk0 (ξk,j ) − γk0 (tj−1 )) (tj − tj−1 ) 6 n max{ωγk0 (diam π) : k = 1, . . . , n}(tj − tj−1 )
j=1 k=1 j=1
√
6 n max{ωγk0 (diam π) : k = 1, . . . , n}.
Pozostaje wykorzystać Propozycję 7.2.3, Własność 7.1.9 i skorzystać z jednostajnej ciągłości odwzoro-
wania γ 0 .
Przykład 7.2.5. (a) Jeżeli γ(t) = (t2 , t − 31 t3 ), t ∈ [0, 3], to
Z 3p Z 3 1 3
L(γ) = (2t)2 + (1 − t2 )2 dt = (1 + t2 ) dt = t + t3 = 12.
0 0 3 0
(b) Jeżeli γ(t) = (a(t − sin t), a(1 − cos t)), t ∈ [0, 2π] (a > 0) (cykloida), to
Z 2π q Z 2π
t t 2π
L(γ) = a (1 − cos t)2 + sin2 t dt = 2a sin dt = −4a cos = 8a.
0 0 2 2 0
2
1.5
0.5
0 1 2 3 4 5 6
x = t − sin t, y = 1 − cos t, t ∈ [0, 2π]

3 3
(c) Jeżeli γ(t) = (a cos t, a sin t), t ∈ [0, π/2] (a > 0) (astroida), to
Z π/2 p Z π/2 Z π/2 π/2
3 3 3
L(γ) = 3a cos4 t sin2 t + sin4 t cos2 t dt = 3a cos t sin t dt = a sin 2t dt = a cos 2t = a.

0 0 2 0 4 0 2
1
0.8
0.6
0.4
0.2
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
x = cos3 t, y = sin3 t, t ∈ [0, π/2]

(d) Jeżeli γ(t) = (r cos ϕ, r sin ϕ, aϕ), ϕ ∈ [0, 2kπ], (r > 0, a 6= 0, k > 0) (linia śrubowa), to
Z 2kπ p p
L(γ) = r2 + a2 dϕ = 2kπ r2 + a2 .
0
(e) Jeżeli γ : [a, b] −→ R2 , γ(x) := (x, f (x)), gdzie f : [a, b] −→ R jest funkcją kawałkami C 1 , to
Z bp
L(γ) = 1 + (f 0 (x))2 dx.
a
√
Np. dla f (x) = 2 x3 , x ∈ [0, 2], dostajemy
2 √ 3
Z 2q Z 2
√ 2 √ 1 2 √ 2
L(γ) = 1 + (3 x) dx = 1 + 9x dx = · ( 1 + 9x)3 = ( 19 − 1).

0 0 9 3 0 27
(f) Jeżeli γ : [α, β] −→ R2 , γ(ϕ) := (R(ϕ) cos ϕ, R(ϕ) sin ϕ), gdzie R : [α, β] −→ R+ jest funkcją
kawałkami C 1 , to
Z βp
L(γ) = (R(ϕ))2 + (R0 (ϕ))2 dϕ.
α
80
7. Całka
Istotnie, (γ10 (ϕ))2 + (γ20 (ϕ))2 = (R0 (ϕ) cos ϕ − R(ϕ) sin ϕ)2 + (R0 (ϕ) sin ϕ + R0 (ϕ) cos ϕ)2 =
(R(ϕ))2 + (R0 (ϕ))2 .
(g) Jeżeli R(ϕ) = r, ϕ ∈ [0, 2π], to
Z 2π
L(γ) = r dϕ = 2πr.
0
(h) Jeżeli R(ϕ) = a(1 + cos ϕ), ϕ ∈ [0, 2π] (kardioida), to
Z 2π q Z 2π p
L(γ) = a2 (1 + cos ϕ)2 + a2 sin2 ϕ dϕ = a 2 + 2 cos ϕ dϕ
0 0
Z 2π Z π
ϕ ϕ ϕ π
= 2a | cos | dϕ = 4a cos dϕ = 8a sin = 8a.
0 2 0 2 2 0
(i) Jeżeli R(ϕ) = aϕ, ϕ ∈ [0, β] (a > 0) (spirala Archimedesa), to
Z βp
a p p
L(γ) = a ϕ2 + 1 dϕ = β 1 + β 2 + ln(β + 1 + β 2 ) .
0 2
8
6
4
–5 2 5 10
–2
–4
–6
–8
–10
R(ϕ) := ϕ, ϕ ∈ [0, 4π]

(j) Jeżeli R(ϕ) = aemϕ , ϕ ∈ [0, β] (a > 0, m > 0) (spirala logarytmiczna), to
Z βp Z β r
p
mϕ 1
L(γ) = a e 2mϕ +m e 2 2mϕ dϕ = a 1 + m 2 e dϕ = a 1 + 2 (emβ − 1).
0 0 m
100 200 300 400 500
0
–20
–40
–60
–80
–100
–120
–140
–160
R(ϕ) := eϕ , ϕ ∈ [0, 2π]

Przykład 7.2.6. Powinniśmy zwrócić uwagę na następujący problem. Niech γ : [0, 1] −→ R2 , γ(t) :=
(t, 0). Niech δn & 0. Przybliżamy krzywą γ przy pomocy łamanych γn : [0, 1] −→ R2 wyznaczonych przez
1
punkty (0, 0), ( 2n , δn ), ( n1 , 0), 2n
3
, δn ), ( n2 , 0),. . . , (1 − 2n
1
, δn ), (1, 0). Oczywiście, γn −→ γ jednostajnie.
q p
Z drugiej strony L(γn ) = 2n ( 2n ) + δn = 1 + (2nδn ) . Dobierając stosownie (δn )∞
1 2 2 2
n=1 możemy łatwo
dostać L(γn ) −→ +∞.
7.3. Przykłady zastosowania całek

Uwaga: W przykładach poniżej pewne pojęcia (np. pole powierzchni) będą rozumiane w sposób
intuicyjny — precyzyjne definicje zostaną podane w przyszłości w ramach Analizy Matematycznej III
i IV.
(1) Niech A = {(x, y) : x ∈ [a, b], g(x) 6 y 6 f (x)}, gdzie f, g ∈ C([a, b]) oraz g 6 f . Wtedy pole |A|
zbioru A wyraża się wzorem
Z b
|A| = (f − g).
a
n
P
Intuicja: |A| ≈ (f (ξi ) − g(ξi ))(xi − xi−1 ).
i=1
81
7.3. Przykłady zastosowania całek
(1.1) Jeżeli f (x) = sin x, g(x) = 0, x ∈ [0, π], to

Z π π
|A| = sin x dx = − cos x = 2.

0 0
(2) Niech A = {(r cos ϕ, r sin ϕ) : α 6 ϕ 6 β, 0 6 r 6 R(ϕ)}, gdzie β − α 6 2π, R ∈ C 1 ([α, β]),
R : [α, β] −→ R+ . Wtedy
1 β 2
Z
|A| = R (ϕ) dϕ.
2 α
n
πR2 (ξi ) ϕi −ϕ
P
Intuicja: |A| ≈ 2π
i−1
.
i=1
(2.1) Jeżeli R(ϕ) = r, ϕ ∈ [0, 2π], to
Z 2π
1
|A| = r2 dϕ = πr2 .
2 0
(2.2) Jeżeli R(ϕ) = sin 2ϕ, ϕ ∈ [0, π/2], to

Z π Z π
1 2 1 2 1 1 1 π π
|A| = sin2 2ϕ dϕ = (1 − cos 4ϕ) dϕ = (ϕ − sin 4ϕ)|02 = .
2 0 2 0 2 4 4 8
0.8
0.6
0.4
0.2
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
R(ϕ) := sin 2ϕ, ϕ ∈ [0, π2 ]

(2.3) Jeżeli R(ϕ) = a(1 + cos ϕ), ϕ ∈ [0, 2π] (a > 0) (kardioida), to
a2 2π a2 2π
Z Z
|A| = (1 + cos ϕ)2 dϕ = (1 + 2 cos ϕ + cos2 ϕ) dϕ
2 0 2 0
a2 2π a2
Z
1 1 1 3 2
= (1 + 2 cos ϕ + (1 + cos 2ϕ)) dϕ = (ϕ + 2 sin ϕ + (ϕ + sin 2ϕ))|2π
0 = πa .
2 0 2 2 2 2 2
0.8
0.6
0.4
0.2
–0.4 –0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2

–0.2
–0.4
–0.6
–0.8
R(ϕ) = 12 (1 + cos ϕ), ϕ ∈ [0, 2π]

82
7. Całka
√
(2.4) Jeżeli R(ϕ) = a 2 cos 2ϕ, |ϕ| 6 π/4 lub |ϕ − π| 6 π/4 (a > 0) (lemniskata), to
1 2 π/4
Z
1 π/4
|A| = 2 2a cos 2ϕ dϕ = 2a2 sin 2ϕ|−π/4 = 2a2 .
2 −π/4 2
0.4
0.2
–2 –1 0 1 2
–0.2
–0.4
√
R(ϕ) := 2 cos 2ϕ
(3) Niech B = {(x, r cos ϕ, r sin ϕ) : x ∈ [a, b], ϕ ∈ [0, 2π], 0 6 r 6 R(x)}, gdzie R ∈ C([a, b]),
R : [a, b] −→ R+ . Wtedy objętość |B| bryły B wyraża się wzorem
Z b
|B| = π R2 (x) dx.
a
n
πR2 (ci )(xi − xi−1 ).
P
Intuicja: |B| ≈
i=1
(3.1) Jeżeli R(x) = r, x ∈ [0, h] (r > 0, h > 0) (walec o promieniu r i wysokości h), to
Z h
|B| = π r2 dx = πr2 h.
0
√
(3.2) Jeżeli R(x) = r2 − x2 , x ∈ [−r, r] (kula o promieniu r), to
Z r 1 r 4
|B| = π (r2 − x2 ) dx = π r2 x − x3 = πr3 .
−r 3 −r 3
(3.3) Jeżeli R(x) = hr x, x ∈ [0, h] (r > 0, h > 0) (stożek o promieniu r i wysokości h), to
Z h r 2 r 2 1 h 1
|B| = π x dx = π x3 = πr2 h.

0 h h 3 0 3
1
(3.4) Jeżeli R(x) = x, x ∈ [1, c], to
Z c
1 1 c 1
|B| = π dx = −π = π 1 − .
x2 x 1 c

1
0.5
–0.5
–1
1
0.5
0 3.5 4
–0.5 2.5 3
1.5 2
–1 1
R(x) = x1 , x ∈ [1, 4]
83
7.4. Całka niewłaściwa
(4) Niech S = {(x, R(x) cos ϕ, R(x) sin ϕ) : x ∈ [a, b], ϕ ∈ [0, 2π]}, gdzie R ∈ C 1 ([a, b]), R : [a, b] −→
R+ . Wtedy pole powierzchni |S| powierzchni S wyraża się wzorem
Z b p
|S| = 2π R(x) 1 + (R0 (x))2 dx.
a
Intuicja:
n
X p
|S| ≈ 2πR(ξi ) (xi − xi−1 )2 + (R(xi ) − R(xi−1 ))2
i=1
s
n R(x ) − R(x 2 n
i i−1
X X p
= 2πR(ξi ) 1 + ) (xi − xi−1 ) ≈ 2πR(ξi ) 1 + (R0 (ξi ))2 (xi − xi−1 ).
i=1
xi − xi−1 i=1
√
(4.1) Jeżeli R(x) = r2 − x2 , x ∈ [−r, r] (sfera o promieniu r), to
Z r p s Z r
2x 2
|S| = 2π r −x 1+ √
2 2 dx = 2π r dx = 4πr2 .
−r 2 r 2 − x2 −r
(4.2) Jeżeli R(x) = hr x, x ∈ [0, h] (r > 0, h > 0) (stożek o promieniu r, wysokości h i tworzącej
√
` := h2 + r2 ), to
Z h r r 2 r r 2 1 h
r r p
|S| = 2π x 1+ dx = 2π 1+ x2 = πr h2 + r2 = πr`.

0 h h h h 2 0
(4.3) Jeżeli R(x) = x1 , x ∈ [1, c], to
Z c r Z c
1 1 1
|S| = 2π 1 + 4 dx > 2π = 2π ln c.
1 x x 1 x
(4.4) Niech
n 1o
Bc = (x, r cos ϕ, r sin ϕ) : x ∈ [1, c], ϕ ∈ [0, 2π], r 6 ,
x
n 1 1 o
Sc = (x, cos ϕ, sin ϕ) : x ∈ [1, c], ϕ ∈ [0, 2π] .
x x
Wtedy
1
lim |Bc | = lim π 1 − = π, ale lim |Sc | > lim 2π ln c = +∞.
c→+∞ c→+∞ c c→+∞ c→+∞

Definicja 7.4.1. Niech f : [a, b) −→ R, gdzie −∞ < a < b 6 ∞, będzie taka, że f |[a,β] ∈ R([a, β]) dla
Rβ Rb
dowolnego a < β < b. Zdefiniujmy Ff (β) := a f . Mówimy, że całka niewłaściwa a f jest zbieżna, jeżeli
Rb
granica a f := lim Ff (β) istnieje i jest skończona.
β→b−
Rb
Jeżeli dodatkowo f : [a, b) −→ R+ , to zamiast pisać, że całka a f jest zbieżna, będziemy pisać
Rb
a
f < +∞.
Analogiczne pojęcie całki niewłaściwej możemy zdefiniować dla funkcji f : (a, b] −→ R, gdzie −∞ 6
a < b < ∞.
Jeżeli f : (a, b) −→ R, gdzie −∞ 6 a < b 6 ∞, jest funkcją taką, że f |[α,β] ∈ R([α, β]) dla dowolnego
Rb
przedziału [α, β] ⊂ (a, b), mówimy, że całka niewłaściwa a f jest zbieżna, jeżeli istnieje c ∈ (a, b) takie,
Rc Rb
że całki niewłaściwe a f , c f są zbieżne. Definiujemy wówczas
Z c Z c Z b
f := f+ f. (*)
a a c
Obserwacja 7.4.2. (a) Definicja (*) nie zależy od wyboru punktu pośredniego c ∈ (a, b).
84
7. Całka
Rb Rb
(b) Jeżeli f ∈ R([a, b]), gdzie −∞ < a < b < ∞, to całka niewłaściwa a f |[a,b) jest zbieżna i a f |[a,b) =
Rb
a
f.
Istotnie, niech |f | 6 C. Wtedy dla β ∈ (a, b) mamy
Z b Z b Z b
Ff (β) − f = f 6 |f | 6 (b − β)C −→ 0.

a β β β→b−
(c) Zauważmy, że powyższa sytuacja ma zawsze miejsce, gdy istnieje skończona granica g := lim f (x).
x→b−
Istotnie, weźmy dowolne ε > 0 i niech β ∈ (a, b) będzie taka, że b − β < 1 oraz |f (x) − g| 6 4ε
dla β 6 x < b. Ponieważ f ∈ R(a, β]), zatem istnieje podział π 0 = (t0 , . . . , tm ) przedziału [a, β] taki,
że U (f, π 0 ) − L(f, π 0 ) 6 2ε . Niech π := (t0 , . . . , tm , b). Jest to podział przedziału [a, b] oraz
U (f, π) − L(f, π) = U (f, π 0 ) − L(f, π 0 ) + (M (f, [β, b]) − m(f, [β, b]))(b − β) 6 ε.
Przykład 7.4.3. (a) Dla 0 < γ < 1:
Z 1 Z 1
1 1 x1−γ 1 1
γ
dx = lim γ
dx = lim = .
0 x α→0+ α x α→0+ 1 − γ α 1−γ
(b) Dla γ > 1:
+∞ β
x1−γ β
Z Z
1 1 1
dx = lim dx = lim = .
1 xγ β→+∞ 1 x γ β→+∞ 1 − γ 1 γ−1
(c)
Z ∞ Z β Z 0
dx dx dx
= lim + lim = lim arctg x|β0 + lim arctg x|0α = π.
−∞ 1 + x2 β→+∞ 0 1 + x2 α→−∞ α 1 + x2 β→+∞ α→−∞
Twierdzenie 7.4.4. Jeżeli f : [a, b) −→ R+ i f |[a,β] ∈ R([a, β]) dla dowolnego a < β < b, to
Z b X∞ Z βn
f < +∞ ⇐⇒ ∃(βn )n=0 ⊂[a,b) : a = β0 < β1 < . . . ,
∞ f < +∞.
a n=1 βn−1
n R
P βk
Dowód . W naszym przypadku funkcja Ff jest rosnąca oraz Ff (βn ) = βk−1
f.
k=1
Twierdzenie 7.4.5 (Warunek Cauchy’ego zbieżności całek niewłaściwych). Niech f : [a, b) −→ R będzie
Rb
taka, f |[a,β] ∈ R([a, β]) dla dowolnego a < β < b. Wtedy całka niewłaściwa a f jest zbieżna wtedy i tylko
wtedy, gdy dla dowolnego ε > 0 istnieje c ∈ (a, b) takie, że dla dowolnych c < β1 < β2 < b mamy
Rβ
| β12 f | < ε.
Rβ
Dowód . (=⇒): β12 f = Ff (β2 ) − Ff (β1 ).
(=⇒): Niech a 6 βn < b, n ∈ N, βn −→ b. Wtedy nasz warunek gwarantuje, że ciąg liczbowy
(Ff (βn ))∞
n=1 spełnia warunek Cauchy’ego. Jest więc zbieżny do granicy skończonej.
Twierdzenie 7.4.6 (Kryterium porównawcze). Niech f, g : [a, b) −→ R będą takie, że:

• f |[a,β] , g|[a,β] ∈ R([a, β)) dla dowolnego β ∈ (a, b),
• |f (x)| 6 g(x), x ∈ [a, b),
Rb
• całka niewłaściwa a g jest zbieżna.
Rb Rb Rb
Wtedy całka a f jest zbieżna oraz | a f | 6 a g.
Rb Rb Rb Rb
W szczególności, jeżeli całka a |f | jest zbieżna, to całka a f jest zbieżna oraz | a f | 6 a |f |.
R +∞ sin xdx
Przykład 7.4.7. (a) Całka 0 1+x2 jest bezwzględnie zbieżna.
R +∞ sin xdx
(b) Całka 0 x jest zbieżna.
Istotnie, ponieważ lim sinx x = 1 osobliwość jest tylko w +∞ i wystarczy zbadać zbieżność całki
x→0
R +∞ sin xdx R +∞ sin xdx R +∞ cos xdx R +∞ cos xdx
1 x . Całkując przez części mamy 1 x = − cos
x
x +∞
|1 − 1 x2 = cos 1− 1 x2
i wystarczy zauważyć, że ostatnia całka jest bezwzględnie zbieżna.
85
R +∞ sin xdx
(c) Całka 0 x nie jest zbieżna bezwzględnie.
Istotnie,
Z +∞ ∞ Z ∞ ∞
| sin x|dx X nπ
Z nπ
| sin x|dx X 1 1X2
= > | sin x|dx = = +∞.
0 x n=1 (n−1)π
x n=1
nπ (n−1)π π n=1 n
Twierdzenie 7.4.8 (Kryterium całkowe zbieżności szeregów). Niech f : [0, +∞) −→ [0, +∞) będzie
n
P Rn
funkcją malejącą, Sn := f (n), In := 0 f , n ∈ N0 . Wtedy:
k=0
(a) Sn − In −→ g ∈ [0, f (0)].
R∞ ∞
P
(b) 0 f < +∞ ⇐⇒ f (n) < +∞.
n=0
Rk
Dowód . (a) Zauważmy, że f (k) 6 k−1 f 6 f (k − 1), k ∈ N. Stąd Sn − f (0) 6 In 6 Sn − f (n), a więc
f (n) 6 Sn − In 6 f (0). Wystarczy jeszcze pokazać, że ciąg (Sn − In )∞
n=0 jest malejący:
Z n+1
Sn − In − (Sn+1 − In+1 ) = −f (n + 1) + f > 0.
n
(b) wynika z (a).
R +∞ R +∞ ∞
dx dt 1
P
Przykład 7.4.9. 2 x(ln x)α = ln 2 tα < +∞ ⇐⇒ α > 1. W takim razie szereg n(ln n)α jest
n=2
zbieżny wtedy i tylko wtedy gdy α > 1.
ROZDZIAŁ 8
Szeregi Fouriera
8.1. Szeregi Fouriera

Do tematyki związanej z szeregami Fouriera powrócimy w szerszym zakresie w §§ 14.1 – 14.3.
Niech
R2π (R) : = {f : R −→ R : f |[−π,π] ∈ R([−π, π]), ∀x∈R : f (x + 2π) = f (x)},
C2π (R) : = {f ∈ C(R) : ∀x∈R : f (x + 2π) = f (x)}.
Definicja 8.1.1. Dla dowolnej funkcji f ∈ R2π (R) definiujemy jej współczynniki szeregu Fouriera 1

:
1 π 1 π
Z Z
an = an (f ) := f (t) cos nt dt, bn = bn (f ) := f (t) sin nt dt, n ∈ N0 .
π −π π −π
Szeregiem Fouriera funkcji f nazywamy szereg funkcyjny:
∞
a0 X
S(x) = S(f ; x) := + (an cos nx + bn sin nx), x ∈ R.
2 n=1
Jego sumy częściowe oznaczamy przez:
k
a0 X
Sk (x) = Sk (f ; x) := + (an cos nx + bn sin nx), x ∈ R, k ∈ N0 .
2 n=1
Obserwacja 8.1.2. (a) Jeżeli szereg S(f ; x0 ) jest zbieżny, to zbieżny jest też szereg S(f ; x0 + 2kπ) oraz
S(f ; x0 + 2kπ) = S(f ; x0 ), k ∈ Z. W tym sensie funkcja S(f ; ·) jest okresowa o okresie 2π.
(b) Jeżeli funkcja f jest parzysta, to bn = 0, n ∈ N. Wtedy szereg Fouriera funkcji f mam postać
∞
S(f ; x) = a20 +
P
an cos nx i jest nazywany szeregiem kosinusów.
n=1
Istotnie,
Z −π
1 π 1 π
Z Z
u=−t 1
bn := f (t) sin nt dt = f (−u) sin(−nu) (−du) = − f (u) sin nu du = −bn .
π −π π π π −π
(c) Jeżeli funkcja f jest nieparzysta, to an = 0, n ∈ N0 . Wtedy szereg Fouriera funkcji f mam postać
∞
P
S(f ; x) = bn sin nx i jest nazywany szeregiem sinusów — Ćwiczenie.
n=1
(d) an (1) = 0, n ∈ N, a0 (1) = 2. Stąd Sk (1; x) = 1, k ∈ N0 , oraz S(1; x) = 1.
(e) Niech
1 cos nx sin nx
ϕ0 := √ , ϕ2n−1 (x) := √ , ϕ2n (x) := √ , n = 1, 2, . . . ,
2π π π
∞
Wtedy układ (ϕn )n=1 jest ortonormalny, tzn.
Z π
ϕj (t)ϕk (t) dt = δj,k , j, k ∈ N0 — Ćwiczenie.
−π
Twierdzenie 8.1.3 (Riemanna–Lebesgue’a 2 ). Jeżeli f ∈ R(P ), gdzie P := [a, b], to

Z Z
lim f (t) cos αt dt = lim f (t) sin αt dt = 0.
|α|→+∞ P |α|→+∞ P
1

2
Jean Fourier (1768–1830).
Henri Lebesgue (1875–1941).
87
88
8. Szeregi Fouriera
W szczególności, dla f ∈ R2π (R) mamy an (f ) −→ 0, bn (f ) −→ 0 przy n −→ +∞.

W rzeczywistości Twierdzenie 8.1.3 jest prawdziwe dla obszerniejszej klasy funkcji — zob. Twierdze-
nie 14.1.1.
Dowód . Krok 1o . Jeżeli f = χ[p,q],P , to
Z Z q q
1 1
f (t) cos αt dt = cos αt dt = sin αt = (sin(αq) − sin(αp)) −→ 0.

P p α p α |α|→+∞
Podobnie dla sin αt.

Krok 2o . Wynika stąd, że dla dowolnego podziału π = (x0 , . . . , xm ) przedziału P , jeżeli
m
X
f= cj χ[xj−1 ,xj ],P ,
j=1
gdzie c1 , . . . , cm ∈ R, to twierdzenie zachodzi.

Krok 3o . Dalej zauważmy, że jeżeli (fs )∞ s=1 ⊂ R(P ), P |fs (t)−f (t)|dt −→ 0 oraz twierdzenie zachodzi
R
dla każdej z funkcji fs , to zachodzi dla f . R R

Istotnie, niech ε > 0 i niech s ∈ N będzie takie, że P |fs (t)−f (t)|dt 6 ε. Niech | P fs (t) cos αt dt| 6 ε
dla |α| > C. Wtedy dla |α| > C mamy
Z Z Z
f (t) cos αt dt 6 fs (t) cos αt dt + |fs (t) − f (t)|| cos αt|dt 6 2ε.

P P P
o
(fs )∞
funkcji „schodkowych” takich, jak w Kroku 2o , dla którego P |fs (t) −
R
Krok 4 . Istnieje ciąg s=1
f (t)|dt −→ 0.
Istotnie, niech ε > 0 i niech π = (x0 , . . . , xm ) będzie podziałem taki, że U (f, π) − L(f, π) 6 ε.
m
P
Zdefiniujmy cj := M (f, [xj−1 , xj ]), j = 1, . . . , m, g := cj χ[xj−1 ,xj ],P . Wtedy
j=1
Z Z Z Z
|g(t) − f (t)|dt = (g(t) − f (t))dt = g(t)dt − f (t)dt 6 U (f, π) − L(f, π) 6 ε.
P P P P
Zdefiniujmy pomocniczą funkcję:

sin (2k+1)x
2
Φk (x) := , x ∈ R, k ∈ N0 .
sin x2
Obserwacja 8.1.4 (Ćwiczenie). (a) Φk (−x) = Φk (x).
(b) Φk (x + 2π) = Φk (x).
k
(c) 12 Φk (x) = 21 +
P
cos nx.
n=1
Lemat 8.1.5. Dla f ∈ R2π (R) mamy:

1 π f (x + t) + f (x − t)
Z
Sk (f ; x) = Φk (t)dt, x ∈ R, k ∈ N0 .
π 0 2
Rπ
W szczególności, π1 0 Φk (t)dt = 1, k ∈ N0 .
Dowód . Liczymy:
k
1 π
Z X
Sk (f ; x) = f (t) 21 + (cos nt cos nx + sin nt sin nx) dt
π −π n=1
Z π k
1 π
Z
1 X 1
= f (t) 21 + cos n(t − x) dt = f (t) Φk (t − x)dt
π −π n=1
π −π 2
Z π−x Z π
1 π f (x + t) + f (x − t)
Z
1 1 (∗) 1 1
= f (x + t) Φk (t)dt = f (x + t) Φk (t)dt = Φk (t)dt.
π −π−x 2 π −π 2 π 0 2
gdzie (∗) wynika z tego, że funkcja podcałkowa ma okres 2π.
89
Twierdzenie 8.1.6. Dla f ∈ R2π (R) i dla dowolnego 0 < δ < π mamy:
1 δ f (x + t) + f (x − t)
Z
lim Sk (f ; x) = lim Φk (t)dt, x∈R
k→+∞ k→+∞ π 0 2
(w tym sensie, że obie granice jednocześnie istnieją i są równe).
W szczególności, prawdziwa jest następująca zasada lokalizacji:
O zbieżności i wartości S(f ; x0 ) szeregu Fouriera funkcji f w punkcie x0 decydują wyłącznie wartości
funkcji f w dowolnie małym otoczeniu punktu x0 .
Dowód . Ustalmy x. Funkcja
f (x + t) + f (x − t)
[δ, π] 3 t 7−→
2 sin 2t
jest całkowalna. Zatem, na podstawie twierdzenia Riemanna–Lebesgue’a, mamy:
1 π f (x + t) + f (x − t)
Z
(2k + 1)t
lim sin dt = 0.
k→+∞ π δ 2 sin 2t 2
Teraz wystarczy skorzystać z Lematu 8.1.5.
Twierdzenie 8.1.7 (Kryterium Diniego). Niech f ∈ R2π (R) i x0 , A ∈ R będą takie, że funkcja
ψ f (x0 + t) + f (x0 − t) − 2A
(0, π] 3 t 7−→
t
3

jest całkowalna . Wtedy
S(f ; x0 ) = lim Sk (f ; x0 ) = A.
k→+∞
Dowód . Na podstawie Lematu 8.1.5 mamy:

t
1 π f (x0 + t) + f (x0 − t) 1 π
Z Z
(2k + 1)t
Sk (f ; x0 ) − A = − A Φk (t)dt = ψ(t) 2 t sin dt.
π 0 2 π 0 sin 2 2
Ponieważ funkcja
t
2
(0, π] 3 t 7−→
sin 2t
przedłuża się do funkcji ciągłej na [0, π], zatem funkcja
t
2
(0, π] 3 t 7−→ ψ(t)
sin 2t
jest całkowalna i możemy skorzystać z twierdzenia Riemanna–Lebesgue’a.
Obserwacja 8.1.8. Jeżeli istnieje skończona granica g := lim ψ(t), to ψ jest całkowalna.
t→0+
Istotnie, połóżmy ψ(0) := g, niech ε > 0 i niech 0 < δ < 1 będzie takie, że |ψ(t) − g| 6 ε dla
0 < t 6 δ. Ponieważ funkcja ψ|[δ,π] jest całkowalna, zatem istnieje podział π0 = (t0 , . . . , tm ) przedziału
[δ, π] taki, że U (ψ, π0 ) − L(ψ, π0 ) 6 ε. Połóżmy π := (0, t0 , . . . , tm ). Wtedy
U (ψ, π) − L(ψ, π) = (M (ψ, [0, δ]) − m(ψ, [0, δ]))δ + ε 6 2εδ + ε 6 3ε.
Wniosek 8.1.9 (Przykłady użycia kryterium Diniego). (a) Jeżeli funkcja
f (x0 + t) + f (x0 − t) − 2f (x0 )
ψ
(0, π] 3 t 7−→
t
jest całkowalna, to Sk (f ; x0 ) −→ f (x0 ).
(b) W szczególności, jeżeli istnieje skończona granica
f (x0 + t) + f (x0 − t) − 2f (x0 )
lim ,
t→0+ t
to S(f ; x0 ) = f (x0 ).

3 Po dowolnym zdefiniowaniu ψ(0). Zauważmy, że dla dowolnego 0 < δ < π mamy ψ|[δ,π] ∈ R([δ, π]).
90
8. Szeregi Fouriera
(c) W szczególności, jeżeli granice jednostronne

f (x0 ±) := lim f (x0 + t)
t→0±
istnieją i są skończone, 2f (x0 ) = f (x0 +) + f (x0 −) oraz istnieją skończone granice

f (x0 ± t) − f (x0 ±)
lim ,
t→0+ t
to S(f ; x0 ) = f (x0 ).
(d) W szczególności, jeżeli f 0 (x0 ) istnieje, to S(f ; x0 ) = f (x0 ).
Przykład 8.1.10. Niech h : R −→ R będzie funkcją okresową o okresie 2π taką, że

−x − π,
 −π 6 x < 0
h(x) = 0, x=0 .

−x + π, 0<x6π

Wtedy
∞
X sin nx
h(x) = S(h; x) = 2 , x ∈ R.
n=1
n

Ponadto, szereg jest zbieżny niemal jednostajnie na przedziale (0, 2π) 4 .
Istotnie, funkcja h jest nieparzysta, więc an (h) = 0, n ∈ N0 . Ponadto
2 π
Z π 2 1 π 2 1 π π
2 2 t 2
bn (h) = (π − t) sin nt dt = − cos nt + t cos nt − sin nt = − 1 cos nt = .

π 0 n πn π n2 n π n

0 0 0 0
Zauważmy, że h spełnia w każdym punkcie warunek z kryterium Diniego bo jest różniczkowalna w [−π, 0)∪
(0, π] (dla x0 = 0 zbieżność jest trywialna).
Zbieżność niemal jednostajna wynika z kryterium Dirichleta jednostajnej zbieżności (Ćwiczenie).

Twierdzenie 8.1.11 (Twierdzenie Fejéra 5 ). Dla f ∈ C2π (R) zdefiniujmy:
S0 (f ; x) + · · · + Sk−1 (f ; x)
σk (f ; x) := , x ∈ R, k = 1, 2, . . . .
k
Wtedy σk (f ; ·) −→ f jednostajnie na R.
Dowód . Korzystając z Lematu 8.1.5 i wzoru
k−1
X sin2 kα
sin(2j + 1)α = (Ćwiczenie),
j=0
sin α
dostajemy
π k−1
f (x + t) + f (x − t)
Z
1 1 X t
σk (f ; x) = · t sin(2j + 1) dt
π 0 2 k sin 2 j=0 2
π
f (x + t) + f (x − t) sin2 k 2t
Z
1
= · dt, x ∈ R, k ∈ N.
π 0 2 k sin2 2t
Niech
sin2 k x2
Ψk (x) := , x ∈ R, k ∈ N.
k sin2 x2
1
Rπ
Zauważmy, że π 0
Ψk (t)dt = 1, k ∈ N. Niech C > 0 będzie takie, że |f (x)| 6 C, x ∈ R. Dla 0 < δ < π
liczymy:
π
f (x + t) + f (x − t) − 2f (x)
Z
1
|σk (f ; x) − f (x)| 6 Ψk (t)dt

π 2

0
1 δ 1 π
Z Z
2C
6 ωf (δ)Ψk (t)dt + 2CΨk (t)dt 6 ωf (δ) + , x ∈ R, k ∈ N.
π 0 π δ k sin2 2δ
4

5
Tzn. jest zbieżny jednostajnie na dowolnym zbiorze zwartym K ⊂ (0, 2π).
Lipót Fejér (1880–1959).
91
Definicja 8.1.12. Wielomianem trygonometrycznym nazywamy dowolną funkcję postaci

k
X
w(x) = α0 + (αn cos nx + βn sin nx).
n=1
Jako natychmiastowy wniosek z twierdzenia Fejéra dostajemy następujący wynik.
Wniosek 8.1.13. Dla dowolnej funkcji f ∈ C2π (R) istnieje ciąg wielomianów trygonometrycznych
(wk )∞
k=1 taki, że wk −→ f jednostajnie na R.
Twierdzenie 8.1.14 (Twierdzenie aproksymacyjne Weierstrassa). Dla dowolnej funkcji f ∈ C([a, b])
istnieje ciąg wielomianów (Pk )∞
k=1 taki, że Pk −→ f jednostajnie na [a, b].
Dowód . Istotnie, problem sprowadza się do udowodnienia, że każda funkcja f ∈ C([0, π]) daje się jedno-
stajnie aproksymować wielomianami (Ćwiczenie). Ustalmy f . Funkcję tę możemy oczywiście przedłużyć
do funkcji ciągłej na R i okresowej o okresie 2π. Na podstawie Wniosku 8.1.13, dla dowolnego ε > 0 ist-
nieje wielomian trygonometryczny w taki, że |w(x)−f (x)| 6 2ε , x ∈ R. W takim razie problem sprowadza
się do aproksymacji na [0, π] wielomianów trygonometrycznych zwykłymi wielomianami. Wobec postaci
wielomianu trygonometrycznego, wystarczy umieć aproksymować funkcje cos nx i sin nx, n ∈ N. To zaś
wynika bezpośrednio z faktu, że funkcje te są rozwijalne w szeregi potęgowe zbieżne na R.
6

Twierdzenie 8.1.15 (Nierówność Bessela ).
∞
1 π 2
X Z
1 2
a
2 0 + (a2
n + b 2
n ) 6 f (t) dt, f ∈ R2π (R).
n=1
π −π
Dowód . Niech (ϕn )∞ R będzie taki, jak w Obserwacji 8.1.2(e). Niech P := [−π, π]. Dla f, g ∈ R(P )
n=0
zdefiniujmy hf, gi := f (t)g(t) dt. Zauważmy (Ćwiczenie), że operator
P
R(P ) × R(P ) 3 (f, g) 7−→ hf, gi
ma wszystkie własności iloczynu skalarnego z wyjątkiem tego, że z równości hf, f i = 0 nie wynika, że
f = 0. W szczególności, zachodzi nierówność Schwarza (Ćwiczenie)
|hf, gi|2 6 hf, f ihg, gi ∈ R, f, g ∈ R(P ).
Niech kf k := hf, f i. Funkcja R(P ) 3 f 7−→ kf k ∈ R+ ma wszystkie własności normy (Ćwiczenie) z
p
wyjątkiem tego, że z równości kf k = 0 nie wynika, że f = 0.

Zauważmy, że jeżeli f = λ0 ϕ0 + · · · + λk ϕk , to
λj = hf, ϕj i, j = 0, . . . , k, kf k2 = λ20 + · · · + λ2k .
W szczególności, układ (ϕn )∞
n=0 jest liniowo niezależny. Zauważmy, że
Sk (f ) := hf, ϕ0 iϕ0 + · · · + hf, ϕk iϕk , k ∈ N0 .
Stąd
0 6 kf − Sk (f )k2 = hf − Sk (f ), f − Sk (f )i = kf k2 − 2hf, Sk (f )i + kSk (f )k2
k
X k
X k
X
2 2 2 2
= kf k − 2 hf, ϕn i + hf, ϕn i = kf k − hf, ϕn i2 = kf k2 − kSk (f )k2 ,
n=0 n=0 n=0
co daje nierówność Bessela
∞
X
|hf, ϕn i|2 6 kf k2 , f ∈ R(P ),
n=0
czyli
∞
r π 2 X √ √ Z
a0 + ( πan )2 + ( πbn )2 6 f 2 (t) dt.
2 n=1 P
Twierdzenie 8.1.16 (Kryterium zbieżności jednostajnej). Niech f ∈ C2π (R) będzie taka, że f |[−π,π] jest
kawałkami klasy C 1 . Wtedy Sk (f ; ·) −→ f jednostajnie na R.
6

Friedrich Bessel (1784–1846).
92
8. Szeregi Fouriera
Dowód . Wobec Kryterium Diniego wiemy, że Sk (f ; x) −→ f (x), x ∈ R. Wystarczy więc pokazać, że ciąg
(Sk (f ))∞
k=0 jest zbieżny jednostajnie. Zastosujemy kryterium Weierstrassa i wykażemy, że
∞
X
|an (f )| + |bn (f )| < +∞.
n=1
Zauważmy, że f 0 ∈ R2π (R). W szczególności, na podstawie nierówności Bessela, mamy:
∞
1 π 02
X Z
1 2 0 2 0 2 0
a
2 0 (f ) + (a n (f ) + b n (f )) 6 f (t) dt.
n=1
π −π
Całkując przez części dostajemy: an (f 0 ) = nbn (f ), bn (f 0 ) = −nan (f ), n = 1, 2, . . . 7 .

Teraz, na podstawie nierówności Schwarza, mamy:

∞ ∞ ∞ ∞
X X 1 X 1 1/2 X 2 0 1/2
|an (f )| = |bn (f 0 )| 6 bn (f ) < +∞.
n=1 n=1
n n=1
n2 n=1
∞
P
Zbieżność szeregu |bn (f )| sprawdzamy analogicznie.
n=1
Twierdzenie 8.1.17 (Kryterium Jordana). Niech f ∈ R2π (R) i niech x0 ∈ R, 0 < δ 6 π będą takie, że:
• istnieją skończone granice jednostronne f (x0 +), f (x0 −),
• 2f (x0 ) = f (x0 +) + f (x0 −).
• f (x0 + t) + f (x0 − t) − 2f (x0 ) = ϕ1 (t) − ϕ2 (t), t ∈ [0, δ], gdzie ϕ1 , ϕ2 : [0, δ] −→ R+ są rosnące.
Wtedy Sk (f ; x0 ) −→ f (x0 ).
Lemat 8.1.18 (Twierdzenie o wartości średniej). Niech ϕ : [a, b] −→ R+ będzie funkcją monotoniczną
i niech ψ ∈ R([a, b]). Wtedy istnieje punkt ξ ∈ [a, b] taki, że
Z b ( Rb
ϕ(b−) ξ ψ(t) dt, jeżeli ϕ jest rosnąca
ϕ(t)ψ(t) dt = Rξ .
a ϕ(a+) a ψ(t) dt, jeżeli ϕ jest malejąca
Dowód . Podstawienie t := a + b − u redukuje przypadek malejący do rosnącego. Dla n ∈ N, niech
b−a
tn,j := a + j, j = 0, . . . , n.
n
Rb (1) (2)
Mamy a ϕ(t)ψ(t) dt = sn + sn , gdzie
Xn Z tn,j Xn Z tn,j
(1) (2)
sn := ϕ(tn,j−1 ) ψ(t) dt, sn := ϕ(t) − ϕ(tn,j−1 ) ψ(t) dt.
j=1 tn,j−1 j=1 tn,j−1
Niech Z b
g(x) := ψ(t) dt, x ∈ [a, b].
x
Przypomnijmy (Twierdzenie 7.1.17), że g jest funkcją ciągłą. Niech m := min g, M := max g. Przekształ-
camy:
X n n−1
X
(1)
sn = ϕ(tn,j−1 ) g(tn,j−1 ) − g(tn,j ) = ϕ(a)g(a) + g(tn,j ) ϕ(tn,j ) − ϕ(tn,j−1 ) .
j=1 j=1
Wynika stąd, że
mϕ(tn,n−1 ) 6 s(1)
n 6 M ϕ(tn,n−1 ), n ∈ N.
Dalej mamy:
tn,j
b−a
Z
|s(2)
n | 6 (ϕ(b) − ϕ(a)) max |ψ(t)|dt 6 (ϕ(b) − ϕ(a))C −→ 0,
j=1,...,n tn,j−1 n n→+∞
gdzie |ψ| 6 C = const. Ostatecznie, przechodząc z n do +∞ dostajemy:
Z b
mϕ(b−) 6 ϕ(t)ψ(t) dt 6 M ϕ(b−).
a
1
Rπ 1 n
Rπ
7 Dla przykładu: an (f 0 ) = π
f 0 (t) cos nt dt = π
f (t) cos nt|π
−π + π
f (t) sin nt dt = nbn (f ).
−π −π
93
Teraz wystarczy już tylko skorzystać z własności Darboux (dla funkcji g).
Dowód Twierdzenia 8.1.17. Ponieważ
ϕ1 (0+) − ϕ2 (0+) = f (x0 +) + f (x0 −) − 2f (x0 ) = 0,
możemy założyć, że ϕ1 (0+) = ϕ2 (0+) = 0 (zastępując ϕj przez ϕj − ϕj (0+)). Teraz, wobec zasady
lokalizacji (Twierdzenie 8.1.6 zastosowane do funkcji f − f (x0 )), wystarczy pokazać, że dla dowolnej
funkcji niemalejącej ϕ : [0, δ] −→ R+ takiej, że ϕ(0+) = 0 mamy:
Z δ (2k+1)t
ϕ(t) sin 2
dt −→ 0.
0 2 sin 2t k→+∞
Zauważmy, że
Z δ (2k+1)t Z δ Z δ
ϕ(t) sin 2 ϕ(t) (2k + 1)t 1 1 (2k + 1)t
t dt − sin dt = ϕ(t) t − sin dt.
0 2 sin 2 0 t 2 0 2 sin 2 t 2
1 1
Ponieważ lim ( 2 sin t − t ) = 0 (Ćwiczenie), zatem funkcja
t→0 2
ψ 1 1
(0, δ] 3 t 7−→ − , ψ(0) := 0,
2 sin 2t t
jest całkowalna (por. Obserwacja 8.1.8). W takim razie, na podstawie twierdzenia Riemanna–Lebesgue’a,
wystarczy pokazać, że
Z δ
ϕ(t) (2k + 1)t
sin dt −→ 0.
0 t 2 k→+∞
Korzystając z Lematu 8.1.18, dla 0 < η 6 δ, mamy:
Z δ Z η
ϕ(t) (2k + 1)t Tw.R-L ϕ(t) (2k + 1)t
lim sin dt = lim sin dt
k→+∞ 0 t 2 k→+∞ 0 t 2
sin (2k+1)t
Z η
Lemat 8.1.18 2
= lim ϕ(η−) dt,
k→+∞ ξ(η,k) t
gdzie ξ(η, k) ∈ [0, η]. Wobec założenia, że ϕ(0+) = 0, pozostaje oszacować ostatnią całkę niezależnie od
η i k. Mamy:
Z η sin (2k+1)t Z (2k+1)η
2 sin u (2k + 1)ξ(η, k) (2k + 1)η
2
dt = du 6 C +C ,

t u 2 2

(2k+1)ξ(η,k)
ξ(η,k) 2
gdzie
Z x
sin u
C(x) := du, x > 0.

1 u
Korzystając jeszcze raz z Lematu 8.1.18 (z ϕ(u) := u1 ), mamy:
Z ξ
C(x) = sin u du 6 2, x > 1,

1
(gdzie ξ = ξ(x) ∈ [1, x]). Tak więc C(x) 6 max{2, C(0)}, x > 0.
Przykład 8.1.19. Funkcja ( 1
|x| , 0 < |x| 6 π
f (x) := ln 2π
0, x=0
(po okresowym przedłużeniu na R) spełnia w punkcie x0 := 0 warunki kryterium Jordana (z ϕ1 = 0,
ϕ2 := −f — Ćwiczenie), ale nie spełnia warunków kryterium Diniego bowiem:
Z π Z π Z ∞
f (x0 + t) + f (x0 − t) − 2f (x0 ) 1 du

dt = 2 t dt = 2 = +∞.
t | ln 2 u

0 0 t| ln 2π
Część III
Analiza Matematyczna III

ROZDZIAŁ 9
Elementy topologii
9.1. Przestrzenie metryczne II

Przypomnimy i uzupełnimy naszą wiedzę w zakresie przestrzeni metrycznych. Poniżej (X, %), (Y, d)
itd oznaczają przestrzenie metryczne. Szczegóły pozostawiamy jako Ćwiczenie.
9.1.1 (Równoważność metryk). Mówimy, że dwie metryki %1 , %2 : X × X −→ R+ są równoważne
(%1 ∼ %2 ), jeżeli top %1 = top %2 . Jest to relacja równoważności. Łatwo widać, że:
%1 %2
%1 ∼ %2 ⇐⇒ ∀(xn )∞
n=0 ⊂X
: (xn −→ x0 ⇐⇒ xn −→ x0 ).
Własności niezmiennicze względem metryk równoważnych (np. zbieżność, ciągłość) nazywamy wła-
snościami topologicznymi przestrzeni metrycznej (X, %).
9.1.2 (Porównywalność metryk). Mówimy, że dwie metryki %1 , %2 : X × X −→ R+ są porównywalne,
jeżeli %1 6 c1 %α α2
2 i %2 6 c2 %1 dla pewnych stałych c1 , c2 , α1 , α2 > 0. Porównywalność metryk jest
1
również relacją równoważnościową. Metryki porównywalne są równoważne (ale nie odwrotnie — np.
% ∼ min{%, 1}, ale metryki te nie muszą być porównywalne).
Własności niezmiennicze względem metryk porównywalnych (np. ograniczoność, jednostajna cią-
głość) nazywamy własnościami metrycznymi przestrzeni (X, %).
9.1.3. Jeżeli f ∈ C(X, Y ), to dla dowolnego zbioru zwartego K ⊂ X spełniony jest warunek:
∀ε>0 ∃δ>0 ∀a∈K : f (B % (a, δ)) ⊂ B d (f (a), ε).
W szczególności, jeżeli X jest przestrzenią zwartą, to f jest jednostajnie ciągłe.
Dowód . Ponieważ f jest ciągła, zatem dla dowolnego a ∈ K istnieje r(a) > 0 takie, że f (B % (a, r(a))) ⊂
B d (f (a), 12 ε). Wobec zwartości zbioru K, istnieje skończona liczba punktów a1 , . . . , aN ∈ K takich,
N
B% (ai , 12 r(ai )). Niech δ := 21 min{r(a1 ), . . . , r(aN )}. Weźmy dowolny punkt a ∈ K, a ∈
S
że K ⊂
i=1
B% (ai0 , 21 r(ai0 )), i niech x ∈ B % (a, δ). Mamy %(x, ai0 ) 6 %(x, a) + %(a, ai0 ) 6 δ + 21 r(ai0 ) 6 r(ai0 ). Wynika
stąd, że d(f (x), f (ai0 )) 6 12 ε i ostatecznie d(f (x), f (a)) 6 d(f (x), f (ai0 )) + d(f (a), f (ai0 )) 6 ε.
9.1.4. Niech (X1 , %1 ), . . . , (XN , %N ) będą przestrzeniami metrycznymi i niech funkcja ϕ : RN

+ −→ R+
będzie taka, że dla dowolnych ξ, η ∈ RN + mamy
ϕ(ξ) = 0 ⇐⇒ ξ = 0,
ξ 6 η =⇒ ϕ(ξ) 6 ϕ(η), 1
ϕ(ξ + η) 6 ϕ(ξ) + ϕ(η).
Zdefiniujmy
%(x, y) := ϕ(%1 (x1 , y1 ), . . . , %N (xN , yN )), x = (x1 , . . . , xN ), y = (y1 , . . . , yN ) ∈ X := X1 × · · · × XN .
Wtedy (X, %) jest przestrzenią metryczną.
W szczególności, każda z poniższych funkcji X −→ R+ jest metryką:
N
X 1/p
dp (x, y) : = %pj (xj , yj ) = metryka lp , p > 1,
j=1
d∞ (x, y) : = max{%1 (x1 , y1 ), . . . , %N (xN , yN )} = metryka maksimum.
1

(ξ1 , . . . , ξN ) 6 (η1 , . . . , ηN ) :⇐⇒ ξj 6 ηj , j = 1, . . . , N .
97
98
9. Elementy topologii
Szczególną rolę będą odgrywać dwie metryki:

N
X
d1 (x, y) = %j (xj , yj ) = metryka suma,
j=1
N
X 1/2
d2 (x, y) = %2j (xj , yj ) = metryka euklidesowa.
j=1
Zauważmy, że d∞ 6 dp 6 N 1/p d∞ . Są to więc metryki porównywalne zadające topologię iloczynu

kartezjańskiego, tzn. dla dowolnego ciągu xn = (xn,1 , . . . , xn,N ), n ∈ N0 , mamy
X Xj
xn −→ x0 ⇐⇒ xn,j −→ x0,j , j = 1, . . . , N.
9.1.5. Dla dowolnej metryki % : X × X −→ R+ zachodzi:
|%(x0 , y 0 ) − %(x00 , y 00 )| 6 %(x0 , x00 ) + %(y 0 , y 00 ) = d1 ((x0 , y 0 ), (x00 , y 00 )), (x0 , y 0 ), (x00 , y 00 ) ∈ X × X.
W szczególności, % : X × X −→ R+ jest funkcją ciągłą.
Dla dowolnego zbioru ∅ 6= A ⊂ X definiujemy
%(x, A) := inf{%(x, a) : a ∈ A}, x ∈ X.
Wtedy
|%(x, A) − %(y, A)| 6 %(x, y), x, y ∈ X.
Ponadto, x ∈ A ⇐⇒ %(x, A) = 0.
9.1.6 (Twierdzenie Baire’a). Zbiór A ⊂ X nazywamy nigdziegęstym, jeżeli int A = ∅ (równoważnie: zbiór
∞
S
X \ A jest gęsty). Zbiory postaci An , gdzie każdy zbiór An jest nigdziegęsty, nazywamy zbiorami I
n=1
kategorii Baire’a 2 . Zbiory nie będące zbiorami I kategorii Baire’a noszą nazwę zbiorów II kategorii
Baire’a.
(Twierdzenie Baire’a) Niech X 6= ∅ będzie T przestrzenią zupełną i niech Ωn ⊂ X będzie zbiorem
otwartym i gęstym, n ∈ N. Wtedy zbiór B := Ωn jest gęsty. Równoważnie: jeżeli A ⊂ X jest zbiorem
n∈N
I kategorii Baire’a, to int A = ∅, w szczególności, A X. Innymi słowy niepusta przestrzeń zupełna nie
jest I kategorii Baire’a.
9.1.7. Dla ciągu odwzorowań fn : X −→ Y , n ∈ N0 , i zbioru A ⊂ X wprowadzamy pojęcia:
(a) zbieżności punktowej na A: fn −→ f0 punktowo na A; jeżeli dla dowolnego x ∈ A mamy fn (x) −→
f0 (x),
(b) zbieżności jednostajnej na A: fn −→ f0 jednostajnie na A, jeżeli
∀ε>0 ∃n0 ∀n>n0 ∀x∈A : d(fn (x), f0 (x)) 6 ε;
(c) zbieżności lokalnie jednostajnej na X: fn −→ f0 lokalnie jednostajnie na X, jeżeli dowolny punkt
a ∈ X ma otoczenie U takie, że fn −→ f0 jednostajnie na U ;
(d) zbieżności niemal jednostajnej na X: fn −→ f0 niemal jednostajnie na X, jeżeli dla dowolnego zbioru
zwartego K ⊂ X, fn −→ f0 jednostajnie na K.
• Jeżeli Y jest przestrzenią zupełną, to fν −→ f0 jednostajnie na A wtedy i tylko wtedy, gdy (fn )∞
n=1
spełnia na A jednostajny warunek Cauchy’ego:
∀ε>0 ∃n0 ∀n,m>n0 ∀x∈A : d(fn (x), fm (x)) 6 ε.
• Pojęcia zbieżności „lokalnie jednostajnej na X” i „niemal jednostajnej na X” są równoważne w prze-
strzeniach lokalnie zwartych, takich, że każdy punkt a ∈ X ma otoczenie U takie, że U jest zbiorem
zwartym (np. gdy X jest podprzestrzenią Rn ).
• Jeżeli (fn )∞
n=1 ⊂ C(Y, Y, ; a) oraz fn −→ f0 lokalnie jednostajnie na X, to f0 ∈ C(X, Y ; a).
2

René-Louis Baire (1874–1932).
99
9.1. Przestrzenie metryczne II
• W szczególności, jeżeli
– fn −→ f0 jednostajnie na A,
– a ∈ A0 \ A,
– lim fn (x) = bn , n ∈ N,
A3x→a
– oraz bn −→ b0 ,
to lim f0 (x) = b0 ; innymi słowy:
A3x→a
lim ( lim fn (x)) = lim ( lim fn (x)).

A3x→a n→+∞ n→+∞ A3x→a
• Jeżeli fn −→ f0 jednostajnie na X oraz każde odwzorowanie fn jest jednostajnie ciągłe, to f0 jest

jednostajnie ciągłe.
9.1.8. Zdefiniujmy B(X, Y ) := {f : X −→ Y : zbiór f (X) jest ograniczony}. W zbiorze B(X, Y )
wprowadzamy metrykę Czebyszewa 3
δ(f, g) := sup{d(f (x), g(x)) : x ∈ X}.
Zauważmy, że:
δ
• fn −→ f0 ⇐⇒ fn −→ f0 jednostajnie na X.
• Przestrzeń B(X, Y ) jest zupełna wtedy i tylko wtedy, gdy przestrzeń Y jest zupełna.
Niech CB(X, Y ) := C(X, Y ) ∩ B(X, Y ). Zauważmy, że:
• CB(X, Y ) = C(X, Y ), gdy X jest przestrzenią zwartą.
• CB(X, Y ) jest domkniętą podprzestrzenią przestrzeni B(X, Y ).
• Przestrzeń CB(X, Y ) jest zupełna wtedy i tylko wtedy, gdy Y jest zupełna.
9.1.9 (Funkcje oddzielnie ciągłe). Niech (X, %) będzie przestrzenią zupełną.
• Niech (fn )∞ n=1 ⊂ C(X) i niech fn −→ f (punktowo), tzn. f jest funkcją I klasy Baire’a. Oznaczmy
przez N (f ) zbiór punktów nieciągłości f . Wtedy N (f ) jest zbiorem I kategorii Baire’a.
Dowód . Niech
Ak,` := {x ∈ X : ∀n>` : |fn (x) − f` (x)| 6 1/k}, k, ` ∈ N.
Zbiór Ak,` jest domknięty, zbiór Fk,` := Ak,` \ int Ak,` jest domknięty i nigdziegęsty. Wystarczy więc
Fk,` . Ustalmy punkt x0 ∈ N (f ). Ponieważ (fn (x0 ))∞
S
pokazać, że N (f ) ⊂ n=1 jest ciągiem Cauchy’ego,
k,`∈N
zatem dla dowolnego k ∈ N istnieje `(k) takie, że x0 ∈ Ak,`(k) . Gdyby x0 ∈ int Ak,`(k) dla dowolnego
k ∈ N, wtedy, dla dowolnego k ∈ N, istniałoby rk > 0 takie, że B(x0 , rk ) ⊂ Ak,`(k) . Oznacza to, że
|fn (x) − f`(k) (x)| 6 1/k dla x ∈ B(x0 , rk ) i n > `(k). W szczególności, |f (x) − f`(k) (x)| 6 1/k dla
x ∈ B(x0 , rk ). Dla x ∈ B(x0 , rk ) mamy więc
|f (x) − f (x0 )| 6 |f (x) − f`(k) (x)| + |f`(k) (x) − f`(k) (x0 )| + |f`(k) (x0 ) − f (x0 )|
6 2/k + |f`(k) (x) − f`(k) (x0 )|,
co, wobec ciągłości f`(k) , dawałoby ciągłość funkcji f w punkcie x0 . Tak więc x0 ∈ Fk,`(k) dla pewnego
k ∈ N.
• Dla dowolnej oddzielnie ciągłej funkcji f : R × Y −→ R (tzn. f (x, ·) ∈ C(Y ) i f (·, y) ∈ C(R)
dla dowolnego (x, y) ∈ R × Y ) istnieje ciąg (fs )∞
s=1 ⊂ C(R × Y ) taki, że fs −→ f , tzn. dowolna funkcja
oddzielnie ciągła f : R × Y −→ R jest I klasy Baire’a.
Dowód .
k+1 − x x − k
fn (x, y) := n
1 f ( nk , y) + 1
n
f ( k+1
n , y),
k
n 6x6 k+1
n , y ∈ Y, k ∈ Z
n n
(dla dowolnego y ∈ Y , fn (·, y) jest funkcją afiniczną na każdym przedziale [ nk , k+1

n ]). Jest rzeczą widoczną,
k k+1
że funkcja fn jest ciągła (bo jest ciągła na każdym „pasie” [ n , n ] × Y ). Ponadto,
3

Pafnutij Czebyszew (1821–1894).
100
k+1 − x x − k
|fn (x, y) − f (x, y)| = n 1 f ( nk , y) − f (x, y) + n
f ( k+1 , y) − f (x, y)

1 n
n n
6 max{|f ( nk , y) − f (x, y)|, |f ( k+1
n , y) − f (x, y)|},
k
n 6x6 k+1
n , y ∈ Y, k ∈ Z.
Teraz dla ustalonego punktu (x0 , y0 ) ∈ R×Y oraz ε > 0, dobierzmy δ > 0 takie, że |f (x, y0 )−f (x0 , y0 )| 6
ε dla |x − x0 | 6 δ. Niech n > 1/δ i niech nk 6 x0 6 k+1 n . Wtedy z poprzedniego oszacowania dostajemy
|fn (x0 , y0 ) − f (x0 , y0 )| 6 ε, co dowodzi, że fn −→ f punktowo.
Jako natychmiastowy wniosek, dostajemy stąd:
• Jeżeli Y jest zupełna oraz f : R × Y −→ R jest oddzielnie ciągła, to N (f ) jest zbiorem I kategorii
Baire’a.
9.1.10 (Rozkład jedności). Niech X będzie lokalnie zwartą przestrzenią Hausdorffa, tzn. każdy punkt
x ∈ X ma otoczenie U takie, że U jest przestrzenią zwartą. Wtedy dla dowolnego zbioru zwartego K ⊂ X
i dla dowolnego jego pokrycia otwartego U1 , . . . , UN istnieją funkcje fj ∈ C0 (Uj , [0, 1]), j = 1, . . . , N , takie,
że f1 + · · · + fN 6 1 na X oraz f1 + · · · + fN = 1 na otwartym otoczeniu K.
Dowód . Krok 1o . Dla dowolnych dwóch zbiorów domkniętych i rozłącznych A, B ⊂ X istnieje funkcja
%(x,B)
f ∈ C(X, [0, 1]) taka, że f = 1 and A i f = 0 na B (np. f (x) = %(x,A)+%(x,B) ).
o
Krok 2 . Dla dowolnego a ∈ X oraz dla dowolnego jego otoczenia otwartego U istnieje otoczenie
otwarte V punktu a takie, że V ⊂ U oraz V jest zbiorem zwartym.
Istotnie, dowód sprowadza się do znalezienia otoczenia V takiego, że V ⊂ U . Stosujemy Krok 1o
do A := {a} i B := X \ U . Niech f ∈ C(X, [0, 1]) będzie taka, że f (a) = 1 i f = 0 na B. Zdefiniujmy
V := {x ∈ X : f (x) > 12 }. Wtedy V ⊂ {x ∈ X : f (x) > 21 } ⊂ X \ B = U .
Krok 3o . Dla dowolnego zbioru zwartego i jego otoczenia otwartego U istnieje zbiór otwarty V taki,
że K ⊂ V ⊂ V ⊂ U i V jest zbiorem zwartym.
Istotnie, dla dowolnego a ∈ K dobieramy na podstawie Kroku 2o otoczenie otwarte Va takie, że
V a ⊂ U i V a jest zbiorem zwartym. Wobec zwartości K istnieje skończona liczba punktów a1 , . . . , ak ∈ K
takich, że K ⊂ Va1 ∪ · · · ∪ Vak =: V .
Krok 4o . Dla dowolnego otoczenia U zbioru zwartego K istnieje funkcja f ∈ C0 (U, [0, 1]) taka, że
f = 1 na K.
Istotnie, na podstawie Kroku 3o istnieje zbiór otwarty V taki, że K ⊂ V ⊂ V ⊂ U i V jest zbiorem
zwartym. Teraz stosujemy Krok 1o do A := K i B := X \ V .
Krok 5o . Dla dowolnego x ∈ K ustalmy j(x) ∈ {1, . . . , N } tak, że x ∈ Uj(x) i niech Vx będzie
relatywnie zwartym otoczeniem punktu x takim, że V x ⊂ Uj(x) Wobec zwartości K istnieje skończona
liczba punktów x1 , . . . , xk ∈ K takich, że K ⊂ Vx1 ∪ · · · ∪ Vxk =: V . Niech
[
Lj := V xi , j = 1, . . . , N.
i∈{1,...,k}: j(xi )=j
Na podstawie Kroku 4o istnieją funkcje gj ∈ C0 (Uj , [0, 1]), gj = 1 na Lj , j = 1, . . . , N . Zdefiniujmy

f1 := g1 , f2 := (1 − g1 )g2 , . . . , fN := (1 − g1 ) . . . (1 − gN −1 )gN .
Oczywiście fj ∈ C0 (Uj , [0, 1]), j = 1, . . . , N . Ponadto, f1 + · · · + fN = 1 − (1 − g1 ) . . . (1 − gN ), a stąd
f1 + · · · + fN = 1 na V .
9.2. Funkcje półciągłe

Niech X będzie dowolną przestrzenią topologiczną.
Definicja 9.2.1. Powiemy, że funkcja u : X −→ R jest półciągła z góry na X, jeżeli dla dowolnego
t ∈ R zbiór {x ∈ X : u(x) < t} jest otwarty. Zbiór wszystkich funkcji półciągłych z góry na X będziemy
oznaczać przez C ↑ (X, R).
Powiemy, że u jest półciągła z dołu na X (u ∈ C ↓ (X, R)), jeżeli −u ∈ C ↑ (X, R).
Dla dowolnego przedziału ∆ ⊂ R niech
C ↑ (X, ∆) := {u ∈ C ↑ (X, R) : u(X) ⊂ ∆}.
Podobnie definiujemy C ↓ (X, ∆).
101
9.2. Funkcje półciągłe
Obserwacja 9.2.2. Jeżeli A ⊂ X jest zbiorem domkniętym, to jego funkcja charakterystyczna

(
1 gdy x ∈ A
χA,X (x) = χA (x) :=
0 gdy x ∈ X \ A
jest półciągła z góry. Jeżeli A ⊂ X jest zbiorem otwartym, to χA ∈ C ↓ (X).
Obserwacja 9.2.3. (a) Funkcja u : X −→ R jest półciągła z dołu na X, jeżeli dla dowolnego t ∈ R
zbiór {x ∈ X : u(x) > t} jest otwarty.
(b) Dla dowolnych przedziałów ∆, ∆0 ⊂ R, dla dowolnej ściśle rosnącej bijekcji ϕ : ∆ −→ ∆0 i dla
dowolnej funkcji u : X −→ R mamy:
u ∈ C ↑ (X, ∆) ⇐⇒ ϕ ◦ u ∈ C ↑ (X, ∆0 ).
W szczególności, u ∈ C ↑ (X, R) ⇐⇒ arctg u ∈ C ↑ (X, [− π2 , π2 ]).
Istotnie, zapiszmy R w postaci sumy trzech rozłącznych przedziałów
R = L ∪ ∆0 ∪ R,
gdzie L jest przedziałem „na lewo” od ∆0 , zaś R — przedziałem „na prawo” od ∆0 ; nie wykluczamy
przypadków gdy L lub R jest pusty. Dla t ∈ R mamy

−1
{x ∈ X : u(x) < ϕ (t)},
 jeżeli t ∈ ∆0
{x ∈ X : (ϕ ◦ u)(x) < t} = ∅, jeżeli t ∈ L .

X, jeżeli t ∈ R

(c) C(X, R) = C ↑ (X, R) ∩ C ↓ (X, R).

Inkluzja ⊂ jest oczywista. Dla dowodu inkluzji ⊃ ustalmy u ∈ C ↑ (X, R)∩C ↓ (X, R). Na podstawie
(b) możemy założyć, że u(X) ⊂ R. Weźmy a ∈ X. Korzystając z Definicji 9.2.1 oraz (a), wnioskujemy
bez trudu, że dla dowolnego ε > 0 istnieje otoczenie otwarte U punktu a takie, że u(U ) ⊂ (u(a) −
ε, u(a) + ε).
(d) Jeżeli f : Y −→ X jest odwzorowaniem ciągłym, to u◦f ∈ C ↑ (Y, R) dla dowolnej funkcji u ∈ C ↑ (X, R).
Istotnie, {y ∈ Y : (u ◦ f )(y) < t} = f −1 ({x ∈ X : u(x) < t}).
(e) R>0 · C ↑ (X, R) = C ↑ (X, R).
(f) Dla dowolnych u, v ∈ C ↑ (X, R), ↑
S jeżeli u(x) + v(x) ma sens dla każdego x ∈ X, to u + v ∈ C (X, R).
Istotnie, {u + v < t} = {u < θ} ∩ {v < t − θ}.
θ∈R
(g) Jeżeli u, v ∈ C ↑ (X, R), to max{u, v} ∈ C ↑ (X, R).
Istotnie, {max{u, v} < t} = {u < t} ∩ {v < t}.
(h) Jeżeli (uα )α∈A ⊂ C ↑ (X, R), to u := inf{uα : α ∈ A} ∈ C ↑ (X, R).
↑ ↑
W szczególności, jeżeli S C (X, R) 3 un & u punktowo na X, to u ∈ C (X, R).
Istotnie, {u < t} = {uα < t}.
α∈A
(i) Jeżeli C ↑ (X, R) 3 un −→ u jednostajnie na X, to u ∈ C ↑ (X, R).
Istotnie, niech u(a) < t−2ε < t i niech N ∈ N będzie takie, że |uN −u| < ε na X. W szczególności,
uN (a) < t − ε. Ponieważ funkcja uN jest półciągła z góry, zatem istnieje otoczenie U punktu a takie,
że uN < t − ε na U . W konsekwencji, u < t na U .
Propozycja 9.2.4 (Twierdzenie Weierstrassa). Niech X będzie przestrzenią topologiczną zwartą i niech
f ∈ C ↑ (X, R). Wtedy istnieje punkt x0 ∈ X taki, że f (x0 ) = sup f (X).
Dowód . Niech M := sup f (X). Jeżeli M = −∞, to f ≡ −∞ i wynik jest oczywisty. Załóżmy więc, że
M > −∞. Przypuśćmy, że f (x) < M dla dowolnego x ∈ X. Ustalmy ciąg Ms % M , −∞ < Ms < M ,
s ∈ N. Z półciągłości funkcji f wynika, że każdy ze zbiorów Us := {x ∈ X : f (x) < Ms } jest otwarty.
Wobec definicji M mamy Us X, s ∈ N. Z naszego przypuszczenia wynika, że Us % X. Teraz,
korzystając ze zwartości X wnioskujemy, że musi być X = Us0 dla pewnego s0 — sprzeczność.
Propozycja 9.2.5. Niech (X, %) będzie przestrzenią metryczną i niech u : X −→ R. Wtedy
u ∈ C ↑ (X, R) ⇐⇒ ∀a∈X : lim sup u(x) = u(a).
x→a
102
Dowód . (=⇒): Weźmy a ∈ X. Jeżeli u(a) = +∞, to prawa strona jest oczywista. Niech więc u(a) < +∞.
Weźmy t > u(a) i niech U będzie takim otoczeniem punktu a, że u < t w U . Niech teraz xn −→ a. Wtedy
u(xn ) < t dla n 1. Stąd lim sup u(xn ) 6 t, co wobec dowolności t, daje żądaną nierówność.
n→+∞
(⇐=): Niech u(a) < t i przypuśćmy, że w dowolnym otoczeniu U punktu a istnieje punkt x taki,
że u(x) > t. Wtedy, bez trudu, konstruujemy ciąg xn −→ a taki, że u(xn ) > t, n ∈ N. W takim razie,
lim sup u(xn ) > t > u(a); sprzeczność.
n→+∞
Propozycja 9.2.6 (Twierdzenie Baire’a). Niech (X, %) będzie przestrzenią metryczną. Wtedy dla dowol-
nej funkcji u ∈ C ↑ (X, R) istnieje ciąg (un )∞
n=1 ⊂ C(X, R) taki, że un & u punktowo na X (por. Obser-
wacja 9.2.3(h)).
Ponadto, jeżeli u ∈ C ↑ (X, [−∞, +∞)), to ciąg (un )∞ 4

n=1 można wybrać w C(X, R) .
Dowód . Zastępując u poprzez π2 arctg u (por. Obserwacja 9.2.3(b)), sprowadzamy problem do przy-
padku gdy u ∈ C ↑ (X, [−1, 1]) (odpowiednio, u ∈ C ↑ (X, [−1, 1))), a funkcji aproksymujących poszukujemy
w C(X, [−1, 1]) (odpowiednio, C(X, (−1, 1))).
Zdefiniujmy
ϕa,n (x) : = u(a) − n%(x, a), a ∈ X, x ∈ X,
un : = sup{ϕa,n : a ∈ X}, n ∈ N.
Na wstępie sprawdzimy, że un ∈ C(X), n ∈ N. Mamy
|ϕa,n (x0 ) − ϕa,n (x00 )| = n|%(x0 , a) − %(x00 , a)| 6 n%(x0 , x00 ), x0 , x00 ∈ X,
a stąd |un (x0 ) − un (x00 )| 6 n%(x0 , x00 ), x0 , x00 ∈ X. W szczególności, un jest ciągła.
Jest rzeczą widoczną, że ϕa,n+1 6 ϕa,n , skąd wynika, że un+1 6 un . Ponadto, ϕx,n (x) = u(x),
a zatem −1 6 u(x) = ϕx,n (x) 6 un (x) 6 1, x ∈ X. W szczególności, lim un > u.
n→+∞
Ustalmy x0 ∈ X oraz t > u(x0 ) (jeżeli u(x0 ) < 1, to dobieramy t tak, by u(x0 ) < t < 1). Niech δ > 0
będzie takie, że u(x) < t dla x ∈ B(x0 , δ). Wtedy
ϕa,n (x0 ) = u(a) − n%(x0 , a) 6 max{t, 1 − nδ}, a ∈ X, n ∈ N.
Wynika stąd, że un (x0 ) 6 max{t, 1 − nδ}, n ∈ N (jeżeli u(x0 ) < 1, to un (x0 ) < 1, n ∈ N). Przechodząc
do granicy dostajemy lim un (x0 ) 6 t, co dowodzi, że un (x0 ) −→ u(x0 ).
n→+∞
1
W przypadku gdy u(X) ⊂ [−1, 1), wystarczy jeszcze tylko zastąpić un przez max{un , −1 + n },
n ∈ N.
9.3. Funkcje wypukłe II

Definicja 9.3.1 (por. Definicja 5.6.1). Funkcję f : P −→ R nazywamy wypukłą, jeżeli spełniony jest
którykolwiek z następujących równoważnych warunków:
(i) f (x) 6 f (a) + f (b)−f (a)
b−a (x − a), a, b ∈ P , a < b, a 6 x 6 b 5 ;
(ii) f (ta + (1 − t)b) 6 tf (a) + (1 − t)f (b), a, b ∈ P , a < b, 0 6 t 6 1;
(iii) f (t1 a1 +· · ·+tk ak ) 6 t1 f (a1 )+· · ·+tk f (ak ), k ∈ N2 , 0 < t1 , . . . , tk , t1 +· · ·+tk = 1, a1 , . . . , ak ∈ P .
Funkcję f : P −→ R nazywamy wklęsłą, jeżeli funkcja −f jest wypukła.
Twierdzenie 9.3.2. Jeżeli f : P −→ R jest wypukła, to
0 0
(a) pochodne jednostronne f− (x), f+ (x) istnieją dla dowolnego x ∈ Q := int P ,
0 f (b)−f (a) 0
(b) f+ (a) 6 b−a 6 f− (b), a, b ∈ Q, a < b,
0 0
(c) f− 6 f+ ,
(d) lim f (x) 6 f (a), a ∈ P \ Q.
Q3x→a
W szczególności:
(e) f ∈ C(Q),
0
(f) f+ jest funkcją niemalejącą,
0 0
(g) f− (x) = f+ (x) dla x ∈ Q \ S, gdzie S jest co najwyżej przeliczalny,
4

W szczególności, każda funkcja półciągła z góry (lub z dołu) jest funkcją I klasy Baire’a — Ćwiczenie.
5

Warunek ten będziemy nazywać warunkiem wypukłości funkcji f dla przedziału [a, b] w punkcie x.
103
9.3. Funkcje wypukłe II
(h) f ∈ C ↑ (P ).
Odwrotnie, jeżeli funkcja f : P −→ R spełnia (a), (c), (f), (h), to f jest wypukła. 6
W szczególności:
• jeżeli f ∈ D(Q) ∩ C ↑ (P ), to f jest wypukła wtedy i tylko wtedy, gdy f 0 jest niemalejąca w Q;
• jeżeli f ∈ D2 (Q) ∩ C ↑ (P ), to f jest wypukła wtedy i tylko wtedy, gdy f 00 > 0 w Q.
Dowód . Na wstępie przyjrzyjmy się warunkom (e), (f), (g), (h):
(e) wynika z (a).
(f) wynika z (a), (b) i (c).
0 0
Jeżeli f+ jest niemalejąca, to f+ jest ciągła poza zbiorem co najwyżej przeliczalnym. Z (b) i (c)
mamy f+ (x−) 6 f− (x) 6 f+ (x), x ∈ Q. Wynika stąd, że pochodna f 0 (x) istnieje w każdym punkcie
0 0 0
0
ciągłości f+ , co daje (g).
(h) wynika z (d).
Załóżmy, że f : P −→ R jest wypukła. Korzystając z wypukłości funkcji f dla przedziału [x, x + k]

w punkcie x + h dostajemy
f (x + h) − f (x) f (x + k) − f (x)
6 , x ∈ Q, 0 < h < k, x + k ∈ P.
h k
Oznacza to, że funkcja
f (x + h) − f (x)
(0, k) 3 h 7−→
h
0
jest niemalejąca. Wynika stąd, że granica f+ (x) istnieje, −∞ 6 f+ 0
(x) < +∞ oraz f+0
(x) 6 f (x+k)−f
k
(x)
.
0 0
Uwaga: ponieważ jeszcze nie wiemy, czy f+ (x) ∈ R, symbol f+ (x) został tu użyty w sposób niezupełnie
ścisły. Ponownie korzystając z wypukłości dla przedziału [x − k, x] w punkcie x − h, mamy
f (x − h) − f (x) f (x − k) − f (x)
6 , x ∈ Q, 0 < h < k, x − k ∈ P.
h k
0
Podobnie, jak poprzednio wynika stąd, że f− 0
(x) istnieje, −∞ < f+ (x) 6 +∞ oraz f (x)−fk (x−k) 6 f−0
(x).
Własność (b) jest więc wykazana.
0 0
Przechodzimy do własności (c). Zauważmy, że wyniknie z niej natychmiast, że f+ (x) i f− (x) są
skończone, czyli dostaniemy (a). Kolejny raz skorzystamy z wypukłości dla przedziału [x − h, x + k]
w punkcie x:
f (x − h) − f (x) f (x + k) − f (x)
6 , x ∈ Q, h, k > 0, x − h, x + k ∈ P,
−h k
0 0
a stąd f− (x) 6 f+ (x), x ∈ Q.
Pozostaje wykazać (d). Przypuśćmy np., że b ∈ P jest prawym końcem przedziału P . Najpierw
0
pokażemy, że granica lewostronna f (b−) ∈ R istnieje. Ponieważ f+ jest funkcją niemalejącą, mamy
następujące możliwości:
0 0
• f+ 6 0 w Q lub f+ > 0 w Q: wtedy f jest monotoniczna w Q, a stąd granica f (b−) istnieje;
0 0
• istnieje punkt c ∈ Q taki, że f+ 6 0 w Q ∩ (−∞, c] i f+ > 0 w Q ∩ [c, +∞): wtedy f jest
niemalejąca w Q ∩ [c, +∞); w szczególności, f (b−) istnieje.
Teraz pokażemy, że f (b−) 6 f (b). Niech b0 ∈ P , b0 < b. Wtedy, korzystając z wypukłości dla
przedziału [b0 , b] w punkcie x, dostajemy
f (b) − f (b0 )
f (x) 6 f (b0 ) + (x − b0 ), x ∈ [b0 , b],
b − b0
co przy x −→ b daje f (b−) 6 f (b).
Podobnie postępujemy, gdy a ∈ P jest lewym końcem przedziału P — Ćwiczenie.
Załóżmy teraz, że warunki (a), (c), (f), (h) są spełnione. Najpierw pokażemy, że f jest wypukła w Q.
Ustalmy a, b ⊂ Q, a < b, i niech
f (b) − f (a)
ϕ(x) := f (x) − f (a) − (x − a), a 6 x 6 b.
b−a
6

Oznacza to, że f jest wypukła wtedy i tylko wtedy, gdy spełnia (a), (b), (c), (d).
104
Zauważmy, że ϕ(a) = ϕ(b) = 0. Chcemy pokazać, że ϕ 6 0. Zauważmy, że ϕ jest ciągła (wobec (a)).
Przypuśćmy, że ϕ(c) = max[a,b] ϕ > 0 dla pewnego c ∈ (a, b). Mamy więc ϕ(c+h)−ϕ(c)
h 6 0, 0 < h 1,
0 ϕ(c−h)−ϕ(c) 0
a stąd ϕ+ (c) 6 0. Podobnie, −h > 0, 0 < h 1, a stąd ϕ− (c) > 0. Korzystając z (c),
dostajemy ϕ0+ (c) = 0. Stąd, wobec (f), ϕ jest funkcją niemalejącą w przedziale [c, b] i w szczególności,
0 < ϕ(c) 6 ϕ(b) = 0 — sprzeczność.
Teraz pokażemy, że f jest wypukła w całym przedziale P . Niech a, b ∈ P , a < b, 0 < t < 1 będą
ustalone. Zauważmy, że ta+(1−t)b ∈ Q. Wiemy, że f (ta0 +(1−t)b0 ) 6 tf (a0 )+(1−t)f (b0 ) dla [a0 , b0 ] ⊂ Q,
a0 < b0 . Korzystając z (h) mamy
f (ta + (1 − t)b) = lim sup f (ta0 + (1 − t)b0 ) 6 lim sup tf (a0 ) + (1 − t)f (b0 )
Q3a0 →a Q3a0 →a
Q3b0 →b Q3b0 →b
6 t lim sup f (a ) + (1 − t) lim sup f (b0 ) 6 tf (a) + (1 − t)f (b).

0
Q3a0 →a Q3b0 →b
9.4. Przestrzenie unormowane II

Na wstępie przypomnijmy podstawowe fakty (zob. § 3.5).
Definicja 9.4.1. Przestrzenią unormowaną nad ciałem K (K ∈ {R, C}) nazywamy dowolną parę
(E, k k), gdzie E jest przestrzenią wektorową nad K, zaś k k : E −→ R+ jest funkcją spełniającą
następujące trzy warunki:
(N1) ∀x∈E : kxk = 0 ⇐⇒ x = 0,
(N2) ∀α∈K, x∈E : kαxk = |α|kxk,
(N3) ∀x,y∈E : kx + yk 6 kxk + kyk.
Funkcję k k nazywamy normą.
Z reguły będziemy pisać E zamiast (E, k k).
Obserwacja 9.4.2. (a) (K, | |) jest przestrzenią unormowaną.
(b) |kxk − kyk| 6 kx − yk dla dowolnych x, y ∈ E.
(c) Zdefiniujmy %(x, y) = %k k (x, y) := kx − yk, x, y ∈ E. Wtedy % : E × E −→ R+ jest metryką

(Ćwiczenie) generowaną przez normę 7 . Jest to metryka translatywna, tzn. %(x+z, y+z) = %(x, y)
dla dowolnych x, y, z ∈ E 8 . Oczywiście
%k k
xν −→ x0 ⇐⇒ kxν − x0 k −→ 0.
9

Definicja 9.4.3. Przestrzeń unormowaną E nazywamy przestrzenią Banacha , jeżeli (E, %k k ) jest
przestrzenią zupełną.
Definicja 9.4.4. Mówimy, że normy k k1 , k k2 : E −→ R+ są równoważne, jeżeli %k k1 ∼ %k k2 . Piszemy
wtedy k k1 ∼ k k2 .
Obserwacja 9.4.5. (a) Podprzestrzeń przestrzeni unormowanej jest przestrzenią unormowaną.
Domknięta podprzestrzeń przestrzeni Banacha jest przestrzenią Banacha.
(b) (Por. (9.1.4)) Jeżeli (E1 , | |1 ), . . . , (EN , | |N ) są przestrzeniami unormowanymi i ϕ : RN
+ −→ R+ jest
funkcją taką, że:
• ϕ(ξ) = 0 ⇐⇒ ξ = 0,
• ξ 6 η =⇒ ϕ(ξ) 6 ϕ(η),
• ϕ(ξ + η) 6 ϕ(ξ) + ϕ(η),
• ϕ(tξ) = tϕ(ξ) dla t ∈ R+ ,
to funkcja dana wzorem
kxk := ϕ(|x1 |1 , . . . , |xN |N ), x = (x1 , . . . , xN ) ∈ E1 × · · · × EN ,
7

Zauważmy, że do dowodu, że % jest metryką wystarczy spełnianie warunków (N1), (N3) oraz warunku (N2) dla
α = −1.
8
Odnotujmy, że istnieją oczywiście metryki nietranslatywne, np. %(x, y) := | arctg x − arctg y|, x, y ∈ R —
Ćwiczenie.

9 Stefan Banach (1892–1945).
105
jest normą na E1 × · · · × EN — Ćwiczenie.

Dla przykładu, jeżeli (E1 , | |1 ), . . . , (EN , | |N ) są przestrzeniami unormowanymi, to w E1 × · · · ×
EN mamy następujące klasyczne normy (Ćwiczenie):
N
X 1/p
kxkp := |xj |pj = norma lp , p > 1,
j=1
kxk∞ := max{|x1 |1 , . . . , |xN |N } = norma maksimum.
W szczególności, normami są funkcje:
kxk1 = |x1 |1 + · · · + |xN |N = norma suma,
N
X 1/2
kxk2 = |xj |2j = norma euklidesowa.
j=1
Zauważmy, że metryki generowane przez te normy odpowiadają metrykom dp , d∞ , d1 i d2 (utwo-

rzonym dla (E1 , %| |1 ), . . . (EN , %| |N ) — por. (9.1.4)). W szczególności, są to normy równoważne,
zadające topologię iloczynu kartezjańskiego.
Przestrzeń Kn wraz z każdą z norm
kxkp = (|x1 |p + · · · + |xn |p )1/p , p > 1,
kxk∞ = max{|x1 |, . . . , |xn |},
kxk1 = |x1 | + · · · + |xn |,
kxk = kxk2 = (|x1 |2 + · · · + |xn |2 )1/2 , x = (x1 , . . . , xn ) ∈ Kn ,
jest przestrzenią unormowaną.
10
(c) Działania w przestrzeni unormowanej są ciągłe.
Istotnie,
k(x + y) − (x0 + y0 )k 6 kx − x0 k + ky − y0 k = k(x, y) − (x0 , y0 )k1 ,
kαx − α0 x0 k 6 |α − α0 |kx0 | + |α|kx − x0 k 6 max{|α|, kx0 k}k(α, x) − (α0 , x0 )k1 .
(d) Dla a ∈ E, niech
B(a, r) := B%k k (a, r) = {x ∈ E : kx − ak < r}, 0 < r 6 +∞,
B(a, r) := B %k k (a, r) = {x ∈ E : kx − ak 6 r}, 0 6 r < +∞,
B(r) := B(0, r), B(r) := B(0, r).
Wtedy B(a, r) = B(a, r), r > 0.
Istotnie, wystarczy pokazać inkluzję ⊃. W tym celu zauważmy, że jeżeli x0 ∈ B(a, r), to a +
θ(x0 − a) ∈ B(a, r) dla dowolnego θ ∈ [0, 1).
(e) Niech
A + B := {x + y : x ∈ A, y ∈ B}, A, B ⊂ E,
A · B := {αx : α ∈ A, x ∈ B},
A ⊂ K, B ⊂ E.

Ponadto przyjmujemy a + B := {a} + B, α · B := {α} · B 11 .
Mamy następującą własność translatywności kul:
B(a, r) = a + B(r), B(a, r) = a + B(r).
Ponadto, B(r) = r · B(1), B(r) = r · B(1).
(f) Dla dowolnych x, y ∈ E definiujemy odcinek (niezorientowany) (segment) o końcach x, y:
[x, y] := {x + t(y − x) : t ∈ [0, 1]}.
Odnotujmy, że [x, y] = [y, x] oraz [x, x] = {x}. Odcinek jest zbiorem spójnym.
Zbiór A ⊂ E nazywamy wypukłym, jeżeli [x, y] ⊂ A dla dowolnych x, y ∈ A. Zauważmy, że:
10

+ : E × E −→ E, · : K × E −→ E.
11

Oczywiście a + B = Ta (B), gdzie Ta : E −→ E oznacza translację x 7−→ a + x.
106
T
(i) Dla dowolnej rodziny zbiorów wypukłych (Ai )i∈I ⊂ E zbiór Ai jest wypukły. W szczegól-
i∈I
ności, dla dowolnego zbioru A ⊂ E istnieje najmniejszy zbiór wypukły conv A = conv(A) ⊂ E
zawierający A.
(ii) Jeżeli A, B ⊂ E są wypukłe, to
conv(A ∪ B) = {ta + (1 − t)b : a ∈ A, b ∈ B, t ∈ [0, 1]} =: C.
Istotnie, oczywiście C ⊂ conv(A ∪ B). Pozostaje pokazać, że C jest wypukły. Dla a0 , a00 ∈ A,
b0 , b00 ∈ B, oraz t0 , t00 ∈ [0, 1], u ∈ (0, 1), mamy
x0 := (1 − u)((1 − t0 )a0 + t0 b0 ) + u((1 − t00 )a00 + t00 b00 ) = (1 − s)((1 − p)a0 + pa00 ) + s((1 − q)b0 + qb00 ),
gdzie
u(1 − t00 ) ut00
p := , q := , s := (1 − u)t0 + ut00
(1 − u)(1 − t0 ) + u(1 − t00 ) (1 − u)t0 + ut00
(jeżeli (1 − u)(1 − t0 ) + u(1 − t00 ) = 0, to t0 = t00 = 1, x0 = (1 − u)b0 + ub00 ∈ B; podobnie, jeżeli
(1 − u)t0 + ut00 = 0, to t0 = t00 = 0, x0 = (1 − u)a0 + ua00 ∈ A). Stad x0 ∈ C.
(iii) A wypukły =⇒ A wypukły. Istotnie, jeżeli xν −→ x0 i yν −→ y0 , to
xν + t(yν − xν ) −→ x0 + t(y0 − x0 ), t ∈ [0, 1].
(iv) A wypukły =⇒ int A wypukły. Istotnie, jeżeli B(a, r), B(b, r) ⊂ A, to
[a, b] + B(r) = {(1 − t)a + tb + x : t ∈ [0, 1], x ∈ B(r)}

= {(1 − t)(a + x) + t(b + x) : t ∈ [0, 1], x ∈ B(r)} ⊂ conv(B(a, r) ∪ B(b, r)) ⊂ A,
co dowodzi, że [a, b] ⊂ int A.
(v) Jeżeli A jest wypukły i int A 6= ∅, to dla dowolnych a ∈ int A i b ∈ A mamy
[a, b) := {(1 − t)a + tb : t ∈ [0, 1)} ⊂ int A.
W szczególności, A ⊂ int A.
Istotnie, jeżeli B(a, r) ⊂ A, to
B((1 − t)a + tb, r(1 − t)) ⊂ conv(B(a, r) ∪ {b}) ⊂ A, t ∈ [0, 1).
(vi) W przestrzeni unormowanej kule B(a, r) i B(a, r) są wypukłe. Istotnie,
kx + t(y − x) − ak = k(1 − t)(x − a) + t(y − a)k 6 (1 − t)kx − ak + tky − ak.
(vii) Obraz zbioru wypukłego poprzez odwzorowanie liniowe jest wypukły.
(g) Dla dowolnych x0 , . . . , xN ∈ E definiujemy łamaną o wierzchołkach x0 , . . . , xN
[x0 , . . . , xN ] := [x0 , x1 ] ∪ · · · ∪ [xN −1 , xN ].
Zauważmy, że każda łamana jest zbiorem spójnym.
Czasami odcinek [x, y] będziemy utożsamiać z krzywą
12

[0, 1] 3 t 7−→ x + t(y − x) ∈ E.
Podobnie łamaną [x0 , . . . , xN ] możemy utożsamiać z krzywą będącą sumą odcinków.
(h) Dla dowolnego zbioru otwartego D ⊂ E mamy równoważność:
D jest obszarem (tzn. zbiorem otwartym i spójnym) wtedy i tylko wtedy, gdy dla dowolnych
x, y ∈ D istnieje łamana [x0 , . . . , xN ] ⊂ D taka, że x0 = x i xN = y (w szczególności, D jest łukowo
spójny).
Istotnie, dowodu wymaga jedynie implikacja (=⇒). Ustalmy x0 ∈ D i niech D0 oznacza zbiór
tych wszystkich x ∈ D, dla których istnieje łamana [x0 , . . . , xN ] ⊂ D taka, że xN = x. Problem
polega na pokazaniu, że D0 = D o ile D jest obszarem. Wystarczy pokazać, że D0 jest niepusty,
otwarty i domknięty w D. Oczywiście D0 6= ∅, bo x0 ∈ D0 .
Jeżeli a ∈ D0 i B(a, r) ⊂ D (D jest otwarty), to B(a, r) ⊂ D0 , bo jeżeli [x0 , . . . , xN ] „dochodzi”
do a, to [x0 , . . . , xN , x] dochodzi do x dla dowolnego x ∈ B(a, r).
12

Wtedy, oczywiście, [x, y] 6= [y, x].
107
Jeżeli b jest punktem skupienia D0 w D i B(b, r) ⊂ D, to bierzemy dowolny punkt a ∈ B(b, r)∩D0
i teraz, jeżeli [x0 , . . . , xN ] dochodzi do a, to [x0 , . . . , xN , b] dochodzi do b, czyli b ∈ D0 .
(i) Niech
13
X 6= ∅ będzie dowolnym zbiorem i niech F będzie przestrzenią unormowaną. Wtedy B(X, F )
z normą Czebyszewa
kf kX := sup{kf (x)kF : x ∈ X}, f ∈ B(X, F ),
ma naturalną strukturę przestrzeni unormowanej (Ćwiczenie); odnotujmy, że powyższa norma ge-
neruje metrykę Czebyszewa.
Ponadto, F jest Banacha wtedy i tylko wtedy, gdy B(X, F ) jest Banacha.
Dla przestrzeni wektorowych E, F nad K niech Hom(E, F ) oznacza przestrzeń wszystkich odwzoro-
wań K–liniowych L : E −→ F ; E ∗ := Hom(E, K).
Jeżeli E i F są przestrzeniami unormowanymi, to przez L(E, F ) oznaczamy zbiór wszystkich odwzo-
rowań liniowych i ciągłych L : E −→ F . Widać, że L(E, F ) jest K–przestrzenią wektorową. Zdefiniujmy
E 0 := L(E, K).
Obserwacja 9.4.6. Odnotujmy, że na ogół (jeżeli E jest przestrzenią nieskończenie wymiarową) E 0
E ∗ . Na przykład, niech E oznacza przestrzeń wszystkich wielomianów rzeczywistych jednej zmiennej
rzeczywistej, niech
kf k := sup{|f (x)| : x ∈ [0, 1]}, f ∈ E,
i niech L : E −→ R, L(f ) := f (3).
Oczywiście L ∈ E ∗ . Zauważmy, że k( x2 )k k = ( 12 )k −→ 0. Z drugiej strony L(( x2 )k ) = ( 32 )k −→ ∞.
Oznacza to, że L ∈/ E0.
Obserwacja 9.4.7. (a) Jeżeli F = F1 × · · · × FN , L : E −→ F , L = (L1 , . . . , LN ), to
L ∈ L(E, F1 × · · · × FN ) ⇐⇒ Lj ∈ L(E, Fj ), j = 1, . . . , N.
(b) Jeżeli E = E1 × · · · × EN , L : E −→ F , Lj : Ej −→ F ,
Lj (xj ) := L(0, . . . , 0, xj , 0, . . . , 0), j = 1, . . . , N,
| {z } | {z }
(j−1) × (N −j) ×
to
L ∈ L(E1 × · · · × EN , F ) ⇐⇒ Lj ∈ L(Ej , F ), j = 1, . . . , N.
Zauważmy, że L(x) = L1 (x1 ) + · · · + LN (xN ) dla x = (x1 , . . . , xN ) ∈ E1 × · · · × EN .
(c) Przypomnijmy, że Hom(K, F ) = L(K, F ) ' F . Stąd, wobec (b), dostajemy
Hom(KN , F ) = L(KN , F ) ' F N
— izomorfizm jest dany wzorem:
F N 3 (a1 , . . . , aN ) 7−→ (KN 3 (x1 , . . . , xN ) 7−→ x1 a1 + · · · + xN aN ∈ F ) ∈ Hom(KN , F ).
Przypomnijmy również, że:
Hom(Kn , Km ) = n m
L(K , K ) ' M(m × n; K) = K[m × n] = przestrzeń macierzy wymiaru m × n
14
o wyrazach z K .
Propozycja 9.4.8. Niech E, F będą przestrzeniami unormowanymi i niech L ∈ Hom(E, F ). Wtedy
następujące warunki są równoważne:
(i) L ∈ L(E, F );
(ii) odwzorowanie L jest ciągłe w 0;
(iii) istnieje punkt a ∈ E taki, że odwzorowanie L jest ciągłe w a;

(iv) istnieją a ∈ E, r > 0 takie, że L(B(a, r)) jest zbiorem ograniczonym 15 ;
13

Odnotujmy, że B(X, F ) := {f : X −→ F : ∃R>0 : f (X) ⊂ B(R)}.
14
n m
Izomorfizm Hom(K , K ) ' M(m × n; K) dany jest następującym przepisem.
Odwzorowaniu liniowemu L : Kn −→ Km przyporządkowujemy macierz, której i-ta kolumna składa się ze współ-
rzędnych wektora L(ei ) = L(0, . . . , 0, 1, 0, . . . , 0). Izomorfizm odwrotny to odwzorowanie, które przypisuje macierzy
i
A ∈ M(m × n; K) odwzorowanie liniowe postaci Kn 3 x 7−→ A.x ∈ Km , gdzie A.x oznacza wynik mnożenia macierzy
A przez wektor x utożsamiany z macierzą kolumnową n × 1.
15 Oczywiście warunek ten jest równoważny temu, że istnieją a ∈ E, r > 0 takie, że L(B(a, r)) jest zbiorem
ograniczonym.
108
(v) istnieje C > 0 takie, że kL(x)kF 6 CkxkE dla dowolnego x ∈ E.

Dowód . Jedyny problem to implikacja (iv) =⇒ (v). Niech L(B(a, r)) ⊂ B(R). Wystarczy pokazać, że
kL(x)k 6 C dla kxk = 1. Weźmy dowolne x ∈ E takie, że kxk = 1. Mamy:
1 1 1 2R
kL(x)k = kL(rx)k = kL(a + rx) − L(a)k 6 (kL(a + rx)k + kL(a)k) 6 =: C.
r r r r
Wniosek 9.4.9. k k1 ∼ k k2 wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje C > 0 takie, że
1
k k1 6 k k2 6 Ck k1 .
C
Powyższy wynik oznacza, iż w kategorii metryk zadanych przez normy równoważność takich metryk
jest równoważna ich porównywalności.
Dowód . Stosujemy Propozycję 9.4.8 do identyczności
id : (E, k k1 ) −→ (E, k k2 ).
Wniosek 9.4.10. L(E, F ) jest przestrzenią unormowaną przez funkcję
kLk = kLkL(E,F ) := sup{kL(x)k : kxk 6 1}, L ∈ L(E, F ).
Zauważmy, że jeżeli E 6= {0}, to

n kL(x)k o
16
kLk = sup : x ∈ E∗ = sup{kL(x)k : kxk = 1}
kxk
oraz, że kLk jest najmniejszą stałą C taką, że (v) zachodzi. W szczególności,
kL(x)k 6 kLkkxk, x ∈ E.
Obserwacja 9.4.11. Jeżeli A ∈ L(E, F ), B ∈ L(F, G), to
B ◦ A ∈ L(E, G), kB ◦ Ak 6 kBkkAk.
W szczególności, jeżeli A ∈ L(E, E), to
Ak := A · · ◦ A} ∈ L(E, E) i kAk k 6 kAkk .
| ◦ ·{z
k×
Propozycja 9.4.12. Jeżeli F jest przestrzenią Banacha, to L(E, F ) jest przestrzenią Banacha.
Dowód . Niech (Lν )∞ ν=1 będzie ciągiem Cauchy’ego w L(E, F ). Wprost z definicji normy w L(E, F ), wy-
nika, że (Lν |B(R) )∞
ν=1 ⊂ B(B(R), F ) jest ciągiem Cauchy’ego dla dowolnego R > 0. Ponieważ B(B(R), F )
jest przestrzenią Banacha, zatem istnieje odwzorowanie L(R) ∈ B(B(R), F ) takie, że
Lν |B(R) −→ L(R)
0
jednostajnie na B(R). Jest widoczne, że L(R ) |B(R) = L(R) dla dowolnych 0 < R < R0 . Mamy więc
odwzorowanie L : E −→ F takie, że L|B(R) = L(R) . Z liniowości odwzorowań Lν , ν ∈ N, wynika
natychmiast liniowość L. Biorąc R = 1 widzimy, że Lν −→ L w L(E, F ).
Dla dowolnych przestrzeni unormowanych E, F niech Isom(E, F ) oznacza rodzinę wszystkich izo-
morfizmów algebraicznych L : E −→ F takich, że L i L−1 są ciągłe (tzn. L jest również izomorfizmem
topologicznym).
Obserwacja 9.4.13. (a) Jeżeli Isom(E, F ) 6= ∅, to E jest przestrzenią Banacha wtedy i tylko wtedy,
gdy F jest przestrzenią Banacha.
(b) Jeżeli L ∈ Isom(E, F ) i E 6= {0}, to kL−1 k > kLk−1 .
Istotnie, 1 = k idE k = kL−1 ◦ Lk 6 kL−1 kkLk.
Propozycja 9.4.14. Załóżmy, że E 6= {0} jest przestrzenią unormowaną skończenie wymiarową. Wtedy:
(a) Wszystkie normy w E są równoważne.
16

A∗ := A \ {0}.
109
(b) Isom(Kd , E) 6= ∅, d := dim E.

(c) L(E, F ) = Hom(E, F ) dla dowolnej przestrzeni unormowanej F .
(d) E jest przestrzenią Banacha.
Dowód . (a) Niech k k będzie ustaloną normą na E. Niech d := dimK E i niech e1 , . . . , ed będzie dowolną
bazą E. Zdefiniujmy L : Kd −→ E,
L(t1 , . . . , td ) := t1 e1 + · · · + td ed ;
L jest izomorfizmem algebraicznym. Ponadto L jest odwzorowaniem ciągłym bowiem
kL(t)k 6 max{ke1 k, . . . , ked k}ktk1 = Cktk1 , t ∈ Kd .
Zauważmy, że funkcja N : E −→ R+ , N (x) := kL−1 (x)k1 , jest normą na E. Wystarczy pokazać, że
k k ∼ N . Wiemy, że k k 6 CN . Wystarczy więc pokazać, że N 6 const k k (co jest równoważne ciągłości
L−1 ).
Chcemy pokazać, że kL−1 (x)k1 6 const kxk, x ∈ E. Innymi słowy, ktk1 6 const kL(t)k, t ∈ Kd ,
co z kolei jest równoważne pokazaniu, że kL(t)k > const > 0 dla ktk1 = 1. Teraz wystarczy już tylko
skorzystać z twierdzenia Weierstrassa o osiąganiu kresów (wobec faktu, że L jest ciągłe, a sfera {ktk1 = 1}
jest zwarta).
(b) L ∈ Isom(Kd , E).
(c) i (d) wynikają z faktu, że Isom(Kd , E) 6= ∅, a dla E = Kd własności (c) i (d) są oczywiste.
Wniosek 9.4.15. Niech E będzie podprzestrzenią unormowaną i niech V ⊂ E będzie skończenie wy-
miarową podprzestrzenią wektorową E. Wtedy V jest przestrzenią Banacha. W szczególności V jest do-
mknięta.
Propozycja 9.4.16. Niech E będzie przestrzenią unormowaną. Wtedy następujące warunki są równo-
ważne:
(i) dim E < ∞;
(ii) ∀a∈E, r>0 : B(a, r) jest zbiorem zwartym;
(iii) ∃a∈E, r>0 : B(a, r) jest zbiorem zwartym.
Dowód . Implikacje (i) =⇒ (ii) =⇒ (iii) są oczywiste. Pozostaje do wykazania (iii) =⇒ (i). Korzystając
z translatywności kul, widzimy, że (iii) =⇒ (ii). Ponieważ kula B(0, 2) jest zwarta, istnieje skończona
N
S
liczba punktów a1 , . . . , aN ∈ B(0, 2) taka, że B(0, 2) ⊂ B(aj , 1). Niech V oznacza podprzestrzeń
j=1
generowaną przez wektory a1 , . . . , aN . Na podstawie Wniosku 9.4.15, jest to podprzestrzeń domknięta.
Pokażemy, że E = V . Ustalmy a ∈ E. Zamierzamy pokazać, że a ∈ V . Możemy założyć, że kak < 1.
Ponieważ a ∈ B(0, 2), istnieją j1 ∈ {1, . . . , N } oraz x1 ∈ B(0, 1) takie, że a = aj1 + x1 =: b1 + x1 .
Powtarzając to samo dla wektora 2x1 , wnioskujemy, że a = b2 + 21 x2 , gdzie b2 ∈ V i kx2 k < 1. Po k
1
krokach dostajemy: a = bk + 2k−1 xk , gdzie bk ∈ V i kxk k < 1. W szczególności, a ∈ V .
Niech E, F, G będą przestrzeniami wektorowymi nad K. Przez Hom(E, F ; G) oznaczamy przestrzeń
wszystkich odwzorowań dwuliniowych B : E × F −→ G. Jeżeli E = F , to piszemy Hom2 (E, G) zamiast
Hom(E, E; G).
Obserwacja 9.4.17. Przypomnijmy pewien fakt algebraiczny. Niech

Φ
Hom(E, F ; G) 3 B 7−→ E 3 x 7−→ B(x, ·) ∈ Hom(F, G) ∈ Hom(E, Hom(F, G));
Φ jest dobrze określone, liniowe, bijektywne i Ψ = Φ−1 jest dane wzorem

Ψ
Hom(E, Hom(F, G)) 3 A 7−→ E × F 3 (x, y) 7−→ A(x)(y) ∈ G ∈ Hom(E, F ; G).
Tak więc
Hom(E, F ; G) ' Hom(E, Hom(F, G)).
W identyczny sposób można pokazać, że
Hom(E, F ; G) ' Hom(F, Hom(E, G));

Hom(E, F ; G) 3 B 7−→ F 3 y 7−→ B(·, y) ∈ Hom(E, G) ∈ Hom(F, Hom(E, G)).
110
Jeżeli E, F i G są przestrzeniami unormowanymi, to przez L(E, F ; G) oznaczamy zbiór wszystkich

ciągłych odwzorowań dwuliniowych E × F −→ G; niech L2 (E, G) := L(E, E; G). Oczywiście, L(E, F ; G)
jest K–przestrzenią wektorową.
Propozycja 9.4.18. Niech B ∈ Hom(E, F ; G). Wtedy następujące warunki są równoważne:
(i) B ∈ L(E, F ; G);
(ii) odwzorowanie B jest ciągłe w (0, 0);
(iii) istnieje punkt (a, b) ∈ E × F taki, że odwzorowanie B jest ciągłe w (a, b);
17

(iv) istnieją (a, b) ∈ E × F i r > 0 takie, że B(B(a, r) × B(b, r)) jest zbiorem ograniczonym ;
(v) istnieje C > 0 takie, że kB(x, y)kG 6 CkxkE kykF dla dowolnego (x, y) ∈ E × F .
Dowód . Implikacje (i) =⇒ (ii) =⇒ (iii) =⇒ (iv) są oczywiste.
(iv) =⇒ (v): Niech B(B(a, r) × B(b, r)) ⊂ B(R).
Wystarczy pokazać, że kB(x, y)k 6 C dla kxk = kyk = 1. Weźmy (x, y) ∈ E × F , kxk = kyk = 1:
1 1
kB(x, y)k = 2 kB(rx, ry)k = 2 kB(a + rx, b + ry) − B(a, b + ry) − B(a + rx, b) + B(a, b)k
r r
1 4R
6 2 (kB(a + rx, b + ry)k + kB(a, b + ry)k + kB(a + rx, b)k + kB(a, b)k) 6 2 =: C.
r r
(v) =⇒ (i):
kB(x, y) − B(x0 , y0 )k = kB(x − x0 , y) + B(x0 , y − y0 )k
6 C(kx − x0 kkyk + kx0 kky − y0 k) 6 C max{kx0 k, kyk}k(x, y) − (x0 , y0 )k1 .
Wniosek 9.4.19. L(E, F ; G) wraz z normą
kBk = kBkL(E,F ;G) := sup{kB(x, y)k : kxk 6 1, kyk 6 1}, B ∈ L(E, F ; G)
jest przestrzenią unormowaną.
Zauważmy, że jeżeli E 6= {0} i F 6= {0}, to
n kB(x, y)k o
kBk = sup : (x, y) ∈ E∗ × F∗ = sup{kB(x, y)k : kxk = 1, kyk = 1}
kxkkyk
oraz, że kBk jest najmniejszą stałą C taką, że (v) zachodzi. W szczególności,
kB(x, y)k 6 kBkkxkkyk, (x, y) ∈ E × F.
Przykład 9.4.20 (Przykłady odwzorowań dwuliniowych). (a)
B
L(E, F ) × E 3 (L, x) 7−→ L(x) ∈ F, kBk 6 1.
Ponadto, jeżeli E 6= {0} i F 6= {0}, to kBk = 1 (Ćwiczenie).
(b)
B
L(F, G) × L(E, F ) 3 (Q, P ) 7−→ Q ◦ P ∈ L(E, G), kBk 6 1.
Ponadto, jeżeli E 6= {0}, F 6= {0} i G 6= {0}, to kBk = 1 (Ćwiczenie).
Propozycja 9.4.21. (a) Odwzorowanie

Φ
L(E, F ; G) 3 B 7−→ E 3 x 7−→ B(x, ·) ∈ L(F, G) ∈ L(E, L(F, G));
jest dobrze określone, izomorficzne i izometryczne, tzn.
18

Φ ∈ Isom(L(E, F ; G), L(E, L(F, G))), kΦ(B)k = kBk, B ∈ L(E, F ; G).
(b) Jeżeli E i F są skończenie wymiarowe, to

L(E, F ; G) = Hom(E, F ; G).
17

Równoważnie: istnieją (a, b) ∈ E × F i r > 0 takie, że B(B(a, r) × B(b, r)) jest zbiorem ograniczonym. Uwaga:
dla uniknięcia
kolizji oznaczeń piszemy chwilowo B(a, r) zamiast B(a, r).
18 W szczególności, kΦk = kΦ−1 k = 1 o ile E 6= {0}, F 6= {0} i G 6= {0}.
111
Analogiczne własności przysługują odwzorowaniu

L(E, F ; G) 3 B 7−→ F 3 y 7−→ B(·, y) ∈ L(E, G) ∈ L(F, L(E, G)).
Dowód . (a) Jest oczywiste, że B(x, ·) ∈ L(F, G) dla dowolnego x ∈ E. Ponadto, kB(x, ·)k 6 kBkkxk.
Stąd Φ(B) ∈ L(E, L(F, G)) i kΦ(B)k 6 kBk. Ostatecznie Φ ∈ L(L(E, F ; G), L(E, L(F, G))) i kΦk 6 1.
Teraz przechodzimy do odwzorowania Ψ = Φ−1 :

Ψ
L(E, L(F, G)) 3 A 7−→ E × F 3 (x, y) 7−→ A(x)(y) ∈ G ∈ L(E, F ; G).
Ponieważ kA(x)(y)k 6 kA(x)kkyk 6 kAkkxkkyk, zatem
Ψ (A) ∈ L(E, F ; G), kΨ (A)k 6 kAk.
Wynika stąd, że
Ψ ∈ L(L(E, L(F, G)), L(E, F ; G)) i kΨ k 6 1.
(b) Na podstawie (a) i Propozycji 9.4.14 mamy:
L(E, F ; G) ' L(E, L(F, G)) = Hom(E, Hom(F, G)) ' Hom(E, F ; G).
19

Wniosek 9.4.22. Jeżeli G jest przestrzenią Banacha, to L(E, F ; G) jest przestrzenią Banacha .
Definicja 9.4.23. Niech H będzie dowolną przestrzenią wektorową nad K. Odwzorowanie
S : H × H −→ K
nazywamy iloczynem skalarnym, jeżeli:
(a) S(·, y) jest liniowe dla dowolnego y ∈ H,
20

(b) S(x, y) = S(y, x) dla dowolnych x, y ∈ H ,
(c) S(x, x) ∈ R+ dla dowolnego x ∈ H,
(d) jeżeli S(x, x) = 0, to x = 0.
Dla przykładu
n
X
(z, w) 7−→ hz, wi := zj wj (†)
j=1
jest standardowym iloczynem skalarnym w Kn .

Przestrzeń wyposażoną w iloczyn skalarny nazywamy przestrzenią unitarną.
Propozycja 9.4.24 (Nierówność Schwarza). Jeżeli S spełnia (a), (b) i (c), to
|S(x, y)|2 6 S(x, x)S(y, y), x, y ∈ H,
przy czym równość zachodzi, gdy x i y są liniowo zależne.
Jeżeli S spełnia dodatkowo (d), to równość zachodzi jedynie, gdy x i y są liniowo zależne.

Dowód . Niech x, y ∈ H. Można założyć, że S(x, y) 6= 0. Dla ξ = teiθ ∈ K (t, θ ∈ R) 21 mamy:
0 6 S(ξx + y, ξx + y) = |ξ|2 S(x, x) + 2 Re(ξS(x, y)) + S(y, y). 22

Dobierając θ tak, by eiθ S(x, y) = |S(x, y)|, dostajemy

t2 S(x, x) + 2t|S(x, y)| + S(y, y) > 0, t ∈ R,
co oznacza, że
1
4∆ = |S(x, y)|2 − S(x, x)S(y, y) 6 0.
23

Jest rzeczą oczywistą, że jeżeli x i y są liniowo zależne, to zachodzi równość .
19

Bo L(E, L(F, G)) jest przestrzenią Banacha.
20 W szczególności, wobec (a), S(x, αy + α y ) = αS(x, y) + α0 S(x, y 0 ). Własność ta łącznie z (a) jest nazywana
0 0
półtoraliniowością;
zauważmy, że dla K = R S jest po prostu dwuliniowe, zaś (b) oznacza, że jest ono symetryczne.
21 Jeżeli K = R, to θ ∈ {0, π}.

22 Re z = część rzeczywista liczby zespolonej z; Im z = część urojona liczby zespolonej z.

23 Jeżeli y = tx, to |S(x, y)|2 = |t|2 S 2 (x, x) = S(x, x)S(y, y).
112
Załóżmy teraz, że (d) zachodzi i mamy równość. Możemy założyć, że S(x, y) 6= 0. Równość w nie-
równości Schwarza oznacza, że ∆ = 0, skąd wynika istnienie pierwiastka 24 i, dalej, istnienie ξ ∈ K
takiego, że S(ξx + y, ξx + y) = 0. Teraz, korzystamy z (d) i wnioskujemy, że ξx + y = 0.
Wniosek 9.4.25. Jeżeli S jest iloczynem skalarnym na H, to funkcja

p
kxk := S(x, x), x ∈ H
jest normą. Iloczyn skalarny jest odwzorowaniem ciągłym oraz
|S(x, y)| 6 kxkkyk, x, y ∈ H.
Dowód . Jedyną wątpliwość może budzić nierówność trójkąta. Korzystamy z nierówności Schwarza:
kx + yk2 = S(x + y, x + y) = S(x, x) + 2 Re(S(x, y)) + S(y, y)

6 kxk2 + 2|S(x, y)| + kyk2 6 kxk2 + 2kxkkyk + kyk2 = (kxk + kyk)2 .
Ciągłość iloczynu skalarnego wynika z nierówności Schwarza i rozumowania takiego, jak w dowodzie
Propozycji 9.4.18 ((iv) =⇒ (i)).
Jeżeli przestrzeńunitarna z normą daną przez iloczyn skalarny jest zupełna, to nazywamy ją prze-
strzenią Hilberta 25 .
Uwaga 9.4.26. (a) Norma Euklidesowa w Kn jest dana przez iloczyn skalarny (†).
(b) Łatwo widać, że norma dana przez iloczyn skalarny spełnia regułę równoległoboku:
kx + yk2 + kx − yk2 = 2(kxk2 + kyk2 ), x, y ∈ H.
Okazuje się, że i odwrotnie: jeżeli norma (w przestrzeni unormowanej) spełnia regułę równoległoboku,
to jest dana przez iloczyn skalarny:
S(x, y) := 21 (kx + yk2 − kxk2 − kyk2 ) gdy K = R, 26

S(x, y) := 14 (kx + yk2 − kx − yk2 + ikx + iyk2 − ikx − iyk2 ) gdy K = C.

Korzystając z reguły równoległoboku, łatwo sprawdzić, że dla n > 2 normy k k∞ i k k1 nie są
dane przez iloczyny skalarne (Ćwiczenie).
9.5. Rodziny sumowalne

Niech X i I będą dowolnymi niepustymi zbiorami i niech E będzie ustaloną przestrzenią Banacha
nad K (E 6= {0}). Oznaczmy przez F(I) rodzinę wszystkich niepustych skończonych podzbiorów I.
Rozważmy rodzinę funkcji f = (fi )i∈I , fi : X −→ E, i ∈ I. Oczywiście, jeżeli X jest zbiorem
jednoelementowym, wtedy zamiast o rodzinie funkcji możemy myśleć o rodzinie elementów f = (fi )i∈I ⊂
E.
Zdefiniujmy
X
fi , A ∈ F(I). 27

fA := (†)
i∈A
Definicja 9.5.1. Powiemy, że rodzina funkcji f = (fi )i∈I jest jednostajnie sumowalna, jeżeli istnieje
funkcja fI : X −→ E taka, że
∀ε>0 ∃S(ε)=S(ε,I)∈F(I) ∀A∈F(I):S(ε)⊂A : kfA (x) − fI (x)k 6 ε, x ∈ X;
24
2
Równania t S(x, x) + 2t|S(x, y)| + S(y, y) = 0.
25 Dawid Hilbert (1862–1943).

26 Wzór ten jest szczególnym przypadkiem tzw. formuły polaryzacyjnej — por. Obserwacja 10.7.4.
27

Oczywiście f{i} = fi , i ∈ I.
113
funkcjaPf I jest wyznaczona jednoznacznie (Ćwiczenie). Nazywamy ją sumą rodziny f i oznaczamy

przez fi 28 . Zbiór wszystkich rodzin jednostajnie sumowalnych oznaczamy roboczo przez S(I, E X ).
i∈I
Dla dowolnego zbioru Z ⊂ E, niech S(I, Z X ) := {f ∈ S(I, E X ) : ∀i∈I : fi (X) ⊂ Z}.
Jeżeli (kfi k)i∈I ∈ S(I, RX ) 29 , to mówimy, że rodzina f jest bezwzględnie jednostajnie sumowalna
30
.
Jeżeli X jest zbiorem jednoelementowym i f = (fi )i∈I ⊂ E, to zamiast o jednostajnej sumowalno-
ści mówimy o sumowalności rodziny f . Zbiór wszystkich rodzin sumowalnych oznaczamy roboczo przez
S(I, E). Analogicznie, zamiast o bezwzględnej jednostajnej sumowalności mówimy po prostu o bezwzględ-
nej sumowalności.
Oczywiście, jeżeli f = (fi )i∈I ∈ S(I, E X ), to f (x) := (fi (x))i∈I ∈ S(I, E) dla dowolnego x ∈ X. Czy
odwrotnie ? — Ćwiczenie.
Obserwacja 9.5.2. (a) Jeżeli f = (fi )i∈I , g = (gi )i∈I ∈ S(I, E X ), α, β ∈ K, to αf + βg := (αfi +
βgi )i∈I ∈ S(I, E X ) oraz (αf +βg)I = αf I +βg I . Innymi słowy, S(I, E X ) jest przestrzenią wektorową
nad K oraz operacja
S(I, E X ) 3 f 7−→ fI ∈ E X
jest K–liniowa.
(b) Niech F będzie przestrzenią Banacha nad K, L ∈ L(E, F ). Jeżeli f ∈ S(I, E X ), to L◦f := (L◦fi )i∈I ∈
S(I, F )
X 31
P
oraz L ◦ fi = L ◦ f I . Ponadto, operator
i∈I
S(I, E X ) 3 f 7−→ L ◦ f ∈ S(I, F X )
Jeżeli L jest izomorfizmem, to oczywiście powyższy operator jest również izomorfi-

jest liniowy.
zmem. 32
Istotnie,
kL ◦ fA (x) − L ◦ fI (x)k = kL(fA (x) − fI (x))k 6 kLkkfA (x) − fI (x)k.
(1) (d) (j)
(c) Jeżeli E = E1 × · · · × Ed , fi = (fi , . . . , fi ), i ∈ I, f(j) := (fi )i∈I , j = 1, . . . , d, to f ∈
S(I, E X ) ⇐⇒ f(j) ∈ S(I, EjX ), j = 1, . . . , d, oraz
(1) (d)
fI = (fI , . . . , fI ).
Dla przykładu, jeżeli d := dim E < +∞, e1 , . . . , ed jest bazą E oraz
pj (ξ1 e1 + · · · + ξd ed ) := ξj , j = 1, . . . , d,
to f ∈ S(I, E ) ⇐⇒ p1 ◦ f , . . . , pd ◦ f ∈ S(I, K ) oraz
X X
fI (x) = (p1 ◦ f )I (x)e1 + · · · + (pd ◦ f )I (x)ed , x ∈ X.

W szczególności, jeżeli dla f = (fi )i∈I ∈ S(I, CX ) zdefiniujemy
Re f := (Re fi )i∈I , Im f := (Im fi )i∈I ,
to f ∈ S(I, C ) ⇐⇒ Re f , Im f ∈ S(I, R ). Ponadto,
X X
f I = (Re f )I + i(Im f )I .
(d) Bezpośrednio z definicji sumowalności wynika, że jeżeli f ∈ S(I, E X ) oraz kfA k 6 C dla dowolnego
A ∈ F(I), to kfI k 6 C (Ćwiczenie).
28

Oczywiście, jeżeli zbiór I jest skończony, to suma f I rodziny f pokrywa się z sumą skończoną f I rozumianą
w sensie(†).
29 Przypomnijmy, że kf k(x) := kf (x)k, x ∈ X.
i i
30

Formalnie rzecz biorąc o rodzinach bezwzględnie sumowalnych powinniśmy mówić tylko w przypadku gdy E = K,
zaś w przypadku dowolnej przestrzeni Banacha powinniśmy mówić o rodzinach normalnie jednostajnie sumowalnych. Nie
robimy tak bo prowadzi to do drobnej kolizji, którą zobaczymy później.
31 Zauważmy, że oczywiście (L ◦ f ) = L ◦ f dla dowolnego A ∈ F(I).
A A

32 Ważnym przykładem jest tu przypadek gdy d := dim E < +∞, e , . . . , e jest bazą E i L : E −→ Kd , L(ξ e +
1 d 1 1
· · · + ξd ed ) := (ξ1 , . . . , ξd ).
114
(e) Jeżeli f ∈ S(I, E X ) oraz wszystkie odwzorowania fi : X −→ E, i ∈ I, są ograniczone, to zbiór

odwzorowań {fA : A ∈ F(I)} jest jednostajnie ograniczony.
Istotnie, dla dowolnego A ∈ F(I) mamy: fA = fA∩S(1) + fA\S(1) , a więc wystarczy pokazać, że
zbiór {fA : A ∈ F(I \ S(1))} jest jednostajnie ograniczony. Dla A ∈ F(I \ S(1)) mamy
kfA k = kfA∪S(1) − fS(1) k 6 kfA∪S(1) − fI k + kfS(1) − fI k 6 2.
(f) Jeżeli f = (fi )i∈I ⊂ R+ jest rodziną, dla której zbiór {fA : A ∈ F(I)} jest ograniczony, to f ∈ S(I, R)
oraz fI = sup{fA : A ∈ F(I)}.
W szczególności, jeżeli f = (fi )i∈I ⊂ E i g = (gi )i∈I ⊂ E są rodzinami bezwzględnie sumo-
walnymi, to αf + βg jest bezwzględnie sumowalna dla dowolnych α, β ∈ K (oznacza to, że zbiór
rodzin bezwzględnie sumowalnych jest przestrzenią wektorową nad K). Ponadto, jeżeli L ∈ L(E, F )
i f = (fi )i∈I ⊂ E jest bezwzględnie sumowalna, to L(f ) = (L(fi ))i∈I jest bezwzględnie sumowalna.
(g) Jeżeli dim E < +∞, to dla f = (fi )i∈I ⊂ E następujące warunki są równoważne:
(i) f ∈ S(I, E);
(ii) Zbiór {fA : A ∈ F(I)} jest ograniczony;
(iii) (kfi k)i∈I ∈ S(I, R) 33 .
Istotnie, na podstawie (c) oraz faktu, że w przestrzeni skończenie wymiarowej wszystkie normy
są równoważne, możemy założyć, że E = R. Wiemy, że (i) =⇒ (ii) oraz (iii) ⇐⇒ (ii) (na podstawie
(e)).
(ii) =⇒ (i): Niech
( (
f i , jeżeli f i > 0 0, jeżeli fi > 0
fi0 := , fi00 := .
0, jeżeli fi < 0 fi , jeżeli fi < 0
Widać, że {fA0 : A ∈ F(I)} ∪ {fA00 : A ∈ F(I)} ⊂ {fA : A ∈ F(I)}. Teraz, na podstawie (e),
wnioskujemy, że (fi0 )i∈I ∈ S(I, R) i (fi00 )i∈I ∈ S(I, R). Ponieważ fi = fi0 + fi00 , i ∈ I, wystarczy jeszcze
skorzystać z (a).
Odnotujmy, że |fi | = fi0 − fi00 , i ∈ I, a więc rodzina (|fi |)i∈I jest również sumowalna. Odnotujmy
również nierówność X X
fi 6 kfi k.

i∈I i∈I
(h) Jeżeli dim E = ∞, to implikacja (ii) =⇒ (i) w (g) nie musi być prawdziwa.
Niech np. E = B(N, R) z normą supremową I := N i fi := (δi,j )∞
j=1 ∈ B(N, R), i ∈ I. Zauważmy,
że kfA k = 1 dla dowolnego A ∈ F(I). Z drugiej strony, gdyby rodzina (fi )i∈I była sumowalna, to
dla 0 < ε < 21 i A ∈ F(I \ S(ε)) mielibyśmy
kfA k = kfA∪S(ε) − fS(ε) k 6 kfA∪S(ε) − fI k + kfS(ε) − fI k 6 2ε < 1;
sprzeczność.
(i) Jeżeli dim E = ∞, to implikacja (i) =⇒ (iii) w (g) nie musi być prawdziwa.
Dla przykładu, niech E := B(N, R) z normą supremową, I := N, fi := 1i (δi,j )∞ j=1 ∈ B(I, R),
i ∈ I. P P 1
Oczywiście, kfi k = i , a więc rodzina (kfi k)i∈N nie jest sumowalna. Z drugiej strony, niech
i∈N i∈N
s := (1, 12 , 13 , . . . ) ∈ B(N, R). Jeżeli A ∈ F(N) i {1, . . . , n} ⊂ A, to kfA − sk 6 1
n. Oznacza to, że
(fi )i∈N ∈ S(I, E) i s = fI .
(j) Jeżeli (fi )i∈I ∈ S(I, E X ), to #{i ∈ I : fi 6≡ 0} 6 ℵ0 .
Istotnie, dla dowolnego ε > 0 i i ∈ I \ S(ε) mamy:
kfi (x)k = kf{i}∪S(ε) (x) − fS(ε) (x)k 6 kf{i}∪S(ε) (x) − fI (x)k + kfS(ε) (x) − fI (x)k 6 2ε, x ∈ X.
Innymi słowy: {i ∈ I : ∃x∈X : kfi (x)k > 2ε} ⊂ S(ε) dla dowolnego ε > 0. W takim razie
[∞ 1
{i ∈ I : fi 6≡ 0} ⊂ S .
n=1
n
33

Tzn. w przestrzeniach skończenie wymiarowych pojęcia sumowalności i bezwzględnej sumowalności się pokrywają.
115
(k) Jeżeli X jest przestrzenią topologiczną, x0 ∈ X, (fi )i∈I ∈ S(I, E X ) oraz każda funkcja fi jest ciągła
w x0 , to suma fI jest ciągła w x0 (Ćwiczenie).
Rb
(l) Jeżeli (fi )i∈I ∈ S(I, R[a,b] ) oraz fi ∈ R([a, b]), i ∈ I, to fI ∈ R([a, b]), ( a fi )i∈I ∈ S(I, R) oraz
P Rb Rb
i∈I a fi = a fI (Ćwiczenie).
Propozycja 9.5.3 (Kryterium Cauchy’ego). Rodzina f należy do S(I, E X ) wtedy i tylko wtedy, gdy
spełnia następujący jednostajny warunek Cauchy’ego:
∀ε>0 ∃C(ε)=C(ε,I)∈F(I) ∀A∈F(I\C(ε)) ∀x∈X : kfA (x)k 6 ε.
Dowód . Implikacja (=⇒) jest elementarna — wystarczy przyjąć C(ε) := S(ε/2). Istotnie, jeżeli A ∈
F(I \ S(ε/2)), to dla x ∈ X mamy:
kfA (x)k = kfA∪S(ε/2) (x) − fS(ε/2) (x)k 6 kfA∪S(ε/2) (x) − fI (x)k + kfS(ε/2) (x) − fI (x)k 6 ε.
Dla dowodu (⇐=) niech B(n) := C(1/n), sn := fB(n) , n ∈ N. Mamy
1 1
ksn+k (x) − sn (x)k = kfB(n+k)\B(n) (x) − fB(n)\B(n+k) (x)k 6+ , n, k ∈ N, x ∈ X.
n n+k
Oznacza to, że ciąg funkcji (sn )∞
n=1 spełnia jednostajny warunek Cauchy’ego na X. Ponieważ E jest
przestrzenią Banacha, zatem sn −→ s jednostajnie na X (dla pewnej funkcji s : X −→ E). Pokażemy,
że rodzina f jest jednostajnie sumowalna do s.
Z poprzedniej nierówności wynika, że
1
ksn (x) − s(x)k 6 , n ∈ N, x ∈ X.
n
Jeżeli teraz A ∈ F(I) i B(n) ⊂ A, to
1 1 1 2
kfA (x) − s(x)k 6 kfA (x) − fB(n) (x)k + kfB(n) (x) − s(x)k 6 kfA\B(n) (x)k + 6 + = ,
n n n n
x ∈ X.
Wniosek 9.5.4. Jeżeli (fi )i∈I ∈ S(I, E X ), to dla dowolnego niepustego zbioru J ⊂ I mamy (fi )i∈J ∈
S(J, E X ).
Wniosek 9.5.5. Jeżeli (kfi k)i∈I ∈ S(I, RX ), to (fi )i∈I ∈ S(I, E X ) oraz
X X
fi 6 kfi k.

i∈I i∈I
Dowód . Sumowalność rodziny (fi )i∈I wynika z kryterium Cauchy’ego. Oszacowanie wynika z Obserwacji
9.5.2(d).
S
Propozycja 9.5.6 (Twierdzenie o grupowaniu wyrazów). Niech I = I(j), gdzie I(j) 6= ∅ i I(j) ∩
j∈J
I(k) = ∅ dla j 6= k. Jeżeli (fi )i∈I ∈ S(I, E X ), to (fI(j) )j∈J ∈ S(J, E X ) 34 . Ponadto,

X X X X
fI(j) = fI , czyli fi = fi .
j∈J j∈J i∈I(j) i∈I
Odnotujmy, że oczywiście twierdzenie odwrotne nie zachodzi, np. E := R, I = J := N, I(j) :=

{2j − 1, 2j}, fi := (−1)i . Wtedy fI(j) = 0 dla dowolnego j ∈ N, ale rodzina (fi )i∈N nie jest sumowalna.
Dowód . Ustalmy ε > 0 i niech
B(ε) := {j ∈ J : I(j) ∩ S(ε) 6= ∅},
gdzie S(ε) ∈ F(I) jest takie, jak w Definicji 9.5.1. Zauważmy, F(J) 35

że B(ε) ∈ . Weźmy dowolny zbiór
B ∈ F(J) taki, że B(ε) ⊂ B. Pokażemy, że kfI (x) −
P
fI(j) (x)k 6 2ε, x ∈ X.
j∈B
34
P
Na podstawie Wniosku 9.5.4, fI(j) = fi jest poprawnie określone dla dowolnego j ∈ J.
i∈I(j)
35 Ponieważ zbiory I(j), j ∈ J, są parami rozłączne.
116
Niech N := #B. Dla dowolnego j ∈ J niech D(j) ∈ F(I(j)) będzie takie, że

A ∈ F(I(j)), D(j) ⊂ A =⇒ kfA (x) − fI(j) (x)k 6 ε/N, x ∈ X.
S
Możemy oczywiście założyć, że S(ε) ∩ I(j) ⊂ D(j). Niech A := D(j). Zauważmy, S(ε) ⊂ A, a więc
j∈B
kfA (x) − fI (x)k 6 ε, x ∈ X. Mamy:
X X X
fI (x) − fI(j) (x) 6 fI (x) − fD(j) (x) + kfD(j) (x) − fI(j) (x)k

j∈B j∈B j∈B
6 kfI (x) − fA (x)k + ε 6 2ε, x ∈ X.
Propozycja 9.5.7. Niech E, F, G będą przestrzeniami Banacha. Załóżmy, że B : E × F −→ G jest
operatorem dwuliniowym ciągłym. Jeżeli (fi )i∈I ∈ S(I, E X ), (kgj k)j∈J ∈ S(J, RX ) oraz wszystkie odwzo-
rowania fi : X −→ E, i ∈ I, gj : X −→ F , j ∈ J, są ograniczone, to
X
(B(fi , gj ))(i,j)∈I×J ∈ S(I × J, GX ) oraz

B(fi , gj ) = B(fI , gJ ). 36
(i,j)∈I×J
Jeżeli ponadto (kfi k)i∈I ∈ S(I, RX ), to (kB(fi , gj )k)(i,j)∈I×J ∈ S(I × J, RX ).

Dowód . Jedynym problemem jest jednostajna sumowalność rodziny
(B(fi , gj ))(i,j)∈I×J ;
jeżeli bowiem jest ona jednostajnie sumowalna, to na mocy Propozycji 9.5.6 (z I(j) := I × {j}) oraz
Obserwacji 9.5.2(b), dostajemy
X XX L:=B(·,g ) X L:=B(fI ,·)
j
B(fi , gj ) = B(fi , gj ) = B(fI , gj ) = B(fI , gJ ).
(i,j)∈I×J j∈J i∈I j∈J
Na podstawie Obserwacji
P 9.5.2(e), istnieje stała M > 0 taka, że dla dowolnych A ∈PF(I), B ∈ F(J)
mamy: kfA (x)k 6 M , kgj (x)k 6 M , x ∈ X. W szczególności, kfI (x)k 6 M oraz kgj (x)k 6 M ,
j∈B j∈J
x ∈ X.
Weźmy ε > 0 i niech zbiory S(ε) ∈ F(I), C(ε)
P∈ F(J) będą takie, że kfA (x) − fI (x)k 6 ε, x ∈ X, dla
dowolnego A ∈ F(I) takiego, że S(ε) ⊂ A oraz kgj (x)k 6 ε, x ∈ X, dla dowolnego B ∈ F(J \ C(ε)).
j∈B
Niech teraz D ∈ F(I × J) będzie taki, że S(ε) × C(ε) ⊂ D. Dla dowolnego j ∈ J niech D(j) := {i ∈ I :
(i, j) ∈ D} 37 . Zauważmy, że na podstawie Obserwacji 9.5.2(b) (z L := B(fI , ·)) mamy
X X X X
B(fi , gj ) − B(fI , gJ ) = B(fi , gj ) − B(fI , gj ) = B(fD(j) − fI , gj ),
(i,j)∈D (i,j)∈D j∈J j∈J
gdzie f∅ := 0. Wynika stąd, że

X X X
B(fi , gj ) − B(fI , gJ ) 6 kBk kfD(j) − fI kkgj k + kfD(j) − fI kkgj k

(i,j)∈D j∈C(ε) j ∈C(ε)
/
X X
6 kBk ε kgj k + 2M kgj k 6 3M kBkε.
j∈J j ∈C(ε)
/
W przypadku, gdy (kfi k)i∈I ∈ S(I, RX ) i (kgj k)j∈J ∈ S(J, RX ), na podstawie pierwszej części
twierdzenia (zastosowanej do mnożenia) wnioskujemy, że rodzina (kfi kkgj k)(i,j)∈I×J jest jednostajnie
sumowalna. W szczególności, spełnia ona warunek Cauchy’ego. Pozostaje jeszcze tylko zauważyć, że dla
dowolnego A ∈ F(I × J) mamy
X X
kB(fi , gj )k 6 kBk kfi kkgj k.
(i,j)∈A (i,j)∈A

W szczególności, jeżeli (fi )i∈I ∈ S(I, E) i (gj )j∈J ∈ S(J, K), to (fi gj )(i,j)∈I×J ∈ S(I × J, E) oraz
36
P
fi g j =
(i,j)∈I×J
fI gJ .
37 Odnotujmy, że S(ε) ⊂ D(j) dla j ∈ C(ε).
117
Przykład 9.5.8 (Szereg geometryczny). Dla x = (x1 , . . . , xn ) ∈ (−1, 1)n mamy:

n X n
X Y Y 1
xα
1
1
· · · x αn
n = x k
j = ,
n j=1 j=1
1 − xj
(α1 ,...,αn )∈N0 k∈N0
n n
X |α |
Y X |k|
Y 1 + xj
x1 1 · · · x|α
n
n|
= xj = .
1 − xj
(α1 ,...,αn )∈Zn j=1 k∈Z j=1
Definicja 9.5.9. Powiemy, że rodzina f = (fi )i∈I odwzorowań ograniczonych

fi : X −→ E
jest normalnie sumowalna, jeżeli rodzina
(sup{kfi (x)k : x ∈ X})i∈I
jest sumowalna.
Obserwacja 9.5.10. Każda rodzina normalnie sumowalna jest jednostajnie sumowalna.
Twierdzenie odwrotne nie jest prawdziwe (por. Ćwiczenie 6.3.9).
Propozycja 9.5.11. Jeżeli #I = ℵ0 , to dla dowolnej rodziny funkcji fi : X −→ E, i ∈ I, następujące
warunki są równoważne:
(i) (fi )i∈I ∈ S(I, E X );
∞
fσ(ν) jest zbieżny jednostajnie na X 38 39 .
P
(ii) dla dowolnej bijekcji σ : N −→ I szereg
ν=1
Ponadto, jeżeli
dim E < +∞, to każdy z powyższych warunków jest równoważny następującemu
warunkowi 40 41 :
(iii) (kfi k)i∈I ∈ S(I, RX ) 42 .

Dowód . (i) =⇒ (ii): Ustalmy

bijekcję σ : N −→ I oraz ε > 0. Niech N0 ∈ N będzie takie, że S(ε) ⊂
{σ(1), . . . , σ(N0 )} 43 . Wtedy dla dowolnego N > N0 mamy S(ε) ⊂ {σ(1), . . . , σ(N )} =: A, a stąd
N
X
k fσ(ν) (x) − fI (x)k = kfA (x) − fI (x)k 6 ε, x ∈ X.
ν=1
(ii) =⇒ (i): Przypuśćmy, że dla pewnego ε > 0 jednostajny warunek Cauchy’ego z Propozycji 9.5.3
nie zachodzi.
Ustalmy i0 ∈ I. Zbiór C(ε) := {i0 } nie może być dobry. W takim razie istnieje zbiór F (1) ∈
F(I \ {i0 }) taki, że supx∈X kfF (1) (x)k > ε. Zbiór C(ε) := F (1) też nie może być dobry. Znajdziemy więc
F (2) ∈ F(I \ F (1)) taki, że supx∈X kfF (2) (x)k > ε. Teraz bierzemy C(ε) := F (1) ∪ F (2) i znajdujemy
F (3) ∈ F(I \ (F (1) ∪ F (2))) taki, że supx∈X kfF (3) (x)k > ε. Rozumując dalej znajdziemy ciąg (F (k))∞
k=1
parami rozłącznych skończonych podzbiorów I taki, że supx∈X kfF (k) (x)k > ε, k ∈ N.
Teraz skonstruujemy pewną bijekcję σ : N −→ I, którą będziemy utożsamiać z permutacją zbioru I.
∞
S
Jeżeli zbiór F (0) := I \ F (k) jest skończony, to na początku ustawimy elementy zbioru F (0)
k=1
w dowolnej kolejności, potem elementy zbioru F (1) (też w dowolnej kolejności), potem F (2) itd.

38 Tzn. ciąg sum częściowych jest zbieżny jednostajnie na X.

39 Mówimy wtedy, że szereg jest zbieżny bezwarunkowo jednostajnie.

40 Wynik ten dla E = R został udowodniony przez W. Sierpińskiego w roku 1910.

41 Wacław Sierpiński (1882–1969).
42

Prawdziwe jest następujące ogólne twierdzenie (zob. [Dvo-Rog 1950]).
Twierdzenie. Niech (E, k k) będzie przestrzenią Banacha. Wtedy następujące warunki są równoważne:
(i) dla dowolnego ciągu (fk )∞
k=1 ⊂ E następujące warunki są równoważne:
• (kfk k)k∈N ∈ S(N, R),
P∞
• szereg f jest zbieżny bezwarunkowo;
k=1 k
(ii) dim E < +∞.
43

S(ε) jest takie, jak w Definicji 9.5.1.
118
Niech N (k) := #F (k), k = 0, 1, 2, . . . . Zdefiniujmy

N
X
SN := fσ(ν) .
ν=1
Wtedy SN (0)+···+N (k) − SN (0)+···+N (k−1) = fF (k) , k ∈ N, a więc ciąg (SN )∞ N =1 nie spełnia warunku
Cauchy’ego; sprzeczność.
W przypadku gdy zbiór F (0) jest nieskończony, ustawiamy jego elementy w ciąg b1 , b2 , . . . , a następ-
nie budujemy permutację σ następująco: stawiamy b1 , potem elementy zbioru F (1), potem b2 , potem
F (2), itd. Podobnie jak poprzednio, bez trudu widzimy, że (SN )∞ N =1 nie może spełniać warunku Cau-
chy’ego bowiem SN (1)+···+N (k)+k − SN (1)+···+N (k−1)+k = fF (k) , k ∈ N, a więc (SN )∞
N =1 nie może spełniać
warunku Cauchy’ego; sprzeczność.
(iii) =⇒ (i): Implikacja ta jest elementarna i nie wymaga założenia, że dim E < +∞.
(ii) =⇒ (iii): W standardowy sposób możemy zredukować dowód do przypadku E = R.

Przypuśćmy, że dla pewnego ε > 0 rodzina (|fi |)i∈I nie spełnia jednostajnego warunku Cauchy’ego.
Ustalmy i0 ∈ I. P razie istnieje zbiór G(1) ∈ F(I \{i0 })
PZbiór C(ε) := {i0 } nie może być dobry. W takim
taki, że supx∈X |fi (x)| > ε. Ustalmy, x1 ∈ X taki, że |fi (x1 )| > ε. Zbiór G(1) możemy
i∈G(1) i∈G(1)
podzielić na dwie rozłączne części F 0 (1) := {i ∈ G(1) : fi (x1 ) > 0}, F 00 (1) := G(1) \ F 0 (1). Jest
oczywiste, że |fF 0 (1) (x1 )| > 2ε lub |fF 00 (1) (x1 )| > 2ε . Niech F (1) oznacza ten ze zbiorów F 0 (1), F 00 (1), dla
którego zachodzi powyższa nierówność (jeżeli zachodzi ona dla obu zbiorów, to bierzemy którykolwiek
z nich).
Zbiór C(ε) := F (1) też nie może być dobry. Powtarzając powyższe rozumowanie, znajdziemy zbiór
F (2) ∈ F(I \ F (1)) taki, że supx∈X |fF (2) (x)| > 2ε . Teraz bierzemy C(ε) := F (1) ∪ F (2) i znajdujemy
F (3) ∈ F(I \ (F (1) ∪ F (2))) taki, że supx∈X |fF (3) (x)| > 2ε . Rozumując dalej znajdziemy ciąg (F (k))∞ k=1
parami rozłącznych skończonych podzbiorów I taki, że supx∈X |fF (k) (x)| > 2ε , k ∈ N.
Dalej postępujemy tak, jak w dowodzie implikacji (ii) =⇒ (i).
Twierdzenie 9.5.12 (Lévy-Steinitz 44 ). Niech a = (aν )∞

n ν
ν=1 ⊂ R będzie ciągiem takim, że lim a =
ν→∞
0. Zdefiniujmy:
n ∞
X ∞
X o
S(a) := x ∈ Rn : ∃σ:N−→N : σ jest bijekcją, szereg aσ(ν) jest zbieżny oraz x = aσ(n) .
ν=1 n=1
n
Jeśli S(a) 6= ∅, to S(a) jest rzeczywistą podprzestrzenią afiniczną R .

Niech E będzie przestrzenią Banacha i niech (aν )∞
ν=0 ⊂ E. Dla x0 ∈ K szereg funkcyjny
∞
X
aν (x − x0 )ν (†)
ν=0
nazywamy szeregiem potęgowym o środku w punkcie x0 . Niech

1
R= p .
lim sup ν kaν k
ν→+∞
Liczbę R ∈ [0, +∞] nazywamy promieniem zbieżności szeregu potęgowego.

Obserwacja 9.6.1. Dla dowolnego 0 < r < R istnieją C > 0 i 0 < θ < 1 takie, że
kaν (x − x0 )ν k 6 Cθν , x ∈ B(x0 , r), ν ∈ N0 .
44

Paul Pierre Lévy (1886–1971).
119
9.7. Operator odwracania w algebrach Banacha
W szczególności, szereg (†) jest zbieżny normalnie w B(x0 , r). Stąd, na podstawie Obserwacji 9.5.2(k),
funkcja
∞
X
f (x) := aν (x − x0 )ν , x ∈ B(x0 , R),
ν=0
jest ciągła.
Szereg (†) jest rozbieżny w K \ B(x
0 , R).
Na ∂B(x0 , R) może być różnie 45 .
9.7. Operator odwracania w algebrach Banacha

Definicja 9.7.1. Mówimy, że (A, k k) jest algebrą Banacha z jedynką, jeżeli:
• A jest algebrą z jedynką e,
• (A, k k) jest przestrzenią Banacha,
• kxyk 6 kxkkyk, x, y ∈ A,
• kek = 1.
Przykład 9.7.2. (a) Niech X 6= ∅ będzie zwartą przestrzenią topologiczną i niech A := C(X, K).
Wtedy A z normą Czebyszewa (supremową) jest algebrą Banacha z jedynką.
(b) Niech E 6= {0} będzie przestrzenią Banacha nad K i niech A := L(E, E). Wtedy A z normą z L(E, E)
i składaniem jako mnożeniem wewnętrznym jest algebrą Banacha z jedynką idE .
Niech O(A) oznacza zbiór elementów odwracalnych algebry A i niech
Λ
O(A) 3 x 7−→ x−1 ∈ O(A).
Odnotujmy, że Λ jest bijekcją; Λ−1 = Λ.
2
Obserwacja 9.7.3. Niech A := L(Kn , Kn ) ' M(n × n; K) ' Kn (z normą operatorową z L(Kn , Kn )).
Wtedy O(A) to zbiór macierzy odwracalnych, tzn.
O(A) = {L ∈ M(n × n; K) : det L 6= 0}.
Λ
Zauważmy, że jest to zbiór otwarty w M(n × n; K). Ponadto, odwzorowanie O(A) 3 L 7−→ L−1 ∈ O(A)
jest homeomorfizmem.
Powyższa sytuacja nie jest przypadkowa. Mamy bowiem następujący ogólny wynik.
Propozycja 9.7.4. Niech A będzie algebrą Banacha z jedynką e. Wtedy:
(a) B(e, 1) ⊂ O(A) oraz
∞
X
(e − x)−1 = xν , kxk < 1,
ν=0
0
gdzie x := e.
(b) Ogólniej, jeżeli a ∈ O(A), to B(a, 1/ka−1 k) ⊂ O(A) oraz
∞
X
(a − x)−1 = (a−1 x)ν a−1 , kxk < 1/ka−1 k.
ν=0
W szczególności, O(A) jest otwarty w A.

Λ
(c) Odwzorowanie O(A) 3 x 7−→ x−1 ∈ O(A) jest homeomorfizmem.
Dowód . (a) Ustalmy x ∈ A, kxk < 1. Na wstępie zauważmy, że ponieważ kxν k 6 kxkν , ν ∈ N, zatem
szereg jest zbieżny do pewnego elementu a. Mamy:
∞
X ∞
X
(e − x)a = a − xa = xν − xν+1 = e,
ν=0 ν=0
∞ ∞
zν eiν
45
P P
Np. dla szeregu potęgowego ν
, o promieniu zbieżności równym 1, na okręgu jednostkowym mamy ν
=
ν=1 ν=1
∞ ∞
cos νx sin νx
P P
ν
+i ν
— Ćwiczenie.
ν=1 ν=1
120
∞
X ∞
X
a(e − x) = a − ax = xν − xν+1 = e.
ν=0 ν=0
(b) Niech a ∈ O(A). Ustalmy x ∈ A, kxk < 1/ka k. Wtedy ka−1 xk < 1. Ponieważ a − x =
−1
a(e − a−1 x), wystarczy skorzystać z (a).

(c) Niech a ∈ O(A), kxk < 1/ka−1 k. Na podstawie (b) mamy:
∞ ∞
X X ka−1 k2 kxk
kΛ(a − x) − Λ(a)k = k(a − x)−1 − a−1 k = k (a−1 x)ν a−1 k 6 ka−1 kν+1 kxkν = .
ν=1 ν=1
1 − ka−1 kkxk
Przypomnijmy, że dla dowolnych przestrzeni unormowanych E, F , symbol Isom(E, F ) oznacza ro-

dzinę wszystkich izomorfizmów algebraicznych L : E −→ F takich, że L i L−1 są ciągłe.
Korzystając z poprzednich rozważań łatwo dostajemy następujący wynik.
Propozycja 9.7.5. Dla dowolnego L0 ∈ Isom(E, F ) i X ∈ L(E, F ) takich, że kXk < 1/kL−1
0 k mamy
∞
X
L0 − X ∈ Isom(E, F ), (L0 − X)−1 = (L−1 ν −1
0 ◦ X) ◦ L0 .
ν=0
W szczególności, zbiór Isom(E, F ) jest otwarty w L(E, F ), a odwzorowanie

Λ
Isom(E, F ) 3 L 7−→ L−1 ∈ Isom(F, E)
jest homeomorfizmem.
9.8. Twierdzenie aproksymacyjne Stone’a–Weierstrassa

Rozpoczniemy od pojęcia wielomianu n–zmiennych.
Definicja 9.8.1. Niech F będzie dowolną przestrzenią unormowaną nad K i niech d ∈ N0 . Wielomianem
n zmiennych stopnia 6 d o wartościach w przestrzeni F nazywamy dowolną funkcję
W : Kn −→ F
aα xα , gdzie:
P
postaci W (x) =
α∈Nn
0: |α|6d
• x = (x1 , . . . , xn ) ∈ Kn ,
• α = (α1 , . . . , αn ) ∈ Nn0 46 ,
• |α| := α1 + · · · + αn ,
• aα ∈ F ,
• xα := xα αn 0
1 · · · xn (0 := 1).
1
Piszemy krótko W ∈ Pd (Kn , F ). Zbiór Pd (Kn , F ) ma oczywiście strukturę przestrzeni wektorowej

nad K. Widać, że
Pd (Kn , F ) ⊂ Pd+1 (Kn , F ).

Zauważmy, że Pd (Kn , F ) ' F N (d) , gdzie N (d) := #{α ∈ Nn0 : |α| 6 d} 47 . Niech
∞
[
n
P(K , F ) := Pd (Kn , F );
d=0
jest to przestrzeń wektorowa nad K.

Mówimy, że wielomian W jest jednorodny stopnia d, jeżeli
W (tx) = td W (x), t ∈ K, x ∈ Kn .
Równoważnie,
X
aα xα , x ∈ Kn . 48

W (x) =
α∈Nn
0 : |α|=d
46
n n n n
47
Dla uproszczenia oznaczeń przyjmujemy N0 := (N0 ) i ogólnie A+ := (A+ ) .
Ćwiczenie: Znaleźć wzór na N (d) = ?
121
9.8. Twierdzenie aproksymacyjne Stone’a–Weierstrassa
Dla dowolnego wielomianu W ∈ Pd (Kn , F ) mamy jednoznaczny rozkład

W = W0 + · · · + Wd ,
gdzie Wj jest wielomianem jednorodnym stopnia j, j = 0, . . . , d (Ćwiczenie).

Jeżeli Wd 6≡ 0, to mówimy, że W ma stopień d i piszemy deg W = d 49 .
Każdy wielomian jest oczywiście funkcją ciągłą. Jeżeli F = K, to wielomiany można mnożyć i jak
łatwo widać iloczyn wielomianów stopni d1 i d2 jest wielomianem stopnia d1 + d2 .
Będziemy krótko pisać Pd (Kn ) := Pd (Kn , K) i P(Kn ) := P(Kn , K).

Twierdzenie 9.8.2 (Twierdzenie aproksymacyjne Stone’a–Weierstrassa 50 ). Załóżmy, że X jest zwar-
tą przestrzenią topologiczną i niech A ⊂ C(X, K) spełnia następujące warunki:
(i) A jest K–podalgebrą C(X, K),
(ii) A jest domknięta w C(X, K) w topologii jednostajnej zbieżności 51 ,

(iii) 1 ∈ A 52 ,

(iv) A rozdziela punkty w X 53 ,

(v) f ∈ A =⇒ f ∈ A 54 .

Wtedy A = C(X, K) 55 .
Zdefiniujmy
AR := {f ∈ A : Im f ≡ 0}.
Oczywiście dla K = R mamy AR = A.
Obserwacja 9.8.3. (a) Jeżeli f ∈ A, to Re f , Im f ∈ A.
Istotnie, Re f := 12 (f + f ), Im f = Re(−if ).
(b) Dla dowolnych x, y ∈ X, x 6= y, istnieje hx,y ∈ AR taka, że hx,y (x) = 0 i hx,y (y) = 1.
h ∈ A jest taka, że e
Istotnie, jeżeli e h(x) 6= e
h(y) to przyjmujemy
e h−eh(x)
hx,y := Re .
h(y) − e
e h(x)
(c) AR spełnia (i), (ii), (iii), (iv) jako podalgebra C(X, R).
(d) A = C(X, K) ⇐⇒ AR = C(X, R).
(e) Dla f, g ∈ AR mamy |f | = max{f, 0} − min{f, 0} oraz
min{f, g} = 12 (f + g) − 12 |f − g|, max{f, g} = 12 (f + g) + 12 |f − g|.
W konsekwencji następujące warunki są równoważne:
(*) ∀f ∈AR : |f | ∈ AR ;
(**) ∀f,g∈AR : min{f, g}, max{f, g} ∈ AR .
(f) Z twierdzenia Stone’a–Weierstrassa wynika klasyczne
(Twierdzenie aproksymacyjne Weierstrassa) Niech X ⊂ Rn będzie zbiorem zwartym i niech g ∈
C(X, R). Wtedy istnieje ciąg (pν )∞ n
ν=1 ⊂ P(R ) taki, że pν −→ g jednostajnie na X.
Istotnie, wystarczy przyjąć
A := clC(X,R) (P(Rn )|X )
i skorzystać z twierdzenia Stone’a–Weierstrassa — Ćwiczenie.
48

Odnotujmy, że wielomian zerowy W ≡ 0 jest wielomianem jednorodnym dowolnego stopnia.
49 Odnotujmy, że stopień wielomianu zerowego nie jest określony.

50 Marshall Stone (1903–1989).

51 Tzn. jeżeli A 3 f −→ f jednostajnie na X, to f ∈ A.
ν 0 0

52 W konsekwencji K ⊂ A.

53 Tzn. dla dowolnych x, y ∈ X, x 6= y, istnieje h ∈ A taka, że h(x) 6= h(y).

54 f (x) := f (x). Oczywiście, dla K = R warunek (e) jest automatycznie spełniony.
55

Uwaga: Jeżeli pominiemy warunek (v) to (w przypadku zespolonym) twierdzenie przestaje być prawdziwe. Dla
przykładu: niech X oznacza domknięte koło jednostkowe i niech A := clC(X,C) (P(C)|X ). Wtedy A spełnia (i) — (iv), ale
funkcja z −→ z nie należy do A — Ćwiczenie.
122
Dowód twierdzenia Stone’a–Weierstrassa. Wiemy już, że możemy założyć, że K = R. Cała trudność

dowodu leży w pokazaniu, że A spełnia warunek (*).
Istotnie, przyjmijmy na chwilę, że już wiemy, że warunek (*) (lub, równoważnie, (**)) jest spełniony.
Weźmy g ∈ C(X, R). Wobec domkniętości A wystarczy pokazać, że funkcja g może być aproksymowana
jednostajnie na X funkcjami z A. Niech ε > 0. Dla x, y ∈ X, x 6= y, weźmy hx,y ∈ A takie, że hx,y (x) = 0,
hx,y (y) = 1 i zdefiniujmy
fx,y := g(x) + (g(y) − g(x))hx,y .
Połóżmy ponadto fx,x := g(x). Oczywiście fx,y ∈ A, fx,y (x) = g(x) oraz fx,y (y) = g(y). W szczególności,
istnieje otoczenie otwarte Ux,y punktu y takie, że fx,y 6 g + ε na Ux,y .
Wobec zwartości, dla dowolnego x ∈ X znajdziemy skończoną liczbę punktów yj = yj (x), 1 6 j 6
k = k(x), takich że X = Ux,y1 ∪ · · · ∪ Ux,yk . Niech
fx := min{fx,y1 , . . . , fx,yk }.
Wtedy, wobec (**), fx ∈ A oraz fx 6 g + ε na X. Ponadto, fx (x) = g(x). Istnieje więc otoczenie otwarte
Ux punktu x takie, że fx > g − ε na Ux .
Korzystając jeszcze raz ze zwartości, dobieramy punkty x1 , . . . , x` takie, że X = Ux1 ∪ · · · ∪ Ux` .
Niech
f := max{fx1 , . . . , fx` }.
Wtedy f ∈ A oraz |f − g| 6 ε na X.
Przechodzimy do sprawdzenia (*). Na wstępie pokażemy, że w tym celu wystarczy wykazać klasyczne
twierdzenie aproksymacyjne Weierstrassa dla X = [−1, 1] i g(t) := |t|.
Istotnie, jeżeli (pν )∞
ν=1 ⊂ P(R) i pν (t) −→ |t| jednostajnie dla t ∈ [−1, 1], to dla dowolnej funkcji
f ∈ A takiej, że |f | 6 1 mamy A 3 pν ◦ f −→ |f | jednostajnie na X. A stąd |f | ∈ A.
Wobec trywialnej równości |f | = a|f /a|, gdzie a := maxX |f |, przypadek dowolnej funkcji f ∈ A
sprowadzamy do sytuacji gdy |f | 6 1.
Przechodzimy do sprawdzenia klasycznego twierdzenia Weierstrassa dla X = [−1, 1] i g(t) := |t|. √

• Najpierw zauważmy, że wystarczy umieć aproksymować jednostajnie wielomianami funkcję t
na przedziale [0, 1].
Istotnie, niech ε > 0 i niech p będzie wielomianem takim, że
√
|p(t) − t| 6 ε, t ∈ [0, 1].
Wtedy funkcja t 7−→ p(t2 ) jest również wielomianem oraz
√
|p(t2 ) − |t|| = |p(t2 ) − t2 | 6 ε, t ∈ [−1, 1].
∞
• Zauważmy, √ że wobec twierdzenia Diniego, wystarczy skonstruować ciąg wielomianów (pν )ν=1
taki, że pν (t) % t dla dowolnego t ∈ [0, 1].
• Niech p1 (t) := 0, t ∈ R, pν+1 (t) := pν (t) + 21 (t − p2ν (t)), t ∈ R, ν ∈ N. Łatwo widać, że określiliśmy
w ten sposób ciąg wielomianów. Pokażemy, że
√
pν (t) 6 t, t ∈ [0, 1], ν ∈ N. (†)
Dla ν = 1 nierówność oczywiście zachodzi. Przypuśćmy, że jest ona prawdziwa dla pewnego ν. Wtedy
dla t ∈ [0, 1] mamy:
√ √
t − pν+1 (t) = t − pν (t) − 12 (t − p2ν (t))
√ √ √ √
= ( t − pν (t)) 1 − 12 ( t + pν (t)) > ( t − pν (t))(1 − t) > 0.
W konsekwencji, wobec zasady indukcji matematycznej, nierówność (†) zachodzi dla dowolnego ν.
Z (†) wnioskujemy, że dla dowolnego t ∈ [0, 1] ciąg (pν (t))∞
ν=1 jest niemalejący i ograniczony. Jest
zatem zbieżny. Niech p(t) oznacza jego granicę. Wobec wzoru rekurencyjnego mamy:
1
p(t) = p(t) + (t − p2 (t)),
2
√
skąd natychmiast wynika, że p(t) = t.
123
9.9. Wielomiany Bernsteina
Twierdzenie aproksymacyjne Weierstrassa (por. Uwaga 9.8.3(f)) można uogólnić następująco.

Twierdzenie 9.8.4 (Twierdzenie aproksymacyjne Weierstrassa). Załóżmy, że F jest przestrzenią unor-
mowaną. Niech K ⊂ Rn będzie zbiorem zwartym i niech g ∈ C(K, F ). Wtedy istnieje ciąg wielomianów
(pν )∞ n
ν=1 ⊂ P(R , F ) taki, że pν −→ g jednostajnie na K.
Dowód . Najpierw pokażemy, że dla dowolnego ε > 0 istnieją punkty a1 ,. . . , aN ∈ F oraz funkcje gj ∈
C0 (Rn , [0, 1]), j = 1, . . . , N , takie, że
N
X
g(x) − gj (x)aj 6 ε, x ∈ K.

j=1
Ustalmy ε > 0. Dla dowolnego x0 ∈ K istnieje otoczenie otwarte U (x0 ) takie, że kg(x) − g(x0 )k 6 ε
dla x ∈ U (x0 )∩K. Korzystając ze zwartości znajdziemy x1 , . . . , xN ∈ K takie, że K ⊂ U (x1 )∪· · ·∪U (xN ).
Na podstawie twierdzenia o rozkładzie jedności 9.1.10 istnieją gj ∈ C0 (U (xj ), [0, 1]), j = 1, . . . , N , takie,
że g1 + · · · + gN = 1 w pewnym otoczeniu K. Niech aj := g(xj ), j = 1, . . . , N . Wtedy na zbiorze K
mamy:
N
X X N N
X X N N
X
g − gj aj = gj g − gj aj 6 gj kg − g(xj )k 6 gj ε = ε.

j=1 j=1 j=1 j=1 j=1
Ustalmy ε > 0 i niech aj , gj , j = 1, . . . , N , będą takie, jak powyżej. Na podstawie klasycznego

ε
twierdzenia Weierstrassa znajdziemy wielomiany p1 , . . . , pN ∈ P(Rn ) takie, że |pj − gj | 6 N ka jk
na K,
n
j = 1, . . . , N . Niech p := p1 a1 + · · · + pN aN . Wtedy p ∈ P(R , F ) oraz na zbiorze K mamy:
N
X X N X N N
X
kp − gk 6 p − gj aj + gj aj − g 6 (pj aj − gj aj ) + ε 6 |pj − gj |kaj k + ε 6 2ε.

j=1 j=1 j=1 j=1
9.9. Wielomiany Bernsteina

Niech K ⊂ Rn będzie zbiorem zwartym i niech g ∈ C(K). Z punktu widzenia jednostajnej aprok-
symacji funkcji g na K wielomianami możemy założyć, że g ∈ C(Rn ). Dalej, zwiększając K, możemy
56
założyć, że K = P jest kostką niezdegenerowaną . Dla dowolnej kostki istnieje izomorfizm afiniczny
L : Rn 7−→ Rn taki, że L(P ) = [0, 1]n . Jeżeli teraz (pν )∞ ν=1 jest ciągiem wielomianów zbieżnym jedno-
stajnie na [0, 1]n do funkcji g ◦ L−1 , to (pν ◦ L)∞
ν=1 jest ciągiem wielomianów zbieżnym jednostajnie na
P do g. Możemy więc założyć, że K = [0, 1]n .
Dla dowolnej funkcji g : [0, 1]n 7−→ R definiujemy jej wielomiany Bernsteina 57
ν
X ν ν j1 jn j1
Bν (g; x) := ... g ,..., x1 (1 − x1 )ν−j1 . . . xjnn (1 − xn )ν−jn ,
j1 ,...,jn =0
j1 jn ν ν
x = (x1 , . . . , xn ) ∈ Rn , ν = 1, 2, . . . .
Zauważmy, że Bν (1; x) = 1.
Twierdzenie 9.9.1 (Wielomiany Bernsteina). Dla dowolnej funkcji g ∈ C([0, 1]n ) mamy:
1
|Bν (g; x) − g(x)| 6 3n 2 ωg
√ , x ∈ [0, 1]n , ν = 1, 2, . . . ,
ν
gdzie ωg (δ) := sup{|g(x0 ) − g(x00 )| : x0 , x00 ∈ [0, 1]n , kx0 − x00 k 6 δ} 58 . W szczególności, Bν (g; ·) −→ g

jednostajnie na [0, 1]n .
56

Tzn. P = [a1 , b1 ] × · · · × [an , bn ], gdzie aj < bj , j = 1, . . . , n.

57 Siergiej Natanowicz Bernstein (1880–1968).
58
n
Zauważmy, że wobec jednostajnej ciągłości g na [0, 1] , mamy limδ→0+ ωg (δ) = 0.
124
Dowód . Zastosujemy indukcję ze względu na n.
n = 1: Na wstępie zauważmy, że
|x0 − x00 |
|g(x0 ) − g(x00 )| 6 1 + ωg (δ), x0 , x00 ∈ [0, 1], δ > 0.
δ
00 0
Istotnie, ustalmy δ > 0 i x0 < x00 . Niech N := 1 + b x −x δ c. Niech x0 = x0 < · · · < xN = x00 będzie
0 00
podziałem odcinka [x , x ] na N równych części. Wtedy
N
X
|g(x0 ) − g(x00 )| 6 |g(xj−1 ) − g(xj )| 6 N ωg (δ).
j=1
Przystępujemy do zasadniczego dowodu. Ustalmy ν ∈ N i zdefiniujmy pomocnicze punkty ξj := νj ,

j = 0, . . . , ν. Dla x ∈ [0, 1] mamy:
ν
X ν
|Bν (g; x) − g(x)| 6 g(ξj ) − g(x)xj (1 − x)ν−j

j=0
j
ν
X ν √ 1
6 1 + ν|ξj − x| ωg √ xj (1 − x)ν−j .
j=0
j ν
Dowód redukuje się więc do wykazania nierówności
ν
X ν 1
|ξj − x|xj (1 − x)ν−j 6 √ , x ∈ [0, 1].
j=0
j 2 ν
Na podstawie nierówności Schwarza mamy:
ν 2 X ν ν
X ν ν X ν j
|ξj − x|xj (1 − x)ν−j 6 (ξj − x)2 xj (1 − x)ν−j x (1 − x)ν−j
j=0
j j=0
j j=0
j
ν
X ν
= (ξj − x)2 xj (1 − x)ν−j .
j=0
j
1
Ponieważ x(1 − x) 6 4 dla x ∈ [0, 1], wystarczy udowodnić tożsamość
ν
X ν x(1 − x)
(ξj − x)2 xj (1 − x)ν−j = , x ∈ R (Ćwiczenie).
j=0
j ν
Załóżmy teraz, że twierdzenie jest prawdziwe dla n − 1. Niech x = (x0 , xn ) ∈ [0, 1]n−1 × [0, 1]. Mamy:
ν
X ν
|Bν (g; x) − g(x)| = Bν (g(·, ξj ); x0 )xjn (1 − xn )ν−j − g(x)

j=0
j
ν
X ν
6 Bν (g(·, ξj ); x0 ) − g(x0 , ξj )xjn (1 − xn )ν−j + Bν (g(x0 , ·); xn ) − g(x0 , xn )

j=0
j
ν
X ν 3(n−1) 1
j ν−j 3
1
3n
1
6 ω g(·,ξ ) √ x (1 − x n ) + ωg(x 0 ,·) √ 6 ωg √ .
j=0
j 2 j
ν n 2 ν 2 ν
ROZDZIAŁ 10
Różniczkowanie odwzorowań
10.1. Różniczkowanie odwzorowań zmiennej rzeczywistej

Niech P ⊂ R będzie dowolnym przedziałem i niech F będzie przestrzenią unormowaną nad K. Niech
f : P −→ F , a ∈ P . Mówimy, że f ma w punkcie a pochodną (lub też, że f jest różniczkowalna w punkcie
a), jeżeli istnieje granica
f (a + h) − f (a)
f 0 (a) := lim ∈ F.
h→0 h
P −a3h6=0
Równoważnie: istnieje ` ∈ F takie, że
f (a + h) = f (a) + `h + α(h)h, h ∈ P − a,
0
gdzie α : P − a −→ F , lim α(h) = 0 (oczywiście, ` = f (a)). Innymi słowy
h→0
h6=0
f (a + h) = f (a) + `h + o(h) przy h −→ 0.

Niech D(P, F ; a) oznacza zbiór wszystkich odwzorowań f : P −→ F mających pochodną w punkcie
a.
Zauważmy, że dla P = [a, b), f 0 (a) pokrywa się z pochodną prawostronną funkcji f w punkcie a
0 f (a + h) − f (a)
f+ (a) := lim .
h
h→0+
Podobnie, dla P = (b, a], f 0 (a) pokrywa się z pochodną lewostronną

0 f (a + h) − f (a)
f− (a) := lim .
h→0− h
Obserwacja 10.1.1. (a) D(P, F ; a) ⊂ C(P, F ; a).

(b) Jeżeli F = F1 × · · · × FN , f = (f1 , . . . , fN ), to
f ∈ D(P, F ; a) ⇐⇒ fj ∈ D(P, Fj ; a), j = 1, . . . , N.
0
Ponadto, f (a) = (f10 (a), . . . , fN
0
(a)).
(c) Jeżeli f, g ∈ D(P, F ; a), to
µf + νg ∈ D(P, F ; a) i (µf + νg)0 (a) = µf 0 (a) + νg 0 (a), µ, ν ∈ K.
Innymi słowy, D(P, F ; a) jest K–przestrzenią wektorową, a operator brania pochodnej
D(P, F ; a) 3 f 7−→ f 0 (a) ∈ F
jest K–liniowy.
(d) Jeżeli L ∈ L(F, G) (gdzie G jest przestrzenią unormowaną) i f ∈ D(P, F ; a), to L ◦ f ∈ D(P, G; a)
i (L ◦ f )0 (a) = L(f 0 (a)).
Propozycja 10.1.2. (a) Jeżeli
f ∈ D(P, F ; a), g ∈ D(P, G; a), B ∈ L(F, G; H),
gdzie F , G i H są przestrzeniami unormowanymi, to
B(f, g) ∈ D(P, H; a), (B(f, g))0 (a) = B(f 0 (a), g(a)) + B(f (a), g 0 (a)).
(b) W szczególności, jeżeli f ∈ D(P, K; a) i g ∈ D(P, F ; a), to
f · g ∈ D(P, F ; a), (f · g)0 (a) = f 0 (a)g(a) + f (a)g 0 (a).
125
126
10. Różniczkowanie odwzorowań
(c) Jeżeli H jest przestrzenią Hilberta, f, g ∈ D(P, H; a), to

hf, gi ∈ D(P, H; a), (hf, gi)0 (a) = hf 0 (a), g(a)i + hf (a), g 0 (a)i.
Dowód . (a) Dwuliniowość i ciągłość B dają:
B(f (a + h), g(a + h)) − B(f (a), g(a))

h
f (a + h) − f (a) g(a + h) − g(a)
=B , g(a + h) + B f (a), −→ B(f 0 (a), g(a)) + B(f (a), g 0 (a)).
h h
(b) wynika z (a).
(c) W przypadku gdy K = R, własność ta wynika bezpośrednio z (a). W przypadku gdy K = C,
wystarczy zauważyć, że w dowodzie (a) korzystaliśmy tylko z R–jednorodności.
Propozycja 10.1.3. Jeżeli ϕ ∈ D(Q, R; t0 ), f ∈ D(P, F ; ϕ(t0 )) oraz ϕ(Q) ⊂ P , gdzie Q ⊂ R jest
przedziałem, to
f ◦ ϕ ∈ D(Q, F ; t0 ), (f ◦ ϕ)0 (t0 ) = f 0 (ϕ(t0 ))ϕ0 (t0 ).
Dowód . Ćwiczenie — por. Twierdzenie 5.1.7.
Przypuśćmy, że f ∈ D(P, F ; x) dla dowolnego x ∈ U , gdzie U ⊂ P jest otoczeniem (relatywnym)

f0
pewnego punktu a ∈ P . Mamy więc funkcję U 3 x 7−→ f 0 (x) ∈ F . Wtedy możemy zdefiniować drugą
pochodną f 00 (a) = (f 0 )0 (a).
Ogólnie, jeżeli k − 1 pochodna f (k−1) (x) istnieje dla dowolnego x ∈ U , to definiujemy k-tą pochodną
f (a) := (f (k−1) )0 (a).
(k)
Przyjmujemy ponadto f (0) := f . Niech Dk (P, F ; a) oznacza zbiór wszystkich odwzorowań f : P −→

F mających w punkcie a k-tą pochodną.
Jest rzeczą widoczną, że Dk (P, F ; a) jest K–przestrzenią wektorową, a operator
Dk (P, F ; a) 3 f 7−→ f (k) (a) ∈ F
jest K–liniowy. Ponadto, Dk+1 (P, F ; a) ⊂ Dk (P, F ; a). Jeżeli f ∈ Dk+` (P, F ; a), to oczywiście f (k) ∈
D` (P, F ; a) (k, ` ∈ N0 ). Jeżeli f (k) ∈ D` (P, F ; a), to
f ∈ Dk+` (P, F ; a), (f (k) )(`) (a) = f (k+`) (a), k, ` ∈ N0 .
Zastosujemy indukcję ze względu na `. Dla ` = 1 wzór pokrywa się z definicją. Wykonujemy krok
indukcyjny ` − 1 `:
(f (k) )(`) (a) = (f (k) )(`−1+1) (a) = ((f (k) )(`−1) )0 (a) = (f k+`−1) )0 (a) = f (k+`) (a).
Propozycja 10.1.4 (Wzór Leibniza). Jeżeli
f ∈ Dk (P, F ; a), g ∈ Dk (P, G; a), B ∈ L(F, G; H),
to
k
X k
B(f, g) ∈ D (P, H; a),
k
(B(f, g)) (k)
(a) = B(f (j) (a), g (k−j) (a)).
j=0
j
W szczególności:
• Jeżeli f ∈ Dk (P, K; a), g ∈ Dk (P, F ; a), to
k
X k (j)
f · g ∈ Dk (P, F ; a), (f · g)(k) (a) = f (a) · g (k−j) (a);
j=0
j
• Jeżeli H jest przestrzenią Hilberta, f, g ∈ Dk (P, H; a), to

k
X k
hf, gi ∈ D (P, H; a), (hf, gi) (a) =
k (k)
hf (j) (a), g (k−j) (a)i.
j=0
j
127
Dowód . Dla k = 1 wynik pokrywa się z Propozycją 10.1.2(a).

k k + 1: Na podstawie założenia indukcyjnego
k
(k)
X k
(B(f, g)) (x) = B(f (j) (x), g (k−j) (x)), x ∈ U,
j=0
j
gdzie U ⊂ P jest pewnym otoczeniem a. Różniczkując ten wzór w punkcie a (zgodnie z Propozycją
10.1.2(a)) dostajemy
k
X k
(B(f, g))(k+1) (a) = B(f (j+1) (a), g (k−j) (a)) + B(f (j) (a), g (k−j+1) (a))
j=0
j
k+1
X k
k X k
= B(f (j) (a), g (k−j+1) (a)) + B(f (j) (a), g (k−j+1) (a))
j=1
j−1 j=0
j
k
X k k
= B(f (0) (a), g (k+1) (a)) + + B(f (j) (a), g (k−j+1) (a)) + B(f (k+1) (a), g (0) (a))
j=1
j−1 j
k k + 1
k+1 X k+1
= B(f (0) (a), g (k+1) (a)) + B(f (j) (a), g (k+1−j) (a)) + B(f (k+1) (a), g (0) (a)).
0 j=1
j k + 1

Propozycja 10.1.5. Jeżeli ϕ ∈ Dk (Q, R; t0 ), f ∈ Dk (P, F ; ϕ(t0 )) i ϕ(Q) ⊂ P , to f ◦ ϕ ∈ Dk (Q, F ; t0 )
oraz
k! ϕ0 (t ) α1 ϕ(k) (t ) αk
0 0
X
(f ◦ ϕ)(k) (t0 ) = f (α1 +···+αk ) (ϕ(t0 )) ··· .
α1 ! · · · αk ! 1! k!
α1 ,...,αk ∈N0
α1 +2α2 +···+kαk =k
1

Powyższy wzór jest czasem nazywany (choć niezupełnie słusznie) wzorem Faà di Bruno .
Dowód . Dla k = 1 wynik pokrywa się z Propozycją 10.1.3.
k k + 1: Ponieważ (f ◦ ϕ)0 (t) = f 0 (ϕ(t))ϕ0 (t) dla t z otoczenia t0 , założenie indukcyjne i Propo-
zycja 10.1.4 implikują, że (f ◦ ϕ)0 ∈ Dk (Q, F ; t0 ), a stąd f ◦ ϕ ∈ Dk+1 (Q, F ; t0 ). Sam wzór pokażemy
w przyszłości korzystając ze wzoru Taylora.
Niech
\
Dk (P, F ) := Dk (P, F ; x), C k (P, F ) := {f ∈ Dk (P, F ) : f (k) ∈ C(P, F )}.
x∈P
Funkcje z C (P, F ) nazywamy funkcjami klasy C k . Przyjmujemy C 0 (P, F ) := C(P, F ). Niech

k
∞
\
C ∞ (P, F ) := C k (P, F ).
k=0
Ponadto, dla uproszczenia oznaczeń, niech C (P ) := C k (P, R).

k
T k 10.1.6. (a) C
Obserwacja k+1
(P, F ) ⊂ Dk+1 (P, F ) ⊂ C k (P, F ), k ∈ N0 . W szczególności, C ∞ (P, F ) =
D (P, F ).
k∈N
(b) C k (P, F ) jest K–przestrzenią wektorową, k ∈ N0 ∪ {∞}.
(c) f ∈ C (k+`) (P, F ) ⇐⇒ f (k) ∈ C ` (P, F ), k, ` ∈ N0 .
(d) Dla dowolnego przedziału P ⊂ R mamy
C k (P, F ) Dk (P, F ) C k−1 (P, F );
por. Obserwacja 5.4.2(f).
(e) Dla dowolnej funkcji f ∈ C n (P, F ) (odp. f ∈ Dn (P, F )), gdzie P ∈ {[a, b], [a, +∞), (−∞, b]}, istnieje
fe ∈ C n (R, F ) (odp. fe ∈ Dn (R, F )) taka, że fe = f na P ; por. Ćwiczenie 5.4.4.
1

Francesco Faà di Bruno (1825–1888).
128
Propozycja 10.1.7. (a) Jeżeli f ∈ C k (P, F ), L ∈ L(F, G), to

L ◦ f ∈ C k (P, G), k ∈ N0 ∪ {∞}.
k k
(b) Jeżeli f ∈ C (P, F ), g ∈ C (P, G), B ∈ L(F, G; H), to
B(f, g) ∈ C k (P, H), k ∈ N0 ∪ {∞}.
W szczególności:
Jeżeli f ∈ C k (P, K), g ∈ C k (P, F ), to
f · g ∈ C k (P, F ), k ∈ N0 ∪ {∞}.
k
Jeżeli H jest przestrzenią Hilberta, f, g ∈ C (P, H; a), to
hf, gi ∈ C k (P, H; a), k ∈ N0 ∪ {∞}.
k k
(c) Jeżeli ϕ ∈ C (Q), f ∈ C (P, F ) i ϕ(Q) ⊂ P , to
f ◦ ϕ ∈ C k (Q, F ), k ∈ N0 ∪ {∞}.
Dowód . (a) wynika z Obserwacji 10.1.1(d).
(b) Stosujemy indukcję względem k. Dla k = 0 wynik jest oczywisty.
k k + 1: Na podstawie Propozycji 10.1.2 mamy
(B(f, g))0 = B(f 0 , g) + B(f, g 0 ).
Ponieważ, f 0 ∈ C k (P, F ) i g 0 ∈ C k (P, G), założenie indukcyjne implikuje, że
(B(f, g))0 ∈ C k (P, H),
a stąd B(f, g) ∈ C k+1 (P, H) (Obserwacja 10.1.6(c)).
(c) Stosujemy indukcję względem k. Dla k = 0 wynik jest oczywisty.
k k + 1: Na podstawie Propozycji 10.1.3 mamy (f ◦ ϕ)0 = (f 0 ◦ ϕ) · ϕ0 . Stąd, na podstawie założenia
indukcyjnego oraz (b), wnioskujemy, że (f ◦ ϕ)0 ∈ C k (Q, F ), a więc f ◦ ϕ ∈ C k+1 (Q, F ).
Twierdzenie 10.1.8 (Twierdzenie o przyrostach skończonych). Niech
f : [a, b] −→ F, ϕ : [a, b] −→ R
0
będą funkcjami ciągłymi takimi, że f+ (x) i ϕ0+ (x) istnieją dla x ∈ [a, b] \ S, gdzie #S 6 ℵ0 . Wtedy, jeżeli
0
kf+ (x)k 6 ϕ0+ (x) dla dowolnego x ∈ [a, b] \ S, to
kf (b) − f (a)k 6 ϕ(b) − ϕ(a).
Twierdzenie pozostaje prawdziwe, jeżeli pochodne prawostronne zastąpimy przez pochodne lewostron-
ne.
Dowód . Niech S = {a1 , a2 , . . . }. Weźmy ε > 0 i niech
Φ(x) := kf (x) − f (a)k − (ϕ(x) − ϕ(a)) − ε(x − a) − ε,
X 1 X
Ψ (x) := ε ν
, x ∈ [a, b] ... := 0 ,
ν: a <x
2 ∅
ν
I := {x ∈ [a, b] : Φ(x) 6 Ψ (x)}, c := sup I.

Wystarczy pokazać, że b ∈ I (a następnie ε −→ 0).
Odnotujmy, że Φ jest funkcją ciągłą, zaś Ψ jest funkcją niemalejącą.
Zauważmy, że a ∈ I (bo Φ(a) = −ε) oraz [a, a + δ] ⊂ I dla pewnego δ > 0 (z ciągłości Φ).
W szczególności, c > a. Ponadto, c ∈ I.
Istotnie, niech I 3 xn % c, wtedy
Φ(xn ) 6 Ψ (xn ) 6 Ψ (c), n ∈ N.
Teraz n −→ +∞ i korzystamy z ciągłości Φ.
Przypuśćmy, że c < b. Mamy dwa możliwe przypadki:
• c = aν0 ∈ S. Z ciągłości Φ wynika, że istnieje δ > 0 taka, że Φ(x) 6 Φ(c)+ε/2ν0 dla x ∈ [c, c+δ] ⊂
[a, b]. Wtedy, dla x ∈ (c, c + δ] mamy
ε
Φ(x) 6 Ψ (c) + ν0 6 Ψ (x).
2
129
Wynika stąd, że [c, c + δ] ⊂ I; sprzeczność.

• c∈ / S. Niech
0
f (c + h) = f (c) + f+ (c)h + α(h)h, ϕ(c + h) = ϕ(c) + ϕ0+ (c)h + β(h)h,
gdzie lim α(h) = 0 i lim β(h) = 0. Wynika stąd, że dla małych h > 0 mamy
h→0+ h→0+
Φ(c + h) = kf (c + h) − f (a)k − (ϕ(c + h) − ϕ(a)) − ε(c + h − a) − ε

6 Φ(c) + kf (c + h) − f (c)k − (ϕ(c + h) − ϕ(c)) − εh
0
6 Ψ (c) + kf+ (c)kh + kα(h)kh − ϕ0+ (c)h − β(h)h − εh

6 Ψ (c + h) + kα(h)k − β(h) − ε h.
W takim razie [c, c + h] ⊂ I dla małych h > 0; sprzeczność.
W przypadku pochodnych lewostronnych definiujemy

g : [a, b] −→ F, ψ : [a, b] −→ R,
g(x) := −f (a + b − x), ψ(x) := −ϕ(a + b − x).
0 0 0
Bez trudu sprawdzamy, że g+ (x) = f− + b − x) i ψ+
(a (x) = ϕ0− (a + b − x) oraz kg+
0 0
(x)k 6 ψ+ (x) dla
0 0
x ∈ [a, b] \ S , gdzie S := a + b − S. Stąd, na podstawie wersji z pochodnymi prawostronnymi, mamy
kf (b) − f (a)k = k − g(a) + g(b)k 6 ψ(b) − ψ(a) = −ϕ(a) + ϕ(b).
Przykład 10.1.9. Dla odwzorowania
f : [0, 2π] −→ R2 , f (x) := (cos x, sin x),
zwykłe twierdzenie Rolle’a o wartości średniej nie zachodzi. Istotnie
f (2π) − f (0) = (0, 0) 6= f 0 (ξ) = (− sin ξ, cos ξ), ξ ∈ [0, 2π].
Wniosek 10.1.10 (por. Twierdzenie 5.2.12). Jeżeli ϕ : [a, b] −→ R jest funkcją ciągłą taką, że ϕ0+ (x) > 0
dla x ∈ [a, b] \ S, gdzie #S 6 ℵ0 , to ϕ jest niemalejąca. Wynik pozostaje prawdziwy dla pochodnych
lewostronnych. W szczególności, jeżeli ϕ : [a, b] −→ R jest funkcją ciągłą taką, że ϕ0+ (x) = 0 dla x ∈
[a, b] \ S, gdzie #S 6 ℵ0 , to ϕ ≡ const.
Dowód . Niech x0 , x00 ∈ [a, b], x0 < x00 . Stosujemy twierdzenie o przyrostach skończonych dla f := 0
i ϕ|[x0 ,x00 ] .
0
Wniosek 10.1.11. Jeżeli f : [a, b] −→ F jest odwzorowaniem ciągłym takim, że f+ (x) istnieje dla
x ∈ [a, b] \ S, gdzie #S 6 ℵ0 , to dla dowolnego ` ∈ F mamy
0
kf (b) − f (a) − `(b − a)k 6 sup{kf+ (x) − `k : x ∈ [a, b] \ S}(b − a).
W szczególności,
0
kf (b) − f (a)k 6 sup{kf+ (x)k : x ∈ [a, b] \ S}(b − a).
Wynik pozostaje prawdziwy dla pochodnych lewostronnych.
Dowód . Zastępując f przez f (x) − `x, x ∈ [a, b], redukujemy twierdzenie do ` = 0.
0
Jeżeli M := sup{kf+ (x)k : x ∈ [a, b] \ S} < +∞, to stosujemy twierdzenie o przyrostach skończonych
do funkcji f i ϕ(x) := M x, x ∈ [a, b].
Wniosek 10.1.12. Niech f : P −→ F będzie funkcją ciągłą i różniczkowalną w P \ {a} dla pewnego
a ∈ P . Jeżeli ` := lim f 0 (x) istnieje, to f 0 (a) istnieje i f 0 (a) = `.
x→a
Dowód . Na podstawie Wniosku 10.1.11 mamy

f (a + h) = f (a) + `h + α(h)h,
gdzie
kα(h)k 6 sup{kf 0 (x) − `k : x ∈ (a, a + h]} −→ 0.
h→0
130
Wniosek 10.1.13.
Jeżeli f ∈ Dk (P, F ), to f (k) ≡ 0 wtedy i tylko wtedy, gdy f jest wielomianem stopnia
6k−1 2 .
Dowód . Implikacja (⇐=) jest oczywista.
(=⇒): Indukcja względem k. Dla k = 1 znamy.
k k + 1: Na podstawie założenia indukcyjnego f 0 jest wielomianem stopnia 6 k − 1, f 0 (x) =
bk−1 x k−1
+ · · · + b1 x + b0 (bk−1 , . . . , b0 ∈ F ). Niech g(x) := k1 bk−1 xk + · · · + 12 b1 x2 + b0 x. Wtedy g 0 = f 0 .
Stąd (f − g)0 ≡ 0, a więc f = g + const.
Obserwacja 10.1.14. Niech
BDk (P, F ) := {f ∈ Dk (P, F ) : f (j) ∈ B(P, F ), j = 0, . . . , k}.
Odnotujmy, że BDk (P, F ) jest K–przestrzenią wektorową oraz
BDk (P, F ) ⊂ BDk−1 (P, F ).
Jeżeli P jest przedziałem zwartym, to C k (P, F ) ⊂ BDk (P, F ).
Niech
k
X
kf kP,k := sup{kf (j) (x)k : x ∈ P }, f ∈ BDk (P, F ).
j=0
Wtedy (BD (P, F ), k kP,k ) jest przestrzenią unormowaną. Zbieżność fν −→ f0 w BDk (P, F ) oznacza, że
k
(j) (j)
fν −→ f0 jednostajnie na P dla j = 0, . . . , k.
Jeżeli P jest przedziałem zwartym, to C k (P, F ) jest podprzestrzenią domkniętą BDk (P, F ).
Twierdzenie 10.1.15 (Twierdzenie o różniczkowaniu szeregu wyraz po wyrazie). Niech P ⊂ R będzie
przedziałem ograniczonym i niech F będzie przestrzenią Banacha.
(a) Załóżmy, że mamy rodzinę (fi )i∈I ⊂ D(P, F ) taką, że:
• (fi0 )i∈I jest rodziną jednostajnie sumowalną na P ,
• istnieje x0 ∈ P takie, że (fi (x0 ))i∈I jest rodziną sumowalną. P
Wtedy (fi )i∈I jest rodziną jednostajnie sumowalną na P , funkcja f := fi jest różniczkowalna na
i∈I
P oraz f 0 = fi0 , czyli
P
i∈I
X 0 X
fi = fi0 .
i∈I i∈I
(b) Załóżmy, że mamy ciąg ⊂ D(P, F ) taki, że:
(fν )∞
ν=1
∞
0
P
• szereg fν jest zbieżny jednostajnie na P ,
ν=1
∞
P
• istnieje x0 ∈ P takie, że szereg fν (x0 ) jest zbieżny.
ν=1
∞
P ∞
P
Wtedy szereg fν jest zbieżny jednostajnie na P , funkcja f := fν jest różniczkowalna na P
ν=1 ν=1
∞
oraz f 0 = fν0 , czyli
P
ν=1
∞
X 0 ∞
X
fν = fν0 .
ν=1 ν=1
(c) Załóżmy, że mamy ciąg (fν )∞ ν=1 ⊂ D(P, F ) taki, że:
• ciąg (fν0 )∞
ν=1 jest zbieżny jednostajnie na P 3 ,
• istnieje x0 ∈ P takie, że ciąg (fν (x0 ))∞ ν=1 jest zbieżny.
Wtedy ciąg (fν )∞
ν=1 jest zbieżny jednostajnie na P , funkcja
f := lim fν
ν→+∞
2

Dokładniej — restrykcją do P wielomianu stopnia 6 1k − 1.
3 Założenia tego nie da się pominąć: niech fν (x) := ν sin(νx). Wtedy fν −→ 0 jednostajnie na R, ale fν0 (x) =
cos(νx), a więc ciąg (fν0 )∞
ν=1 nie jest nawet zbieżny punktowo.
131
jest różniczkowalna na P oraz f 0 = lim fν0 , czyli

ν→+∞
0
lim fν = lim fν0 .
ν→+∞ ν→+∞
Dowód . (a) Zdefiniujmy gi := fi0 : P −→ F , i ∈ I, g := fi0 . Niech fA := fi , A ∈ F(I) (por. § 9.5).

P P
i∈I i∈A
Zauważmy, że fA jest funkcją różniczkowalną oraz (fA ) = gA . Weźmy ε > 0 i niech C(ε) ∈ F(I) będzie
0
takie, że dla A ∈ F(I \ C(ε)) mamy kfA (x0 )k 6 ε i kgA (x)k 6 ε, x ∈ P (kryterium Cauchy’ego). Na
podstawie Wniosku 10.1.11, dla A ∈ F(I \ C(ε)) i x ∈ P mamy:
kfA (x)k 6 kfA (x0 )k + kfA (x) − fA (x0 )k 6 ε + sup{kgA (ξ)k : ξ ∈ [x, x0 ]}|x − x0 | 6 ε + ε diam P.
Wynika stąd, że (fi )i∈I jest rodziną jednostajnie sumowalną.

Ustalmy a ∈ P i niech
(
fi (x)−fi (a)
x−a − fi0 (a) gdy x 6= a
hi (x) := , x ∈ P, i ∈ I.
0 gdy x = a
Zauważmy, że każde z odwzorowań hi jest ciągłe w punkcie a. Rodzina (hi )i∈I jest jednostajnie sumowalna
na P .
Istotnie, mamy
fA (x) − fA (a)
hA (x) = − gA (a), x 6= a,
x−a
a stąd dostajemy
khA (x)k 6 sup{kgA (ξ)k : ξ ∈ [x, a]} + kgA (a)k 6 2 sup{kgA (ξ)k : ξ ∈ P },
co, na podstawie kryterium Cauchy’ego, daje jednostajną sumowalność.

Teraz, na podstawie własności rodzin jednostajnie sumowalnych (Obserwacja 9.5.2(j)), mamy
f (x) − f (a) X X
lim − g(a) = lim hi (x) = lim hi (x) = 0,
x→a x−a x→a x→a
i∈I i∈I
co kończy dowód.
(b) Dowód jest analogiczny — Ćwiczenie.
(c) wynika z (b).
Wniosek 10.1.16. Niech P ⊂ R będzie przedziałem ograniczonym, niech F będzie przestrzenią Banacha
i niech k ∈ N.
(a) Załóżmy, że mamy rodzinę (fi )i∈I ⊂ Dk (P, F ) taką, że:
(k)
• rodzina (fi )i∈I jest jednostajnie sumowalna na P ,
(j)
• istnieją x0 , . . . , xk−1 ∈ P takie, że rodzina (fi (xj ))i∈I jest sumowalna, j = 0, . . . , k − 1.
(j) P
Wtedy rodzina (fi )i∈I jest jednostajnie sumowalna na P , j = 0, . . . , k − 1, funkcja f := fi jest
i∈I
(j)
k–krotnie różniczkowalna na P oraz f (j) =
P
fi , czyli
i∈I
X (j) X
(j)
fi = fi , j = 1, . . . , k.
i∈I i∈I
ν=1 ⊂ D (P, F ) taki, że:

(b) Załóżmy, że mamy ciąg (fν )∞ k
∞
P (k)
• szereg fν jest zbieżny jednostajnie na P ,
ν=1
∞
P (j)
• istnieją x0 , . . . , xk−1 ∈ P takie, że szereg fν (xj ) jest zbieżny, j = 0, . . . , k − 1.
ν=1
132
∞ ∞
P (j) P
Wtedy szereg fν jest zbieżny jednostajnie na P , j = 0, . . . , k − 1, funkcja f := fν jest
ν=1 ν=1
∞
(j)
k–krotnie różniczkowalna na P oraz f (j) =
P
fν , czyli
ν=1
∞
X (j) ∞
X
fν = fν(j) , j = 1, . . . , k.
ν=1 ν=1
(c) Załóżmy, że mamy ciąg funkcji k–krotnie różniczkowalnych fν : P −→ F , ν ∈ N, taki, że:

(k)
• ciąg (fν )∞ ν=1 jest zbieżny jednostajnie na P ,
(j)
• istnieją x0 , . . . , xk−1 ∈ P takie, że ciąg (fν (xj ))∞
ν=1 jest zbieżny, j = 0, . . . , k − 1.
(j) ∞
Wtedy ciąg (fν )ν=1 jest zbieżny jednostajnie na P , j = 0, . . . , k − 1, funkcja f := lim fν jest
ν→+∞
(j)
k–krotnie różniczkowalna na P oraz f (j) = lim fν , czyli
ν→+∞
(j)
lim fν = lim fν(j) , j = 1, . . . , k.
ν→+∞ ν→+∞
Wniosek 10.1.17. Jeżeli F jest przestrzenią Banacha, to (BDk (P, F ), k kP,k ) jest przestrzenią Banacha
(zob. Obserwacja 10.1.14).
W szczególności, jeżeli P jest przedziałem zwartym, to (C k (P, F ), k kP,k ) jest przestrzenią Banacha.
(j)
Dowód . Niech (fν )∞ k ∞
ν=1 ⊂ BD (P, F ) będzie ciągiem Cauchy’ego. Wtedy (fν )ν=1 jest ciągiem Cau-
(j)
chy’ego w B(P, F ) dla j = 0, . . . , k. Ponieważ przestrzeń B(P, F ) jest zupełna, zatem fν −→ gj ∈
B(P, F ) jednostajnie na P dla j = 0, . . . , k. Teraz pozostaje już tylko skorzystać z Wniosku 10.1.16(c),
(j)
aby stwierdzić, że g0 ∈ Dk (P, F ) i gj = g0 , j = 1, . . . , k.
Wniosek 10.1.18. Niech F będzie przestrzenią Banacha i niech

∞
X
f (x) := aν (x − x0 )ν , x ∈ (x0 − R, x0 + R) =: P,
ν=0
gdzie (aν )∞ 4

ν=1 ⊂ F , zaś R oznacza promień zbieżności szeregu; zob. § 1.7 . Wtedy:
• f ∈ C ∞ (P, F ),
• dla dowolnego k ∈ N, promień zbieżności szeregu
∞
X ν
k! aν (x − x0 )ν−k
k
ν=k
jest równy R,
∞
ν

f (k) (x) = aν (x − x0 )ν−k ,
P
• k! k x ∈ P,
ν=k
1 (k)
• ak = k! f (x0 ), k ∈ N0 .
Dowód . Wszystko wynika ze wzoru na f (k) (x). Powstaje on przez k–krotne zróżniczkowanie szeregu
wyraz po wyrazie — cały problem w tym, czy powstały szereg jest zbieżny (wtedy będzie zbieżny on
niemal jednostajnie w P i możemy zastosować twierdzenie o różniczkowaniu szeregu w każdym przedziale
[a, b] ⊂ P ). Wystarczy rozważyć przypadek k = 1 (a następnie rozumować rekurencyjnie). Trzeba więc
∞
(ν + 1)aν+1 (x − x0 )ν :
P
policzyć promień zbieżności szeregu
ν=0
p p (ν+1)/ν 1
ν
lim sup (ν + 1)kaν+1 k = lim sup ν+1 (ν + 1)kaν+1 k = .
ν→∞ ν→∞ R
1
p
4 = lim sup ν
kaν k; zakładamy oczywiście, że R > 0.
R
ν→+∞
133
10.2. Wzór Taylora
10.2. Wzór Taylora

Wracamy do sytuacji gdy P ⊂ R jest dowolnym przedziałem, F jest przestrzenią unormowaną
i f : P −→ F . Niech a ∈ P , k ∈ N. Zakładamy, że:
• jeżeli k > 2, to istnieje relatywne otoczenie U ⊂ P punktu a takie, że f (k−1) (x) istnieje dla
dowolnego x ∈ U ,
• f (k) (a) istnieje.
Wtedy definiujemy k-tą resztę funkcji f w punkcie a:
1
Rk (f, a, x) := f (x) − f (a) + f 0 (a)(x − a) + 12 f 00 (a)(x − a)2 + · · · + f (k) (a)(x − a)k , x ∈ P.
k!
Ponadto przyjmujemy R0 (f, a, x) := f (x) − f (a). Mamy
1
f (a + h) = f (a) + f 0 (a)h + 12 f 00 (a)h2 + · · · + f (k) (a)hk + Rk (f, a, a + h), h ∈ P − a.
k!
Zauważmy, że jeżeli k > 2, to Rk (f, a, ·) jest funkcją różniczkowalną w U oraz
Rk (f, a, ·)0 (x) = Rk−1 (f 0 , a, x), x ∈ U.

Twierdzenie 10.2.1 (Wzór Taylora 5 ). (a) (Wzór Taylora z resztą Peano) Jeżeli f (k) (a) istnieje, to
Rk (f, a, a + h) 6

lim = 0.
h→0 hk
(b) Jeżeli f ∈ C k (P, F ), to dla dowolnego przedziału K := [p, q] ⊂ P mamy:

n kR (f, a, a + h)k o
k
lim sup : a ∈ K, 0 < |h| 6 δ, a + h ∈ P = 0.
δ→0 |h|k
(c) (Wzór Taylora z resztą typu Lagrange’a) Jeżeli f ∈ Dk+1 (P, F ) oraz
kf (k+1) (x)k 6 M, x ∈ P,
to
M |h|k+1
kRk (f, a, a + h)k 6 , a ∈ P, h ∈ P − a, k ∈ N0 .
(k + 1)!
Dowód . (a) Indukcja ze względu na k. Przypadek k = 1 jest oczywisty.
k k + 1: Na podstawie twierdzenia o przyrostach skończonych, dla małych 0 6= h ∈ P − a mamy:
1 1
kRk+1 (f, a, a + h)k = kRk+1 (f, a, a + h) − Rk+1 (f, a, a)k
|h|k+1 |h|k+1
1
6 sup{kRk+1 (f, a, ·)0 (x)k : x ∈ (a, a + h]}
|h|k
1
6 sup{kRk (f 0 , a, a + ξ)k : ξ ∈ (0, h]}
|h|k
n 1 o
0
6 sup kR k (f , a, a + ξ)k : ξ ∈ (0, h] −→ 0.
|ξ|k h→0
(b) Indukcja ze względu na k. Przypadek k = 1 wynika z twierdzenia o przyrostach skończonych

(Wniosek 10.1.11):
1
sup : a ∈ K, 0 < |h| 6 δ, a + h ∈ P
|h|
n kf (a + h) − f (a) − f 0 (a)hk o
= sup : a ∈ K, 0 < |h| 6 δ, a + h ∈ P
|h|
6 sup{kf 0 (x) − f 0 (a)k : a ∈ K, x ∈ [a, a + h], 0 < |h| 6 δ, a + h ∈ P } −→ 0.
δ→0
k k + 1: Na podstawie dowodu (a) mamy:
6

Czyli Rk (f, a, a + h) = o(hk ) przy h −→ 0.
134
n kR
k+1 (f, a, a + h)k o
sup : a ∈ K, 0 < |h| 6 δ, a + h ∈ P
|h|k+1
n kR (f 0 , a, a + ξ)k o
k
6 sup k
: a ∈ K, 0 < |ξ| 6 δ, a + ξ ∈ P −→ 0.
|ξ| δ→0
(c) Indukcja ze względu na k. Przypadek k = 0 wynika z twierdzenia o przyrostach skończonych.

k k + 1: Ustalmy a ∈ P . Mamy
M |h|k+1
kRk (f 0 , a, a + h)k 6 , h ∈ P − a.
(k + 1)!
Niech
M hk+2
g(h) := Rk+1 (f, a, a + h), ϕ(h) := , h ∈ Q := (P − a) ∩ R+ .
(k + 2)!
Wobec poprzedniej nierówności mamy kg 0 k 6 ϕ0 na Q. Stąd, na podstawie twierdzenia o przyrostach
skończonych,
M |h|k+2
kRk+1 (f, a, a + h)k = kg(h) − g(0)k 6 ϕ(h) − ϕ(0) = , h ∈ Q.
(k + 2)!
7

W analogiczny sposób traktujemy przypadek h < 0 .
Obserwacja 10.2.2 (Jednoznaczność wzoru Taylora). (a) (Por. Twierdzenie 5.5.4) Jeżeli pochodna f (k) (a)
istnieje oraz
1 1
f (a + h) = b0 + b1 h + b2 h2 + · · · + bk hk + o(hk ), przy h −→ 0, (†)
2 k!
to bj = f (j) (a), j = 0, . . . , k.
(b) Dla k = 1 wzór (†) jest oczywiście równoważny istnieniu f 0 (a). Dla k > 2 tak być nie musi (por. Ob-
serwacja 5.5.5).
Dowód wzoru na k-tą pochodną złożenia (Propozycja 10.1.5). Przyjmijmy oznaczenia:
1 (j) 1
ϕj := ϕ (t0 ), a := ϕ(t0 ), fj := f (j) (a), j = 0, . . . , k.
j! j!
Mamy:
k
X k
X
f (a + h) = fi hi + α(h)hk , ϕ(t0 + t) = ϕj tj + β(t)tk ,
i=0 j=0
gdzie lim α(h) = 0, lim β(t) = 0. Korzystając z Obserwacji 10.2.2 wystarczy wyznaczyć współczynnik
h→0 t→0
przy tk w rozwinięciu (f ◦ ϕ)(t0 + t). Liczymy:
k k
X i k k
X X
(f ◦ ϕ)(t0 + t) = fi ϕj tj + β(t)tk + α ϕ(t0 + t) − ϕ(t0 ) ϕj tj + β(t)tk
i=0 j=1 j=1
k k i k
X X X X i!
= fi ϕj tj + o(tk ) = fi ϕα1 · · · ϕαk α1 +2α2 +···+kαk
k t + o(tk )
α1 ! · · · αk ! 1
i=0 j=1 i=0 α1 ,...,αk ∈N0
α1 +···+αk =i
k
X X (α1 + · · · + αk )! αk

= fα1 +···+αk ϕα
1
1
· · · ϕk tν + o(tk )
α1 ! · · · αk !
ν=0 α1 ,...,αk ∈N0
α1 +2α2 +···+kαk =ν
k ϕ0 (t ) α1 ϕ(k) (t ) αk
X 1 X ν! 0 0
= f (α1 +···+αk ) (a) ··· tν + o(tk ).
ν! α1 ! · · · αk ! 1! k!
ν=0 α1 ,...,αk ∈N0
α1 +2α2 +···+kαk =ν
7

ϕ(h) := −M (−h)k+2 /(k + 2)!, h ∈ (P − a) ∩ R− .
135
10.3. Szereg Taylora

Niech F będzie przestrzenią Banacha i niech f : P −→ F . Załóżmy, że dla pewnego a ∈ P pochodna
f (k) (a) istnieje dla dowolnego k ∈ N. Wtedy definiujemy szereg Taylora funkcji f w punkcie a
∞
X 1 (ν)
(Ta f )(x) := f (a)(x − a)ν .
ν=0
ν!
Jest to szereg potęgowy. Jeżeli jego promień zbieżności d(Ta f ) = R jest dodatni, to Ta f możemy trakto-
wać jako funkcję
Ta f : (a − R, a + R) −→ F.
Na podstawie Wniosku 10.1.18 jest to funkcja klasy C ∞ oraz Ta (Ta f ) = Ta f .
Odnotujmy wyraźnie, że promień zbieżności szeregu Taylora nie musi być dodatni, ani też, jeżeli jest

dodatni, to wcale nie musi zachodzić równość Ta f = f w jakimś otoczeniu (relatywnym) punktu a 8 .
Propozycja 10.3.1 (Borel). Niech F będzie przestrzenią Banacha i niech ciąg (aν )∞
ν=0 ⊂ F będzie
dowolny. Wtedy istnieje funkcja f ∈ C ∞ (R, F ) taka, że
∞
X 1
T0 f (x) = aν xν , czyli f (ν) (0) = aν , ν ∈ N0 .
ν=0
ν!
Innymi słowy, odwzorowanie
C ∞ (R, F ) 3 f 7−→ T0 f ∈ F [[X]],
gdzie F [[X]] oznacza pierścień szeregów formalnych o współczynnikach z F , jest epimorfizmem.
Można również pokazać (dowód pomijamy), że funkcja f może być tak dobrana, by f ∈ A(R∗ , F )
(zob. Definicja 10.4.1).
Dowód . Na wstępie pokażemy, że dla dowolnego N ∈ N0 istnieje funkcja gN ∈ C ∞ (R, F ) taka, że gN = 0
w pewnym otoczeniu zera oraz
1
kaN +1 xN +1 − gN kR,N 6 N . 9

(†)
2
Nietrudno jest pokazać, że istnieje funkcja ϕ ∈ C ∞ (R, [0, 1]) taka, że ϕ(x) = 0 dla |x| 6 21 i ϕ(x) = 1
dla |x| > 1 (Ćwiczenie). Niech Cν := supR |ϕ(ν) |, ν ∈ N0 (oczywiście Cν < +∞, ν ∈ N0 ; odnotujmy, że
C0 = 1). Połóżmy x
hε (x) := ϕ xN +1 , x ∈ R, ε > 0.
ε
Wtedy dla 0 < ε 6 1 mamy
XN x (ν)
N +1 N +1
kx − hε kR,N = kx − hε k[−ε,ε],N = sup xN +1 1 − ϕ

ε

ν=0 |x|6ε
N ν x (ν−µ)
X X ν
= sup (xN +1 )(µ) 1 − ϕ

µ ε

ν=0 |x|6ε µ=0
N ν−1 x N + 1
X ν N +1
X x
= sup − µ!xN +1−µ εµ−ν ϕ(ν−µ) + ν!xN +1−ν 1 − ϕ

µ µ ε ν ε

ν=0 |x|6ε µ=0
N ν−1
X ν N + 1
X N +1
6 µ!εN +1−µ εµ−ν Cν−µ + ν!εN +1−ν
ν=0 µ=0
µ µ ν

8 Klasyczny przykład: F := R, P = R, f (x) := 0 dla x 6 0 i f (x) := exp(−1/x) dla x > 0, a := 0; wtedy f ∈ C ∞ (R)
i T0 f =0.
9 Przypomnijmy, że
N
X
khkR,N = sup kh(j) (x)k.
x∈R
j=0
Uwaga: funkcja gN istnieje również, jeżeli funkcję aN +1 xN +1 zastąpimy dowolną funkcją g ∈ C ∞ (R, F ) taką, że g(0) =
g 0 (0) = · · · = g (N ) (0) = 0 — Ćwiczenie.
136
N ν N Xν
X
N +1−ν
X ν N +1 X ν N +1
6 ε µ!Cν−µ 6 ε µ!Cν−µ = ε const(N ).
ν=0 µ=0
µ µ ν=0 µ=0
µ µ
Teraz jako gN wystarczy wziąć aN +1 hε ze stosownie małym ε.
Jeżeli już mamy funkcje gN , N ∈ N0 , to definiujemy

∞
X
f := a0 + (aN +1 xN +1 − gN ).
N =0
k
Wobec (†), szereg jest zbieżny normalnie w C (R) dla dowolnego k. Istotnie
∞
X ∞
X ∞
X
kaN +1 xN +1 − gN kR,k 6 kaN +1 xN +1 − gN kR,N 6 2−N < +∞.
N =k N =k N =k
∞
W takim razie f ∈ C (R). Oczywiście, f (0) = a0 .
∞
(aN +1 xN +1 −gN )(ν) jest zbieżny jednostajnie na R. Wynika stąd w szcze-
P
Dla dowolnego ν szereg
N =0
gólności (na podstawie twierdzenia o różniczkowaniu szeregu wyraz po wyrazie), że
∞
X ∞
X ν−1
X
f (ν) (0) = (aN +1 xN +1 − gN )(ν) (0) = (aN +1 xN +1 )(ν) (0) = (aN +1 xN +1 )(ν) (0) = ν!aν ,
N =0 N =0 N =0
ν ∈ N.
Ćwiczenie 10.3.2. Niech P ⊂ R będzie dowolnym przedziałem domkniętym. Udowodnić, że C ∞ (P, F ) =

C ∞ (R, F )|P (por. Obserwacja 10.1.6(e)).

Definicja 10.4.1. Niech F będzie przestrzenią Banacha i niech P będzie przedziałem otwartym. Po-
wiemy, że funkcja f : P −→ F jest analityczna na P (f ∈ A(P, F ) lub f ∈ C ω (P, F )), jeżeli dla
∞
aν (x − a)ν o dodatnim promieniu zbieżności taki, że
P
dowolnego a ∈ P istnieje szereg potęgowy
ν=0
∞
ν
P
f (x) = aν (x − a) dla x z pewnego otoczenia punktu a.
ν=0
Obserwacja 10.4.2. (a) A(P, F ) jest K–przestrzenią wektorową.

(b) A(P, F ) ⊂ C ∞ (P, F ); jeżeli f ∈ A(P, F ), to f (k) ∈ A(P, F ) dla dowolnego k (Wniosek 10.1.18).
(c) Odwzorowanie f : P −→ F jest analityczne wtedy i tylko wtedy, gdy f ∈ C ∞ (P, F ) oraz dla
dowolnego a ∈ P mamy: d(Ta f ) > 0 i f = Ta f w pewnym otoczeniu punktu a.
(d) Jeżeli f ∈ A(P, F ) oraz L ∈ L(F, G) (G jest przestrzenią Banacha), to L ◦ f ∈ A(P, G).
(e) Jeżeli f ∈ A(P, F ), g ∈ A(P, G) oraz B ∈ L(F, G; H) (G, H są przestrzeniami Banacha), to B(f, g) ∈
A(P, H).
∞ ∞
an (x − a)n oraz g(x) = am (x − a)m dla |x − a| < r, to dla
P P
Istotnie, jeżeli f (x) =
n=0 m=0
x ∈ (a − r, a + r), na podstawie Propozycji 9.5.7 i 9.5.6, dostajemy:
X X∞ X
B(f (x), g(x)) = B(an (x − a)n , bm (x − a)m ) = B(an , bm ) (x − a)k .
(m,n)∈N20 k=0 n+m=k
(f) (Zasada identyczności) Jeżeli f, g ∈ A(P, F ) i f = g na pewnym niepustym zbiorze otwartym U ⊂ P ,

to f ≡ g (Ćwiczenie).
Propozycja 10.4.3. Niech
∞
X
f (x) := aν (x − a)ν , x ∈ (a − R, a + R) =: P,
ν=0
tak, jak we Wniosku 10.1.18. Wtedy f ∈ A(P, F ).

137
Dowód . Niech b ∈ P , r := R − |b − a|. Na wstępie zauważmy, że rodzina

X ν
aν (x − b)j (b − a)ν−j , x ∈ (b − r, b + r),
2
j
(ν,j)∈N0 : ν>j
jest sumowalna (Ćwiczenie). Teraz, wobec Propozycji 9.5.6, dla x ∈ (b − r, b + r) mamy:

∞
X ∞
X
f (x) = aν (x − a)ν = aν (x − b + b − a)ν
ν=0 ν=0
∞ ν ∞ X
∞
X X ν j ν−j
X ν
= aν (x − b) (b − a) = aν (b − a)ν−j (x − b)j .
ν=0 j=0
j j=0 ν=j
j
Propozycja 10.4.4. Niech F będzie przestrzenią Banacha, niech P będzie przedziałem otwartym i niech
f ∈ C ∞ (P, F ). Wtedy
1 C
sup kf (k) (x)k 6 k . 10

f ∈ A(P, F ) ⇐⇒ ∀K⊂⊂P ∃C>0 ∃%>0 ∀k∈N0 :
k! x∈K %
Dowód . Ćwiczenie — por. Twierdzenie 6.7.4.

Wniosek 10.4.5. Jeżeli f ∈ A(P, F ) oraz ϕ ∈ A(Q, R), ϕ(Q) ⊂ P (Q jest przedziałem otwartym), to
f ◦ ϕ ∈ A(Q).
Dowód . Oczywiście f ◦ ϕ ∈ C ∞ (Q, F ). Niech K ⊂⊂ Q. Ponieważ, ϕ i f są analityczne, zatem na
podstawie Propozycji 10.4.4 istnieją stałe C > 1, 0 < % < 1 takie, że
1 C 1 C
sup |ϕ(k) (t)| 6 k , sup kf (k) (x)k 6 k , k ∈ N0 .
k! t∈K % k! x∈ϕ(K) %
Teraz skorzystamy z Propozycji 10.1.5:
1 X 1 ϕ0 (t) α1 ϕ(k) (t) αk
sup k(f ◦ ϕ)(k) (t)k = sup f (α1 +···+αk ) (ϕ(t)) ···

k! t∈K α1 ! · · · αk ! 1! k!

t∈K
α1 ,...,αk ∈N0
α1 +2α2 +···+kαk =k
X (α1 + · · · + αk )! C C α1 C αk
6 · · ·
α1 ! · · · αk ! %α1 +···+αk % %k
α1 ,...,αk ∈N0
α1 +2α2 +···+kαk =k
C X (α1 + · · · + αk )! C α1 +···+αk C C k C/2
= 6 k 2k−1 = %2 ,
%k α1 ! · · · αk ! % % % ( 2C )k
α1 ,...,αk ∈N0
α1 +2α2 +···+kαk =k
gdzie ostatnia nierówność wynika z następującego wzoru:

X (α1 + · · · + αk )!
= 2k−1 .
α1 ! · · · αk !
α1 ,...,αk ∈N0
α1 +2α2 +···+kαk =k
Dla dowodu tego wzoru, niech

∞ ∞
1 1 X X 1
f (x) : = = = (x − 1)ν = f (ν) (1)(x − 1)ν , |x − 1| < 1,
2−x 1 − (x − 1) ν=0 ν=0
ν!
∞ ∞
1 X X 1
ϕ(t) : = = tν = ϕ(ν) (0)tν , |t| < 1.
1 − t ν=0 ν=0
ν!
Wtedy
∞ ∞ ∞ ∞
1 1−t X
ν
X
ν
X
ν−1 ν
X 1 1
f (ϕ(t)) = 1 = = (2t) − t (2t) = 1 + 2 t = (f ◦ ϕ)(ν) (0)tν , |t| < .
2 − 1−t 1 − 2t ν=0 ν=0 ν=1 ν=0
ν! 2
p 1
10 Równoważnie: ∀K⊂⊂P : lim sup k
supx∈K kf (k) (x)k < +∞ (Ćwiczenie).
k!
k→+∞
138
Teraz, korzystając ze wzoru na pochodną złożenia, dostajemy

1 X 1 ϕ0 (0) α1 ϕ(k) (0) αk
2k−1 = (f ◦ ϕ)(k) (0) = f (α1 +···+αk ) (1) ···
k! α1 ! · · · αk ! 1! k!
α1 ,...,αk ∈N0
α1 +2α2 +···+kαk =k
X (α1 + · · · + αk )!
= .
α1 ! · · · αk !
α1 ,...,αk ∈N0
α1 +2α2 +···+kαk =k
10.5. Pochodne kierunkowe

Niech E i F będą przestrzeniami unormowanymi, niech Ω ⊂ E będzie zbiorem otwartym i niech
f : Ω −→ F . Dla a ∈ Ω i ξ ∈ E, niech
Ωa,ξ := {t ∈ R : a + tξ ∈ Ω}.
Oczywiście Ωa,0 = R i 0 ∈ Ωa,ξ . Dla ξ 6= 0, zbiór Ωa,ξ jest izomorficzny z Ω ∩ (a + Rξ). Łatwo widać, że
Ωa,ξ jest zbiorem otwartym. Niech
fa,ξ
Ωa,ξ 3 t 7−→ f (a + tξ) ∈ F.
Oczywiście fa,0 ≡ const = f (a), fa,ξ (0) = f (a). Dla ξ 6= 0, funkcję fa,ξ możemy utożsamiać z f |Ω∩(a+Rξ) .
0
Jeżeli fa,ξ (0) istnieje, to mówimy że f ma pochodną kierunkową w punkcie a w kierunku ξ i definiu-
jemy
∂f 0 f (a + tξ) − f (a)
(a) := fa,ξ (0) = lim .
∂ξ t→0 t
Oczywiście ∂f ∂f
∂0 (a) zawsze istnieje i ∂0 (a) = 0.
Dla E = R i ξ 6= 0 mamy:
∂f
(a) istnieje ⇐⇒ f 0 (a) istnieje.
∂ξ
Ponadto, ∂f 0
∂ξ (a) = f (a)ξ.
Zauważmy, że dla α ∈ R∗ mamy
∂f ∂f ∂f ∂f
(a) istnieje ⇐⇒ (a) istnieje. Ponadto, (a) = α (a).
∂(αξ) ∂ξ ∂(αξ) ∂ξ
Ponieważ różniczkowanie „kierunkowe” sprowadza się do różniczkowania pewnej pomocniczej funkcji
jednej zmiennej rzeczywistej, wiele reguł różniczkowania kierunkowego wynika natychmiast z odpowied-
nich własności różniczkowania funkcji jednej zmiennej rzeczywistej, np. (przy oczywistych założeniach
o f i g) mamy:
∂(f +g)
Jeżeli ∂f ∂g
∂ξ (a) i ∂ξ (a) istnieją, to ∂ξ (a) istnieje oraz
∂(f + g) ∂f ∂g
(a) = (a) + (a).
∂ξ ∂ξ ∂ξ
Jeżeli ∂f
∂ξ (a) i ∂g
∂ξ (a) istnieją oraz B ∈ L(F, G; H), to ∂(B(f,g))
∂ξ (a) istnieje oraz
∂(B(f, g)) ∂f ∂g
(a) = B (a), g(a) + B f (a), (a) .
∂ξ ∂ξ ∂ξ
Przykład 10.5.1.
x41 x22
(
x81 +x42
gdy (x1 , x2 ) 6= (0, 0)
f (x1 , x2 ) := .
0 gdy (x1 , x2 ) = (0, 0)
Wtedy ∂f , ale f (t, t2 ) = 21 , a więc, w szczególności, f nie jest ciągła
2 11

∂ξ (0, 0) = 0 dla dowolnego ξ ∈ R
w (0, 0).
11

Dla ξ 6= (0, 0) mamy
f (tξ) − f (0) tξ 4 ξ 2
= 4 81 2 4 .
t t ξ1 + ξ2
139
10.5. Pochodne kierunkowe
Mówimy, że f ma w punkcie a różniczkę Gâteaux (różniczkę słabą) 12 , jeżeli ∂f

∂ξ (a) istnieje dla
dowolnego ξ ∈ E oraz odwzorowanie
δa f ∂f
E 3 ξ 7−→ (a) ∈ F
∂ξ
jest liniowe i ciągłe; odwzorowanie to nazywamy różniczką Gâteaux odwzorowania f w punkcie a.
Przykład 10.5.1 pokazuje, że istnienie różniczki Gâteaux nie implikuje nawet ciągłości odwzorowania
w punkcie.
Jeżeli L : E −→ F jest operatorem liniowym nieciągłym (takim, jak, np. w Obserwacji 9.4.6), to
∂L ∂L
∂ξ (0) = L(ξ) dla dowolnego ξ ∈ E. W szczególności, odwzorowanie E 3 ξ 7−→ ∂ξ (a) ∈ F jest liniowe,
ale nieciągłe.
Dla E = R mamy: δa f istnieje ⇐⇒ f 0 (a) istnieje.
Jeżeli E = Rn i (e1 , . . . , en ) jest bazą kanoniczną w Rn , to
∂f ∂f
(a) =: (a)
∂ej ∂xj
nazywamy j-tą pochodną cząstkową (o ile istnieje).
Jeżeli ponadto F = Rm , f = (f1 , . . . , fm ), to macierz

∂fj
Jf (a) := (a)
∂xk j=1,...,m, k=1,...,n
(o ilewszystkie pochodne cząstkowe istnieją) nazywamy macierzą Jacobiego odwzorowania f w punkcie

a 13 . Jeżeli m = 1, to macierz Jacobiego nazywamy gradientem funkcji f w punkcie a:
h i
∂f ∂f
grad f (a) = ∂x 1
(a), . . . , ∂x n
(a) .
Jeżeli m = n, to det Jf (a) nazywamy jakobianem odwzorowania f w punkcie a.
Przykład 10.5.2. Niech
(
x1 x2
x21 +x22
gdy (x1 , x2 ) 6= (0, 0)
f (x1 , x2 ) := .
0 gdy (x1 , x2 ) = (0, 0)
∂f ∂f ∂f
Wtedy ∂x 1
(0, 0) = ∂x2 (0, 0) = 0, ale ∂(1,1) (0, 0) nie istnieje.
Niech
1 x2 (x1 −x2 )
(x
x21 +x22
gdy (x1 , x2 ) 6= (0, 0)
f (x1 , x2 ) := .
0 gdy (x1 , x2 ) = (0, 0)
∂f
Wtedy ∂ξ (0, 0) = f (ξ) dla dowolnego ξ ∈ R2 , ale odwzorowanie
∂f
R2 3 ξ 7−→ (0, 0) ∈ R
∂ξ
nie jest liniowe.
Obserwacja 10.5.3. (a) Jeżeli E jest skończenie wymiarowa, to dla istnienia różniczki Gâteaux istotna
jest tylko liniowość odwzorowania ξ 7−→ ∂f ∂ξ (a).
n
(b) Jeżeli E = R i δa f istnieje, to
∂f ∂f ∂f
(δa f )(ξ) = (a) = (a)ξ1 + · · · + (a)ξn , ξ = (ξ1 , . . . , ξn ) ∈ Rn .
∂ξ ∂x1 ∂xn
(c) Jeżeli F = F1 × · · · × FN , f = (f1 , . . . , fN ), to δa f istnieje wtedy i tylko wtedy, gdy δa f1 , . . . , δa fN
istnieją. Ponadto,
δa f := (δa f1 , . . . , δa fN ).
n m
(d) Jeżeli E = R , F = R i δa f istnieje, to Jf (a) jest reprezentacją macierzową δa f , czyli
∂f
(δa f )(ξ) = (a) = Jf (a).ξ, ξ ∈ Rn .
∂ξ

12 René Gâteaux (1880–1914).
13

Carl Jacobi (1804–1851).
140
Niech ξ1 , . . . , ξk ∈ E. Jeżeli pochodna kierunkowa

∂ k−1 f
(x)
∂ξk−1 . . . ∂ξ1
rzędu k −1 w kierunku wektorów ξ1 , . . . , ξk−1 istnieje dla x z pewnego otoczenia punktu a, to definiujemy
pochodną kierunkową rzędu k w kierunku wektorów ξ1 , . . . , ξk jako
∂ kf ∂ ∂ k−1 f
(a) = (a).
∂ξk . . . ∂ξ1 ∂ξk ∂ξk−1 . . . ∂ξ1
Odnotujmy, że
∂ k+` f ∂` ∂ kf
(a) = (a).
∂ξk+` . . . ∂ξ1 ∂ξk+` . . . ∂ξk+1 ∂ξk . . . ∂ξ1
W szczególności, dla E = Rn definiujemy nk pochodnych cząstkowych rzędu k:
∂ kf
(a), i1 , . . . , ik ∈ {1, . . . , n}.
∂xik . . . ∂xi1
Przykład 10.5.4. Niech

(x 2 2
1 x2 (x1 −x2 )
x21 +x22
gdy (x1 , x2 ) 6= (0, 0)
f (x1 , x2 ) := .
0 gdy (x1 , x2 ) = (0, 0)
∂f ∂f
Wtedy ∂x1 (x) i ∂x2 (x) istnieją dla dowolnego x ∈ R2 oraz
∂ 2f ∂ 2f
(0, 0) = − (0, 0) = 1 (Ćwiczenie).
∂x1 ∂x2 ∂x2 ∂x1
Propozycja 10.5.5 (Twierdzenie o równości pochodnych mieszanych). Załóżmy, że pochodne kierun-
kowe
∂ 2f ∂ 2f
(x), (x)
∂ξ∂η ∂η∂ξ
istnieją dla x z otoczenia punktu a i są ciągłe w punkcie a. Wtedy
∂ 2f ∂ 2f
(a) = (a).
∂ξ∂η ∂η∂ξ
Dowód . Możemy założyć, że ξ, η 6= 0 i, dalej, że kξk = kηk = 1. Niech kula B(a, 3r) ⊂ Ω będzie taka, że
pochodne mieszane istnieją dla dowolnego punktu x ∈ B(a, 3r). Zdefiniujmy
∂ 2f
Φ(t) := f (a + tξ + tη) − f (a + tξ) − f (a + tη) + f (a) − t2 (a), |t| 6 r.
∂ξ∂η
Pokażemy, że Φ(t)/t2 −→ 0 przy t −→ 0+, co wobec symetrii wyrażenia
f (a + tξ + tη) − f (a + tξ) − f (a + tη) + f (a),
da żądany wynik.
Wystarczy pokazać, że
n ∂ 2f ∂ 2f o
kΦ(t)k 6 t2 sup (a + xξ + yη) − (a) : 0 6 x, y 6 t , 0 6 t 6 r. (†)

∂ξ∂η ∂ξ∂η
Ustalmy 0 < t 6 r i niech
∂ 2f
g(y) := f (a + tξ + yη) − f (a + yη) − ty (a), 0 6 y 6 r.
∂ξ∂η
Mamy Φ(t) = g(t) − g(0). Ponadto,
∂f ∂f ∂ 2f
g 0 (y) =
(a + tξ + yη) − (a + yη) − t (a).
∂η ∂η ∂ξ∂η
Na podstawie twierdzenia o przyrostach skończonych, mamy:
kΦ(t)k 6 t sup{kg 0 (y)k : 0 6 y 6 t}. (‡)
141
10.6. Różniczkowanie odwzorowań . . .
Ustalmy teraz 0 < y 6 t i niech

∂f ∂ 2f
h(x) := (a + xξ + yη) − x (a), 0 6 x 6 r.
∂η ∂ξ∂η
Mamy g 0 (y) = h(t) − h(0). Ponadto,
∂2f ∂ 2f
h0 (x) =
(a + xξ + yη) − (a).
∂ξ∂η ∂ξ∂η
Na podstawie twierdzenia o przyrostach skończonych, dostajemy
kg 0 (y)k 6 y sup{kh0 (x)k : 0 6 x 6 t},
co łącznie z (‡) daje (†)
Wniosek 10.5.6. Niech ξ1 , . . . , ξk ∈ E (k > 2). Załóżmy, że dla dowolnego ` ∈ {2, . . . , k} i dla dowolnego
odwzorowania injektywnego
τ : {1, . . . , `} −→ {1, . . . , k},
pochodna kierunkowa
∂ `f
(x)
∂ξτ (`) . . . ∂ξτ (1)
istnieje dla x ∈ Ω oraz funkcja
∂ `f
Ω 3 x 7−→ (x)
∂ξτ (`) . . . ∂ξτ (1)
jest ciągła na całym Ω dla ` < k oraz jest ciągła w punkcie a dla ` = k. Wtedy dla dowolnej permutacji
k–elementowej σ mamy:
∂ kf ∂ kf
(a) = (a).
∂ξσ(k) . . . ∂ξσ(1) ∂ξk . . . ∂ξ1
Dowód . Zastosujemy indukcję ze względu na k. Przypadek k = 2 został rozwiązany w poprzedniej
propozycji. Załóżmy, że twierdzenie jest prawdziwe dla k − 1 i niech σ będzie dowolną permutacją k
elementową.
Przypadek σ(j) = j, j = 1, . . . , k − 2, σ(k − 1) = k, σ(k) = k − 1 redukuje się do przypadku k = 2:
∂ kf ∂2 ∂ k−2 f ∂2 ∂ k−2 f ∂ kf
(a) = (a) = (a) = (a).
∂ξσ(k) . . . ∂ξσ(1) ∂ξk−1 ∂ξk ∂ξk−2 . . . ∂ξ1 ∂ξk ∂ξk−1 ∂ξk−2 . . . ∂ξ1 ∂ξk . . . ∂ξ1
Przypadek σ(k) = k wynika z założenia indukcyjnego:
∂ kf ∂ ∂ k−1 f ∂ ∂ k−1 f ∂ kf
(a) = (a) = (a) = (a).
∂ξσ(k) . . . ∂ξσ(1) ∂ξk ∂ξσ(k−1) . . . ∂ξσ(1) ∂ξk ∂ξk−1 . . . ∂ξ1 ∂ξk . . . ∂ξ1
Pozostałe przypadki wynikają z faktu, iż każda permutacja jest złożeniem pewnej liczby permutacji
powyższych dwóch typów.
10.6. Różniczkowanie odwzorowań określonych w przestrzeni unormowanej

Niech E i F będą przestrzeniami unormowanymi nad K, niech Ω ⊂ E będzie zbiorem otwartym,
f : Ω −→ F i niech a ∈ Ω.
Definicja 10.6.1. Powiemy, że odwzorowanie f jest różniczkowalne w punkcie a (ma w punkcie a
różniczkę Frécheta (mocną) 14 ), jeżeli istnieje odwzorowanie L ∈ L(E, F ) takie, że
f (a + h) = f (a) + L(h) + o(khk) gdy h −→ 0.
Równoważnie,
f (a + h) − f (a) − L(h)
lim = 0.
E∗ 3h→0 khk
Odnotujmy, że oczywiście definicja ta nie zależy od wyboru normy (w klasie norm równoważnych).
Zbiór wszystkich odwzorowań f : Ω −→ F różniczkowalnych w punkcie a będziemy oznaczać roboczo
przez D(Ω, F ; a). Oczywiście, każde odwzorowanie stałe jest różniczkowalne (L = 0).
14

René Fréchet (1878–1973).
142
Obserwacja 10.6.2. (a) Jeżeli f jest różniczkowalne w punkcie a, to f jest ciągłe w punkcie a.
(b) Każde odwzorowanie liniowe i ciągłe L ∈ L(E, F ) jest różniczkowalne w każdym punkcie a ∈ E.
Istotnie, L(a + h) = L(a) + L(h).
(c) Jeżeli f jest różniczkowalne w punkcie a, to f ma różniczkę Gâteaux w punkcie a i δa f = L (gdzie
L jest odwzorowaniem występującym w definicji różniczkowalności w sensie Frécheta).
Istotnie, dla dowolnego ξ ∈ E mamy
f (a + tξ) = f (a) + L(tξ) + o(ktξk) = f (a) + tL(ξ) + o(t), gdy t −→ 0.
Jak wiemy, istnieją odwzorowania nieciągłe mające różniczkę Gâteaux, a więc różniczkowalność
w sensie Frécheta jest istotnie mocniejsza.
(d) Jeżeli E = Rn , to f jest różniczkowalne w punkcie a wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje L ∈ L(Rn , F )
oraz odwzorowania g1 , . . . , gn : Ω − a −→ F takie, że
lim gj (h) = 0 = gj (0), j = 1, . . . , n,
h→0
n
X
f (a + h) = f (a) + L(h) + hj gj (h), h = (h1 , . . . , hn ) ∈ Ω − a.
j=1
Istotnie, jest widoczne, że powyższy warunek jest wystarczający. Przypuśćmy teraz, że f (a+h) =
f (a) + L(h) + o(khk), gdzie L ∈ L(Rn , F ). Definiujemy
hj
gj (h) := 2
f (a + h) − f (a) − L(h) , h ∈ (Ω − a)∗ , gj (0) := 0, j = 1, . . . , n.
khk
Z powyższej obserwacji wynika, że jeżeli f jest różniczkowalne w punkcie a, to odwzorowanie L
występujące w definicji jest jednoznacznie wyznaczone. Oznaczamy je przez f 0 (a) i nazywamy pochodną
(różniczką Frécheta) odwzorowania f w punkcie a. Mamy więc
∂f
f 0 (a) ∈ L(E, F ), f 0 (a)(h) = (δa f )(h) = (a), h ∈ E.
∂h
Przypomnijmy, że const0 (a) = 0 i jeżeli L ∈ L(E, F ), to L0 (a) = L dla dowolnego a ∈ E (Obserwacja
10.6.2(b)).
Uwaga 10.6.3. W przypadku przestrzeni zespolonych musimy wyraźnie rozróżniać pomiędzy różniczko-
waniem w sensie zespolonym i różniczkowaniem w sensie rzeczywistym. Oczywiście każde odwzorowanie
C–liniowe jest R–liniowe. Tak więc, jeżeli E, F są przestrzeniami nad C i odwzorowanie f jest różnicz-
kowalne w punkcie a w sensie zespolonym (tzn. różniczka f 0 (a) jest C–liniowa), to f jest różniczkowalne
w punkcie a w sensie rzeczywistym. Twierdzenie odwrotne nie jest prawdziwe. Np. jeżeli L ∈ L(E, F ) jest
odwzorowaniem R–liniowym, które nie jest C–liniowe, to L jest różniczkowalne w sensie rzeczywistym,
ale nie jest różniczkowalne w sensie zespolonym; dla przykładu: E = F := C, L(z) := z, z ∈ C.
Obserwacja 10.6.4. (a) Jeżeli E = R, to f jest różniczkowalne w sensie Frécheta w punkcie a wtedy
i tylko wtedy, gdy f 0 (a) istnieje w zwykłym sensie. Ponadto, f 0 (a)(h) = f 0 (a)h dla dowolnego h ∈ R.
(b) Jeżeli F = F1 × · · · × FN , f = (f1 , . . . , fN ), to
f ∈ D(Ω, F ; a) ⇐⇒ fj ∈ D(Ω, Fj ; a), j = 1, . . . , N.
0
Ponadto, f (a) = (f10 (a), . . . , fN
0
(a)).
(c) Jeżeli f, g ∈ D(Ω, F ; a), to
µf + νg ∈ D(Ω, F ; a), (µf + νg)0 (a) = µf 0 (a) + νg 0 (a), µ, ν ∈ K.
Innymi słowy, D(Ω, F ; a) jest K–przestrzenią wektorową, a operator brania pochodnej D(Ω, F ; a) 3
f 7−→ f 0 (a) ∈ L(E, F ) jest K–liniowy.
(d) Jeżeli L ∈ L(F, G) (gdzie G jest przestrzenią unormowaną) i f ∈ D(Ω, F ; a), to L ◦ f ∈ D(Ω, G; a)
i (L ◦ f )0 (a) = L ◦ f 0 (a).
(e) Jeżeli B ∈ L(E, F ; G), to
B 0 (a, b)(h, k) = B(h, b) + B(a, k), (a, b), (h, k) ∈ E × F.
Istotnie, odwzorowanie
L
E × F 3 (h, k) 7−→ B(h, b) + B(a, k) ∈ G
143
jest liniowe i ciągłe. Ponadto,

B(a + h, b + k) − B(a, b) − (B(h, b) + B(a, k)) = B(h, k)
oraz
kB(h, k)k kBkkhkkkk
6 6 kBk(khk + kkk).
khk + kkk khk + kkk
Propozycja 10.6.5. (a) Jeżeli
f ∈ D(Ω, F ; a), g ∈ D(Ω, G; a), B ∈ L(F, G; H),
gdzie F , G i H są przestrzeniami unormowanymi, to
B(f, g) ∈ D(Ω, H; a)
oraz
(B(f, g))0 (a)(h) = B(f 0 (a)(h), g(a)) + B(f (a), g 0 (a)(h)), h ∈ E.
(b) W szczególności, jeżeli f ∈ D(Ω, K; a) i g ∈ D(Ω, F ; a), to f · g ∈ D(Ω, F ; a) oraz
(f · g)0 (a)(h) = f 0 (a)(h) · g(a) + f (a) · g 0 (a)(h), h ∈ E.
(c) Jeżeli H jest przestrzenią Hilberta, f, g ∈ D(Ω, H; a), to
hf, gi ∈ D(Ω, H; a) i (hf, gi)0 (a) = hf 0 (a), g(a)i + hf (a), g 0 (a)i.
L
Dowód . (a) Operator E 3 h 7−→ B(f 0 (a)(h), g(a)) + B(f (a), g 0 (a)(h)) jest oczywiście liniowy i ciągły.
Wobec dwuliniowości B, dostajemy:
B(f (a + h), g(a + h)) − B(f (a), g(a)) − L(h) f (a + h) − f (a) − f 0 (a)(h)
=B , g(a + h)
khk khk
0 0
g(a + h) − g(a) − g (a)(h) f (a)(h)
+ B f (a), +B , g(a + h) − g(a) = A1 (h) + A2 (h) + A3 (h).
khk khk
Ciągłość B oraz różniczkowalność f i g w punkcie a (w szczególności, ciągłość g w punkcie a) implikują,
że A1 (h) −→ 0 i A2 (h) −→ 0 oraz
kA3 (h)k 6 kBkkf 0 (a)kkg(a + h) − g(a)k −→ 0,
gdy h −→ 0.
(b) wynika z (a).
(c) W przypadku, gdy K = R własność ta wynika bezpośrednio z (a). W przypadku, gdy K = C
wystarczy zauważyć, że w dowodzie (a) korzystaliśmy tylko z R–jednorodności.
Propozycja 10.6.6 (Różniczkowanie złożenia). Niech G będzie przestrzenią unormowaną, niech U ⊂
G będzie zbiorem otwartym, niech ϕ : U −→ E i niech t0 ∈ U . Załóżmy, że ϕ ∈ D(U, E; t0 ), f ∈
D(Ω, F ; ϕ(t0 )) i ϕ(U ) ⊂ Ω. Wtedy f ◦ ϕ ∈ D(U, F ; t0 ) oraz (f ◦ ϕ)0 (t0 ) = f 0 (ϕ(t0 )) ◦ ϕ0 (t0 ).
Dowód . Niech a := ϕ(t0 ), B := ϕ0 (t0 ), A := f 0 (a),
ϕ(t0 + t) = ϕ(t0 ) + B(t) + β(t)ktk, f (a + h) = f (a) + A(h) + α(h)khk,
gdzie lim β(t) = 0, lim α(h) = 0.
t→0 h→0
Oczywiście A ◦ B ∈ L(G, F ). Dla małych t ∈ G∗ niech
h(t) := ϕ(t0 + t) − ϕ(t0 ) = B(t) + β(t)ktk.
Oczywiście h(t) −→ 0, gdy t −→ 0. Mamy:
(f ◦ ϕ)(t0 + t) = f (a + h(t)) = f (a) + A(B(t) + β(t)ktk) + α(h(t))kB(t) + β(t)ktkk
= (f ◦ ϕ)(t0 ) + (A(B(t)) + γ(t)ktk,
gdzie
B(t)
γ(t) := A(β(t)) + α(h(t)) + β(t) .

ktk
Pozostaje jeszcze zauważyć, że γ(t) −→ 0, gdy t −→ 0.
144
Obserwacja 10.6.7. Propozycja 10.6.5 wynika z Propozycji 10.6.6 i Obserwacji 10.6.4(b, e). Istotnie,
(B(f, g))0 (a)(h) = (B ◦ (f, g))0 (a)(h) = (B 0 ((f, g)(a)) ◦ ((f, g)0 (a)))(h)
= B 0 (f (a), g(a))(f 0 (a)(h), g 0 (a)(h)) = B(f 0 (a)(h), g(a)) + B(f (a), g 0 (a)(h)).
Jeżeli E = E1 × · · · × EN , a = (a1 , . . . , aN ), to definiujemy

Ωa,j := {xj ∈ Ej : (a1 , . . . , aj−1 , xj , aj+1 , . . . , an ) ∈ Ω},
fa,j (xj ) := f (a1 , . . . , aj−1 , xj , aj+1 , . . . , an ), xj ∈ Ωa,j , j = 1, . . . , N ;
zauważmy, że Ωa,j jest zbiorem otwartym w Ej . Powiemy, że f ma w punkcie a różniczkę cząstkową
0
w kierunku przestrzeni Ej , jeżeli różniczka fa,j (aj ) ∈ L(Ej , F ) istnieje. Oznaczamy ją wtedy przez
∂f
∂Ej (a).
∂f
Obserwacja 10.6.8. Jeżeli dim Ej = 1 i Ej = Rξ (dla pewnego j), to ∂Ej (a) istnieje wtedy i tylko
∂f
wtedy, gdy ∂ξ (a) istnieje. Ponadto,
∂f ∂f
(a)(hj ) = (a), hj ∈ Ej .
∂Ej ∂hj
∂f ∂f
Propozycja 10.6.9. (a) Jeżeli f 0 (a) istnieje, to ∂E1 (a), . . . , ∂EN (a) istnieją oraz
N
X ∂f
f 0 (a)(h) = (a)(hj ), h = (h1 , . . . , hN ) ∈ E1 × · · · × EN ,
j=1
∂Ej
czyli
∂f
(a)(hj ) = f 0 (a)(0, . . . , 0, hj , 0, . . . , 0), hj ∈ Ej , j = 1, . . . , N.
∂Ej
∂f
W szczególności, dla E = Rn , jeżeli f 0 (a) istnieje, to istnieją pochodne cząstkowe ∂x1 (a), ...,
n
∂f 0
P ∂f
∂xn (a) oraz f (a)(h) = ∂xj (a)hj .
j=1
(b) Niech ϕ ∈ D(U, E; t0 ) i f ∈ D(Ω, F ; ϕ(t0 )) będą takie, jak w twierdzeniu o różniczkowaniu złożenia.
Załóżmy, że
G = G1 × · · · × Gp , E = E1 × · · · × En , ϕ = (ϕ1 , . . . , ϕn ).
Wtedy:
p X n
X ∂f ∂ϕj
(f ◦ ϕ)0 (t0 )(X) = (ϕ(t0 )) ◦ (t0 ) (Xk ), X = (X1 , . . . , Xp ) ∈ G1 × · · · × Gp ,
j=1
∂Ej ∂Gk
k=1
czyli
n
∂(f ◦ ϕ) X ∂f ∂ϕj
(t0 )(Xk ) = (ϕ(t0 )) ◦ (t0 ) (Xk ), k = 1, . . . , p.
∂Gk j=1
∂Ej ∂Gk
W szczególności, dla G = Kp , E = Kn , dostajemy
n
∂(f ◦ ϕ) X ∂f ∂ϕj
(t0 ) = (ϕ(t0 )) (t0 ), k = 1, . . . , p.
∂tk j=1
∂xj ∂tk
Jeżeli ponadto F = Km , to powyższy wzór ma następującą interpretację macierzową:

J(f ◦ ϕ)(t0 ) = Jf (ϕ(t0 )).Jϕ(t0 ). 15

15 Przypomnijmy, że wzór ten jest prawdziwy przy założeniu, że ϕ0 (t0 ) i f 0 (ϕ(t0 )) istnieją. Jeżeli istnieją tylko
pochodne cząstkowe (tak, że wszystkie występujące obiekty mają sens), to wzór nie musi zachodzić. Dla przykładu, niech
ϕ : R −→ R2 , ϕ(t) := (t, t2 ) (odnotujmy, że ϕ jest klasy C ∞ ), f : R2 −→ R, f (t, t2 ) := 0, f (t, 0) = f (0, t) := t, a poza tym
f jest określona dowolnie, t0 := 0. Wtedy ϕ(0) = (0, 0), f ◦ ϕ ≡ 0,

1
Jϕ(0) = , Jf (0, 0) = [1, 1], Jf (0, 0).Jϕ(0) = 1.
0
145
Dowód . (a) Zauważmy, że fa,j = f ◦ ψa,j , gdzie

ψa,j
Ωa,j 3 xj 7−→ (a1 , . . . , aj−1 , xj , aj+1 , . . . , an ) ∈ E1 × · · · × EN .
Wystarczy teraz skorzystać z twierdzenia o różniczkowaniu złożenia:
0
fa,j (aj )(hj ) = (f ◦ ψa,j )0 (aj )(hj ) = (f 0 (ψa,j (aj )) ◦ ψa,j
0
(aj ))(hj ) = f 0 (a)(0, . . . , 0, hj , 0, . . . , 0).
(b) Na podstawie (a) mamy:
p
X ∂ϕ
(f ◦ ϕ)0 (t0 )(X) = f 0 (ϕ(t0 ))(ϕ0 (t0 )(X)) = f 0 (ϕ(t0 )) (t0 )(Xk )
∂Gk
k=1
n p p Xn
X ∂f X ∂ϕj X ∂f ∂ϕj
= (ϕ(t0 )) (t0 )(Xk ) = (ϕ(t0 )) ◦ (t0 ) (Xk ).
j=1
∂Ej ∂Gk j=1
∂Ej ∂Gk
k=1 k=1
Propozycja 10.6.10 (Twierdzenie o przyrostach skończonych). Załóżmy, że D ⊂ E jest obszarem

gwiaździstym względem punktu a (tzn. [a, x] ⊂ D dla dowolnego x ∈ D). Niech f : D −→ F będzie
odwzorowaniem ciągłym takim, że f 0 (x) istnieje dla x ∈ D \ S, gdzie S ⊂ D jest zbiorem takim, że
#(S ∩ [a, x]) 6 ℵ0 dla dowolnego x ∈ D. Wtedy dla dowolnego L ∈ L(E, F ) mamy:
kf (x) − f (a) − L(x − a)k 6 sup{kf 0 (ξ) − Lk : ξ ∈ [a, x] \ S}kx − ak, x ∈ D.
W szczególności,
kf (x) − f (a)k 6 sup{kf 0 (ξ)k : ξ ∈ [a, x] \ S}kx − ak, x ∈ D.
Dowód . Zastępując odwzorowanie f przez f − L redukujemy dowód do przypadku L = 0.
Ustalmy x ∈ D, x 6= a i niech
g(t) := f (a + t(x − a)), t ∈ [0, 1], S 0 := {t ∈ [0, 1] : a + t(x − a) ∈ S}.
Wtedy g : [0, 1] −→ F jest odwzorowaniem ciągłym i g 0 (t) istnieje dla t ∈ [0, 1] \ S 0 . Ponadto, na
podstawie twierdzenia o różniczkowaniu złożenia,
g 0 (t) = f 0 (a + t(x − a))(x − a).
Stąd, na podstawie klasycznego twierdzenia o przyrostach skończonych (zob. Wniosek 10.1.11), mamy:
kf (x) − f (a)k = kg(1) − g(0)k 6 sup{kg 0 (t)k : t ∈ [0, 1] \ S 0 }
= sup{kf 0 (a + t(x − a))(x − a)k : t ∈ [0, 1] \ S 0 }
6 sup{kf 0 (ξ)k : ξ ∈ [a, x] \ S}kx − ak.
Wniosek 10.6.11. Niech D ⊂ E będzie dowolnym obszarem i niech f : D −→ F będzie odwzorowaniem

ciągłym takim, że f 0 (x) = 0 dla x ∈ D \ S, gdzie S ⊂ D jest zbiorem takim, że #(S ∩ [a, b]) 6 ℵ0 dla
dowolnego odcinka [a, b] ⊂ D. Wtedy f = const.
Dowód . Na podstawie twierdzenia o przyrostach skończonych wnioskujemy, że dla dowolnej kuli B(a, r) ⊂
D odwzorowanie f |B(a,r) jest stałe. Stąd, wobec spójności D, f musi być globalnie stałe.
Wniosek 10.6.12. Niech f : Ω −→ F będzie funkcją ciągłą i różniczkowalną w Ω \ {a} dla pewnego
a ∈ Ω. Jeżeli L := lim f 0 (x) istnieje (granica w L(E, F )), to f 0 (a) istnieje i f 0 (a) = L.
x→a
Dowód . Na podstawie poprzedniej propozycji mamy

f (a + h) = f (a) + L(h) + α(h)khk,
gdzie
kα(h)k 6 sup{kf 0 (ξ) − Lk : ξ ∈ (a, a + h]} −→ 0.
h→0
146
Propozycja 10.6.13. Załóżmy, że E = E1 × · · · × EN i f : Ω −→ F jest odwzorowaniem takim, że

∂f
• różniczka cząstkowa ∂E j
(x) istnieje dla x z pewnego otoczenia punktu a i jest ciągła w punkcie a
dla dowolnego j ∈ {1, . . . , N } \ {j0 },
∂f
• ∂E j0
(a) istnieje.
0
Wtedy f (a) istnieje.
Dowód . Zastosujemy indukcję ze względu na N .
• N = 2. Możemy założyć, że a = 0 oraz j0 = 2. Wiemy, że jedynym kandydatem na f 0 (0) jest
odwzorowanie
∂f ∂f
E1 × E2 3 (h1 , h2 ) 7−→ (0)(h1 ) + (0)(h2 ) ∈ F.
∂E1 ∂E2
Jest to oczywiście odwzorowanie liniowe ciągłe. Dla małych h = (h1 , h2 ) szacujemy (korzystając z twier-
dzenia o przyrostach skończonych oraz definicji różniczki cząstkowej):
∂f ∂f
f (h1 , h2 ) − f (0, 0) − (0)(h1 ) + (0)(h2 )

∂E1 ∂E2
∂f ∂f
6 f (h1 , h2 ) − f (0, h2 ) − (0)(h1 ) + f (0, h2 ) − f (0, 0) − (0)(h2 )

∂E1 ∂E2
n ∂f ∂f o
6 sup (ξ1 , h2 ) − (0) : ξ1 ∈ [0, h1 ] kh1 k + o(kh2 k) = o(k(h1 , h2 )k).

∂E1 ∂E1
• N −1 N . Możemy założyć, że j0 = N . Wobec założenia indukcyjnego różniczka cząstkowa
∂f
(a)
∂(E2 × · · · × EN )
istnieje. Teraz wystarczy wykorzystać przypadek N = 2.
Fakt, że f 0 (x) istnieje dla dowolnego x ∈ Ω będziemy zapisywać symbolicznie: f ∈ D(Ω, F ). Oczy-
wiście D(Ω, F ) jest K–przestrzenią wektorową. Niech
BD(Ω, F ) := {f ∈ D(Ω, F ) ∩ B(Ω, F ) : f 0 ∈ B(Ω, L(E, F ))}.
Widać, że BD(Ω, F ) jest przestrzenią wektorową, zaś funkcja
BD(Ω, F ) 3 f 7−→ kf kΩ,1 := sup{kf (x)k : x ∈ Ω} + sup{kf 0 (x)k : x ∈ Ω}
jest normą na BD(Ω, F ).
f0
Jeżeli f ∈ D(Ω, F ) oraz funkcja E 3 x 7−→ f 0 (x) ∈ L(E, F ) jest ciągła, to mówimy, że f jest klasy
C i piszemy f ∈ C 1 (Ω, F ). Jak zwykle, C 1 (Ω) := C 1 (Ω, R).
1
Niech BC 1 (Ω, F ) := C 1 (Ω, F ) ∩ BD(Ω, F ).

Propozycja 10.6.14. Załóżmy, że odwzorowanie f : Ω −→ F ma w każdym punkcie x ∈ Ω różniczkę
Gâteaux δx f .
(a) Jeżeli odwzorowanie
Ω 3 x 7−→ δx f ∈ L(E, F )
jest ciągłe w punkcie a ∈ Ω, to f 0 (a) istnieje (i oczywiście f 0 (a) = δa f ).
(b) f ∈ C 1 (Ω, F ) wtedy i tylko wtedy, gdy odwzorowanie Ω 3 x 7−→ δx f ∈ L(E, F ) jest ciągłe.
Dowód . (a) Zauważmy, że dla małych h ∈ E funkcja
fa,h
[0, 1] 3 t 7−→ f (a + th) ∈ F
0 ∂f
jest różniczkowalna oraz fa,h (t) = ∂h (a+th) = δa+th f (h). Teraz, na podstawie twierdzenia o przyrostach
skończonych, mamy
0
kf (a + h) − f (a) − δa f (h)k = kfa,h (1) − fa,h (0) − fa,h (0)(1 − 0)k
0 0
6 sup{kfa,h (t) − fa,h (0)k : t ∈ [0, 1]} = sup{kδa+th f (h) − δa f (h)k : t ∈ [0, 1]}
6 sup{kδa+th f − δa f kL(E,F ) : t ∈ [0, 1]}khk = o(khk).
(b) wynika natychmiast z (a).
147
Obserwacja 10.6.15. (a) C 1 (Ω, F ) jest K–przestrzenią wektorową.

(b) Jeżeli f ∈ C 1 (Ω, F ), g ∈ C 1 (Ω, G) i B ∈ L(F, G; H), to B(f, g) ∈ C 1 (Ω, H).
Istotnie, na podstawie Propozycji 10.6.5(a), mamy
(B(f, g))0 = B(f 0 , g) + B(f, g 0 ).
(c) Jeżeli ϕ ∈ C 1 (U, E), f ∈ C 1 (Ω, F ) i ϕ(U ) ⊂ Ω, to f ◦ ϕ ∈ C 1 (U, F ).
Istotnie, na podstawie Propozycji 10.6.6, mamy (f ◦ ϕ)0 = (f 0 ◦ ϕ) ◦ ϕ0 .
∂f ∂f
(d) Jeżeli E = E1 × · · · × EN i ∂E 1
, . . . , ∂E N
istnieją, to
∂f
f ∈ C 1 (Ω, F ) ⇐⇒ ∈ C(Ω, L(Ej , F )), j = 1, . . . , N.
∂Ej
∂f ∂f
W szczególności, dla E = Rn , jeżeli ∂x1 , . . . , ∂xn istnieją, to
∂f
f ∈ C 1 (Ω, F ) ⇐⇒ ∈ C(Ω, F ), j = 1, . . . , n.
∂xj
Istotnie, implikacja (=⇒) wynika z faktu, że (Propozycja 10.6.9)
∂f
(x)(hj ) = f 0 (x)(0, . . . , 0, hj , 0, . . . , 0), x ∈ Ω, hj ∈ Ej ,
∂Ej j
a stąd
∂f ∂f
(x0 ) 6 kf 0 (x) − f 0 (x0 )k, 16

(x) − j = 1, . . . , N.

∂Ej ∂Ej

Dla dowodu implikacji (⇐=) zauważmy najpierw, że na podstawie Propozycji 10.6.13 wiemy, że
f ∈ D(Ω, F ). Dalej mamy
N
n X ∂f ∂f o
kf 0 (x) − f 0 (x0 )k = sup (x)(hj ) − (x0 )(hj ) : khj k 6 1, j = 1, . . . , N

j=1
∂Ej ∂Ej
N
∂f ∂f
X
6 (x) − (x0 ) −→ 0.

∂E ∂E

j j x→x0
j=1
Twierdzenie 10.6.16 (Twierdzenie o różniczkowaniu szeregu wyraz po wyrazie). Niech D ⊂ E będzie

ograniczonym obszarem gwiaździstym względem x0 i niech F będzie przestrzenią Banacha.
(a) Załóżmy, że mamy rodzinę (fi )i∈I ⊂ D(D, F ) taką, że:
• (fi0 )i∈I jest rodziną jednostajnie sumowalną na D,
• (fi (x0 ))i∈I jest rodziną sumowalną. P
Wtedy (fi )i∈I jest rodziną jednostajnie sumowalną na D, funkcja f := fi jest różniczkowalna na
i∈I
D oraz f 0 = fi0 , czyli
P
i∈I
X 0 X
fi = fi0 .
i∈I i∈I
ν=1 ⊂ D(D, F ) taki, że:

(b) Załóżmy, że mamy ciąg (fν )∞
∞
0
P
• szereg fν jest zbieżny jednostajnie na D,
ν=1
P∞
• szereg fν (x0 ) jest zbieżny.
ν=1
P∞ ∞
P
Wtedy szereg fν jest zbieżny jednostajnie na D, funkcja f := fν jest różniczkowalna na D
ν=1 ν=1
∞
oraz f 0 = fν0 , czyli
P
ν=1
∞
X 0 ∞
X
fν = fν0 .
ν=1 ν=1
16

W E1 × · · · × EN wybieramy normę maksimum.
148
(c) Załóżmy, że mamy ciąg (fν )∞ ν=1 ⊂ D(D, F ) taki, że:

• ciąg (fν0 )∞
ν=1 jest zbieżny jednostajnie na D,
• ciąg (fν (x0 ))∞
ν=1 jest zbieżny.
Wtedy ciąg (fν )∞
ν=1 jest zbieżny jednostajnie na D, funkcja f := lim fν jest różniczkowalna na D
ν→+∞
oraz f 0 = lim fν0 , czyli
ν→+∞
0
lim fν = lim fν0 .
ν→+∞ ν→+∞
Dowód . (Por. dowód Propozycji 10.1.15.) (a) Niech

X
gi := fi0 : D −→ L(E, F ), i ∈ I, g := fi0 .
i∈I
fi , A ∈ F(I). Zauważmy, że fA jest funkcją różniczkowalną oraz (fA )0 = gA . Weźmy

P
Niech fA :=
i∈A
ε > 0 i niech C(ε) ∈ F(I) będzie takie, że dla A ∈ F(I \ C(ε)) mamy kfA (x0 )k 6 ε i kgA (x)k 6 ε, x ∈ D.
Na podstawie twierdzenia o przyrostach skończonych (Propozycja 10.6.10), dla A ∈ F(I \ C(ε)) i x ∈ D
mamy:
kfA (x)k 6 kfA (x0 )k + kfA (x) − fA (x0 )k 6 ε + sup{kgA (ξ)k : ξ ∈ [x, x0 ]}kx − x0 k 6 ε + ε diam D.
Wynika stąd, że (fi )i∈I jest rodziną jednostajnie sumowalną.

Ustalmy a ∈ D i niech
fi (x)−fi (a)−fi0 (a)(x−a)
(
kx−ak gdy x 6= a
hi (x) := , x ∈ D, i ∈ I.
0 gdy x = a
Zauważmy, że każde z odwzorowań hi jest ciągłe w punkcie a. Rodzina (hi )i∈I jest jednostajnie sumowalna
na D.
Istotnie, mamy
fA (x) − fA (a) − gA (a)(x − a)
hA (x) = , x 6= a,
kx − ak
a stąd, na podstawie twierdzenia o przyrostach skończonych, dla x bliskich a, dostajemy
khA (x)k 6 sup{kgA (ξ) − gA (a)k : ξ ∈ [x, a]} 6 2 sup{kgA (ξ)k : ξ ∈ D},
co, na podstawie kryterium Cauchy’ego, daje jednostajną sumowalność.
Teraz, na podstawie własności rodzin jednostajnie sumowalnych, mamy
f (x) − f (a) − g(a)(x − a) X X
lim = lim hi (x) = lim hi (x) = 0,
x→a kx − ak x→a x→a
i∈I i∈I
co kończy dowód.
(b) Dowód jest analogiczny — Ćwiczenie.
(c) wynika z (b).
Wniosek 10.6.17. Niech D ⊂ E będzie obszarem. Załóżmy, że F jest przestrzenią Banacha. Wtedy
(BD(D, F ), k kD,1 ) jest przestrzenią Banacha. Ponadto, BC 1 (D, F ), jako podprzestrzeń domknięta, jest
również przestrzenią Banacha.
Dowód . Niech (fν )∞ ∞

ν=1 ⊂ BD(P, F ) będzie dowolnym ciągiem Cauchy’ego. Wtedy (fν )ν=1 jest ciągiem
0 ∞
Cauchy’ego w B(D, F ), a (fν )ν=1 jest ciągiem Cauchy’ego w B(D, L(E, F )). Ponieważ przestrzenie
B(D, F ) i B(D, L(E, F ))
są zupełne, zatem fν −→ g0 ∈ B(D, F ) jednostajnie na D i fν0 −→ g1 ∈ B(D, L(E, F )) jednostajnie na
D. Teraz pozostaje już tylko skorzystać lokalnie z Propozycji 10.6.16, aby stwierdzić, że g0 ∈ D(D, F )
i g1 = g00 .
149
10.7. Druga pochodna

Niech E i F będą przestrzeniami unormowanymi nad K. Niech Ω ⊂ E będzie zbiorem otwartym,
f : Ω −→ F , a ∈ Ω. Będziemy chcieli zdefiniować pojęcie drugiej pochodnej funkcji f w punkcie a.
Definicja 10.7.1. Mówimy, że f ma drugą pochodną (różniczkę Frécheta, różniczkę mocną) w punkcie
a, jeżeli f 0 (x) istnieje dla x ∈ V , gdzie V ⊂ Ω jest pewnym otoczeniem otwartym punktu a, oraz od-
wzorowanie f 0 : V −→ L(E, F ) ma pochodną w punkcie a. Definiujemy drugą pochodną (drugą różniczkę
Frécheta, drugą różniczkę mocną) odwzorowania f w punkcie a:
f 00 (a) := (f 0 )0 (a) ∈ L(E, L(E, F )) ' L2 (E, F );
aby uniknąć nieporozumień ustalamy identyfikację
L(E, L(E, F )) 3 A 7−→ (E × E 3 (ξ1 , ξ2 ) 7−→ A(ξ1 )(ξ2 ) ∈ F ) ∈ L2 (E, F ),
f 00 (a)(ξ1 , ξ2 ) ' f 00 (a)(ξ1 )(ξ2 ), ξ1 , ξ2 ∈ E.
Zbiór wszystkich odwzorowań f : Ω −→ F , dla których f 00 (a) istnieje oznaczamy przez D2 (Ω, F ; a).
Oczywiście, dla E = R powyższa definicja jest równoważna istnieniu f 00 (a) (w sensie klasycznym)
oraz
f 00 (a)(ξ1 , ξ2 ) = f 00 (a)ξ1 ξ2 , ξ1 , ξ2 ∈ R.
Propozycja 10.7.2 (Por. Obserwacja 10.9.1(c)). Jeżeli f 00 (a) istnieje, to dla dowolnego ξ ∈ E odwzo-
rowanie x 7−→ f 0 (x)(ξ) ma pochodną w punkcie a oraz
f 00 (a)(ξ, η) = (x 7−→ f 0 (x)(η))0 (a)(ξ), ξ, η ∈ E.
W szczególności:
∂ 2f ∂ 2f
• dla dowolnych ξ, η ∈ E pochodna kierunkowa ∂ξ∂η (a) istnieje oraz f 00 (a)(ξ, η) = ∂ξ∂η (a).
∂ 2f
• jeżeli E = Rn , to wszystkie drugie pochodne cząstkowe ∂xj ∂xi (a), i, j = 1, . . . , n, istnieją oraz
n
X ∂ 2f
f 00 (a)(ξ, η) = (a)ξj ηi , ξ = (ξ1 , . . . , ξn ), η = (η1 , . . . , ηn ) ∈ Rn .
i,j=1
∂xj ∂xi
Dowód . Wiemy, że
f 0 (a + ξ) = f 0 (a) + f 00 (a)(ξ) + o(kξk) przy ξ −→ 0 (równość w L(E, F )).
Podstawiając η dostajemy:
f 0 (a + ξ)(η) = f 0 (a)(η) + f 00 (a)(ξ, η) + o(kξk) przy ξ −→ 0,
co daje żądany wynik.
Niech L2s (E, F ) oznacza zbiór wszystkich odwzorowań symetrycznych z L (E, F ). Odnotujmy, że 2
L2s (E, F ) jest podprzestrzenią domkniętą L2 (E, F ). W szczególności, jeżeli F jest Banacha, to przestrzeń
L2s (E, F ) jest Banacha.
Propozycja 10.7.3 (Twierdzenie o symetrii drugiej różniczki).
f 00 (a) ∈ L2s (E, F ).
W szczególności (por. Propozycja 10.7.2), dla E = R dostajemy
∂ 2f ∂ 2f
(a) = (a), i, j = 1, . . . , n.
∂xj ∂xi ∂xi ∂xj
Dowód . (Por. dowód Propozycji 10.5.5.) Ustalmy ξ, η ∈ E. Chcemy pokazać, że
f 00 (a)(ξ, η) = f 00 (a)(η, ξ).
Możemy założyć, że kξk=kηk=1. Niech kula B(a, 3r) ⊂ Ω będzie taka, że f 0 (x) istnieje dla dowolnego
punktu x ∈ B(a, 3r). Zdefiniujmy
Φ(t) := f (a + tξ + tη) − f (a + tξ) − f (a + tη) + f (a) − t2 f 00 (a)(ξ, η), |t| 6 r.
Pokażemy, że Φ(t)/t2 −→ 0 przy t −→ 0+, co wobec symetrii wyrażenia
f (a + tξ + tη) − f (a + tξ) − f (a + tη) + f (a),
150
da żądany wynik. Ustalmy 0 < t 6 r i niech

g(y) := f (a + tξ + yη) − f (a + yη) − tyf 00 (a)(ξ, η), 0 6 y 6 r.
Mamy Φ(t) = g(t) − g(0). Ponadto,
g 0 (y) = f 0 (a + tξ + yη)(η) − f 0 (a + yη)(η) − tf 00 (a)(ξ, η).
Na podstawie twierdzenia o przyrostach skończonych, mamy:
kΦ(t)k 6 t sup{kg 0 (y)k : 0 6 y 6 t}.
Niech
f 0 (a + h) = f 0 (a) + f 00 (a)(h) + α(h)khk, khk < 3r
(równość w L(E, F )), gdzie lim α(h) = 0. Wynika stąd, że dla 0 6 y 6 t mamy
h→0
g (y) = f (a)(η) + f 00 (a)(tξ + yη)(η) + α(tξ + yη)(η)ktξ + yηk

0 0
− f 0 (a)(η) − f 00 (a)(yη)(η) − α(yη)(η)kyηk − tf 00 (a)(ξ)(η)

= α(tξ + yη)(η)ktξ + yηk − α(yη)(η)kyηk,
a więc
sup{kg 0 (y)k : 0 6 y 6 t} 6 3t sup{kα(µξ + νη)k : 0 6 µ, ν 6 t}.
Ostatecznie,
kΦ(t)k
6 3 sup{kα(µξ + νη)k : 0 6 µ, ν 6 t} −→ 0.
t2 t→0
Obserwacja 10.7.4. Niech E, F będą przestrzeniami wektorowymi nad K. Odwzorowanie Q : E −→ F

nazywamy wielomianem jednorodnym stopnia 2 (formą kwadratową) (Q ∈ H2 (E, F )), jeżeli istnieje od-
wzorowanie Qe ∈ Hom2 (E, F ) takie, że Q(x) = Q(x,
e x), x ∈ E. Oczywiście H2 (E, F ) jest K–przestrzenią
wektorową. Zauważmy, że odwzorowanie
b y) := 1 (Q(x,
Q(x, e x)), x, y ∈ E,
e y) + Q(y,
2
b ∈ Hom2 (E, F )) i Q(x) = Q(x,
jest dwuliniowe, symetryczne (Q b x), x ∈ E. W takim razie odwzorowanie
s
Λ
Hom2s (E, F ) 3 W 7−→ (E 3 x 7−→ W (x, x) ∈ F ) ∈ H2 (E, F )
jest epimorfizmem. Jest ono również injektywne bowiem
b y) = 1 (Q(x
Q(x, b + y, x + y) − Q(x,
b x) − Q(y,
b y)), x, y ∈ E, b ∈ Hom2 (E, F )
Q
2 s
(zob. Propozycja 10.8.1). Oznacza to, że Λ : Hom2s (E, F ) 7−→ H2 (E, F ) jest izomorfizmem algebraicznym,
przy czym odwzorowanie odwrotne Ξ := Λ−1 jest dane wzorem
Ξ b
H2 (E, F ) 3 Q 7−→ Q ∈ Hom2s (E, F ),
Q
E × E 3 (x, y) 7−→ 12 (Q(x + y) − Q(x) − Q(y)) ∈ F.
b
Niech teraz E, F będą unormowane. Oznaczmy przez H2 (E, F ) przestrzeń wszystkich ciągłych wie-
lomianów z H2 (E, F ).
Zauważmy, że H2 (E, F ) = Λ(L2s (E, F )). W przestrzeni H2 (E, F ) wprowadzamy normę
kQk := sup{kQ(x)k : kxk 6 1};
2
wobec nierówności kQ(x)k = kQ(x,
b x)k 6 kQkkxk b , norma kQk jest poprawnie określona. Przy takim
unormowaniu
Λ ∈ Isom(L2s (E, F ), H2 (E, F )), (kΛk 6 1, kΞk 6 3).
Jeżeli F jest Banacha, to H2 (E, F ) jest Banacha.
Korzystając z powyższych identyfikacji będziemy pisać

f 00 (a)(h) := f 00 (a)(h, h), h∈E
(z pełną świadomością, że czasem może to prowadzić do wieloznaczności).
151
Propozycja 10.7.5. Załóżmy, że

f ∈ D2 (Ω, F ; a), g ∈ D2 (Ω, G; a), B ∈ L(F, G; H).
Wtedy B(f, g) ∈ D2 (Ω, H; a) oraz
(B(f, g))00 (a)(ξ, η) = B(f 00 (a)(ξ, η), g(a)) + B(f 0 (a)(η), g 0 (a)(ξ))
+ B(f 0 (a)(ξ), g 0 (a)(η)) + B(f (a), g 00 (a)(ξ, η)), (ξ, η) ∈ E × E.
W szczególności,
(B(f, g))00 (a)(h) = B(f 00 (a)(h), g(a)) + 2B(f 0 (a)(h), g 0 (a)(h)) + B(f (a), g 00 (a)(h)), h ∈ E.
Oczywiście, tak jak poprzednio, możemy sformułować analogiczne wyniki dla mnożenia i iloczynu
skalarnego — Ćwiczenie.
Dowód . Możemy założyć, że f ∈ D(Ω, F ), g ∈ D(Ω, G). Wiemy, że (B(f, g))0 = B1 (f 0 , g) + B2 (f, g 0 ),
gdzie
B1 : L(E, F ) × G −→ L(E, H), B1 (L, y)(h) := B(L(h), y),
B2 : F × L(E, G) −→ L(E, H), B2 (x, L)(h) := B(x, L(h)).
Widać, że są to operatory dwuliniowe i ciągłe. Teraz wystarczy już tylko skorzystać z Propozycji 10.6.5:
(B(f, g))00 (a)(ξ) = B1 (f 00 (a)(ξ), g(a)) + B1 (f 0 (a), g 0 (a)(ξ)) + B2 (f 0 (a)(ξ), g 0 (a)) + B2 (f (a), g 00 (a)(ξ)),
ξ∈E
(równość w L(E, L(E, H))). Po podstawieniu argumentów dostajemy szukany wzór.
Propozycja 10.7.6 (Różniczkowanie złożenia). Niech G będzie przestrzenią unormowaną, niech U ⊂ G

będzie zbiorem otwartym, niech ϕ : U −→ E i niech t0 ∈ U . Załóżmy, że ϕ ∈ D2 (U, E; t0 ), f ∈
D2 (Ω, F ; ϕ(t0 )) i ϕ(U ) ⊂ Ω. Wtedy f ◦ ϕ ∈ D2 (U, F ; t0 ) oraz
(f ◦ ϕ)00 (t0 )(ξ, η) = f 00 (ϕ(t0 ))(ϕ0 (t0 )(ξ), ϕ0 (t0 )(η)) + f 0 (ϕ(t0 ))(ϕ00 (t0 )(ξ, η)), ξ, η ∈ G.
W szczególności,
(f ◦ ϕ)00 (t0 )(h) = f 00 (ϕ(t0 ))(ϕ0 (t0 )(h)) + f 0 (ϕ(t0 ))(ϕ00 (t0 )(h)), h ∈ G.
Dowód . Możemy założyć, że ϕ ∈ D(U, E) i f ∈ D(Ω, F ). Wiemy, że (f ◦ ϕ)0 = B(f 0 ◦ ϕ, ϕ0 ), gdzie
B : L(E, F ) × L(G, E) −→ L(G, F ), B(P, Q) := P ◦ Q.
Wiadomo, że B jest operatorem dwuliniowym i ciągłym. Stąd, na podstawie Propozycji 10.6.5, mamy:
(f ◦ ϕ)00 (t0 )(ξ) = B((f 0 ◦ ϕ)0 (t0 )(ξ), ϕ0 (t0 )) + B(f 0 (ϕ(t0 )), ϕ00 (t0 )(ξ))
= B(f 00 (ϕ(t0 ))(ϕ0 (t0 )(ξ)), ϕ0 (t0 )) + B(f 0 (ϕ(t0 )), ϕ00 (t0 )(ξ))
(równość w L(G, F )).
W standardowy sposób definiujemy D2 (Ω, F ), BD2 (Ω, F ), C 2 (Ω, F ) oraz BC 2 (Ω, F ). Niech
kf kΩ,2 := sup{kf (x)k : x ∈ Ω} + sup{kf 0 (x)k : x ∈ Ω} + sup{kf 00 (x)k : x ∈ Ω}, f ∈ BD2 (Ω, F ).
Zauważamy, że f 0 ∈ C 1 (Ω, L(E, F )) ⇐⇒ f ∈ C 2 (Ω, F ). Ta prosta uwaga pozwala bez trudu pokazać,
że jeżeli f ∈ C 2 (Ω, F ), g ∈ C 2 (Ω, G) i B ∈ L(F, G; H), to B(f, g) ∈ C 2 (Ω, H). Podobnie, jeżeli ϕ ∈
C 2 (U, E) i f ∈ C 2 (Ω, F ), to f ◦ ϕ ∈ C 2 (U, F ).
Teraz przychodzi kolej na uogólnienie twierdzenia o różniczkowaniu szeregu wyraz po wyrazie (por.
Wniosek 10.1.16), a na koniec dowodzimy, że BD2 (Ω, F ) i BC 2 (Ω, F ) są przestrzeniami Banacha, gdy F
jest przestrzenią Banacha.
152
10.8. Przestrzenie unormowane III

Niech E, E1 , . . . , Ek , F będą przestrzeniami wektorowymi nad K. Przez
Hom(E1 , . . . , Ek ; F )
oznaczamy przestrzeń odwzorowań k–liniowych
W : E1 × · · · × Ek −→ F.
Jeżeli E1 = · · · = Ek = E, to piszemy Homk (E, F ). Przez Homks (E, F ) oznaczamy przestrzeń wszystkich
symetrycznych odwzorowań z przestrzeni Homk (E, F ), tzn. tych odwzorowań W ∈ Homk (E, F ), dla
których
W (x1 , . . . , xk ) = W (xσ(1) , . . . , xσ(k) )
dla dowolnych x1 , . . . , xk ∈ E i permutacji k–elementowej σ ∈ Σk .
Oczywiście, dla dowolnej permutacji σ ∈ Σk mamy
Hom(E1 , . . . , Ek ; F ) ' Hom(Eσ(1) , . . . , Eσ(k) ; F ).
Odnotujmy, że Hom1 (E, F ) = Hom1s (E, F ) = Hom(E, F ).
Dla 1 6 ` 6 k − 1 rozważmy odwzorowanie
Φ c
Hom(E1 , . . . , Ek ; F ) 3 W 7−→ W ∈ Hom(E1 , . . . , E` ; Hom(E`+1 , . . . , Ek ; F )),
W
E1 × · · · × E` 3 (x1 , . . . , x` ) 7−→ W (x1 , . . . , x` , ·, . . . , ·).
b
Bez trudu sprawdzamy, że Φ jest dobrze określone oraz, że Φ jest izomorfizmem algebraicznym, przy
czym Ψ := Φ−1 jest dane wzorem:
Ψ
Hom(E1 , . . . , E` ; Hom(E`+1 , . . . , Ek ; F )) 3 A 7−→ A
b ∈ Hom(E1 , . . . , Ek ; F ),
A
E1 × · · · × Ek 3 (x1 , . . . , xk ) 7−→ A(x1 , . . . , x` )(x`+1 , . . . , xk ) ∈ F.
b
Mamy więc
Hom(E1 , . . . , Ek ; F ) ' Hom(E1 , . . . , E` ; Hom(E`+1 , . . . , Ek ; F )).
W szczególności,
Homk (E, F ) ' Hom` (E, Homk−` (E, F )).
Niech Hk (E, F ) oznacza przestrzeń wszystkich wielomianów jednorodnych stopnia k, tzn. przestrzeń
wszystkich tych odwzorowań Q : E −→ F , dla których istnieje Q e ∈ Homk (E, F ) takie, że Q(x) =
e . . . , x) dla dowolnego x ∈ E. Wzór
Q(x,
b 1 , . . . , xk ) := 1
X
Q(x e σ(1) , . . . , xσ(k) ), x1 , . . . , xk ∈ E,
Q(x
k!
σ∈Σk
zadaje odwzorowanie z Homks (E, F ) o tej samej własności. Mamy więc epimorfizm
Λ
Homks (E, F ) 3 W 7−→ (E 3 x 7−→ W (x, . . . , x) ∈ F ) ∈ Hk (E, F ).
Przyjmijmy dodatkowo H0 (E, F ) := F .
Propozycja 10.8.1 (Formuła polaryzacyjna). Dla 0 6 ` 6 k, k ∈ N i Q ∈ H` (E, F ) zachodzi wzór
1 X
(−1)k−(ε1 +···+εk ) Q(x0 + ε1 x1 + · · · + εk xk )
k!
ε1 ,...,εk ∈{0,1}
(
Q(x
b 1 , . . . , xk ) gdy ` = k
= , x0 , . . . , xk ∈ E.
0 gdy 0 6 ` 6 k − 1
Dla ` = k > 2 formuła polaryzacyjna pokazuje, że odwzorowanie Λ jest injektywne (a więc jest
izomorfizmem) i daje ponadto wzór na Ξ := Λ−1 (zawsze można przyjąć x0 = 0). Mamy więc
Homks (E, F ) ' Hk (E, F ).
153
10.8. Przestrzenie unormowane III
Dowód . Przypadek ` = 0 pozostawiamy jako Ćwiczenie. Dla ` > 1 mamy

1 X
(−1)k−|ε| Q(x0 + ε1 x1 + · · · + εk xk )
k! k ε∈{0,1}
1 X
= (−1)k−|ε| Q(x
b 0 + ε1 x1 + · · · + εk xk , . . . , x 0 + ε1 x1 + · · · + εk xk )
k! k
| {z }
ε∈{0,1} `
1 X X `!
= (−1)k−|ε| εj1 . . . εjkk Q(x
b 0 , . . . , x0 , . . . , x k , . . . , x k )
k! j0 ! . . . jk ! 1 | {z } | {z }
ε∈{0,1}k j0 ,...,jk ∈N0 j0 jk
j0 +···+jk =`
X
=: Aj0 ,...,jk Q(x
b 0 , . . . , x0 , . . . , xk , . . . , xk ).
| {z } | {z }
j0 ,...,jk ∈N0 j0 jk
j0 +···+jk =`
Ustalmy j0 , . . . , jk ∈ N0 takie, że j0 + · · · + jk = ` i rozważmy dwa przypadki:

• Istnieje s ∈ {1, . . . , k} takie, że js = 0 (ma to zawsze miejsce, gdy ` < k, bo j1 + · · · + jk 6 `).
Wtedy Aj0 ,...,jk = 0, bo (−1)k−(ε1 +···+εk ) zmienia znak, gdy przechodzimy od εs = 0 do εs = 1, a cała
reszta pozostaje bez zmian.
• Przypadek przeciwny. Musi być ` = k, j0 = 0 i j1 = · · · = jk = 1. Wtedy
1 X
A0,1,...,1 = (−1)k−|ε| k!ε1 . . . εk = 1.
k! k ε∈{0,1}
Odwzorowanie Q : E −→ F nazywamy wielomianem stopnia 6 k, jeżeli istnieją Qj ∈ Hj (E, F ),

j = 0, . . . , k, takie, że Q = Q0 + · · · + Qk . Przestrzeń wielomianów stopnia 6 k będzie oznaczana przez
P k (E, F ). Na podstawie formuły polaryzacyjnej wiemy, że Qk jest wyznaczony jednoznacznie przez Q.
Powtarzając to rozumowanie dla Q − Qk wnioskujemy, że Qk−1 jest wyznaczony jednoznacznie itd.
Wynika stąd, że wszystkie wielomiany Q0 , . . . , Qk są wyznaczone jednoznacznie.
Obecnie przechodzimy do przypadku, gdy przestrzenie E, E1 , . . . , Ek , F są unormowane.

Niech L(E1 , . . . , Ek ; F ) oznacza przestrzeń wszystkich odwzorowań ciągłych z Hom(E1 , . . . , Ek ; F )
(jeżeli E1 = · · · = Ek = E, to piszemy Lk (E, F )).
Propozycja 10.8.2. Niech W ∈ Hom(E1 , . . . , Ek ; F ). Wtedy następujące warunki są równoważne:
(i) W ∈ L(E1 , . . . , Ek ; F );
(ii) W jest ciągłe w 0;
(iii) istnieje punkt a ∈ E1 × · · · × Ek taki, że W jest ciągłe w a;
(iv) istnieją a = (a1 , . . . , ak ) ∈ E1 × · · · × Ek i r > 0 takie, że
W (B(a1 , r) × · · · × B(ak , r))
jest zbiorem ograniczonym;
(v) istnieje C > 0 takie, że
kW (x1 . . . , xk )k 6 Ckx1 k · · · kxk k, (x1 , . . . , xk ) ∈ E1 × · · · × Ek .
(iv) =⇒ (v): Niech
W (B(a1 , r) × · · · × B(ak , r)) ⊂ B(R).
17

Wystarczy pokazać, że kW (x1 , . . . , xk )k 6 C dla kx1 k = · · · = kxk k = r . Weźmy (x1 , . . . , xk ) ∈
E1 × · · · × Ek takie, że kx1 k = · · · = kxk k = r i szacujemy:
kW (x1 , . . . , xk )k = kW ((a1 + x1 ) − a1 , . . . , (ak + xk ) − ak )k

X
= (−1)k−|ε| W (a1 + ε1 x1 , . . . , ak + εk xk ) 6 2k R =: C.

ε∈{0,1}k
17

Wtedy kW (x1 , . . . , xk )k 6 (C/rk )kx1 k · · · kxk k dla dowolnych (x1 , . . . .xk ) ∈ E1 × · · · × Ek .
154
(v) =⇒ (i): Dla kh1 k, . . . , khk k 6 1 szacujemy:

kW (a1 + h1 , . . . , ak + hk ) − W (a1 , . . . , ak )k
X
= W ((1 − ε1 )a1 + ε1 h1 , . . . , (1 − εk )ak + εk hk )

ε∈{0,1}k : |ε|>1
X
6 Cka1 k1−ε1 kh1 kε1 · · · kak k1−εk khk kεk 6 C const(k, a)(kh1 k + · · · + khk k).
ε∈{0,1}k : |ε|>1
Wniosek 10.8.3. L(E1 , . . . , Ek ; F ) jest przestrzenią unormowaną poprzez funkcję

kW k = kW kL(E1 ,...,Ek ;F ) := sup{kW (x1 , . . . , xk )k : kx1 k 6 1, . . . , kxk k 6 1}, W ∈ L(E1 , . . . , Ek ; F ).
Zauważmy, że
n kW (x , . . . , x )k o
1 k
kW k = sup : (x1 , . . . , xk ) ∈ (E1 )∗ × · · · × (Ek )∗
kx1 k · · · kxk k
oraz że kW k jest najmniejszą stałą C taką, że (v) zachodzi. W szczególności,
kW (x1 , . . . , xk )k 6 kW kkx1 k · · · kxk k, (x1 , . . . , xk ) ∈ E1 × · · · × Ek .
Propozycja 10.8.4. (a)
Φ(L(E1 , . . . , Ek ; F )) = L(E1 , . . . , E` ; L(E`+1 , . . . , Ek ; F )), kΦ(W )k = kW k, W ∈ L(E1 , . . . , Ek ; F ),
a więc
Φ ∈ Isom(L(E1 , . . . , Ek ; F ), L(E1 , . . . , E` ; L(E`+1 , . . . , Ek ; F )))
i Φ jest izometrią.
(b) Jeżeli E1 , . . . , Ek są skończenie wymiarowe, to
L(E1 , . . . , Ek ; F ) = Hom(E1 , . . . , Ek ; F ).
W szczególności, jeżeli E jest skończenie wymiarowa, to
Lk (E, F ) = Homk (E, F ).
(c) Jeżeli F jest Banacha, to L(E1 , . . . , Ek ; F ) jest Banacha.
Dowód . (a) Wystarczy skorzystać ze wzorów na Φ i Ψ .
(b) Stosujemy indukcję względem k:
L(E1 , . . . , Ek+1 ; F ) ' L(E1 , . . . , Ek ; L(Ek+1 , F ))
= Hom(E1 , . . . , Ek ; Hom(Ek+1 , F )) = Hom(E1 , . . . , Ek+1 ; F ).
(c) Stosujemy indukcję względem k:
L(E1 , . . . , Ek+1 ; F ) ' L(E1 , . . . , Ek ; L(Ek+1 , F )).
Niech Lks (E, F ) oznacza przestrzeń ciągłych odwzorowań z Homks (E, F ). Jest to podprzestrzeń do-
mknięta Lk (E, F ). W szczególności, jeżeli F jest Banacha, to Lks (E, F ) jest Banacha.
Niech Hk (E, F ) oznacza przestrzeń ciągłych wielomianów jednorodnych stopnia k i niech Pk (E, F )
oznacza przestrzeń ciągłych wielomianów stopnia 6 k.
Przestrzeń Hk (E, F ) normujemy przy pomocy funkcji
kQk = kQkHk (E,F ) := sup{kQ(x)k : kxk 6 1}, Q ∈ Hk (E, F ).
b oraz kQ(x)k 6 kQkkxkk , x ∈ E.
Odnotujmy, że kQk jest dobrze określona, kQk 6 kQk
Na podstawie formuły polaryzacyjnej dostajemy
Propozycja 10.8.5. (a)
Λ(Lks (E, F )) = Hk (E, F ),
Λ ∈ Isom(Lks (E, F ), Hk (E, F )), kΛk 6 1, kΞk 6 e2k .
(b) Dla wielomianu Q = Q0 + · · · + Qk ∈ P k (E, F ) mamy
Q ∈ Pk (E, F ) ⇐⇒ Qj ∈ Hj (E, F ), j = 1, . . . , k.
155
Dowód . (a) Jeżeli kx1 k, . . . , kxk k 6 1, to

k
1 X 1 X k k 1
kQ(x
b 1 , . . . , xk )k 6 kQk|ε|k = kQk ` 6 kQk 2k k k 6 e2k kQk,
k! k! ` k!
ε∈{0,1}k `=1
a więc kΞk 6 e2k . Ćwiczenie: Wyznaczyć kΞk.

(b) Przypuśćmy, że Q jest wielomianem ciągłym. Na podstawie formuły polaryzacyjnej mamy
1 X
Qk (x1 , . . . , xk ) := (−1)k−|ε| Q(ε1 x1 + · · · + εk xk ), x1 , . . . , xk ∈ E,
k! k ε∈{0,1}
skąd natychmiast wynika, że Qk jest wielomianem jednorodnym ciągłym. Stosując to samo rozumowanie
do wielomianu Q−Qk wnioskujemy, że Qk−1 jest wielomianem jednorodnym ciągłym. Skończona indukcja
kończy dowód.

Propozycja 10.8.6. Niech Q = Q0 + · · · + Qk ∈ P k (E, F ). Wtedy następujące warunki są równoważne:
(i) Q ∈ Pk (E, F );
(ii) Q jest ciągłe w 0;
(iii) istnieje punkt a ∈ E taki, że Q jest ciągłe w a;
(iv) istnieją a ∈ E i r0 > 0 takie, że Q(B(a, r0 )) jest zbiorem ograniczonym;

(v) dla dowolnego r > 0, Q(B(r)) jest zbiorem ograniczonym 18 .
(iv) =⇒ (v): Wobec formuły polaryzacyjnej (z x0 := a)
b k (B(r0 /k) × · · · × B(r0 /k))
Q
jest zbiorem ograniczonym. Stąd na podstawie Propozycji 10.8.2, Q b k jest ciągłe. W szczególności, Qk (B(r))
jest zbiorem ograniczonym dla dowolnego r > 0. Teraz powtarzamy rozumowanie dla wielomianu Q − Qk
i wnioskujemy, że Qk−1 (B(r)) jest zbiorem ograniczonym dla dowolnego r > 0 itd. Ostatecznie Qj (B(r))
jest zbiorem ograniczonym dowolnych j = 1, . . . , k i r > 0, skąd natychmiast wynika (v).
(v) =⇒ (i): Stosujemy poprzednie rozumowanie.
Propozycja 10.8.7. (a) Jeżeli W ∈ L(E1 , . . . , Ek ; F ), to
W 0 (a1 , . . . , ak )(h1 , . . . , hk ) = W (h1 , a2 , . . . , ak ) + W (a1 , h2 , a3 , . . . , ak ) + · · · + W (a1 , . . . , ak−1 , hk ).
(b) Jeżeli Q ∈ Hk (E, F ), to
Q0 (a)(h) = k Q(a,
b . . . , a, h), a, h ∈ E.
W szczególności, Q0 ∈ Hk−1 (E, L(E, F )).
(c) Jeżeli Q ∈ Pk (E, F ), to Q0 ∈ Pk−1 (E, L(E, F )).
Dowód . (a) — zob. dowód Obserwacji 10.6.4(e).
(b) wynika z (a).
(c) wynika z (b).

f : Ω −→ F , a ∈ Ω i załóżmy, że f (k−1) (x) ∈ Lk−1 (E, F ) istnieje dla x ∈ V , gdzie V jest pewnym
otoczeniem a 19 . Mamy więc odwzorowanie
f (k−1) : V −→ Lk−1 (E, F ).
Definiujemy k-tą pochodną (k-tą różniczkę Frécheta) odwzorowania f w punkcie a:
f (k) (a) := (f (k−1) )0 (a) ∈ L(E, Lk−1 (E, F )) ' Lk (E, F );
18

Równoważnie: dla dowolnych a ∈ E i r > 0, Q(B(a, r)) jest zbiorem ograniczonym.
19

Wiemy już co to oznacza dla k = 2, 3.
156
aby uniknąć nieporozumień ustalamy identyfikację

L(E, Lk−1 (E, F )) 3 A 7−→ A
b ∈ Lk (E, F ),
A
E × E k−1 3 (ξ, η) 7−→ A(ξ)(η) ∈ F,
b
tzn.
f (k) (a)(ξ, η) ' f (k) (a)(ξ)(η), (ξ, η) ∈ E × E k−1 .
Zbiór wszystkich odwzorowań f : Ω −→ F , dla których f (k) (a) istnieje oznaczamy przez Dk (Ω, F ; a).
Obserwacja 10.9.1. (a) (Ćwiczenie; por. Propozycja 10.8.7)

• Jeżeli L ∈ L(E, F ), to L(k) = 0 dla k > 2.
• Jeżeli B ∈ L(E, F ; G), to B (k) = 0 dla k > 3.
• Jeżeli W ∈ L(E1 , . . . , Ek ; F ), to dla 1 6 ` 6 k mamy
W (`) (a1 , . . . , ak )((h1,1 , . . . , h1,k ), . . . , (h`,1 , . . . , h`,k ))

X
W (a1 , . . . , aj1 −1 , hσ(1),j1 , aj1 +1 , . . . , aj` −1 , hσ(`),j` , aj` +1 , . . . , ak );
16j1 <···<j` 6k
σ∈Σ`
w szczególności, W (`) = 0 dla ` > k + 1.

• Jeżeli Q ∈ Hk (E, F ), to

(`) k b
Q (a)(h, . . . , h) = `! Q(a, . . . , a, h, . . . , h);
| {z } ` | {z } | {z }
`× (k−`)× `×
(k) (`)
w szczególności, Q (a) = k!Q, a ∈ E, oraz Q = 0 dla ` > k + 1.
• Jeżeli Q ∈ Pk (E, F ), to Q(`) = 0 dla ` > k + 1.
(b) f (k) ∈ D` (Ω, Lk (E, F ); a) =⇒ f ∈ Dk+` (Ω, F ; a). Ponadto,
(f (k) )(`) (a) = f (k+`) (a)
(po utożsamieniu L` (E, Lk (E, F )) ' Lk+` (E, F )).
Rozumujemy indukcyjnie względem `. Dla ` = 1 wynik jest trywialny.
` ` + 1: Jeżeli f (k) ∈ D`+1 (Ω, Lk (E, F ); a), to, zgodnie z definicją, (f (k) )(`) (x) istnieje dla x
z otoczenia punktu a oraz
(f (k) )(`+1) (a) = ((f (k) )(`) )0 (a).
Na podstawie założenia indukcyjnego mamy (f (k) )(`) = f (k+`) . Stąd, na podstawie definicji, dosta-
jemy
(f (k) )(`+1) (a) = (f (k+`) )0 (a) = f (k+`+1) (a).
(c) Jeżeli f ∈ Dk+` (Ω, F ; a), to dla dowolnych h`+1 , . . . , hk+` ∈ E odwzorowanie
x 7−→ f (k) (x)(h`+1 , . . . , hk+` )
ma `-tą pochodną w punkcie a oraz
f (k+`) (a)(h1 , . . . , hk+` ) = (x 7−→ f (k) (x)(h`+1 , . . . , hk+` ))(`) (a)(h1 , . . . , h` ), h1 , . . . , h` ∈ E.
Rozumujemy indukcyjnie względem `.
` = 1 (por. Propozycja 10.7.2): Wiemy, że
f (k) (a + h1 ) = f (k) (a) + f (k+1) (a)(h1 ) + o(kh1 k) przy h1 −→ 0
(równość w Lk (E, F )). Podstawiając h2 , . . . , hk+1 dostajemy:
f (k) (a + h1 )(h2 , . . . , hk+1 ) = f (k) (a)(h2 , . . . , hk+1 ) + f (k+1) (a)(h1 , h2 , . . . , hk+1 ) + o(kh1 k)
przy h1 −→ 0,
co daje żądany wynik.
157
` ` + 1: Załóżmy, że f ∈ Dk+` (U, F ) dla pewnego otoczenia U punktu a. Ustalmy h`+2 , . . . ,

hk+`+1 ∈ E. Na podstawie założenia indukcyjnego odwzorowanie
g
U 3 x 7−→ f (k) (x)(h`+2 , . . . , hk+`+1 )
jest `–krotnie różniczkowalne w U oraz
g (`) (x)(h2 , . . . , h`+1 ) = f (k+`) (x)(h2 , . . . , hk+`+1 ), x ∈ U, h2 , . . . , h`+1 ∈ E.
Z drugiej strony, ponieważ f (k+`+1) (a) istnieje, więc
f (k+`) (a + h1 ) = f (k+`) (a) + f (k+`+1) (a)(h1 ) + o(kh1 k) przy h1 −→ 0
(równość w Lk+` (E, F )). Podstawiając h`+2 , . . . , hk+`+1 , dostajemy
g (`) (a + h1 ) = g (`) (a) + f (k+`+1) (a)(h1 , ·, . . . , ·, h`+2 , . . . , hk+`+1 ) + o(kh1 k) przy h1 −→ 0
(równość w L` (E, F ) po stosownym utożsamieniu). Wynika stąd, że g (`+1) (a) istnieje oraz
g (`+1) (a) = f (k+`+1) (a)(·, . . . , ·, h`+2 , . . . , hk+`+1 ),
co kończy dowód.
∂ kf
(d) Jeżeli f ∈ Dk (Ω, F ; a), to dla dowolnych h1 , . . . , hk ∈ E pochodna kierunkowa ∂h1 ...∂hk (a) istnieje
oraz
∂ kf
(a) = f (k) (a)(h1 , . . . , hk ).
∂h1 . . . ∂hk
Rozumujemy indukcyjnie. Przypadek k = 1 jest oczywisty.
k k + 1: Na podstawie (c) mamy
∂ k+1 f ∂ ∂ kf ∂
(a) = (a) = x 7−→ f (k) (x)(h2 , . . . , hk+1 ) (a)
∂h1 . . . ∂hk+1 ∂h1 ∂h2 . . . ∂hk+1 ∂h1
= (x 7−→ f (k) (x)(h2 , . . . , hk+1 ))0 (a)(h1 ) = f (k+1) (a)(h1 , . . . , hk+1 ).
(e) Dla E = R mamy: f ∈ Dk (Ω, F ; a) (w sensie Frécheta) wtedy i tylko wtedy, gdy f (k) (a) istnieje
w sensie klasycznym oraz
f (k) (a)(h1 , . . . , hk ) = f (k) (a)h1 · · · hk , h1 , . . . , hk ∈ R.
Rozumujemy indukcyjnie. Przypadek k = 1 jest oczywisty.
k k + 1: Na podstawie (c) mamy
f (k+1) (a)(h1 , . . . , hk+1 ) = (x 7−→ f (k) (x)(h2 , . . . , hk+1 ))0 (a)(h1 )

= (x 7−→ f (k) (x)h2 · · · hk+1 )0 (a)(h1 ) = f (k+1) (a)h1 · · · hk+1 .
(f) Jeżeli E = Rn i f ∈ Dk (Ω, F ; a), to

n
X ∂ kf
f (k) (a)(h1 , . . . , hk ) = (a)h1,i1 · · · hk,ik , hj = (hj,1 , . . . , hj,n ) ∈ Rn , j = 1, . . . , k.
i1 ,...,ik =1
∂xi1 . . . ∂xik
Propozycja 10.9.2 (Twierdzenie o symetrii wyższych różniczek). Zachodzi relacja f (k) (a) ∈ Lks (E, F ).
W szczególności, jeżeli E = Rn , to
X k! α
f (k) (a)(h) = D f (a)hα , h ∈ Rn ,
α!
α∈Nn
0: |α|=k
gdzie dla α = (α1 , . . . , αn ) ∈ Nn0 :

α! := α1 ! · · · αn !,
∂ α1
Dαf (a) := ( ∂x 1
) ◦ · · · ◦ ( ∂x∂n )αn f (a) (zauważmy, że wobec symetrii różniczki, operator Dαf (a) jest
poprawnie określony).
158
Dowód . Zastosujemy indukcję ze względu na k. Przypadek k = 2 został rozwiązany w Propozycji 10.7.3.

Załóżmy, że twierdzenie jest prawdziwe dla k − 1 i niech σ będzie dowolną permutacją k elementową.
Przypadek σ(1) = 2, σ(2) = 1, σ(j) = j, j = 3, . . . , k, redukuje się do przypadku k = 2:
f (k) (a)(h2 , h1 , h3 , . . . , hk ) = (x 7−→ f (k−2) (x)(h3 , . . . , hk ))00 (a)(h2 , h1 )
= (x 7−→ f (k−2) (x)(h3 , . . . , hk ))00 (a)(h1 , h2 )
= f (k) (a)(h1 , h2 , h3 , . . . , hk ).
Przypadek σ(1) = 1 wynika z założenia indukcyjnego:
f (k) (a)(h1 , hσ(2) , . . . , hσ(k) ) = (x 7−→ f (k−1) (x)(hσ(2) , . . . , hσ(k) ))0 (a)(h1 )
= (x 7−→ f (k−1) (x)(h2 , . . . , hk ))0 (a)(h1 ) = f (k) (a)(h1 , h2 , . . . , hk ).
Pozostałe przypadki wynikają z faktu, iż każda permutacja jest złożeniem pewnej liczby permutacji
powyższych dwóch typów (por. dowód Wniosku 10.5.6).
Propozycja 10.9.3. (a) (Wzór Leibniza) Niech f ∈ Dk (Ω, F ; a), g ∈ Dk (Ω, G; a) i B ∈ L(F, G; H).
Wtedy B(f, g) ∈ Dk (Ω, H; a). Ponadto,
k
X k
(B(f, g))(k) (a)(h) = B(f (j) (a)(h), g (k−j) (a)(h)), h ∈ E.
j=0
j
(b) Niech G będzie przestrzenią unormowaną, niech U ⊂ G będzie zbiorem otwartym, niech ϕ : U −→ E
i niech t0 ∈ U . Załóżmy, że ϕ ∈ Dk (U, E; t0 ), f ∈ Dk (Ω, F ; ϕ(t0 )) i ϕ(U ) ⊂ Ω. Wtedy f ◦ ϕ ∈
Dk (U, F ; t0 ) — zob. również Propozycja 10.10.3.
Dowód . (a) Rozumujemy indukcyjnie. Przypadek k = 1 jest dobrze znany.
k k + 1: Wiemy, że (B(f, g))0 = B1 (f 0 , g) + B2 (f, g 0 ), gdzie B1 i B2 są operatorami dwuliniowymi
i ciągłymi takimi, jak w dowodzie Propozycji 10.7.5. W takim razie, na podstawie założenia indukcyjnego,
(B(f, g))0 ∈ Dk (Ω, L(E, H); a), a stąd B(f, g) ∈ Dk+1 (Ω, H; a).
Indukcyjny dowód wzoru pozostawiamy jako Ćwiczenie.
(b) Znów indukcyjnie. Przypadek k = 1 jest dobrze znany.

k k + 1: Korzystamy ze wzoru (f ◦ ϕ)0 = B(f 0 ◦ ϕ, ϕ0 ), gdzie B jest operatorem składania
odwzorowań tak, jak w dowodzie Propozycji 10.7.6. Dalej rozumujemy standardowo.
W standardowy sposób definiujemy przestrzenie
Dk (Ω, F ), BDk (Ω, F ), C k (Ω, F ) i BC k (Ω, F ).
Normujemy przestrzeń BDk (Ω, F ):
k
X
kf kΩ,k := sup{kf (j) (x)k : x ∈ Ω}, f ∈ BDk (Ω, F ).
j=0
Zauważamy, że f 0 ∈ C k−1 (Ω, L(E, F )) ⇐⇒ f ∈ C k (Ω, F ). Ta prosta uwaga, wobec dowodu Propo-
zycji 10.9.3, pozwala bez trudu pokazać (Ćwiczenie), że:
• jeżeli f ∈ C k (Ω, F ), g ∈ C k (Ω, G) i B ∈ L(F, G; H), to B(f, g) ∈ C k (Ω, H),
• jeżeli ϕ ∈ C k (U, E) i f ∈ C k (Ω, F ), to f ◦ ϕ ∈ C k (U, F ).
Teraz przychodzi kolej na uogólnienie twierdzenia o różniczkowaniu szeregu wyraz po wyrazie (por.
Wniosek 10.1.16), a na koniec dowodzimy, że BDk (D, F ) i Cbk (D, F ) są przestrzeniami Banacha, gdy F
jest przestrzenią Banacha (Ćwiczenie).
Propozycja 10.9.4. Załóżmy, że D jest obszarem i f ∈ Dk (D, F ). Wtedy
f ∈ Pk−1 (E, F ) ⇐⇒ f (k) ≡ 0.
Dowód . Jak zwykle indukcja. Przypadek k = 1 jest dobrze znany (Wniosek 10.6.11).
k k + 1: Ponieważ (f (k) )0 ≡ 0, więc f (k) = const = Q ∈ Hk (E, F ). Przypomnijmy, że Q(k) = k!Q
(Obserwacja 10.8.7). Teraz
1 (k)
f− Q ≡ 0,
k!
159
10.10. Wzór Taylora
1
a stąd, na podstawie założenia indukcyjnego, f − k! Q ∈ Pk−1 (E, F ), a więc f ∈ Pk (E, F ).
10.10. Wzór Taylora

f : Ω −→ F , a ∈ Ω i załóżmy, że f ∈ Dk (Ω, F ; a) (dla pewnego k ∈ N).
Definiujemy k-tą resztę odwzorowania f w punkcie a:
1 1
Rk (f, a, x) := f (x) − f (a) + f 0 (a)(x − a) + f 00 (a)(x − a) + · · · + f (k) (a)(x − a) , x ∈ Ω.
2 k!
Ponadto przyjmujemy R0 (f, a, x) := f (x) − f (a). Mamy:
1
f (a + h) = f (a) + f 0 (a)(h) + 21 f 00 (a)(h) + · · · + f (k) (a)(h) + Rk (f, a, a + h), h ∈ Ω − a.
k!
Zauważmy, że dla k > 2, funkcja Rk (f, a, ·) jest różniczkowalna w pewnym otoczeniu U punktu a
oraz
Rk (f, a, ·)0 (x) = Rk−1 (f 0 , a, x), x ∈ U.
Istotnie, jeżeli f ∈ D(U, F ), to na podstawie Propozycji 10.8.7 mamy:
1
Rk (f, a, ·)0 (x)(h) = f 0 (x)(h) − f 0 (a)(h) + 2 · 12 f 00 (a)(x − a, h) + · · · + k · f (k) (a)(x − a, . . . , x − a, h)
k!
= Rk−1 (f 0 , a, x)(h), x ∈ U.
Twierdzenie 10.10.1 (Wzór Taylora). (a) (Wzór Taylora z resztą Peano) Jeżeli f (k) (a) istnieje, to
Rk (f, a, a + h)
lim k
= 0. 20
h→0 khk
(b) Jeżeli f ∈ C k (Ω, F ), to dla dowolnego zbioru zwartego K ⊂ Ω mamy:

k
lim sup : a ∈ K, 0 < khk 6 δ = 0.
δ→0 khkk
(c) (Wzór Taylora z resztą typu Lagrange’a) Załóżmy, że Ω jest gwiaździsty względem a, f ∈ Dk+1 (Ω, F )
oraz kf (k+1) (x)k 6 M dla dowolnego x ∈ Ω. Wtedy
M khkk+1
kRk (f, a, a + h)k 6 , h ∈ Ω − a, k ∈ N0 .
(k + 1)!
Dowód . (a) Indukcja ze względu na k. Przypadek k = 1 jest oczywisty.
k k + 1: Na podstawie twierdzenia o przyrostach skończonych, dla małych 0 6= h ∈ Ω − a mamy:
1 1
kRk+1 (f, a, a + h)k = kRk+1 (f, a, a + h) − Rk+1 (f, a, a)k
khkk+1 khkk+1
1
6 sup{kRk+1 (f, a, ·)0 (x)k : x ∈ [a, a + h]}
khkk
1
= sup{kRk (f 0 , a, a + ξ)k : ξ ∈ [0, h]}
khkk
n 1 o
0
6 sup kR k (f , a, a + ξ)k : ξ ∈ (0, h] −→ 0.
kξkk h→0
(b) Indukcja ze względu na k. Przypadek k = 1 wynika z twierdzenia o przyrostach skończonych.

Istotnie, dla 0 < δ < dist(K, ∂Ω) mamy:
1
sup : a ∈ K, 0 < khk 6 δ
khk
n kf (a + h) − f (a) − f 0 (a)(h)k o
= sup : a ∈ K, 0 < khk 6 δ
khk
6 sup{kf 0 (x) − f 0 (a)k : a ∈ K, x ∈ [a, a + h], 0 < khk 6 δ} −→ 0
δ→0
20

Czyli Rk (f, a, a + h) = o(khkk ) przy h −→ 0.
160
(ostatni fakt wynika z jednostajnej ciągłości funkcji f 0 na K — por. 9.1.3).

k k + 1: Na podstawie dowodu (a), dla małych δ > 0, mamy:
n kR n kR (f 0 , a, a + ξ)k
k+1 (f, a, a + h)k
o o
k
sup : a ∈ K, 0 < khk 6 δ 6 sup : a ∈ K, 0 < kξk 6 δ −→ 0.
khkk+1 kξkk δ→0
(c) Indukcja ze względu na k. Przypadek k = 0 wynika z twierdzenia o przyrostach skończonych.

k k + 1: Mamy
M khkk+1
kRk (f 0 , a, a + h)k 6 , h ∈ Ω − a.
(k + 1)!
Ustalmy h ∈ Ω − a i niech
M khkk+2 tk+2
g(t) := Rk+1 (f, a, a + th), ϕ(t) := , t ∈ [0, 1].
(k + 2)!
Wobec poprzedniej nierówności mamy
M kthkk+1
kg 0 (t)k = kRk+1 (f, a, ·)0 (a + th)(h)k = kRk (f 0 , a, a + th)(h)k 6 khk = ϕ0 (t), t ∈ [0, 1].
(k + 1)!
Stąd, na podstawie zwykłego twierdzenia o przyrostach skończonych,
M khkk+2
kRk+1 (f, a, a + h)k = kg(1) − g(0)k 6 ϕ(1) − ϕ(0) = .
(k + 2)!
Obserwacja 10.10.2 (Jednoznaczność wzoru Taylora). Jeżeli f (k) (a) istnieje, Q = Q0 + · · · + Qk ∈
P k (E, F ) oraz
f (a + h) = Q(h) + o(khkk ), przy h −→ 0, (†)
to Qj = j!1 f (j) (a), j = 0, . . . , k.
Istotnie, na podstawie wzoru Taylora z resztą Peano, mamy:
1 (k)
f (a) + f 0 (a)(h) + 12 f 00 (a)(h) + · · · + f (a)(h)
k!
= Q0 (h) + Q1 (h) + Q2 (h) + · · · + Qk (h) + o(khkk ), przy h −→ 0.
Ustalmy h ∈ E. Zastępując w powyższym wzorze h przez th (t ∈ R) dostajemy
1 (k)
f (a) + f 0 (a)(h)t + 12 f 00 (a)(h)t2 + · · · + f (a)(h)tk
k!
= Q0 (h) + Q1 (h)t + Q2 (h)t2 + · · · + Qk (h)tk + o(tk ), przy t −→ 0,
1 (j)
skąd natychmiast wynika, że Qj (h) = j! f (a)(h), j = 0, . . . , k.
Propozycja 10.10.3 (Wzór na k–tą pochodną złożenia). Niech E, F , G będą przestrzeniami unormo-
wanymi, niech U ⊂ G, Ω ⊂ E będą zbiorami otwartymi i niech t0 ∈ U . Załóżmy, że ϕ ∈ Dk (U, E; t0 ),
ϕ(U ) ⊂ Ω, f ∈ Dk (Ω, F ; ϕ(t0 )). Wtedy (por. Propozycja 10.9.3(b)):
X k!
(f ◦ ϕ)(k) (t0 )(Y ) =
α1 ! · · · αk !
α1 ,...,αk ∈N0
α1 +2α2 +···+kαk =k
ϕ0 (t )(Y ) ϕ0 (t0 )(Y ) ϕ(k) (t0 )(Y ) ϕ(k) (t0 )(Y )
0
f (α1 +···+αk ) (ϕ(t0 )) ,..., ,..., ,..., , Y ∈ G.
| 1! {z 1! } | k! {z k! }
α1 × αk ×
Dowód . Skorzystamy z Obserwacji 10.10.2 (podobnie, jak dla jednej zmiennej). Przyjmijmy oznaczenia:
1 1
ϕj := ϕ(j) (t0 ), a := ϕ(t0 ), fj := f (j) (a), j = 0, . . . , k.
j! j!
Mamy:
k
X Xk
f (a + h) = fi (h) + α(h)khkk , ϕ(t0 + Y ) = ϕj (Y ) + β(Y )kY kk ,
i=0 j=0
161
gdzie lim α(h) = 0, lim β(Y ) = 0. Korzystając z Obserwacji 10.10.2 wystarczy wyznaczyć wielomian
h→0 Y →0
jednorodny stopnia k w rozwinięciu (f ◦ ϕ)(t0 + Y ). Liczymy:
k k k k
X X
k

X
(f ◦ ϕ)(t0 + Y ) = fi ϕj (Y ) + β(Y )kY k + α ϕ(t0 + Y ) − ϕ(t0 ) ϕj (Y ) + β(Y )kY kk

i=0 j=1 j=1
k
X k
X
= fi ϕj (Y ) + o(kY kk )
i=0 j=1
k
X X i!
= fi ϕ1 (Y ), . . . , ϕ1 (Y ), . . . , ϕk (Y ), . . . , ϕk (Y ) + o(kY kk )
i=0 α1 ,...,αk ∈N0
α1 ! · · · αk ! | {z } | {z }
α1 +···+αk =i α1 × αk ×
k
X X (α1 + · · · + αk )!
= fα1 +···+αk ϕ1 (Y ), . . . , ϕ1 (Y ), . . . , ϕk (Y ), . . . , ϕk (Y ) + o(kY kk ).
α1 ! · · · αk ! | {z } | {z }
ν=0 α1 ,...,αk ∈N0
α1 × αk ×
α1 +2α2 +···+kαk =ν

Ćwiczenie 10.10.4. Przy założeniach takich, jak w Propozycji 10.10.3, znaleźć wzór na
(f ◦ ϕ)(k) (t0 )(Y1 , . . . , Yk )
przy dowolnych Y1 , . . . , Yk ∈ G.

Niech F będzie przestrzenią Banacha i niech f : Ω −→ F . Załóżmy, że dla pewnego a ∈ Ω pochodna
f (k) (a) istnieje dla dowolnego k ∈ N. Wtedy definiujemy szereg Taylora funkcji f w punkcie a
∞
X 1 (ν)
(Ta f )(x) := f (a)(x − a);
ν=0
ν!
(Ta f )(a + h) jest szeregiem wielomianów jednorodnych zmiennej h.

Propozycja 10.11.1 (Borel, por. Propozycja 10.3.1). Niech (E, h , i) będzie rzeczywistą przestrzenią
unitarną (np. Rn ze zwykłym iloczynem skalarnym), zaś F — przestrzenią Banacha. Wtedy, dla dowol-
nego ciągu wielomianów jednorodnych Qν ∈ Hν (E, F ), ν ∈ N0 , istnieje funkcja f ∈ C ∞ (E, F ) taka,
że
∞
X
T0 f (x) = Qν (x),
ν=0
czyli
1 (ν)
f (0) = Qν , ν ∈ N0 .
ν!
Dowód . (Por. dowód Propozycji 10.3.1) Rozpocznijmy od prostej obserwacji, że dla funkcji
Φ
E 3 x 7−→ hx, xi ∈ R
mamy Φ0 (a)(X) = 2ha, Xi, Φ00 (a)(X, X) = 2hX, Xi, Φ(k) (a) = 0, k > 3 (por. Obserwacja 10.9.1).
Niech ψ ∈ C ∞ (R+ , [0, 1]), ψ(t) = 0 dla t 6 1/4, ψ(t) = 1 dla t > 1. Zdefiniujmy ϕ(x) := ψ(hx, xi) =
ψ ◦ Φ(x), x ∈ E. Wtedy ϕ(x) = 0 dla kxk 6 1/2, ϕ(x) = 1 dla kxk > 1 oraz ϕ ∈ C ∞ (E, [0, 1]). Niech
Cν := sup{kϕ(ν) (x)k : kxk 6 1}, ν ∈ N0 . Zauważmy, że C0 = 1 oraz Cν < +∞, ν ∈ N (na podstawie
wzoru na pochodną złożenia — por. Propozycja 10.10.3).
Na wstępie pokażemy, że dla dowolnego N ∈ N0 istnieje funkcja gN ∈ C ∞ (E, F ) ∩ BDN (E, F ) taka,
że gN = 0 w pewnym otoczeniu zera oraz
1
kQN +1 − gN kE,N 6 . (†)
2N
162
Ustalmy N ∈ N0 . Przypomnijmy (Obserwacja 10.9.1), że

(µ) N +1 b
QN +1 (a)(X, . . . , X ) = µ! QN +1 ( a, . . . , a , X, . . . , X ).
| {z } µ | {z } | {z }
µ× (N +1−µ)× µ×
W szczególności,
(µ) N +1 b
kQN +1 (a)k 6 µ! kQN +1 kkakN +1−µ .
µ
N +1

Niech Mµ := µ! µ kQ
b N +1 k, µ = 0, . . . , N + 1. Połóżmy
hε (x) := ϕ(x/ε)QN +1 (x), x ∈ E, ε > 0.

Wtedy dla 0 < ε 6 1, korzystając ze wzoru Leibniza (por. Propozycja 10.9.3), mamy
N
X (ν)
kQN +1 − hε kE,N = kQN +1 − hε kB(ε),N = sup (1 − ϕ(·/ε))QN +1 (x)

ν=0 kxk6ε
N ν
X X ν (µ)

= sup (1 − ϕ(·/ε))(ν−µ) (x)(ξ)QN +1 (x)(ξ)

µ

ν=0 kxk6ε, kξk61 µ=0
N ν−1
X ν (ν−µ)

(µ) (ν)
X
= sup − ϕ (x/ε)(ξ)εµ−ν QN +1 (x)(ξ) + (1 − ϕ(x/ε))QN +1 (x)(ξ)

µ

ν=0 kxk6ε, kξk61 µ=0
N ν−1
X ν N X
ν
X
µ−ν N +1−µ N +1−ν
X ν
6 Cν−µ ε Mµ ε + Mν ε 6ε Cν−µ Mµ = ε const(N ).
ν=0 µ=0
µ ν=0 µ=0
µ
Teraz jako gN wystarczy wziąć hε ze stosownie małym ε.
Jeżeli już mamy funkcje gN , N ∈ N0 , to definiujemy

X∞
f := Q0 + (QN +1 − gN ).
N =0
Wobec (†), szereg jest zbieżny normalnie w C (E, F ) dla dowolnego k. W takim razie f ∈ C ∞ (E, F ).
k
Oczywiście, f (0) = Q0 .
∞
(QN +1 − gN )(ν) jest zbieżny jednostajnie na E. Wynika stąd w szczegól-
P
Dla dowolnego ν szereg
N =0
ności (na podstawie twierdzenia o różniczkowaniu szeregu wyraz po wyrazie), że
∞ ∞
(ν)
X X
f (ν) (0) = (QN +1 − gN )(ν) (0) = QN +1 (0) = ν!Qν , ν ∈ N.
N =0 N =0
Ćwiczenie* 10.11.2. Niech E, F będą przestrzeniami Banacha. Czy dla dowolnego ciągu ciągłych
wielomianów jednorodnych Qν ∈ Hν (E, F ), ν ∈ N0 , istnieje funkcja f ∈ C ∞ (E, F ) taka, że
∞
X
T0 f (x) = Qν (x) ?
ν=0

Propozycja 10.11.3 (Twierdzenie Whitneya 21 ). Niech (E, h , i) będzie dowolną ośrodkową przestrze-
nią unitarną (np. Rn ze standardowym iloczynem skalarnym). Wtedy dla dowolnego zbioru domkniętego
S ⊂ E istnieje funkcja f ∈ C ∞ (E, R+ ) taka, że S = f −1 (0) oraz f (j) = 0 na S dla dowolnego j ∈ N0 .
Dowód . Możemy założyć, że ∅ 6= S 6= E. Niech Φ(x) := hx, xi, x ∈ E i niech ψ ∈ C ∞ (R+ , [0, 1])
będzie dowolną funkcją taką ψ = 1 na [0, 1/2] oraz [0, 1) = {x ∈ R+ : ψ(x) > 0}. Zdefiniujmy ϕ :=
ψ ◦ Φ (por. dowód Propozycji 10.11.1). Niech Cj := sup{kϕ(j) (x)k : kxk 6 1}, j ∈ N0 . Ponieważ E
jest ośrodkowa, zbiór E \ S zawiera podzbiór przeliczalny gęsty, powiedzmy {q1 , q2 , . . . }. Niech dk :=
dist(qk , S), k ∈ N.
21

Hassler Whitney (1907–1989).
163
10.12. Ekstrema lokalne
n dj ∞ x − q
1 k
o X k
ak := min : j 6 k , f (x) := ak ϕ , x ∈ E.
2k Cj dk
k=1
Sprawdzamy, że f spełnia wszystkie wymagane warunki:

• f ∈ C ∞ (E, R+ ): Wystarczy pokazać, że dla dowolnego j ∈ N0 , szereg
∞ · − q (j)
k
X
ak ϕ

dk

k=1
jest zbieżny jednostajnie w E. Mamy

∞ · − q (j) X ∞ x − q X∞ j−1 ∞
X k 1 k Cj X Cj X 1
ak ϕ (x) = ak j ϕ(j) 6 ak j 6 ak j + , x ∈ E.

dk dk dk dk dk 2k
k=1 k=1 k=1 k=1 k=j
• f (x) > 0 dla x ∈ E \ S: Ustalmy punkt x0 ∈ E \ S i niech B(x0 , 2r) ⊂ E \ S dla pewnego
0 < r < 1. Weźmy dowolny punkt qk0 ∈ B(x0 , r). Wtedy dk0 > r, a stąd x0 ∈ B(qk0 , dk0 ), a więc
x −q
f (x0 ) > ak0 ϕ( 0dk k0 ) > 0.
0
• f (j) = 0 na S dla dowolnego j: Jeżeli x0 ∈ S, to kx0 − qk k > dk , a więc ϕ(j) ( x0d−q
k
k
) = 0 dla
(j)
dowolnego k, a stąd f (x0 ) = 0.
Ćwiczenie* 10.11.4. Niech E będzie dowolną przestrzenią unormowaną. Czy dla dowolnego zbioru
domkniętego S ⊂ E istnieje funkcja f ∈ C ∞ (E, R+ ) taka, że S = f −1 (0) oraz f (j) = 0 na S dla
dowolnego j ∈ N0 ?
10.12. Ekstrema lokalne

Niech E będzie przestrzenią unormowaną nad K, niech Ω ⊂ E będzie zbiorem otwartym, f : Ω −→ R,
a ∈ Ω.
Powiemy, że f ma w punkcie a minimum lokalne (odp. silne minimum lokalne), jeżeli istnieje oto-
czenie U ⊂ Ω punktu a takie, że f (x) > f (a) dla x ∈ U (odp. f (x) > f (a) dla x ∈ U \ {a}).
Zmieniając kierunki nierówności definiujemy maksimum lokalne i silne maksimum lokalne.
Zamieniając f na −f możemy zawsze ograniczyć nasze rozważania do minimów lokalnych.
Niech Q ∈ Hk (E, R). Powiemy, że:
• Q jest nieujemnie określony (półokreślony dodatnio), jeżeli Q(h) > 0, h ∈ E,
• Q jest dodatnio określony, jeżeli Q(h) > 0, h ∈ E∗ ,
• Q jest silnie dodatnio określony, jeżeli istnieje stała c > 0 taka, że Q(h) > ckhkk , h ∈ E.
Zmieniając kierunki nierówności definiujemy pojęcie niedodatniej
określoności (półokreśloności ujem-
nej), ujemnej określoności i silnej ujemnej określoności 22 .
Zamieniając Q na −Q możemy zawsze ograniczyć nasze rozważania do dodatniej określoności.
Obserwacja 10.12.1. (a) Jeżeli k jest nieparzyste i Q 6= 0, to Q nie jest ani nieujemnie ani niedodatnio
określony 23 .
Istotnie, jeżeli k jest nieparzyste, to Q(−h) = −Q(h).
(b) Jeżeli E jest skończenie wymiarowa, to dodatnia określoność jest równoważna silnej dodatniej okre-
śloności 24 .
Istotnie, jeżeli E jest skończenie wymiarowa i Q jest dodatnio określony, to c := inf{kQ(h)k :
khk = 1} > 0 (bo sfera jest zwarta) i dla h 6= 0 mamy
h
Q(h) = khkk Q( ) > ckhkk .
khk
(c) Jeżeli E = Rn , k = 2 i Q = [Qi,j ]i,j=1,...,n jest macierzą symetryczną, to następujące warunki są
równoważne:

22 W tym ostatnim przypadku żądamy istnienia stałej c < 0 takiej, że Q(h) 6 ckhkk dla dowolnego h ∈ E.

23 Czyli jest nieokreślony.
24

Tak nie musi być gdy dim E = ∞ — Ćwiczenie.
164
n
(i) forma Q(h) = ht Qh = Qi,j hi hj , h = (h1 , . . . , hn ) ∈ Rn 25
P
, jest nieujemnie określona;
i,j=1
(ii) D(i1 , . . . , is ) > 0 dla dowolnych 1 6 i1 < · · · < is 6 n, gdzie
 
Qi1 ,i1 , . . . , Qi1 ,is
..
D(i1 , . . . , is ) := det   , 1 6 i1 < · · · < is 6 n.
 
.
Qis ,i1 , . . . , Qis ,is
(iii) wszystkie wartości własne macierzy Q są nieujemne.
Minor D(i1 , . . . , is ) nosi nazwę minora głównego rzędu s. Minor D(1, . . . , s) nosi nazwę wiodącego
minora głównego rzędu s. Z kryterium tego wynika oczywiście, że Q jest niedodatnio określona wtedy
i tylko wtedy, gdy (−1)s D(i1 , . . . , is ) > 0 dla dowolnych 1 6 i1 < · · · < is 6 n.
Istotnie, wiadomo, że jeżeli Q = Qt , to Q = P t ∆P , gdzie P jest macierzą ortogonalną (P P t =
In ), zaś ∆ jest macierzą diagonalną mającą na przekątnej wartości własne d1 , . . . , dn macierzy A.
Wynika stąd, że forma Q jest dodatnio (nieujemnie) określona wtedy i tylko wtedy, gdy forma
skojarzona z macierzą ∆ jest dodatnio (nieujemnie) określona, co z kolei jest równoważne temu, że
d1 , . . . , dn > 0 (d1 , . . . , dn > 0). W szczególności, (i) ⇐⇒ (iii).
Ponieważ det Q = det ∆ = d1 · · · dn , wnioskujemy stąd również, że jeżeli Q jest dodatnio (nie-
ujemnie) określona, to det Q > 0 (det Q > 0). Ustalmy 1 6 i1 < · · · < is 6 n. Zauważmy, że
D(i1 , . . . , is ) jest wyznacznikiem reprezentacji macierzowej formy G, gdzie G : Rs −→ R,
G(t) := Q(0, . . . , 0, t1 , 0, . . . , 0, t2 , 0, . . . , 0, ts , 0, . . . , 0), t = (t1 , . . . , ts ) ∈ Rs .
i1 i2 is
Jest jasne, że jeżeli Q jest dodatnio (nieujemnie) określona, to G jest dodatnio (nieujemnie) określona,
a stąd D(i1 , . . . , is ) > 0 (D(i1 , . . . , is ) > 0).
Pozostaje wykazać, że (ii) =⇒ (iii). Wiadomo, że równanie charakterystyczne det(A − λIn ) = 0
macierzy A ma postać
X n X
(−λ)n + D(i1 , . . . , is ) (−λ)n−s = 0.
s=1 16i1 <···<is 6n
Jeżeli więc D(i1 , . . . , is ) > 0 dla dowolnych 1 6 i1 < · · · < is 6 n, to każdy pierwiastek tego równania
(czyli wartość własna) musi być > 0 (Ćwiczenie).
Ćwiczenie: Czy dla nieujemnej określoności formy Q wystarczy, by D(1, . . . , s) > 0, s =
1, . . . , n ?
(d) Jeżeli E = Rn , k = 2 i Q = [Qi,j ]i,j=1,...,n jest macierzą symetryczną, to następujące warunki są
równoważne:
(i) forma skojarzona z macierzą Q jest dodatnio określona;
(ii) D(1, . . . , s) > 0, s = 1, . . . , n 26 ;
(iii) wszystkie wartości własne macierzy Q są dodatnie.
Istotnie, wiemy już, że (i) ⇐⇒ (iii) =⇒ (ii). Pozostaje wykazać, że (ii) =⇒ (i). Dowód ten przepro-
wadzimy indukcyjnie ze względu na n. Przypadek n = 1 jest oczywisty. Załóżmy, że wynik zachodzi
dla n − 1. Oznacza to w szczególności, że Q((x0 , 0)) > 0 dla x0 ∈ (Rn−1 )∗ . Niech Q(x, b y) := xt Qy,
n
x, y ∈ R , oznacza dwuliniowe odwzorowanie symetryczne generujące formę Q. Łatwo sprawdzić, że
istnieje w0 = (w0 , 1) ∈ Rn takie, że Q(w b 0 , ej ) = 0, j = 1, . . . , n−1. Łatwo również stwierdzić, że forma
Q jest dodatnio określona wtedy i tylko wtedy, gdy Q((x0 , 0)) > 0 dla x0 ∈ (Rn−1 )∗ oraz Q(w0 ) > 0.
Pozostaje więc sprawdzenie, że Q(w0 ) > 0. Niech R oznacza reprezentację macierzową formy Q w ba-
zie e1 , . . . , en−1 , w0 . Wiemy, że det R > 0. Pozostaje zauważyć, że det R = D(1, . . . , n − 1)Q(w0 ).
Propozycja 10.12.2 (Warunki konieczne na ekstrema lokalne). Załóżmy, że f ma w punkcie a minimum
lokalne i f (k) (a) istnieje. Wtedy:
• f 0 (a) = 0, tzn. a jest punktem krytycznym f .
• jeżeli k > 2, f 0 (a) = 0, . . . , f (k−1) (a) = 0 i f (k) (a) 6= 0, to k jest parzyste i różniczka f (k) (a)
jest nieujemnie określona.
25
n t n
Odnotujmy, że Q(h) = Q(h, h), h ∈ R , gdzie Q(x, y) := sx Qy, x, y ∈ R , oraz że Qi,j = Q(ei , ej ), i, j = 1, . . . , n.
b b b
26 Q jest ujemnie określona wtedy i tylko wtedy, gdy (−1) D(1, . . . , s) > 0, s = 1, . . . , n.
165
10.13. Twierdzenie o odwzorowaniu odwrotnym i twierdzenie o odwzorowaniu uwikłanym
Dowód . Ustalmy h ∈ E∗ . Funkcja g(t) = f (a+th) jest poprawnie określona dla |t| 6 δ (przy dostatecznie
małym δ) i ma minimum lokalne w punkcie t = 0. Widać, że g (k) (0) istnieje. Stąd, na podstawie teorii
dla jednej zmiennej rzeczywistej, 0 = g 0 (0) = f 0 (a)(h).
Jeżeli teraz f 0 (a) = 0, . . . , f (k−1) (a) = 0, to g 0 (0) = 0, . . . , g (k−1) (0) = 0 i g (k) (0) = f (k) (a)(h).
Z klasycznej teorii funkcji jednej zmiennej rzeczywistej dostajemy teraz, że f (k) (a)(h) > 0 oraz, że k
musi być parzyste.
Propozycja 10.12.3 (Warunki dostateczne na ekstrema lokalne). (a) Przypuśćmy, że f(k) (a) istnieje,
f 0 (a) = 0, . . . , f (k−1) (a) = 0, a różniczka f (k) (a) jest silnie dodatnio określona 27 . Wtedy f ma
w punkcie a silne minimum lokalne.
(b) Przypuśćmy, że f ∈ Dk (U, R), gdzie U jest otwartym otoczeniem punktu a, f 0 (a) = 0, . . . , f (k−1) (a) =
0, a różniczka f (k) (x) jest nieujemnie określona dla dowolnego x ∈ U . Wtedy f ma w punkcie a
minimum lokalne.
Dowód . (a) Niech c > 0 będzie takie, że
1 (k)
f (a)(h) > ckhkk , h ∈ E.
k!
Wtedy, na podstawie wzoru Taylora z resztą Peano, mamy
1 c
f (a + h) = f (a) + f (k) (a)(h) + o(khkk ) > f (a) + khkk > f (a), 28

0 < khk 1.
k! 2
(b) Niech B(a, r) ⊂ U . Dla dowolnego h ∈ E, khk 6 r, niech g(t) := f (a + th), 0 6 t 6 1. Wtedy
g (t) = f (j) (a+th)(h), 0 6 t 6 1, j = 1, . . . , k. Korzystając z jednowymiarowego wzoru Taylora z resztą
(j)
Lagrange’a, wnioskujemy, że istnieje liczba θ(h) ∈ [0, 1] taka, że

1 1
f (a + h) − f (a) = g(1) − g(0) = g (k) (θ(h)) = f (k) (a + θ(h)h)(h) > 0.
k! k!
Ćwiczenie 10.12.4 (Funkcje wypukłe). Powiemy, że funkcja f : Ω −→ R jest wypukła, jeżeli dla
dowolnego segmentu [a, b] ⊂ Ω, funkcja [0, 1] 3 t 7−→ f (a + t(b − a)) ∈ R jest wypukła (por. Definicja
5.6.1). Funkcję f : Ω −→ R nazywamy wklęsłą, jeżeli funkcja −f jest wypukła.
Udowodnić, że jeżeli f ∈ D2 (Ω), to f jest wypukła wtedy i tylko wtedy, gdy dla dowolnego x ∈ Ω,
druga różniczka f 00 (x) jest nieujemnie określona.

Twierdzenie 10.13.1 (Twierdzenie o odwzorowaniu odwrotnym). Załóżmy, że E, F są przestrzeniami
Banacha, Ω ⊂ E jest zbiorem otwartym i f ∈ C k (Ω, F ) (k > 1). Załóżmy, że punkt a ∈ Ω jest taki, że
f 0 (a) ∈ Isom(E, F ). Wtedy istnieje otoczenie otwarte U ⊂ Ω punktu a takie, że:
V := f (U ) jest zbiorem otwartym,
f |U : U −→ V jest dyfeomorfizmem klasy C k 29 ,
jeżeli g := (f |U )−1 : V −→ U , to g 0 (y) = (f 0 (g(y)))−1 dla dowolnego y ∈ V .
Odnotujmy, że wzór na g 0 (y) wynika bezpośrednio z pozostałych własności (wystarczy zróżniczkować
identyczności (f |U ) ◦ g = idV , g ◦ (f |U ) = idU ).
Obserwacja 10.13.2. Rozważmy dla treningu przypadek E = F = R. Założenie f 0 (a) ∈ Isom(R, R)
oznacza oczywiście, że f 0 (a) 6= 0. Istnieje więc przedział otwarty U ⊂ Ω taki, że a ∈ U oraz f 0 (x) 6= 0 dla
dowolnego x ∈ U (w szczególności, funkcja f |U jest ściśle monotoniczna). Zbiór V := f (U ) jest wtedy
przedziałem otwartym, odwzorowanie
g := (f |U )−1 : V −→ U
jest różniczkowalne oraz g 0 = 1/(f 0 ◦ g). Ze wzoru tego wynika natychmiast, że jeżeli g ∈ C ` (V ) dla
pewnego ` ∈ {0, . . . , k − 1} (co wiemy dla ` = 0), to g 0 ∈ C ` (V ), a więc g ∈ C `+1 (V ). Oznacza to, że
g ∈ C k (V ) (uwaga na przypadek k = ∞).

27 W szczególności, k musi być parzyste.

28 Przypomnijmy, że zapis „0 < khk 1” oznacza, że istnieje ε > 0 takie, że nierówności zachodzą dla 0 < khk 6 ε .
0 0
29
k −1 k
Odwzorowanie bijektywne h : U −→ V nazywamy dyfeomorfizmem klasy C , jeżeli h i h są klasy C ; zauważmy,
że wtedy h0 (x) ∈ Isom(E, F ) dla dowolnego x ∈ U — Ćwiczenie.
166
Propozycja 10.13.3. Przy oznaczeniach z Twierdzenia 10.13.1 przy E = F := R, mamy dodatkowo:

Jeżeli f ∈ A(Ω), to g ∈ A(V ).
Odnotujmy, że teza ta nie zachodzi bez założenia, że f 0 (a) 6= 0. Dla przykładu, funkcja R 3 x 7−→
3 √
x ∈ R jest analitycznym homeomorfizmem, ale funkcja odwrotna R 3 y 7−→ 3 y nie jest różniczkowalna
w zerze.
Dowód . ([Kra-Par 2002]) Skorzystamy z Propozycji 10.4.4. Ustalmy K ⊂⊂ V . Zakładamy, że wiemy już,
że g ∈ C ∞ (V ). Na podstawie Obserwacji 10.4.2 oraz Wniosku 10.4.5 wnioskujemy, że h := 1/f 0 ∈ A(U ).
Istnieją więc stałe C, % > 0 takie, że
1 C
sup |h(s) (g(y))| 6 s , s ∈ N0 . (10.13.1)
s! y∈K %
Teraz udowodnimy indukcyjnie, że
1 Ck
sup |g (k) (y)| 6 k−1 , k ∈ N0 . (10.13.2)
k! y∈K %
gdzie
1 1
− 1) · · · ( 12 − k + 1)
1
k k−1 (2
Ck := (2C) (−1) 2 = (2C)k (−1)k−1 2 > 0.
k k!
√
k
Zauważmy, że lim Ck = 2C (Ćwiczenie), a więc (10.13.2) zakończy dowód.
k→+∞
0
Ponieważ, g = h ◦ g, przypadek k = 1 wynika natychmiast z (10.13.1) (z s = 0). Teraz k k + 1.
Korzystamy z Propozycji 10.1.5:
1 1
sup |g (k+1) (y)| = sup |(h ◦ g)(k) (y)|
(k + 1)! y∈K (k + 1)! y∈K
1 X 1 g 0 (y) α1 g (k) (y) αk
= sup h(α1 +···+αk ) (g(y)) ···

k + 1 y∈K α1 ! · · · αk ! 1! k!

α1 ,...,αk ∈N0
α1 +2α2 +···+kαk =k
1 X (α1 + · · · + αk )! C C α1
1
C αk
k
6 · · ·
k+1 α1 ! · · · αk ! %α1 +···+αk %1−1 %k−1
α1 ,...,αk ∈N0
α1 +2α2 +···+kαk =k
1 1
C 1 X (α1 + · · · + αk )! α1 αk
= (2C)1 (−1)1−1 2 · · · (2C)k (−1)k−1 2
%k k + 1 α1 ! · · · αk ! 1 k
α1 ,...,αk ∈N0
α1 +2α2 +···+kαk =k
α 1 αk
(2C)k+1 (−1)k X (−1)α1 +···+αk (α1 + · · · + αk )! 12 1
= ··· 2
%k 2(k + 1) α1 ! · · · αk ! 1 k
α1 ,...,αk ∈N0
α1 +2α2 +···+kαk =k
1
(2C)k+1 (−1)k
(∗) 2 Ck+1
= 2(k + 1) = ,
%k 2(k + 1) k+1 %k
gdzie (*) wynika ze wzoru
α 1 αk
(−1)α1 +···+αn (α1 + · · · + αk )! 12 1
X 1
··· 2 = 2(k + 1) 2 .
α1 ! · · · αk ! 1 k k+1
α1 ,...,αk ∈N0
α1 +2α2 +···+kαk =k
Powyższy wzór udowodnimy korzystając ponownie z Propozycji 10.1.5 dla funkcji

∞ X f (k) (0) ∞
1 X
f (x) : = = xk = xk , x ∈ (−1, 1),
1−x k!
k=0 k=0
∞ 1 ∞
√ X X ϕ(k) (0) k
2 (−2t)k = t ∈ (− 12 , 12 ). 30

ϕ(t) : = 1 − 1 − 2t = − t ,
k k!
k=1 k=0
167
Niech h := f ◦ ϕ. Mamy
1
h(t) = f (ϕ(t)) = √ = ϕ0 (t),
1 − 2t
a stąd
1
− (k + 1)! 2 (−2)k+1 = ϕ(k+1) (0) = h(k) (0)
k+1
X k! ϕ0 (0) α1 ϕ(k) (0) αk
= f (α1 +···+αk ) (0) ···
α1 ! · · · αk ! 1! k!
α1 ,...,αk ∈N0
α1 +2α2 +···+kαk =k
1 1
X (α1 + · · · + αk )! 1
α1 αk
= k! − 2 (−2) · · · − 2 (−2)k
α1 ! · · · αk ! 1 k
α1 ,...,αk ∈N0
α1 +2α2 +···+kαk =k
α 1 αk
k
X (−1)α1 +···+αn (α1 + · · · + αk )! 21 1
= (−2) k! ··· 2 .
α1 ! · · · αk ! 1 k
α1 ,...,αk ∈N0
α1 +2α2 +···+kαk =k
Twierdzenie 10.13.4 (Twierdzenie o odwzorowaniu uwikłanym). Załóżmy, że E1 , E2 , F są przestrze-

niami Banacha, Ω ⊂ E1 × E2 jest zbiorem otwartym i f ∈ C k (Ω, F ) (k > 1). Załóżmy, że punkt
a = (a1 , a2 ) ∈ Ω jest taki, że
∂f
(a) ∈ Isom(E2 , F ).
∂E2
Wtedy istnieją otoczenia otwarte U1 ⊂ E1 , U2 ⊂ E2 punktów a1 i a2 oraz odwzorowanie ϕ : U1 −→ U2
klasy C k takie, że
U1 × U2 ⊂ Ω, {x ∈ U1 × U2 : f (x) = f (a)} = {(t, ϕ(t)) : t ∈ U1 },
∂f
(x) ∈ Isom(E2 , F ), x ∈ U1 × U2 ,
∂E2
∂f −1 ∂f
ϕ0 (t) = − (t, ϕ(t)) ◦ (t, ϕ(t)), t ∈ U1 .
∂E2 ∂E1
Zauważmy, że wzór na pochodną ϕ0 (t) wynika z pozostałych własności. Istotnie, mamy f (t, ϕ(t)) =
f (a) dla dowolnego t ∈ U1 . Różniczkując dostajemy
∂f ∂f
(t, ϕ(t)) + (t, ϕ(t)) ◦ ϕ0 (t) = 0.
∂E1 ∂E2
Obserwacja 10.13.5. Rozważmy dla treningu przypadek E1 = E2 = F = R. Niech (a, b) ∈ Ω będzie

ustalonym punktem takim, że ∂f ∂f
∂y (a, b) 6= 0. Możemy założyć, że ∂y (x, y) > 0 dla dowolnego (x, y) ∈ Ω
oraz, że Ω jest prostokątem.
Ustalmy ε > 0 takie, że (a, b ± ε) ∈ Ω. Oczywiście
f (a, b − ε) < f (a, b) < f (a, b + ε).
Niech δ > 0 będzie takie, że
f (x, b − ε) < f (a, b) < f (x, b + ε), x ∈ (a − δ, a + δ).
Wynika stąd, że dla dowolnego x ∈ (a − δ, a + δ) istnieje dokładnie jeden punkt y = ϕ(x) ∈ (b − ε, b + ε)
taki, że f (x, ϕ(x)) = f (a, b).
Pozostaje sprawdzić, że ϕ : (a − δ, a + δ) −→ (b − ε, b + ε) jest klasy C k . Na wstępie zauważmy, że
powtarzając powyższe rozumowanie dla dowolnego punktu (x0 , y0 ) ∈ P := (a − δ, a + δ) × (b − ε, b + ε)
i dowolnego 0 < ε∗ 1, wnioskujemy, że istnieje δ ∗ > 0 oraz funkcja
ϕ∗ : (x0 − δ ∗ , x0 + δ ∗ ) −→ (y0 − ε∗ , y0 + ε∗ )
30
P∞ α

Korzystamy tu z rozwinięcia (1 + t)α = k=0 k
tk , t ∈ (−1, 1), α ∈ R.
168
takie, że P ∗ := (x0 − δ ∗ , x0 + δ ∗ ) × (y0 − ε∗ , y0 + ε∗ ) ⊂ P oraz y = ϕ∗ (x) jest jedynym rozwiązaniem

równania f (x, y) = f (x0 , y0 ) w prostokącie P ∗ . Jeżeli y0 = ϕ(x0 ), to oczywiście ϕ∗ = ϕ na (x0 − δ ∗ , x0 +
δ ∗ ), co w szczególności, wobec dowolności ε∗ , oznacza, że ϕ jest funkcją ciągłą.
Zauważmy, że cały problem leży w różniczkowalności ϕ. Jeżeli bowiem ϕ jest różniczkowalna, to
równość f (x, ϕ(x)) = f (a, b) implikuje, że
∂f ∂f
(x, ϕ(x)) + (x, ϕ(x)) ϕ0 (x) = 0, (*)
∂x ∂y
a stąd
∂f
∂x (x, ϕ(x))
ϕ0 (x) = − ∂f , x ∈ (a − δ, a + δ),
∂y (x, ϕ(x))
co z kolei pokazuje, że ϕ0 jest funkcją ciągłą, a więc ϕ jest klasy C 1 . Jeżeli już wiemy, że ϕ jest klasy C `
dla pewnego ` ∈ {1, . . . , k − 1}, to powyższa równość pokazuje, że ϕ jest klasy C `+1 .
Przechodzimy do różniczkowalności. Ustalmy x0 ∈ (a − δ, a + δ). Dla małych h ∈ R mamy:
∂f ∂f
0 = f (x0 + h, ϕ(x0 + h)) − f (x0 , ϕ(x0 )) = (ξ(h), ϕ(x0 + h))h + (x0 , η(h))(ϕ(x0 + h) − ϕ(x0 )),
∂x ∂y
gdzie ξ(h) ∈ [x0 , x0 + h] i η(h) ∈ [ϕ(x0 ), ϕ(x0 + h)]. Wynika stąd, że
∂f ∂f ϕ(x0 + h) − ϕ(x0 )
(ξ(h), ϕ(x0 + h)) +
0= (x0 , η(h)) .
∂x ∂y h
Teraz przechodząc z h do 0 (i korzystając z ciągłości ϕ) otrzymujemy różniczkowalność funkcji ϕ w punk-
cie x0 .
Jeżeli k > 2, to różniczkując (*), dostajemy

00 00
(x, ϕ(x)) ϕ0 (x) + fy,y
00
(x, ϕ(x))(ϕ0 (x))2 + fy0 (x, ϕ(x)) ϕ00 (x) = 0, 31

fx,x (x, ϕ(x)) + 2fx,y
a stąd, po uwzględnieniu (*), mamy (dla uproszczenia zapisu piszemy pomijamy argument funkcji ϕ):
00
fx,x (x, ϕ)(fy0 (x, ϕ))2 − 2fx,y
00 00
(x, ϕ)fx0 (x, ϕ)fy0 (x, ϕ) + fy,y (x, ϕ)(fx0 (x, ϕ))2
ϕ00 (x) = − 0 3
(fy (x, ϕ))
(Ćwiczenie). W szczególności, jeżeli ϕ0 (x0 ) = 0 dla pewnego x0 , to
00
fx,x (x0 , ϕ(x0 ))
ϕ00 (x0 ) = − 0
.
fy (x0 , ϕ(x0 ))
Prowadzi, to do następującego warunku dostatecznego na ekstrema lokalne funkcji y = ϕ(x) uwikła-
nej równaniem f (x, y) = 0, gdzie f ∈ C 2 (Ω), Ω ⊂ R2 (Ćwiczenie):
Jeżeli
fy0 (a, b) 6= 0, fx0 (a, b) = 0, fx,x
00
(a, b) 6= 0,
to równanie f (x, y) = 0 da się w otoczeniu punktu (a, b) rozwikłać oraz funkcja uwikłana y = ϕ(x),
00
ϕ(a) = b, ma w punkcie a ekstremum lokalne; ponadto, jeżeli fx,x (a, b)fy0 (a, b) < 0, to jest to minimum,
a w przypadku przeciwnym — maksimum.
Ćwiczenie 10.13.6. Korzystając z metody użytej w poprzedniej obserwacji, przeprowadzić dowód twier-
dzenia o odwzorowaniu uwikłanym w przypadku, gdy E1 = Rn , E2 = F = R. W przypadku, gdy k > 2,
2
wyprowadzić wzór na ∂x∂j ∂x
ϕ
k
. Korzystając z tych wzorów, sformułować warunek dostateczny na eks-
trema lokalne funkcji y = ϕ(x1 , . . . , xn ) uwikłanej równaniem f (x1 , . . . , xn , y) = 0, gdzie f ∈ C 2 (Ω),
Ω ⊂ Rn × R.
Dowód tego, że twierdzenie o odwzorowaniu uwikłanym implikuje twierdzenie o odwzorowaniu odwrotnym.

Niech E, F, Ω, f, a będą takie, jak w założeniach twierdzenia o odwzorowaniu odwrotnym. Zdefiniujmy
E1 := F, E2 := E, Ω e := F × Ω, e a := (f (a), a),
e −→ F,
fe : Ω fe(y, x) := f (x) − y.
∂2f
∂f
31 Stosujemy tu tradycyjne oznaczenia fx0 := ∂x
, 00 :=
fx,y ∂x∂y
itd.
169
Zauważmy, że fe jest klasy C k , fe(e

a) = 0 oraz
∂ fe
a) = f 0 (a) ∈ Isom(E2 , F ).
(e
∂E2
Niech Ue1 , U
e2 i g będą takie, jak w twierdzeniu o odwzorowaniu uwikłanym dla E1 , E2 , F, Ω,
e fe, e e1 ⊂
a, tzn. U
k
F , U2 ⊂ Ω są otwarte, g : U1 −→ U2 jest klasy C oraz
e e e
{(y, x) ∈ U
e1 × U
e2 : y = f (x)} = {(y, g(y)) : y ∈ U
e1 }. (†)
Niech U := U e2 ∩ f −1 (U e1 . Wobec (†) wnioskujemy, że f |U : U −→ V jest bijekcją oraz

e1 ), V := U
−1
(f |U ) = g.
Dowód tego, że twierdzenie o odwzorowaniu odwrotnym implikuje twierdzenie o odwzorowaniu uwikła-

nym. Niech E1 , E2 , F, Ω, f, a będą takie, jak w założeniach twierdzenia o odwzorowaniu uwikłanym.
Zdefiniujmy
e := E1 × E2 ,
E Fe := E1 × F,
fe : Ω −→ Fe, fe(x1 , x2 ) := (x1 , f (x1 , x2 )).
Oczywiście, fe jest klasy C k , fe(a) = (a1 , f (a)) oraz

∂f ∂f
fe0 (a)(X1 , X2 ) = X1 , (a)(X1 ) + (a)(X2 ) =: (X1 , A(a)(X1 ) + B(a)(X2 )), (X1 , X2 ) ∈ E1 × E2 .
∂E1 ∂E2
W szczególności, fe0 (a) ∈ Isom(E,
e Fe) ponieważ
(fe0 (a))−1 (Y1 , Y2 ) = (Y1 , (B(a))−1 (Y2 − A(a)(Y1 ))), (Y1 , Y2 ) ∈ E1 × F.

Niech teraz U
e , Ve będą takie, jak w twierdzeniu o odwzorowaniu odwrotnym dla E, e ⊂Ω
e Fe, Ω, fe i a, tzn. U
jest otwartym otoczeniem a, Ve ⊂ Fe jest otwarty i fe|Ue : U e −→ Ve jest dyfeomorfizmem klasy C k .
Oczywiście fe0 (x) ∈ Isom(E,
e Fe) dla dowolnego x ∈ U e . Wynika stąd, że
∂f
(x) ∈ Isom(E2 , F ), x∈U
e.
∂E2
Istotnie, ponieważ
∂f ∂f
fe0 (x)(X1 , X2 ) = X1 , (x)(X1 ) + (x)(X2 )
∂E1 ∂E2
=: (X1 , A(x)(X1 ) + B(x)(X2 )), (X1 , X2 ) ∈ E1 × E2 ,
zatem dla x ∈ U
e mamy:
(B(x))−1 (Y ) = prE2 ((fe0 (x))−1 (0, Y )), Y ∈ F.
Niech ge := (fe|Ue )−1 . Z postaci odwzorowania fe wynika, że
ge(x1 , y) = (x1 , h(x1 , y)), (x1 , y) ∈ Ve ,

gdzie h : Ve −→ E2 jest pewnym odwzorowaniem klasy C k , dla którego h(a1 , f (a)) = a2 . Zdefiniujmy
W := {x1 ∈ E1 : (x1 , f (a)) ∈ Ve }, ϕ(x1 ) := h(x1 , f (a)).
Zauważmy, że ϕ(a1 ) = a2 . Dobierzmy teraz otoczenia otwarte U1 ⊂ E1 i U2 ⊂ E2 punktów a1 i a2 tak,
że U1 × U2 ⊂ U
e , U1 ⊂ W i ϕ(U1 ) ⊂ U2 . Liczymy
{(t, ϕ(t)) : t ∈ U1 } = {(x1 , h(x1 , f (a))) : x1 ∈ U1 } = {e

g (x1 , f (a)) : x1 ∈ U1 }
= {(x1 , x2 ) ∈ U
e : x1 ∈ U1 , f (x1 , x2 ) = f (a)} = {x ∈ U1 × U2 : f (x) = f (a)}.
Dowód twierdzenia o odwzorowaniu odwrotnym.

170
Lemat 10.13.7. Niech E, F będą przestrzeniami Banacha. Wtedy odwzorowanie

Λ
Isom(E, F ) 3 L 7−→ L−1 ∈ Isom(F, E)
jest klasy C ∞ oraz
Λ0 (L0 )(H) = −L−1 −1
0 ◦ H ◦ L0 , L0 ∈ Isom(E, F ), H ∈ L(E, F ).
Dowód . Ustalmy L0 ∈ Isom(E, F ). Oczywiście odwzorowanie
L(E, F ) 3 H 7−→ −L−1 −1
0 ◦ H ◦ L0 ∈ L(F, E)
jest liniowe i ciągłe. Na podstawie Propozycji 9.7.5, dla dowolnego H ∈ L(E, F ) takiego, że kHk <
1/kL−10 k, mamy
∞
X
kΛ(L0 + H) − Λ(L0 ) + L−1 −1
0 ◦ H ◦ L0 k = k (−1)ν (L−1 ν −1
0 ◦ H) ◦ L0 k
ν=2
∞
X kL−1 3
0 k kHk
2
6 kL−1
0 k
ν+1
kHkν = .
ν=2
1 − kL−1
0 kkHk
Wynika stąd różniczkowalność odwzorowania Λ w punkcie L0 oraz wzór na pochodną.

Mamy więc Λ0 (L) = Φ(Λ(L), Λ(L)), L ∈ Isom(E, F ), gdzie
Φ : L(F, E) × L(F, E) −→ L(L(E, F ), L(F, E)),
Φ(A, B)(H) := −A ◦ H ◦ B, H ∈ L(E, F ).
Zauważmy, że operator Φ jest poprawnie określony, dwuliniowy oraz
kΦ(A, B)kL(L(E,F ),L(F,E)) 6 kAkL(F,E) kBkL(F,E) ,
skąd wynika, że
Φ ∈ L2 L(F, E), L(L(E, F ), L(F, E))

i kΦk 6 1.
Teraz skorzystamy z rozumowania indukcyjnego. Przypuśćmy, że Λ jest klasy C ` (dla ` = 0 to wiemy).
Wtedy ze wzoru Λ0 = Φ(Λ, Λ) wynika, że Λ0 jest klasy C ` . Znaczy to, że Λ jest klasy C `+1 . Tak więc Λ
jest klasy C ∞ .
Lemat 10.13.8. Niech E, F będą przestrzeniami unormowanymi, niech U ⊂ E, V ⊂ F będą zbiorami
otwartymi i niech f : U −→ V będzie odwzorowaniem bijektywnym. Niech g := f −1 i niech a ∈ U będzie
taki, że f 0 (a) istnieje. Wtedy następujące warunki są równoważne:
(i) g 0 (f (a)) istnieje;
(ii) f 0 (a) ∈ Isom(E, F ) i g jest ciągłe w punkcie f (a).
Dowód . Implikacja (i) =⇒ (ii) jest oczywista (g 0 (f (a)) = (f 0 (a))−1 ).
(ii) =⇒ (i): Niech A := f 0 (a). Chcemy sprawdzić, że

g(f (a) + k) = g(f (a)) + A−1 (k) + kkkβ(k),
gdzie β(k) −→ 0 przy k −→ 0. Niech B(f (a), r) ⊂ V . Dla kkk < r zdefiniujmy h(k) := g(f (a) + k) − a.
Ciągłość odwzorowania g w punkcie f (a) implikuje, że h(k) −→ 0 przy k −→ 0. Nasz problem sprowadza
się więc do równości
h(k) = A−1 (f (a + h(k)) − f (a)) + kf (a + h(k)) − f (a)kβ(k)
i dalej, korzystając z równości f (a + h) = f (a) + A(h) + khkα(h), α(h) −→ 0 przy h −→ 0, mamy
0 = A−1 (kh(k)kα(h(k))) + kA(h(k)) + kh(k)kα(h(k))kβ(k).
Wystarczy więc pokazać, że
A−1 (khkα(h))
kA(h) + khkα(h)k
dąży do zera przy h −→ 0. Ponieważ operator A−1 jest ograniczony, wystarczy więc pokazać, że wyrażenie
khkα(h)
kA(h) + khkα(h)k
171
dąży do zera przy h −→ 0. Ponieważ α(h) −→ 0 przy h −→ 0, wystarczy oszacować od dołu wyrażenie
kA(h/khk) + α(h)k.
−1 −1
Odnotujmy, że khk = kA (A(h))k 6 kA kkA(h)k. Mamy więc
kA(h/khk) + α(h)k > 1/kA−1 k − kα(h)k.
Lemat 10.13.9. Niech E, F będą przestrzeniami Banacha, niech U ⊂ E, V ⊂ F będą zbiorami otwartymi
i niech f : U −→ V będzie homeomorfizmem takim, że f ∈ C k (U, F ) i f 0 (x) ∈ Isom(E, F ) dla dowolnego
x ∈ U . Wtedy g := f −1 jest klasy C k (V, E).
Dowód . Na podstawie Lematu 10.13.8 g jest odwzorowaniem różniczkowalnym oraz g 0 (y) = Λ(f 0 (g(y))),
y ∈ V , gdzie
Λ : Isom(E, F ) −→ Isom(F, E)
oznacza operator odwracania. Przypomnijmy, że Λ jest klasy C ∞ . Teraz uruchamiamy zwykłą procedurę
rekurencyjną i pokazujemy, że g jest klasy C k .
Lemat 10.13.10. Niech E, F będą przestrzeniami Banacha, niech Ω ⊂ E będzie zbiorem otwartym
i niech f : Ω −→ F będzie odwzorowaniem różniczkowalnym takim, że f 0 jest ciągła w x0 oraz f 0 (x0 ) ∈
Isom(E, F ) dla pewnego x0 ∈ Ω. Wtedy, dla dostatecznie małych τ > 0, zbiór f (B(x0 , τ )) jest otoczeniem
punktu f (x0 ).
e −→ E, Q : F −→ Fe będą dowolnymi dyfeomorfizmami klasy C 1 , gdzie E
Dowód . Niech P : E e i Fe są
przestrzeniami Banacha. Zdefiniujmy
Ωe := P −1 (Ω), fe := Q ◦ f ◦ P : Ω e0 := P −1 (x0 ).
e −→ Fe , x
Zauważmy, że fe0 (e
x0 ) ∈ Isom(E, e Fe). Jest rzeczą widoczną, że wystarczy pokazać, że dla dostatecznie
małych τe > 0 zbiór f (B(e
e x0 , τe)) zawiera pewne otoczenie punktu fe(e
x0 ).
Powyższa uwaga pozwala najpierw zredukować problem do przypadku x0 = 0 i f (x0 ) = 0 (poprzez
e := E, P (x) = x + x0 , Fe := F , Q(y) := y − f (x0 )), a następnie do przypadku F = E
translacje: E
0 e := E, P := idE , Fe := E, Q := −(f 0 (0))−1 ).
i f (0) = − idE (biorąc E
Ustalmy τ > 0 takie, że X := B(τ ) ⊂ Ω oraz
kf 0 (x) + idE k 6 12 , x ∈ X.
Pokażemy, że B( τ2 )
⊂ f (X).
∗
Ustalmy y ∈ B( τ2 ) i niech T : X −→ E, T (x) := f (x) − y ∗ + x. Zauważmy, że jeżeli T (x∗ ) = x∗ , to
f (x∗ ) = y ∗ .
Będziemy chcieli zastosować twierdzenie Banacha o punkcie stałym 32 . W tym celu pokażemy, że
T (X) ⊂ X oraz, że kT (x0 ) − T (x00 )k 6 12 kx0 − x00 k dla dowolnych x0 , x00 ∈ X 33 .
Na podstawie twierdzenia o przyrostach skończonych, dla x0 , x00 ∈ X, mamy
kT (x0 ) − T (x00 )k = kf (x0 ) − f (x00 ) + (x0 − x00 )k
6 sup{kf 0 (x) + idE k : x ∈ [x0 , x00 ]}kx0 − x00 k 6 21 kx0 − x00 k.
Stąd, dla x ∈ X, mamy
kT (x)k 6 kT (x) − T (0)k + kT (0)k 6 21 kxk + ky ∗ k 6 τ.
Przechodzimy do zasadniczego dowodu twierdzenia o odwzorowaniu odwrotnym. Niech E, F, Ω, f, a
będą takie, jak w założeniach.
Ponieważ zbiór Isom(E, F ) jest otwarty w L(E, F ), a operator odwracania Λ jest homeomorfizmem,
możemy założyć, że f 0 (x) ∈ Isom(E, F ) dla dowolnego x ∈ Ω. Niech A := f 0 (a), η := 1/kA−1 k. Ustalmy
dowolną kulę B(a, r) ⊂ Ω tak małą, by
η
kf 0 (x) − Ak 6 , x ∈ B(a, r).
2
32

Twierdzenie Banacha o punkcie stałym. Niech (X, %) będzie przestrzenią zupełną i niech T : X −→ X będzie
odwzorowaniem zwężającym, tzn. istnieje stała θ ∈ [0, 1) taka, że %(T (x0 ), T (x00 )) 6 θ%(x0 , x00 ) dla dowolnych x0 , x00 ∈ X.
Wtedy T ma dokładnie jeden punkt stały.
33 X, jako domknięty podzbiór przestrzeni zupełnej, jest przestrzenią zupełną.
172
Teraz, na podstawie twierdzenia o przyrostach skończonych, dla dowolnych x0 , x00 ∈ B(a, r) mamy:
kf (x0 ) − f (x00 )k > kA(x0 − x00 )k − kf (x0 ) − f (x00 ) − A(x0 − x00 )k
η 0
> ηkx0 − x00 k − sup{kf 0 (x) − Ak : x ∈ [x0 , x00 ]}kx0 − x00 k > kx − x00 k.
2
Wynika stąd, że f |B(a,r) jest odwzorowaniem injektywnym oraz, że odwzorowanie
g := (f |B(a,r) )−1 : f (B(a, r)) −→ B(a, r)
jest ciągłe (spełnia warunek Lipschitza). Wobec Lematu 10.13.9, pozostaje jeszcze zauważyć, że f (B(a, r))
jest zbiorem otwartym, co wynika z Lematu 10.13.10.
10.14. Odwzorowania analityczne

Niech E, F, G będą przestrzeniami Banacha.
Definicja 10.14.1. Niech Ω ⊂ E będzie otwarty. Powiemy, że odwzorowanie f : Ω −→ F jest anali-
tyczne (f ∈ A(Ω, F ) lub f ∈ C ω (Ω, F )), jeżeli dla dowolnego a ∈ Ω istnieją r > 0 i ciąg wielomianów
jednorodnych Qk ∈ Hk (E, F ), k ∈ N0 , takie, że B(a, r) ⊂ Ω oraz
X∞
f (a + h) = Qk (h), h ∈ B(r).
k=0
Obserwacja 10.14.2. Jeżeli E = R, to powyższa definicja jest zgodna z Definicją 10.4.1.

Rozpoczniemy od pewnej obserwacji dotyczącej wielomianów jednorodnych.
Lemat 10.14.3. Niech E, F będą przestrzeniami
P∞ Banacha i niech Qk ∈ Hk (E, F ), k = 1, 2, . . . . Za-
łóżmy, że dla pewnego r > 0, szereg k=1 Qk (h) jest zbieżny dla dowolnego h ∈ B(r). Wtedy istnieją
stałe C, % > 0 takie, że kQb k k 6 Ck , k = 1, 2, . . . .
%
W szczególności,
P∞ dla dowolnego h ∈ B(θ%), 0 < θ < 1, mamy kQk (h)k 6 Cθk , k = 1, 2, . . . , skąd
wynika, że szereg k=1 Qk jest zbieżny normalnie w każdej kuli B(θ%), 0 < θ < 1.
Z powyższego lematu wynika, że w definicji odwzorowania analitycznego możemy zawsze zakładać,
że istnieje stała C > 0 taka, że
kQb k k 6 C , k ∈ N.
rk
Dowód . Niech Fs := S∞{h ∈ B(r) : ∀k∈N : kQk (h)k 6 s}. Zbiory Fs są oczywiście domknięte, Fs ⊂
Fs+1 , oraz B(r) = s=1 Fs . Ponieważ B(r) jest przestrzenią zupełną, twierdzenie Baire’a implikuje, że
istnieje s0 ∈ N takie, że int Fs0 6= ∅. Niech B(x0 , τ ) ⊂ Fs0 . Teraz na podstawie wzoru polaryzacyjnego
(Propozycja 10.8.1), dla h1 , . . . , hk ∈ B(τ /k), dostajemy:
kQb k (h1 , . . . , hk )k 6 1 2k s0 ,
k!
skąd wynika, że
k k
kQb k k 6 1 2 s0 = 1 2k s0 6 e2k/τ s0 = s0
, k ∈ N.
τ k −2/τ
k! ( k ) k! τ (e )k
Lemat 10.14.4. Niech E, F będą przestrzeniami unormowanymi i niech Qk ∈ Hk (E, F ), k = 1, 2, . . . .
Wtedy następujące warunki są równoważne:
(i) ∃C, r>0 ∀k∈N ∀h1 ,...,hk ∈B(r) : kQ
b k (h1 , . . . , hk )k 6 C;
(ii) ∃C, r>0 ∀k∈N : kQ b k k 6 Ck ;
r
(iii) ∃C, r>0 ∀k∈N : kQk k 6 rCk ;
(iv) ∃C, r>0 ∀k∈N ∀h∈B(r) : kQk (h)k 6 C.
Dowód . Łatwo widać, że (i) ⇐⇒ (ii) =⇒ (iii) ⇐⇒ (iv). Implikacja (iii) =⇒ (ii) wynika z Propozycji
10.8.5(a):
b k k 6 e2k kQk k 6 C
kQ , k ∈ N.
(re−2 )k
173
10.14. Odwzorowania analityczne
Propozycja 10.14.5 (Por. Lemat 10.13.7). Odwzorowanie

Λ
Isom(E, F ) 3 L 7−→ L−1 ∈ L(F, E)
jest analityczne.
Dowód . Ustalmy L0 ∈ Isom(E, F ). Na podstawie Propozycji 9.7.5, dla dowolnego H ∈ L(E, F ) takiego,
że kHk < 1/kL−1
0 k, mamy
∞
X ∞
X
Λ(L0 + H) = (−1)k (L−1 k −1
0 ◦ H) ◦ L0 =: Qk (H).
k=0 k=0
Zauważmy, że Qk (H) = Q
e k (H, . . . , H), gdzie
e k (H1 , . . . , Hk ) := (−1)k (L−1 ◦ H1 ) ◦ · · · ◦ (L−1 ◦ Hk ) ◦ L−1 ,
Q H1 , . . . , Hk ∈ L(E, F ).
0 0 0
e k ∈ Lk (L(E, F ), L(F, E)).
Widać, że Q
P∞
Propozycja 10.14.6 (Por. Wniosek 10.1.18, Propozycja 10.4.3). Niech f (a + h) := k=0 Qk (h), h ∈
B(r), gdzie Qk ∈ Hk (E, F ), kQ b k k 6 Ck , k ∈ N0 . Wtedy:
r
(a) f ∈ A(B(a, r), F ) ⊂ C ∞ (B(a, r), F ),
P∞
(b) f (j) (a + h) = k=j j! kj Q

b k (h, . . . , h, ·, . . . , ·), h ∈ B(r) (równość w Hj (E, F )), j ∈ N0 ,
| {z } | {z }
(k−j)× j×
1 (j)
(c) Qj = j! f (0), j ∈ N0 , czyli f (a + h) = Ta f (h), h ∈ B(r),
(d) f (j) ∈ A(Ω, H (E, F )) dla dowolnego odwzorowania f ∈ A(Ω, F ), j ∈ N.
j
Dowód . (a) Niech b ∈ B(a, r) i niech % := r − kb − ak. Dla khk < %, policzmy formalnie
∞ ∞ X k
X X k b
f (b + h) = f (a + (h + b − a)) = Qk (h + (b − a)) = Qk (h, . . . , h, b − a, . . . , b − a)
j | {z } | {z }
k=0 k=0 j=0 j× (k−j)×
∞ X
∞ ∞
X k b X
= Qk (h, . . . , h, b − a, . . . , b − a) =: Pj (h).
j=0 k=j
j | {z } | {z }
j=0
j× (k−j)×
Powyższe formalne przekształcenia staną się poprawne, jeżeli rodzina

X k b
Qk (h, . . . , h, b − a, . . . , b − a)
2
j | {z } | {z }
(k,j)∈N0 : j6k j× (k−j)×
będzie sumowalna. Wynika to natychmiast z oszacowania

k k khk j kb − ak k−j
Qk (h, . . . , h, b − a, . . . , b − a) 6 C .
b
j j r r

| {z } | {z }
j× (k−j)×
Niech
∞
X k b
Pbj (h1 , . . . , hj ) := Qk (h1 , . . . , hj , b − a, . . . , b − a), h1 , . . . , hj ∈ E.
j | {z }
k=j
(k−j)×
Mamy
k k kh k khj k kb − ak k−j
1
Qk (h1 , . . . , hj , b − a, . . . , b − a) 6 C ··· ,
b
j j r r r

| {z }
(k−j)×
a stąd
k 1 j k kb − ak k−j
b k (·, . . . , ·, b − a, . . . , b − a)
Q 6C .
j r j r

| {z } | {z }
j× (k−j)×
Szereg definiujący Pbj jest zatem zbieżny w Ljs (E, F ), a stąd Pbj ∈ Ljs (E, F ).
174
(b) W przestrzeni L(E, F ) rozważmy szereg

X∞ ∞
X
Q0k (h) = b k (h, . . . , h, ·)
kQ
| {z }
k=1 k=1
(k−1)×
(zob. Propozycja 10.8.7(b)). Dla h1 , . . . , hk−1 ∈ B(θr), 0 < θ < 1, mamy

b k (h1 , . . . , hk−1 , ·)kL(E,F ) 6 kθk−1 C 6 const .
sup kk Q
k∈N r
Teraz wystarczy już tylko (Ćwiczenie) skorzystać z twierdzenia o różniczkowaniu szeregu wyraz po
wyrazie (Twierdzenie 10.6.16) i Propozycji 10.14.6.
(c) i (d) wynika z (b).
Propozycja 10.14.7 (Zasada identyczności). Jeżeli Ω jest spójny, f, g ∈ A(Ω, F ) i f = g na pewnym
niepustym zbiorze otwartym U ⊂ Ω, to f ≡ g.
Propozycja 10.14.8 (Por. Propozycja 10.4.4). Niech Ω ⊂ E będzie zbiorem otwartym i niech f ∈
C ∞ (Ω, F ). Wtedy
1 (k) C
f ∈ A(Ω, F ) ⇐⇒ ∀a∈Ω ∃C>0, B(a,r)⊂Ω ∀h∈B(r) ∀k∈N0 : kf (a + h)k 6 k .
k! r
Dowód . (⇐=): Niech a ∈ Ω i niech C, r > 0 będą takie, jak w warunku. Korzystając ze wzoru Taylora
z resztą typu Lagrange’a (Twierdzenie 10.10.1(c)), dla h ∈ B(r) mamy:
k
X 1 (ν) supx∈B(a,r) kf (k+1) (x)k
f (a + h) − f (a)(h) = kRk (f, a, a + h)k 6 khkk+1

ν=0
ν! (k + 1)!
khk k+1
6C −→ 0.
r k→+∞
P∞
(=⇒): Niech a ∈ Ω. Przypuśćmy, że f (a + h) := k=0 Qk (h), h ∈ B(2r), gdzie Qk ∈ Hk (E, F ),
kQb k k 6 C k , k ∈ N0 , B(a, 2r) ⊂ Ω. Niech ϕ(t) := 1 . Korzystając z Propozycji 10.14.6(b) oraz
(2r) 1−t
z rozumowania z dowodu Propozycji 10.4.4, dostajemy dla h ∈ B(r):
∞ ∞
(j)
X k b X k 1 k−j 1 j
kf (a + h)k 6 j! kQk (h, . . . , h, ·, . . . , ·)k 6 C j!
j | {z } | {z } j 2 2r
k=j j× k=j
(k−j)×
1 j 1 j 2C
=C ϕ(j) ( 12 ) = C j!2j+1 = j! j , j ∈ N.
2r 2r r
Propozycja 10.14.9 (Por. Wniosek 10.4.5). Niech U ⊂ G, Ω ⊂ E będą zbiorami otwartymi, niech
ϕ ∈ A(U, E), ϕ(U ) ⊂ Ω, f ∈ A(Ω, F ). Wtedy f ◦ ϕ ∈ A(U, F ).
Dowód . Wykorzystamy Propozycję 10.14.8. Niech t0 ∈ U , a := ϕ(t0 ) i niech C > 1, 0 < s 6 r < 1 będą
takie, że
1 C
B(t0 , r) ⊂ U, sup kϕ(k) (t0 + t)k 6 k ,
k! t∈B(r) r
1 C
ϕ(B(t0 , s)) ⊂ B(a, r) ⊂ Ω, sup kf (k) (a + h)k 6 k , k ∈ N0 .
k! h∈B(r) r
Skorzystamy z Propozycji 10.10.3. Dla t ∈ B(s) mamy
1 X (α1 + · · · + αk )! C C α 1 C αk
k(f ◦ ϕ)(k) (t0 + t)k 6 · · ·
k! α1 ! · · · αk ! rα1 +···+αk r rk
α1 ,...,αk ∈N0
α1 +2α2 +···+kαk =k
C X (α1 + · · · + αk )! C α1 +···+αk C C k C/2
= 6 k 2k−1 = r2 .
rk α1 ! · · · αk ! r r r ( 2C )k
α1 ,...,αk ∈N0
α1 +2α2 +···+kαk =k
175
10.15. Twierdzenie o rzędzie
Twierdzenie 10.14.10 (Por. Propozycja 10.13.3). Przy założeniach i oznaczeniach Twierdzenia 10.13.1,
jeżeli f ∈ A(Ω, F ), to g ∈ A(V, E).
Dowód . Wiemy już, że g ∈ C ∞ (V ). Skorzystamy z Propozycji 10.14.8. Ustalmy y0 ∈ V . Na podstawie

Propozycji 10.14.5 oraz 10.14.9 wnioskujemy, że h := (f 0 )−1 = Λ ◦ f 0 ∈ A(U, L(F, E)). Istnieją więc stałe
C > 1, 0 < s 6 r < 1 takie, że
1 C
g(B(y0 , s)) ⊂ B(g(y0 ), r), sup kh(k) (g(y0 + y))k 6 k , k ∈ N0 .
k! y∈B(s) r
Teraz, podobnie jak w dowodzie Propozycji 10.13.3, dowodzimy indukcyjnie, że
1 Ck
sup kg (k) (y0 + y)k 6 k−1 , k ∈ N0 .
k! y∈B(s) r
gdzie Ck jest takie, jak w dowodzie Propozycji 10.13.3. Ponieważ, g 0 = h ◦ g, przypadek k = 1 jest oczy-
wisty. W kroku indukcyjnym korzystamy z Propozycji 10.10.3 i szacujemy dokładnie tak, jak w dowodzie
Propozycji 10.13.3 (Ćwiczenie).
Teraz, korzystając z rozumowania pokazującego równoważność twierdzenia o odwzorowaniu odwrot-

nym z twierdzeniem o odwzorowaniu uwikłanym, dostajemy łatwo następujący wynik.
Twierdzenie 10.14.11. Przy założeniach i oznaczeniach Twierdzenia 10.13.4, jeżeli f ∈ A(Ω, F ), to

ϕ ∈ A(U1 , E2 ).
10.15. Twierdzenie o rzędzie

Twierdzenie 10.15.1 (Twierdzenie o rzędzie). Niech Ω ⊂ Rn będzie zbiorem otwartym i niech f : Ω −→
Rm będzie odwzorowaniem klasy C k (k ∈ N ∪ {∞, ω}) takim, że
∃r∈{0,...,min{n,m}} ∀x∈Ω : rank f 0 (x) = r.
Niech ∆ := (−1, 1) ⊂ R. Wtedy dla dowolnego punktu a ∈ Ω istnieje:

• otoczenie otwarte U ⊂ Ω punktu a,
• otoczenie otwarte V ⊂ Rm punktu f (a), f (U ) ⊂ V ,
• dyfeomorfizm klasy C k Φ : ∆n −→ U , Φ(0) = a,
• dyfeomorfizm klasy C k Ψ : V −→ ∆m , Ψ (f (a)) = 0,
takie, że
(Ψ ◦ f ◦ Φ)(t1 , . . . , tn ) = (t1 , . . . , tr , 0, . . . , 0), (t1 , . . . , tn ) ∈ ∆n .
f
U −−−−→ V
x 
 
Φ yΨ
(pr r ,0)
∆n −−−R−−→ ∆m
Dowód . Przypadek r = 0. Wtedy f ≡ f (a) = const w składowej spójnej zbioru Ω, do której należy
punkt a. Dobierzmy τ > 0 takie, że U := a + τ ∆n ⊂ Ω i zdefiniujmy V := f (a) + ∆m , Φ(t) := a + τ t,
Ψ (u) := u − f (a).
Przypadek r > 1. Niech P : Rn −→ Rn i Q : Rm −→ Rm będą dowolnymi dyfeomorfizmami klasy

k
C . Zdefiniujmy Ω e := P −1 (Ω), fe := Q ◦ f ◦ P : Ω e −→ Rm , e a := P −1 (a). Zauważmy, że odwzorowanie
k 0
fe jest klasy C oraz rank fe (x) = r dla dowolnego x ∈ Ω. e Przypuśćmy, że twierdzenie o rzędzie zachodzi
dla odwzorowania fe w punkcie e a i niech U
e , Ve , Φ
e i Ψe będą dobrane do odwzorowania fe zgodnie z tym
twierdzeniem.
176
e ), V := Q−1 (Ve ), Φ := P ◦ Φ,
Niech U := P (U e Ψ := Ψe ◦ Q.
f
U −−−−→ V
x 
 Q
P y
fe
Ue −−−−→ Ve
x 
 
Φ
e yeΨ
(pr r ,0)
∆n −−−R−−→ ∆m
Mamy
(Ψ ◦ f ◦ Φ)(t) = ((Ψe ◦ Q) ◦ f ◦ (P ◦ Φ))(t)
e = (Ψe ◦ fe ◦ Φ)(t)
e = (t1 , . . . , tr , 0, . . . , 0),
czyli twierdzenie o rzędzie zachodzi dla odwzorowania f w punkcie a.
Stosując powyższe rozumowanie do P (x) := x+a i Q(y) := y−f (a), redukujemy dowód do przypadku
a = 0 i f (0) = 0.
Z algebry liniowej wiadomo, że istnieją izomorfizmy liniowe P : Rn −→ Rn i Q : Rm −→ Rm takie,
że

I ,0
Q ◦ f 0 (0) ◦ P = r

. 34
0, 0
Dowód redukuje się więc do przypadku, gdy

0 Ir , 0
f (0) = .
0, 0
Niech
g : Ω −→ Rn , g(x) := (f1 (x), . . . , fr (x), xr+1 , . . . , xn ).
Oczywiście g jest klasy C k , g(0) = 0 oraz g 0 (0) = In . Na podstawie twierdzenia o odwzorowaniu odwrot-
nym istnieje otoczenie otwarte zera U ⊂ Ω oraz τ > 0 takie, że odwzorowanie
g|U : U −→ τ ∆n
jest dyfeomorfizmem klasy C k . Niech
e := (g|U )−1 : τ ∆n −→ U,
Φ
e : τ ∆n −→ Rm .
ϕ := f ◦ Φ
Zauważmy, że ϕ jest klasy C k , ϕ(0) = 0 oraz rank ϕ0 (t) = r dla dowolnego t ∈ τ ∆n . Ponadto,
ϕ(t) = (t1 , . . . , tr , ϕr+1 (t), . . . , ϕm (t)),
a więc w szczególności ϕ(τ ∆n ) ⊂ (τ ∆)r × Rm−r oraz
 
Ir , h 0r,n−r
ϕ0 (t) = ∗m−r,r ,
i
∂ϕµ .
(t) ∂tν µ=r+1,...,m
ν=r+1,...,n
Ponieważ rank ϕ0 (t) = r, wnioskujemy stąd, że

∂ϕµ
(t) = 0, t ∈ τ ∆n , µ = r + 1, . . . , m, ν = r + 1, . . . , n.
∂tν
Innymi słowy, funkcje ϕr+1 , . . . , ϕm zależą jedynie od t1 , . . . , tr . Niech
Ψe : (τ ∆r ) × Rm−r −→ (τ ∆r ) × Rm−r ,
34

Ir oznacza macierz (r × r)–wymiarową jednostkową,
 
1 0 ... 0
0 1 ... 0
Ir =  .. .
.
 
0 0 ... 1
177
10.16. Podrozmaitości
Ψe(u0 , ur+1 , . . . , um ) := (u0 , ur+1 − ϕr+1 (u0 ), . . . , um − ϕm (u0 )).

Widać, że Ψe jest dyfeomorfizmem klasy C k 35 i Ψe(0) = 0. Ponadto,
(Ψe ◦ ϕ)(t) = (Ψe ◦ f ◦ Φ)(t)

e = (t0 , 0), t = (t0 , t00 ) ∈ (τ ∆r ) × (τ ∆n−r ).
Niech teraz
Φ : ∆n −→ U, Φ(t) := Φ(τ
e t),
1e
V := Ψe−1 (τ ∆m ), Ψ : V −→ ∆m , Ψ (y) := Ψ (y).
τ
Odwzorowania Φ i Ψ są dyfeomorfizmami klasy C k oraz
1 e e t) = 1 (τ t0 , 0) = (t0 , 0),
(Ψ ◦ f ◦ Φ)(t) = (Ψ ◦ f ◦ Φ)(τ t = (t0 , t00 ) ∈ ∆r × ∆n−r .
τ τ
n
Definicja 10.16.1. Niech Ω ∈ top R , M ⊂ Ω, d ∈ N0 ∩ [0, n], k ∈ N ∪ {∞, ω}. Mówimy, że zbiór M
jest d–wymiarową podrozmaitością Ω klasy C k jeżeli M jest zbiorem relatywnie domkniętym w Ω oraz:

– dla d = 0: M jest zbiorem dyskretnym 36 37 38 ,
– dla 1 6 d 6 n: spełniony jest następujący warunek: ∀a∈M ∃P ∈top Rd ∃U ∈top M : a∈U ∃p:P →U :
• p : P −→ U jest homeomorfizmem,
• p ∈ C k (P, Rn ),
• rank p0 (t) = d, t ∈ P .
W powyższej sytuacji mówimy, że p : P −→ U jest lokalną parametryzacją (dla U ), zaś p−1 : U −→ P
jest mapą (na U ).
Każdą rodzinę map p−1
S
i : Ui −→ Pi , i ∈ I, taką że Ui = M nazywamy atlasem na M . Zauważmy,
i∈I
że na podstawie twierdzenia Lindelöfa, z dowolnego atlasu na M można wybrać podatlas przeliczalny.
Zauważmy, że dla d = n, na podstawie twierdzenia o odwzorowaniu odwrotnym, powyższe warunki
oznaczają, że M jest podzbiorem otwartym Rn . Ponieważ M jest jednocześnie podzbiorem domkniętym

Ω, to dla d = n podrozmaitość M musi być sumą pewnej liczby składowych otwartych Ω 39 .
Zbiór M ⊂ Rn nazywamy lokalnie d–wymiarową podrozmaitością klasy C k w Rn , jeżeli dowolny punkt

a ∈ M posiada otoczenie otwarte Ωa takie, że M ∩ Ωa jest d–wymiarową podrozmaitością Ωa klasy C k .
Zauważmy, żeSdla d = 0, M jest zbiorem dyskretnym, zaś dla d = n, M jest zbiorem otwartym.
Niech Ω := Ωa . Widać, że M jest zbiorem domkniętym w Ω i w takim razie, M jest d–wymiarową
a∈M
podrozmaitością Ω klasy C k . Oznacza to, że każda podrozmaitość „lokalna” jest podrozmaitością stosow-
nego zbioru otwartego.
W dalszym ciągu, pisząc „M jest d–wymiarową podrozmaitością klasy C k w Rn ” będziemy mieli na
myśli podrozmaitość „lokalną”.
Obserwacja 10.16.2. (a) W R nie ma nietrywialnych podrozmaitości.

(b) Jeżeli M jest d–wymiarową podrozmaitością klasy C k w Rn i N ∈ top M , to N jest d–wymiarową
podrozmaitością klasy C k w Rn .
(c) Jeżeli p : P −→ U jest lokalną parametryzacją, zaś ϕ : Q −→ P — dowolnym dyfeomorfizmem klasy
C k (Q ∈ top Rd ), to p ◦ ϕ : Q −→ U jest również lokalną parametryzacją.
−1 0
35 e (v , vr+1 , . . . , vm ) := (v0 , vr+1 + ϕr+1 (v0 ), . . . , vm + ϕm (v0 )).
Ψ

36 Tzn. dowolny punkt a ∈ M ma otoczenie otwarte U ⊂ Rn takie, że M ∩ U = {a}.

37 Zauważmy, że #M 6 ℵ — Ćwiczenie.
0

38 W szczególności, dla d = 0 klasa C k jest obojętna.
39
k
W szczególności, dla d = n klasa C jest obojętna.
178
(d) W szczególności, jeżeli M jest d–wymiarową podrozmaitością klasy C k w Rn i 1 6 d 6 n, to dla

każdego punktu a ∈ M istnieje lokalna parametryzacja p : ∆d −→ U 40 taka, że p(0) = a.Z tych
samych powodów możemy zawsze znaleźć parametryzację p : Rd −→ U taką, że p(0) = a 41 .
(e) Każda podrozmaitość klasy C k jest klasy C ` dla dowolnego 1 6 ` 6 k − 1.
(f) Każdy wykres M := {(t, ϕ(t)) : t ∈ P }, gdzie 1 6 d 6 n − 1, P ∈ top Rd i ϕ ∈ C k (P, Rn−d ), jest
d–wymiarową podrozmaitością P × Rn−d klasy C k .
(g) Jeżeli M jest d–wymiarową podrozmaitością Ω klasy C k i Φ : Ω −→ Ω 0 (Ω 0 ∈ top Rn ) jest dyfeomor-
fizmem klasy C k , to M 0 := Φ(M ) jest d–wymiarową podrozmaitością Ω 0 klasy C k .
Istotnie, przypadki d = 0 i d = n są trywialne. Dla 1 6 d 6 n − 1, wystarczy pokazać, że
jeżeli p : P −→ U jest lokalną parametryzacją dla U ∈ top M , to Φ ◦ p : P −→ Φ(U ) jest lokalną
parametryzacją dla Φ(U ). Jedyną wątpliwość może budzić ostatni warunek z rzędem. Mamy: (Φ ◦
p)0 (t) = Φ0 (p(t)) ◦ p0 (t). Ponadto, Φ0 (x) jest macierzą nieosobliwą dla dowolnego x ∈ Ω (ponieważ Φ
jest dyfeomorfizmem). Teraz już widać, że rank(Φ ◦ p)0 (t) = rank p0 (t) = d dla dowolnego t ∈ P .
(h) Każda d–wymiarowa płaszczyzna afiniczna M ⊂ Rn jest d–wymiarową podrozmaitością Rn klasy
Cω.
Istotnie, przypadki d = 0 i d = n są trywialne. Dla 1 6 d 6 n − 1, jeżeli M = x0 + V , gdzie
V jest d–wymiarową podprzestrzenią wektorową Rn , to dla dowolnej bazy v1 , . . . , vd przestrzeni V
odwzorowanie
Rd 3 (t1 , . . . , td ) 7−→ x0 + t1 v1 + · · · + td vd ∈ M
jest (globalną) parametryzacją M klasy C ω — Ćwiczenie.
(i) (n − 1)–wymiarowa jednostkowa sfera euklidesowa Sn−1
Sn−1 := {x ∈ Rn : kxk = 1} = ∂Bn
jest (n − 1)–wymiarową podrozmaitością Rn klasy C ω .
Istotnie, jeżeli np. Un+ := {x ∈ Sn−1 : xn > 0}, to odwzorowanie
p
Bn−1 3 x0 7−→ (x0 , 1 − kx0 k2 ) ∈ Un+
jest lokalną parametryzacją Un+ klasy C ω — por. (f). Podobnie możemy sparametryzować każdy z 2n
zbiorów Uj± := {x ∈ Sn−1 : ±xj > 0}, j = 1, . . . , n 42 .

(j) Zbiór M := {(x, y) ∈ R2 : x3 = y 2 } nie jest jednowymiarową podrozmaitością 1 2

klasy C w R , ale
2 3 ω 43
odwzorowanie p : R −→ M , p(t) := (t , t ), jest homeomorfizmem klasy C .
Istotnie, przypuśćmy, że q = (f, g) : ∆ −→ M jest odwzorowaniem różniczkowalnym w t = 0
takim, że q(0) = (0, 0). Wtedy f 3 ≡ g 2 . Po podzieleniu przez t2 i przejściu z t do zera dostajemy
(f 0 (0))2 f (0) = (g 0 (0))2 , co daje g 0 (0) = 0. Dzieląc z kolei przez t3 mamy: (f (t)/t)3 = (g(t)/t)2 ( 1t ).
Przy t −→ 0 lewa strona zmierza do (f 0 (0))3 , zaś prawa jest 6 0 dla t < 0 i > 0 dla t > 0. Stąd:
f 0 (0) = 0. Tak więc q 0 (0) = (0, 0), a zatem q nie może być parametryzacją.
Twierdzenie 10.16.3 (Opisy podrozmaitości). Niech M ⊂ Rn , 1 6 d 6 n − 1, k ∈ N ∪ {∞, ω}. Wtedy
następujące warunki są równoważne:
(i) M jest d–wymiarową podrozmaitością klasy C k w Rn ;
(ii) ∀a∈M ∃d0 >d ∃P ∈top Rd0 ∃U ∈top M : a∈U ∃p:P →U :

p : P −→ U jest odwzorowaniem otwartym 44 ,
p(P ) = U ,
p ∈ C k (P, Rn ),
rank p0 (t) = d, t ∈ P ;
(iii) ∀a∈M ∃Ω∈top Rn : a∈Ω ∃Φ:Ω−→∆n :
Φ jest dyfeomorfizmem klasy Ck ,
Φ(M ∩ Ω) = ∆d × {0}n−d 45 ;
40

∆ := (−1, 1).
41 Wystarczy zauważyć, że istnieje C ∞ –dyfeomorfizm ϕ : Rd −→ ∆d taki, że ϕ(0) = 0 — Ćwiczenie.

42 Czy 2n jest minimalną liczbą lokalnych parametryzacji „pokrywających” w sumie całą sferę S
n−1 ?

43 Uwaga: p0 (0) = (0, 0).

44 Tzn. p(top P ) ⊂ top U .
45

Takie odwzorowanie Φ będziemy nazywać odwzorowaniem rozpłaszczającym.
179
(iv) ∀a∈M ∃Ω∈top Rn : a∈Ω ∃Q∈top Rn ∃V ⊂Rn ∃Φ:Ω−→Q :

V jest d–wymiarową podprzestrzenią wektorową Rn ,
Φ jest dyfeomorfizmem klasy C k ,
Φ(M ∩ Ω) = V ∩ Q;
(v) ∀a∈M ∃`>n−d ∃Ω∈top Rn : a∈Ω ∃f ∈C k (Ω,R` ) :
M ∩ Ω = f −1 (0),
rank f 0 (x) = n − d, x ∈ Ω;
(vi) ∀a∈M ∃Ω∈top Rn : a∈Ω ∃f ∈C k (Ω,Rn−d ) :
M ∩ Ω = f −1 (0),
rank f 0 (x) = n − d, x ∈ Ω;
(vii) ∀a∈M ∃Ω∈top Rn : a∈Ω ∃P ∈top Rd ∃ϕ∈C k (P,Rn−d ) ∃σ∈Σn :
P jest wypukły,
σ(M ∩ Ω) = {(t, ϕ(t)) : t ∈ P },
gdzie σ : Rn −→ Rn , σ(x1 , . . . , xn ) := (xσ(1) , . . . , xσ(n) );
(viii) ∀a∈M ∃Ω∈top Rn : a∈Ω ∃P ∈top Rd ∃p:P −→M ∩Ω ∃s:Ω−→P :
P jest wypukły,
p ∈ C k (P, Rn ),
s ∈ C k (Ω, Rd ),
M ∩ Ω = p(P ),
s ◦ p = idP . 46
Dowód . Implikacje (i) =⇒ (ii), (iii) =⇒ (iv) są oczywiste.
(ii) =⇒ (iii): Niech a = p(t0 ). Na podstawie twierdzenia o rzędzie istnieją zbiory otwarte A ∈ top P ,
0
B ∈ top Rn oraz C k –dyfeomorfizmy α : ∆d −→ A, β : B −→ ∆n takie, że α(0) = t0 , β(a) = 0, p(A) ⊂ B
0
i β ◦ p ◦ α(t) = (t1 , . . . , td , 0, . . . , 0), t ∈ ∆d .
p
A −−−−→ B
x 

α

βy
0 (pr d ,0)
∆d −−−R−−→ ∆n
Niech Ω 0 ∈ top B będzie taki, że p(A) = M ∩ Ω 0 (korzystamy tu z otwartości p). Zauważmy, że
0
β(M ∩ Ω 0 ) = β ◦ p(A) = (prRd , 0) ◦ α−1 (A) = (prRd , 0)(∆d ) = ∆d × {0}n−d .
Weźmy τ > 0 takie, że τ ∆n ⊂ β(Ω 0 ). Niech Ω := β −1 (τ ∆n ) ⊂ Ω 0 . Zdefiniujmy Φ := τ1 β|Ω : Ω −→ ∆n .
Odwzorowanie Φ jest oczywiście dyfeomorfizmem klasy C k . Ponadto, widać, że
1 1
Φ(M ∩ Ω) = β(M ∩ Ω) ⊂ β(M ∩ Ω 0 ) ⊂ ∆d × {0}n−d .
τ τ
Aby pokazać równość ustalmy t ∈ ∆d × {0}n−d i niech x ∈ M ∩ Ω 0 bedzie takie, że β(x) = τ t. Wtedy
x ∈ M ∩ Ω oraz Φ(x) = t.
(iv) =⇒ (v): Niech L : Rn −→ Rn będzie izomorfizmem liniowym takim, że L(V ) = {0}n−d × Rd .
Zdefiniujmy g := L ◦ Φ, f := (g1 , . . . , gn−d ) (` := n − d).
(v) =⇒ (vi): Na podstawie twierdzenia o rzędzie istnieją zbiory otwarte A ⊂ Rn , B ⊂ R` oraz
dyfeomorfizmy klasy C k α : ∆n −→ A, β : B −→ ∆` takie, że a ∈ A ⊂ Ω, α(0) = a, f (A) ⊂ B, β(0) = 0,
β ◦ f ◦ α(t) = (t1 , . . . , tn−d , 0, . . . , 0), t ∈ ∆n .
f
A −−−−→ B
x 

α
β
y
(pr n−d ,0)
∆n −−−R−−−−→ ∆`
Niech g := α−1 , h := (g1 , . . . , gn−d ). Oczywiście rank h0 (x) = n − d, x ∈ ∆n , oraz
M ∩ A = {x ∈ A : f (x) = 0} = {x ∈ A : β ◦ f (x) = 0} = {x ∈ A : (prRn−d , 0) ◦ α−1 (x) = 0} = h−1 (0).
46

Zauważmy, że odwzorowanie r := p ◦ s : Ω −→ M ∩ Ω jest retrakcją klasy C k (odwzorowanie r : A −→ B, gdzie
B ⊂ A, nosi nazwę retrakcji, jeżeli r = id na B).
180
(vi) =⇒ (vii): Po permutacji zmiennych, można założyć, że

h ∂f i
i
det (a) 6= 0.
∂xd+j i,j=1,...,n−d
47

Teraz wystarczy tylko skorzystać z twierdzenia o odwzorowaniu uwikłanym .
(vii) =⇒ (viii): Niech
p(t) := σ −1 (t, ϕ(t)), t ∈ P, s(x) := prRd (σ(x)), x ∈ Rn .
Oczywiście, M ∩ Ω = p(P ) oraz s ◦ p = idP . Pozostaje tylko zmodyfikować zbiór Ω i zastąpić go przez
s−1 (P ).
(viii) =⇒ (i): Niech U := M ∩ Ω. Oczywiście p : P −→ U jest homeomorfizmem (p−1 = s|U ).
Pozostaje zauważyć, że ze związku s0 (p(t)) ◦ p0 (t) = idRd , t ∈ P , wynika łatwo, że rank p0 (t) = d dla
t ∈ P.
Odnotujmy, że prawdziwe jest następujące wysoce nietrywialne twierdzenie.
Twierdzenie* 10.16.4. Dla dowolnej d–wymiarowej podrozmaitości M klasy C k (k ∈ N ∪ {∞}) istnieje
otoczenie otwarte Ω ⊂ Rn oraz globalna retrakcja r : Ω −→ M klasy C k .
Obserwacja 10.16.5. Niech Ω := (Rn )∗ , f (x) := kxk2 − 1, x ∈ Ω.
Wtedy rank f 0 (x) = 1, x ∈ Ω, oraz f −1 (0) = Sn−1 , a zatem na podstawie Twierdzenia 10.16.3(vi),
Sn−1 jest (n − 1)–wymiarową podrozmaitością klasy C ∞ (por. Obserwacja 10.16.2(i)).
Propozycja 10.16.6. Niech Ω ⊂ Rn będzie zbiorem otwartym i niech f : Ω −→ Rm będzie odwzorowa-
niem klasy C k (k ∈ N ∪ {∞, ω}) o stałym rzędzie d. Wtedy dowolny punkt a ∈ Ω ma otoczenie otwarte
U ⊂ Ω takie, że f (U ) jest d–wymiarową podrozmaitością klasy C k w Rm .
Dowód . Przypadek d = 0 jest trywialny, bowiem wtedy f jest stałe na każdej składowej zbioru Ω. Niech
1 6 d 6 min{m, n}. Ustalmy a ∈ Ω. Na podstawie twierdzenia o rzędzie istnieją:
• zbiory otwarte U ⊂ Ω, V ⊂ Rm ,
• dyfeomorfizmy klasy C k α : ∆n −→ U , β : V −→ ∆m
takie, że
• α(0) = a, β(f (a)) = 0, f (U ) ⊂ V ,
• β ◦ f ◦ α(t1 , . . . , tn ) = (t1 , . . . , td , 0, . . . , 0), t = (t1 , . . . , tn ) ∈ ∆n .
| {z }
(m−d)×
W tej sytuacji f (U ) = β −1 (∆d × {0}m−d ), skąd oczywiście wynika, że f (U ) jest d–wymiarową
podrozmaitością klasy C k w Rm .
Propozycja 10.16.7. Niech M będzie d–wymiarową podrozmaitością klasy C k (1 6 d 6 n) i niech
p : P −→ U , q : Q −→ V będą dwiema lokalnymi parametryzacjami takimi, że U ∩ V 6= ∅. Wtedy
odwzorowanie
ϕ := p−1 ◦ q : q −1 (U ∩ V ) −→ p−1 (U ∩ V )
k 48

jest dyfeomorfizmem klasy C .
Dowód . Przypadek d = n jest oczywisty. Załóżmy, że d 6 n − 1. Oczywiście, ϕ jest homeomorfizmem.
Wystarczy więc sprawdzić, że jest klasy C k (a następnie zamienić rolami p i q). Problem ma teraz
charakter lokalny. Ustalmy a ∈ U ∩ V i niech p(t0 ) = a = q(u0 ). Na podstawie twierdzenia o rzędzie
istnieją otoczenie A1 punktu t0 w P , otoczenie A2 punktu u0 w Q, otoczenia B1 , B2 punktu a w Rn ,
dyfeomorfizmy klasy C k αj : ∆d −→ Aj , βj : Bj −→ ∆n , j = 1, 2, takie, że: p(A1 ) ⊂ B1 , q(A2 ) ⊂ B2 ,
α1 (0) = t0 , α2 (0) = u0 , βj (a) = 0, j = 1, 2, β1 ◦ p ◦ α1 (ξ) = (ξ, 0), ξ ∈ ∆d , β2 ◦ q ◦ α2 (η) = (η, 0), η ∈ ∆d .
p q
A1 −−−−→ B1 B2 ←−−−− A2
x  x
α1 
 
β1 yβ2
α
 2
(id,0) (id,0)
∆d −−−−→ ∆n ←−−−− ∆d
47

Trzeba zauważyć, że zbiór U1 w twierdzeniu o odwzorowaniu uwikłanym (a więc P w (vii)) można zawsze wybrać
w klasie obszarów wypukłych.
48 Odwzorowanie ϕ nosi nazwę funkcji przejścia.
181
Stąd wynika, że na zbiorze q −1 (p(A1 ) ∩ B2 ) zachodzi równość

ϕ = p−1 ◦ q = α1 ◦ prRd ◦β1 ◦ β2−1 ◦ (α2−1 , 0),
która dowodzi, że ϕ jest klasy C k w otoczeniu u0 .
Definicja 10.16.8. Niech M będzie d–wymiarową podrozmaitością klasy C k (1 6 d 6 n) i niech F będzie
dowolną przestrzenią unormowaną. Powiemy, że odwzorowanie f : M −→ F jest k–krotnie różniczkowalne
w punkcie a ∈ M (f ∈ Dk (M, F ; a)) jeżeli dla dowolnej parametryzacji lokalnej p : P −→ U takiej, że
a ∈ U , f ◦ p ∈ Dk (P, F ; p−1 (a)).
Podobnie, powiemy, że odwzorowanie f : M −→ F jest klasy C k na M (f ∈ C k (M, F )), jeżeli dla
dowolnej parametryzacji lokalnej p : P −→ U odwzorowanie f ◦ p jest klasy C k (P, F ).
Zauważmy, że dla d = n wprowadzone powyżej pojęcia są zgodne ze standardowymi definicjami.
Obserwacja 10.16.9. (a) Dk (M, F ; a) i C k (M, F ) są przestrzeniami wektorowymi.
(b) Jeżeli f ∈ Dk (M, F ; a) i ψ ∈ Dk (Ω, G; f (a)) (gdzie Ω jest zbiorem otwartym w F , zaś G jest
przestrzenią unormowaną i f (M ) ⊂ Ω), to ψ ◦ f ∈ Dk (M, G; a).
(c) Jeżeli f ∈ C k (M, F ), f (M ) ⊂ Ω i ψ ∈ C k (Ω, G), to ψ ◦ f ∈ C k (M, G).
Propozycja 10.16.10. Dla dowolnego odwzorowania f : M −→ F i punktu a ∈ M następujące warunki
są równoważne:
(i) f ∈ Dk (M, F ; a);
(ii) istnieje lokalna parametryzacja p : P −→ U taka, że a ∈ U i f ◦ p ∈ Dk (P, F ; p−1 (a)).
(iii) istnieje otoczenie Ω ⊂ Rn punktu a oraz fe : Ω −→ F takie, że fe ∈ Dk (Ω, F ; a) oraz fe = f na
M ∩ Ω.
Dowód . To, że (i) ⇐⇒ (ii) wynika wprost z Propozycji 10.16.7.
(i) =⇒ (iii): Niech Ω, P , p, s będą takie, jak w Twierdzeniu 10.16.3(viii). Przypomnijmy, że p :
P −→ M ∩ Ω jest lokalną parametryzacją (por. dowód implikacji (viii) =⇒ (i) w Twierdzeniu 10.16.3).
Zdefiniujmy fe := (f ◦ p) ◦ s. Oczywiście, fe = f na M ∩ Ω oraz fe ∈ Dk (Ω, F ; a).
(iii) =⇒ (i): Rozważmy dowolną parametryzację lokalną p : P −→ U (a ∈ U ) i niech p(t0 ) = a. Niech
Ω, fe będą jak w (iii). Możemy założyć, że U ⊂ Ω. Wtedy f ◦ p = fe ◦ p, a stąd oczywiście wynika, że
f ◦ p ∈ Dk (P, F ; t0 ).
W ten sam sposób można wykazać następujący wynik (Ćwiczenie).
Propozycja 10.16.11. Dla dowolnego odwzorowania f : M −→ F następujące warunki są równoważne:
(i) f ∈ C k (M, F );
(ii) dla dowolnego punktu a ∈ M istnieje lokalna parametryzacja p : P −→ U taka, że a ∈ U i f ◦ p ∈
C k (P, F );
(iii) dla dowolnego punktu a ∈ M istnieje otoczenie Ω ⊂ Rn oraz fe ∈ C k (Ω, F ) takie, że fe = f na
M ∩ Ω.
Obserwacja 10.16.12. (a) Jeżeli p : P −→ U jest lokalną parametryzacją klasy C k , to p−1 ∈ C k (U, Rd ).
(b) Jeżeli ϕ ∈ Dk (Ω, Rn ; u0 ) (Ω ∈ top E, zaś E jest przestrzenią unormowaną), ϕ(Ω) ⊂ M i f ∈
Dk (M, F ; ϕ(u0 )), to f ◦ ϕ ∈ Dk (Ω, F ; u0 ).
Istotnie, wystarczy wykorzystać Propozycję 10.16.10(iii) i zauważyć, że w otoczeniu punktu u0
mamy f ◦ ϕ = fe ◦ ϕ.
(c) Jeżeli ϕ ∈ C k (Ω, Rn ), ϕ(Ω) ⊂ M i f ∈ C k (M, F ), to f ◦ ϕ ∈ C k (Ω, F ).
Istotnie, wystarczy wykorzystać lokalnie Propozycję 10.16.11(iii).
Definicja 10.16.13. Niech M będzie d–wymiarową podrozmaitością klasy C 1 w Rn (1 6 d 6 n). Niech
a ∈ M i niech p : P −→ U będzie dowolną lokalną parametryzacją taką, że a ∈ U . Przyjmijmy, że
a = p(t0 ). Przestrzeń
Ta M := p0 (t0 )(Rd )
nazywamy przestrzenią styczną do M w punkcie a.
Oczywiście, jeżeli d = n, to Ta M = Rn .
182
Zauważmy, że definicja jest poprawna, bowiem na podstawie Propozycji 10.16.7, jeżeli q : Q −→ V

jest jakąś inną parametryzacją taką, że q(u0 ) = a, to q = p ◦ ϕ, gdzie ϕ jest dyfeomorfizmem klasy C 1 ,
ϕ(u0 ) = t0 . W szczególności, ponieważ ϕ0 (u0 ) jest izomorfizmem, zatem q 0 (u0 )(Rd ) = p0 (t0 )(ϕ0 (u0 )(Rd )) =
p0 (t0 )(Rd ).
Przyjmujemy ponadto, że Ta M := {0}, jeżeli d = 0.
Oczywiście dim Ta M = d.
Propozycja 10.16.14. Niech M będzie d–wymiarową podrozmaitością klasy C 1 w Rn (1 6 d 6 n − 1),
a ∈ M i niech Ω ∈ top Rn , f ∈ C 1 (Ω, R` ) będzie takie, że a ∈ Ω, M ∩ Ω = f −1 (0) i rank f 0 (x) = n − d,
. Wtedy Ta M = Ker f 0 (a).
49

x∈Ω
Dowód . Niech V := Ker f 0 (a). Odnotujmy, że dim V = d. Niech p : P −→ U , U ⊂ Ω, będzie dowolną
lokalną parametryzacją, p(t0 ) = a. Ponieważ f ◦ p ≡ 0, zatem f 0 (a) ◦ p0 (t0 ) = 0, a stąd Ta M ⊂ V , co
wobec równości wymiarów, daje żądaną równość.
Propozycja 10.16.15 (Równoważne opisy przestrzeni stycznej). Niech M będzie d–wymiarową podroz-
maitością klasy C k w Rn (1 6 d 6 n − 1), a ∈ M , X ∈ Rn . Następujące warunki są równoważne:
(i) X ∈ Ta M ;
(ii) istnieje ε > 0 oraz odwzorowanie γ : (−ε, ε) −→ M klasy C k 50 takie, że γ(0) = a, γ 0 (0) = X;

(iii) istnieją ciągi (aν )∞ ∞

ν=1 ⊂ M , (rν )ν=1 ⊂ (0, +∞) takie, że

aν −→ a, rν (aν − a) −→ X. 51
Dowód . Dla X = 0 równoważność warunków jest oczywista. Przyjmujemy dalej, że X 6= 0.

(i) =⇒ (ii): Niech p : P −→ U będzie lokalną parametryzacją, p(t0 ) = a. Niech Y ∈ Rd będzie taki,
że X = p0 (t0 )(Y ). Wtedy X = γ 0 (0), gdzie γ(τ ) := p(t0 + τ Y ), |τ | < ε (ε małe).
(ii) =⇒ (iii): Wystarczy przyjąć aν := γ( ν1 ), rν := ν, ν 1.
(iii) =⇒ (i): Niech p : P −→ U będzie lokalną parametryzacją, p(t0 ) = a. Możemy założyć, że
aν = p(tν ), tν ∈ P , ν > 1. Oczywiście tν −→ t0 52 . Możemy również założyć, że tν 6= t0 , ν > 1, oraz
(przechodząc do podciągu), że
tν − t0
Yν := −→ Y
ktν − t0 k
dla pewnego Y ∈ Rd .
Zauważmy, że rν kaν − ak −→ kXk, a zatem
aν − a X
−→ .
kaν − ak kXk
Niech p(t) = p(t0 ) + p0 (t0 )(t − t0 ) + α(t)kt − t0 k, gdzie α(t) −→ 0 przy t −→ t0 . Ostatecznie mamy:
X p0 (t0 )(Yν ) + α(tν ) p0 (t0 )(Y )
= lim 0
= 0 ,
kXk ν→+∞ kp (t0 )(Yν ) + α(tν )k kp (t0 )(Y )k
co kończy dowód (bo Ta M jest przestrzenią wektorową).
Propozycja 10.16.16. Niech M będzie d–wymiarową podrozmaitością klasy C 1 w Rn (1 6 d 6 n −
1), a ∈ M i niech f ∈ D(M, F ; a). Wtedy fe0 (a)|Ta M nie zależy od wyboru lokalnego przedłużenia fe
różniczkowalnego w punkcie a 53 .
Dowód . Wystarczy pokazać, że jeżeli g : Ω −→ F jest odwzorowaniem różniczkowalnym w punkcie a
i takim, że g = 0 na M ∩ Ω, to g 0 (a)|Ta M ≡ 0.
Istotnie, niech p : P −→ U będzie dowolną parametryzacją lokalną, a = p(t0 ) ∈ U ⊂ Ω. Mamy
g ◦ p ≡ 0. Zatem g 0 (a) ◦ p0 (t0 ) = 0, co daje żądaną równość.
49

Por. Twierdzenie 10.16.3(v).
50 Jako odwzorowanie (−ε, ε) −→ Rn .

51 Odnotujmy czysto geometryczny charakter warunku (iii).

52 Ponieważ p jest homeomorfizmem.
53

Przedłużenie takie istnieje na mocy Propozycji 10.16.10(iii).
183
Definicja 10.16.17. W powyższej sytuacji kładziemy

f 0 (a) : Ta M −→ F, f 0 (a) := fe0 (a)|Ta M .
Odnotujmy, że f 0 (a) ∈ L(Ta M, F ). Odwzorowanie f 0 (a) nazywamy różniczką odwzorowania f w punkcie
a.
Propozycja 10.16.18. Niech M będzie d–wymiarową podrozmaitością klasy C 1 w Rn i niech M 0 będzie
0
d0 –wymiarową podrozmaitością klasy C 1 w Rn . Niech
f : M −→ M 0
będzie różniczkowalne w punkcie a ∈ M . Wtedy f 0 (a)(Ta M ) ⊂ Tf (a) M 0 . 54

0 0 0
Dowód . Załóżmy, że M 0 ∩ Ω 0 = g −1 (0), gdzie Ω 0 ∈ top Rn , g ∈ C 1 (Ω 0 , Rn −d ), rank g 0 (y) = n0 − d0 ,
y ∈ Ω 0 , f (a) ∈ Ω 0 55 . Niech fe będzie lokalnym przedłużeniem odwzorowania f na otoczenie Ω punktu a.

Możemy założyć, że fe(Ω) ⊂ Ω 0 . Wtedy g◦ fe = 0 na M ∩Ω, zatem (g◦ fe)0 (a) = 0 na Ta M (por. Propozycja
10.16.16). Oznacza to, że g 0 (f (a)) ◦ fe0 (a) = 0 na Ta M , co wobec Propozycji 10.16.14, daje żądany wynik.

Uwaga 10.16.19. Dla rozmaitości klasy C 2 i odwzorowań f : M −→ F mających drugą pochodną
w punkcie a należy oprzeć się pokusie zdefiniowania drugiej różniczki w punkcie a jako odwzorowania
f 00 (a) : Ta M ×Ta M −→ F danego wzorem f 00 (a) = fe00 (a)|Ta M ×Ta M , gdzie fe jest lokalnym przedłużeniem
f takim, że fe00 (a) istnieje.
Istotnie, fe00 (a)|Ta M ×Ta M może zależeć od wyboru przedłużenia.
Niech np. M := {(t, t2 ) ∈ R2 : t ∈ R}, F := R, f := 0, a := (0, 0). Zauważmy, że Ta M = R × {0}.
Niech fe(x, y) := x2 −y. Oczywiście fe jest przedłużeniem f , ale fe00 (a)((h1 , 0), (h2 , 0)) = 2h1 h2 , h1 , h2 ∈ R.
Lemat 10.16.20 (Lemat o jednoczesnej parametryzacji). Niech M będzie d–wymiarową podrozmaitością
klasy C k w Rn i niech M 0 będzie d0 –wymiarową podrozmaitością klasy C k w Rn taką, że M 0 ⊂ M . Wtedy
(a) d0 6 d;
(b) jeżeli d0 = d, to M 0 jest podzbiorem otwartym w M ;
(c) jeżeli d0 < d 6 n, to dla dowolnego punktu a ∈ M 0 istnieje lokalna parametryzacja p : ∆d −→ U
d0 d−d0 0 56

podrozmaitości M , a ∈ U , taka, że p(0) = a i p(∆ × {0} )=M ∩U .
0 d0 0
W szczególności, jeżeli d > 1, to odwzorowanie pe : ∆ −→ M ∩ U , pe(v) := p(v, 0), jest lokalną
parametryzacją dla M 0 57 .
Dowód . Dla d0 = 0 twierdzenie jest oczywiste. Załóżmy, że d0 > 1. W szczególności, d > 1.
(a) Wobec Propozycji 10.16.15(ii) mamy: Ta M 0 ⊂ Ta M , a ∈ M 0 . Stąd d0 = dim Ta M 0 6 dim Ta M =
d.
(b) Weźmy dowolny punkt a ∈ M 0 i niech p : P −→ U , q : Q −→ V będą parametryzacjami
lokalnymi dla M i M 0 takimi, że a ∈ U ∩ V (P, Q ∈ top Rd ). Możemy założyć, że V = U ∩ M 0 . Rozważmy
homeomorfizm ϕ := p−1 ◦q : Q −→ p−1 (V ). Na podstawie Obserwacji 10.16.12 jest to odwzorowanie klasy
C k . Mamy p ◦ ϕ = q. W szczególności, p0 (ϕ(u)) ◦ ϕ0 (u) = q 0 (u), skąd wynika, że rank ϕ0 (u) = d, u ∈ Q.
Teraz, na podstawie np. twierdzenia o odwzorowaniu odwrotnym, p−1 (V ) jest podzbiorem otwartym
w P , a więc U ∩ M 0 jest zbiorem otwartym w M .
(c) Weźmy dowolną parametryzację lokalną p : P −→ U podrozmaitości M taką, że a = p(t0 ) ∈ U .
Niech N := p−1 (M 0 ∩ U ). Zauważmy, że N jest d0 –wymiarową podrozmaitością klasy C k w Rd . Istotnie,
dla dowolnego u0 ∈ N , niech q : Q −→ V będzie lokalną parametryzacją klasy C k podrozmaitości
M 0 i p(u0 ) ∈ V ⊂ M 0 ∩ U . Niech ϕ := p−1 ◦ q : Q −→ p−1 (V ). Oczywiście, tak jak w (b), ϕ jest
homeomorfizmem klasy C k i p0 (ϕ(u)) ◦ ϕ0 (u) = q 0 (u), u ∈ Q. Stąd rank ϕ0 (u) = d0 , u ∈ Q. Tak więc ϕ
jest lokalną parametryzacją podrozmaitości N w otoczeniu u0 .
Teraz, na podstawie Twierdzenia 10.16.3(iii) (zastosowanego do podrozmaitości N ) istnieją zbiór
0 0
otwarty Ω ∈ top P , t0 ∈ Ω, oraz C k –dyfeomorfizm Φ : Ω −→ ∆d takie, że Φ(N ∩ Ω) = ∆d × {0}d−d .

54 W szczególności, f 0 (a) ∈ L(T M, T 0
a f (a) M ).
55 Por. Twierdzenie 10.16.3(vi).

56 Dla d0 = 0 warunek ten oznacza, że p(0) = M 0 ∩ U .
0
57 Uwaga na warunek: rank p e0 (v) = d0 , v ∈ ∆d .
184
Poszukiwaną parametryzacją będzie: p ◦ Φ−1 : ∆d −→ p(Ω).

Obecnie pokażemy następującą prostszą wersję twierdzenia o globalnej retrakcji.
Twierdzenie 10.16.21. Dla dowolnej d–wymiarowej podrozmaitości M klasy C k (k ∈ N2 ∪ {∞, ω})
istnieje otoczenie otwarte Ω ⊂ Rn oraz globalna retrakcja π : Ω −→ M klasy C k−1 taka, że dla dowolnego
x ∈ Ω mamy kx−π(x)k = dist(x, M ), przy czy punkt π(x) jest jedynym punktem realizującym tę odległość
(norma i odległość są euklidesowe).
Dowód . Możemy założyć, że 1 6 d 6 n − 1. Rozpocznijmy od elementarnej obserwacji, że dla a ∈ M
oraz x ∈ B(a, r) mamy dist(x, M ) = dist(x, M ∩ B(a, 3r)) (Ćwiczenie). Pozwala to na lokalizację
problemu. Ponadto, problem jest oczywiście niezmienniczy względem izometrii euklidesowych. Pozwala to
dla dowolnego a ∈ M na przejście do następującego zagadnienia lokalnego. Najpierw redukujemy sytuację
do a = 0 oraz Ta M = Rd × {0}n−d . Niech p : P −→ U będzie dowolną lokalną parametryzacją, 0 ∈ P ,
∂p
p(0) = 0 ∈ U . Warunek p0 (0)(Rd ) = Rd × {0}n−d oznacza, że ∂ukj (0) = 0, j = d + 1, . . . , n, k = 1, . . . , d.
∂p
Wynika stąd, że det[ ∂ukj (0)]j,k=1,...,d 6= 0. Wobec twierdzenia o odwzorowaniu odwrotnym, możemy więc
k −1
założyć, że ψ := (p1 , . . . , pd ) : P −→ Q jest dyfeomorfizmem klasy C . Wtedy q := p ◦ ψ : Q −→ U
0 58
oraz q(t) = (t, f (t)), przy czym f (0) = 0 oraz f (0) = 0 . Ostatecznie więc mamy:
M := {(t, f (t)) : t ∈ ∆d (r)}, gdzie ∆` (r) := (−r, r)` ⊂ R` , f : ∆d (r) −→ Rn−d jest klasy C k oraz
f (0) = 0, f 0 (0) = 0.
W konsekwencji, dla x = (x0 , x00 ) ∈ ∆d (s) × ∆n−d (s) przy 0 < s 1 mamy
dist2 (x, M ) = min{kt − x0 k2 + kf (t) − x00 k2 : t ∈ ∆d (r)} =: min{g(x, t) : t ∈ ∆d (r)}.
Jedynego punktu realizującego odległość będziemy szukać w postaci (ϕ(x), f (ϕ(x))), gdzie ϕ : ∆n (s) −→
∆d (r) jest klasy C k−1 (wtedy będziemy mogli przyjąć π(x) := (ϕ(x), f (ϕ(x))), x ∈ ∆n (s), 0 < s 1).
Zauważmy, że
n−d
∂g X ∂fj
(x, t) = 2 tk − xk + (fj (t) − xd+j ) (t) =: 2Fk (x, t), k = 1, . . . , d.
∂tk j=1
∂tk
Tak więc, w otoczeniu punktu (0, 0), t = ϕ(x) powinno być jedynym rozwiązaniem układu równań
Fk (x, t) = 0, k = 1, . . . , d. Oczywiście Fk jest klasy C k−1 . Ponadto, F (0, 0) = 0 oraz
n−d
∂Fk X ∂fj ∂fj ∂ 2fj
(x, t) = δk,` + (t) (t) + (fj (t) − xd+j ) (t) .
∂t` j=1
∂t` ∂tk ∂t` ∂tk
W szczególności,
h ∂F i
k
(0, 0) = Id .
∂t` k,`=1,...,d
W takim razie, na podstawie twierdzenia o odwzorowaniu uwikłanym, istnieją 0 < s1 , r1 1 oraz
odwzorowanie ϕ : ∆n (s1 ) −→ ∆d (r1 ) klasy C k−1 takie, że t = ϕ(x) jest jedynym rozwiązaniem naszego
układu dla (x, t) ∈ ∆n (s1 ) × ∆d (r1 ). Teraz wystarczy jeszcze tylko dobrać 0 < s < s1 tak by dla
x ∈ ∆n (s) było dist(x, M ) = dist(x, M ∩ (∆d (r1 ) × Rn−d )).
Przykład 10.16.22. Twierdzenie 10.16.21 nie jest prawdziwe dla k = 1. Niech θ ∈ (0, 1),
M := {(t, |t|1+θ ) : t ∈ R};
M jest jednowymiarową podrozmaitością klasy C 1 , przy czym T0 M = R × {0} (Ćwiczenie). Pokażemy,
że dla dowolnego y > 0 istnieje t > 0 takie, że
dist2 ((0, y), M ) 6 k(0, y) − (t, t1+θ )k2 = t2 + (y − t1+θ )2 < y 2 = k(0, y) − (0, 0)k2 .
Oznacza to, że istnieją co najmniej dwa punkty rozmaitości M realizujące odległość. W konsekwencji
ciągła retrakcja π : Ω −→ M (taka, jak w Twierdzeniu 10.16.21) nie może istnieć.
Istotnie, warunek t2 + (y − t1+θ )2 < y 2 oznacza, że y > 21 (t1−θ + t1+θ ), co pozwala zawsze dobrać t.
58

Zauważmy, że nasza konstrukcja pokazuje, że lokalnie M jest wykresem nad afiniczną przestrzenią styczną a+Ta M
(dla dowolnego k ∈ N ∪ {∞, ω}).
185
10.17. Ekstrema warunkowe

Rozważmy następujący problem. Dane są: d–wymiarowa podrozmaitość M ⊂ Rn klasy C k (1 6 d 6
n − 1), punkt a ∈ M i funkcja f : M −→ R, która jest k–krotnie różniczkowalna w punkcie a. Problem
polega na znalezieniu (różniczkowych) warunków koniecznych i dostatecznych na to, by f miała w punkcie
a ekstremum lokalne, zwane ekstremum warunkowym. Nazwa bierze się stąd, że ponieważ problem ma
charakter lokalny, to możemy założyć (korzystając z Propozycji 10.16.10 i zmniejszając ewentualnie M ),
że f = fe|M , gdzie fe : Ω −→ R, M ⊂ Ω ∈ top Rn i fe jest k–krotnie różniczkowalne w punkcie a, a zatem
szukamy ekstremów lokalnych funkcji fe przy warunku „punkt leży na M ”.
Obserwacja 10.17.1 (Warunek konieczny). Jeżeli f ma w punkcie a ekstremum warunkowe, to f 0 (a) =
0.
Istotnie, niech p : P −→ U będzie lokalną parametryzacją, p(t0 ) = a. Wtedy fe ◦ p ma ekstremum
lokalne w punkcie t0 , a zatem f 0 (a) ◦ p0 (t0 ) = 0, co daje żądany wynik.
Twierdzenie 10.17.2 (Warunek dostateczny). Załóżmy, że dla pewnego k > 2 mamy:
fe0 (a) = 0 na Rn , . . . , fe(k−1) (a) = 0 na Rn , fe(k) (a) 6≡ 0 na Ta M.
Wtedy:

(a) jeżeli fe(k) (a)(X) > 0 dla X ∈ (Ta M )∗ 59 , to f ma w punkcie a silne minimum warunkowe;
(b) jeżeli fe(k) (a)(X) < 0 dla X ∈ (Ta M )∗ , to f ma w punkcie a silne maksimum warunkowe;

(c) jeżeli fe(k) (a) przyjmuje na Ta M wartości różnych znaków 60 , to f nie ma w punkcie a lokalnego
ekstremum warunkowego.
Dowód . Niech p : P −→ U będzie dowolną lokalną parametryzacją, p(t0 ) = a. Niech g := fe ◦ p. Musimy
zbadać ekstremum lokalne (w sensie klasycznym) funkcji g w punkcie t0 . Ze wzoru na pochodną złożenia
(Propozycja 10.10.3), dla j = 1, . . . , k, mamy
X j!
g (j) (t0 )(Y ) = (fe ◦ p)(j) (t0 )(Y ) =
α1 ! · · · αj !
α1 ,...,αj ∈N0
α1 +2α2 +···+jαj =j
p0 (t )(Y ) p0 (t0 )(Y ) p(j) (t0 )(Y ) p(j) (t0 )(Y )
0
fe(α1 +···+αj ) (a) ,..., ,..., ,..., , Y ∈ Rd ,
| 1! {z 1! } j! j!
| {z }
α1 × αj ×
co wobec naszych założeń daje

g (j) (t0 ) = 0, j = 1, . . . , k − 1,
g (k) (t0 )(Y ) = fe(k) (a)(p0 (t0 )(Y )), Y ∈ Rd .
Przypomnijmy, że p0 (t0 )(Y ) ∈ (Ta M )∗ dla Y ∈ (Rd )∗ , a zatem g (k) (t0 ) zachowuje się (w sensie określo-
ności) tak, jak fe(k) (a) na Ta M . Teraz wystarczy już tylko zastosować klasyczne twierdzenie o ekstremach
lokalnych.
Obserwacja 10.17.3. Niech k = 2. Zauważmy, że warunek fe0 (a) = 0 nie może zostać zastąpiony
warunkiem f 0 (a) = 0. Niech np. n = 2, M := {(x, x2 ) : x ∈ R}, a = (0, 0), f (x, x2 ) := x3 (oczywiście
f nie ma ekstremum warunkowego w punkcie a). Niech fe(x, y) = x2 − y + x3 . Widać, że fe = f na M .
Ponadto, f 0 (a) = 0 na Ta M = R × {0} i fe00 (a)((h, 0)) = 2h2 , h ∈ R (a więc spełniony jest warunek (a)).
Obserwacja 10.17.4. Z dowodu Twierdzenia 10.17.2 wynika, że odwzorowanie
fe(k) (a)|(T M )k a
nie zależy od wyboru rozszerzenia fe (w klasie rozszerzeń spełniających założenia twierdzenia). Tak więc
wystarczy zbadać określoność fe(k) (a) na Ta M dla jednego ustalonego rozszerzenia fe funkcji f takiego,
że fe(j) (a) = 0, j = 1, . . . , k − 1 (k parzyste).

59 W szczególności, k musi być parzyste.
60

W szczególności, gdy k jest nieparzyste.
186
Patrząc na Twierdzenie 10.17.2 (i pamiętając o Obserwacji 10.17.3) widzimy, iż przeszkodą w stoso-

waniu Twierdzenia 10.17.2 będzie następująca sytuacja: Dla pewnego 1 6 m 6 k znaleźliśmy rozszerzenie
fe takie, że:
• fe jest k–krotnie różniczkowalne w punkcie a,
• fe(j) (a) = 0, j = 1, . . . , m − 1 (warunek ten jest pusty dla m = 1),
• fe(m) (a) 6= 0,
• fe(m) (a) = 0 na Ta M (dla m = 1 jest to po prostu warunek konieczny na ekstremum warunkowe).
Rozszerzenie takie na nic się nam nie przyda. Pytamy więc, czy możemy znaleźć inne rozszerzenie
takie, że fe(j) (a) = 0, j = 1, . . . , m. Jeżeli tak, to będziemy mieli pewną szansę, że Twierdzenie 10.17.2
rozstrzygnie o ekstremum.
Możemy zawsze założyć, że M ∩ Ω = g −1 (0), gdzie g ∈ C k (Ω, R` ) i rank g 0 (x) = n − d, x ∈ Ω.
Zauważmy, że dla dowolnego odwzorowania ϕ = (ϕ1 , . . . , ϕ` ) ∈ C k (Ω, R` ), odwzorowanie
feϕ := fe − ϕ1 g1 − · · · − ϕ` g`
jest przedłużeniem f oraz, że jest ono k–krotnie różniczkowalne w punkcie a.
Propozycja 10.17.5 (Metoda mnożników Lagrange’a). Dla m = 1, jeżeli f 0 (a) = 0 na Ta M , to istnieje
λ = (λ1 ,. . . ,λ` ) ∈ R` takie, że dla funkcji
feλ := fe − λ1 g1 − · · · − λ` g`
spełniony jest związek feλ0 (a) = 0 na Rn 61 .

Liczby λ1 , . . . , λ` noszą nazwę mnożników Lagrange’a.

Dowód . Przypomnijmy, że Ta M = Ker g 0 (a) (Propozycja 10.16.14). W tej sytuacji warunek fe0 (a) = 0
na Ta M oznacza, że
Ker g10 (a) ∩ · · · ∩ Ker g`0 (a) ⊂ Ker fe0 (a),
a to, na podstawie znanych wyników z algebry, implikuje istnienie λ (zob. dowód Twierdzenia 10.17.6).
Obecnie udowodnimy przypadek ogólny.
Twierdzenie 10.17.6. Dla dowolnego 2 6 m 6 k, jeżeli
• fe jest k–krotnie różniczkowalne w punkcie a,
• fe(j) (a) = 0, j = 1, . . . , m − 1,
• fe(m) (a) = 0 na Ta M ,
to istnieją wielomiany jednorodne Q1 , . . . , Q` ∈ Hm−1 (Rn , R) takie, że dla odwzorowania
`
1 X
feQ (x) := fe(x) − Qi (x − a)gi (x), x ∈ Ω,
m! i=1
(j)
mamy: feQ (a) = 0, j = 1, . . . , m.
Dowód . Na wstępie zauważmy, że dla dowolnych Q1 , . . . , Q` ∈ Hm−1 (Rn , R), na podstawie wzoru Leib-
niza, mamy:
` j
(j) (j) 1 XX j (s) (j−s)
fQ (a)(h) = f (a)(h) −
e e Qi (0)(h)gi (a)(h), h ∈ Rn , j = 1, . . . , m.
m! i=1 s=0 s
(s) (s)
Przypomnijmy, że Qi ∈ Hm−1−s (Rn , Ls (Rn , R)). W szczególności, mamy Qi (0) = 0 dla s = 0, . . . , m−
(j)
2. Z drugiej strony gi (a) = 0. Tak więc dla j = 1, . . . , m − 1, otrzymujemy feQ (a)(h) = 0. Wiemy, że
(m−1)
Qi (0) = (m − 1)!Qi . Stąd dla j = m mamy:
` `
(m) 1 X m (m−1) 0
X
e e(m)
fQ (a)(h) = f (a)(h) − Qi (m)
(0)(h)gi (a)(h) = f (a)(h) −
e Qi (h)gi0 (a)(h),
m! i=1 m − 1 i=1
h ∈ Rn .
61

A więc dla m = 1 nasza procedura nie zacina się i jako odwzorowanie ϕ można wybrać odwzorowanie stałe ϕ ≡ λ.
187
Tak więc cały problem sprowadza się do doboru Qi ∈ Hm−1 (Rn , R), i = 1, . . . , `, w ten sposób by
`
X
fe(m) (a)(h) = Qi (h)gi0 (a)(h), h ∈ Rn .
i=1
Ponieważ W := fe(m) (a) ∈ Hm (Rn , R) i W = 0 na Ta M , zatem wystarczy już tylko wykorzystać

znane wyniki z algebry, aby stwierdzić, że W da się przedstawić w żądanej postaci. Możemy skorzy-
stać np. z takiego rozumowania: Niech L1 , . . . , Ln−d będzie dowolnym liniowo niezależnym podukładem
układu g10 (a), . . . , g`0 (a). Wybierzmy d form liniowych Ln−d+1 , . . . , Ln w ten sposób, że odwzorowanie
L := (L1 , . . . , Ln ) : Rn −→ Rn jest izomorfizmem. Niech V := W ◦ L−1 . Wtedy V ∈ Hm (Rn , R) i V = 0
na {0}n−d ×Rd . Oznacza to, że wielomian V można zapisać w postaci V (x) = x1 V1 (x)+· · ·+xn−d Vn−d (x),
gdzie Vi ∈ Hm−1 (Rn , R), i = 1, . . . , n − d (postać tę łatwo uzyskać przez zwykłe grupowanie wyrazów
z wykorzystaniem warunku V (0, . . . , 0, xn−d+1 , . . . , xn ) ≡ 0). Zdefiniujmy Qi := Vi ◦ L, i = 1, . . . , n − d.
Ostatecznie W = Q1 L1 + · · · + Qn−d Ln−d .
Część IV
Analiza Matematyczna IV
ROZDZIAŁ 11
Całka Riemanna
Zasadniczym celem rozdziału jest przeniesienie wyników przedstawionych w Rozdziale 7 na przypa-

dek wielowymiarowy. Te dowody, które są prostym uogólnieniem przypadku jednowymiarowego pozosta-
wiamy jako Ćwiczenie.
11.1. Całka Riemanna na kostce

Definicja 11.1.1. Kostką (domkniętą) nazywamy dowolny zbiór postaci
P := [a1 , b1 ] × · · · × [an , bn ] ⊂ Rn , gdzie aj < bj , j = 1, . . . , n. 1

Objętością kostki P nazywamy liczbę

2

|P | := (b1 − a1 ) · · · (bn − an ).
Podziałem kostki P nazywamy dowolną skończoną rodzinę kostek

π = {P1 , . . . , Pm }
3

taką, że P = P1 ∪ · · · ∪ Pm oraz int Pj ∩ int Pk = ∅ dla j 6= k .
Podziałem prostym kostki P nazywamy podział postaci
{Pk1 ,...,kn : 1 6 kj 6 mj , 1 6 j 6 n},
gdzie
Pk1 ,...,kn = [x1,k1 −1 , x1,k1 ] × · · · × [xn,kn −1 , xn,kn ],

zaś (xj,0 , . . . , xj,mj ) jest podziałem [aj , bj ], j = 1, . . . , n 4 .
Niech π1 = {P1 , . . . , Pm }, π2 = {Q1 , . . . , Qr } będą podziałami kostki P . Powiemy, że π2 jest wpisany
w π1 lub też, że π2 jest zagęszczeniem π1 , jeżeli dla dowolnego j ∈ {1, . . . , m} rodzina {Qk : Qk ⊂ Pj }
jest podziałem Pj 5 . W tej sytuacji piszemy π2 4 π1 .
Średnicą podziału π = {P1 , . . . , Pm } nazywamy liczbę
diam π := max{diam P1 , . . . , diam Pm }.
Niech (πk )∞
k=1 będzie ciągiem podziałów kostki P . Powiemy, że jest to normalny ciąg podziałów, jeżeli
diam πk −→ 0.
Obserwacja 11.1.2. (a) Relacja 4 jest przechodnia.
6
(b) Dla dowolnych podziałów π1 , π2 kostki P istnieje podział prosty π taki, że π 4 πj , j = 1, 2 .
(c) Dla dowolnego podziału π = {P1 , . . . , Pm } mamy
|P | = |P1 | + · · · + |Pm |.
1

Rozważamy tylko kostki niezdegenerowane.
2 Zauważmy, że |P | > 0 oraz, że |x + P | = |P |, x ∈ Rn .
0 0
3

Dla n = 1 podział kostki P = [a, b] możemy utożsamiać z ciągiem π = (x0 , . . . , xm ), gdzie a = x0 < x1 < · · · <
xm = b.
4 Podział ten składa się z m1 · · · mn kostek. Typowym przypadkiem jest sytuacja, gdy xj,k := aj + (k/mj )(bj − aj )
(tzn. dzielimy
krawędzie na równe części).
5 Innymi słowy, jeżeli int P ∩ int Q 6= ∅, to Q ⊂ P .
j k k j

6 π jest wspólnym zagęszczeniem podziałów π i π .
1 2
191
192
11. Całka Riemanna
Istotnie, najpierw sprawdzamy przypadek podziału prostego:

m1
X mn
X m1
X mn Y
X n
··· |Pk1 ,...,kn | = ··· (xj,kj − xj,kj −1 )
k1 =1 kn =1 k1 =1 kn =1 j=1
mj
n X n
Y Y
= (xj,kj − xj,kj −1 ) = (bj − aj ) = |P |.
j=1 kj =1 j=1
Dla dowolnego podziału znajdujemy najpierw wpisany podział prosty

π 0 = {Q1 , . . . , Qr },
a następnie rozumujemy następująco:
r
X m
X X m
X
|P | = |Qk | = |Qk | = |Pj |.
k=1 j=1 k∈{1,...,r}: j=1
Qk ⊂Pj
Definicja 11.1.3. Niech f : P −→ R będzie dowolną funkcją ograniczoną na kostce P . Zdefiniujmy:

m(f, P ) := inf f (P ), M (f, P ) := sup f (P ).
Niech teraz π = {P1 , . . . , Pm } będzie dowolnym podziałem kostki P . Połóżmy:

m
X m
X
L(f, π) := m(f, Pj )|Pj |, U (f, π) := M (f, Pj )|Pj |.
j=1 j=1
Liczbę L(f, π) nazywamy sumą aproksymacyjną

dolną dla funkcji f przy podziale π. Analogicznie, U (f, π)
nazywamy sumą aproksymacyjną górną 7 . Zauważmy, że
m(f, P )|P | 6 L(f, π) 6 U (f, π) 6 M (f, P )|P |.
Niech Z Z ∗
f := sup L(f, π), f := inf U (f, π),
∗P π P π
R
gdzie supremum i infimum bierzemy po wszystkich podziałach kostki P . Liczbę ∗P f nazywamy całką
R∗
dolną z funkcji f po kostce P . Analogicznie, liczbę P f nazywamy całką górną.
Powiemy, że funkcja f jest całkowalna w sensie Riemanna na kostce P (f ∈ R(P )), jeżeli ∗P f =
R
R∗ R
P
f . Wtedy wspólną wartość tych całek oznaczamy przez P f i nazywamy całką Riemanna z funkcji f
po kostce P .
Niech teraz ϕ : P −→ C będzie funkcją ograniczoną. Powiemy, że ϕ jestR całkowalna w sensie
R Rie-
manna na P (ϕ ∈ R(P, C)), jeżeli Re ϕ, Im ϕ ∈ R(P ). Kładziemy wtedy P ϕ := P Re ϕ + i P Im ϕ
R
i nazywamy tę liczbę całką Riemanna z funkcji ϕ po kostce P .

R
Oczywiście każda funkcja stała c ∈ C jest całkowalna w sensie Riemanna i P c = c|P |.

Przykład 11.1.4. Niech f := χP ∩Qn 8 . Wtedy L(f, π) = 0 oraz U (f, π) = |P | dla dowolnego podziału
R∗
/ R(P ).
R
π. Tak więc ∗P f = 0 oraz P f = |P |, czyli f ∈
Poniżej przedstawimy szereg (mniej lub bardziej elementarnych) własności całki Riemanna; f, g :
P −→ R, ϕ, ψ : P −→ C oznaczają funkcje ograniczone, π, π1 , π2 — podziały kostki P — por. Obserwacji
7.1.5.
Obserwacja 11.1.5. (a) Dla dowolnego c ∈ R mamy:
L(f + c, π) = L(f, π) + c|P | oraz U (f + c, π) = U (f, π) + c|P |.
7

Czasami mówi się o sumach Darboux.
8

Przypomnijmy, że χA oznacza funkcję charakterystyczną zbioru A ⊂ P . Funkcję f nazywamy funkcją Dirichleta
w kostce P .
193
Wynika stąd natychmiast, że

Z Z Z ∗ Z ∗
(f + c) = f + c|P | oraz (f + c) = f + c|P |.
∗P ∗P P P
W szczególności,
Z Z Z
f ∈ R(P ) ⇐⇒ f + c ∈ R(P ) oraz (f + c) = f+ c.
P P P
Wynik przenosi się natychmiast na funkcje ograniczone ϕ : P −→ C i c ∈ C:

Z Z Z
ϕ ∈ R(P, C) ⇐⇒ ϕ + c ∈ R(P, C) oraz (ϕ + c) = ϕ+ c.
P P P
(b) Jeżeli f 6 g, to
L(f, π) 6 L(g, π) i U (f, π) 6 U (g, π).
R∗ R∗
f 6 ∗P g i P f 6 P g. Jeżeli ponadto f, g ∈ R(P ), to P f 6 P g (monoto-
R R R R
W szczególności, ∗P
niczność całki).
(c) L(−f, π)R = −U (f, π).RW
∗
szczególności,
• ∗P (−f ) = − P f ,
• ϕ ∈ R(P, C) ⇐⇒ (−ϕ) ∈ R(P, C) oraz P (−ϕ) = − P ϕ,
R R
• ϕ ∈ R(P, C) ⇐⇒ ϕ ∈ R(P, C) i P ϕ = P ϕ.
R R
(d) Jeżeli π1 4 π2 , to
L(f, π1 ) > L(f, π2 ), U (f, π1 ) 6 U (f, π2 ).
W szczególności,
• L(f, π1 ) 6 U (f, π2 ) dla dowolnych π1 , π2 9 ,
R R∗
• ∗P f 6 P f .
(e) f ∈ R(P ) ⇐⇒ ∀ε>0 ∃π : U (f, π) − L(f, π) 6 ε.
(f) Dla każdego normalnego ciągu podziałów (πk )∞ k=1 mamy:
Z Z ∗
L(f, πk ) −→ f, U (f, πk ) −→ f.
∗P P
Dowód . Ograniczymy się do sum górnych. Można założyć, że f > 0 (zastępując R ∗ f przez f + c).
Weźmy ε > 0 i niech π = {Q1 , . . . , Qm } będzie podziałem takim, że U (f, π) − P f 6 ε. Niech
πk = {Pk,1 , . . . , Pk,mk }, k > 1.
Wtedy
X X
U (f, πk ) = M (f, Pk,j )|Pk,j | + M (f, Pk,j )|Pk,j | 6 U (f, π) + M (f, P )ηk ,
j∈{1,...,mk } j∈{1,...,mk }
∃i∈{1,...,m} :Pk,j ⊂Qi ∀i∈{1,...,m} :Pk,j 6⊂Qi
gdzie
X
ηk := |Pk,j |, k > 1.
j∈{1,...,mk }
∀i∈{1,...,m} :
Pk,j 6⊂Qi
Zauważmy, że ηk −→ 0. Istotnie, jeżeli Pk,j 6⊂ Qi , i = 1, . . . , m, to Pk,j musi przecinać którąś ze ścian

którejś z kostek Q1 ,. . . , Qm . Stąd ηk 6 c diam πk , k > 1, gdzie c > 0 jest pewną stałą (Ćwiczenie).
Ostatecznie Z ∗ Z ∗
f 6 lim inf U (f, πk ) 6 lim sup U (f, πk ) 6 f + ε,
P k→+∞ k→+∞ P
co, wobec dowolności ε > 0, kończy dowód.
9

Wystarczy wykorzystać poprzednie nierówności dla π i πj , gdzie π jest wspólnym zagęszczeniem podziałów π1
i π2 .
194
11. Całka Riemanna
Definicja 11.1.6. Niech π = {P1 , . . . , Pm } będzie podziałem kostki P i niech ξ = {ξ1 , . . . , ξm }, ξj ∈ Pj ,

j = 1, . . . , m. Dla ϕ : P −→ C, sumę
m
X
M (ϕ, π, ξ) := ϕ(ξj )|Pj |
j=1
10

nazywamy sumą aproksymacyjną pośrednią dla funkcji ϕ przy podziale π i punktach pośrednich ξ .
Obserwacja 11.1.7. (a) Jest rzeczą widoczną, iż:
(i) M (αϕ + βψ, π, ξ) = αM (ϕ, π, ξ) + βM (ψ, π, ξ), α, β ∈ C.
(ii) W szczególności, M (ϕ, π, ξ) = M (Re ϕ, π, ξ) + iM (Im ϕ, π, ξ).
(iii) Ponadto, |M (ϕ, π, ξ)| 6 M (|ϕ|, π, ξ).
(iv) Dla f : P −→ R mamy: L(f, π) 6 M (f, π, ξ) 6 U (f, π).
(b) Następujące warunki są równoważne:
(i) ϕ ∈ R(P, C);
(ii) istnieje c ∈ C takie, że dla dowolnego normalnego ciągu podziałów (πk )∞ oraz dla dowolnego
k=1
∞ 11

wyboru punktów pośrednich (ξk )k=1 mamy M (ϕ, πk , ξk ) −→ c 12 ;
(iii) istnieje c ∈ C takie, że dla dowolnego ε > 0 istnieje δ > 0 taka, że dla dowolnego podziału π
o średnicy 6 δ oraz dla dowolnego wyboru punktów pośrednich ξ mamy |M (ϕ, π, ξ) − c| 6 ε;
(iv) istnieje c ∈ C oraz normalny ciągu podziałów (πk )∞ k=1 takie, że dla dowolnego wyboru punktów
pośrednich (ξk )∞
k=1 , mamy M (ϕ, π ,
k kξ ) −→ c 13
.
(c) R(P, C) jest zespoloną przestrzenią wektorową, a operator
Z
R(P, C) 3 ϕ 7−→ ϕ∈C
P
jest C–liniowy.
(d) Jeżeli ψ ∈ R(P, C) oraz
|ϕ(x0 ) − ϕ(x00 )| 6 |ψ(x0 ) − ψ(x00 )|, x0 , x00 ∈ P,
to ϕ ∈ R(P, C).
(e) Jeżeli ϕ ∈ R(P, C), to |ϕ| ∈ R(P ) oraz
Z Z
ϕ 6 |ϕ|.

P P
(f) Jeżeli ϕ, ψ ∈ R(P, C), to ϕ · ψ ∈ R(P, C).
(g) Operator Z
Φ
R(P, C) × R(P, C) 3 (ϕ, ψ) 7−→ ϕψ ∈ C
P
jest półtoraliniowy, Φ(ψ, ϕ) = Φ(ϕ, ψ) oraz Φ(ϕ, ϕ) > 0. W szczególności, na podstawie nierówności
Schwarza, mamy
Z 2 Z Z
ϕψ 6 |ϕ|2 |ψ|2 , ϕ, ψ ∈ R(P, C).

P P P
Ponadto, funkcja R(P, C) 3 ϕ 7−→ ( P |ϕ|2 )1/2 jest seminormą 14 .
R
(h) C(P, C) ⊂ R(P, C).
10

Czasami mówimy o sumie Cauchy’ego–Riemanna.

11 Tzn. ξ jest zbiorem punktów pośrednich dla π .
k k
12 Jest rzeczą oczywistą, że jeżeli mamy dwa ciągi zbieżne liczb rzeczywistych (ak )∞ ∞
k=1 i (bk )k=1 oraz wiemy, że
ciąg a1 , b1 , a2 , b2 , . . . jest również zbieżny, to lim ak = lim bk . Z tej trywialnej uwagi wynika, że warunek (ii) jest
k→+∞ k→+∞
równoważny następującemu warunkowi: dla dowolnego normalnego ciągu podziałów (πk )∞ k=1 oraz dla dowolnego wyboru
punktówpośrednich (ξk )∞ ∞
k=1 , ciąg (M (ϕ, πk , ξk ))k=1 jest zbieżny do granicy skończonej.
13 Podobnie jak poprzednio, warunek (iii) jest równoważny następującemu warunkowi: istnieje normalny ciąg po-
działów (πk )∞ ∞ ∞
k=1 taki, że dla dowolnego wyboru punktów pośrednich (ξk )k=1 , ciąg (M (ϕ, πk , ξk ))k=1 jest zbieżny do granicy
skończonej.

14 Tzn. spełnia wszystkie warunki normy z wyjątkiem tego, że może się zerować na niezerowych wektorach.
195
(i) (Twierdzenie o wartości średniej) Dla dowolnej funkcji f ∈ C(P ) istnieje ξ ∈ P taki, że
Z
1
f (ξ) = f.
|P | P
Definicja 11.1.8. Mówimy, że zbiór A ⊂ Rn ma objętość zero (|A| = 0), jeżeli dla dowolnego ε > 0
istnieje skończona rodzina kostek P1 , . . . , Pm taka, że A ⊂ P1 ∪ · · · ∪ Pm i |P1 | + · · · + |Pm | 6 ε.
Obserwacja 11.1.9. (a) Każdy zbiór o objętości zero jest ograniczony.
(b) Każdy zbiór skończony ma objętość zero.
(c) Podzbiór zbioru o objętości zero ma objętość zero.
(d) Suma skończonej liczby zbiorów o objętości zero ma objętość zero.
(e) Jeżeli Rn 3 aν −→ a0 ∈ Rn , to zbiór {aν : ν > 0} ma objętość zero.
(f) Jeżeli A ⊂ Rn ma objętość zero, to dla dowolnego zbioru ograniczonego B ⊂ Rm zbiór A × B ma
objętość zero. W szczególności, dla dowolnej kostki ograniczonej Q ⊂ Rn 15 mamy |∂Q| = 0.
(g) Jeżeli |A| = 0, to |A| = 0.
Propozycja 11.1.10. (a) Niech Q ⊂ Rd będzie kostką domkniętą i niech ϕ : Q −→ Rn−d będzie dowol-
nym odwzorowaniem
ciągłym, 1 6 d 6 n − 1. Wtedy wykres A := {(t, ϕ(t)) : t ∈ Q} ma objętość
zero. 16
(b) Niech Q ⊂ Rd będzie kostką domkniętą i niech p : Q −→ Rn będzie odwzorowaniem spełniającym
warunek Höldera z wykładnikiem α. Wówczas:
(b1 ) Jeżeli αn > d, to zbiór A := p(Q) ma objętość zero. 17
(b2 ) Jeżeli αn > d, to zbiór A := p(Z) ma objętość zero dla dowolnego zbioru Z ⊂ Q o objętości
zero.
(b3 ) Jeżeli p spełnia warunek Lipschitza (np. p ∈ C 1 (Ω, Rn ), gdzie Ω jest otoczeniem Q), to:
• jeżeli n > d, to |p(Q)| = 0,
• jeżeli n > d, to |p(Z)| = 0 dla dowolnego zbioru Z ⊂ Q o objętości zero. 18
(c) Jeżeli M jest d–wymiarową podrozmaitością
w Rn klasy C 1 , 0 6 d 6 n − 1, to każdy zwarty podzbiór
19
A ⊂ M ma objętość zero .
Dowód . (a) Ustalmy ε > 0. Wobec jednostajnej ciągłości odwzorowania ϕ istnieje δ > 0 taka, że
max |ϕj (t0 ) − ϕj (t00 )| 6 ε o ile kt0 − t00 k 6 δ.
j=1,...,n−d
Niech π = {Q1 , . . . , Qm } będzie podziałem kostki Q takim, że diam π 6 δ. Ustalmy tj ∈ Qj i niech

Pj := Qj × (ϕ(tj ) + [−ε, ε]n−d ).
Oczywiście A ⊂ P1 ∪ · · · ∪ Pm oraz
|P1 | + · · · + |Pm | = |Q1 |(2ε)n−d + · · · + |Qm |(2ε)n−d = |Q|(2ε)n−d .
(b) Przypuśćmy, że
max |pj (t0 ) − pj (t00 )| 6 Ckt0 − t00 kα , t0 , t00 ∈ Q.
j=1,...,n
Ustalmy ε > 0. Przypadki (b1 ) i (b2 ) rozpatrzymy jednocześnie. Niech X := Q (odp. X := Z) i niech
κ := 2|Q| (odp. κ > 0, gdzie κ jest dowolne). Niech π = {Q1 , . . . , Qm } będzie układem kostek takim, że
• Qj = uj + [−η, η]d , gdzie uj ∈ Rd , j = 1, . . . , m, η ∈ (0, 1],
• X ⊂ Q1 ∪ · · · ∪ Qm , Qj ∩ Q 6= ∅, j = 1, . . . , m,
• m(2η)d = |Q1 | + · · · + |Qm | 6 κ.
15

Q jest (niezdegenerowaną) kostką ograniczoną, jeżeli Q jest kostką domkniętą i int Q ⊂ Q.

16 Wynik ten będzie znacznie uogólniony w Propozycji 11.2.4.
17
2
Warto w tym miejscu przypomnieć o istnieniu krzywej γ : [0, 1] −→ R takiej, że γ([0, 1]) = [0, 1] × [0, 1]. Z (b1 )
wynika, że γ nie może spełniać warunku Höldera z wykładnikiem α > 1/2.
18 Jeżeli n < d, to biorąc jako p projekcję pr n d−n , gdzie |A| = 0, a B
Rd−n , zaś jako Z zbiór postaci A × B ⊂ R × R
jest ograniczony,
widzimy, że p(Z) = B nie musi być zbiorem o objętości zero nawet, gdy p jest liniowe.
19 Dla przykładu, |S
n−1 | = 0.
196
11. Całka Riemanna
√
Niech δ := C(2 dη)α . Ustalmy tj ∈ Qj ∩ Q i niech
Pj := p(tj ) + [−δ, δ]n , j = 1, . . . , m.
Oczywiście A ⊂ P1 ∪ · · · ∪ Pm oraz
√
|P1 | + · · · + |Pm | = m(2C(2 dη)α )n 6 2(α+1)n−d κ(Cdα/2 )n η αn−d .

Gdy αn > d, to dla małych η > 0 ostatnia liczba będzie dowolnie mała (odp. gdy αn = d, to
dobierając κ > 0 stosownie małe, możemy uczynić tę ostatnią liczbę dowolnie małą).
(b3 ) wynika z (b1 ) i (b2 ).
(c) wynika z (b).
Obserwacja 11.1.11. (a) Jeżeli zbiór
NP (ϕ) := {a ∈ P : ϕ nie jest ciągła w punkcie a}
ma objętość zero, to ϕ ∈ R(P, C) (por. Obserwacja 11.1.7(h)).
(b) Niech π = {P1 , . . . , Pm } będzie ustalonym podziałem. Wtedy ϕ ∈ R(P, C) ⇐⇒ ϕ|Pj ∈ R(Pj , C),
j = 1, . . . , m. Ponadto, Z Z Z
ϕ= ϕ + ··· + ϕ.
P P1 Pm
R ψ) := {a ∈ P : ϕ(a) 6= ψ(a)} ma objętość zero, to ϕ ∈ R(P, C) ⇐⇒ ψ ∈ R(P, C).

R DP (ϕ,
(c) Jeżeli zbiór
Ponadto, P ϕ = P ψ.
(d) Jeżeli ϕ ∈ R(P, C), to ϕ|Q ∈ R(Q, C) dla dowolnej kostki Q ⊂ P oraz Q ϕ = P ϕ0 , gdzie ϕ0 := ϕ
R R
na Q i ϕ0 := 0 na P \ Q.
(e) Relacja
df
ϕ ∼ ψ ⇐⇒ |DP (ϕ, ψ)| = 0
jest relacją równoważnościową w R(P, C); całka Riemanna jest dobrze określonym operatorem linio-
wym R(P, C)/ ∼ −→ C.
(f) Jeżeli R(P, C) 3 ϕν −→ ϕ jednostajnie na P , to ϕ ∈ R(P, C) i P ϕν −→ P ϕ.
R R
R
(g) Jeżeli 0 6 f ∈ C(P ) i P f = 0, to f ≡ 0. W szczególności, odwzorowanie
Z
C(P, C) × C(P, C) 3 (ϕ, ψ) 7−→ ϕψ
P
jest iloczynem skalarnym.
(h) Niestety przestrzeń C(P, C) z tym iloczynem skalarnym nie jest przestrzenią Hilberta.
Istotnie, niech P := [0, 1] ⊂ R,

0,
 0 6 x 6 12 − ν1
ν 1 1 1 1 1 1
fν (x) := 2 (x − 2 + ν ), 2 − ν 6x6 2 + ν
,
1 1

1, 2 + ν 6x61

f0 := χ(1/2,1] . Wtedy P (fν − f0 )2 −→ 0 (Ćwiczenie). W szczególności, (fν )∞

R
ν=1 jest ciągiem Cau-
20
chy’ego w C(P, C), który nie ma granicy .
(i) Jeżeli 0 6 f ∈ R(P ) i P f = 0, to zbiór Zf := {x ∈ P : f (x) > 0} jest przeliczalną sumą zbiorów
R
o objętości zero.
Dowód . Wystarczy pokazać, że dla dowolnego c > 0 zbiór A := {f > c} ma objętość zero. Weźmy
ε > 0 i podział π = {P1 , . . . , Pm } taki, że U (f, π) 6 ε. Wtedy
X
ε > U (f, π) > c |Pj |.
j∈{1,...,m}:
A∩Pj 6=∅
Wynika stąd, że A można pokryć kostkami o łącznej objętości 6 ε/c.
20
R
Przypuśćmy, że granica taka istnieje i jest nią funkcja g0 ∈ C(P, C). Mamy |f0 − g0 |2 = 0. Stąd, wobec
P
Obserwacji g, g0 = 0 na [0, 12 ) i g0 = 1 na ( 12 , 1]; sprzeczność.
197
11.2. Całka Riemanna na zbiorze regularnym
(j) Zbiór Zf := {f > 0} we Obserwacji 11.1.11(i) może nie mieć objętości zero.
Dla przykładu, niech P ∩ Qn = {r1 , r2 , . . . } i niech f : P −→ [0, 1],
(
0, x∈/ Qn
f (x) := 1 .
j, x = rj
Oczywiście, zbiór Zf = P ∩ Qn nie ma objętości zero, ale P f = 0. Istotnie, dla dowolnego k ∈ N
R
rozważmy podział π = {P1 , . . . , Pm } (m > k) taki, że rj ∈ intP Pj , j = 1, . . . , k, |P1 | + · · · + |Pk | 6 k1 .

Wtedy
k m k m
X X X 1 X 1 1
U (f, π) = M (f, Pj )|Pj | + M (f, Pj )|Pj | 6 |Pj | + |Pj | 6 + |P |.
j=1 j=1
k+1 k k+1
j=k+1 j=k+1
n
Definicja 11.1.12. Mówimy, że zbiór ograniczonyR A ⊂ R jest mierzalny w sensie Jordana, jeżeli
χA ∈ R(P ) dla pewnej kostki P ⊃ A. Liczbę |A| := P χA nazywamy miarą Jordana (objętością) zbioru
A 21 .
Własność 11.1.13. Jeżeli A jest zbiorem ograniczonym takim, że |∂A| = 0 w sensie Definicji 11.1.8, to
A jest mierzalny w sensie Jordana. Ponadto, jeżeli |A| = 0 w sensie Definicji 11.1.8, to |A| = 0 w sensie
Definicji 11.1.12.
Dowód . Wystarczy skorzystać z Obserwacji 11.1.11(a).
11.2. Całka Riemanna na zbiorze regularnym

n
Niech A ⊂ R będzie dowolnym zbiorem ograniczonym takim, że |∂A| = 0 — takie zbiory R bę-
dziemy roboczo nazywać regularnymi. Naszym celem jest zbudowanie teorii całki Riemanna A f . Dla
prostoty ograniczymy się do funkcji ograniczonych f : A −→ R. Przeniesienie teorii na funkcje zespolone
pozostawiamy jako Ćwiczenie.
Ćwiczenie 11.2.1. (a) Jeżeli |A| = 0, to A jest regularny.
(b) Każda kostka jest regularna.
(c) Jeżeli zbiór A jest regularny, to zbiór int A jest regularny; implikacja przeciwna nie jest prawdziwa.
(d) Jeżeli zbiór A jest regularny, to zbiór A jest regularny; implikacja przeciwna nie jest prawdziwa.
(e) Jeżeli zbiory A, B są regularne, to zbiory A ∪ B, A ∩ B, A \ B są regularne.
(f) Jeżeli zbiory A ⊂ Rn , B ⊂ Rm są regularne, to zbiór A×B jest regularny (por. Obserwacja 11.1.9(f)).
Definicja 11.2.2. Niech A ⊂ P , gdzie P jest kostką. Dla f : A −→ R niech
(
f, na A
f0 := .
0, na P \ A
Powiemy,
R R że f jest całkowalna w sensie Riemanna na A (f ∈ R(A)), jeżeli f0 ∈ R(P ). Kładziemy wtedy
A
f := f . Bez trudu widać, że taka definicja jest poprawna, tzn. nie zależy od wyboru kostki P ⊃ A.
P 0
Poniżej, przedstawimy listę podstawowych własności tak zdefiniowanej całki Riemanna. Dowody
poszczególnych własności polegają w większości przypadków na wykorzystaniu własności całki Riemanna
na kostce i dlatego też podamy tylko szkice dowodów.
Obserwacja
R 11.2.3. (a) Jeżeli |A| = 0, to każda funkcja ograniczona f : A −→ R jest całkowalna oraz
A
f = 0 (por. Ćwiczenie 11.2.1(a)).
Istotnie, zbiór {x ∈ P : f0 (x) 6= 0} ⊂ A i wystarczy skorzystać z Obserwacji 11.1.11(c).
(b) Jeżeli zbiór NA (f ) := {a ∈ A : f nie jest ciągła w a} ma objętość zero, to f ∈ R(A) (jest to
uogólnienie Obserwacji 11.1.11(a)).
Istotnie, wtedy NP (f0 ) = {a ∈ P : f0 nie jest ciągła w punkcie a} ⊂ NA (f ) ∪ ∂A i możemy
skorzystać z Obserwacji 11.1.11(a).
W szczególności, BC(A) ⊂ R(A).

21 Łatwo widać (por. Obserwacja 11.1.11(b)), że jeżeli χA ∈ R(P ) dla pewnej kostki P ⊃ A, to χA ∈ R(Q) dla
R R
dowolnej kostki Q ⊃ A. Ponadto, χA = χA .
P Q
198
11. Całka Riemanna
(c) 1 ∈ R(A) oraz A 1 = |A|, gdzie |A| oznacza miarę Jordana (objętość) zbioru A w sensie Definicji
R
11.1.12.
(d) R(A) jest algebrą, operator R(A) 3 f 7−→ A f ∈ R jest liniowy i monotoniczny. W szczególności,
R
jeżeli A ⊂ B, gdzie B jest także regularny, toR|A| 6 |B|.

(e) Jeżeli f ∈ R(A), to |f | ∈ R(A) oraz | A f | 6 A |f |.
R
(f) Operator R(A) × R(A) 3 (f, g) 7−→ A f g ∈ R jest dwuliniowy, symetryczny i nieujemny. W szcze-
R
gólności, zachodzi nierówność Schwarza:

Z 2 Z Z
fg 6 f2 g 2 , f, g ∈ R(A).
A A A
(g) Jeżeli zbiór R {a ∈ AR : f (a) 6= g(a)} ma objętość zero, to f ∈ R(A) wtedy i tylko wtedy, gdy g ∈ R(A).
Ponadto, A f = A g (jest to uogólnienie Obserwacji 11.1.11(c)).
(h) Jeżeli B ⊂ A jest zbiorem regularnym, to dla funkcji f : A −→ R mamy: f |B ∈ R(B) ⇐⇒ f · χB ∈
R(A).
(i) Jeżeli A = A1 ∪ A2 , gdzie A1 , A2 są zbioramiRregularnymi R 1 ∩ A2 | = 0, to f ∈ R(A) wtedy i tylko
i |A
wtedy, gdy f |Aj ∈ R(Aj ), j = 1, 2. Ponadto A f = A1 f + A2 f .
R
Istotnie, jeżeli f ∈ R(A), to f · χAj ∈ R(A) 22 , a zatem f |Aj ∈ R(Aj ), j = 1, 2. Odwrotnie,

jeżeli f |Aj ∈ R(Aj ), to fj := f · χAj ∈ R(A), j = 1, 2, a zatem f1 + f2 ∈ R(A). Teraz wystarczy tylko
zauważyć, że {f1 + f2 6= f } ⊂ A1 ∩ A2 i skorzystać z (g).
W szczególności (por. Ćwiczenie 11.2.1):
• jeżeli B ⊂ A jest zbiorem regularnym i f ∈ R(A), to f |B ∈ R(B);
• dla dowolnej funkcji ograniczonej f : A −→ R mamy: f ∈ R(A) ⇐⇒ f ∈ R(A) oraz A f = A f ;
R R
• dla
R dowolnej
R funkcji ograniczonej f : A −→ R mamy: f ∈ R(A) ⇐⇒ f ∈ R(int A) oraz
A
f = int A
f .
Propozycja 11.2.4. Niech A ⊂ Rn−d będzie zbiorem regularnym, niech f = (f1 , . . . , fd ) ∈ (R(A))n
i niech B oznacza wykres funkcji f , tzn. zbiór
B := {(x, f (x)) : x ∈ A} ⊂ Rn .
Wtedy |B| = 0.
Dowód . Niech A ⊂ P , gdzie P jest kostką, niech f0 = ((f1 )0 , . . . , (fd )0 ) oznacza standardowe przedłu-
żenie funkcji f i niech B0 := {(x, f0 (x)) : x ∈ P }. Zauważmy, że |B| = 0 ⇐⇒ |B0 | = 0 (Ćwiczenie).
Wynika stąd w szczególności, że możemy założyć, że A = P jest kostką.
Dla ε > 0, niech π = {P1 , . . . , Pm } będzie podziałem kostki P takim, że U (fi , π) − L(fi , π) 6 ε,
i = 1, . . . , d. Połóżmy, Qj := Pj × [m(f1 , Pj ), M (f1 , Pj )] × · · · × [m(fd , Pj ), M (fd , Pj )], j = 1, . . . , m.
Wtedy B ⊂ Q1 ∪ · · · ∪ Qm oraz
m
X d
Y d X
Y m
(M (fi , Pj ) − m(fi , Pj ))|Pj | 6 εd . 23

|Q1 | + · · · + |Qm | = |Pj | · (M (fi , Pj ) − m(fi , Pj )) 6
j=1 i=1 i=1 j=1

Twierdzenie 11.2.5 (Twierdzenie o całkach iterowanych). Niech A ⊂ Rn , B ⊂ Rm będą zbiorami

i niech f ∈ R(A × B) (por. Ćwiczenie 11.2.1(f )). Załóżmy, że f (x, ·) ∈ R(B) dla dowolnego
regularnymi
x ∈ A 24 . Wtedy funkcja Z
A 3 x 7−→ f (x, y)dy ∈ R
B
jest całkowalna na A oraz
Z Z Z
25

f (x, y)dxdy = f (x, y)dy dx.
A×B A B

22 Bo χAj ∈ R(A) i R(A) jest algebrą (por. (d)).
m Q
P d d P
Q m
23 Aj,i 6 Aj,i dla dowolnych Aj,i > 0.
24
j=1 i=1 i=1 j=1
Odnotujmy, że nie wynika to z całkowalności f na A × B. Dla przykładu: A = B = [0, 1], f (0, ·) = χQ∩[0,1] ,
f (x, ·) := 0 dla x ∈ (0, 1].
199
11.3. Własności całki Riemanna
W szczególności, powyższy wzór stosuje się dla funkcji klasy BC(A × B).
Dowód . W oczywisty sposób dowód sprowadza się do przypadku, gdy A = P i B = Q są kostkami.
Ustalmy dowolne podziały π 0 = {P1 , . . . , Pr } kostki P i π 00 = {Q1 , . . . , Qs } kostki Q. Wtedy rodzina
π := {Pj × Qk : j = 1, . . . , r, k = 1, . . . , s}
jest podziałem kostki P × Q. Wybierzmy dowolne punkty pośrednie ξ dla podziału π 0 . Wtedy
Z
26

m(f, Pj × Qk )|Qk | 6 f (ξj , y)dy 6 M (f, Pj × Qk )|Qk |,
Qk
skąd po pomnożeniu przez |Pj |, zsumowaniu najpierw względem k, a potem względem j, mamy:
r Z
X
L(f, π) 6 f (ξj , y)dy|Pj | 6 U (f, π).
j=1 Q
Pozostaje rozważyć normalne ciągi podziałów i zastosować Obserwację 11.1.7(b).
11.3. Własności całki Riemanna

Propozycja 11.3.1. Niech A ⊂ Rn , B ⊂ Rm będą zbiorami regularnymi i niech f ∈ R(A), g ∈ R(B).
Wtedy f ⊗ g ∈ R(A × B) 27 oraz
Z Z Z
f (x)g(y)dxdy = f (x)dx g(y)dy .
A×B A B
Dowód . Jedynym problemem jest całkowalność f ⊗ g na A × B. Możemy założyć, że A = P , B = Q są

kostkami. Ustalmy dowolne podziały π 0 = {P1 , . . . , Pr } kostki P i π 00 = {Q1 , . . . , Qs } kostki Q i niech π
będzie jak w dowodzie Twierdzenia 11.2.5. Załóżmy, że |f |, |g| 6 c. Wtedy

U (f ⊗ g, π) − L(f ⊗ g, π) 6 c (U (f, π 0 ) − L(f, π 0 ))|Q| + (U (g, π 00 ) − L(g, π 00 ))|P |
i dalej możemy rozumować standardowo.
Propozycja 11.3.2 (Całka jako miara objętości). Niech A będzie zbiorem regularnym w Rn−1 i niech
α, β ∈ BC(Q), α 6 β. Połóżmy
B := {(x, y) ∈ A × R : α(x) 6 y 6 β(x)}.
zbiorem regularnym oraz dla dowolnej funkcji f ∈ R(B) takiej, że f (x, ·) ∈ R([α(x), β(x)]),
Wtedy B jest
x ∈ A, 28 funkcja
Z β(x)
A 3 x 7−→ f (x, y)dy ∈ R
α(x)
jest całkowalna i mamy:

Z Z Z β(x)
f (x, y)dxdy = f (x, y)dy dx.
B A α(x)
W szczególności,
Z
|B| = (β − α).
A
25

Stosujemy tu wygodny tradycyjny zapis całki Riemanna z uwidocznieniem zmiennych.
26 Z całkowalności funkcji f (ξ , ·) na Q wynika jej całkowalność na Q .
j k

27 (f ⊗ g)(x, y) := f (x)g(y)
28

Np. f ∈ BC(B).
200
11. Całka Riemanna
Dowód . Niech |α|, β| 6 c. Zauważmy, że

∂B ⊂ (∂A) × [−c, c] ∪ {(x, α(x)) : x ∈ A} ∪ {(x, β(x)) : x ∈ A} =: Z1 ∪ Z2 ∪ Z3 .
Istotnie, niech B 3 (xs , ys ) −→ (x0 , y0 ) ∈ ∂B. Jeżeli x0 ∈ ∂A, to oczywiście (x0 , y0 ) ∈ Z1 . Jeżeli
x0 ∈ int A, to wobec ciągłości funkcji α i β, mamy α(x0 ) 6 y0 6 β(x0 ). Ponownie korzystając z ciągłości
tych funkcji, wnioskujemy, że wykluczone jest, aby α(x0 ) < y0 < β(x0 ).
Teraz regularność zbioru wynika z Obserwacji 11.1.9(f) oraz Propozycji 11.2.4.
Niech f0 : A × [−c, c] −→ R będzie trywialnym rozszerzeniem funkcji f (poprzez wartości zerowe).
Wtedy na podstawie twierdzenia o całkach iterowanych (Twierdzenie 11.2.5) mamy:
Z Z Z Z Z Z β(x)
f (x, y)dxdy = f0 (x, y)dxdy = f0 (x, y)dy dx = f (x, y)dy dx.
B A×[−c,c] A [−c,c] A α(x)
Twierdzenie 11.3.3 (Twierdzenie o funkcjach danych całką). Niech Ω będzie zbiorem otwartym w Rm ,
niech A ⊂ Rn będzie regularnym zbiorem zwartym 29 i niech f : Ω × A −→ R będzie odwzorowaniem
takim, że dla pewnego k ∈ N0 ∪ {∞} mamy:
• ft := f (·, t) ∈ C k (Ω) dla dowolnego t ∈ A,
• odwzorowanie Ω × A 3 (x, t) 7−→ Dα(ft )(x) ∈ R jest ciągłe dla |α| 6 k 30 .
Wtedy odwzorowanie Z
ϕ(x) := f (x, t)dt, x ∈ Ω,
A
jest klasy C k (Ω) oraz
Z
Dαϕ(x) = Dα(ft )(x)dt, x ∈ Ω, |α| 6 k.
A
Dowód . Wystarczy rozważyć przypadki k = 0 i k = 1.

k = 0: Ustalmy a ∈ Ω, kulę B(a, r) ⊂⊂ Ω i ε > 0. Odwzorowanie f jest jednostajnie ciągłe na
B(a, r) × A. Zatem istnieje δ > 0 taka, że |f (x, t) − f (a, t)| 6 ε dla x ∈ B(a, δ) i t ∈ A. Otrzymujemy
stąd: Z
|ϕ(x) − ϕ(a)| 6 |f (x, t) − f (a, t)|dt 6 ε|A|, x ∈ B(a, δ).
A
k = 1: Niech α = ej . Wystarczy wykazać, że
Z
∂ϕ ∂ft
(x) = (x)dt, x ∈ Ω,
∂xj A ∂xj
bowiem ciągłość prawej strony mamy już zapewnioną. Ustalmy a ∈ Ω, kulę B(a, r) ⊂⊂ Ω i ε > 0. Odwzo-
∂ft ∂ft ∂ft
rowanie ∂x j
(x) jest jednostajnie ciągłe na B(a, r) × A. Zatem istnieje δ > 0 taka, że | ∂xj
(x) − ∂xj
(a)| 6 ε
dla x ∈ B(a, δ) i t ∈ A. Stąd, na podstawie twierdzenia o przyrostach skończonych, otrzymujemy:
ϕ(a + he ) − ϕ(a) Z ∂f Z f (a + he , t) − f (a, t) ∂ft
j t j
− (a)dt 6 − (a)dt 6 ε|A|, |h| < δ.

h ∂x h ∂x

A j A j
Twierdzenie 11.3.4 (Twierdzenie o funkcjach danych całką niewłaściwą). Niech Ω będzie zbiorem
otwartym w Rm , niech −∞ < a < b 6 +∞ i niech f : Ω × [a, b) −→ R będzie odwzorowaniem ta-
kim, że dla pewnego k ∈ N0 ∪ {∞} mamy:
• ft := f (·, t) ∈ C k (Ω) dla dowolnego t ∈ [a, b),
• odwzorowanie Ω × [a, b) 3 (x, t) 7−→ Dα(ft )(x) ∈ R jest ciągłe dla |α| 6 k,
• dla dowolnego |α| 6 k istnieje odwzorowanie ciągłe gα : [a, b) −→ R takie, że |Dα(ft )(x)| 6 gα (t)
Rb
dla x ∈ Ω i t ∈ [a, b) oraz takie, że całka niewłaściwa a gα (t)dt jest zbieżna.
Wtedy odwzorowanie
Z b
ϕ(x) := f (x, t)dt, x ∈ Ω,
a
29

Np. A = P – kostka.
30

Dla k = 0 warunki te oznaczają po prostu ciągłość f .
201
11.4. Całki krzywoliniowe. Wzór Greena
jest klasy C k (Ω) oraz

Z b
Dαϕ(x) = Dα(ft )(x)dt, 31

x ∈ Ω, |α| 6 k.
a
Dowód . Ustalmy ciąg a < bν < b, bν % b i niech

Z bν
ϕν (x) := f (x, t)dt, x ∈ Ω.
a
Na podstawie poprzedniego twierdzenia wnioskujemy, że ϕν ∈ C k (Ω) oraz
Z bν
Dαϕν (x) = Dα(ft )(x)dt, x ∈ Ω, |α| 6 k.
a
Zauważmy, że ϕν −→ ϕ jednostajnie na Ω. Istotnie,
Z b
|ϕν (x) − ϕ(x)| 6 g0 (t)dt −→ 0.
bν
Wynika stąd, że ϕ jest ciągła. Z tych samych powodów, dla dowolnego |α| 6 k ciąg (Dαϕν )∞ ν=1 jest
zbieżny jednostajnie. Teraz wystarczy już tylko wykorzystać twierdzenie o różniczkowaniu ciągu wyraz
po wyrazie.
Obserwacja 11.3.5. Przedział [a, b) można zastąpić przedziałem (a, b] lub też przedziałem (a, b).
Twierdzenie 11.3.6 (Twierdzenie o zmianie zmiennych w całce Riemanna). Niech Φ : U −→ V będzie
dyfeomorfizmem klasy C 1 zbiorów otwartych U, V ⊂ Rn i niech A ⊂⊂ U będzie zbiorem regularnym (ze
względu na całkę Riemanna). Wtedy:
• zbiór Φ(A) jest regularny,
• dla dowolnej funkcji f ∈ R(Φ(A)) funkcja (f ◦ Φ) · |Φ0 | jest całkowalna na Φ(A), gdzie |Φ0 | oznacza
moduł wyznacznikaR macierzy Jacobiego odwzorowania Φ 32 ,
• Φ(A) f = A (f ◦ Φ) · |Φ0 |, f ∈ R(Φ(A)).
R
Dowód zostanie podany później (Wniosek 12.4.10). Teraz tylko zauważmy, że regularność Φ(A) wy-
nika z Propozycji 11.1.10(b) oraz że twierdzenie jest prawdziwe dla translacji.

Będziemy kontynuować rozważania z § 7.2. Na wstępie przypomnijmy Twierdzenie 7.2.4.

Twierdzenie 11.4.1. Dowolna droga γ : [0, 1] −→ Rn jest prostowalna 33 oraz
Z 1
kγ 0 (t)kdt. 34

L(γ) =
0
Niech γ : [a, b] −→ R będzie krzywą i niech f : γ ∗ −→ R będzie dowolną funkcją ograniczoną

n 35

.
Dla podziału π = (t0 , . . . , tm ) przedziału [a, b] i dla punktów pośrednich ξ = (ξ1 , . . . , ξm ) niech
Xm
M (f, γ, π, ξ) := f (γ(ξj ))kγ(tj ) − γ(tj−1 )k.
j=1
Powiemy, że funkcja f jest całkowalna wzdłuż krzywej γ (f ∈ R(γ)), jeżeli istnieje c ∈ R takie, że dla
dowolnego normalnego ciągu podziałów (πk )∞k=1 przedziału [a, b] oraz dla dowolnego wyboru punktów
pośrednich (ξk )∞
k=1 mamy:
M (f, γ, πk , ξk ) −→ c.
R
Liczbę c nazywamy całką krzywoliniową niezorientowaną z funkcji f po krzywej γ i oznaczamy c = γ f dl.
31

Zauważmy, że nasze założenia gwarantują zbieżność wszystkich występujących w tezie całek niewłaściwych.
32 Tzn. |Φ0 |(x) := | det[ ∂Φj (x)]

∂xk j,k=1,...,n |.

33 Względem odległości euklidesowej.
35
∗
γ := γ([a, b]) jest obrazem geometrycznym krzywej γ.
202
11. Całka Riemanna
Obserwacja 11.4.2. (a) Całkowalność i całka są niezależne od parametryzacji krzywej.

Istotnie, wystarczy tylko zauważyć, że jeżeli τ : [c, d] −→ [a, b] jest ściśle rosnącą bijekcją, to
jest to odwzorowanie jednostajnie ciągłe, a w szczególności obraz normalnego ciągu podziałów jest
normalnym ciągiem podziałów.
(b) γ jest prostowalna wtedy i tylko wtedy, gdy 1 ∈ R(γ). Ponadto L(γ) = γ 1dl.
R
(c) f ∈ R(γ) ⇐⇒ f ∈ R( γ). Ponadto, γ f dl = γ f dl 36 .

R R
(d) Jeżeli γj : [0, 1] −→ Rn , j = 1, 2, są krzywymi takimi, że γ1 (1) = γ2 (0) oraz f : γ1∗ ∪ γ2∗ −→ R jest
funkcją taka, że f |γj∗ ∈ R(γj ), j = 1, 2, to f ∈ R(γ1 ⊕ γ2 ) oraz
Z Z Z
f dl = f dl + f dl.
γ1 ⊕γ2 γ1 γ2
Istotnie, wystarczy rozważyć normalny ciąg podziałów będący „sumą” normalnych ciągów podzia-
łów dla poszczególnych krzywych i udowodnić, że w definicji całki krzywoliniowej niezorientowanej
możemy brać tylko takie normalne ciągi podziałów (πk )∞ k=1 , dla których t ∈ πk , k > 1, gdzie t jest
e e
ustalonym punktem z (a, b).
Rozważmy bowiem dowolny normalny ciąg podziałów (πk )∞ ∞
k=1 i ciąg punktów pośrednich (ξk )k=1 .
0 ∞ 0 ∞
Niech (πk )k=1 będzie ciągiem powstałym przez dołożenie punktu t i niech (ξk )k=1 będzie uzupełnio-
e
nym ciągiem punktów pośrednich (zachowujemy wszystkie dotychczasowe punkty pośrednie). Wtedy
(por. dowód Propozycji 7.2.3) mamy:
|M (f, γ, πk , ξk ) − M (f, γ, πk0 , ξk0 )| 6 2 sup |f | ωγ (diam πk0 );

γ∗
dalej rozumujemy standardowo.

(e) Operator R(γ) 3 f 7−→ γ f dl ∈ R jest liniowy.
R
Propozycja 11.4.3. Niech γ : [0, 1] −→ Rn będzie drogą. Wtedy mamy C(γ ∗ ) ⊂ R(γ) oraz
Z Z 1
f (γ(t))kγ 0 (t)kdt, f ∈ C(γ ∗ ). 37

f dl =
γ 0
Dowód . Możemy założyć, że γ jest klasy C 1 . Ustalmy podział π = (t0 ,. . . ,tm ) oraz punkty pośrednie
ξ = (ξ1 , . . . , ξm ). Wtedy
m
X
|M (f, γ, π, ξ) − M ((f ◦ γ)kγ 0 k, π, ξ)| 6 |f (γ(ξj ))|kγ(tj ) − γ(tj−1 ) − γ 0 (ξj )(tj − tj−1 )k
j=1

6 max
∗
|f | ωγ 0 (diam π);
γ
dalej standardowo.
Niech teraz γ : [a, b] −→ Rn będzie dowolną krzywą i niech V = (V1 , . . . , Vn ) : γ ∗ −→ Rn będzie
dowolnym odwzorowaniem (polem wektorowym) ograniczonym. Dla podziału π = (t0 , . . . , tm ) przedziału
[a, b] i dla punktów pośrednich ξ = (ξ1 , . . . , ξm ) niech
Xm

M (V, γ, π, ξ) := hV (γ(ξj )), γ(tj ) − γ(tj−1 )i. 38
j=1
Powiemy, że pole V jest całkowalne wzdłuż krzywej γ, jeżeli istnieje c ∈ R takie, że dla dowolnego
normalnego ciągu podziałów (πk )∞
k=1 przedziału [a, b] oraz dla dowolnego wyboru punktów pośrednich
(ξk )∞
k=1 mamy:
M (V, γ, πk , ξk ) −→ c.
R
Liczbę c nazywamy całką krzywoliniową zorientowaną z pola V po krzywej γ i oznaczamy c = γ V dx =
R
V dx1 + · · · + Vn dxn .
γ 1
36

37
Uzasadnia to nazwę „całka niezorientowana”.
Zauważmy, że całka po prawej stronie istnieje. Twierdzenie daje praktyczny sposób obliczania całek niezoriento-
wanych.
38 h , i oznacza standardowy iloczyn skalarny w Rn .
203
Obserwacja 11.4.4. (a) Całkowalność i całka są niezależne od parametryzacji krzywej.

(b) Pole V jest całkowalne na γ wtedy i tylko wtedy, gdy jest całkowalne na γ. Ponadto,
Z Z

V dx = − V dx 39
γ γ
.
(c) Jeżeli γj : [0, 1] −→ Rn , j = 1, 2, są krzywymi takimi, że γ1 (1) = γ2 (0) oraz V : γ1∗ ∪ γ2∗ −→ Rn jest
odwzorowaniem takim, że V jest całkowalne osobno na γ1 i γ2 , to V jest całkowalne na γ1 ⊕ γ2 oraz
Z Z Z
V dx = V dx + V dx.
γ1 ⊕γ2 γ1 γ2
(d) Całka zorientowana po krzywej γ jest operatorem liniowym.

Propozycja 11.4.5. Niech γ : [0, 1] −→ Rn będzie drogą. Wtedy każde pole ciągłe V jest całkowalne na
γ oraz
Z Z 1
hV (γ(t)), γ 0 (t)idt. 40

V dx =
γ 0
Dowód . Możemy założyć, że γ jest klasy C 1 . Ustalmy podział π = (t0 ,. . . ,tm ) oraz punkty pośrednie
ξ = (ξ1 , . . . , ξm ). Wtedy
m D
X E
|M (V, γ, π, ξ) − M (hV ◦ γ, γ 0 i, π, ξ)| 6 V (γ(ξj )), γ(tj ) − γ(tj−1 ) − γ 0 (ξj )(tj − tj−1 )

j=1

6 max
∗
kV k ωγ 0 (diam π);
γ
dalej standardowo.
n
Twierdzenie 11.4.6 (Niezależność całki krzywoliniowej od drogi całkowania). Niech D ⊂ R będzie
obszarem i niech V : D −→ Rn będzie odwzorowaniem ciągłym. Wtedy następujące warunki są równo-
ważne:
R
(i) dla dowolnej drogi γ : [0, 1] −→ D całka γ V dx zależy jedynie od końców tej drogi;
(ii) pole V jest potencjalne, tzn. istnieje funkcja Φ ∈ C 1 (D) (zwana potencjałem) taka, że
∂Φ
Vj = , j = 1, . . . , n.
∂xj
RB
Warunek (i) pozwala zdefiniować dla A, B ∈ D całkę A V dx rozumianą jako całka po dowolnej
drodze łączącej A i B wewnątrz obszaru D. W szczególności, całka po dowolnej drodze zamkniętej jest
równa zero.
Zauważmy, że potencjał pola jest wyznaczony jednoznacznie z dokładnością do stałej.
Dowód . (ii) =⇒ (i): Na podstawie Propozycji 11.4.5 dostajemy
Z Z 1 Z 1
0
V dx = hV (γ(t)), γ (t)idt = (Φ ◦ γ)0 (t)dt = Φ(γ(1)) − Φ(γ(0)).
γ 0 0
(i) =⇒ (ii): Ustalmy A ∈ D i niech

Z x
Φ(x) := V dx, x ∈ D.
A
Wtedy dla a ∈ D i dla j ∈ {1, . . . , n}, korzystając z niezależności całki od drogi, mamy
Φ(a + he ) − Φ(a) 1 Z Z 1
j
− Vj (a) = V dx − Vj (a) = Vj (a + thej )dt − Vj (a)

h h [a,a+hej ]

0
6 max{|Vj (a + thej ) − Vj (a)| : 0 6 t 6 1} −→ 0.
h→0
39

40
Uzasadnia to nazwę „całka zorientowana”.
Zauważmy, że całka po prawej stronie istnieje. Twierdzenie daje praktyczny sposób obliczania całek zorientowa-
nych.
204
11. Całka Riemanna

Twierdzenie 11.4.7 (Lemat Poincarégo 41 ). Niech D ⊂ Rn będzie obszarem gwiaździstym względem
punktu a i niech V ∈ C 1 (D, Rn ). Wtedy V jest polem potencjalnym wtedy i tylko wtedy, gdy
∂Vj ∂Vk 42

= , j, k = 1, . . . , n. (∗)
∂xk ∂xj
Dowód . Oczywiście, jeżeli pole V jest potencjalne i Φ jest jego potencjałem, to Φ musi być klasy C 2 ,
a zatem:
∂Vj ∂ 2Φ ∂ 2Φ ∂Vk
= = = , j, k = 1, . . . , n.
∂xk ∂xk ∂xj ∂xj ∂xk ∂xj
W drugą stronę: niech
Z Z 1
Φ(x) := V dx = hV (a + t(x − a)), x − aidt, x ∈ D.
[a,x] 0
Na podstawie twierdzenia o funkcjach danych całką funkcja Φ jest klasy C 1 . Ponadto dla x ∈ D i j ∈
{1, . . . , n} mamy:
Z 1h D
∂Φ ∂V E i
(x) = t (a + t(x − a)), x − a + Vj (a + t(x − a)) dt
∂xj 0 ∂xj
Z 1h
na mocy (∗) d i
= t Vj (a + t(x − a)) + Vj (a + t(x − a)) dt = tVj (a + t(x − a))|10 = Vj (x).
0 dt
Wiadomo, że każda krzywa Jordana γ : [0, 1] −→ R2 dzieli płaszczyznę na dwa obszary:

• ograniczony, zwany wnętrzem krzywej γ i oznaczany int γ,
• nieograniczony, zwany zewnętrzem krzywej γ i oznaczany ext γ,
takie, że ∂(int γ) = ∂(ext γ) = γ ∗ .
Niech D ⊂ R2 będzie obszarem ograniczonym takim, że dla pewnego N ∈ N0 mamy:

(†) ∂D = γ0∗ ∪ · · · ∪ γN ∗

, gdzie γj : [0, 1] −→ R2 jest drogą Jordana 43 zorientowaną dodatnio
względem D, tzn. „gdy idziemy po γj∗ zgodnie z przebiegiem parametru, to obszar D mamy po

lewej ręce” 44 , j = 0, . . . , N ,
γj∗ ⊂ int γ0 , j = 1, . . . , N ,
γj∗ ⊂ ext γk∗ dla j, k = 1, . . . , N , j 6= k.
Powiemy, że dla obszaru ograniczonego D ⊂ R2 spełniającego warunek (†) zachodzi wzór Greena
45
, jeżeli dla dowolnych funkcji P, Q ∈ C 1 (Ω), gdzie Ω jest pewnym otoczeniem D, zachodzi wzór:
Z Z
∂Q ∂P
P dx + Qdy = − . 46
∂D D ∂x ∂y
Zauważmy, że na mocy Propozycji 11.1.10(b) obszar D jest regularny oraz, że całki po obu stronach
powyższego wzoru istnieją. Problemem jest równość.
Obserwacja 11.4.8. (a) Przypuśćmy, że D jest normalny względem osi x, tzn.

D = {(x, y) ∈ (a, b) × R : ϕ(x) < y < ψ(x)},
41

Jules Henri
Poincaré (1854–1912).
42 Mamy n nietrywialnych warunków.
2
43 Tzn. drogą będącą krzywą Jordana.

44 Pojęcie to sformalizujemy w przyszłości.
45

George Green (1793–1841).
R N R
P
46 Stosujemy tu tradycyjne oznaczenia; P dx + Qdy := P dx + Qdy.
∂D γj
j=0
205

gdzie ϕ, ψ : [a, b] −→ R są funkcjami ciągłymi, kawałkami klasy C 1 i ϕ(x) < ψ(x) dla x ∈ (a, b) 47 .
Niech dalej Q := 0. Wtedy, na podstawie twierdzenia o całkach iterowanych, mamy:
Z Z b Z ψ(x) Z b
∂0 ∂P ∂P
− =− dy dx = [P (x, ϕ(x)) − P (x, ψ(x))]dx
D ∂x ∂y a ϕ(x) ∂y a
Z Z Z
= P dx + 0dy + P dx + 0dy = P dx + 0dy.
[a,b]3t−→(t,ϕ(t)) [a,b]3t−→(t,ψ(t)) ∂D
(b) Jeżeli D jest normalny względem osi y, to

Z Z
∂Q ∂0
− = 0dx + Qdy.
D ∂x ∂y ∂D
(c) Wzór Greena zachodzi dla obszarów normalnych względem obu osi (np. dla prostokątów, trójkątów,
elips, wielokątów wypukłych itd).
(d) Wzór Greena zachodzi dla obszarów, które dają się podzielić na skończoną liczbę obszarów normal-
nych względem obu osi (np. dla wielokątów (mogących mieć „dziury”)).
Aby poznać ogólniejszą klasę obszarów, dla których zachodzi wzór Greena, rozważmy następującą
konstrukcję.
Niech π = (t0 , . . . , tm ) będzie podziałem [0, 1] takim, że γj |[ti−1 ,ti ] jest klasy C 1 dla dowolnych
j = 0, . . . , N , i = 1, . . . , m (m 1). Niech γj,π oznacza łamaną wpisaną w γj wyznaczoną przez podział
π, tzn. przez punkty (γj (t0 ), . . . , γj (tm )), j = 0, . . . , N .
Ćwiczenie 11.4.9. Pokazać, że jeżeli γ : [0, 1] −→ R2 jest drogą, to dla dowolnego normalnego ciągu
podziałów (πk )∞
k=1 mamy γπk −→ γ jednostajnie na [0, 1].
Lemat 11.4.10. Jeżeli γ : [0, 1] −→ R2 jest krzywą Jordana klasy C 1 , γ 0 (0) = γ 0 (1), γ 0 (t) 6= 0, t ∈ [0, 1],
to γπ jest Jordana dla dostatecznie drobnych podziałów π.
Dowód . Przypuśćmy, że istnieje normalny ciąg podziałów (πk )∞ 0 00
k=1 oraz punkty uk , uk ∈ [0, 1], k =
1, 2, . . . , takie że |uk − uk | < 1 oraz γπk (uk ) = γπk (uk ), k = 1, 2, . . . . Możemy założyć, że u0k −→ u00 ,
0 00 0 00
u00k −→ u000 . Na podstawie Ćwiczenia 11.4.9 wnioskujemy, że γ(u00 ) = γ(u000 ). Jeżeli wykażemy, że
(*) |u00 − u000 | < 1,
dowód będzie zakończony.
Odwzorowanie γ przedłuża się w sposób naturalny do odwzorowania γ : R −→ R2 , klasy C 1 , okreso-
wego o okresie 1 i takiego, że γ 0 (t) 6= 0 dla dowolnego t ∈ R. Korzystając z twierdzenia o funkcji uwikłanej,
widzimy, że dla dowolnego u ∈ [0, 1] istnieje ograniczony prostokąt otwarty Pu o środku w punkcie γ(u)
taki, że γ ∗ ∩Pu jest wykresem (względem którejś osi). Niech dla przykładu Pu = γ(u)+(−r1 , r1 )×(−r2 , r2 )
oraz γ ∗ ∩ Pu = {(x, ϕ(x)) : |x − γ1 (u)| < r1 }. Niech Qu := γ(u) + (−r1 /2, r1 /2) × (−r2 , r2 ). Za-
uważmy, że γπ∗k ∩ Qu musi być łukiem Jordana dla k > k(u) 1. Dobierzmy u1 , . . . , uN ∈ [0, 1] tak, że
γ ∗ ⊂ Qu1 ∪ · · · ∪ QuN .
Przypuśćmy, że warunek (*) nie zachodzi. W przypadku, gdy u00 = u000 =: t0 , niech γ(t0 ) ∈ Quj0 .
Wtedy γπk (u0k ), γπk (u00k ) ∈ Quj0 dla k 1, a więc γπk (u0k ) 6= γπk (u00k ) dla k 1 — sprzeczność.
W przypadku, gdy np. u00 = 0, u000 = 1, wystarczy skorzystać z okresowości — Ćwiczenie.
Ćwiczenie 11.4.11. Znaleźć przykład drogi Jordana γ : [0, 1] −→ R2 takiej, że dla pewnego normalnego
ciągu podziałów (πk )∞
k=1 , krzywa γπk nie jest Jordana, k = 1, 2, . . . .
Twierdzenie 11.4.12 (Wzór Greena). Niech D ⊂ R2 będzie obszarem spełniającym (†). Załóżmy do-
datkowo, że γj,πk jest krzywą Jordana dla j = 0, . . . , N i pewnego normalnego ciągu podziałów (πk )∞ k=1 .
Wtedy wzór Greena zachodzi.
W szczególności, jeżeli γj : [0, 1] −→ R2 jest krzywą Jordana klasy C 1 , γj0 (0) = γj0 (1), γj0 (t) 6= 0,
t ∈ [0, 1], j = 0, . . . , N , to wzór Greena zachodzi (por. Lemat 11.4.10).
W przyszłości pokażemy, że powyższe dodatkowe założenie można pominąć, a więc wzór Greena
zachodzi dla dowolnego obszaru spełniającego (†) — zob. Twierdzenie 13.3.4.
47

Nie wykluczamy równości na końcach przedziału.
206
11. Całka Riemanna
Dowód . Niech Dπk oznacza obszar ograniczony krzywymi γj,πk , j = 0, . . . , N . Widać, że Dπk ⊂ Ω,
k 1. Na podstawie poprzedniej części dowodu wzór Greena zachodzi dla Dπk , k 1. Jeżeli pokażemy
zbieżność do siebie odpowiednich całek gdy k −→ +∞, to uzyskamy wzór Greena dla D.
Lemat 11.4.13. Niech γ : [0, 1] −→ Rn będzie krzywą kawałkami klasy C 1 , niech γπ oznacza łamaną
wpisaną w γ wyznaczoną przez podział π = (t0 , . . . , tm ) odcinka [0, 1] i niech V : Ω −→ Rn będzie ciągłym
polem wektorowym określonym w pewnym otoczeniu Ω zbioru γ ∗ . Wtedy
Z Z
V dx −→ V dx.
γπ diam π→0 γ
Dowód . Możemy założyć, że γ jest klasy C 1 . Mamy:

t − ti−1
γπ (t) := γ(ti−1 ) + (γ(ti ) − γ(ti−1 )), ti−1 6 t 6 ti , i = 1, . . . , m.
ti − ti−1
Możemy założyć (zmniejszając Ω), że V jest odwzorowaniem ograniczonym i jednostajnie ciągłym na Ω.
Liczymy:
Z Z m Z ti D
11.4.5 X E D E
V dx − V dx 6 V (γπ (t)), γπ0 (t) − V (γ(t)), γ 0 (t) dt

γπ γ i=1 ti−1
m
X Z ti D γ(ti ) − γ(ti−1 ) E D E
= V (γπ (t)), − V (γ(t)), γ 0 (t) dt

i=1 t i−1
t i − t i−1
m Z ti D
X γ(ti ) − γ(ti−1 ) − γ 0 (t)(ti − ti−1 ) E
6 V (γπ (t)), dt

i=1 ti−1
ti − ti−1
m Z ti D
X E
+ V (γπ (t)) − V (γ(t)), γ 0 (t) dt

i=1 ti−1
kγ 0 k ωV (ωγ (diam π)).

6 sup kV k ωγ 0 (diam π) + max
∗

Ω γ
Z powyższego lematu wynika natychmiast, że

Z Z
P dx + Qdy −→ P dx + Qdy.
∂Dπ diam π→0 ∂D
∂Q ∂P

Niech f := ∂x − ∂y . Możemy założyć, że |f | 6 c na Ω 48 . Wtedy
Z Z

f− f 6 c(|D \ Dπ | + |Dπ \ D|). 49

Dπ D
Pozostaje udowodnić, że |D \ Dπ | + |Dπ \ D| −→ 0, gdy diam π −→ 0. Istotnie, niech ε > 0 i niech
Q1 , . . . , Qr będą kwadratami takimi, że ∂D ⊂ int Q1 ∪ · · · ∪ int Qr i |Q1 | + · · · + |Qr | 6 ε (por. dowód
Propozycji 11.1.10). Wtedy, jeżeli średnica podziału π jest dostatecznie mała, to (D \ Dπ ) ∪ (Dπ \ D) ⊂
Q1 ∪ · · · ∪ Qr , a zatem
|D \ Dπ | + |Dπ \ D| 6 |Q1 | + · · · + |Qr | 6 ε.
Wniosek 11.4.14. Jeżeli dla obszaru D zachodzi wzór Greena, to
Z
2|D| = −ydx + xdy.
∂D
48

49
Zmniejszając ewentualnie Ω.
Zauważmy, że zbiory D \ Dπ , Dπ \ D są regularne.
ROZDZIAŁ 12
Teoria miary i całki
12.1. Miara i całka — repetytorium

Teoria miary i całki była treścią niezależnego wykładu. Podrozdział ten należy potraktować jako
pewnego rodzaju repetytorium z podstawowych definicji i twierdzeń tej teorii. Chodzi również o ustalenie
oznaczeń.
12.1.1. σ-algebry i zbiory borelowskie.

Definicja 12.1.1. Powiemy, że rodzina podzbiorów M ⊂ P(X) jest σ–algebrą na X, jeżeli:
(1) ∅ ∈ M,
(2) A ∈ M =⇒ X \ A ∈ M,
∞
(3) (Aj )∞
S
j=1 ⊂ M =⇒ Aj ∈ M.
j=1
Odnotujmy, że rodzina wszystkich podzbiorów Rn , które są regularne z punktu widzenia definicji

całki Riemanna nie jest oczywiście σ–algebrą.
Dla dowolnego zbioru Y i dla dowolnego odwzorowania f : X −→ Y rodzina
f∗ M := {B ⊂ Y : f −1 (B) ∈ M}
jest σ–algebrą na Y . Zauważmy, że dla g : Y −→ Z mamy: g∗ f∗ M = (g ◦ f )∗ M.
Dla dowolnej rodziny F ⊂ P(X) istnieje najmniejsza σ–algebra na X zawierająca F, którą będziemy
oznaczać przez σ(F).
Definicja 12.1.2. Jeżeli X jest przestrzenią topologiczną, to B(X) := σ(top X) nazywamy σ–algebrą
zbiorów borelowskich na X.
12.1.3. Niech
∆ε,α := ε(α + [0, 1]n ), ∆oε,α := ε(α + [0, 1)n ), ε > 0, α ∈ Rn ,
∞
[ ∞
[
Sk := {∆1/2k ,α : α ∈ Zn }, S := Sk , Sok := {∆o1/2k ,α : α ∈ Zn }, So := Sok ;
k=1 k=1
zbiory typu ∆oε,α nazywa się czasami kostką z narożnikiem. Wtedy:

(a) Dla dowolnych k ∈ N oraz x ∈ Rn , istnieje dokładnie jedna kostka z narożnikiem Q ∈ Sok taka, że
x ∈ Q.
(b) Dla dowolnych k, ` ∈ N oraz Q ∈ Sok , R ∈ So` , jeżeli k < `, to albo Q ∩ R = ∅ albo R ⊂ Q.
(c) Dowolny
S∞ niepusty zbiór otwarty Ω ⊂ Rn jest sumą przeliczalnej liczby kostek z rodziny S, Ω =
j=1 Pj , przy czym int Pi ∩ int Pj = ∅ dla i 6= j.
(d) Dowolny niepusty zbiór otwartySΩ ⊂ Rn jest sumą przeliczalnej liczby parami rozłącznych kostek z
∞
narożnikiem z rodziny So , Ω = j=1 Qj .
12.1.4 (Własności zbiorów borelowskich). (a) B(X)
= σ(rodzina wszystkich zbiorów domkniętych w X).
Zbiory typu Gδ 1 oraz zbiory typu Fσ 2 są borelowskie.
∞
T
1 Tzn. zbiory postaci Ωj , gdzie Ωj ∈ top X, j > 1.
j=1
S∞
2 Tzn. zbiory postaci Fj , gdzie Fj jest domknięty w X, j > 1.
j=1
207
208
12. Teoria miary i całki
(b) Korzystając z Obserwacji 12.1.3(c), wnioskujemy natychmiast, że B(Rn ) = σ(F), gdzie

F := {P ⊂ Rn : P jest kostką}.
(c) Niech A ⊂ R będzie dowolnym zbiorem gęstym. Wtedy B(R) = σ(F), gdzie F jest jedną z następu-
jących rodzin przedziałów:
• F := rodzina wszystkich przedziałów ∆ ⊂ R,
• F := rodzina wszystkich przedziałów ∆ ⊂ R o końcach w A ∪ {−∞, +∞},
• F := {[−∞, α) : α ∈ A},
• F := {[−∞, α] : α ∈ A},
• F := {(α, +∞] : α ∈ A},
• F := {[α, +∞] : α ∈ A}.
12.1.2. Odwzorowania mierzalne.
Definicja 12.1.5. Niech M będzie σ–algebrą na X i niech Y będzie przestrzenią topologiczną. Powiemy,
że odwzorowanie f : X −→ Y jest M–mierzalne (krótko: mierzalne), jeżeli f −1 (Ω) ∈ M dla dowolnego
Ω ∈ top Y , tzn. top Y ⊂ f∗ M. Piszemy wtedy f ∈ M(X, Y, M) lub krótko:
• f ∈ M(X, Y ), o ile z kontekstu jasno wynika, co to jest M,
• f ∈ M(X, M), o ile z kontekstu jasno wynika, co to jest Y , w szczególności, gdy Y = R (z topo-
logią naturalną),
• f ∈ M(X), o ile z kontekstu jasno wynika, co to jest Y i M.
Jeżeli X jest przestrzenią topologiczną, to odwzorowania B(X)–mierzalne nazywamy borelowskimi.
Uwaga: We wszystkich istotnych przypadkach zakłada się dodatkowo, że top Y ma bazę przeliczalną,
np. że Y jest ośrodkową przestrzenią metryczną. Bez dodatkowych założeń (o X lub/i Y ), wprowadzone
powyżej pojęcie odwzorowania mierzalnego jest zbyt ogólne i nie pozwala na uzyskanie interesujących
wyników — por. [Sch 1981], IV.4. W praktyce można się ograniczyć do przypadku, gdy Y ∈ {R, C}.
12.1.6 (Własności odwzorowań mierzalnych). (a) f ∈ M(X, Y, M) ⇐⇒ B(Y ) ⊂ f∗ M.
(b) C(X, Y ) ⊂ M(X, Y, B(X)).
(c) Jeżeli f ∈ M(X, Y, M), g ∈ M(Y, Z, B(Y )) (np. g ∈ C(Y, Z)), to g ◦ f ∈ M(X, Z, M).
(d) • Jeżeli f ∈ M(X, C∗ , M), to f1 ∈ M(X, C∗ , M).
• Jeżeli f ∈ M(X, M), to |f | ∈ M(X, M).
• Jeżeli f ∈ M(X, Y, M), gdzie (Y, k k) jest przestrzenią unormowaną, to kf k ∈ M(X, M).
• Jeżeli f = (f1 , f2 ) ∈ M(X, Y1 × Y2 , M), to fj ∈ M(X, Yj , M), j = 1, 2.
(e) Dla f : X −→ Y ⊂ Z mamy: f ∈ M(X, Y, M) ⇐⇒ f ∈ M(X, Z, M).
(f) Każde odwzorowanie stałe jest mierzalne.
(g) χA ∈ M(X, M) ⇐⇒ A ∈ M.
(h) Niech fj ∈ M(X, Yj , M), j = 1, 2. Załóżmy, że top Yj ma bazę przeliczalną, j = 1, 2 3 . Wtedy
f := (f1 , f2 ) ∈ M(X, Y1 × Y2 , M).
(i) Niech Y będzie przestrzenią topologiczną i niech F ⊂ P(Y ) będzie dowolną rodziną taką, że B(Y ) ⊂
σ(F). Załóżmy f : X −→ Y jest taka, że f −1 (A) ∈ M dla dowolnego A ∈ F. Wtedy f ∈ M(X, Y, M).
W szczególności, wobec (12.1.4)(c), dla f : X −→ R następujące warunki są równoważne:
(1) f ∈ M(X, M);
(2) f −1 (∆) ∈ M dla dowolnego przedziału ∆ ⊂ R;
(3) {x ∈ X : f (x) < α} ∈ M dla dowolnego α ∈ Q;
(4) {x ∈ X : f (x) 6 α} ∈ M dla dowolnego α ∈ Q;
(5) {x ∈ X : f (x) > α} ∈ M dla dowolnego α ∈ Q;
(6) {x ∈ X : f (x) > α} ∈ M dla dowolnego α ∈ Q.
(j) C ↑ (X) ⊂ M(X, R, B(X)) (zob. Definicja 9.2.1). W szczególności, na podstawie (c), jeżeli f ∈
M(X, Y, M), g ∈ C ↑ (Y ), to g ◦ f ∈ M(X, Z, M).
(k) Jeżeli f, g ∈ M(X, M), to {f < g}, {f 6 g} ∈ M.
(l) Jeżeli f, g ∈ M(X, Y, M), gdzie Y jest przestrzenią Hausdorffa z bazą przeliczalną, to {f = g},
{f 6= g} ∈ M.
3

Np. Yj = R, j = 1, 2.
209
∞
S
(m) Jeżeli X = Xj , gdzie Xj ∈ M, j > 1, to dla f : X −→ Y mamy: f ∈ M(X, Y, M) ⇐⇒ f |Xj ∈
j=1

M(Xj , Y, M) 4 , j > 1.
(n) Niech fj ∈ M(X, Yj , M), gdzie Yj jest przestrzenią unormowaną z bazą przeliczalną, j = 1, 2. Niech
A ∈ L(Y1 × Y2 , Z), B ∈ L(Y1 , Y2 ; Z), gdzie Z jest przestrzenią unormowaną. Wtedy
A(f1 , f2 ), B(f1 , f2 ) ∈ M(X, Z, M)
(wynika to z (c) i (h)). W szczególności,
• jeżeli fj ∈ M(X, Y, M), j = 1, 2, gdzie Y jest przestrzenią unormowaną z bazą przeliczalną,
to f1 + f2 ∈ M(X, Y, M);
• jeżeli f1 ∈ M(X, K, M), f2 ∈ M(X, Y, M), gdzie Y jest K–przestrzenią unormowaną z bazą
przeliczalną, to f1 · f2 ∈ M(X, Y, M) (tak więc, w szczególności, M(X, Y, M) jest przestrzenią
wektorową nad K).
(o) Dla f ∈ M(X, C, M) istnieje funkcja α ∈ M(X, S1 , M) taka, że f = α|f |.
(p) Dla dowolnych f, g ∈ M(X, M) zbiór A := {x ∈ X : f (x) + g(x) istnieje} należy do M oraz
f + g ∈ M(A, M). Ponadto, f · g ∈ M(X, M) przy zastosowaniu konwencji 0 · ∞ := 0
(q) Jeżeli (fj )∞
j=1 ⊂ M(X, M), to inf{fj : j ∈ N}, sup{fj : j ∈ N} ∈ M(X, M).
(r) • Jeżeli f, g ∈ M(X, M), to max{f, g}, min{f, g} ∈ M(X, M).
• Jeżeli f ∈ M(X, M), to f+ := max{f, 0}, f− := max{−f, 0} ∈ M(X, M). 5
• Jeżeli (fj )∞
j=1 ⊂ M(X, M), to lim inf fj , lim sup fj ∈ M(X, M).
j→+∞ j→+∞
(s) Jeżeli (fj )∞
j=1 ⊂ M(X, M), to A := {x ∈ X : lim fj (x) istnieje} ∈ M oraz lim fj ∈ M(A, M)
j→+∞ j→+∞
. W szczególności, każda oddzielnie ciągła funkcja f : R × Rn−1 −→ R jest B(Rn )–mierzalna.
6

(t) Jeżeli (fj )∞

j=1 ⊂ M(X, Y, M), gdzie (Y, %) jest przestrzenią metryczną, oraz fj −→ f punktowo na
X, to f ∈ M(X, Y, M).
(u) Niech Ω ∈ top Rn i niech f ∈ M(Ω, R, B(Ω)). Przypuśćmy, że A ∈ B(Ω) i dla pewnego j ∈ {1, . . . , n}
pochodna ∂x ∂f
j
(x) istnieje przy dowolnym x ∈ A. Wtedy ∂x ∂f
j
∈ M(A, R, B(Ω)).
(v) Niech Ω ∈ top Rn i niech f : Ω −→ R będzie funkcją ciągłą. Dla j ∈ {1, . . . , n} niech
n ∂f o
Aj := x ∈ Ω : (x) istnieje .
∂xj
Wtedy Aj ∈ B(Rn ) oraz (na podstawie (u)) ∂f
∂xj ∈ M(Aj , R, B(Ω)).
Definicja 12.1.7. Niech Y będzie przestrzenią unormowaną z bazą przeliczalną. Powiemy, że odwzoro-
wanie f : X −→ Y jest proste (f ∈ M0 (X, Y, M)), jeżeli f ∈ M(X, Y, M) oraz zbiór f (X) jest skończony.
Zgodnie z ogólną umową, będziemy również stosować oznaczenia M0 (X, Y ), M0 (X, M) i M0 (X).
Niech f ∈ M0 (X, Y, M), f (X) = {a1 , . . . , aN }, aj 6= ak dla j 6= k. Wtedy Aj := f −1 ({aj }) ∈ M,
N
j = 1, . . . , N 7 , oraz f =
P
aj χAj . Postać tę nazywamy postacią kanoniczną odwzorowania f .
j=1
Niech M+
0 (X, M) oznacza zbiór nieujemnych funkcji prostych f : X −→ R+ . Jak zwykle, będziemy
również stosować oznaczenie M+ 0 (X).
Niech M+ (X, M) oznacza zbiór nieujemnych funkcji mierzalnych f : X −→ [0, +∞]. Będziemy
również stosować oznaczenie M+ (X).
+ + + +
8
Oczywiście M0 (X, M) ⊂ M (X, M). Ponadto, M0 (X, M) oraz M (X, M) są wypukłymi stożkami
.
+
Propozycja 12.1.8. Dla dowolnej funkcji f ∈ M+ (X, M) istnieje ciąg (fn )∞
n=1 ⊂ M0 (X, M) taki, że
fn % f punktowo na X. Ponadto, jeżeli f jest ograniczona, to fn −→ f jednostajnie na X.
4

Tu i dalej stosujemy następującą umowę: jeżeli A ∈ M i f : A −→ Y , to pisząc „f ∈ M(A, Y, M)” mamy na myśli
„f ∈ M(A,
Y, M|A )”.
5 Zauważmy, że f = f − f
+ − (działanie jest zawsze wykonalne) oraz |f | = f+ + f− .

6 A = {x ∈ X : lim inf f (x) = lim sup f (x)} i korzystamy z (l) i (r).
j j
j→+∞ j→+∞
7

Zauważmy, że A1 , . . . , AN są parami rozłączne oraz, że w sumie dają X.
8

Podzbiór S przestrzeni wektorowej E jest wypukłym stożkiem jeżeli tx + uy ∈ S dla dowolnych t, u > 0, x, y ∈ S.
210
12.1.3. Miary.
Definicja 12.1.9. Niech M będzie σ–algebrą na X. Funkcję µ : M −→ [0, +∞] nazywamy miarą
nieujemną na M, jeżeli:
(1) µ(∅) = 0,
∞ ∞
(2) (Aj )∞
S P
j=1 ⊂ M, Aj ∩ Ak = ∅ dla j 6= k =⇒ µ( Aj ) = µ(Aj ) (jest to tzw. przeliczalna addytyw-
j=1 j=1
ność).
Definicja 12.1.10. Powiemy,
że miara µ : M −→ [0, +∞] jest zupełna, jeżeli dla dowolnych Z ∈ Z
i A ⊂ Z mamy A ∈ M 9 .
Propozycja 12.1.11. Dla dowolnej miary µ : M −→ [0, +∞] istnieje σ–algebra M∗ oraz miara zupełna
µ∗ : M∗ −→ [0, +∞] takie, że
• M ⊂ M∗ ,
• µ∗ |M = µ,
• dla dowolnej σ–algebry N i miary zupełnej ν : N −→ [0, +∞], jeżeli M ⊂ N i ν|M = µ, to
M∗ ⊂ N i ν|M∗ = µ∗ 10 .

12.1.4. Miary zewnętrzne. Warunek Carathéodory’ego.

Definicja 12.1.12. Powiemy, że funkcja ϕ : P(X) −→ [0, +∞] jest miarą zewnętrzną na X, jeżeli
(1) ϕ(∅) = 0,
∞
S ∞
P
(2) A ⊂ Aj =⇒ ϕ(A) 6 ϕ(Aj ).
j=1 j=1
). Niech ϕ : P(X) −→ [0, +∞] będzie miarą

11

Twierdzenie 12.1.13 (Warunek Carathéodory’ego
zewnętrzną na X. Zdefiniujmy
12

M(ϕ) := {A ⊂ X : ∀T ⊂X : ϕ(T ) > ϕ(T ∩ A) + ϕ(T \ A)}.
Wtedy M(ϕ) jest σ–algebrą, zaś ϕ|M(ϕ) — miarą zupełną.

Zbiory z M(ϕ) nazywamy zbiorami mierzalnymi.
Propozycja 12.1.14. Niech (X, %) będzie przestrzenią metryczną, niech ϕ : P(X) −→ [0, +∞] będzie
miarą zewnętrzną. Wtedy
B(X) ⊂ M(ϕ) ⇐⇒ ∀A,B⊂X: %(A,B)>0 : ϕ(A ∪ B) > ϕ(A) + ϕ(B).
12.1.5. Regularność.
Definicja 12.1.15. Niech ϕ : P(X) −→ [0, +∞] będzie miarą zewnętrzną. Powiemy, że miara ϕ jest

regularna, jeżeli dla dowolnego A ⊂ X istnieje zbiór A
b ∈ M(ϕ) taki, że A ⊂ A b = ϕ(A) 13 .
b i ϕ(A)
Jeżeli X jest przestrzenią topologiczną i ϕ : P(X) −→ [0, +∞] jest miarą zewnętrzną taką, że
B(X) ⊂ M(ϕ), to powiemy, że ϕ jest B–regularna (regularna w sensie borelowskim), jeżeli dla dowolnego
b ∈ B(X) taki, że A ⊂ A

A ⊂ X istnieje zbiór A b = ϕ(A) 14 .
b i ϕ(A)
Propozycja 12.1.16. Niech X będzie przestrzenią metryczną i niech ϕ : P(X) −→ [0, +∞] będzie miarą
∞
zewnętrzną taką, że B(X) ⊂ M(ϕ) (por. (12.1.14)). Załóżmy, że X =
S
Ωj , gdzie Ωj jest otwarty w X
j=1
i ϕ(Ωj ) < +∞, j > 1.

9 Oczywiście µ(A) 6 µ(Z) = 0.
10
∗ ∗ ∗ ∗
Tzn. para (M , µ ) jest minimalna. W szczególności, jeżeli µ jest zupełna, to M = M i µ = µ.
11 Constantin Carathéodory (1873–1950).
12

Zauważmy, że zawsze ϕ(T ) 6 ϕ(T ∩A)+ϕ(T \A), a zatem warunek Carathéodory’ego można w sposób równoważny
zapisać w
postaci równości.
13 Zauważmy, że jeżeli ϕ(A) = +∞, to można zawsze przyjąć A b := X, a więc warunek wystarczy sprawdzić dla
zbiorów A takich, że ϕ(A) < +∞.
14 Podobnie jak poprzednio, warunek ten wystarczy sprawdzić dla zbiorów A takich, że ϕ(A) < +∞.
211
Wtedy, jeżeli ϕ jest B-regularna, to dla dowolnego zbioru B ∈ M(ϕ) zachodzą następujące równo-
ważne warunki:
(R1) Dla dowolnego ε > 0 istnieje zbiór C, domknięty w X, taki, że C ⊂ B i ϕ(B \ C) 6 ε.
(R2) Dla dowolnego ε > 0 istnieje zbiór C, otwarty w X, taki, że B ⊂ C i ϕ(C \ B) 6 ε.
(R3) B = C ∪ Z, gdzie C jest typu Fσ , zaś Z jest miary zero.
(R4) B = C \ Z, gdzie C jest typu Gδ , zaś Z jest miary zero.
12.1.6. Konstrukcja Carathéodory’ego. Miary Hausdorffa. Miara Lebesgue’a. Niech (X, %)
będzie przestrzenią metryczną, niech F ⊂ P(X), ∅ ∈ F i niech ζ : F −→ [0, +∞] będzie dowolnym od-
wzorowaniem takim, że ζ(∅) = 0. Dla dowolnego 0 < δ 6 +∞ niech
∞
nX ∞
[ o
ζ(Aj ) : Aj ∈ F, diam Aj 6 δ (j ∈ N), A ⊂ 15

ϕδ (A) := inf Aj , A ⊂ X,
j=1 j=1
ϕ := supδ>0 ϕδ . Powyższa konstrukcja nosi nazwę konstrukcji Carathéodory’ego. Zauważmy, że jeżeli

δ 0 6 δ 00 , to ϕδ0 > ϕδ00 . Tak więc ϕ = lim ϕδ .
δ→0+
Twierdzenie 12.1.17. (a) Odwzorowania ϕδ oraz ϕ są miarami zewnętrznymi.

(b) B(X) ⊂ M(ϕ).
(c) Jeżeli F ⊂ B(X), to miara ϕ jest B–regularna.
Powyższą konstrukcję Carathéodory’ego można użyć do konstrukcji miar Hausdorffa i Lebesgue’a.
Miary Hausdorffa. Niech F będzie rodziną wszystkich podzbiorów domkniętych X, niech m > 0
i niech
diam A m
16
ζ(A) = ζm (A) := α(m) ,
2
gdzie
(Γ (1/2))m 17

α(m) := .
Γ (1 + m/2)
Zauważmy, że α(0) = 1.
Konstrukcja Carathéodory’ego daje:
• miary zewnętrzne Hδm := ϕδ , Hm := ϕ,
• σ–algebrę Hm := M(Hm )
takie, że
• B(X) ⊂ Hm ,
• Hm jest B–regularna i zupełna 18 .

Miara Hm nosi nazwę m-tej (m–wymiarowej) miary Hausdorffa.

Ponieważ diam A = diam A, rodzinę wszystkich zbiorów domkniętych w definicji miary Hausdorffa
możemy zastąpić rodziną wszystkich zbiorów borelowskich czy też nawet rodziną wszystkich zbiorów.
Miara Lebesgue’a. Niech X = Rn , F := {∅}∪{P : P jest kostką}, ζ(∅) := 0, ζ(P ) := |P |. Konstrukcja
Carathéodory’ego daje:
• miary zewnętrzne Lnδ := ϕδ , Ln := ϕ,
• σ–algebrę Ln := M(Ln )
takie, że
• B(Rn ) ⊂ Ln ,
• Ln jest B–regularna i zupełna.
Miarę Ln nazywamy n–wymiarową miarą Lebesgue’a na Rn , a zbiory z Ln — zbiorami mierzalnymi
w sensie Lebesgue’a.
15

Przypomnijmy, że diam ∅ = 0 i inf ∅ = +∞.
16 (diam ∅)0 := 0.

17 Można pokazać, że dla m ∈ N: α(m) = |B | (Ćwiczenie).
m
18
m
Tzn. H |Hm jest zupełna.
212
Obserwacja 12.1.18. Dowolną kostkę P ⊂ Rn można, dla dowolnego δ > 0, rozbić na skończoną liczbę
kostek o średnicy 6 δ. Ta prosta obserwacja implikuje, że
nX [ o
Lnδ (A) = Ln (A) = inf |Pj | : #J 6 ℵ0 , A ⊂ Pj , Pj − kostka, j ∈ J , A ⊂ Rn .
j∈J j∈J
W szczególności, jeżeli |A| = 0, to Ln (A) = 0.
Propozycja 12.1.19. (a) Ln (P ) = |P | dla dowolnej kostki P ⊂ Rn . W szczególności, warunki (R1),

(R2), (R3), (R4) z Propozycji 12.1.16 zachodzą dla dowolnego B ∈ Ln (i każdy z nich jest równoważny
mierzalności B).
(b) Miara Ln jest niezmiennicza względem translacji, tzn. dla x0 ∈ Rn mamy: Ln (A + x0 ) = Ln (A) dla
dowolnego A ⊂ Rn oraz A ∈ Ln ⇐⇒ (A + x0 ) ∈ Ln .
(c) Miara Hausdorffa Hn w Rn jest niezmiennicza względem translacji oraz skończona na zbiorach zwar-
tych.
Przykład 12.1.20 (Przykład Vitaliego 19 ). Ln P(Rn ).

Propozycja 12.1.21. A × B ∈ Lp+q dla dowolnych A ∈ Lp , B ∈ Lq .
Propozycja 12.1.22 (Por. Propozycja 11.1.10(b)). Niech V ⊂ Rn będzie zbiorem otwartym i niech
Ψ : V −→ Rm spełnia lokalnie warunek Höldera z wykładnikiem α > n/m (np. Ψ ∈ C 1 (V, Rm ), m > n
i α = 1). Wtedy:
(a) jeżeli α > n/m, to Lm (Ψ (V )) = 0;
(b) jeżeli α = n/m i Ln (A) = 0 dla pewnego A ⊂ V , to Lm (Ψ (A)) = 0;
(c) jeżeli α = n/m i A ∈ Ln dla pewnego A ⊂ V , to Ψ (A) ∈ Lm .
Dowód . (a) Na podstawie twierdzenia Lindelöfa wystarczy pokazać, że każdy punkt a ∈ V ma otoczenie
Ua takie, że Lm (Ψ (Ua )) = 0 (Ćwiczenie). Ustalmy a ∈ V i niech P ⊂⊂ V będzie kostką taka, że
a ∈ int P oraz Ψ spełnia w P warunek Höldera z wykładnikiem α. Na podstawie Propozycji 11.1.10(b1 )
wiemy, że |Ψ (P )| = 0, a stąd Lm (Ψ (P )) = 0.
(b) Podobnie, jak poprzednio, wystarczy pokazać, że każdy punkt a ∈ V ma otoczenie Ua takie, że
Lm (Ψ (A ∩ Ua )) = 0. Ustalmy a ∈ V i niech P ⊂⊂ V będzie kostką taka, że a ∈ int P oraz Ψ spełnia w P
warunek Höldera z wykładnikiem α:
kΨ (x0 ) − Ψ (x00 )k∞ 6 Ckx0 − x00 kα

∞, x0 , x00 ∈ P.
Ustalmy kostkę Q ⊂ int PStaką, że a ∈P

Q. Dla ε > 0, niech (Pj )j∈J będzie co najwyżej przeliczalną rodziną
kostek taką, że A ∩ Q ⊂ Pj , oraz |Pj | < ε. Możemy założyć, że Pj ⊂ int P oraz (zwiększając nieco
j∈J j∈J
kostkę Pj i dzieląc ją na mniejsze kostki), że Pj ma równe krawędzie rj . Zauważmy teraz, że dla dowolnego
j ∈ J, zbiór Ψ (Pj ) jest zawarty w pewnej kostce Qj o krawędzi 6 2Crjα . Mamy więc Ψ (A ∩ Q) ⊂
S
Qj
j∈J
oraz
X X X
|Qj | 6 (2Crjα )m = (2C)m rjn 6 (2C)m ε.
j∈J j∈J j∈J
Stąd Lm (Ψ (A ∩ Q)) = 0.
(c) Ponieważ miara Lebesgue’a jest regularna (por. Propozycja 12.1.19(a)), zatem A = F ∪ Z, gdzie
∞
F ∈ Fσ , zaś Z jest miary zero. Oczywiście zbiór F może być przedstawiony w postaci F =
S
Kj , gdzie
j=1
każdy zbiór Kj jest zwarty. Na podstawie (b), zbiór Ψ (Z) jest miary zero. Każdy ze zbiorów Ψ (Kj ) jest
∞
S
zwarty. Ostatecznie więc, Ψ (A) = Ψ (Kj ) ∪ Ψ (Z) jest mierzalny.
j=1
19

Giuseppe Vitali (1875–1932).
213
12.1.7. Ogólna teoria całki. Niech µ : M −→ [0, +∞] będzie ustaloną miarą (możemy my-
śleć o mierze generowanej poprzez konstrukcję Carathéodory’ego). Dla funkcji f ∈ M+
0 (X), jeżeli
N
P
f= aj χAj jest jej postacią kanoniczną, to kładziemy
j=1
Z N
X
f dµ := aj µ(Aj ) ∈ [0, +∞]
X j=1
R
z zachowaniem konwencji 0 · (+∞) := 0. Oczywiście, jeżeli µ ≡ 0, to X f dµ = 0 dla dowolnego f ∈
M+ 0 (X).
+
Dla f ∈ M+ (X), jeżeli (fn )∞
n=1 ⊂ M0 (X), fn % f (por. Propozycja 12.1.8), to
Z Z
f dµ := lim fn dµ ∈ [0, +∞].
X n→+∞ X
Twierdzenie 12.1.23 (Twierdzenie

R o monotonicznym przechodzeniu do granicy pod znakiem całki).
Jeżeli M+ (X) 3 fn % f 20 , to X fn dµ % X f dµ.
R
Wniosek 12.1.24. Dla dowolnego ciągu (fn )∞ +

n=1 ⊂ M (X) mamy:
Z X ∞ ∞ Z
X
fn dµ = fn dµ.
X n=1 n=1 X
Wniosek 12.1.25. Dla dowolnego f ∈ M+ (X) funkcja ν(A) := A f dµ, A ∈ M, jest miarą nieujemną
R
na M. Ponadto,
Z Z
gdν = f gdµ, g ∈ M+ (X). (+)
X X
R
Wniosek 12.1.26. Jeżeli M (X) 3 fn & f 21 i X f1 dµ < +∞, to X fn dµ & X f dµ
+ 22
R R
.
Wniosek 12.1.27 (Lemat Fatou 23 ). Dla dowolnego ciągu (fn )∞
+
n=1 ⊂ M (X) mamy:
Z Z
(lim inf fn )dµ 6 lim inf fn dµ.
X n→+∞ n→+∞ X
Odnotujmy, że nawet jeżeli granica f := lim fn istnieje, to bez dodatkowych założeń mamy:
R R n→+∞
X
f dµ < lim inf X
f n dµ, np. X := N, µ — miara licząca, fn := χ{n} , n > 1.
n→+∞
Obecnie przechodzimy do zasadniczej definicji całki. Niech
n Z o
L1 (X) = L1 (X, µ) := f ∈ M(X) : |f |dµ < +∞ ,
X
n Z o
1 1
L (X, C) = L (X, C, µ) := f ∈ M(X, C) : |f |dµ < +∞ .
X
Propozycja 12.1.28 (Ciągłość całki względem zbioru). R Jeżeli f ∈ L1 (X, C), to dla dowolnego ε > 0
istnieje δ > 0 taka, że jeżeli A ∈ M i µ(A) 6 δ, to | A f dµ| 6 ε.
Twierdzenie 12.1.29 (Twierdzenie Lebesgue’a o zmajoryzowanym przechodzeniu do granicy pod zna-
kiem całki). Jeżeli
(fn )∞ 1
n=1 ⊂ L (X, C), fn −→ f oraz |fn | 6 g, n > 1,
1
R R
gdzie g ∈ L (X), to X fn dµ −→ X f dµ.
20
+
Oczywiście, f ∈ M (X).
21 Oczywiście f ∈ M+ (X).
22
R
Można oczywiście założyć, że fN dµ < +∞ dla pewnego N . Bez żadnych dodatkowych założeń twierdzenie
X
nie jest prawdziwe
— Ćwiczenie.
23 Pierre Fatou (1878–1929).
214
∞ ∞
Wniosek 12.1.30. Jeżeli (fn )∞ 1
|fn | ∈ L1 (X), to szereg
P P
n=1 ⊂ L (X, C) oraz fn jest zbieżny
n=1 n=1
µ–prawie wszędzie oraz
∞
Z X ∞ Z
X
fn dµ = fn dµ.
X n=1 n=1 X
∞
P
W szczególności, jeżeli µ(An ) < +∞, to zbiór {x ∈ X : x należy do nieskończenie wielu An } jest
n=1
miary zero 24 .
Propozycja 12.1.31. Niech f ∈ L1 (X, C) i
R
A
f dµ = 0 dla dowolnego A ∈ M. Wtedy f = 0 µ–prawie
wszędzie.
Propozycja 12.1.32 (Twierdzenie o średniej całkowej). Załóżmy, że µ(X) < +∞. Niech C ⊂ C będzie
dowolnym zbiorem domkniętym. Przypuśćmy, że dla f ∈ L1 (X, C), przy dowolnym A ∈ M takim, że
µ(A) > 0 mamy: Z
1
SA (f ) := f dµ ∈ C.
µ(A) A
Wtedy f (x) ∈ C dla µ–prawie wszystkich x ∈ X.

Propozycja 12.1.33 (Nierówność Jensena 25 ). Załóżmy, że µ(X) = 1 i niech f ∈ L1 (X, R). Niech
P ⊂ R będzie przedziałem takim, że f (x) ∈ P dla µ-p.w. x ∈ X. Wtedy dla dowolnej funkcji wypukłej
g : P −→ R mamy
Z Z
g f dµ 6 (g ◦ f )dµ.
X X
12.1.8. Przestrzenie Lp . Niech µ : M −→ [0, +∞] będzie ustaloną miarą i niech Y ∈ {R, C}.
Definicja 12.1.34. Dla 0 < p < +∞ zdefiniujmy
n Z o
Lp (X, Y, µ) := f ∈ M(X, Y, M) : |f |p dµ < +∞ .
X
Obowiązują skróty Lp (X, µ), Lp (X) oraz zasada utożsamiania funkcji równych µ–prawie wszędzie. Niech
Z 1/p
kf kLp := |f |p dµ .
X
Niech
L∞ (X) = L∞ (X, µ) := {f ∈ M(X) : |f | jest ograniczona µ–prawie wszędzie}.
W ten sam sposób definiujemy L∞ (X, C) = L∞ (X, C, µ). Połóżmy
kf kL∞ := ess sup |f | = inf{C ∈ R+ : |f | 6 C µ–prawie wszędzie}.
X
Lp (X, C) jest zespoloną przestrzenią wektorową, 0 0.
Powiemy, że liczby 1 6 p, q 6 +∞ są sprzężone, jeżeli p1 + 1q = 1 26 .
Propozycja 12.1.35. (a) Jeżeli p, q > 1 są sprzężone, to dla dowolnych funkcji f ∈ Lp (X, C), g ∈
Lq (X, C) funkcja f g jest klasy L1 (X, C) oraz zachodzi nierówność Höldera:
kf gkL1 6 kf kLp kgkLq .
24

Bierzemy fn := χAn , n > 1 i zauważamy, że x należy do nieskończenie wielu An wtedy i tylko wtedy, gdy szereg
∞
P
χAn (x) jest rozbieżny.
n=1
25
26
Johan Jensen (1859–1925).
W szczególności, 1 i +∞ są sprzężone.
215
12.2. Całka Riemanna a całka Lebesgue’a
Ponadto, dla 1 < p, q < +∞ równość zachodzi wtedy i tylko wtedy, gdy istnieją α, β > 0 takie, że
α + β > 0 oraz
α|f |p = β|g|q µ–prawie wszędzie.
(b) Dla dowolnego 1 6 p 6 +∞ i dla dowolnych f, g ∈ Lp (X, C) zachodzi nierówność Minkowskiego
27
kf + gkLp 6 kf kLp + kgkLp .

Ponadto, dla 1 0,
α + β = 1, takie, że
|f | = α|f + g|, |g| = β|f + g| µ–prawie wszędzie.
W szczególności,
(Lp (X, K), k kLp ) jest przestrzenią unormowaną nad K dla dowolnego 1 6 p 6
28
+∞ .
(c) Przestrzeń L2 (X, C) wraz z iloczynem skalarnym
Z
(f, g) 7−→ hf, giL2 := f gdµ
X
29

jest przestrzenią unitarną .
Propozycja 12.1.36. Niech 0 < p < 1.
(a) Funkcja Z
%p (f, g) := kf − gkpLp = |f − g|p dµ, f, g ∈ Lp (X, C),
X
jest metryką translatywną na Lp (X, C).
(b) Działania w przestrzeni Lp (X, C) są ciągłe w topologii zadanej przez metrykę %p .
Propozycja 12.1.37. (Lp (X, C), %p ) jest przestrzenią zupełną dla dowolnego 0 < p 6 +∞. W szczegól-
ności:
• Lp (X, C) jest przestrzenią Banacha dla dowolnego 1 6 p 6 +∞,
• L2 (X, C) jest przestrzenią Hilberta.
12.2. Całka Riemanna a całka Lebesgue’a

Twierdzenie 12.2.1 (Porównanie całki Riemanna z całką Lebesgue’a). Załóżmy, że A ⊂ Rn jest zbiorem
regularnym ze względu na całkę Riemanna i niech f : A −→ C będzie funkcją ograniczoną. Wtedy:
(a) A ∈ Ln .
(b) f ∈ R(A) =⇒ f ∈ L1 (A) 30 . Ponadto A f = A f dLn .
R R
(c) f ∈ R(A) ⇐⇒ Ln (NA (f )) = 0, gdzie NA (f ) := {a ∈ A : f nie jest ciągła w a}.

Dowód . Ponieważ A = (int A) ∪ Z, gdzie |Z| = 0, a zbiory o objętości zero mają miarę zero, zatem
A ∈ Ln .
Dla pozostałej części dowodu możemy założyć, A = P jest kostką 31 . Ponadto możemy założyć,
że f > 0.
Ustalmy normalny ciąg podziałów prostych (πk )∞ k=1 taki, że πk+1 4 πk , k > 1. Niech πk =
{Pk,1 , . . . , Pk,mk }. Ustalmy w dowolny sposób przynależność ścian, tak by z kostek Pk,1 , . . . , Pk,mk otrzy-
mać „kostki” rozłączne Qk,1 , . . . , Qk,mk dające w sumie P . Dla każdego k otrzymaliśmy rozbicie P na
zbiory Ln –mierzalne. Niech
mk
X mk
X
Lk := m(f, Pk,j )χQk,j , Uk := M (f, Pk,j )χQk,j .
j=1 j=1
27

Hermann Minkowski (1864–1909).
28 Uwaga: nie twierdzimy, że tak jest dla 0 < p < 1.

29 W szczególności, dla p = q = 2, nierówność Höldera to po prostu nierówność Schwarza.

30 Tu i dalej, Lp (A) := Lp (A, Ln ).
31

Przy własności (c) trzeba zauważyć, że gdy A ⊂ P , to NA (f ) ⊂ NP (f0 ) ⊂ NA (f ) ∪ ∂A.
216
∞ m
Sk
0 (P, Ln ). Niech Z :=
Oczywiście, Lk , Uk ∈ M+
S
∂Pk,j . Zbiór Z jest miary zero i jak łatwo widać
k=1 j=1
Lk 6 f 6 Uk na P \ Z. Ponadto, Lk 6 Lk+1 i Uk > Uk+1 na P \ Z, k > 1. Zdefiniujmy L := lim Lk na
k→+∞
P \Z i L := 0 na Z. Analogicznie, niech U := lim Uk na P \Z i U := 0 na Z. Wtedy L, U ∈ M+ (P, Ln )
k→+∞
i L 6 f 6 U na P \ Z. Na podstawie twierdzeń o monotonicznym przechodzeniu do granicy pod znakiem
całki oraz Obserwacji 11.1.5(f) mamy:
Z Z Z
n n
L(πk , f ) = Lk dL % LdL , L(πk , f ) % f,
ZP ZP Z∗P∗
U (πk , f ) = Uk dLn & U dLn , U (πk , f ) & f.
P P P
R∗
Tak więc P f − ∗P f = P (U − L)dL . Wynika stąd, że f ∈ R(P ) ⇐⇒ L = U Ln –prawie wszędzie.
n
R R
Ponadto, jeżeli L = U Ln –prawie wszędzie, to wobec zupełności miary Ln , mamy f ∈ M+ (P, Ln ) oraz
Z Z Z
f dLn = LdLn = U dLn ,
P P P
1 n
R R
a więc f ∈ L (P ) oraz P
f dL = P
f . Pozostaje zauważyć, że
L=U Ln –prawie wszędzie
wtedy i tylko wtedy, gdy Ln (NP (f )) = 0
Istotnie, niech x0 ∈ P \ (Z ∪ NP (f )) i niech ε > 0. Wobec ciągłości funkcji f w punkcie x0 , istnieje
kostka Q ⊂ P o środku w punkcie x0 taka, że |f (x0 ) − f (x00 )| 6 ε dla dowolnych x0 , x00 ∈ Q. Ponieważ
diam πk −→ 0, zatem dla dostatecznie dużych k mamy następującą sytuację: jeżeli x0 ∈ Pk,j(k) , to
Pk,j(k) ⊂ Q (zauważmy, że j(k) jest jednoznacznie wyznaczone). W takim razie Uk (x0 ) − Lk (x0 ) 6 ε,
k 1.
W drugą stronę: Niech L = U na P \ Z0 , gdzie Z ⊂ Z0 i Z0 jest miary zero. Weźmy x0 ∈ P \ Z0
i ε > 0. Wtedy Uk (x0 ) − Lk (x0 ) 6 ε dla k > k0 . Przypuśćmy, że x0 ∈ int Pk0 ,j0 =: W . Wtedy dla x ∈ W
mamy Lk0 (x0 ) = Lk0 (x) 6 f (x) 6 Uk0 (x) = Uk0 (x0 ), a stąd |f (x) − f (x0 )| 6 ε.
Wniosek 12.2.2. Zbiór ograniczony A ⊂ Rn jest mierzalny w sensie Jordana (por. Definicja 11.1.12)
wtedy i tylko wtedy, gdy Ln (∂A) = 0 32 .
12.3. Zasada Cavalieriego. Twierdzenia Tonellego i Fubiniego

Twierdzenie 12.3.1 (Zasada Cavalieriego 33 ). Niech A ∈ Lp+q (p, q ∈ N). Wtedy:

(a) istnieje zbiór Z(A) ⊂ Rp miary zero taki, że przekrój

A(t) := {u ∈ Rq : (t, u) ∈ A}
należy do Lq dla t ∈ Rp \ Z(A);
ΦA
Lq (A(t)) ∈ [0, +∞] jest Lp –mierzalne 34 ;

(b) odwzorowanie Rp 3 t 7−→
(c) Lp+q (A) = Rp ΦA dLp = Rp Lq (A(t))dLp (t);
R R
(d) jeżeli prRp (A) ∈ Lp , to Lp+q (A) = pr p (A) Lq (A(t))dLp (t).

R
R
W szczególności, jeżeli B ∈ Lp , C ∈ Lq , to Lp+q (B × C) = Lp (B) · Lq (C). (por. Propozycja
12.1.21).
Oczywiście (d) wynika z (c).
Zauważmy, że zbiór prRp (A) może nie być mierzalny (np. A := B × C, gdzie B nie jest mierzalny,
a C jest miary zero).
32
n n
Ćwiczenie: Podać przykład zbioru ograniczonego A ⊂ R takiego, że L (∂A) > 0.
33 Bonaventura Cavalieri (1598–1647).
34
q
Uwaga: W tym wzorze L oznacza zewnętrzną miarę Lebesgue’a — oczywiście jest to istotne jedynie na zbiorze
Z(A).
217
Dowód . Niech F oznacza rodzinę wszystkich A ∈ Lp+q , dla których (a), (b) i (c) zachodzą. Zauważmy
od razu, że ∅ ∈ F. Udowodnimy kolejno, że:
10 : Dla dowolnych kostek P ⊂ Rp , Q ⊂ Rq oraz dla dowolnych zbiorów int P ⊂ B ⊂ P , int Q ⊂ C ⊂ Q
mamy A := B × C ∈ F. Ponadto Z(B × C) = ∅.
∞ ∞
j=1 ⊂ F i Aj ∩ Ak = ∅ dla j 6= k, to A :=
20 : Jeżeli (Aj )∞ Aj ∈ F. Ponadto, Z(A) ⊂
S S
Z(Aj ).
j=1 j=1
∞ ∞
0
(Aj )∞ ⊂ F i Aj ⊂ Aj+1 , j > 1, to A := Aj ∈ F. Ponadto, Z(A) ⊂
S S
3 : Jeżeli j=1 Z(Aj ).
j=1 j=1
40 : top Rp+q ⊂ F oraz Z(Ω) = ∅ dla dowolnego zbioru otwartego Ω.
50 : Wszystkie zbiory typu Fσ należą do F oraz Z(A) = ∅ dla dowolnego zbioru typu Fσ .
∞
j=1 ⊂ F i Aj ⊃ Aj+1 , j > 1, oraz A1 jest ograniczony, to A :=
60 : Jeżeli (Aj )∞ Aj ∈ F. Ponadto,
T
j=1
∞
S
Z(A) ⊂ Z(Aj ).
j=1
70 : Wszystkie zbiory miary zero należą do F.
Przypomnijmy (Propozycja 12.1.16), że każdy zbiór mierzalny A ∈ Lp+q jest postaci C ∪ Z, gdzie C
jest typu Fσ , zaś Z jest miary zero i C ∩ Z = ∅ 35 . Tak więc 20 + 50 + 70 =⇒ F = Lp+q , co zakończy

dowód. Przechodzimy do dowodów poszczególnych punktów 10 — 70 .
10 : Oczywiście A(t) = C dla t ∈ B i A(t) = ∅ dla t ∈ / B, a więc (a) zachodzi (Z(A) = ∅). Ponadto,
ΦA (t) = Lq (A(t)) = Lq (C) = |Q| dla t ∈ B i ΦA (t) = 0 dla t ∈ / B.
R W szczególności, odwzorowanie ΦA
jest mierzalne i Lp+q (A) = |P × Q| = |P | · |Q| = Lp (B) · Lq (C) = Rp ΦA dLp .
∞ ∞
20 : Zauważmy, że A(t) = Aj (t), t ∈ Rp . Wynika stąd, że (a) zachodzi przy Z(A) :=
S S
Z(Aj ).
j=1 j=1
∞
ΦAj na Rp \ Z(A). Wynika stąd (b)
P
Ponadto, wobec rozłączności zbiorów Aj , j > 1, mamy ΦA =
j=1
oraz, że
Z ∞ Z
X ∞
X
p
ΦA dL = ΦAj dLp = Lp+q (Aj ) = Lp+q (A)
Rp j=1 Rp j=1
(na podstawie twierdzenia o monotonicznym przechodzeniu do granicy pod znakiem całki).
∞
30 : Mamy Aj (t) % A(t), t ∈ Rp , a więc (a) zachodzi przy Z(A) :=
S
Z(Aj ). Ponadto, ΦAj % ΦA
j=1
na Rp \ Z(A). Wynika stąd, że (b) zachodzi oraz, że
Z Z
ΦA dLp = lim ΦAj dLp = lim Lp+q (Aj ) = Lp+q (A)
Rp j→+∞ Rp j→+∞
(na podstawie Twierdzenia 12.1.23).
40 : Każdy zbiór otwarty jest sumą co najwyżej przeliczalnej rodziny parami rozłącznych „kostek”
takich jak w 10 (por. (12.1.3)) i możemy skorzystać z 20 .
50 : Wobec 30 wystarczy sprawdzić, że każdy zbiór domknięty należy do F. Ponownie korzystając z 30 ,

widzimy, że można się ograniczyć do zbiorów domkniętych i ograniczonych. Niech A będzie takim zbiorem,
niech Q będzie otwartą kostką ograniczoną taką, że A ⊂ Q i niech Ω := Q \ A. Mamy A(t) = Q(t) \ Ω(t),
t ∈ Rp , a więc, na podstawie 10 i 40 , warunek
R (a) zachodzi
R (Z(A) p:= ∅).
R Ponadto, ΦA = ΦQ − ΦΩ na Rp ,
więc (b) również jest spełnione. Na koniec Rp ΦA dL = Rp ΦQ dL − Rp ΦΩ dL = Lp+q (Q)−Lp+q (Ω) =
p p
Lp+q (A).

35 Formalnie, z Propozycji 12.1.16 wnioskujemy, że dowolny zbiór A ∈ Lp+q jest postaci C ∪ Z 0 , gdzie C jest typu
Fσ , zaś Z 0 jest miary zero. Kładziemy teraz Z := Z 0 \ C.
218
∞
60 : Mamy Aj (t) & A(t), t ∈ Rp , a więc (a) zachodzi przy Z(A) :=
S
Z(Aj ). Ponadto, ΦAj & ΦA
j=1
na Rp \ Z(A). Wynika stąd, że (b) zachodzi oraz, że
Z Z
ΦA dLp = lim ΦAj dLp = lim Lp+q (Aj ) = Lp+q (A).
Rp j→+∞ Rp j→+∞
70 : Wobec 30 wystarczy rozważyć ograniczone zbiory miary zero. Niech A będzie takim zbiorem.
Trzeba pokazać, że ΦA = 0 Lp –prawie wszędzie. Ustalmy kostkę P ⊂ Rp+q taką, że A ⊂ P . Na podstawie
definicji miary Lebesgue’a, dla dowolnego j ∈ N istnieje zbiór Aj ⊂ P typu Fσ taki, że A ⊂ Aj ,
∞
Lp+q (Aj ) 6 1j 36 oraz Aj+1 ⊂ Aj 37 , j > 1. Niech A0 :=
T
Aj . Oczywiście A ⊂ A0 oraz A0 jest
j=1
0
Rmiary zero.p Na podstawie 6 wnioskujemy, że A0 ∈ F (Z(A0 ) = ∅). W takim razie 0 = Lp+q (A0 ) =
p
Φ dL . Wynika stąd, że ΦA0 = 0 L –prawie wszędzie. Ponieważ ΦA 6 ΦA0 , wnioskujemy stąd, że
Rp A0
ΦA = 0 Lp –prawie wszędzie.
Twierdzenie 12.3.2 (Twierdzenie Tonellego 38 ). Niech A ∈ Lp+q . Wtedy dla dowolnej funkcji f ∈

M+ (A, Lp+q ) mamy:

(a) dla Lp –prawie wszystkich t ∈ Rp odwzorowanie
A(t) 3 u 7−→ f (t, u)
jest Lq –mierzalne 39

;
(b) odwzorowanie Rp 3 t 7−→ A(t) f (t, u)dLq (u) jest Lp –mierzalne 40 ,
R

(c) A f dLp+q = Rp A(t) f (t, u)dLq (u) dLp (t).
R R R
(d) Jeżeli B := prRp (A) ∈ Lp , to

Z Z Z
p+q
f dL = f (t, u)dLq (u) dLp (t).
A B A(t)
Dowód . Jeżeli f jest funkcją charakterystyczną zbioru mierzalnego, twierdzenie sprowadza się do Zasady
Cavalieriego. Stąd łatwo widać, że twierdzenie jest prawdziwe dla f ∈ M+ 0 (A, Lp+q ). Teraz wystarczy
już tylko zastosować twierdzenie o monotonicznym przechodzeniu do granicy pod znakiem całki. Istotnie,
jeżeli M+0 (A, Lp+q ) 3 fn % f i odwzorowanie
A(t) 3 u 7−→ fn (t, u)

p
jest mierzalne dla t ∈ R \ Zn , gdzie Zn jest miary zero, n > 1, to
A(t) 3 u 7−→ f (t, u)
∞
jest mierzalne dla t ∈ Rp \ Z, gdzie Z :=
S
Zn . Ponadto, jeżeli
n=1
Z
p
R 3 t 7−→ fn (t, u)dLq (u)
A(t)
jest mierzalne dla n > 1, to (na podstawie twierdzenia o monotonicznym przechodzeniu do granicy pod
znakiem całki) odwzorowanie
Z
Rp 3 t 7−→ f (t, u)dLq (u)
A(t)
jest mierzalne. Wzór otrzymujemy stosując obustronnie twierdzenie o monotonicznym przechodzeniu do
granicy.
36

Aj = P ∩ stosowna suma kostek z definicji.

37 Wystarczy zastąpić A
j+1 przez Aj+1 ∩ Aj .

38 Leonida Tonelli (1885–1946).

39 Oczywiście każde odwzorowanie określone na zbiorze pustym jest mierzalne.
40
p
R
Odwzorowanie to jest określone L –prawie wszędzie i oczywiście · · · = 0.
∅
219
). Niech A ∈ Lp+q . Wtedy dla dowolnej funkcji f ∈

41

Twierdzenie 12.3.3 (Twierdzenie Fubiniego
L1 (A, C, Lp+q ) mamy:
(a) dla Lp –prawie wszystkich t ∈ Rp odwzorowanie
A(t) 3 u 7−→ f (t, u)
jest klasy L1 (A(t), C, Lq );

(b) odwzorowanie
Z
p
R 3 t 7−→ f (t, u)dLq (u)
A(t)
Rjest klasy L1 (R p p
R , C,R L ),
p+q
(c) A f dL = Rp A(t) f (t, u)dLq (u) dLp (t).
(d) Jeżeli B := prRp (A) ∈ Lp , to
Z Z Z
f dLp+q = f (t, u)dLq (u) dLp (t).
A B A(t)
Dowód . Wystarczy rozważyć przypadek, gdy f ∈ L1 (X, R). Najpierw stosujemy Twierdzenie Tonellego
do |f | i dostajemy (a) i (b). Następnie stosujemy Twierdzenie Tonellego oddzielnie do f+ i f− i dostajemy
wzory
Z Z Z
p+q
f± dL = f± (t, u)dLq (u) dLp (t).
A Rp A(t)
Odejmujemy je stronami i wobec rozkładu f = f+ − f− dostajemy (c).
Uwaga 12.3.4. W poznanych powyżej twierdzeniach Cavalieriego, Tonellego i Fubiniego wyróżniona

jest projekcja prRp : Rp × Rq −→ Rp . Oczywiście, nic nie stoi na przeszkodzie, aby zastąpić ją projekcją
na Rq , czy też ogólnie — projekcją na pewne p osi spośród (p + q) osi w Rp+q . Szczegóły pozostawiamy
jako Ćwiczenie.
Propozycja 12.3.5. Niech B ∈ Ln , α, β ∈ M(B, Ln ), α(t) 6 β(t), t ∈ B. Zdefiniujmy A := {(t, u) ∈

B × R : α(t) 6 u 6 β(t)}. Wtedy A ∈ Ln+1 oraz dla f ∈ M+ (A, Ln+1 ) lub f ∈ L1 (A, Ln+1 ) mamy:
Z Z Z β(t)
n+1
f (t, u)dL1 (u) dLn (t). 42

f dL =
A B α(t)
W szczególności,
Z
Ln+1 (A) = (β − α)dLn . 43

B
Dowód . Mierzalność zbioru A wynika z mierzalności funkcji
B × R 3 (t, u) 7−→ α(t), B × R 3 (t, u) 7−→ β(t), B × R 3 (t, u) 7−→ u.
Wzór wynika z Twierdzenia Fubiniego bowiem dla f ∈ L1 (A, Ln+1 ) mamy:

Z Z Z Z Z β(t)
f dLn+1 = f (t, u)dL1 (u) dLn (t) = f (t, u)dL1 (u) dLn (t).
A B A(t) B α(t)
41

Guido Fubini (1879–1943).
42
Rβ R
:= .
43
α [α,β]
Porównaj z Propozycją 11.3.2.
220
12.4. Twierdzenie o zmianie zmiennych w całce Lebesgue’a

Rozważmy następującą sytuację. Niech U, V ⊂ Rn będą zbiorami otwartymi i niech
Φ : U −→ V
będzie odwzorowaniem bijektywnym spełniającym lokalnie warunek Lipschitza i takim, że Φ0 (x) istnieje
dla p.w. x ∈ U . Odnotujmy, że w rzeczywistości to ostatnie założenie jest zawsze spełnione, bowiem
prawdziwe jest następujące twierdzenie.

Twierdzenie* 12.4.1 (Twierdzenie Rademachera 44 ). Niech Ω ⊂ Rn będzie zbiorem otwartym i niech
f : Ω −→ Rm będzie odwzorowaniem spełniającym lokalnie warunek Lipschitza. Wtedy f jest Ln –prawie
wszędzie różniczkowalne (w sensie Frécheta).
Obserwacja 12.4.2. (a) Dla dowolnego zbioru A ∈ Ln ∩ U , mamy Φ(A) ∈ Ln (Propozycja 12.1.22(c)).
(b) Jeżeli Ln (A) = 0, to Ln (Φ(A)) = 0 (Propozycja 12.1.22(b)).
(c) Określone Ln –prawie wszędzie odwzorowanie U 3 x 7−→ |Φ0 |(x) jest Ln –mierzalne ((12.1.6)(u, v).
Definicja 12.4.3. Mówimy, że dla odwzorowania Φ zachodzi twierdzenie o zmianie zmiennych w całce
Lebesgue’a jeżeli:
(1) Ln (Φ(A)) = A |Φ0 |dLn , A ∈ Ln ∩ U ,
R
(2) dla dowolnego zbioru A ∈ Ln ∩ U i dla dowolnej funkcji f ∈ M+ (Φ(A), Ln ) (odp. f ∈ L1 (Φ(A), Ln ))
funkcja (f ◦ Φ)|Φ0 | jest mierzalna na A (odp. jest klasy L1 (A, Ln )) oraz zachodzi wzór
Z Z
f dLn = (f ◦ Φ)|Φ0 |dLn .
Φ(A) A
Lemat 12.4.4. (1) =⇒ (2).

Dowód . Standardowe rozumowanie redukuje dowód (2) do przypadku f = χB , gdzie B ∈ Ln ∩ Φ(A).
Wiemy, że Φ−1 (B) ∈ B(Rn ) dla dowolnego zbioru B ∈ B(Rn ) ((12.1.6)(b)). Korzystając z (1) dla
zbioru Φ−1 (B), wnioskujemy, że (2) zachodzi dla f := χB , B ∈ B(Rn ) ∩ V .
Wobec regularności miary Lebesgue’a, pozostaje sprawdzić przypadek, gdy f = χ Z , gdzie Z ⊂ Φ(A)
jest miary zero. Mamy pokazać, że (χZ ◦ Φ)|Φ0 | = 0 prawie wszędzie na Φ−1 (Z) 45 . Ponieważ Ln jest
regularna, zatem istnieje zbiór miary zero Z0 ∈ B(Rn ) taki, że Z ⊂ Z0 . Zastępując Z0 poprzez Z0 ∩ V ,
możemy założyć, że Z0 ⊂ V (tu korzystamy Rz założenia, Rże Φ jest surjekcją naR zbiór otwarty). Dla
zbioru Z0 sytuacja jest jasna: 0 = Ln (Z0 ) = Φ(U ) χZ0 = U (χZ0 ◦ Φ)|Φ0 |dLn = Φ−1 (Z0 ) |Φ0 |dLn oraz
Φ−1 (Z0 ) ∈ B(Rn ). Stąd natychmiast dostajemy |Φ0 | = 0 prawie wszędzie na Φ−1 (Z0 ) ⊃ Φ−1 (Z).
Lemat 12.4.5. Przypuśćmy, że dla dowolnego a ∈ U istnieje otoczenie otwarte Ua ⊂ U takie, że (1)
zachodzi dla dowolnego A ∈ Ln ∩ Ua . Wtedy (1) zachodzi w pełnej ogólności.
∞
Dowód . Na podstawie twierdzenia Lindelöfa znajdziemy ciąg punktów (aj )∞
S
j=1 ⊂ U taki, że U = Uaj .
j=1
Przyjmijmy dla uproszczenia Uj := Uaj . Dla dowolnego A ∈ Ln , A ⊂ U , niech A1 := A ∩ U1 , Aj :=
A ∩ (Uj \ (U1 ∪ · · · ∪ Uj−1 )), j > 2. Warunek (1) zachodzi dla każdego ze zbiorów Aj . Stąd
[ ∞ [∞ X ∞ X∞ Z Z
Ln (Φ(A)) = Ln Φ Aj ) = Ln Φ(Aj ) = Ln (Φ(Aj )) = |Φ0 |dLn = |Φ0 |dLn .
j=1 j=1 j=1 j=1 Aj A
Lemat 12.4.6. Jeżeli warunek (1) zachodzi dla kostek, to zachodzi w pełnej ogólności.
Dowód . Przypomnijmy, że (1) zachodzi dla zbiorów miary zero. Zachodzi więc dla dowolnych zbiorów
A takich, że int P ⊂ A ⊂ P dla pewnej kostki P ⊂ U . W takim razie zachodzi dla dowolnego zbioru
otwartego Ω ⊂ U ((12.1.3)). Stąd dostajemy przypadek A = (int P ) \ Ω, gdzie P ⊂ U jest kostką,
a Ω ⊂ U jest otwarty. Kolejno dostajemy przypadek, gdy A ⊂ int P jest zbiorem typu Fσ . Teraz,
korzystając z regularności miary Lebesgue’a dostajemy przypadek, gdy A ⊂ int P jest dowolnym zbiorem
mierzalnym. Pozostaje skorzystać z Lematu 12.4.5.
44

Hans Rademacher (1892–1969).
45 Uwaga: Nie twierdzimy, że zbiór Φ−1 (Z) musi być mierzalny.
221
12.4. Twierdzenie o zmianie zmiennych w całce Lebesgue’a
Wniosek 12.4.7. Aby sprawdzić, że dla odwzorowania Φ zachodzi twierdzenie o zmianie zmiennych
wystarczy udowodnić warunek (1) dla małych kostek.
Wniosek 12.4.8. Twierdzenie o zmianie zmiennych zachodzi zawsze dla n = 1.
Twierdzenie 12.4.9 (I Twierdzenie o zmianie zmiennych w całce Lebesgue’a). Jeżeli Φ : U −→ V jest
dyfeomorfizmem klasy C 1 , to dla Φ zachodzi twierdzenie o zmianie zmiennych.
Dowód . Wiemy, że wystarczy sprawdzić (1) dla małych kostek.
Krok 10 : Jeżeli twierdzenie zachodzi dla dyfeomorfizmów Φ : U −→ V i Ψ : V −→ W , to zachodzi
dla Ψ ◦ Φ : U −→ W .
Istotnie, ponieważ (Ψ ◦ Φ)0 = (Ψ 0 ◦ Φ) ◦ Φ0 , zatem korzystając z (2) dla Φ i f = |Ψ 0 |, dostajemy
Z Z Z
Ln (Ψ (Φ(A))) = |Ψ 0 |dLn = (|Ψ 0 | ◦ Φ)|Φ0 |dLn = |(Ψ ◦ Φ)0 |dLn .
Φ(A) A A
Krok 20 : Twierdzenie zachodzi dla n = 1.
Krok 30 : Jeżeli twierdzenie jest prawdziwe dla n − 1, to jest prawdziwe dla n i dyfeomorfizmów
postaci
Φ(x) = Φ(x1 , . . . , xn ) = (Φ1 (x1 , . . . , xn ), . . . , Φn−1 (x1 , . . . , xn ), xn ), x ∈ U.
Istotnie, ustalmy kostkę P ⊂ U , P = Q × R ⊂ Rn−1 × R i niech x = (u, t) ∈ Rn−1 × R. Dla t ∈ R
niech
Φt
U (t) 3 u 7−→ (Φ1 (u, t), . . . , Φn−1 (u, t)) ∈ V (t).
Bez trudu widzimy, że Φt : U (t) −→ V (t) jest dyfeomorfizmem klasy C 1 oraz |Φ0t |(u) = |Φ0 |(u, t). Teraz na
podstawie tego, że (1) zachodzi dla n − 1 oraz na podstawie zasady Cavalieriego i twierdzenia Tonellego
mamy:
Z Z Z Z
Ln (Φ(P )) = Ln−1 (Φt (Q))dL1 (t) = |Φ0t |(u)dLn−1 (u) dL1 (t) = |Φ0 |dLn .
R R Q P
0
Krok 4 : Jeżeli twierdzenie jest prawdziwe dla n − 1, to jest prawdziwe dla n i dyfeomorfizmów
postaci
Φ(x) = (Φ1 (x), . . . , Φj−1 (x), xk , Φj+1 (x), . . . , Φn (x)), x ∈ U,
gdzie j, k ∈ {1, . . . , n}. Dyfeomorfizmy tej postaci nazywamy przywiedlnymi.
Krok 50 (i ostatni). Na podstawie poprzednich części dowodu widać, że wystarczy jeszcze pokazać,
że każdy dyfeomorfizm jest lokalnie złożeniem (co najwyżej trzech) dyfeomorfizmów przywiedlnych.
Istotnie, ustalmy dyfeomorfizm klasy C 1 Φ: U −→ V i a ∈ U . Zastępując Φ przez Φ ◦ P , gdzie P jest
stosownie wybraną permutacją zmiennych 46 , możemy założyć, że ∂Φ ∂xn (a) 6= 0. Zmniejszając U (i V )
n
∂Φn n−1
możemy założyć, że ∂xn (x) 6= 0, x ∈ U . Niech x = (u, t) ∈ R × R. Rozważmy odwzorowanie:
f
U × R 3 (u, t, v) 7−→ Φn (u, t) − v ∈ R.
Oczywiście ∂f
∂t (u, t, v) 6= 0, (u, t, v) ∈ U × R oraz f (u0 , t0 , v0 ) = 0, gdzie (u0 , t0 ) = a, v0 := Φn (a).
Na podstawie twierdzenia o odwzorowaniu uwikłanym istnieje otoczenie otwarte Ω punktu (u0 , t0 , v0 )
i odwzorowanie ϕ : U1 −→ U2 klasy C 1 takie, że ϕ(u0 , v0 ) = t0 i równość f (u, t, v) = 0 jest dla (u, t, v) ∈ Ω
równoważna temu, że t = ϕ(u, v). Zdefiniujmy:
Ψ (u, v) := (Φ1 (u, ϕ(u, v)), . . . , Φn−1 (u, ϕ(u, v)), v), (u, v) ∈ otoczenie punktu (u0 , v0 ),
Θ(u, t) := (u, Φn (u, t)), (u, t) ∈ otoczenie punktu a.
1
Oczywiście Ψ i Θ są klasy C oraz Θ(a) = (u0 , v0 ). W takim razie złożenie Ψ ◦ Θ ma sens w pewnym
otoczeniu punktu a. Wystarczy pokazać, Ψ ◦ Θ = Φ w małym otoczeniu a 47 . Równość ta wynika
z faktu, że wobec definicji ϕ, mamy ϕ(u, Φn (u, t)) = t dla (u, t) w małym otoczeniu a.

46 Zauważmy, że permutacje zmiennych są dyfeomorfizmami przywiedlnymi.
47
0 0 0
Bo wtedy Ψ (u0 , v0 ) ◦ Θ (a) = Φ (a), skąd, na podstawie twierdzenia o lokalnym dyfeomorfizmie, Ψ i Θ muszą
być dyfeomorfizmami w otoczeniu, odpowiednio, (u0 , v0 ) i a — będą to poszukiwane dyfeomorfizmy przywiedlne dające
rozkład Φ w otoczeniu a.
222
Wniosek 12.4.10 (Twierdzenie o zmianie zmiennych w całce Riemanna — por. Twierdzenie 11.3.6).
Jeżeli Φ : U −→ V będzie dyfeomorfizmem klasy C 1 , to dla dowolnego zbioru regularnego A ⊂⊂ U i dla
dowolnej funkcji f ∈ R(Φ(A)) 48 funkcja (f ◦ Φ) · |Φ0 | jest całkowalna w sensie Riemanna na A oraz

Z Z
f = (f ◦ Φ) · |Φ0 |
Φ(A) A
Dowód . Korzystamy z Twierdzeń 12.2.1 i 12.4.9: NA ((f ◦ Φ)|Φ0 |) = Φ−1 (NΦ(A) (f )).
Twierdzenie 12.4.11 (II twierdzenie o zmianie zmiennych w całce Lebesgue’a). Jeżeli Φ : U −→ V jest
odwzorowaniem bijektywnym klasy C 1 , to dla Φ zachodzi twierdzenie o zmianie zmiennych.
Lemat 12.4.12. Jeżeli f ∈ C 1 (Ω, Rn ), to Ln (f (Sn−1 )) = 0, gdzie Sn−1 := {x ∈ Ω : det f 0 (x) = 0}.
Dowód Lematu 12.4.12. Wystarczy pokazać, że f (Sn−1 ∩ Q) jest miary zero dla dowolnej kostki Q ⊂⊂ Ω
o wszystkich krawędziach równych `. Niech
kf (x0 ) − f (x00 )k 6 Lkx0 − x00 k, x0 , x00 ∈ Q,
gdzie L := max{kf 0 (x)k : x ∈ Q} (norma operatorowa). Ustalmy ε > 0. Podzielmy kostkę Q na N n
równych kostek tak, że dla dowolnej kostki Q0 z tego podziału mamy
kf 0 (x0 ) − f 0 (x00 )k 6 ε, x0 , x00 ∈ Q0 .
Ustalmy kostkę Q0 taką, że Sn−1 ∩ Q0 6= ∅. Będziemy się starać oszacować miarę zbioru f (Q0 ). Ustalmy
x0 ∈ Sn−1 ∩Q0 i niech W będzie (n−1)–wymiarową podprzestrzenią wektorową Rn taką, że f 0 (x0 )(Rn ) ⊂
W . Niech W 0 := f (x0 )+W ; W 0 jest (n−1)–wymiarową płaszczyzną afiniczną. Niech x ∈ Q0 . Na podstawie
twierdzenia o przyrostach skończonych mamy:
√
kf (x) − f (x0 ) − f 0 (x0 )(x − x0 )k 6 εkx − x0 k 6 ε n`/N,
√
kf (x) − f (x0 )k 6 Lkx − x0 k 6 L n`/N.
Ponieważ f (x0 ) + f 0 (x0 )(x − x0 ) ∈ W 0 , zatem
√
dist(f (x), W 0 ) 6 ε n`/N.
Oznacza to, że f (Q0 ) leży w walcu
√ √
{y 0 + y 00 : y 0 , y 00 ∈ Rn , y 0 ∈ W 0 , y 00 ∈ W ⊥ , ky 0 − f (x0 )k 6 L n`/N, ky 00 k 6 ε n`/N }. 49

W takim razie, na podstawie zasady Cavalieriego, mamy

√ √
Ln (f (Q0 )) 6 Ln−1 (Bn−1 )(L n`/N )n−1 (2ε n`/N ) =: C0 ε/N n .
a stąd
Ln (f (Sn−1 ∩ Q)) 6 C0 ε.
Dowód Twierdzenia 12.4.11. Niech S := {x ∈ U : det Φ0 (x) = 0}. Wobec Lematu 12.4.12 mamy
Ln (Φ(S)) = 0. Na podstawie twierdzenia o lokalnym dyfeomorfizmie wiemy, że zbiór V \ Φ(S) = Φ(U \ S)
jest otwarty oraz, że Φ|U \S : U \ S −→ V \ Φ(S) jest dyfeomorfizmem. Teraz możemy skorzystać z I
twierdzenia o zmianie zmiennych w całce Lebesgue’a:
Z Z
Ln (Φ(A)) = Ln (Φ(A) \ Φ(S)) = Ln (Φ(A \ S)) = |Φ0 |dLn = |Φ0 |dLn .
A\S A
Twierdzenie* 12.4.13 (III twierdzenie o zmianie zmiennych w całce Lebesgue’a). Jeżeli Φ : U −→ V

jest homeomorfizmem spełniającym lokalnie warunek Lipschitza, to dla Φ zachodzi twierdzenie o zmianie
zmiennych.
48

że wiemy już, że zbiór Φ(A) jest regularny.
49
Przypomnijmy,
⊥
Tu i dalej: W := {ξ ∈ R : ∀η∈W : hξ, ηi = 0}, gdzie h , i jest standardowym iloczynem skalarnym w Rn .
n
223
12.5. Funkcje dane całką
12.5. Funkcje dane całką

50

Załóżmy, że Ω jest pewnym zbiorem, (X, M, µ) — przestrzenią z miarą nieujemną , zaś f :
Ω × X −→ C — funkcją taką, że
f (x, ·) ∈ L1 (X, µ) dla dowolnego x ∈ Ω.
Definiujmy funkcję daną całką

Z
ϕ(x) := f (x, t)dµ(t), x ∈ Ω;
X
por. Twierdzenie 11.3.3. Interesuje nas, jak własności funkcji f (np. ciągłość, różniczkowalność) przenoszą
się na funkcję ϕ.

Twierdzenie 12.5.1 (Twierdzenie o funkcjach danych całką 51 ). (a) Załóżmy dodatkowo, że Ω jest
przestrzenią metryczną, x0 ∈ Ω oraz
• f (·, t) ∈ C(Ω, C; x0 ) dla dowolnego t ∈ X,
• |f (x, t)| 6 g0 (t), (x, t) ∈ Ω × X, gdzie g0 ∈ L1 (X, µ) 52 .
Wtedy ϕ ∈ C(Ω, C; x0 ). W szczególności, jeżeli
• f (·, t) ∈ C(Ω, C) dla dowolnego t ∈ X,
• |f (x, t)| 6 g0 (t), (x, t) ∈ Ω × X, gdzie g0 ∈ L1 (X, µ),
to ϕ ∈ C(Ω, C).
(b) Załóżmy dodatkowo, że Ω jest zbiorem otwartym w pewnej przestrzeni unormowanej E, k ∈ N
i ξ1 , . . . , ξk ∈ E. Jeżeli
∂ kf (·,t)
• ∂ξ k ···∂ξ1
(x) istnieje dla dowolnego (x, t) ∈ Ω × X,
j
∂ f (·,t)
• | ∂ξ j ···∂ξ1
(x)| 6 gj (t), (x, t) ∈ Ω × X, gdzie gj ∈ L1 (X, µ), j = 0, . . . , k,
k ψx
∂ f (·,t) k
∂ kϕ
to dla dowolnego x ∈ Ω, funkcja X 3 t 7−→ ∂ξk ···∂ξ1 (x) jest całkowalna, pochodna ∂ξk ···∂ξ1 (x) istnieje
oraz
∂ kϕ ∂ kf (·, t)
Z
(x) = (x)dµ(t).
∂ξk · · · ∂ξ1 X ∂ξk · · · ∂ξ1
Dowód . (a) Niech xs −→ x0 , ψs := f (xs , ·) − f (x0 , ·). Wtedy ψs −→ 0 punktowo na X oraz |ψs | 6 2g0 .
Stąd, na podstawie twierdzenia Lebesgue’a
R o zmajoryzowanym przechodzeniu do granicy pod znakiem
całki, dostajemy ϕ(xs ) − ϕ(x0 ) = X ψs dµ −→ 0.
(b) Zastosujemy indukcję ze względu na k. Dla k = 1 ustalmy x0 ∈ Ω. Mamy
∂f (·, t) f (x0 + 1s ξ1 , t) − f (x0 , t)

(x0 ) = lim 1 ,
∂ξ1 N3s→+∞
s
skąd, na podstawie (12.1.6)(s), wnioskujemy, że funkcja ψ1x0 jest mierzalna. Ponieważ |ψ1x0 | 6 g1 , funkcja
ψ1x0 jest również całkowalna. Zauważmy, że
ϕ(x0 + hξ1 ) − ϕ(x0 ) f (x0 + hξ1 , t) − f (x0 , t) ∂f (·, t)

Z Z
∂f (·, t)
− (x0 )dµ(t) = − (x0 ) dµ(t)
h X ∂ξ1 h ∂ξ1
Z
=: F (h, t)dµ(t), 0 < |h| < r 1.
X
Na podstawie twierdzenia o wartości średniej mamy |F (h, t)| 6 2g1 (t). Połóżmy dodatkowo F (0, t) := 0.
Teraz pozostaje skorzystać z (a) dla danych (Ω, X, f, g0 ) := ((−r, r), X, F, 2g1 ).
Aby wykonać krok indukcyjny k − 1 k wystarczy zastosować powyższe rozumowanie do danych
x ∂ k−1f (·,t)
(k, f, g1 , . . . , gk ) = (1, (x, t) 7−→ ψk−1 (t) = ∂ξk−1 ···∂ξ1 (x), gk ).

Możemy myśleć o przypadku, gdy X ∈ Ln , zaś µ jest miarą Lebesgue’a.
50
51 Por. Twierdzenie 11.3.3.
52

Odnotujmy, że warunek ten jest spełniony np. gdy µ(X) < +∞, zaś f jest ograniczona.
224
12.6. Gęstość C0 (Ω, C) w Lp (Ω, C, Ln )

n
Propozycja 12.6.1. Dla dowolnego zbioru otwartego
p n p 53
Ω ⊂ R i dla dowolnego 1 6 p < +∞ przestrzeń
C0 (Ω, C) jest gęsta w L (Ω, C, L ) w normie L .
Dowód . Możemy się ograniczyć do funkcji rzeczywistych. Oczywiście
C0 (Ω) ⊂ Lp (Ω, Ln ).

Ustalmy, f ∈ Lp (Ω, Ln ). Możemy założyć, że f > 0 54 . Niech Ωk := Ω ∩ B(k), fk := f · χΩk , k > 1.
Zauważmy, że |fk − f |p −→ 0 oraz |fk − f |p 6 f p , k > 1, zatem, na podstawie Twierdzenia Lebesgue’a,
fk −→ f w Lp . Możemy więc założyć, że Ω jest ograniczony. Niech M+ 0 (Ω) 3 fk % f . Tak jak powyżej
fk −→ f w Lp , więc możemy przyjąć, że f jest funkcją prostą i dalej, że f = χA , gdzie A ∈ Ln ,
A ⊂ Ω. Weźmy ε > 0. Wiemy, że istnieją: zbiór domknięty K ⊂ A oraz zbiór otwarty U ⊃ A takie,
że Ln (U \ K) 6 ε. Możemy założyć, że U ⊂ Ω. Ograniczoność Ω gwarantuje nam zwartość K. Na
podstawie Własności 9.1.10 istnieje funkcja g ∈ C0 (U ) taka, że 0 6 g 6 1 i g = 1 na K. Teraz mamy:
kg − f kpLp = U \K |g − f |p dLn 6 ε.
R

12.7. Splot
Dla f, g ∈ M(Rn , C, Ln ) zdefiniujmy
n Z o
Df ∗g := x ∈ Rn : |f (x − y)g(y)| dLn (y) < +∞ ,
Rn
Z
(f ∗ g)(x) := f (x − y)g(y) dLn (y), x ∈ D(f ∗ g).
Rn
Funkcję f ∗ g nazywamy splotem funkcji f i g.
Obserwacja 12.7.1. (a) Na podstawie twierdzenia o zmianie zmiennych dostajemy: Df ∗g = Dg∗f oraz
f ∗ g = g ∗ f.
(b) Df1 ∗g ∩ Df2 ∗g ⊂ D(α1 f1 +α2 f2 )∗g oraz
(α1 f1 + α2 f2 ) ∗ g = α1 (f1 ∗ g) + α2 (f2 ∗ g) na Df1 ∗g ∩ Df2 ∗g .
Oznacza to, że splot jest operacją dwuliniową symetryczną.
Propozycja 12.7.2. Niech f ∈ Lp (Rn ), g ∈ Lq (Rn ), 1 6 p, q 6 +∞. Załóżmy, że p1 + 1q > 1 i niech
1 6 r 6 +∞ będzie liczbą taką, że
1 1 1
= + − 1.
r p q
Wtedy splot f ∗ g jest określony Ln –prawie wszędzie na Rn , f ∗ g ∈ Lr (Rn ) oraz zachodzi następująca
nierówność Younga 55 :
kf ∗ gkLr 6 kf kLp kgkLq .
W szczególności, splot
Lp (Rn ) × Lq (Rn ) 3 (f, g) 7−→ f ∗ g ∈ Lr (Rn )
jest operacją dwuliniową, symetryczną i ciągłą.
Ponadto, jeżeli r = +∞, tzn. jeżeli p i q są sprzężone, to splot f ∗ g jest określony wszędzie i jest
funkcją ciągłą.
Dowód . Zauważmy, że p 6 r, q 6 r.
Rozważmy najpierw przypadek r = +∞.
Wtedy, wobec nierówności Höldera oraz twierdzenia o zmianie zmiennych, dostajemy:
Z
|f (x − y)g(y)| dLn (y) 6 kf (x − ·)kLp kgkLq = kf kLp kgkLq , x ∈ Rn .
Rn

53 Twierdzenie nie jest prawdziwe dla p = +∞, bowiem zbieżność ciągu funkcji z C0 (Ω) w sensie normy L∞ , to
zbieżność
jednostajna, a więc granica musi być co najmniej funkcją ciągłą.
54 Jeżeli f ∈ Lp , to f ∈ Lp .
±

55 William Henry Young (1863–1942).
225
12.7. Splot

Oznacza to, że Df ∗g = Rn oraz, że supRN |f ∗ g| 6 kf kLp kgkLq 56
.
Lp
Możemy założyć, że p < +∞. Jeżeli (fν )∞ p n
ν=1 ⊂ L (R ) i fν −→ f0 , to
sup |fν ∗ g − f0 ∗ g| 6 kfν − f0 kLp kgkLq ,

Rn
a zatem fν ∗ g −→ f0 ∗ g jednostajnie na Rn . W szczególności, wobec Propozycji 12.6.1, aby pokazać, że

f ∗ g jest funkcją ciągłą, możemy założyć, że f ∈ C0 (Rn , C).
Ustalmy x0 ∈ Rn i ε > 0. Ponieważ f jest funkcją jednostajnie ciągłą na Rn , istnieje δ > 0 taka, że
|f (z ) − f (z 00 )| 6 ε o ile kz 0 − z 00 k 6 δ. Niech
0
K := −(supp f ) + B(x0 , δ) = {y ∈ Rn : ∃x∈B(x0 ,δ) : x − y ∈ supp f }.

Teraz, dla x ∈ B(x0 , δ), mamy:
Z
|f ∗ g(x) − f ∗ g(x0 )| 6 |f (x − y) − f (x0 − y)||g(y)| dLn (y)
Rn
Z 1/p
6 |f (x − y) − f (x0 − y)|p dLn (y) kgkLq
Rn
Z 1/p
= |f (x − y) − f (x0 − y)|p dLn (y) kgkLq 6 ε(Ln (K))1/p kgkLq .
K
Niech teraz, r = 1 (tzn. p = q = 1). Wtedy, na podstawie twierdzenia Tonellego (i twierdzenia
o zmianie zmiennych), mamy
Z Z Z
n n
|f (x − y)g(y)| dL (y) dL (x) = |f (x − y)g(y)| dL2n (x, y)
Rn Rn Rn ×Rn
Z Z
= |f (x − y)| dLn (x) |g(y)| dLn (y)
n n
ZR ZR
= |f (x)| dLn (x) |g(y)| dLn (y) = kf kL1 kgkL1 .
Rn Rn
Wynika stąd, że funkcja R × R 3 (x, y) 7−→ f (x − y)g(y) jest klasy L1 (Rn × Rn ). Stąd, na podstawie
n n
twierdzenia Fubiniego, splot f ∗ g jest określony Ln –prawie wszędzie, jest klasy L1 (Rn ) (w szczególności,
jest funkcją mierzalną) i kf ∗ gkL1 6 kf kL1 kgkL1 .
Niech 1 < r = p < +∞ (w ten sam sposób rozpatrujemy przypadek 1 < r = q < +∞).
Zauważmy, że q = 1. Niech 1 < s < +∞ będzie liczbą sprzężoną z p. Przystępujemy do szacowania:
Z Z p
|f (x − y)g(y)| dLn (y) dLn (x)
Rn n
Z R Z p
= |f (x − y)||g(y)|1/p |g(y)|1−1/p dLn (y) dLn (x)
Rn Rn
(1)
Z Z Z p/s
6 |f (x − y)|p |g(y)| dLn (y) |g(y)|s(1−1/p) dLn (y) dLn (x)
Rn Rn Rn
Z Z Z p−1
p n n
= |f (x − y)| |g(y)| dL (y) dL (x) |g(y)| dLn (y)
Rn Rn Rn
(2)
Z Z Z p−1
p n n
= |f (x)| dL (x) |g(y)| dL (y) |g(y)| dLn (y)
Rn Rn Rn
p
= (kf kLp kgkL1 ) ,
gdzie (1) wynika z nierówności Höldera (dla p i s), zaś (2) wynika z twierdzenia Tonellego.
Na koniec, niech 1 < r < +∞, p < r i q < r. Niech 1 < s < +∞ będzie liczbą sprzężoną z r.
Zdefiniujmy
p q
a := , b :=
s(1 − p/r) s(1 − q/r)
56

Uwaga: nie piszemy kf ∗ gkL∞ ponieważ jeszcze nie wiemy, czy f ∗ g jest funkcją mierzalną.
226

oraz zauważmy, że są to również liczby sprzężone 57 . Ponadto:
r r r r
= − 1, = − 1.
sa p sb q
Przystępujemy do szacowania:
Z Z r
|f (x − y)g(y)| dLn (y) dLn (x)
Rn n
Z R Z r
= |f (x − y)|p/r |g(y)|q/r |f (x − y)|1−p/r |g(y)|1−q/r dLn (y) dLn (x)
Rn Rn
(1)
Z Z Z r/s
6 |f (x − y)|p |g(y)|q dLn (y) |f (x − y)|s(1−p/r) |g(y)|s(1−q/r) dLn (y) dLn (x)
Rn Rn Rn
(2)
Z Z Z r/(as)
6 |f (x − y)|p |g(y)|q dLn (y) |f (x − y)|as(1−p/r) dLn (y) ×
Rn Rn Rn
Z r/(bs)
× |g(y)|bs(1−q/r) dLn (y) dLn (x)
Rn
Z Z
r−p r−q
= |f (x − y)|p |g(y)|q dLn (y) dLn (x) kf kL p kgkLq
Rn Rn
(3)
Z Z
= |f (x)|p dLn (x) |g(y)|q dLn (y) kf kr−p r−q
Lp kgkLq = (kf kLp kgkLq ) .
r
Rn Rn
gdzie (1) wynika z nierówności Höldera dla r i s, (2) — z nierówności Höldera dla a i b, zaś (3) wynika
z twierdzenia Tonellego.
Definicja 12.7.3. Wprowadzamy następującą konwencję dla funkcji mierzalnych f : X −→ R określo-
nych na pewnym zbiorze X z miarą nieujemną µ : M −→ [0, +∞]. Piszemy „supp f ⊂ A”, gdzie A ∈ M,
jeżeli f = 0 µ–p.w. na X \ A 58 . Jeżeli X jest przestrzenią topologiczną i B(X) ⊂ M, to zdanie „supp f

jest zbiorem zwartym” oznacza, że istnieje zbiór zwarty K ⊂ X taki, że supp f ⊂ K.

Propozycja 12.7.4. (a) Niech f, g będą takie, jak w Propozycji 12.7.2. Załóżmy, że supp f ⊂ K i supp g ⊂
L, gdzie K, L ⊂ Rn są zbiorami zwartymi. Wtedy
supp(f ∗ g) ⊂ K + L.
W szczególności, supp(f ∗ g) jest również zbiorem zwartym.
(b) Jeżeli f ∈ L1 (Rn ), supp f ⊂ K ⊂⊂ Rn i g ∈ C0k (Rn , C), to f ∗g ∈ C0k (Rn , C) oraz Dα(f ∗g) = f ∗(Dαg)
dla dowolnego wielowskaźnika α takiego, że |α| 6 k (k ∈ N0 ∪ {∞}).
Dowód . (a) wynika bezpośrednio ze wzoru na splot.
Dla dowodu (b) zastosujemy Twierdzenie 12.5.1 do Ω := Rn , X := K oraz do odwzorowania
F
Rn × K 3 (x, y) 7−→ f (y)g(x − y).
Mamy |Dxα F (x, y)| = |f (y)Dαg(x − y)| 6 Mα |f (y)|, gdzie Mα := max
n
|Dαg|. Pozostaje zauważyć, że
R
Mα |f | ∈ L1 (X, C, Ln ).
12.8. Regularyzacja
Ustalmy funkcję Φ ∈ C0∞ (Rn ) taką, że:
• Φ > 0,
• supp Φ ⊂ Bn ,
• RΦ(x1 . . . , xn ) = Φ(|x1 |, . . . , |xn |),
• Rn ΦdLn = 1.
57

Istotnie,
1 1 1 1 1 1 1

+ =s − + − =s 1− = 1.
a b p r q r r
58

Uwaga: Nie definiujemy w ten sposób zbioru supp f , ale mówimy jedynie, co to znaczy, że supp f ⊂ A.
227
12.8. Regularyzacja
Każdą taką funkcję nazywamy funkcją regularyzującą w Rn . Dla przykładu, niech

1
(
− Z
e 1−kxk2 , gdy kxk < 1
Ψ (x) := , c := Ψ dLn .
0, gdy kxk > 1 Bn
Wtedy Φ := 1c Ψ jest funkcją regularyzującą.

Połóżmy
Φε (x) := ε−n Φ(x/ε), ε > 0, x ∈ Rn ,
i zauważmy, że na podstawie twierdzenia o zmianie zmiennych dostajemy
Z
Φε dLn = 1.
Rn
Dla f ∈ Lp (Rn ) (1 6 p 6 +∞) zdefiniujmy ε–regularyzację funkcji f jako

fε := f ∗ Φε , ε > 0.
Obserwacja 12.8.1. Wobec Propozycji 12.7.2 mamy:
• fε ∈ Lp (Rn ),
• kfε kLp 6 kf kLp .
Na podstawie twierdzenia o zmianie zmiennych dostajemy:
Z
fε (x) = f (x − εy)Φ(y) dLn (y), ε > 0, x ∈ Rn .
Bn

Twierdzenie 12.8.2. Niech f ∈ Lp (Rn ) (1 6 p 6 ∞) i niech supp f ⊂ K ⊂⊂ Rn 59
. Wtedy:
(a) fε ∈ C0∞ (Rn ), supp fε ⊂ K (ε) :=

B(x, ε) 60 ;
S
x∈K

(b) jeżeli f ∈ C0 (Rn ), to fε −→ f jednostajnie na Rn przy ε −→ 0; 61
Lp
(c) jeżeli p < +∞, to fε −→ f przy ε −→ 0;
(d) jeżeli f ∈ C0k (Rn ), to Dα(fε ) = (Dαf )ε oraz Dα(fε ) −→ Dαf jednostajnie na Rn przy ε −→ 0 dla
|α| 6 k.
Dowód . (a) wynika z Propozycji 12.7.4.
(b) Funkcja f jest jednostajnie ciągła na Rn . Mamy więc
Z
kfε − f kL∞ 6 sup |f (x − εy) − f (x)|Φ(y) dLn (y) 6 ωf (ε) −→ 0, gdy ε −→ 0,
x∈Rn Bn
gdzie — przypomnijmy —
ωf (ε) := sup{|f (x0 ) − f (x00 )| : kx0 − x00 k 6 ε}.
(c) Niech η > 0. Na podstawie Propozycji 12.6.1 istnieje g ∈ C0 (Rn ) taka, że kg − f kLp 6 η. Na
Lp
podstawie (b), mamy: gε −→ g gdy ε −→ 0. Dalej:
kfε − f kLp 6 kfε − gε kLp + kgε − gkLp + kg − f kLp

6 kf − gkLp + kgε − gkLp + η 6 2η + kgε − gkLp 6 3η, 0 < ε 1.
(d) wynika z (b) i Propozycji 12.7.4(b).

Jako natychmiastowy wniosek z Propozycji 12.6.1 i Twierdzenia 12.8.2 dostajemy następujący wynik.
Wniosek 12.8.3. Dla dowolnego zbioru otwartego Ω ⊂ Rn i dla 1 6 p < +∞ przestrzeń C0∞ (Ω, C) jest
gęsta w Lp (Ω, C, Ln ) w normie Lp .
59
1 n
W szczególności, f ∈ L (R ).
60 Odnotujmy, że K (ε) jest zwarty.
61
Lp
W szczególności, wobec (a), fε −→ f gdy ε −→ 0 (przy dowolnym p).
228
12.9. Rozkład jedności

Wniosek 12.9.1. Dla dowolnego zbioru otwartego Ω ⊂ Rn i dla dowolnego kompaktu K ⊂ Ω istnieje
funkcja ϕ ∈ C0∞ (Ω) taka, że 0 6 ϕ 6 1 i ϕ = 1 na K.
Dowód . Jeżeli Ω Rn , to niech 4r := dist(K, Rn \ Ω). Dla Ω = Rn ustalmy dowolne r > 0. Wystarczy
wziąć

ϕ := χK (2r) r
i skorzystać z Twierdzenia 12.8.2. Istotnie, ϕ ∈ C0∞ (Rn ), 0 6 ϕ 6 1, supp ϕ ⊂ (supp χK (2r) )(r) ⊂ K (3r) ⊂
Ω oraz (wprost z definicji) ϕ = 1 na K.
Twierdzenie
S 12.9.2 (Rozkład jedności). Niech (Ωt )t∈T będzie dowolną rodziną zbiorów otwartych w Rn ,
Ω := Ωt . Wtedy istnieje rodzina funkcji
t∈T
(ϕi )i∈I ⊂ C0∞ (Rn , [0, 1]) 62

taka, że:
63
• istnieje odwzorowanie τ : I −→ T takie, że supp ϕi ⊂ Ωτ (i) , i ∈ I,
• rodzina (supp ϕi )i∈I jest lokalnie skończona na Ω 64 ,
ϕi ≡ 1 na Ω 65 .
P
•
i∈I
Dowód . Krok 10 : Pokażemy, że

Dla dowolnego zbioru zwartego K ⊂ Ω istnieje rodzina
(ψt )t∈T ⊂ C0∞ (Rn , [0, 1])
taka, że:
• supp ψt ⊂ Ωt , t ∈ T ,
• ψP t ≡ 0 z wyjątkiem skończonej liczby indeksów t,
• ψt = 1 na K.
t∈T S
Istotnie, ponieważ K jest zwarty, zatem istnieje zbiór skończony T0 ⊂ T taki, że K ⊂ Ωt .
t∈T0
Kt 66 . Na podstawie Wniosku
S
Zauważmy, że istnieją zbiory zwarte Kt ⊂ Ωt , t ∈ T0 , takie, że K ⊂
t∈T0
∞ 67

P każdego t ∈ T0 istnieje funkcja Θt ∈ C0 (Ωt , [0, 1]) taka, że Θt = 1 na Kt
12.9.1, dla . Niech
Θ0 := Θt i niech U := {x ∈ Ω : Θ0 (x) > 0}. Wtedy K ⊂ U . Korzystamy jeszcze raz z Wniosku
t∈T0
12.9.1 i dostajemy funkcję Θ ∈ C0∞ (U, [0, 1]) taką, że Θ = 1 na K. Teraz definiujemy:

0(
 t ∈ T \ T0
Θt
ψt := ΘΘ na U .
 0
n
t ∈ T0
0 na R \ supp Θ

Widzimy, że ψt ∈ C0∞ (Ωt , [0, 1]), t ∈ T , ψt ≡ 0 dla t ∈

P
/ T0 i ψt = 1 na K.
t∈T
62

63
Zwana rozkładem jedności dla pokrycia (Ωt )t∈T .
Odwzorowanie τ nazywamy odwzorowaniem wpisującym. W trakcie dowodu zobaczymy, że można wybrać I ⊂
N × T i τ(j, t) = t.
64
Tzn. każdy punkt x ∈ Ω ma otoczenie otwarte U ⊂ Ω takie, że zbiór {i ∈ I : supp ϕi ∩ U 6= ∅} jest skończony.
65 Wobec poprzedniej własności, dla dowolnego x ∈ Rn istnieje jedynie skończona liczba i ∈ I takich, że ϕ (x) 6= 0,
i
P
więc ϕi (x) sprowadza się do sumy skończonej.
i∈I S S S
66 Niech Kt,ε := {x ∈ Ωt ∩ B(1/ε) : dist(x, Rn \ Ωt ) > ε}. Ponieważ int Kt,ε = Ωt ⊃ K, zatem istnieje
t∈T0 ε>0 t∈T0
ε0 > 0 takie,
że możemy przyjąć Kt := Kt,ε0 .
67 Tu i dalej stosujemy oczywiste utożsamienie: C ∞ (Ω) ⊂ C ∞ (Rn ) dla dowolnego zbioru otwartego Ω ⊂ Rn .
0 0
229
12.9. Rozkład jedności
∞
Krok 20 : Ustalmy ciąg kompaktów (Lj )∞
S 68

j=1 taki, że Lj ⊂ int Lj+1 ⊂ Ω i Ω = Lj . Niech
j=1
L−1 = L0 := ∅.
Dla każdego j ∈ N rozważamy kompakt Kj := Lj \ int Lj−1 oraz jego pokrycie otwarte zbiorami
Ωj,t := (int Lj+1 \ Lj−2 ) ∩ Ωt , t ∈ T . Na podstawie Kroku 10 , dla dowolnego
P j ∈ N istnieje podzbiór
skończony Tj ⊂ T oraz funkcje ψj,t ∈ C0∞ (Ωj,t , [0, 1]), t ∈ Tj , takie, że ψj,t = 1 na Kj . Ponie-
t∈Tj
waż supp ψj,t ∩ Lj−2 = ∅, zatem rodzina {supp ψj,t : j ∈ N, t ∈ Tj } jest lokalnie skończona na Ω.
∞ P
ψj,t jest klasy C ∞ (Ω). Oczywiście ψ0 > 0 na Ω. Teraz kładziemy
P
W szczególności, funkcja ψ0 :=
j=1 t∈Tj
ϕj,t := ψj,t /ψ0 , (j, t) ∈ I := {(j, t) : j ∈ N, t ∈ Tj }, τ (j, t) := t.
Twierdzenie 12.9.3 (Rozkład jedności). Niech (Ωt )t∈T będzie dowolnąrodziną zbiorów otwartych w Rn ,
Ωt . Wtedy istnieje rodzina funkcji (ϕt )t∈T ⊂ C ∞ (Ω, [0, 1]) 69 taka, że:
S
Ω :=
t∈T
• supp ϕt ⊂ Ωt 70 , t ∈ T ,
• rodzina
P (supp ϕt )t∈T jest lokalnie skończona na Ω,
• ϕt ≡ 1 na Ω.
t∈T
Dowód . Na wstępie zauważmy, że możemy założyć, że pokrycie (Ωt )t∈T jest przeliczalne i lokalnie skoń-
czone na Ω.
Istotnie, na podstawie twierdzenia Lindelöfa, możemy wybrać podpokrycie przeliczalne (Ωtν )∞ ν=1 .
Przypuśćmy, że znaleźliśmy rozkład jedności dla tego podpokrycia. Wtedy wystarczy położyć ϕt :≡ 0
dla t ∈ T \ {t1 , t2 , . . . } i otrzymamy rozkład jedności dla wyjściowego pokrycia. Teraz musimy skorzystać
z przeliczalnej parazwartości zbioru Ω 71 , wobec której istnieje lokalnie skończone pokrycie (Wν )∞ ν=1
zbioru Ω takie, że Wν ⊂ Ωtν , ν = 1, 2, . . . . Przypuśćmy, że znaleźliśmy rozkład jedności dla tego nowego
pokrycia. Jest oczywiste, że jest to również rozkład jedności dla pokrycia (Ωtν )∞ ν=1 .
Załóżmy więc, że pokrycie (Ωt )t∈T jest lokalnie skończone na Ω. Zachowujemy oznaczenia z poprzed-
∞
ϕj,t , t ∈ T . Oczywiście ϕt ∈ C ∞ (Ω) i
P P
niego dowodu. Niech ϕt := ϕt ≡ 1 w Ω. Pozostaje zbadać,
j=1 t∈T
gdzie leży supp ϕt . Oczywiście,
∞
[
{x ∈ Ω : ϕt (x) 6= 0} ⊂ supp ϕj,t =: Ft ⊂ Ωt .
j=1
Ponieważ rodzina (supp ϕj,t )∞

j=1 jest lokalnie skończona na Ω zbiór Ft jest domknięty w Ω, a stąd
supp ϕt ⊂ Ft ⊂ Ωt .
Wniosek 12.9.4. Niech Ω ⊂ Rn będzie zbiorem otwartym, niech F ⊂ Ω będzie zbiorem domkniętym
w Ω i niech U ⊂ Ω będzie otwartym otoczeniem F . Wtedy istnieje funkcja ϕ ∈ C ∞ (Ω, [0, 1]) taka, że
supp ϕ ⊂ U i ϕ = 1 w pewnym otoczeniu zbioru F .
Dowód . Stosujemy Twierdzenie 12.9.3 do pokrycia zbioru Ω złożonego z dwóch zbiorów Ω1 := U i Ω2 :=
Ω\F . Niech ϕ1 , ϕ2 będzie C ∞ rozkładem jedności przyporządkowanym temu pokryciu: ϕj ∈ C ∞ (Ω, [0, 1]),
supp ϕj ⊂ Ωj , j = 1, 2, ϕ1 + ϕ2 ≡ 1. Niech ϕ := ϕ1 . Wtedy oczywiście ϕ ∈ C ∞ (Ω, [0, 1]), supp ϕ ⊂ U .
Ponadto, ϕ = 1 na zbiorze Ω \ supp ϕ2 , który jest otoczeniem F .
Wniosek 12.9.5. Niech Ω ⊂ Rn będzie zbiorem otwartym i niech F0 , F1 ⊂ Ω będą zbiorami domkniętymi
w Ω i takimi, że F0 ∩F1 = ∅. Wtedy istnieje funkcja ϕ ∈ C ∞ (Ω, [0, 1]) taka, że ϕ = j w pewnym otoczeniu
zbioru Fj , j = 0, 1.
68

Niech Lj := {x ∈ Ω ∩ B(j) : dist(x, Rn \ Ω) > 1/j}. Oczywiście Lj jest zwarty oraz Lj ⊂ {x ∈ Ω ∩ B(j + 1) :
dist(x, Rn
\ Ω) > 1/(j + 1)} ⊂ int Lj+1 . Ponadto, int Lj % Ω.
69 Zwana również rozkładem jedności dla pokrycia (Ω )
t t∈T .

70 supp ϕ jest relatywnie domkniętym podzbiorem Ω.
t

71 Zob. np. [Eng 1968], Rozdział 5, § 2.
230
Dowód . Stosujemy Wniosek 12.9.4 do zbioru domkniętego F := F1 i jego otoczenia U := Ω \ F0 . Niech

ϕ ∈ C ∞ (Ω, [0, 1]) będzie funkcją taką, że supp ϕ ⊂ U i ϕ = 1 w pewnym otoczeniu zbioru F1 . Wtedy
ϕ = 0 na zbiorze Ω \ supp ϕ, który jest otoczeniem F0 .
12.10. Miara i całka Lebesgue’a na podrozmaitościach w Rn

Niech M będzie d–wymiarową podrozmaitością w Rn klasy C 1 . Jeżeli d = 0, to przez miarę Lebesgue’a
na M rozumiemy miarę liczącą. Kładziemy LM := P(M ) i LM := miara licząca. W przypadku, gdy
d = n podrozmaitość M jest zbiorem otwartym w Rn . Wtedy przyjmujemy LM := Ln |M , LM := Ln |LM .
Pozostaje przypadek 1 6 d 6 n − 1.
Zdefiniujmy LM jako rodzinę wszystkich A ⊂ M takich, że dla dowolnej lokalnej parametryzacji
p : P −→ U mamy: p−1 (A) ∈ Ld . Jest rzeczą widoczną, że LM jest σ–algebrą oraz, że B(M ) ⊂ LM .
Propozycja 12.10.1. Niech (pi : PSi −→ Ui )i∈I będzie
dowolnym, co najwyżej przeliczalnym, układem
lokalnych parametryzacji takim, że Ui = M 72 .
i∈I
(a) Dla A ⊂ M mamy: A ∈ LM ⇐⇒ ∀i∈I : p−1 i (A) ∈ Ld .
(b) Dla f : M −→ Y , gdzie Y jest przestrzenią topologiczną, następujące warunki są równoważne:
(i) f ∈ M(M, Y, LM );
(ii) f ◦ p ∈ M(P, Y, Ld ) dla dowolnej lokalnej parametryzacji p : P −→ U ;
(iii) ∀i∈I : f ◦ pi ∈ M(Pi , Y, Ld ).
Dowód . (a) Niech p : P −→ U będzie dowolną parametryzacją i niech ϕi := p−1 ◦ pi : p−1
i (U ∩ Ui ) −→
p−1 (U ∩ Ui ), i ∈ I. Wtedy p−1 (A) = p−1 (A ∩ ϕi (p−1 p−1
i (U )) ∈ Ld
S S −1 S
Ui ) = p (A ∩ Ui ) = i (A) ∩
i∈I i∈I i∈I
na podstawie założeń i Propozycji 12.1.22(c).
(b) (i) =⇒ (ii): (f ◦ p)−1 (Ω) = p−1 (f −1 (Ω)).
(ii) =⇒ (iii): oczywiste.
(iii) =⇒ (i): p−1
i (f
−1
(Ω)) = (f ◦ pi )−1 (Ω) i korzystamy z (a).
Dla odwzorowania różniczkowalnego f = (f1 , . . . , fn ) : Ω −→ Rn gdzie Ω jest zbiorem otwartym
w R , d 6 n, niech |f 0 | : Ω −→ R+ ,
d
X ∂(f , . . . , f ) 2 1/2
i1 id
|f 0 | := ,

∂(t , . . . , t d)

n 1
I∈Λd
gdzie
∂(fi1 , . . . , fid ) h ∂f i
ij
:= det ,
∂(t1 , . . . , td ) ∂tk j,k=1,...,d
Λnd := {I = (i1 , . . . , id ) : 1 6 i1 < · · · < id 6 n}.

Zauważmy, że dla d = n symbol |f 0 | pokrywa się z wprowadzonym poprzednio modułem wyznacznika
macierzy Jacobiego.
Odnotujmy również, że |f 0 |(t0 ) > 0 ⇐⇒ rank f 0 (t0 ) = d.
Obserwacja 12.10.2. Jeżeli ϕ : G −→ Ω, f : Ω −→ Rn są odwzorowaniami różniczkowalnymi, gdzie G
i Ω są podzbiorami otwartymi w Rd i ϕ(G) ⊂ Ω, to
|(f ◦ ϕ)0 | = (|f 0 | ◦ ϕ)|ϕ0 |.
Twierdzenie 12.10.3. Istnieje dokładnie jedna miara
LM : LM −→ [0, +∞]
taka, że dla dowolnej lokalnej parametryzacji p : P −→ U mamy:
Z
M
L (A ∩ U ) = |p0 |dLd , A ∈ LM . (*)
p−1 (A)
Ponadto miara ta ma poniższe własności.
72

Rodzina taka istnieje na podstawie twierdzenia Lindelöfa — zob. dowód Propozycji 12.10.4.
231
12.10. Miara i całka Lebesgue’a na podrozmaitościach w Rn
(a) Jest zupełna, B–regularna (Definicja 12.1.15) oraz istnieje ciąg (Ωj )∞
j=1 zbiorów otwartych i rela-
∞
Ωj i LM (Ωj ) < +∞, j > 1 73 . W szczególności, dla
S
tywnie zwartych w M , dla którego M =
j=1
miary LM zachodzą warunki (R1), (R2), (R3), (R4) z Propozycji 12.1.16.
(b) Dla dowolnej funkcji f ∈ M+ (M, LM ) oraz dla dowolnej parametryzacji lokalnej p : P −→ U mamy:
Z Z
M
f dL = (f ◦ p)|p0 |dLd . (**)
U P
1 M
(c) Dla dowolnej funkcji f ∈ L (M, C, L ) oraz dla dowolnej parametryzacji lokalnej p : P −→ U
mamy: (f ◦ p)|p0 | ∈ L1 (P, C, Ld ) oraz zachodzi (**).
Miara LM nosi nazwę miary Lebesgue’a na M .
∞
Dowód . Ustalmy przeliczalną rodzinę lokalnych parametryzacji (pj : Pj −→ Uj )∞
S
j=1 taką, że Uj = M .
j=1
Niech B1 := U1 , Bj := Uj \ (U1 ∪ · · · ∪ Uj−1 ), j > 2. Oczywiście Bj ∈ B(M ) ⊂ LM , j ∈ N, oraz
∞
Bj = M . Teraz dla zbioru A ∈ LM kładziemy:
S
j=1
∞ Z
X
LM (A) := |p0j |dLd .
j=1 p−1
j
(A∩Bj )
Udowodnimy, że jest to miara. Niech (Ak )∞

k=1 będzie ciągiem parami rozłącznych zbiorów mierzalnych.
Wtedy:
[∞ X ∞ Z ∞ X
X ∞ Z
0
LM Ak = S∞ |p j |dLd
= |p0j |dLd
−1 −1
k=1 j=1 pj (( Ak )∩Bj ) j=1 k=1 pj (Ak ∩Bj )
k=1
X∞ X∞ Z ∞
X
= |p0j |dLd = M
L (Ak ).
k=1 j=1 p−1
j
(Ak ∩Bj ) k=1
Teraz sprawdzimy wzór (*). Ustalmy lokalną parametryzację p : P −→ U i niech ϕj := p−1 ◦ pj :

p−1
j (U ∩ Uj ) −→ p−1 (U ∩ Uj ), ψj := ϕ−1
j , j > 1. Wtedy dla A ∈ LM , A ⊂ U , korzystając z twierdzenia
o zmianie zmiennych i z Obserwacji 12.10.2, mamy:
Z ∞ Z
X ∞ Z
X
|p0 |dLd = |p0 |dLd = |(pj ◦ ψj )0 |dLd
p−1 (A) −1
j=1 p (A∩Bj ) j=1 ϕj (p−1
j
(A∩Bj ∩U ))
X∞ Z ∞ Z
X
= (|(pj ◦ ψj )0 | ◦ ϕj )|ϕ0j |dLd = |p0j |dLd = LM (A).
j=1 p−1
j
(A∩Bj ) j=1 p−1
j
(A∩Bj )
Niech µ : LM −→ [0, +∞] będzie inną miarą spełniającą (*). Wtedy dla A ∈ LM mamy:
X∞ X∞ Z
µ(A) = µ(A ∩ Bj ) = |p0j |dLd = LM (A),
j=1 j=1 p−1
j
(A∩Bj )
a więc LM jest jedyna.
(a) Zupełność. Niech B ⊂ A ∈ LM i LM (A) = 0. Wtedy, na podstawie (*), dla dowolnej parame-
tryzacji p : P −→ U , zbiór p−1 (A) jest miary zero w Rd . Ponieważ p−1 (B) ⊂ p−1 (A), a Ld jest zupełna,
więc p−1 (B) ∈ Ld . Oznacza to, że B ∈ LM .
Regularność. Niech A ∈ LM . Ponieważ Ld jest B–regularna (Propozycja 12.1.16), więc dla dowolnego
j istnieje zbiór Cj ⊂ Pj typu Gδ oraz zbiór Zj ⊂ Rd miary zero takie, że p−1j (A ∩ Bj ) = Cj \ Zj . Niech
73

Por. Propozycja 12.1.16.
232
∞
b := S pj (Cj ). Oczywiście A ⊂ A,
A b Ab jest borelowski oraz
j=1
∞ Z
X ∞ Z
X ∞
X
M
L (A) = |p0j |dLd = |p0j |dLd = LM (pj (Cj )) > LM (A),
b
j=1 p−1
j
(A∩Bj ) j=1 Cj j=1
skąd wynika, że LM (A)

b = LM (A).
Przechodzimy do sprawdzenia ostatniego warunku. Połóżmy
n 1o
Pj,k := t ∈ Pj ∩ B(k) : dist(t, Rd \ Pj ) > , k ∈ N,
k
i niech
N
[
ΩN := pj (Pj,N ), N ∈ N.
j=1
Widać, że ΩN jest otwarty i relatywnie zwarty w M , ΩN ⊂ ΩN +1 , ΩN % M oraz
XN Z
M
L (ΩN ) 6 |p0j |dLd < +∞.
j=1 Pj,N
0 (M, LM ), a następnie
(b) Dla f = χA wynik sprowadza się do (*). Dalej klasycznie: najpierw dla M+
przejście graniczne.
(c) Wystarczy rozważyć przypadek rzeczywisty. Całkowalność otrzymujemy z (b) zastosowanego do
|f |. Wzór otrzymujemy z (b) zastosowanego do f± .
Propozycja 12.10.4. Niech M 0 będzie d0 –wymiarową podrozmaitością klasy C 1 w Rn taką, że M 0 ⊂ M .
Jeżeli d0 < d 6 n, to LM (M 0 ) = 0.
Dowód . Przypadek d0 = 0 jest oczywisty. Niech 1 6 d0 < d 6 n. Na podstawie Lematu 10.16.20, dla
dowolnego punktu a ∈ M 0 istnieje lokalna parametryzacja pa : Pa −→ Ua , a ∈ Ua , taka, że Pa = Pa0 ×
0 0 0
Pa00 ⊂ Rd ×Rd−d = Rd jest otwartą kostką i pa (Pa0 ×{0}d−d ) = M 0 ∩Ua . W szczególności, M 0 ∩Ua ∈ LM .
Na podstawie twierdzenia Lindelöfa z pokrycia (Ua )a∈M można wybrać pokrycie przeliczalne (Uaj )∞ j=1
rozmaitości M 0 . Dla uproszczenia, niech
(paj : Paj −→ Uaj ) = (pj : Pj −→ Uj ).
Wtedy
∞
X ∞ Z
X ∞ Z
X
LM (M 0 ) 6 LM (M 0 ∩ Uj ) = |p0j |dLd 6 |p0j |dLd = 0.
j=1 j=1 p−1
j
(M 0 ∩Uj ) j=1 Pj0 ×{0}d−d0
ROZDZIAŁ 13
Twierdzenie Stokesa
13.1. Orientacja
Niech E będzie d–wymiarową rzeczywistą przestrzenią wektorową (1 6 d < ∞) i niech B(E) oznacza
rodzinę wszystkich baz E. Dla dowolnych dwóch baz e = (e1 , . . . , ed ), f = (f1 , . . . , fd ) ∈ B(E) niech
A = A(e, f ) oznacza macierz przejścia od e do f , tzn.
d
X
fj = Ak,j ek , j = 1, . . . , d.
k=1
Oczywiście
A(e, e) = id, A(f , e) = A(e, f )−1 , A(e, g) = A(e, f ) · A(f , g).
W zbiorze B(E) wprowadzamy relację e ∼ f :⇐⇒ det A(e, f ) > 0. Jest to relacja równoważnościowa.
Niech O(E) := B(E)/ ∼. Każdą klasę równoważności z O(E) nazywamy orientacją E.
Dla bazy e = (e1 , . . . , ed ) niech eb := (−e1 , e2 , . . . ed ). Zauważmy, że A(e, eb) różni się od macierzy
jednostkowej tym, że ma −1 na miejscu (1, 1). W szczególności, det A(e, eb) = −1 < 0, a więc e 6∼ eb,
czyli [e]∼ 6= [b
e]∼ . Ponadto, dla dowolnej bazy f ∈ B(E) albo f ∼ e albo f ∼ eb. Oznacza to, że na
E istnieją dokładnie dwie orientacje. Żadna z nich nie jest wyróżniona. Jeżeli ustalimy jedną, np. O, to
drugą oznaczamy przez −O.
W przypadku gdy E = Rd , możemy wyróżnić orientację wyznaczoną przez bazę kanoniczną. Orien-
tację tę oznaczamy przez [Rd ]+ i nazywamy orientacją kanoniczną. Niech [Rd ]− := −[Rd ]+ . Dla
e = (e1 , . . . , ed ) ∈ B(Rd ), ej = (ej,1 , . . . , ej,d ), j = 1, . . . , d,
mamy: [e]∼ = [Rd ]+ ⇐⇒ det[ej,k ] > 0.

Niech V będzie podprzestrzenią wektorową w Rn , dim V = d, 1 6 d 6 n − 1. Niech V ⊥ := {a ∈
R : ∀x∈V : ha, xi = 0}, gdzie h , i oznacza standardowy iloczyn skalarny. Przypomnijmy, że V ⊥ jest
n
przestrzenią wektorową, dim V ⊥ = n − d oraz Rn = V ⊕ V ⊥ .

Zauważmy, że mamy naturalne odwzorowanie
Θ : B(V ) × B(V ⊥ ) −→ B(Rn )
dane wzorem
Θ((e1 , . . . , ed ), (f1 , . . . , fn−d )) := (e1 , . . . , ed , f1 , . . . , fn−d ).
Określmy nowe odwzorowanie Φ : O(V ) −→ O(V ⊥ ) poprzez relację
Φ([e]∼ ) = [f ]∼ :⇐⇒ [Θ(e, f )]∼ = [Rn ]+ .
Zauważmy, że
hA(e, e0 ) , 0 i
A(Θ(e, f ), Θ(e0 , f 0 )) = 0 ,
0 , A(f , f )
a więc Φ jest dobrze określone i injektywne. Ponadto, dla dowolnych e ∈ B(V ) i f ∈ B(V ⊥ ) albo
e]∼ ) = [f ]∼ , a więc Φ jest bijekcją. Będziemy krótko pisać O⊥ := Φ(O).
Φ([e]∼ ) = [f ]∼ albo Φ([b
W tym sensie „zadać orientację V ” to to samo, co „zadać orientację V ⊥ ”.
Niech teraz L : Rd −→ V będzie dowolnym izomorfizmem liniowym. Izomorfizm ten daje bijekcję
B(Rd ) −→ B(V ), L((e1 , . . . , ed )) := (L(e1 ), . . . , L(ed )).

233
234
13. Twierdzenie Stokesa
Odnotujmy, że A(L(e), L(f )) = A(e, f ). Mamy więc bijekcję L : O(Rd ) −→ O(V ) 1 . Zauważmy, że

L(−O) = −L(O). Ponadto, jeżeli T : Rd −→ Rd jest izomorfizmem liniowym, to (L ◦ T )(O) = L(T (O)),
O ∈ O(Rd ).
Niech M będzie d-wymiarową podrozmaitością klasy C 1 w Rn .

Jeżeli d = 0, to przez orientację M rozumiemy dowolne odwzorowanie O : M −→ {−1, +1}.
Jeżeli d > 1, to przez orientację M rozumiemy dowolne odwzorowanie
O
M 3 x 7−→ O(x) ∈ O(Tx M )
takie, że dla dowolnego punktu a ∈ M istnieje lokalna parametryzacja p : P −→ U , a ∈ U , taka, że
O(p(t)) = p0 (t)([Rd ]+ ), t ∈ P . W tej sytuacji mówimy, że parametryzacja p : P −→ U jest zgodna
z orientacją O.
Niech O(M ) oznacza zbiór wszystkich orientacji M . Powiemy, że rozmaitość jest orientowalna, jeżeli
O(M ) 6= ∅.
Dalej zajmować się będziemy jedynie przypadkiem d > 1.
Obserwacja 13.1.1. (a) Niech p : P −→ U , q : Q −→ U będą dwiema parametryzacjami i niech
ϕ := p−1 ◦ q : Q −→ P . Wiadomo, że det ϕ0 (u) 6= 0, u ∈ Q. Niech ε(u) := sgn(det ϕ0 (u)), u ∈ Q.
Ponieważ q = p ◦ ϕ, zatem
q 0 (u)([Rd ]+ ) = p0 (ϕ(u))(ϕ0 (u)([Rd ]+ )) = p0 (ϕ(u))(ε(u)[Rd ]+ ) = ε(u)p0 (ϕ(u))([Rd ]+ ), u ∈ Q.
(b) Dla dowolnej parametryzacji p : P −→ U niech pb : Pb −→ U będzie dane wzorem: pb := p ◦ I, b
−1 d d
Pb := Ib (P ), gdzie Ib : R −→ R , I(t)
b =b t := (−t1 , t2 , . . . , td ).
Widać, że pb : P −→ U jest również lokalną parametryzacją. Ponadto, na podstawie (a), jeżeli
b
p : P −→ U jest zgodna z O, to pb0 (t)([Rd ]+ ) = −p0 (b
t)([Rd ]+ ) = −O(p(bt)), t ∈ Pb.
Wynika stąd, że −O ∈ O(M ), gdzie (−O)(x) := −O(x), x ∈ M .
(c) Jeżeli p : P −→ U jest parametryzacją zgodną z O taką, że P jest obszarem, to, na podstawie (a),
dowolna parametryzacja q : Q −→ U jest zgodna albo z O albo z −O (bowiem funkcja ε, jako funkcja
ciągła o wartościach w {−1, +1}, jest stała).
Niech A = (pi : Pi −→ Ui )i∈I będzie dowolnym atlasem na M . Jeżeli każda z parametryzacji
pi : Pi −→ Ui jest zgodna z orientacją O, to mówimy, że atlas A jest zgodny z O.
Na podstawie Obserwacji 13.1.1(a) otrzymujemy bez trudu następujący wynik.
Propozycja 13.1.2. Jeżeli A = (pi : Pi −→ Ui )i∈I jest atlasem zgodnym z orientacją O, to dla
odwzorowań przejścia
ϕi,j := p−1 −1 −1
i ◦ pj : pj (Ui ∩ Uj ) −→ pi (Ui ∩ Uj )
mamy:
det ϕ0i,j (u) > 0, u ∈ p−1
j (Ui ∩ Uj ), i, j ∈ I. (†)
Propozycja 13.1.3. Niech A = (pi : Pi −→ Ui )i∈I będzie atlasem na M takim, że dla wszystkich
odwzorowań przejścia
ϕi,j := p−1 −1 −1
i ◦ pj : pj (Ui ∩ Uj ) −→ pi (Ui ∩ Uj )
mamy (†). Wtedy na M istnieje orientacja O taka, że atlas A jest zgodny z O.
Oznacza to, że „zadać orientację M ” to to samo, co „zadać atlas spełniający (†)”. Takie atlasy
będziemy nazywać orientującymi.
Dowód . Niech O(x) := p0i (p−1 d
i (x))([R ]+ ) o ile x ∈ Ui . Jedyny problem to poprawność definicji. Przypu-
śćmy, że x ∈ Ui ∩ Uj i x = pi (t) = pj (u), zatem t = ϕi,j (u). Wtedy
p0j (u)([Rd ]+ ) = p0i (ϕi,j (u))(ϕ0i,j (u)([Rd ]+ )) = p0i (t)([Rd ]+ ).
Propozycja 13.1.4. Jeżeli M jest podrozmaitością spójną i orientowalną, to na M istnieją dokładnie
dwie różne orientacje.
W szczególności, jeżeli M ma s składowych spójnych i jest orientowalna, to na M istnieje dokładnie
2s różnych orientacji.
1

Oznaczaną tą samą literą co odwzorowanie.
235
13.1. Orientacja
Dowód . Niech O będzie ustaloną orientacją M . Wtedy −O jest również orientacją i −O 6= O. Pozostaje
pokazać, że dla każdej innej orientacji O0 mamy albo O0 = O albo O0 = −O. Niech
M+ := {x ∈ M : O0 (x) = O(x)}, M− := {x ∈ M : O0 (x) = −O(x)}.
Oczywiście M+ ∩ M− = ∅ i M = M+ ∪ M− . Na podstawie Obserwacji 13.1.1(a) oba te zbiory są otwarte.
Stąd, wobec spójności, albo M+ = M albo M− = M .
Propozycja 13.1.5. Jeżeli d = 1, to M jest orientowalna wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje odwzorowanie
ciągłe s : M −→ Sn−1 takie, że s(x) ∈ Tx M , x ∈ M .
Ponadto, dla dowolnej orientacji O rozmaitości M istnieje odwzorowanie ciągłe s : M −→ Sn−1
takie, że s(x) ∈ Tx M i O(x) = [s(x)]∼ , x ∈ M .
W powyższej sytuacji mówimy, że s jest orientującym polem wektorów stycznych.
Można pokazać, że dowolna jednowymiarowa podrozmaitość jest orientowalna. Z tego też powodu,
powyższa propozycja nie stanowi, w gruncie rzeczy, kryterium na orientowalność, ale daje jedynie opis
orientacji.
Dowód . Niech O będzie pewną orientacją na podrozmaitości M . Jeżeli A = (pi : Pi −→ Ui )i∈I jest
atlasem zgodnym z O, to definiujemy
s(x) := wersor(p0i (p−1
i (x))) gdy x ∈ Ui .
Jedyny problem to, czy definicja jest poprawna. Rozumujemy lokalnie: jeżeli p : P −→ U i q : Q −→ U
są parametryzacjami zgodnymi z O oraz q = p ◦ ϕ, to (korzystając z tego, że ϕ0 (u) > 0, u ∈ Q) mamy:
wersor(q 0 (u)) = wersor(p0 (ϕ(u))ϕ0 (u)) = wersor(p0 (ϕ(u))).
W drugą stronę: kładziemy O(x) := [s(x)]∼ ∈ O(Tx M ), x ∈ M . Trzeba sprawdzić, że O jest orien-
tacją. Ustalmy punkt a ∈ M oraz dowolną parametryzację p : P −→ U , a = p(t0 ), taką, że P jest
przedziałem i p0 (t0 )([R]+ ) = O(a) (taka parametryzacja zawsze istnieje — pamiętajmy, że możemy za-
stąpić wyjściową parametryzację przez pb : Pb −→ U ). Mamy
s(p(t)) = ε(t) wersor(p0 (t)), t ∈ P,
gdzie ε : P −→ {−1, +1} jest funkcją ciągłą (bo s jest odwzorowaniem ciągłym) i ε(t0 ) = +1. Zatem
ε ≡ +1, co kończy dowód.
Propozycja 13.1.6. Jeżeli d = n − 1, to M jest orientowalna wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje odwzo-
rowanie ciągłe n : M −→ Sn−1 takie, że n(x) ∈ (Tx M )⊥ , x ∈ M .
Ponadto, dla dowolnej orientacji O rozmaitości M istnieje odwzorowanie ciągłe n : M −→ Sn−1
takie, że n(x) ∈ (Tx M )⊥ i O(x) = ([n(x)]∼ )⊥ , x ∈ M .
W powyższej sytuacji mówimy, że n jest orientującym polem wektorów normalnych.
Dowód . Niech O będzie pewną orientacją na M . Ustalmy x ∈ M . Zauważmy, że układ warunków: v ∈ Rn ,

kvk = 1, v ⊥ Tx M i ([v]∼ )⊥ = O(x) wyznacza jednoznacznie wektor v. Kładziemy n(x) := v. Pozostaje
sprawdzić ciągłość odwzorowania x 7−→ n(x). Ustalmy punkt a ∈ M oraz parametryzację p : P −→ U ,
a = p(t0 ), zgodną z O. Zauważmy,
że dla t ∈ P wektor v = n(p(t)) jest wyznaczony (jednoznacznie)
przez układ warunków 2 :
h ∂p ∂p i
v ∈ Rn , kvk = 1, v ⊥ Tp(t) M, det v, (t), . . . , (t) > 0.
∂t1 ∂tn−1
Niech teraz tν −→ t0 i przypuśćmy, że vν := n(p(tν )) −→ v0 . Wtedy v0 spełnia powyższy układ z t = t0 ,
a więc v0 = n(p(t0 )).
W drugą stronę: kładziemy O(x) := ([n(x)]∼ )⊥ ∈ O(Tx M ), x ∈ M . Trzeba sprawdzić, że O jest
orientacją. Ustalmy punkt a ∈ M oraz dowolną parametryzację p : P −→ U , a = p(t0 ), taką, że P jest
obszarem i p0 (t0 )([Rn−1 ]+ ) = O(a). Mamy p0 (t)([Rn−1 ]+ ) = ε(t)O(p(t)), t ∈ P , gdzie ε : P −→ {−1, +1}
∂p

2 Uwaga: jeżeli v ∈ Rn , kvk = 1, v ⊥ Tp(t) M , to det v, ∂t1
(t), . . . , ∂t∂p (t) 6= 0.
n−1
236
i ε(t0 ) = +1. Pozostaje wykazać, że ε jest funkcją ciągłą. W tym celu wystarczy tylko zauważyć, że
wprost z definicji ([n(x)]∼ )⊥ mamy:
h ∂p ∂p i
ε(t) = sgn det n(p(t)), (t), . . . , (t) , t ∈ P.
∂t1 ∂tn−1
Uwaga 13.1.7. Niech aj ∈ Rn , j = 1, . . . , n − 1. Z wektorów tych utwórzmy (n − 1) × n–wymiarową
macierz A poprzez ustawienie ich jako wiersze
 
a1
A :=  ...  .
 
an−1
Dla k ∈ {1, . . . , n} niech Ak oznacza podmacierz macierzy A powstałą poprzez opuszczenie k-tej kolumny:
 
a1,1 ... a1,k−1 a1,k+1 ... a1,n
Ak :=  ... .. .. ..  .

... . . ... . 
an−1,1 ... an−1,k−1 an−1,k+1 ... an−1,n
k+1
Niech vk := (−1) det Ak , v = (v1 , . . . , vn ). Zauważmy, że wektory a1 , . . . , an−1 są liniowo zależne
wtedy i tylko wtedy, gdy v = 0.
Dla j ∈ {1, . . . , n − 1} niech Bj oznacza n × n–wymiarową macierz
 
aj
 a1 
Bj :=  .  .
 
 .. 
an−1
3

Stosując do tej macierzy rozwinięcie Laplace’a (względem pierwszego wiersza) wnioskujemy, że:
n
X
hv, aj i = (−1)k+1 aj,k det Ak = det Bj = 0,
k=1
tak więc v ⊥ aj , j = 1, . . . , n − 1. Dalej mamy:
n
X n
X
det[v, a1 , . . . , an−1 ] = (−1)k+1 vk det Ak = (det Ak )2 = kvk2 .
k=1 k=1
Wektor v nazywamy iloczynem wektorowym wektorów a1 , . . . , an−1 i oznaczamy a1 × · · · × an−1 . Za-
uważmy, że operacja
(Rn )n−1 3 (a1 , . . . , an−1 ) 7−→ a1 × · · · × an−1 ∈ Rn
jest (n − 1)–liniowa.
Jeżeli układ (a1 , . . . , an−1 ) jest bazą pewnej podprzestrzeni E przestrzeni Rn , wyznaczającą na E
orientację O, to ([v]∼ )⊥ = O.
W szczególności, w sytuacji opisanej w Propozycji 13.1.6 mamy:
∂p ∂p
n(p(t)) = wersor (t) × · · · × (t) ,
∂t1 ∂tn−1
czyli
(−1)k+1 ∂(p1 ,...,p k−1 ,pk+1 ,...,pn )
∂(t1 ,...,tn−1 ) (−1)k+1 ∂(p1 ,...,p k−1 ,pk+1 ,...,pn )
∂(t1 ,...,tn−1 )
4
nk ◦ p = n = , k = 1, . . . , n.
P ∂(p1 ,...,pj−1 ,pj+1 ,...,pn ) 2 1/2 |p0 |
∂(t1 ,...,tn−1 )
j=1
3

4
Pierre Simon de Laplace (1749–1827).
Przypomnijmy, że
∂(ϕ1 , . . . , ϕk ) ∂ϕj
h i
:= det .
∂(t1 , . . . , tk ) ∂tk j,k=1,...,n
237
13.1. Orientacja

Uwaga 13.1.8. Istnieją podrozmaitości nieorientowalne, np. wstęga Möbiusa 5 :
n θ θ θ o
M := (2 + t cos ) cos θ, (2 + t cos ) sin θ, t sin : −1 < t < 1, 0 6 θ 6 2π ;
2 2 2
M jest 2–wymiarową podrozmaitością w R3 klasy C ∞ . Wyliczając
N (θ) := n(2 cos θ, 2 sin θ, 0),
łatwo sprawdzić, że nie istnieje ciągłe pole [0, 2π] 3 θ 7−→ N (θ), a więc, na podstawie Propozycji 13.1.6,
M nie jest orientowalna (Ćwiczenie).
Obserwacja 13.1.9. Załóżmy, że M jest d–wymiarową orientowalną podrozmaitością klasy C 1 w Rn
i niech D ⊂ M będzie obszarem (w sensie topologii indukowanej) takim, że intM (clM D) = D, tzn. D jest
tłusty (cały czas w sensie topologii indukowanej). Załóżmy dalej, że ∂M D =: M 0 jest (d − 1)–wymiarową
podrozmaitością klasy C 1 w Rn . Ustalmy pewną orientację O ∈ O(M ). Pokażemy, że orientacja ta
indukuje w sposób naturalny pewną orientację O0 rozmaitości M 0 .
Postępujemy następująco: ustalmy punkt a ∈ M 0 . Na podstawie Lematu 10.16.20, istnieje parametry-
zacja p : P −→ U podrozmaitości M , a ∈ U , taka, że P jest otwartą kostką w Rd i jeżeli Pe := prRd−1 (P ),
to {0} × Pe ⊂ P i p({0} × Pe) = M 0 ∩ U . Dla d = 1 oznacza to, że P ⊂ R jest przedziałem otwartym,
0 ∈ P i {p(0)} = M 0 ∩ U .
Na wstępie rozważymy przypadek d > 2. Zbiór {0} × Pe dzieli P na dwie składowe spójne P− := P ∩
{t1 < 0} i P+ := P ∩{t1 > 0}. Ponieważ p jest homeomorfizmem, zatem M 0 ∩U dzieli U na dwie składowe
V± := p(P± ). Każdy punkt składowej V± należy albo do D− := D ∩ U albo do D+ := (M \ clM D) ∩ U .
Zauważmy, że tłustość zbioru gwarantuje, że D+ 6= ∅. Wobec spójności, oznacza to, że mamy jedną
z dwóch możliwości:
(a) V− = D− i V+ = D+ ,
(b) V− = D+ i V+ = D− : w tym przypadku zastępujemy wyjściową parametryzację przez parame-
tryzację t 7−→ p(−t1 , t2 , . . . , td ) i sprowadzamy sytuację do (a).
Tak więc możemy przyjąć, że V± = D± . Teraz, zastępując ewentualnie wyjściową parametryzację
przez t 7−→ p(t1 , −t2 , t3 , . . . , td ) (tu jest istotne, że d > 2), możemy założyć, że parametryzacja jest
zgodna z O (wystarczy ją uzgodnić w jednym punkcie i skorzystać ze spójności P ). Dostajemy w ten
sposób pewną parametryzację pe : Pe −→ M 0 ∩ U , pe(u) := p(0, u).
Przypuśćmy teraz, że analogiczną konstrukcję przeprowadziliśmy dla jakiejś innej parametryzacji
q : Q −→ U , która spełnia te same warunki, co p i w efekcie konstrukcji dostaliśmy nową parametryzację
e −→ M 0 ∩ U . Wiemy, że q = p ◦ ϕ i det ϕ0 (u) > 0, u ∈ Q (bo obie parametryzacje są zgodne z O).
qe : Q
Niech ϕ e := pe−1 ◦ qe : Q
e −→ Pe. Pokażemy, że det ϕ e0 (v) > 0 dla v ∈ Q. e Mamy: qe(v) = q(0, v) = p(ϕ(0, v)) =
pe(ϕ(v))
e = p(0, ϕ(v)),
e a więc ϕ1 (0, v) = 0 i ϕ(v) e = (ϕ2 (0, v), . . . , ϕd (0, v)). Zauważmy, że ϕ(Q± ) = P± ,
a stąd: ∂ϕ∂u1 (0, v) > 0. Ponadto,
1
h ∂ϕ1
(0, v) , 0
i
ϕ0 (0, v) = ∂u1 ,
∗ , ϕ e0 (v)
a stąd
∂ϕ1
det ϕ0 (0, v) = (0, v) det ϕe0 (v),
∂u1
co kończy dowód.
Oznacza to, że potrafimy skonstruować rodzinę lokalnych parametryzacji (pi : Pi −→ Ui )i∈I zgodną
z O taką, że rodzina
(epi : Pei −→ M 0 ∩ Ui )i∈I
jest atlasem orientującym na M 0 . Atlas ten wprowadza na M 0 pewną orientację O0 . Z konstrukcji wynika,
że O0 zależy wyłącznie od O. Orientację O0 nazywamy orientacją indukowaną przez O.
Teraz przypadek d = 1. W tej sytuacji nie zajmujemy się uzyskaniem zgodności V± = D± , ale jedynie,
poprzez ewentualną zamianę parametryzacji p na parametryzację t 7−→ p(−t), uzyskujemy zgodność
parametryzacji z orientacją O. Mamy dwa możliwe przypadki:
(a) V− = D− i V+ = D+ : wtedy przyjmujemy O0 (p(0)) := +1,
5

August Möbius (1790–1868).
238
(b) V− = D+ i V+ = D− : wtedy przyjmujemy O0 (p(0)) := −1.

Musimy jeszcze sprawdzić, że O0 nie zależy od wyboru parametryzacji. Niech q : Q −→ U będzie
inną parametryzacją zgodną z O. Wiemy, że q = p ◦ ϕ, ϕ : Q −→ P , ϕ0 (u) > 0, u ∈ Q. Oznacza to, że
ϕ(P± ) = Q± , skąd od razu wynika, że (a) zachodzi dla p wtedy i tylko wtedy, gdy zachodzi dla q.
Ponownie uzyskaliśmy orientację indukowaną przez O na M 0 .
13.2. Formy różniczkowe

6

Niech E i F będą rzeczywistymi przestrzeniami unormowanymi . Niech r ∈ N i niech σ ∈ Sr .
Z permutacją σ kojarzymy odwzorowanie
σ = σE : E r −→ E r
dane wzorem σ(x1 , . . . , xr ) := (xσ(1) , . . . , xσ(r) ). Przypomnijmy sobie, że odwzorowania wieloliniowe
symetryczne były charakteryzowane przy pomocy relacji:
L ∈ Homrs (E, F ) ⇐⇒ ∀σ∈Sr : L ◦ σ = L.
Obecnie, wprowadzimy pojęcie odwzorowania r–liniowego skośnie symetrycznego (antysymetrycz-
nego): Mówimy, że odwzorowanie L ∈ Homr (E, F ) jest skośnie symetryczne (L ∈ Homra (E, F )), jeżeli
∀σ∈Sr : L ◦ σ = (sgn σ)L.

W naturalny sposób wprowadzamy przestrzeń Lra (E, F ) odwzorowań r–liniowych antysymetrycznych
ciągłych.
Odnotujmy, że Hom1s (E, F ) = Hom1a (E, F ) = Hom1 (E, F ) oraz
L1s (E, F ) = L1a (E, F ) = L1 (E, F ).
Oczywiście, Homra (E, F ) jest podprzestrzenią wektorową Homr (E, F ). Jest również widoczne, że
Lra (E, F )
jest podprzestrzenią domkniętą w Lr (E, F ); w szczególności, jest ona Banacha o ile F jest
Banacha.
Przyjmijmy dodatkowo:
Hom0a (E, F ) = L0a (E, F ) = Hom0 (E, F ) = L0 (E, F ) := F.
Następujący klasyczny wynik będzie stanowił podstawową metodę sprawdzania, czy L ∈ Homra (E, F ).
Propozycja 13.2.1. Dla L ∈ Homr (E, F ) (r > 2) następujące warunki są równoważne:
(i) L ∈ Homra (E, F );
(ii) ∀x=(x1 ,...,xr )∈E r ∀j∈{1,...,r−1} : xj = xj+1 =⇒ L(x) = 0 ;

(iii) ∀x=(x1 ,...,xr )∈E r ∀j,k∈{1,...,r}, j6=k : xj = xk =⇒ L(x) = 0 .
Obserwacja 13.2.2. Rozważmy dokładniej przypadek, gdy E 6= {0} jest przestrzenią skończenie wy-
miarową. Niech n := dim E i niech (e1 , . . . , en ) będzie ustaloną bazą E.
n
Dla L ∈ Homra (E, F ) = Lra (E, F ) (r > 1) i xj =
P
xj,k ek ∈ E, j = 1, . . . , r, mamy:
k=1
n
X
L(x1 , . . . , xr ) = x1,k1 · · · xr,kr L(ek1 , . . . , ekr )
k1 ,...,kr =1
X X
= (sgn σ)x1,kσ(1) . . . xr,kσ(r) L(ek1 , . . . , ekr )
16k1 <···<kr 6n σ∈Sr
(1,...,r)
X
= (det XK )L(eK ), (†)
K∈Λn
r
gdzie:
• Λnr := {(k1 , . . . , kr ) : 1 6 k1 < · · · < kr 6 n},
• X = [xj,k ] j=1,...,r ∈ M(r × n; R),
k=1....,n
J
• XK ∈ M(r×r; R) oznacza podmacierz powstałą z X poprzez wybór wierszy o numerach j1 , . . . , jr
i kolumn k1 , . . . , kr ,
6
n
W przyszłości najistotniejszym będzie przypadek E = R , F = R.
239
• eK := (ek1 , . . . , ekr ) ∈ E r .
(a) Lra (E, F ) = {0} dla r > n.
(b) Dla K ∈ Λnr (1 6 r 6 n) niech e∗K : E r −→ R będzie odwzorowaniem danym wzorem
(1,...,r)
e∗K (x1 , . . . , xr ) := det XK
n
P
o ile xj = xj,k ek ∈ E, j = 1, . . . , r, oraz X = [xj,k ] j=1,...,r . Z własności wyznaczników wynika
k=1 k=1....,n
natychmiast, że e∗K ∈ Lra (E, R) oraz, że e∗K (eJ ) = δK,J , J, K ∈ Λnr . Oczywiście, dla r = 1 mamy
e∗k (ξ) = ξk , k = 1, . . . , n.
Wzór (†) możemy przepisać w postaci:
X
L= L(eK )e∗K ,
K∈Λn
r
n
który ustala izomorfizm Lra (E, F ) ' F ( ) . r
n
i (e∗K )K∈Λnr jest bazą Lra (E, R).

(c) W szczególności, gdy F = R, to dim Lra (E, R) = r
Obecnie zdefiniujemy podstawową dla całej teorii operację mnożenia zewnętrznego odwzorowań sko-
śnie symetrycznych:
∧ : Homra (E, R) × Homsa (E, F ) −→ Homr+s
a (E, F ).
Jeżeli r = s = 0, to przyjmujemy u ∧ v := u · v. Jeżeli r = 0 i s > 1, to kładziemy
(u ∧ v)(x1 , . . . , xs ) := u · v(x1 , . . . , xs )
i bez trudu sprawdzamy, że odwzorowanie ∧ jest dobrze określone i dwuliniowe. Podobnie, gdy r > 1
i s = 0, definiujemy
(u ∧ v)(x1 , . . . , xr ) := u(x1 , . . . , xr ) · v.
Widać, że w każdym z powyższych przypadków mamy
Lra (E, R) ∧ Lsa (E, F ) ⊂ Lr+s
a (E, F ).
W przypadku gdy r, s > 1, sytuacja jest bardziej skomplikowana. Niech Homr,s

a (E, F ) oznacza prze-
strzeń tych odwzorowań L ∈ Homr+s (E, F ), dla których
L(σ(x), τ (y)) = (sgn σ)(sgn τ )L(x, y), (x, y) ∈ E r × E s ,
przy dowolnych permutacjach σ ∈ Sr i τ ∈ Ss ; Homr,s
a (E, F ) to przestrzeń odwzorowań oddzielnie skośnie
symetrycznych. W zwykły sposób definiujemy Lr,sa (E, F ). Teraz zdefiniujemy odwzorowanie
Br,s : Homra (E, R) × Homsa (E, F ) −→ Homr,s
a (E, F ),
Br,s (u, v)(x, y) := u(x) · v(y), (x, y) ∈ E r × E s .
Jest to oczywiście dobrze określone odwzorowanie dwuliniowe. Ponadto,
Br,s (Lra (E, R) × Lsa (E, F )) ⊂ Lr,s
a (E, F ).
Kolejno, definiujemy odwzorowanie liniowe

Φr,s : Homr,s r+s
a (E, F ) −→ Homa (E, F ).
Kładziemy:
X
Φr,s (h) := (sgn σ)h ◦ σ,
σ∈Sr,s
gdzie
7

Sr,s := {σ ∈ Sr+s : σ(1) < · · · < σ(r), σ(r + 1) < · · · < σ(r + s)}.
Jest widoczne, że Φr,s (h) ∈ Homr+s (E, H), ale nie jest widoczne, że jest to odwzorowanie skośnie syme-
tryczne.
(r+s)!
7

Odnotujmy, że #Sr,s = r!s!
.
240
Zastosujemy Propozycję 13.2.1. Ustalmy j ∈ {1, . . . , r + s − 1} i przypuśćmy, że x = (x1 , . . . , xr+s ) ∈

E r+s jest taki, że xj = xj+1 . Niech
A1 : = {σ ∈ Sr,s : {j, j + 1} ⊂ {σ(1), . . . , σ(r)}},
A2 : = {σ ∈ Sr,s : {j, j + 1} ⊂ {σ(r + 1), . . . , σ(r + s)}},
C1 : = {σ ∈ Sr,s : j ∈ {σ(1), . . . , σ(r)}, j + 1 ∈ {σ(r + 1), . . . , σ(r + s)}},
C2 : = {σ ∈ Sr,s : j + 1 ∈ {σ(1), . . . , σ(r)}, j ∈ {σ(r + 1), . . . , σ(r + s)}}.
P
Widać, że (sgn σ)h(σ(x)) = 0, j = 1, 2, więc pozostaje pokazać, że
σ∈Aj
X X
(sgn σ)h(σ(x)) = − (sgn σ)h(σ(x)).
σ∈C1 σ∈C2
Wynika to natychmiast z następującego rozumowania. Bierzemy dowolną permutację σ ∈ Cj . Następnie

w ciągu (xσ(1) , . . . , xσ(n) ) przestawiamy elementy xj i xj+1 . W efekcie dostajemy ciąg będący działaniem
pewnej permutacji τ ∈ C3−j (Ćwiczenie) takiej, że sgn τ = − sgn σ.
Zauważmy, że Φr,s (Lr,s r+s
a (E, F )) ⊂ La (E, F ).
Definiujemy: ∧ := Φr,s ◦ Br,s , czyli, pisząc jawnym wzorem,
X
(u ∧ v)(x1 , . . . , xr+s ) = (sgn σ)B(u(xσ(1) , . . . , xσ(r) ), v(xσ(r+1) , . . . , xσ(r+s) )),
σ∈Sr,s
x1 , . . . , xr+s ∈ E.
Propozycja 13.2.3. (a) Operacja
∧ : Lra (E, R) × Lsa (E, F ) −→ Lr+s
a (E, F )
jest dwuliniowa i ciągła. Ponadto, k ∧ k 6 (r+s)! 8

r!s! .
(b) Jeżeli F = R, to
u ∧ v = (−1)rs v ∧ u, u ∈ Lra (E, R), v ∈ Lsa (E, R).
(c) Jeżeli F = R, to
(u ∧ v) ∧ w = u ∧ (v ∧ w), u ∈ Lra (E, R), v ∈ Lsa (E, R), w ∈ Lta (E, R).
(d) Operacja (L(E, R))r 3 (u1 , . . . , ur ) 7−→ u1 ∧ · · · ∧ ur ∈ Lra (E, R) (określona poprawnie na podstawie
(c)) jest r–liniowa i skośnie symetryczna.
(e) (u1 ∧ · · · ∧ ur )(x1 , . . . , xr ) = det([uk (xj )]j,k=1,...,r ), uk ∈ L(E, R), xj ∈ E, j, k = 1, . . . , r.
(f) e∗K = e∗k1 ∧ · · · ∧ e∗kr , K = (k1 , . . . , kr ) ∈ Λnr .
Dowód . (a) Przypadek r = 0 lub s = 0 jest oczywisty. Niech r, s > 1. Wtedy
X
k(u ∧ v)(x1 , . . . , xr+s )k 6 ku(xσ(1) , . . . , xσ(r) )kkv(xσ(r+1) , . . . , xσ(r+s) )k
σ∈Sr,s
X
6 kukkxσ(1) k . . . kxσ(r) kkvkkxσ(r+1) k . . . kxσ(r+s) k
σ∈Sr,s

r+s
= kukkvkkx1 k . . . kxr+s k,
r
a więc ku ∧ vk 6 r+s

r kukkvk.
(b) Przypadek, gdy r = 0 lub s = 0 jest oczywisty. Załóżmy, że r, s > 1. Niech τ = (r + 1, . . . , r +
s, 1, . . . , r) ∈ Sr+s . Zauważmy, że sgn τ = (−1)rs oraz σ ∈ Sr,s ⇐⇒ σ ◦ τ ∈ Ss,r . Stąd:
X
(v ∧ u)(x1 , . . . , xr+s ) = (sgn(σ ◦ τ ))v(xσ(r+1) , . . . , xσ(r+s) ) · u(xσ(1) , . . . , xσ(r) )
σ∈Sr,s
= (sgn τ )(u ∧ v)(x1 , . . . , xr+s ).
8

k∧k= ?
241
(c) Wystarczy pokazać, że obie strony są równe odwzorowaniu

X
(sgn σ)h ◦ σ,
σ∈Sr,s,t
gdzie
Sr,s,t := {σ ∈ Sr+s+t :
σ(1) < · · · < σ(r), σ(r + 1) < · · · < σ(r + s), σ(r + s + 1) < · · · < σ(r + s + t)},
h(x1 , . . . , xr+s+t ) := u(x1 , . . . , xr )v(xr+1 , . . . , xr+s )w(xr+s+1 , . . . , xr+s+t ).
Sprawdzimy to dla lewej strony, prawą pozostawiając jako Ćwiczenie. Niech
X
((u ∧ v) ∧ w)(x1 , . . . , xr+s+t ) = (sgn τ )(u ∧ v)(xτ (1) , . . . , xτ (r+s) )w(xτ (r+s+1) , . . . , xτ (r+s+t) )
τ ∈Sr+s,t
X
= (sgn τ )(sgn α)u(xτ (α(1)) , . . . , xτ (α(r)) )v(xτ (α(r+1)) , . . . , xτ (α(r+s)) )w(xτ (r+s+1) , . . . , xτ (r+s+t) )
τ ∈Sr+s,t
α∈Sr,s
X
= (sgn σ)h(xσ(1) , . . . , xσ(r+s+t) );
σ∈Sr,s,t
wykorzystaliśmy tu fakt, iż każda permutacja σ ∈ Sr,s,t może być jednoznacznie przedstawiona w postaci
σ = τ ◦ (α, id), gdzie τ ∈ Sr+s,t i α ∈ Sr,s — Ćwiczenie.
(d) r–liniowość jest oczywista. Wobec (b), jeżeli uj = uj+1 , to:
u1 ∧ · · · ∧ ur = u1 ∧ · · · ∧ uj−1 ∧ uj+1 ∧ uj ∧ uj+2 ∧ · · · ∧ ur

= u1 ∧ · · · ∧ uj−1 ∧ (−1)1·1 uj ∧ uj+1 ∧ uj+2 ∧ · · · ∧ ur = −(u1 ∧ · · · ∧ ur ).
(e) Indukcja względem r. Przypadek r = 1 jest trywialny. Załóżmy, że wynik zachodzi dla r − 1.
Zauważmy, że
Sr−1,1 = {(1, . . . , i − 1, i + 1, . . . , r, i) ∈ Sr : i = 1, . . . , r}.
Niech X = [uk (xj )]j,k=1,...,r . Wtedy
r
X
(u1 ∧ · · · ∧ ur )(x1 , . . . , xr ) = (−1)r−i (u1 ∧ · · · ∧ ur−1 )(x1 , . . . , xi−1 , xi+1 , . . . , xr )ur (xi )
i=1
r
(1,...,i−1,i+1,...,r)
X
= (−1)i+r ur (xi )(det X(1,...,r−1) ) = det X
i=1
na podstawie rozwinięcia Laplace’a (względem ostatniej kolumny).

(f) wynika z (e).
Definicja 13.2.4. Niech Ω ⊂ Rn będzie zbiorem otwartym i niech F będzie przestrzenią unormowaną.
Formą różniczkową rzędu r na Ω o wartościach w F nazywamy dowolne odwzorowanie u : Ω −→
Lra (Rn , F ). Zbiór wszystkich takich form różniczkowych oznaczamy przez F(r) (Ω, F ). Odnotujmy, że
F(r) (Ω, F ) to po prostu zbiór wszystkich funkcji u : Ω −→ F . Jak zwykle, F(r) (Ω) := F(r) (Ω, R).
W oczywisty sposób F(r) (Ω, F ) ma strukturę przestrzeni wektorowej. Oczywiście F(r) (Ω, F ) = {0}
dla r > n.
Mamy ponadto określone mnożenie zewnętrzne form:
∧ : F(r) (Ω) × F(s) (Ω, F ) −→ F(r+s) (Ω, F ), (u ∧ v)(x) := u(x) ∧ v(x), x ∈ Ω.
Odnotujmy, że jeżeli f : Ω −→ F jest odwzorowaniem różniczkowalnym (w każdym punkcie), to

df := f 0 ∈ F(1) (Ω, F ).
Dla k ∈ N niech F(r) k
(Ω, F ) := Dk (Ω, Lra (E, F )), C(r)
k
(Ω, F ) := C k (Ω, Lra (E, F )). Widać, że definicje
te są zgodne dla r = 0, tzn. F(0) k
(Ω, F ) := Dk (Ω, F ) i C(0)
k 0
(Ω, F ) = C k (Ω, F ). Jak zwykle, F(r) (Ω, F ) :=
1 00 2
F(r) (Ω, F ), F(r) (Ω, F ) := F(r) (Ω, F ).
242
Obserwacja 13.2.5. (a) Niech e1 , . . . , en oznacza bazę kanoniczną Rn . Każdą formę u ∈ F(r) (Ω, F )
możemy przedstawić w postaci kanonicznej
X X
u(x) = u(x)(eI )e∗I =: uI (x)dxI ,
I∈Λn
r I∈Λn
r
gdzie dla I = (i1 , . . . , ir ) mamy dxI = dxi1 ∧ · · · ∧ dxir , dxi = d(pri ) = e∗i . W tym sensie formę
u można utożsamiać z rodziną „zwykłych” funkcji (uI )I∈Λnr . W szczególności, dla r = n, formę u
możemy utożsamiać z jedną funkcją u(1,...,n) .
(b) Dla dowolnego k ∈ N0 ∪ {∞} mamy:
k
u ∈ F(r) (Ω, F ) ⇐⇒ ∀I∈Λnr : uI ∈ Dk (Ω, F ), k
u ∈ C(r) (Ω, F ) ⇐⇒ ∀I∈Λnr : uI ∈ C k (Ω, F ).
(c) Jeżeli f ∈ D(Ω, F ), to postać kanoniczna df wygląda następująco:
n
X ∂f
df = dxi .
i=1
∂xi
W szczególności, jeżeli f1 , . . . , fr ∈ D(Ω, R), to
X ∂(f1 , . . . , fr )
df1 ∧ · · · ∧ dfr = dxI .
n
∂(xi1 , . . . , xir )
I∈Λr
Następujące pojęcie różniczki zewnętrznej jest centralnym punktem całej teorii form różniczkowych.
Definicja 13.2.6. Określimy operator

0
d : F(r) (Ω, F ) −→ F(r+1) (Ω, F ).
0
Dla r = 0 będzie to zwykły operator różniczkowania zdefiniowany poprzednio. Dla r > 1 i u ∈ F(r) (Ω, F )
P
bierzemy postać kanoniczną u = uI dxI i definiujemy
I∈Λn
r
X X X ∂uI
du = duI ∧ dxI = ε(I, i) dxJ ,
∂xi
I∈Λn
r J∈Λn
r+1 (I,i)∈S(J)
gdzie
S(J) := {(I, i) ∈ Λnr × {1, . . . , n} : ∃ε=ε(I,i)∈{−1,+1} : dxi ∧ dxI = εdxJ }.
Formalnie rzecz biorąc, powinniśmy pisać dr . Zauważmy, że dla r = n mamy zawsze du = 0.
0 k
Propozycja 13.2.7. (a) Operator d : F(r) (Ω, F ) −→ F(r+1) (Ω, F ) jest liniowy. Ponadto, d(F(r) (Ω, F )) ⊂
k−1 k k−1
F(r+1) (Ω, F ) oraz d(C(r) (Ω, F )) ⊂ C(r+1) (Ω, F ), k > 1.
(b) Jeżeli ϕ ∈ D(Ω, F ), to
d(ϕdxi1 ∧ · · · ∧ dxir ) = (dϕ) ∧ dxi1 ∧ · · · ∧ dxir
dla dowolnych i1 , . . . , ir ∈ {1, . . . , n}.
00 2
(c) Jeżeli u ∈ F(r) (Ω, F ) (np. u ∈ C(r) (Ω, F )), to d2 u = (d ◦ d)u = 0.
0 0
(d) Dla u ∈ F(r) (Ω) i v ∈ F(s) (Ω, F ) mamy:
d(u ∧ v) = (du) ∧ v + (−1)r u ∧ (dv).
Dowód . (a) jest oczywiste.
(b) Jeżeli iµ = iν dla pewnych µ 6= ν, to obie strony są zero. W przeciwnym przypadku, najpierw
porządkujemy (i1 , . . . , ir ) do ciągu rosnącego (co powoduje pomnożenie obu stron przez pewną liczbę
ε ∈ {−1, +1}).
(c) Wobec (a) wystarczy rozważyć przypadek, gdy u = ϕdxI , gdzie ϕ ∈ D00 (U, Ω), zaś I ∈ Λnr .
Korzystając z (b) oraz z symetrii drugich pochodnych cząstkowych mamy:
n n
X ∂ϕ X ∂ϕ
d2 u = d dxi ∧ dxI = d ∧ dxi ∧ dxI
i=1
∂xi i=1
∂xi
243
n
X ∂ 2ϕ X ∂ 2ϕ ∂ 2ϕ
= dxj ∧ dxi ∧ dxI = − dxj ∧ dxi ∧ dxI = 0.
i,j=1
∂xj ∂xi i<j
∂xj ∂xi ∂xi ∂xj
(d) Wystarczy rozważyć przypadek, gdy u = ϕdxI , v = ψdxJ . Mamy:

d(u ∧ v) = d(ϕψdxI ∧ dxJ ) = d(ϕψ) ∧ dxI ∧ dxJ = ((dϕ)ψ) + ϕ(dψ)) ∧ dxI ∧ dxJ
= ((dϕ) ∧ dxI ) ∧ (ψdxJ ) + (−1)r (ϕdxI ) ∧ ((dψ) ∧ dxJ ) = (du) ∧ v + (−1)r u ∧ (dv).
n
0
P
Przykład 13.2.8. (a) Jeżeli V = Vk dxk ∈ F(1) (Ω, F ), to
k=1
X ∂Vk ∂Vj
dV = − dxj ∧ dxk .
∂xj ∂xk
j<k
W szczególności, dla n = 2 mamy:

∂Q ∂P
d(P dx + Qdy) = − dx ∧ dy.
∂x ∂y
(b) Jeżeli
n
X
0
u= (−1)j−1 uj dx1 ∧ . . . dxj−1 ∧ dxj+1 ∧ · · · ∧ dxn ∈ F(n−1) (Ω, F ),
j=1
to
n
X ∂uj
du = dx1 ∧ · · · ∧ dxn .
j=1
∂xj
Następną ważną operacją jest operacja podstawiania (zmiany zmiennych).

Definicja 13.2.9. Niech U ⊂ Rm będzie zbiorem otwartym i niech f ∈ D(U, Ω). Definiujemy operator
f ∗ : F(r) (Ω, F ) −→ F(r) (U, F ):
f ∗ (u) = u ◦ f 9 .

— Jeżeli r = 0, to kładziemy
P
— Jeżeli r > 1, u = uI dxI , to
I∈Λn
r
X X X ∂(fi1 , . . . , fir )
f ∗ (u) := (uI ◦ f )dfI = (uI ◦ f ) dtJ ,
∂(tj1 , . . . , tjr )
I∈Λn
r J∈Λm
r I∈Λn
r
gdzie dfI := dfi1 ∧ · · · ∧ dfir .

W szczególności:
• gdy m = r, to:
X ∂(fi1 , . . . , fir )
f ∗ (u) = (uI ◦ f ) dt1 ∧ · · · ∧ dtr ;
∂(t1 , . . . , tr )
I∈Λn
r
• gdy m = r = n, to:
f ∗ (ϕdx1 ∧ · · · ∧ dxr ) = (ϕ ◦ f )(det f 0 )dt1 ∧ · · · ∧ dtr .
Propozycja 13.2.10. (a) Odwzorowanie f ∗ : F(r) (Ω, F ) −→ F(r) (U, F ) jest liniowe. Ponadto,
• jeżeli f ∈ Dk+1 (U, Ω), to f ∗ (F(r) k k
(Ω, F )) ⊂ F(r) (U, F ),
k+1 n ∗ k k
• jeżeli f ∈ C (U, R ), to f (C(r) (Ω, F )) ⊂ C(r) (U, F ).
(b) f ∗ (ϕdxi1 ∧ · · · ∧ dxir ) = (ϕ ◦ f )dfi1 ∧ · · · ∧ dfir dla dowolnych i1 , . . . , ir ∈ {1, . . . , n}.
(c) Jeżeli F = R, to f ∗ (u ∧ v) = f ∗ (u) ∧ f ∗ (v).
(d) f ∗ ◦ d = d ◦ f ∗ na F(0)0
(Ω, F ).
9

Dla r = 0 różniczkowalność f nie jest istotna.
244
(e) Jeżeli f ∈ D00 (U, Ω), to f ∗ ◦ d = d ◦ f ∗ na F(r)

0 10

(Ω, F ) dla dowolnego r .
0 d
F(r) (Ω, F ) −−−−→ F(r+1) (Ω, F )
 
f ∗ f ∗
y y
0 d
F(r) (U, F ) −−−−→ F(r+1) (U, F )
(f) Jeżeli V jest zbiorem otwartym w Rp i g ∈ D(V, U ), to (f ◦ g)∗ = g ∗ ◦ f ∗ .
Dowód . (a), (b), i (c) są elementarne.
(d) Na podstawie wzoru na różniczkowanie złożenia mamy:
m X n n
X ∂u ∂f
j
X ∂u
d(f ∗ (u)) = d(u ◦ f ) = ◦f dti = ◦ f dfj = f ∗ (du).
i=1 j=1
∂xj ∂ti j=1
∂xj
(e) Wystarczy sprawdzić wzór dla form postaci ϕdxI , gdzie ϕ ∈ D0 (Ω, F ). Wobec Propozycji 13.2.7
mamy:
d(f ∗ (ϕdxI )) = d((ϕ ◦ f )dfI ) = d(ϕ ◦ f ) ∧ dfI = f ∗ (dϕ) ∧ dfI = f ∗ (d(ϕdxI )). 11

(f) g ∗ (f ∗ (ϕdxI )) = g ∗ ((ϕ ◦ f )dfI ) = ((ϕ ◦ f ) ◦ g)g ∗ (dfI )

(c,d)
= (ϕ ◦ (f ◦ g))d(f ◦ g)I = (f ◦ g)∗ (ϕdxI ).
Definicja 13.2.11. Powiemy, że obszar D ⊂ Rn jest różniczkowo ściągalny w klasie C k do punktu a,
jeżeli istnieje otoczenie otwarte Ω ⊃ [0, 1] × D oraz odwzorowanie h : Ω −→ D klasy C k takie, że
h(0, x) = x, h(1, x) = a, x ∈ D.
Zauważmy, że każdy obszar gwiaździsty względem a jest ściągalny różniczkowo w klasie C ∞ . Istotnie,
wystarczy wziąć
h(t, x) = (1 − t)x + ta, (t, x) ∈ R × Rn , Ω := h−1 (D).

Twierdzenie 13.2.12 (Lemat Poincarégo 12 ). Jeżeli obszar D ⊂ Rn jest różniczkowo ściągalny (do
punktu a) w klasie C k+1 przy pomocy
odwzorowania h : Ω −→ D (k > 1), to dla dowolnego r ∈ Ni dla
k
dowolnej formy u ∈ C(r) (D) 13 takiej, że du = 0 istnieje v ∈ C(r−1)
k
(D) taka, że dv = u. 14 15
Dowód . Dowód polega na znalezieniu operatorów liniowych

` `
δ = δs,` : C(s+1) (Ω) −→ C(s) (D), s, ` > 0,
`
takich, że na C(s) (Ω), s, ` > 1, mamy:
δ ◦ d + d ◦ δ = σ1∗ − σ0∗ , (†)
10
∗ ∗
Uwaga: we wzorze każda z operacji f , d, d, f jest wykonywana na innej przestrzeni.
11 Tu jest istotne, że f jest dwukrotnie różniczkowalne i dlatego d(df ) = 0.
I

12 Por. Twierdzenie 11.4.7.

13 C k (D) := C k (D, R).
(r) (r)
14 Twierdzenie 11.4.7, to przypadek, gdy D jest gwiaździsty i r = 1.
15

Powinniśmy zawsze pamiętać o następującym prostym przykładzie obszaru, w którym twierdzenie Poincarégo
nie zachodzi. Niech D := (R2 )∗ = R2 \ {(0, 0)}, ϕ(x, y) = 1
2
ln(x2 + y 2 ), (x, y) ∈ D, u = P dx + Qdy := − ∂ϕ
∂y
dx + ∂ϕ
∂x
dy =
y x ∞ ∂Q ∂P ∂2ϕ ∂2ϕ
− x2 +y 2 dx+ x2 +y 2 dy ∈ C(1) (D). Bez trudu sprawdzamy, że du = ( ∂x − ∂y )dx∧dy = ( ∂x2 + ∂y2 )dx∧dy = 0 (Ćwiczenie).
∂v ∂v
Przypuśćmy, że u = dv = ∂x dx + ∂y dy dla pewnej funkcji v ∈ C 1 (D). Oznacza to, że funkcja v jest potencjałem pola
R
(P, Q), a stąd w szczególności wynika, że P dx + Qdy = v(γ(1)) − v(γ(0)) dla dowolnej drogi γ : [0, 1] −→ D (Twierdzenie
γ
11.4.6). Biorąc jako γ okrąg jednostkowy, dostajemy:
Z Z 2π
0= P dx + Qdy = (P (cos t, sin t)(− sin t) + Q(cos t, sin t) cos t)dt = 2π;
γ 0
sprzeczność.
245
gdzie σj : D −→ Ω, σj (x) := (j, x), j ∈ {0, 1}, x ∈ Rn .
` d `−1
C(s) (Ω) −−−−→ C(s+1) (Ω)
∗ ∗
 

yδ Z σ1 −σ0 yδ
Z~
Z
` d `−1
C(s−1) (D) −−−−→ C(s) (D)
Przypuśćmy na chwilę, że mamy już operatory δ. Weźmy v := −δ(h∗ (u)). Wtedy:
dv = −d(δ(h∗ (u))) = −σ1∗ (h∗ (u)) + σ0∗ (h∗ (u)) + δ(d(h∗ (u)))
= −(h ◦ σ1 )∗ (u) + (h ◦ σ0 )∗ (u) + δ(h∗ (du)) = −(const)∗ (u) + id∗ (u) = u.
Przechodzimy do konstrukcji δ. Oznaczmy zmienne w R × Rn przez (t, x). Niech
X X
w= wI dt ∧ dxI + wJ0 dxJ ∈ C(s+1)
`
(Ω).
I∈Λn
s J∈Λn
s+1
Kładziemy
X Z 1
δ(w) := wI (t, ·)dt dxI .
I∈Λn 0
s
`
Na podstawie twierdzenia o funkcjach danych całką δ(w) ∈ C(s) (D). Widać, że operator δ jest liniowy.
Pozostaje sprawdzić wzór (†). Wobec liniowości wystarczy sprawdzić wzór (†) dla form następujących
dwóch typów:
10 : w = ϕdxJ , gdzie J ∈ Λns+1 . Wtedy δ(w) = 0 oraz
∂ϕ Z 1 ∂ϕ
δ(dw) = δ dt ∧ dxJ + . . . = (t, ·)dt dxJ = (ϕ(1, ·) − ϕ(0, ·))dxJ = σ1∗ (w) − σ0∗ (w).
∂t 0 ∂t
R
1
20 : w = ϕdt ∧ dxI , gdzie I ∈ Λns . Wtedy δ(w) = 0 ϕ(t, ·)dt dxI , σj∗ (w) = 0, j = 0, 1, oraz
n n Z 1
X ∂ϕ X ∂
δ(dw) + d(δ(w)) = δ dxj ∧ dt ∧ dxI + ϕ(t, ·)dt dxj ∧ dxI
j=1
∂xj j=1
∂xj 0
n Z 1 n Z 1
X ∂ϕ X ∂ϕ
=− (t, ·)dt dxj ∧ dxI + (t, ·)dt dxj ∧ dxI = 0.
j=1 0 ∂xj j=1 0 ∂xj
Niech M będzie d–wymiarową podrozmaitością orientowalną klasy C 1 w Rn . Niech O będzie ustaloną

orientacją M , niech M ⊂ Ω ∈ top Rn i niech u ∈ F(d) (Ω). Zakładamy, że u jest mierzalna na M ,
tzn. uI ∈ M(M, LM ) dla dowolnego I.
Mówimy, że forma (funkcja) u jest całkowalna na M przy orientacji O, jeżeli:
Dla d = 0:
X
16
|u(x)| < +∞;
x∈M
kładziemy wtedy
Z X
u := O(x)u(x).
M,O x∈M
Dla d > 1 postępujemy następująco. Dla dowolnej lokalnej parametryzacji p : P −→ U zgodnej z O

rozważamy formę p∗ (u) ∈ F(d) (P ). Ponieważ jest to forma rzędu d, więc ma ona postać
p∗ (u) = p] 17

∗ (u)dt ∧ · · · ∧ dt .
1 d
16

Przypomnijmy, że #M 6 ℵ0 .
246
Przypomnijmy, że
∗ (u) =
X ∂(pi1 , . . . , pid )
p] (uI ◦ p) .
∂(t1 , . . . , td )
I∈Λn
d
Połóżmy:
p]∗ (u)
[u] := ◦ p−1 : U −→ R.
|p0 |
Zauważmy, że jeżeli q : Q −→ U jest jakąś inną parametryzacją zgodną z O, to q = p ◦ ϕ, gdzie
det ϕ0 (t) > 0, t ∈ Q. Na podstawie Propozycji 13.2.10 mamy: q] ∗ (u) = ϕ∗^ (p∗ (u)) = (det ϕ0 )(p]
∗ (u) ◦ ϕ).
Stąd:
∗ (u)
q] (det ϕ0 )(p]∗ (u) ◦ ϕ) ∗ (u)
p]
0
◦ q −1 = 0 0
◦ ϕ−1 ◦ p−1 = ◦ p−1 ,
|q | (|p | ◦ ϕ)| det ϕ | |p0 |
a więc funkcja [u] nie zależy od parametryzacji zgodnej z O i może być w związku z tym określona na
całym M . Zauważmy, że [u] jest mierzalna na M .
Powiemy, że forma u jest całkowalna na M przy orientacji O, jeżeli
[u] ∈ L1 (M, LM ).
Piszemy wtedy u ∈ L1 (M, O) i definiujemy:
Z Z
u := [u]dLM .
M,O M
1
Oczywiście L (M, O) jest przestrzenią wektorową, zaś operacja
Z
L1 (M, O) 3 u 7−→ u∈R
M,O
jest liniowa.
Propozycja 13.2.13. (a) u ∈ L1 (M, O) ⇐⇒ u ∈ L1 (M, −O). Ponadto,
Z Z
u=− u.
M,−O M,O
(b) |[u]| 6 kuk, gdzie

1/2
0
X
u2I (x) 18

kuk(x) = ku(x)k = .
I
W szczególności, jeśli kuk ∈ L (M, L ), to u ∈ L1 (M, O) oraz

1 M
Z Z
u 6 kukdLM .

M,O M
(c) Jeżeli u ∈ L1 (M, O), to dla dowolnej parametryzacji zgodnej z orientacją p : P −→ U mamy:
Z Z
u= ∗ (u)dLd .
p]
U,O P
Dowód . (a) [u] zmienia znak przy zmianie orientacji na przeciwną.

(b) Dla lokalnej parametryzacji p : P −→ U zgodnej z orientacją, korzystając z nierówności Schwarza,
mamy:
P0
(uI ◦ p) ∂(pi1 ,...,pid ) 2

∂(t1 ,...,td ) X0
|[u]|2 ◦ p = I P0 ∂(p ,...,p ) 2 6 (uI ◦ p)2 = kuk2 ◦ p.
i1 id
∂(t1 ,...,td ) I
I
(c) jest elementarne.
17

Zwracamy uwagę na niegroźną kolizję oznaczeń.
18
P0 P
:= .
I I∈Λn
d
247
13.3. Twierdzenie Stokesa
Przykład 13.2.14. (a) Dla d = 1, jeżeli s : M −→ Sn−1 jest orientującym polem wektorów stycznych,
n
P
to [u] = h~u, si, gdzie formę u = uj dxj utożsamiamy z polem wektorowym ~u = (u1 , . . . , un ).
j=1
W szczególności, Z Z
u= h~u, sidLM .
M,O M
Istotnie, w lokalnej parametryzacji zgodnej z orientacją p : P −→ U mamy:

p0
h~u, si ◦ p = h~u ◦ p, 0 i = [u] ◦ p.
kp k
(b) Dla d = n − 1, jeżeli n : M −→ Sn−1 jest orientującym polem wektorów normalnych, to [u] = h~u, ni,
gdzie formę
Xn
u= (−1)k−1 uk dx1 ∧ · · · ∧ dxk−1 ∧ dxk+1 ∧ · · · ∧ dxn
k=1
utożsamiamy z polem wektorowym ~u = (u1 , . . . , un ). W szczególności,
Z Z
u= h~u, nidLM .
M,O M
Istotnie, w lokalnej parametryzacji zgodnej z orientacją p : P −→ U , na podstawie Uwagi 13.1.7,

mamy:
n
(uk ◦ p)(−1)k−1 ∂(p1 ,...,p k−1 ,pk+1 ,...,pn )
P
n ∂(t1 ,...,tn−1 ) ∗ (u)
X k=1 p]
h~u, ni ◦ p = (uk ◦ p)(nk ◦ p) = = = [u] ◦ p.
|p0 | |p0 |
k=1

Załóżmy, że:
(1) M ⊂ Rn jest d–wymiarową orientowalną podrozmaitością klasy C 1 , 1 6 d 6 n,
(2) D ⊂ M jest obszarem tłustym w M (intM clM D = D),
(3) D = clRn D jest zbiorem zwartym,
(4) D ⊂ Ω ∈ top Rn ,
(5) M 0 := ∂M D jest albo zbiorem pustym albo (d − 1)–wymiarową podrozmaitością Rn klasy C 1 ,
(6) LM (D) < +∞,
0
(7) LM (M 0 ) < +∞ (oczywiście, gdy M 0 6= ∅),
(8) O jest ustaloną orientacją M ,
(9) O0 jest orientacją podrozmaitości M 0 indukowaną przez O (oczywiście, gdy M 0 6= ∅),
1
(10) u ∈ C(d−1) (Ω).

Interesuje nas, kiedy prawdziwe jest Twierdzenie Stokesa 19 mówiące, że następujący wzór Stokesa
jest prawdziwy
Z Z
20

du = u,
D,O M 0 ,O 0
gdzie prawą stronę rozumiemy jako zero, gdy M 0 = ∅.

Istnieje wiele wariantów twierdzenia Stokesa. My udowodnimy następujące dwa.
Twierdzenie 13.3.1 (I wersja Twierdzenia
Stokesa). Wzór Stokesa zachodzi przy dodatkowym założeniu,
że zbiór K := (supp u) ∩ (clM D) 21 jest zwarty 22 .
19

20
George Stokes (1819–1903).
Ponieważ du jest formą ciągłą na Ω, a D ⊂⊂ Ω, więc funkcja kduk jest ograniczona na D, co, wobec skończoności
miary D, implikuje, że całka po lewej stronie istnieje i jest skończona — por. Propozycja 13.2.13(b). Z analogicznych
powodów całka po prawej stronie istnieje i jest skończona. Problemem jest więc równość.
21 supp u :=
S
supp uI .
I
22 K jest zwarty np. gdy D ⊂ M .
248
Twierdzenie 13.3.2 (II wersja Twierdzenia Stokesa). Wzór Stokesa zachodzi przy dodatkowych założe-
niach, że zbiór S := D \ M jest zwarty oraz Ld−1 (prI (S)) = 0 dla dowolnego I ∈ Λnd−1 , gdzie prI oznacza
projekcję na osie o numerach i1 , . . . , id−1 (d > 2).
Obserwacja 13.3.3. (a) Niech M = R, O = [R]+ , D = (a, b) ⊂⊂ R, u ∈ C 1 ([a, b]). Wtedy M 0 = {a, b},
O0 (a) = −1, O0 (b) = +1. W tym przypadku wzór Stokesa sprowadza się do wzoru:
Z b
u0 (t)dt = u(b) − u(a),
a
który, jak wiemy, zawsze zachodzi.
2 2
M ∈ top R , O = [R ]+ , u = P dx + Qdy. Wtedy wzór Stokesa sprowadza się do wzoru Greena
(b) Niech
23
:
Z Z
∂Q ∂P
− dxdy = P dx + Qdy.
D ∂x ∂y ∂M D,O 0
Wzór Greena zostanie szczegółowo omówiony w Twierdzeniu 13.3.4.

(c) Niech M ∈ top R3 , O = [R3 ]+ ,

u = P dy ∧ dz + Qdz ∧ dx + Rdx ∧ dy. 24

Wtedy wzór Stokesa sprowadza się do wzoru Gaussa–Ostrogradskiego 25 26 27 :
Z Z
∂P ∂Q ∂R
+ + dxdydz = P dy ∧ dz + Qdz ∧ dx + Rdx ∧ dy.
D ∂x ∂y ∂z ∂M D,O 0
(d) Niech M ∈ top Rn , O = [Rn ]+ ,

n
X
u= (−1)j−1 uj dx1 ∧ · · · ∧ dxj−1 ∧ dxj+1 ∧ · · · ∧ dxn
j=1
i niech n : ∂M D −→ Sn−1 będzie ciągłym polem wektorów normalnych zadających orientację O0

(por. Przykład 13.2.14(b)). Wtedy
Z X n Z n
∂uj n X
dL = uj nj dL∂M D .
D j=1 ∂xj ∂M D,O 0 j=1
W szczególności, mamy następujący wzór na całkowanie przez części : Jeżeli f, g ∈ C 1 (Ω), gdzie
Ω jest pewnym otoczeniem D, to
Z Z Z
∂g ∂f
f dLn = (f gnj )dL∂D − g dLn , j = 1, . . . , n.
D ∂x j ∂D D ∂xj
W konsekwencji, dla dowolnych f, g ∈ C 2 (Ω), mamy:

Z Z Z
∂g ∂f ∂D
f (∆g) dLn = f −g dL + (∆f )g dLn . (‡)
D ∂D ∂n ∂n D
gdzie ∆ oznacza operator Laplace’a (laplasjan)

∂2u ∂2u
∆u := + · · · + .
∂x21 ∂x2n
Wzór (‡) nosi nazwę wzoru Greena dla operatora Laplace’a.
23

24
Por. Przykład 13.2.8.
Ten zapis formy odpowiada stosowanemu poprzednio zapisowi
3
P
u= (−1)j−1 uj dx1 ∧ · · · ∧ dxj−1 ∧ dxj+1 ∧ · · · ∧ dx3 ; por. (d).
j=1
25
Carl Friedrich Gauss (1777–1855).
26 Michaił Wasyliewicz Ostrogradski (1801–1862).
27

Por. Przykład 13.2.8.
249
Istotnie,
Z n Z n Z n Z
X ∂ ∂g n X ∂g X ∂f ∂g
f (∆g) dLn = f dL = f nj dL∂D − dLn
D j=1 D
∂xj ∂x j j=1 ∂D
∂xj j=1 D
∂x j ∂x j
Z n Z n Z
∂g ∂D X ∂f X ∂ ∂f
= f dL − gnj dL∂D + g dLn
∂D ∂n j=1 ∂D ∂xj j=1 D ∂x j ∂xj
Z Z
∂g ∂f ∂D
= f −g dL + (∆f )g dLn .
∂D ∂n ∂n D
(e) Niech n = 3, d = 2, u = P dx + Qdy + Rdz. Wtedy wzór Stokesa sprowadza się do klasycznego wzoru
Stokesa:
Z ∂R ∂Q ∂P Z
∂R ∂Q ∂P
− dy ∧ dz + − dz ∧ dx + − dx ∧ dy = P dx + Qdy + Rdz.
D,O ∂y ∂z ∂z ∂x ∂x ∂y M 0 ,O 0
Twierdzenie 13.3.4 (Wzór Greena). Wzór Greena zachodzi dla dowolnego obszaru D ⊂ R2 spełniają-
cego warunek (†) ze strony 204.
Dowód . Wykorzystamy II wersję Twierdzenia Stokesa. Pokażemy, że istnieje zbiór zwarty S ⊂ ∂D taki,
że (∂D) \ S jest jednowymiarową rozmaitością klasy C 1 , L1 (pri (S)) = 0, i = 1, 2, oraz
Z Z
P dx + Qdy = P dx + Qdy.
(∂D)\S,O 0 ∂D,O 0
Przypuśćmy, że S został znaleziony. Wtedy bierzemy M := R2 \S i korzystamy z II wersji Twierdzenia

Stokesa — szczegóły pozostawiamy jako Ćwiczenie.
Pozostaje skonstruować S. Wobec twierdzenia o funkcji uwikłanej wystarczy udowodnić, że jeżeli
σ = (σ1 , σ2 ) : [0, 1] −→ R2 jest klasy C 1 , to zbiór A := {σ(t) : σ 0 (t) = 0} ma projekcje miary zero.
Ponieważ pri (A) = {σi (t) : σ 0 (t) = 0} ⊂ {σi (t) : σi0 (t) = 0}, wynik ten wynika z Lematu 12.4.12 (dla
n = 1).
Wniosek 13.3.5. Niech Ω ⊂ Rn będzie zbiorem otwartym i niech u ∈ C(n−1)
1
(Ω), supp u ⊂⊂ Ω. Wtedy
Z
du = 0.
Ω
Dowód . Dobierzmy kule Bj = B(aj , rj ), j = 1, . . . , N , tak, że supp u ⊂ B1 ∪ · · · ∪ BN ⊂⊂ Ω i niech

ϕ1 , . . . , ϕN ∈ C0∞ (Rn ) będą takie, że supp ϕj ⊂⊂ Bj , j = 1, . . . , N , ϕ1 + · · · + ϕN = 1 w otoczeniu supp u.
Teraz, na podstawie wzoru Stokesa dla kuli, mamy:
Z Z N Z
X N Z
X
du = d((ϕ1 + · · · + ϕN )u) = d(ϕj u) = ϕj u = 0.
Ω, [Rn ]+ Ω, [Rn ]+ j=1 Bj , [Rn ]+ j=1 ∂Bj , [Rn ]0+
Wniosek 13.3.6 (Wzór na całkowanie przez części). Niech Ω ⊂ Rn będzie zbiorem otwartym i niech
f ∈ C k (Ω), g ∈ C0k (Ω). Wtedy
Z Z
α n |α|
f D g dL = (−1) (Dαf )g dLn , |α| 6 k.
Ω Ω
W szczególności, dla dowolnych f ∈ C 2 (Ω), g ∈ C02 (Ω) mamy
Z Z
n
f (∆g) dL = (∆f )g dLn .
Ω Ω
Dowód . Wystarczy rozważyć przypadek k = 1, α = e1 . Niech

1
u := f gdx2 ∧ · · · ∧ dxn ∈ C(n−1) (Ω).
Oczywiście supp u ⊂ supp g ⊂⊂ Ω. Zauważmy, że
∂g ∂f
du = f + g dx1 ∧ · · · ∧ dxn .
∂x1 ∂x1
Pozostaje skorzystać z Wniosku 13.3.5.
250
Na koniec podamy jedno bardzo nietrywialne zastosowanie wzoru Stokesa.

Twierdzenie 13.3.7 (Twierdzenie Brouwera o punkcie stałym 28 ). Każde odwzorowanie ciągłe f :
Bn −→ Bn ma punkt stały.
Dowód . Krok 10 : Można założyć, że f jest klasy C ∞ (Rn , Rn ).

Postępujemy następująco. Ponieważ Bn jest zbiorem domkniętym, zatem istnieje ciągłe przedłużenie
f do odwzorowania fe : Rn −→ Rn . Mnożąc fe przez funkcję g ∈ C0 (B(2), [0, 1]), g = 1 na B( 23 ), możemy
założyć, że fe znika poza B(2). Do każdej składowej odwzorowania fe stosujemy regularyzację i otrzy-
mujemy odwzorowania klasy C ∞ feε : Rn −→ Rn takie, że feε −→ fe jednostajnie na Rn (Twierdzenie
12.8.2(b)). W szczególności, dla dowolnego ν ∈ N istnieje odwzorowanie klasy C ∞ gν : Rn −→ Rn takie,
że kgν − fek 6 ν1 na Rn . Niech fν := gν /(1 + 1/ν). Widać, że fν : Bn −→ Bn , ν ∈ N. Jeżeli twierdzenie
jest prawdziwe dla odwzorowań klasy C ∞ , to dla każdego ν istnieje punkt xν ∈ Bn taki, że fν (xν ) = xν ,
czyli gν (xν ) = (1 + ν1 )xν . Możemy założyć, że xν −→ x0 ∈ Bn . Wtedy f (x0 ) = x0 .
Krok 20 : Zakładamy, że f ∈ C ∞ (Rn , Rn ).

Przypuśćmy, że f (x) 6= x dla każdego x ∈ Bn . Wtedy również, f (x) 6= x dla x ∈ U , gdzie U jest
otoczeniem Bn . Dla dowolnego x ∈ Bn istnieje dokładnie jedna liczba t = t(x) > 0 taka, że r(x) :=
x + t(x − f (x)) ∈ Sn−1 . Określiliśmy w ten sposób odwzorowanie r : Bn −→ Sn−1 . Widać, że r jest
retrakcją. Pokażemy, że przedłuża się ono do odwzorowania klasy C ∞ w pewnym otoczeniu Bn . Istotnie,
rozwiązując równanie
kx + t(x − f (x))k2 = kxk2 + 2thx, x − f (x)i + t2 kx − f (x)k2 = 1
wnioskujemy, że ∆(x) := 4hx, x − f (x)i2 + 4(1 − kxk2 )kx − f (x)k2 > 0 dla x ∈ V , gdzie V ⊂ U jest
otoczeniem Bn . Ponadto, p
−2hx, x − f (x)i + ∆(x)
t(x) = .
2kx − f (x)k2
Wynika stąd, że r jest klasy C ∞ (V, Rn ).
Mamy więc retrakcję r = (r1 , . . . , rn ) : Bn −→ Sn−1 klasy C ∞ (V, Rn ). Niech u := r1 dr2 ∧ · · · ∧ drn ∈
∞
C(n−1) (V ). Na podstawie twierdzenia Stokesa (w I wersji z M := Rn , D = Bn ) mamy:
Z Z
du = u.
Bn ,[Rn ]+ Sn−1 ,[Rn ]0+
Zauważmy, że
Z Z Z Z
0
du = dr1 ∧ dr2 ∧ · · · ∧ drn = (det r )dx1 ∧ · · · ∧ dxn = (det r0 )dx1 . . . dxn .
Bn ,[Rn ]+ Bn ,[Rn ]+ Bn ,[Rn ]+ Bn
Różniczkując związek krk2 = r12 + · · · + rn2 ≡ 1 na Bn dostajemy

n
X ∂rj
rj = 0 na Bn , k = 1, . . . , n.
j=1
∂xk
W szczególności det r0 ≡ 0 na Bn , a więc

Z
u = 0.
Sn−1 ,[Rn ]0+
Niech v := x1 dx2 ∧ · · · ∧ dxn . Na podstawie wzoru Stokesa mamy:

Z Z
v= dx1 . . . dxn = Ln (Bn ) > 0.
Sn−1 ,[Rn ]0+ Bn ,[Rn ]+
∗
Zauważmy, że u = r (v). Rozważmy dowolną lokalną parametryzację p : P −→ U sfery Sn−1 zgodną
z orientacją. Mamy p∗ (u) = (r ◦ p)∗ (v) = p∗ (v) (bo r jest retrakcją). Stąd
Z Z
0= u= x1 dx2 ∧ · · · ∧ dxn > 0;
Sn−1 ,[Rn ]0+ Sn−1 ,[Rn ]0+
28

Luitzen Brouwer (1881–1966).
251
sprzeczność.
Twierdzenie 13.3.8 (Twierdzenie o retrakcji). Nie istnieje ciągła retrakcja Bn −→ Sn−1 .
Dowód . Przypuśćmy, że r : Bn −→ Sn−1 jest taką retrakcją i niech f = −r : Bn −→ Sn−1 . Na podstawie

Twierdzenia Brouwera o punkcie stałym istnieje x0 ∈ Bn taki, że f (x0 ) = x0 . Oczywiście, x0 ∈ Sn−1 .
W szczególności, f (x0 ) = −x0 , bo r jest retrakcją — sprzeczność.
Dowód I wersji Twierdzenia Stokesa 13.3.1. Dla dowolnego punktu a ∈ K ustalmy parametryzację pa :
Pa −→ Ua podrozmaitości M zgodną z O taką, że a ∈ Ua , Pa jest otwartą kostką i jeżeli M 0 ∩ Ua 6= ∅,
to pea : Pea −→ M 0 ∩ Ua jest parametryzacją zgodną z O0 , gdzie Pa = ∆a × Pea ⊂ R × Rd−1 , 0 ∈ ∆a ,
pea (ξ) := p(0, ξ), ξ ∈ Pea . Przypomnijmy, że w przypadku d > 2 mamy: pa ((Pa )− ) = D ∩ Ua , gdzie
(Pa )± := Pa ∩ {±t1 > 0}, zaś w przypadku d = 1 mamy: pa ((Pa )− ) = D ∩ Ua , gdy O(a) = +1
i pa ((Pa )+ ) = D ∩ Ua , gdy O(a) = −1.
Ponieważ K jest zwarty, więc istnieje skończone pokrycie Ua1 ∪ · · · ∪ UaN ⊃ K. Niech Uaj = M ∩ Gj ,
gdzie Gj ∈ top Rn , Gj ⊂ Ω, j = 1, . . . , N . Niech ϕj ∈ C0∞ (Gj , [0, 1]), j = 1, . . . , N , będą takie, że
N
1
P
ϕj = 1 w otoczeniu G0 zbioru K. Niech uj := ϕj u ∈ C(d−1) (Ω), j = 1, . . . , N . Zauważmy, że
j=1
PN N
P
uj = u na G0 . W szczególności, duj = du na G0 . Mamy:
j=1 j=1
Z Z N Z
X N Z
X
du = du = duj = duj ,
D,O D∩G0 ,O j=1 D∩G0 ,O j=1 D,O
Z Z N Z
X N Z
X
u= u= uj = uj ,
M 0 ,O 0 M 0 ∩G0 ,O 0 j=1 M 0 ∩G0 ,O 0 j=1 M 0 ,O 0
więc wystarczy sprawdzić wzór Stokesa dla każdej formy uj z osobna.

Ustalmy j i dla prostoty przyjmijmy, że u = uj oraz opuśćmy nieistotne wskaźniki. Tak więc p :
P −→ U jest wyróżnioną parametryzacją (posiadającą wszystkie poprzednio wymienione własności),
U = M ∩ G i supp u ⊂⊂ G.
Niech L := p∗ (du) ∈ C(d)
0
(P ), R := pe∗ (u) ∈ C(d−1)
0
(Pe). Przypomnijmy, że
supp L ⊂⊂ P, supp R ⊂⊂ Pe.

W przypadku, gdy U 0 := M 0 ∩ U = ∅ niech Q := P . W przypadku, gdy U 0 6= ∅ niech Q = P− lub
Q = P+ tak by p(Q) = D ∩ U (jeżeli d > 2, to oczywiście Q = P− ). Nasz problem polega na pokazaniu,
że ( ) Z
Z Z 0
d 0, gdy U = ∅
du = L
e dL = R = u.
D,O Q P
e d−1
e R dL , gdy U 0 6= ∅ M 0 ,O 0
Najpierw rozpatrzymy przypadek d = 1. Na podstawie Propozycji 13.2.10(e) mamy: L = dv = v 0 dt,

gdzie v := p∗ (u) = u ◦ p. Niech Q = (α, β). W konsekwencji:
Z Z β
e dL1 =
L v 0 (t)dt = v(β) − v(α) = u(p(β)) − u(p(α))
Q α
 
0,
 gdy U 0 = ∅ 
 Z
0
= u(p(0)), gdy U = 6 ∅, Q = P− = u,
M 0 ,O 0
gdy U 0 =
 
−u(p(0)), 6 ∅, Q = P+
 
co kończy dowód dla d = 1.
Przypadek d > 2 jest znacznie bardziej skomplikowany. Wobec liniowości wszystkich operacji możemy
się ograniczyć do form postaci u = ϕdxI , gdzie ϕ ∈ C01 (G), a I ∈ Λnd−1 .
252
Na wstępie, aby uchwycić zasadniczą myśl dowodu, przyjmijmy dodatkowo, że p jest klasy C 2 . Wtedy
na podstawie Propozycji 13.2.10(f) mamy p∗ (du) = dv, gdzie v := p∗ (u). Niech σ : Rd−1 −→ Rd ,
σ(ξ) = (0, ξ). Odnotujmy, że pe = p ◦ σ, a zatem R = σ ∗ (v). Tak więc chcemy pokazać, że
(
0, gdy U 0 = ∅
Z
d
dv dL = R
f .
Q
P
^∗ d−1
e σ (v) dL , gdy U 0 6= ∅
Wobec liniowości możemy założyć, że
v = ψdt1 ∧ · · · ∧ dtk−1 ∧ dtk+1 ∧ · · · ∧ dtd
dla pewnego k. Kostkę Q przedstawiamy w postaci A × (γ, δ) × B ⊂ Rk−1 × R × Rd−k . Niech t =
(tA , tk , tB ) ∈ Rk−1 × R × Rd−k . Na podstawie twierdzenia Fubiniego dostajemy:
Z Z Z Z Z δ
f dLd = ∂ψ ∂ψ
dv (−1)k−1 dt = (−1)k−1 dtk dtA dtB
Q Q ∂tk A B γ ∂tk
Z Z
= (−1)k−1 ψ(tA , δ, tB ) − ψ(tA , γ, tB ) dtA dtB .
A B
Ponieważ supp v ⊂⊂ P , ostatnie wyrażenie jest równe zero, jeżeli U 0 = ∅ lub k > 2. Jeżeli U 0 6= ∅
i k = 1, to jest ono równe Z
ψ(0, ξ) dLd−1 (ξ).
Pe
Z drugiej strony,
Z Z
^
σ ∗ (v) dLd−1 = ((ψ ◦ σ)dσ1 ∧ · · · ∧ dσk−1 ∧ dσk+1 ∧ · · · ∧ dσd )edLd−1
Pe Pe (
0, gdy k > 2
= R d−1
,
P
e ψ(0, ξ) dL (ξ), gdy k = 1
co kończy dowód przy dodatkowym założeniu.
W przypadku ogólnym zauważmy, że

L = p∗ (du) = p∗ (dϕ ∧ dxI ) = p∗ (dϕ) ∧ dpI = d(ϕ ◦ p) ∧ dpI
i R = σ ∗ ((ϕ ◦ p)dpI ). Oznaczając f1 := ϕ ◦ p i fj := pij−1 , j = 2, . . . , d, sprowadzamy zagadnienie do
pytania, czy
(
0, gdy U 0 = ∅
Z
df1 ∧ · · · ∧ dfd = R ∗ 0 .
Q,[Rd ]+ e,[Rd−1 ]+ σ (f1 df2 ∧ · · · ∧ dfd ), gdy U 6= ∅
P
Odnotujmy, że f1 ∈ C01 (P ), fj ∈ C 1 (P ), j = 2, . . . , d. Ponadto, jeżeli są to funkcje klasy C 2 , to, na

podstawie poprzedniej części dowodu, wzór zachodzi. Aby wykazać wzór w przypadku klasy C 1 zastosu-
jemy aproksymację. Na wstępie zauważmy, że możemy założyć, że fj ∈ C01 (P ) (zastępując fj przez gfj ,
gdzie g ∈ C0∞ (P ) i g = 1 w otoczeniu supp f1 ), j = 2, . . . , d. Teraz wystarczy wykorzystać regularyzację
z Twierdzenia 12.8.2 i zauważyć, że na podstawie Twierdzenia 12.8.2(d)
∂((f1 )ε , . . . , (fd )ε )
d(f1 )ε ∧ · · · ∧ d(fd )ε = dt1 ∧ · · · ∧ dtd
∂(t1 , . . . , td )
∂(f1 , . . . , fd )
−→ dt1 ∧ · · · ∧ dtd = df1 ∧ · · · ∧ dfd
∂(t1 , . . . , td )
jednostajnie na Rd przy ε −→ 0, oraz
∂(f2,ε ◦ σ, . . . , fd,ε ◦ σ)
σ ∗ (f1,ε df2,ε ∧ · · · ∧ dfd,ε ) = (f1,ε ◦ σ) dξ1 ∧ · · · ∧ dξd−1
∂(ξ1 , . . . , ξd−1 )
∂(f2 ◦ σ, . . . , fd ◦ σ)
−→ (f1 ◦ σ) dξ1 ∧ · · · ∧ dξd−1 = σ ∗ (f1 df2 ∧ · · · ∧ dfd )
∂(ξ1 , . . . , ξd−1 )
również jednostajnie na Rd−1 , co gwarantuje zbieżność odpowiednich całek i kończy dowód.
253
Dowód II wersji Twierdzenia Stokesa 13.3.2. Wystarczy rozważyć przypadek, gdy u = ϕdxI dla pew-
nego I ∈ Λnd−1 . Niech SI := prI (S). Zdefiniujmy:
ψν := 1 − (χS (2/ν) )1/ν ∈ C ∞ (Rd−1 , [0, 1]), ν ∈ N.

I
(3/ν) (1/ν)
Wtedy ψν = 1 poza SI , ψν = 0 na SI . W szczególności
ψν −→ χRd−1 \SI
(1/ν)
punktowo. Odnotujmy, że zbiór otwarty Gν := int SI jest otoczeniem SI . Określamy
uν := (ψν ◦ prI )u = (ψν ◦ prI )ϕdxI .
Zauważmy, że
(supp uν ) ∩ (pr−1
I (Gν )) = ∅,
co oznacza, że zbiór (supp uν ) ∩ (clM D) jest zwarty. Na podstawie I wersji twierdzenia Stokesa mamy:
Z Z
duν = uν , ν ∈ N.
D,O M 0 ,O 0
Wystarczy pokazać, że
Z Z Z Z
duν −→ du, uν −→ u.
D,O D,O M 0 ,O 0 M 0 ,O 0
Niech H := pr−1 0 0
I (SI ). Oczywiście [uν ] −→ [u] punktowo na M \ H. Ponadto |[uν ]| 6 |[u]| na M . Stąd,
na podstawie twierdzenia Lebesgue’a, dostajemy
Z Z
uν −→ u.
M 0 \H,O 0 M 0 \H,O 0
Zauważmy, że
duν = d(ψν ◦ prI ) ∧ u + (ψν ◦ prI )du = (ψν ◦ prI )du.
Stąd [duν ] −→ [du] punktowo na M \ H oraz |[duν ]| 6 |[du]|. Mamy więc
Z Z
duν −→ du.
D\H,O D\H,O
Pozostaje sprawdzić, co się dzieje na H. Potrzebny nam będzie następujący lemat.

Lemat 13.3.9. Niech N będzie r–wymiarową orientowalną podrozmaitością w Rn i niech B ⊂ Rr będzie
zbiorem domkniętym miary zero. Wtedy
Z
[f dxJ ] dLN = 0
N ∩pr−1
J
(B)
dla dowolnego J ∈ Λnr przy założeniu, że forma f dxJ jest całkowalna na N .

Przyjmijmy lemat na chwilę. Jeżeli M 0 6= ∅, to stosując lemat do r = d − 1, N = M 0 , B = SI , J = I
i f dxI = u lub f dxI = uν , wnioskujemy, że
Z Z
0 0
[u] dLM = [uν ] dLM = 0.
M 0 ∩H M 0 ∩H
P ∂ϕ
Niech teraz r = d, N = D. Mamy du = ∂xj dxj ∧ dxI i podobnie dla duν . Bierzemy teraz f dxJ =
j ∈I
/
∂ϕ
∂xj dxj ∧ dxI , J = (i1 , . . . , is−1 , j, is , . . . , id−1 ) i B := {(t1 , . . . , td ) ∈ Rd : (t1 , . . . , ts−1 , ts+1 , . . . , td ) ∈ SI }
tak, że pr−1
J (B) = H. Z lematu wnioskujemy, że
Z Z
[du] dLM = [duν ] dLM = 0.
D∩H D∩H
Dowód II wersji twierdzenia Stokesa jest zakończony.

254
Dowód Lematu 13.3.9. Niech A := N ∩ prJ−1 (B) i niech A0 oznacza zbiór tych wszystkich punktów a ∈ A
takich, że przy dowolnej lokalnej parametryzacji p : P −→ U w otoczeniu a mamy:
∂(pj1 , . . . , pjr ) −1
(p (a)) = 0.
∂(t1 , . . . , tr )
Oczywiście A0 jest relatywnie domknięty i [f dxJ ] = 0 na A0 . Pozostaje udowodnić, że
Z
[f dxJ ] dLN = 0.
A\A0
Rozumujemy lokalnie w otoczeniu ustalonego punktu a ∈ A \ A0 . Wobec definicji zbioru A0 , podroz-

maitość N da się opisać w pewnym otoczeniu U punktu a jako wykres xJ 0 = g(xJ ), xJ ∈ Q, gdzie J 0
oznacza wielowskaźnik uzupełniający do J w (1, . . . , n) (Ćwiczenie). Mamy stąd:
Z Z
N
[f dxJ ] dL = ± f (xJ , g(xJ ))dxJ = 0
A∩U {xJ :(xJ ,g(xJ ))∈A}
bo {xJ : (xJ , g(xJ )) ∈ A} ⊂ B.

Obserwacja 13.3.10. W praktyce, dla d > 2, twierdzenie Stokesa stosuje się najczęściej w następującej
sytuacji. Załóżmy, że M, D, Ω, u spełniają warunki (1)–(4), (8), (10). Zamiast (5) zakładamy, że D ⊂ M
(co automatycznie daje (6)) oraz, że ∂M D jest kawałkami klasy C 1 , co oznacza, że dowolnego punktu
a ∈ ∂M D istnieje lokalna parametryzacja pa : (−2, 2)d −→ Ua , gdzie Ua ∈ top M , a ∈ U , oraz à ∈
{1, . . . , d} takie, że pa (0) = a, D ∩ Ua = p((−2, 0)à × (−2, 2)d−à ). Zauważmy, że jeżeli à = 1, to
(∂M D) ∩ Ua = p({0} × (−2, 2)d−1 ). W szczególności, (∂M D) ∩ Ua jest (d − 1)-wymiarową podrozmaitością
Ua klasy C 1 . Jeżeli à > 2, to
à
[
(∂M D) ∩ (Ua \ Ea ) = pa ((−2, 0)s−1 × {0} × (−2, 0)à −s × (−2, 2)d−à ),
s=1
d
gdzie Ea := pa ({t ∈ (−2, 2) : ∃16i<j6à : ti = tj = 0}). W szczególności, (∂M D) ∩ (Ua \ Ea ) jest sumą à
parami rozłącznych (d − 1)-wymiarowych podrozmaitości Ua \ Ea klasy C 1 . Niech Fa := pa ({t ∈ [−1, 1]d :
∃16i<j6à : ti = tj = 0}) ⊂ Ea .
Wobec zwartości ∂M D znajdziemy skończoną liczbę punktów a1 , . . . , aN ∈ ∂M D takich, że ∂M D ⊂
N N
paj ((−1, 1)d ). Niech F :=
S S
Faj , gdzie Faj := ∅ jeżeli àj = 1. Oczywiście, F jest zbiorem zwartym
j=1 j=1
oraz (∂M D) ∩ (M \ F ) jest (d − 1)-wymiarową podrozmaitością klasy C 1 . Niech M0 := M \ F , D0 :=
D ∩ M0 = D \ F . Zauważmy, że M0 , D0 , Ω, u spełniają (1)–(10) (Ćwiczenie).
Będziemy chcieli zastosować II wersję twierdzenia Stokesa do M0 , D0 , Ω, u. Mamy S := D0 \M0 ⊂ F .
Wystarczy więc pokazać, że dla każdego j ∈ {1, . . . , N } takiego, że àj > 2, zachodzi Ld−1 (prI (Faj )) = 0
przy dowolnym I ∈ Λnd−1 . Ustalmy I oraz j i przyjmijmy dla uproszczenia zapisu a := aj . Wystarczy udo-
wodnić, że Ld−1 (prI (H)) = 0, gdzie H := pa ({0}2 × [−1, 1]d−2 ). Niech f := prI ◦pa (0, ·) : (−2, 2)d−1 −→
Rd−1 . Zauważmy, że f spełnia lokalnie warunek Lipschitza. Teraz na podstawie Propozycji 12.1.22(b)
wnioskujemy, że zbiór prI (H) = f ({0} × [−1, 1]d−2 ) jest miary zero.
Na podstawie Lematu 13.3.9, rozumując tak, jak w końcówce dowodu II wersji twierdzenia Stokesa,
dostajemy D,O du = D0 ,O du. Niech O0 oznacza orientację indukowaną na ∂M0 D0 przez O. Ostatecznie
R R
więc, na podstawie II wersji twierdzenia Stokesa, mamy:

Z Z Z Z
du = du = u =: u.
D,O D0 ,O ∂M0 D0 ,O 0 ∂M D,O 0
ROZDZIAŁ 14
Wybrane rozdziały analizy matematycznej
14.1. Szeregi Fouriera II

Niech
L12π (R) := {f : R −→ R : f |[−π,π] ∈ L1 ([−π, π]), ∀x∈R : f (x + 2π) = f (x)}.
Oczywiście R2π (R) ⊂ L12π (R). Definicję szeregu Fouriera (określonego dla funkcji klasy R2π (R)) (por. De-
finicja 8.1.1) przenosimy bez trudu na funkcje klasy L12π (R):
∞
a0 X
S(x) = S(f ; x) := + (an cos nx + bn sin nx), x ∈ R,
2 n=1
gdzie
Z π Z π
1 1
an = an (f ) := f (t) cos nt dt, bn = bn (f ) := f (t) sin nt dt, n ∈ N0 .
π −π π −π
Twierdzenie 14.1.1 (Riemanna–Lebesgue’a). Dla dowolnego przedziału P ⊂ R oraz dla dowolnej funk-
cji f ∈ L1 (P ) mamy:
Z Z
lim f (t) cos αt dt = lim f (t) sin αt dt = 0.
|α|→+∞ P |α|→+∞ P
W szczególności, dla dowolnej funkcji f ∈ L12π (R) mamy:
an (f ) −→ 0, bn (f ) −→ 0 przy n −→ +∞.
Dowód . Por. dowód Twierdzenia 8.1.3.
W dowodzie ograniczymy się do funkcji cos. Pozostały przypadek jest analogiczny.
Krok 1o . f = χQ , gdzie Q jest przedziałem ograniczonym, Q ⊂ P .
Krok 2o . Jeżeli twierdzenie zachodzi dla f1 , f2 ∈ L1 (P ), to zachodzi dla λ1 f1 + λ2 f2 dla dowolnych

λ1 , λ2 ∈ R.
Krok 3o . Jeżeli M+ (P ) 3 fν % f ∈ L1 (P ) i twierdzenie zachodzi dla każdej funkcji fν , ν > 1, to

zachodzi dla f .
Istotnie, na podstawie twierdzenia o monotonicznym przechodzeniu do granicy pod znakiem całki,
mamy:
Z Z Z
f (t) cos αt dt − fν (t) cos αt dt 6 (f (t) − fν (t))dt −→ 0, α ∈ R.

P P P
Teraz, dla danego ε > 0, najpierw dobieramy ν0 takie, że
Z Z
f (t) cos αt dt − fν0 (t) cos αt dt 6 ε, α ∈ R,

P P
R
a następnie korzystamy z tego, że P fν0 (t) cos αt dt −→ 0 gdy |α| −→ +∞.
Krok 4o . Na podstawie 1o , 2o i 3o , twierdzenie zachodzi dla dowolnej funkcji f = χU , gdzie U jest

zbiorem otwartym w P i χU ∈ L1 (P ).
Krok 5o . f = χA ∈ L1 (P ), gdzie A jest zbiorem mierzalnym, A ⊂ P .

Istotnie, dla dowolnego ε > 0 istnieje zbiór U otwarty w P taki, że A ⊂ U i L1 (U \ A) 6 ε. Wtedy
Z Z
χU (t) cos αt dt − χA (t) cos αt dt 6 ε

P P
255
256
14. Wybrane rozdziały analizy matematycznej
i możemy skorzystać z 4o .
Krok 6o . Wobec 5o i 2o , twierdzenie zachodzi dla dowolnej funkcji f ∈ M+ 1

0 (P ) ∩ L (P ). Stąd,
na podstawie 3o , zachodzi dla dowolnej funkcji f ∈ M+ (P ) ∩ L1 (P ) i ostatecznie (poprzez rozkład
f = f+ − f− ) — dla dowolnej funkcji f ∈ L1 (P ).
Tak, jak w § 8, dla f ∈ L12π (R), definiujemy sumy częściowe:
k
a0 X
Sk (x) = Sk (f ; x) := + (an cos nx + bn sin nx), x ∈ R, k ∈ N0 .
2 n=1
Lemat 14.1.2. Dla f ∈ L12π (R) mamy

(2k+1)t
1 π f (x + t) + f (x − t) sin 2
Z
Sk (f ; x) = · dt, x ∈ R, k ∈ N0 .
π 0 2 sin 2t
W szczególności,
π
sin (2k+1)t
Z
1 2
dt = 1, k ∈ N0 .
π 0 sin 2t
Dowód . Ćwiczenie — por. dowód Lematu 8.1.5.
Propozycja 14.1.3. Dla f ∈ L12π (R) i dla dowolnego 0 < δ < π mamy:
(2k+1)t
1 δ f (x + t) + f (x − t) sin 2
Z
lim Sk (f ; x) = lim · dt, x∈R
k→+∞ k→+∞ π 0 2 sin 2t
(w tym sensie, że obie granice jednocześnie istnieją i są równe).
W szczególności, prawdziwa jest następująca zasada lokalizacji:
O zbieżności i wartości S(f ; x0 ) szeregu Fouriera funkcji f w punkcie x0 decydują wyłącznie wartości
funkcji f w dowolnie małym otoczeniu punktu x0 .
Dowód . Ćwiczenie — por. dowód Twierdzenia 8.1.6.
Propozycja 14.1.4 (Kryterium Diniego). Niech f ∈ L12π (R) i niech x0 , A ∈ R będą takie, że funkcja
ψ f (x0 + t) + f (x0 − t) − 2A
(0, π] 3 t 7−→
t
1

jest całkowalna . Wtedy
S(f ; x0 ) = lim Sk (f ; x0 ) = A.
k→+∞
Dowód . Ćwiczenie — por. dowód Twierdzenia 8.1.7.

Wniosek 14.1.5 (Przykłady użycia kryterium Diniego, por. Wniosek 8.1.9). Niech f ∈ L12π (R).
(a) Jeżeli funkcja

ψ f (x0 + t) + f (x0 − t) − 2f (x0 )
(0, π] 3 t 7−→
t
jest całkowalna, to Sk (f ; x0 ) −→ f (x0 ).
(b) W szczególności, jeżeli istnieje skończona granica

f (x0 + t) + f (x0 − t) − 2f (x0 )
lim ,
t→0+ t
to S(f ; x0 ) = f (x0 ).
(c) W szczególności, jeżeli granice jednostronne

f (x0 ±) := lim f (x0 + t)
t→0±
1

Oczywiście, problemem jest tu całkowalność w otoczeniu zera.
257
14.1. Szeregi Fouriera II
istnieją i są skończone, 2f (x0 ) = f (x0 +) + f (x0 −) oraz istnieją skończone granice

f (x0 ± t) − f (x0 ±)
lim ,
t→0+ t
to S(f ; x0 ) = f (x0 ).
(d) W szczególności, jeżeli f 0 (x0 ) istnieje, to S(f ; x0 ) = f (x0 ).
(e) Jeżeli granice jednostronne f (x0 ±) istnieją i są skończone, 2f (x0 ) = f (x0 +) + f (x0 −) oraz
|f (x0 ± t) − f (x0 ±)| 6 Ctα , 0 6 t 6 δ,
dla pewnych C, α, δ > 0, to funkcja ψ (z A := f (x0 )) jest całkowalna, a zatem S(f ; x0 ) = f (x0 ).
Propozycja 14.1.6 (Kryterium zbieżności niemal jednostajnej). Niech f : R −→ R będzie funkcją
okresową o okresie 2π, taką, że f |[−π,π] jest kawałkami klasy C 1 . Wtedy
f (x+) + f (x−)
Sk (f ; x) −→ , x ∈ R.
2
Ponadto, Sk (f ; ·) −→ f niemal jednostajnie w dowolnym przedziale otwartym, w którym f jest klasy
C1.
Dowód . Przypomnijmy Przykład 8.1.10. Niech h : R −→ R będzie funkcją okresową o okresie 2π taką,
że 
−x − π,
 −π 6 x < 0
h(x) = 0, x=0 .

−x + π, 0<x6π

Wtedy
∞
X sin nx
h(x) = S(h; x) = 2 , x ∈ R.
n=1
n
Ponadto, szereg jest zbieżny niemal jednostajnie na przedziale (0, 2π).
Bez zmiany szeregu Fouriera możemy zmodyfikować funkcję f tak, by
2f (x) = f (x+) + f (x−), x ∈ R.
Po takiej zmianie, pierwsza część tezy sprowadza się do udowodnienia, że
Sk (f ; ·) −→ f punktowo na R.
Założenie, że f jest kawałkami klasy C 1 gwarantuje, że w każdym punkcie x ∈ R, spełniony jest warunek
z kryterium Diniego, tzn. istnieje skończona granica
f (x + h) + f (x − h) − 2f (x) f (x + h) − f (x+) f (x − h) − f (x−)
lim = lim + lim ,
h→0+ h h→0+ h h→0+ h
co daje zbieżność punktową.
Problemem jest zbieżność niemal jednostajna. Niech −π = ξ0 < · · · < ξN = π będą punktami
„osobliwymi” funkcji f , tzn. dla dowolnego j ∈ {1, . . . , N } funkcja

f (ξj−1 +),
 x = ξj−1
[ξj−1 , ξj ] 3 x 7−→ f (x), ξj−1 < x < ξj

f (ξj −), x = ξj

jest klasy C 1 . Niech (

1
4 (f (ξj +) − f (ξj −)), j ∈ {0, N }
cj := 1
.
2 (f (ξj +) − f (ξj −)), j = 1, . . . , N − 1
Odnotujmy, że c0 = cN . Zdefiniujmy
N
1X
g(x) := f (x) − cj h(x − ξj ), x ∈ R.
π j=0
258
Jest to oczywiście funkcja okresowa o okresie 2π i kawałkami klasy C 1 (o co najwyżej tych samych
punktach osobliwych w [−π, π]). Pokażemy, że g jest ciągła.
Istotnie, dla ` ∈ {0, N } mamy:
N
1X
g(ξ` +) − g(ξ` −) = 4c` − cj h (ξ` − ξj ) + − h (ξ` − ξj ) −
π j=0
X
= 4c` − 2 cj = 4c` − 2c` − 2c` = 0,
j∈{0,...,N }:
(ξ` −ξj )/(2π)∈Z
zaś dla ` ∈ {1, . . . , N − 1} mamy:

N
1X
g(ξ` +) − g(ξ` −) = 2c` − cj h (ξ` − ξj ) + − h (ξ` − ξj ) − = 2c` − 2c` = 0.
π j=0
Na podstawie Propozycji 8.1.16, Sk (g, ·) −→ g jednostajnie na R. Zauważmy, że

N
1X
Sk (g; x) = Sk (f ; x) − cj Sk (h(· − ξj ); x), k = 0, 1, 2, . . . .
π j=0
Teraz pozostaje już tylko skorzystać z Przykładu 8.1.10, z którego wynika, że Sk (h(·−ξj ); x) −→ h(x−ξj )
niemal jednostajnie w każdym z przedziałów (ξj−1 , ξj ), j = 1, . . . , N .
Twierdzenie 14.1.7. Niech E oznacza przestrzeń C2π (R) z normąsupremową (jest to przestrzeń Ba-
nacha). Wtedy, dla dowolnego zbioru przeliczalnego B ⊂ [−π, π] 2 , istnieje zbiór gęsty A ⊂ E, typu
Gδ , taki, że
s∗ (f ; x) := sup{|Sk (f ; x)| : k > 0} = +∞, (f, x) ∈ A × B.
W szczególności, dla dowolnej funkcji f ∈ A jej szereg Fouriera S(f ; ·) jest rozbieżny w każdym
punkcie zbioru B!

Twierdzenie 14.1.8 (Twierdzenie Banacha–Steinhausa 3 ). Niech E będzie przestrzenią Banacha, F
— przestrzenią unormowaną i niech Sk ∈ L(E, F ), k > 0. Załóżmy, że supk>0 kSk k = +∞. Wtedy
istnieje zbiór gęsty A ⊂ E, typu Gδ , taki, że
sup kSk (f )k = +∞, f ∈ A. (†)
k>0
∞
T
Dowód . Niech Bν := {f ∈ E : kSk (f )k 6 ν, k > 0}, Aν := E \ Bν , A := Aν . Widać, że A jest typu
ν=1
Gδ oraz, że spełniony jest warunek (†).
∞
S
Pozostaje sprawdzić, że A jest gęsty. Przypuśćmy, że B(f0 , r0 ) ⊂ E\A = Bν . Ponieważ przestrzeń
ν=1
B(f0 , r0 ) jest zupełna, zatem własność Baire’a daje istnienie ν0 takiego, że intB(f0 ,r0 ) (Bν0 ∩ B(f0 , r0 )) 6=
∅. Niech B(g, r) ⊂ Bν0 . Wynika stąd, że dla dowolnego k > 0 mamy:
n1 o 2ν
0
kSk k = sup{kSk (f )k : kf k = 1} 6 sup (kSk (g)k + kSk (g + rf )k) : kf k = 1 6 ;
r r
sprzeczność.
Dowód Twierdzenia 14.1.7. (1) Ustalmy x0 ∈ R i k > 0. Najpierw policzymy normę operatora
E 3 f 7−→ Sk (f ; x0 ) ∈ R.
Oczywiście, jeżeli f ∈ E i |f | 6 1, to na podstawie Lematu 14.1.2 mamy:
(2k+1)t
1 π | sin 2 |
Z
|Sk (f ; x0 )| 6 dt =: dk .
π 0 sin 2t
2

Odnotujmy, że zbiór B może być gęsty w [−π, π].
3

Hugo Steinhaus (1887–1972).
259
14.2. Odwzorowania o wahaniu ograniczonym
Pokażemy, że kSk (·; x0 )k = dk . W tym celu dobierzmy ciąg funkcji (fν )∞ ν=1 ⊂ E taki, że |fν | 6 1,
ν = 1, 2, . . . oraz
fν (x0 + t) + fν (x0 − t) sin (2k+1)t
2
−→ f0 (t) := sgn , t∈R
2 ν→+∞ sin 2t

(Ćwiczenie 4 ). Teraz, na postawie Lematu 14.1.2 i twierdzenia Lebesgue’a o zmajoryzowanym prze-
chodzeniu do granicy pod znakiem całki, dostajemy:
1 π sin (2k+1)t
Z
2
Sk (fν ; x0 ) −→ f0 (t) dt = dk .
π 0 sin 2t
Obecnie pokażemy, że supk>0 dk = +∞. Istotnie,
(2k+1)t π
2 π | sin 2 | 2 (2k+1) 2 | sin u| 2 kπ | sin u|
Z Z Z
dk > dt = du > du
π 0 t π 0 u π 0 u
k Z k k
2 X jπ
Z jπ
| sin u| 2X 1 4 X1
= du > | sin u| du = 2 −→ +∞.
π j=1 (j−1)π u π j=1 jπ (j−1)π π j=1 j k→+∞
(2) Na podstawie (1) i twierdzenia Banacha–Steinhausa, dla dowolnego punktu x0 ∈ R

T istnieje zbiór
gęsty Ax0 ⊂ E, typu Gδ , taki, że s∗ (f ; x0 ) = +∞ dla f ∈ Ax0 . Zdefiniujmy A := Ax . Jest to
x∈B
oczywiście, zbiór typu Gδ . Gęstość wynika z Twierdzenia Baire’a 9.1.6.
14.2. Odwzorowania o wahaniu ograniczonym

Dla dowolnego odwzorowania f : A −→ Rn , gdzie A ⊂ R, zdefiniujmy
N
nX o
V(f ) = V[a,b] (f ) := sup kf (tj−1 ) − f (tj )k : N ∈ N, a = t0 < · · · < tN = b
j=1
o ile [a, b] ⊂ A. Liczbę V(f ) ∈ [0, +∞] nazywamy wahaniem odwzorowania f na przedziale [a, b]. Oczywi-
ście, jeżeli f jest odwzorowaniem ciągłym, to V(f ) jest równe długości krzywej f : [a, b] −→ Rn w sensie
metryki euklidesowej.
Jeżeli V(f ) < +∞, to mówimy, że odwzorowanie f ma wahanie ograniczone. Zbiór odwzorowań
o wahaniu ograniczonym na przedziale [a, b] oznaczamy przez BV([a, b], Rn ). Jak zwykle,
BV([a, b]) := BV([a, b], R).
Obserwacja 14.2.1 (Odwzorowania o wahaniu ograniczonym).
(a) V(αf ) = |α|V(f ), α ∈ R; V(f + g) 6 V(f ) + V(g).
n
W szczególności, BV([a, b], R ) jest przestrzenią wektorową.
(b)
kf (x0 ) − f (x00 )k 6 V[x0 ,x00 ] (f ), x0 , x00 ∈ [a, b].
W szczególności, BV([a, b], Rn ) ⊂ B([a, b], Rn ).
(c) f = (f1 , . . . , fn ) ∈ BV([a, b], Rn ) ⇐⇒ fj ∈ BV([a, b]), j = 1, . . . , n. Ponadto,

n
X
max{V(fj ) : j = 1, . . . , n} 6 V(f ) 6 V(fj ).
j=1
(d) Dla f : [a, b] −→ R i g : [a, b] −→ Rn mamy:

V(f g) 6 (sup |f |) · V(g) + V(f ) · (sup kgk).
[a,b] [a,b]
W szczególności, BV([a, b]) jest algebrą.
4

Najpierw konstruujemy ciąg parzystych funkcji ciągłych i okresowych gν : R −→ [−1, 1], ν > 1, taki, że gν −→ f0
punktowo, a następnie kładziemy: fν (t) := gν (t − x0 ), t ∈ R, ν > 1.
260
(e) Jeżeli f : [a, b] −→ R jest monotoniczna, to V(f ) = |f (a) − f (b)|. W szczególności, f ∈ BV([a, b]).
(f) Jeżeli f : [a, b] −→ Rn spełnia warunek Lipschitza ze stałą L, to V(f ) 6 L(b − a). Dla przy-
kładu, jeżeli f jest różniczkowalna i ma ograniczoną pochodną, to f ∈ BV([a, b], Rn ). W szczególności,
C 1 ([a, b], Rn ) ⊂ BV([a, b], Rn ).
(g) Niech (
x sin πx , 0<x62
f (x) :=
0, x=0
(f jest oczywiście ciągła). Mamy:
n−1
X
2 2
V[0,2] (f ) > f ( 2n−2j+3 ) − f ( 2n−2j+1 )

j=1
n−1 n−1
2 X 2 2
2
X 1
= + + + 3 +2>4 −→ +∞.
2n − 1 j=1 2n − 2j + 3 2n − 2j + 1 j=1
2n − 2j + 3
(h) V[a,b] (f ) = V[a,c] (f ) + V[c,b] (f ), a 6 c 6 b.
(i) Dla f ∈ BV([a, b], Rn ) mamy:

f ∈ C([a, b], Rn ) ⇐⇒ funkcja [a, b] 3 x 7−→ V[a,x] (f ) jest ciągła.
Istotnie, implikacja (⇐=) wynika z (b) i (h):
kf (x0 ) − f (x00 )k 6 |V[a,x0 ] (f ) − V[a,x00 ] (f )|, x0 , x00 ∈ [a, b].
Dla dowodu implikacji (=⇒) zauważmy, że, wobec (h), funkcja
ϕ
[a, b] 3 x 7−→ V[a,x] (f )
jest niemalejąca, a więc jej nieciągłość oznacza istnienie skoku, np. ϕ(x) > ϕ(x0 ) + δ dla dowolnych
a 6 x0 < x 6 b, gdzie δ > 0. Wobec (h) mamy: V[x0 ,x] (f ) > δ, x0 < x. W szczególności, V[x0 ,b] (f ) > δ,
N
P
co oznacza istnienie podziału x0 = t0 < · · · < tN = b takiego, że kf (tj ) − f (tj−1 )k > δ. Korzystając
j=1
z ciągłości funkcji f wnioskujemy, że istnieje punkt x0 < x1 < t1 taki, że
N
X
kf (x1 ) − f (t1 )k + kf (tj ) − f (tj−1 )k > δ,
j=2
skąd wynika, że V[x1 ,b] (f ) > δ. Powtarzając to samo rozumowanie dla przedziału [x0 , x1 ], wnioskujemy,
że istnieje x0 < x2 < x1 taki, że V[x2 ,x1 ] (f ) > δ. Po k–krokach dostajemy ciąg x0 < xk < · · · < x1 δ, j = k, . . . , 2. Teraz, korzystając z (h), mamy:
V[x0 ,b] (f ) = V[x0 ,xk ] (f ) + V[xk ,xk−1 ] (f ) + · · · + V[x2 ,x1 ] (f ) + V[x1 ,b] (f ) > (k + 1)δ −→ +∞;
k→+∞
sprzeczność.
W przypadku skoku: ϕ(x) < ϕ(x0 ) − δ dla dowolnych a 6 x < x0 6 b, postępujemy analogicznie.
Propozycja 14.2.2 (Rozkład Jordana). Funkcja f : [a, b] −→ R ma wahanie ograniczone wtedy i tylko
wtedy, gdy f = f1 − f2 , gdzie f1 , f2 : [a, b] −→ R+ są niemalejące 5 . W szczególności, zbiór punk-
tów nieciągłości funkcji o wahaniu ograniczonym może być co najwyżej przeliczalny oraz każda funkcja
o wahaniu ograniczonym ma w każdym punkcie skończone granice jednostronne.
Ponadto, jeżeli f jest ciągła, to funkcje f1 i f2 można wybrać w klasie funkcji ciągłych.
Dowód . Dostateczność warunku wynika z Obserwacji 14.2.1(a,e).
Dla dowodu konieczności, niech f1 (x) := V[a,x] (f ) + |f (a)|, x ∈ [a, b]. Na podstawie Obserwacji
14.2.1(h), funkcja f1 jest niemalejąca. Ponadto, na podstawie Obserwacji 14.2.1(i), jeżeli f jest ciągła,
to f1 jest ciągła. Pozostaje wykazać, że funkcja f2 := f1 − f jest niemalejąca (ponieważ f2 (a) = f1 (a) −
5

Jest to tzw. rozkład Jordana. Oczywiście nie jest on jednoznaczny: f = (f1 + c) − (f2 + c), c > 0.
261
14.3. Kryterium Jordana II
f (a) = |f (a)| − f (a) > 0, będzie ona automatycznie nieujemna). Korzystając z Obserwacji 14.2.1(b,h),
dla a 6 x0 < x00 6 b, mamy:
f2 (x00 ) − f2 (x0 ) = V[a,x00 ] (f ) − V[a,x0 ] (f ) − (f (x00 ) − f (x0 )) = V[x0 ,x00 ] (f ) − (f (x00 ) − f (x0 )) > 0.
14.3. Kryterium Jordana II

1
Propozycja 14.3.1 (Kryterium Jordana). Niech f ∈ L 2π (R), x0 ∈ R i 0 < δ 6 π będą takie, że
6
V[x0 −δ,x0 +δ] (f ) < +∞ oraz 2f (x0 ) = f (x0 +) + f (x0 −) . Wtedy Sk (f ; x0 ) −→ f (x0 ).
Dowód . Na podstawie rozkładu Jordana mamy:
f (x0 + t) + f (x0 − t) − 2f (x0 ) = ϕ1 (t) − ϕ2 (t),
gdzie ϕ1 , ϕ2 : [0, δ] −→ R+ są niemalejące. Ponieważ
ϕ1 (0+) − ϕ2 (0+) = f (x0 +) + f (x0 −) − 2f (x0 ) = 0,
możemy założyć, że ϕ1 (0+) = ϕ2 (0+) = 0. Dalej postępujemy jak w dowodzie Twierdzenia 8.1.17, z tym,
że zamiast Lematu 8.1.18 stosujemy jego następujące uogólnienie.
Lemat 14.3.2 (Twierdzenie o wartości średniej). Niech ϕ : [a, b] −→ R+ będzie funkcją monotoniczną
i niech ψ : [a, b] −→ R będzie funkcją całkowalną. Wtedy istnieje punkt ξ ∈ [a, b] taki, że
Z b ( Rb
ϕ(b−) ξ ψ(t) dt, gdy ϕ jest niemalejąca
ϕ(t)ψ(t) dt = Rξ .
a ϕ(a+) a ψ(t) dt, gdy ϕ jest nierosnąca
Dowód . Dowód jest w zasadzie powtórzeniem dowodu Lematu 8.1.18. Różnice pojawiają się przy uzasad-
(2)
nianiu ciągłości funkcji g oraz badaniu zbieżności ciągu (sn )∞n=1 . Dla uniknięcia nieporozumień dowód
przedstawiamy w całości.
Podstawienie t := a + b − u redukuje przypadek nierosnący do niemalejącego. Dla n ∈ N, niech
b−a
tn,j := a + j, j = 0, . . . , n.
n
Rb (1) (2)
Mamy a ϕ(t)ψ(t) dt = sn + sn , gdzie
Xn Z tn,j Xn Z tn,j
(1) (2)

sn := ϕ(tn,j−1 ) ψ(t) dt, sn := ϕ(t) − ϕ(tn,j−1 ) ψ(t) dt.
j=1 tn,j−1 j=1 tn,j−1
Niech Z b
g(x) := ψ(t) dt, x ∈ [a, b].
x
Przypomnijmy (Propozycja 12.1.28), że g jest funkcją ciągłą. Niech m := min g, M := max g. Przekształ-
camy:
n
X n−1
X
s(1)

n = ϕ(tn,j−1 ) g(tn,j−1 ) − g(tn,j ) = ϕ(a)g(a) + g(tn,j ) ϕ(tn,j ) − ϕ(tn,j−1 ) .
j=1 j=1
Wynika stąd, że
mϕ(tn,n−1 ) 6 s(1)
n 6 M ϕ(tn,n−1 ), n ∈ N.
Dalej mamy:
nZ tn,j o
|s(2)
n | 6 [ϕ(b) − ϕ(a)] max |ψ(t)| dt : j = 1, . . . , n −→ 0
tn,j−1 n→+∞
(ponownie korzystamy z ciągłości całki względem zbioru (zob. Propozycja 12.1.28)). Ostatecznie, prze-
chodząc z n do +∞ dostajemy:
Z b
mϕ(b−) 6 ϕ(t)ψ(t) dt 6 M ϕ(b−).
a
Teraz wystarczy już tylko skorzystać z własności Darboux (dla funkcji g).
6

Przypomnijmy, że (wobec rozkładu Jordana) granice jednostronne istnieją.
262
Przykład 14.3.3. Funkcja (

π
|x| cos 2x , 0 < |x| 6 π
f (x) :=
0, x=0
(po okresowym przedłużeniu na R) spełnia w punkcie x0 := 0 warunki kryterium Diniego (na podstawie
Wniosku 14.1.5(e)), ale nie spełnia warunków kryterium Jordana (por. Obserwacja 14.2.1(g)).
14.4. Transformacja Fouriera

Definicja 14.4.1. Dla dowolnej funkcji f ∈ L1 (Rn ) := L1 (Rn , C) definiujemy jej transformatę Fouriera
wzorem
Z
f (x)e−2πihx,ξi dLn (x), ξ ∈ Rn , 7

(Ff )(ξ) = f (ξ) :=
b
Rn
gdzie h , i oznacza standardowy iloczyn skalarny w Rn .
Obserwacja 14.4.2. (a) fb(0) = Rn f (x)dLn (x).
R
(b) fb jest funkcją ograniczoną oraz

sup |fb(ξ)| 6 kf kL1 .
ξ∈Rn
(c) fb jest funkcją jednostajnie ciągłą.

Istotnie, niech Rn 3 ηk −→ 0. Wtedy dla dowolnych (ξk )∞ n
k=1 ⊂ R , mamy
Z
|fb(ξk + ηk ) − fb(ξk )| 6 |f (x)||e−2πihx,ηk i − 1|dLn (x) −→ 0,
Rn
gdzie ostatnia zbieżność wynika z twierdzenia Lebesgue’a o zmajoryzowanym przechodzeniu do gra-
nicy pod znakiem całki.
Definicja 14.4.3. Operację
F
L1 (Rn ) 3 f 7−→ Ff ∈ BC(Rn , C)
nazywamy transformacją Fouriera.
Jest to oczywiście operator C–liniowy i ciągły. Ponadto, kFk 6 1.
Lemat 14.4.4. Dla dowolnych f, g ∈ L1 (Rn ) mamy
Z
g · fb(ξ) = gb(x + ξ)f (x)dLn (x), ξ ∈ Rn .
d
Rn
W szczególności, dla ξ = 0 dostajemy
Z Z
g · fb dLn = gb · f dLn .
Rn Rn
Dowód .
Z Z Z
g · fb(ξ) = g(x)fb(x)e−2πihx,ξi dLn (x) = g(x) f (y)e−2πihy,xi dLn (y) e−2πihx,ξi dLn (x)
d
Rn Rn Rn
Z Z Z
Fubini
= g(x)e−2πihx,y+ξi dLn (x) f (y)dLn (y) = gb(y + ξ)f (y)dLn (y).
Rn Rn Rn
Lemat 14.4.5. Dla dowolnego a > 0:

r π n π2
−akxk2 kξk2
F(e )(ξ) = e− a , ξ ∈ Rn .
a
W szczególności,
2 2
F(e−πkxk )(ξ) = e−πkξk , ξ ∈ Rn .
7

Uwaga: Czasami transformatę Fouriera definiuje się wzorem
Z
1
(F f )(ξ) := √ f (x)e−ihx,ξi dLn (x).
( 2π)n Rn
263
Dowód . Wystarczy udowodnić przypadek n = 1. Istotnie,

Z Z Z
−akxk2 −akxk2 −2πihx,ξi −ax21 −2πix1 ξ1 2
F(e )(ξ) = e e n
dL (x) = e e dL (x1 ) · · · e−axn e−2πixn ξn dL1 (xn )
1
n
rR r R
r π n π2 2
R
π − π2 ξ12 π − π2 ξn2
= e a ··· e a = e− a kξk .
a a a
W przypadku n = 1, niech
Z
−ax2 2
f (ξ) := F(e )(ξ) = e−ax e−2πixξ dL1 (x), ξ ∈ R.
R
Na podstawie twierdzenia o funkcjach danych całką wiemy, że f ∈ C ∞ (R, C) oraz
Z ∞ ∞ Z ∞
2 2 πi 2 πi
f 0 (ξ) = e−ax (−2πix)e−2πixξ dx = e−ax e−2πixξ − e−ax (−2πiξ)e−2πixξ dx

−∞ a −∞ −∞ a
2π 2
=− ξf (ξ).
a
Rozwiązując to równanie różniczkowe dostajemy
π2
ξ2
f (ξ) = Ce− a , ξ ∈ R.
Pozostaje wyznaczyć stałą C. Mamy
∞
Z r
−ax2 π
C = f (0) = e dx = (Ćwiczenie).
−∞ a
Niech
X := {f ∈ L1 (Rn ) ∩ BC(Rn , C) : fb ∈ L1 (Rn )}.
Odnotujmy, że X jest C–przestrzenią wektorową oraz X ⊂ Lp (Rn ) dla dowolnego p > 1.
∨
Połóżmy f (x) := f (−x). Zauważmy, że
∨ ∨
∨
b
f = fb, fb = fb, f ∈ L1 (Rn ).
∨
Propozycja 14.4.6. (a) fb = f dla dowolnej funkcji f ∈ X . W szczególności, transformacja Fouriera
b
∨
przekształca bijektywnie X na X oraz (F|X )−1 (f ) = fb, f ∈ X .
(b) fd· g = fb ∗ gb dla dowolnych f, g ∈ X .

(c) f[∗ g = fb · gb dla dowolnych f, g ∈ X 8 .
(d) Rn fb· gb dLn = Rn f · g dLn dla dowolnych f, g ∈ X . W szczególności, kfbkL2 = kf kL2 , f ∈ X (a więc
R R
F : X −→ X jest izometrią w sensie normy L2 ).

2 2
Dowód . (a) Niech gε (x) := e−πε kxk , x ∈ Rn , ε > 0. Zauważmy, że gε ∈ L1 (Rn ). Na podstawie Lematów
14.4.4 i 14.4.5, mamy
Z Z Z
gε (x)fb(x)e−2πihx,ξi dLn (x) = gε fb(ξ) = gbε (x + ξ)f (x)dLn (x) = gbε (x)f (x − ξ)dLn (x)
d
Rn Rn Rn
Z Z
1 − π2 kxk2 2
= n
e ε
n
f (x − ξ)dL (x) = e−πkxk f (εx − ξ)dLn (x).
R n ε R n
Ponieważ gε −→ 1 przy ε −→ 0 (punktowo na Rn ) oraz fb ∈ L1 (Rn ), zatem, na podstawie twierdzenia

Lebesgue’a, lewa strona dąży do fb(ξ). Ponieważ f jest ciągła i ograniczona, zatem, ponownie korzystając
b
z twierdzenia Lebesgue’a, wnioskujemy, że prawa strona dąży do f (−ξ), co kończy dowód.
(b) Korzystamy z (a) i Lematu 14.4.4:
∨
b Z ∨
f · g(ξ) = (g · f )b(ξ) =
d b gb(x + ξ)fb(x)dLn (x) = (fb ∗ gb)(ξ).
Rn
8

Wiadomo, że f ∗ g ∈ BC(Rn , C), a więc nasze założenie oznacza, że f ∗ g ∈ X .
264
(c) Korzystamy z (a) i (b):

∨ b
b ∨ ∨ ∨
∗ g = (fb ∗ gb)b = (fb · gb)b
f[ b = fb · gb.
(d) Korzystamy z Lematu 14.4.4 oraz (a):
Z Z Z ∨
b Z
fb · gb dLn = gb dLn =
f ·b f ·b g dLn = f · g dLn .
Rn Rn Rn Rn
Definicja 14.4.7. Mówimy, że funkcja f ∈ C ∞ (Rn , C) jest szybkomalejąca (f ∈ S = S(Rn )) jeżeli dla
dowolnych α, β ∈ Nn0 mamy
kf kα,β := sup{|xα Dβf (x)| : x ∈ Rn } < +∞.
W szczególności, dla dowolnych α ∈ Nn0 i k ∈ N0 mamy:

lim rk max |Dαf (x)| = 0.
r→+∞ kxk6r
Obserwacja 14.4.8 (Własności klasy S). (a) D(Rn ) = C0∞ (Rn , C) ⊂ S.

2
(b) e−akxk ∈ S dla dowolnego a > 0.
(c) Dla dowolnych γ ∈ Nn0 i f ∈ S mamy Dγf ∈ S.
(d) S jest zespoloną algebrą.
Jest widoczne, że S jest zespoloną przestrzenią wektorową. Ponadto, dla f, g ∈ S mamy:
X β X β
kf · gkα,β = sup xα Dγf (x)Dβ−γg(x) 6 kf kα,γ kgk0,β−γ < +∞.

x∈Rn γ γ
γ6β γ6β
(e) Dla dowolnych γ ∈ Nn0 γ

i f ∈ S mamy x f ∈ S. W konsekwencji, P · f ∈ S dla dowolnego wielomianu
P ∈ P(Rn , C) oraz f ∈ S.
(f) Funkcja S 3 f 7−→ kf kα,β jest seminormą (dla dowolnych α, β ∈ Nn0 ). Pozwala to wprowadzić w S
strukturę przestrzeni metrycznej ze zbieżnością zadaną przy pomocy relacji
S
S 3 fk −→ f ∈ S, jeżeli kfk − f kα,β −→ 0 dla dowolnych α, β ∈ Nn0 .
(g) S jest przestrzenią zupełną — Ćwiczenie!
(h) Operator S 3 f 7−→ Dγf ∈ S jest ciągły.
(i) Dla dowolnego wielomianu P , operator S 3 f 7−→ P · f ∈ S jest ciągły.
(j) S ⊂ Lp (Rn ), 1 6 p 6 +∞. Ponadto, istnieją stałe C = C(n, p), s = s(n, p) takie, że
kf kLp (Rn ) 6 C max{kf kα,0 : |α| 6 s} = C · Ns (f ), f ∈ S.
W szczególności, operator id : S −→ Lp (Rn ) jest ciągły.
Istotnie, przypadek p = ∞ jest oczywisty (kf kL∞ (Rn ) = kf k0,0 ). Niech 1 6 p < +∞.
n
Niech m := b 2p c + 1. Wtedy
Z 1/p Z (1 + kxk2 )m |f (x)| p 1/p
kf kLp = |f |p dLn = dL n
(x)
Rn Rn (1 + kxk2 )m
Z n
dL (x) 1/p
6 const(n, m)N2m (f ) 2 mp
Rn (1 + kxk )
Z ∞ r n−1 1/p
= const(n, m)N2m (f ) dr = const(n, p)N2m (f ).
0 (1 + r2 )mp
Obserwacja 14.4.9 (Własności transformacji Fouriera w klasie S). (a) Dαfb = (−2πi)|α| xd α f , f ∈ S,
n
α ∈ N0 .
Wzór ten wynika natychmiast z twierdzenia o różniczkowaniu pod znakiem całki: jeżeli f ∈ S,
to xα f ∈ L1 (Rn ), a stąd, na podstawie Propozycji 12.5.1, mamy:
Z Z
Dαfb(ξ) = Dξα (f (x)e−2πihx,ξi )dLn (x) = f (x)(−2πi)|α| xα e−2πihx,ξi dLn (x) = (−2πi)|α| xdα f (ξ).
Rn Rn
265
(b) ξ α fb = (2πi)−|α| D
d αf , f ∈ S, α ∈ Nn .
0
Wzór wystarczy oczywiście sprawdzić jedynie dla α = ej . Na podstawie wzoru Stokesa (Obser-
wacja 13.3.3(d)) mamy:
\ Z
−1 ∂f −1 ∂f
(2πi) (ξ) = (2πi) lim (x)e−2πihx,ξi dLn (x)
∂xj r→+∞ B(r) ∂xj
Z Z
= (2πi)−1 lim f (x)e−2πihx,ξi nj (x)dL∂B(r) (x) − f (x)(−2πiξj )e−2πihx,ξi dLn (x)
r→+∞ ∂B(r) B(r)
Z Z
x j
= (2πi)−1 lim f (x)e−2πihx,ξi dL∂B(r) (x) + ξj f (x)e−2πihx,ξi dLn (x)
r→+∞ ∂B(r) r Rn
Z
xj
= (2πi)−1 lim f (x)e−2πihx,ξi dL∂B(r) (x) + ξj fb(ξ).
r→+∞ ∂B(r) r
Pozostaje wykazać, że
Z
xj ∂B(r)
lim f (x)e−2πihx,ξi dL (x) = 0.
r→+∞ ∂B(r) r
Korzystając z definicji klasy S mamy:
Z xj
f (x)e−2πihx,ξi dL∂B(r) (x) 6 const(n)rn−1 max |f (x)| −→ 0.

r

∂B(r) kxk=r r→+∞
(c) kfbkα,β = (2π)|β|−|α| supRn |D\

α(xβ f )| 6 (2π)|β|−|α| kD α(xβ f )k 1 , f ∈ S, α, β ∈ Nn . W szczególności,
L 0
operator F jest izomorfizmem algebraicznym i topologicznym
P przestrzeni S na siebie (oraz S ⊂ X ).
α |α| α
b(ξ) = fb(ξ), ξ ∈ Rn . Tak
P
(d) Jeżeli aα D u = f, gdzie aα ∈ C, u, f ∈ S, to aα (2πi) ξ u
|α|6N |α|6N
więc, po zastosowaniu transformacji Fouriera, równanie różniczkowe zostało zamienione na (na ogół
aα (2πi)|α| ξ α w klasie S.
P
łatwiejszy) problem podzielności funkcji fb przez wielomian P (ξ) :=
|α|6N
Definicja 14.4.10. Funkcjonały liniowe i ciągłe T : S −→ C nazywamy dystrybucjami temperowanymi

S
(tzn. jeżeli fk −→ f , to T (fk ) −→ T (f )). Zbiór wszystkich dystrybucji temperowanych oznaczamy
S0
przez S 0 = S 0 (Rn ). W przestrzeni S 0 rozważamy topologię zbieżności punktowej (Tk −→ T :⇐⇒ ∀f ∈S :
Tk (f ) −→ T (f )).
Obserwacja 14.4.11 (Własności klasy S 0 ). Niech T ∈ S 0 .
(a) δa ∈ S 0 dla dowolnego a ∈ Rn .
[u] R
(b) Dla u ∈ L2 (Rn ), operator S 3 f 7−→ Rn uf dLn jest dobrze określony i należy do S 0 . W tym sensie
X ⊂ L2 (Rn ) ⊂ S 0 .
Istotnie z nierówności Schwarza oraz Obserwacji 14.4.8 wynika, że
Z
u · f dLn 6 kukL2 kf kL2 6 CkukL2 Ns (f ), f ∈ S, C := C(n, 2), s := s(n, 2).

Rn
(c) Operator L2 (Rn ) 3 u 7−→ [u] ∈ S 0 jest ciągły.
(d) Dla funkcji mierzalnej u : Rn −→ C o wzroście wielomianowym, tzn.
|u(x)| 6 M (1 + kxk2 )m , x ∈ Rn ,
dla pewnych M > 0 i m ∈ N0 , operator [u] jest dobrze określony i należy do S 0 . Przykładem takich
funkcji u są wielomiany.
Istotnie,
(1 + kxk2 )σ |f (x)|
Z Z Z
n 2 m n
u · f dL 6 M (1 + kxk ) |f (x)|dL (x) 6 M dLn (x)

n

n n (1 + kxk 2 )σ−m
R R R
6 M const(n, m)N2σ (f ), f ∈ S, σ := bm + n/2c + 1.
(e) Zdefiniujmy (DαT )(f ) := (−1)|α| T (Dαf ), f ∈ S. Wtedy DαT ∈ S 0 .
(f) Dla wielomianu P zdefiniujmy (P · T )(f ) := T (P · f ), f ∈ S. Wtedy P · T ∈ S 0 .
266
∨ ∨ ∨
(g) Zdefiniujmy T (f ) := T (f ), f ∈ S. Wtedy T ∈ S 0 .
(h) Zdefiniujmy Tb(f ) := T (fb), f ∈ S. Wtedy Tb ∈ S 0 .
Definicja 14.4.12. Dystrybucję Tb nazywamy transformatą Fouriera dystrybucji T .
F
Operację S 0 3 T 7−→ Tb ∈ S 0 nazywamy transformacją Fouriera dystrybucji.
Obserwacja 14.4.13 (Własności transformacji Fouriera w klasie S 0 ). (a) Transformacja Fouriera
F : S 0 −→ S 0
∨
jest izomorfizmem algebraicznym i topologicznym; F −1 (T ) = Tb.
(b) [u]
c = [b u], u ∈ X ⊃ S.
u] ∈ S 0 . Ponadto, na podstawie Lematu
b ∈ L2 (Rn ), skąd wynika, że [u], [b
Istotnie, wtedy u, u
14.4.4, mamy:
Z Z
c ) = [u](fb) =
[u](f u · fb dLn = b · f dLn = [b
u u](f ), f ∈ S.
Rn Rn
αT = (2πi) ξ T |α| α
b, T ∈ S . 0
(c) D
d
Istotnie, na podstawie Obserwacji 14.4.9, mamy
Dd αT (f ) = D αT (fb) = (−1)|α| T (D αfb) = (−1)|α| T ((−2πi)|α| x
d α f ) = (2πi)|α| (ξ α T
b)(f ), f ∈ S.
(d) DαTb = (−2πi)|α| xd αT , T ∈ S 0.
Istotnie,
DαTb(f ) = (−1)|α| Tb(Dαf ) = (−1)|α| T (D
d αf ) = (−1)|α| T ((2πi)|α| ξ α fb) = (−2πi)|α| (x
d α T )(f ), f ∈ S.
c = δ0 , Dαδ0 = (−2πi)|α| [x
(e) δb0 = [1], [1] d α ].
Istotnie,
Z
δb0 (f ) = δ0 (fb) = fb(0) = f (x)dLn (x) = [1](f ), f ∈ S,
Rn
∨
c = δbb0 = δ 0 = δ0 ,
[1] c = (−2πi)|α| x[
Dαδ0 = Dα[1] α [1] = (−2πi)|α| [x
d α ].
c ∈ L2 (Rn ) dla u ∈ L2 (Rn ). Ponadto, k[u]k

(f) [u] c L2 = kukL2 , czyli operator F : L2 (Rn ) −→ L2 (Rn ) jest
izometrią.
Ustalmy u ∈ L2 (Rn ). Zauważmy, że korzystając z Propozycji 14.4.6(d), mamy
|[u](f
c )| = |[u](fb)| 6 kukL2 kfbkL2 = kukL2 kf kL2 , f ∈ S.
Przestrzeń S jest gęsta w L2 (Rn ) w normie L2 . W takim razie, [u] c przedłuża się do funkcjonału
2 n
liniowego i ciągłego Λ : L (R ) −→ C takiego, że kΛk 6 kukL2 . RKorzystając z twierdzenia Riesza,
wnioskujemy, że istnieje funkcja g ∈ L2 (Rn ) taka, że Λ(f ) = Rn f · g dLn , f ∈ L2 (Rn ), oraz
kgkL2 = kΛk. Oznacza to, że [u] c ∈ L2 (Rn ) oraz k[u]k
c = [g], czyli [u] c L2 6 kukL2 . Dla dowodu równości,
∨
c kukL2 = kukL2 = k[u]k∨
zastosujmy poprzednią nierówność do funkcji [u]: L2 = k[u]k
c L2 6 k[u]k
c L2 .
c

aα DαU = T, gdzie aα ∈ C, U, T ∈ S 0 , to aα (2πi)|α| ξ α U
P P b = Tb. Tak więc, po
(g) Jeżeli
|α|6N |α|6N
zastosowaniu transformacji Fouriera, dystrybucyjne równanie różniczkowe zostało zamienione na
aα (2πi)|α| ξ α
P
(na ogół trudny) problem podzielności dystrybucji Tb przez wielomian P (ξ) :=
|α|6N
w klasie S 0 .
Literatura
[Bir 2002] Andrzej Birkholc, Analiza matematyczna, PWN, Warszawa, 2002.

[Car 1967] Henri Cartan, Calcul différentiel. Formes différentielles, Herman, Paris, 1967.
[Dvo-Rog 1950] A. Dvoretzky, C.A. Rogers, Absolute and unconditional convergence in linear normed spaces, Proc. Nat.
Acad. Sci. U. S. A. 36 (1950), 192—197.
[Eng 1968] Ryszard Engelking, Topologia ogólna, PWN, Warszawa, 1976.
[Fed 1969] Herbert Federer, Geometric measure theory, Springer Verlag, Berlin, 1969.
[Fic 1999] Grigorij Michajłowicz Fichtenholz, Rachunek różniczkowy i całkowy, t. I–III, PWN, Warszawa, 1999.
[Lej 1971] Franciszek Leja, Rachunek różniczkowy i całkowy, PWN, Warszawa, 1971.
[Kat 1951] M. Katětov, On real-valued functions in topological spaces, Fund. Math. 38, (1951), 85–91.
[Koł 1978] Witold Kołodziej, Analiza matematyczna, PWN, Warszawa, 1978.
[Kur 1979] Kazimierz Kuratowski, Rachunek różniczkowy i całkowy, PWN, Warszawa, 1979.
[Kra-Par 2002] Steven G. Krantz, Harold R. Parks, A primer of real analytic functions, Birkhäuser, 2002.
[Leb 1905] Henri Lebesque, Sur les fonctions représentables analytiquement, J. math. pures appliquées (1905), 139–215.
[Łoj 1988] Stanisław Łojasiewicz, Wstęp do teorii funkcji rzeczywistych, PWN, Warszawa, 1973.
[Mau 1973] Krzysztof Maurin, Analiza, PWN, Warszawa, t. I Elementy 1973, t. II Wstęp do analizy globalnej, 1971.
[Rud 1969] Walter Rudin, Podstawy analizy matematycznej, PWN, Warszawa, 1969.
[Rud 1986] Walter Rudin, Analiza rzeczywista i zespolona, PWN, Warszawa, 1986.
[Sch 1981] Laurent Schwartz, Kurs analizy matematycznej, PWN, Warszawa, t. I 1979, t. II 1980.
[Sto-Wie 1993] Uwe Storch, Hartmut Wiebe, Lehrbuch der Mathematik, t. 3, Analysis mehrerer Veränderlicher, Integra-
tionstheorie, Spektrum Akademischer Verlag, 1993.
[Sto-Wie 1993] Uwe Storch, Hartmut Wiebe, Lehrbuch der Mathematik, t. 3, Analysis mehrerer Veränderlicher, Integra-
tionstheorie, Spektrum Akademischer Verlag, 1993.
[Ton 1952] H. Tong, Some characterizations of normal and perfectly normal spaces, Duke Math. J. 19, (1952), 289–292.
267
Indeks nazwisk
Abel, 55 Minkowski, 215
Baire, 98, 99, 102 Ostrogradski, 248

Banach, 104, 119, 171, 258
Bernstein, 123 Peano, 42, 133, 159
Bessel, 91 Poincaré, 204
Bolzano, 16 Rademacher, 220
Borel, 66, 135, 161 Riemann, 31, 54, 71, 72, 87, 192, 194, 255
Brouwer, 250 Rolle, 37
Cantor, 7, 11, 25 Schwarz, 13, 111
Carathéodory, 210, 211 Sierpiński, 117
Cauchy, 8, 15, 24, 29, 38, 52, 53, 56–58, 72, 84, 115, 194 Steinhaus, 258
Cavalieri, 216 Steinitz, 55, 118
Czebyszew, 99, 107 Stokes, 247–249
Stone, 121
d’Alembert, 54
Darboux, 32, 71, 192 Taylor, 133–135, 159, 160
de L’Hôpital, 39 Tonelli, 218
de Moivre, 65
De Morgan, 3, 4 Vitali, 212
Dedekind, 8
Dini, 59, 89, 256 Weierstrass, 16, 31, 58, 61, 101, 121, 123
Dirichlet, 31, 55, 71, 192 Whitney, 162
Faà di Bruno, 127 Young, 224

Fatou, 213
Fejér, 90
Fourier, 87, 255, 262, 266
Fréchet, 141, 149
Fubini, 219
Gâteaux, 139
Gauss, 248
Green, 204, 248
Hölder, 29, 214

Hausdorff, 24, 211
Heine, 29
Hilbert, 112
Jacobi, 139
Jensen, 214
Jordan, 34, 92, 197, 260, 261
Lévy, 118
Lagrange, 37, 43, 133, 159, 186
Laplace, 236, 248
Lebesgue, 87, 211, 213, 215, 231, 255
Leibniz, 41, 55, 126, 158
Lipschitz, 29
Möbius, 237
Mertens, 56
269
Indeks
środek szeregu potęgowego, 62 długość krzywej, 78

definicja
aksjomat — Cauchy’ego ciągłości, 29
— ciągłości, 8 — Heinego ciągłości, 29
— Dedekinda, 8 dodatnia
algebra Banacha, 119 — określoność, 163
alternatywa, 3 — półokreśloność, 163
aproksymacja funkcji półciągłych, 102 domknięcie zbioru, 24
argument, 65 dopełnienie zbioru, 4
— główny, 65 droga, 78
atlas, 177 druga
— orientujący, 234 — pochodna, 126, 149
— zgodny z orientacją, 234 — różniczka
— — Frécheta, 149
bijekcja, 5 — — mocna, 149
brzeg druga pochodna, 40
— kawałkami klasy C 1 , 254 dyfeomorfizm, 165
— zbioru, 24 — klasy C k , 165
— przywiedlny, 221
całka dystrybucja
— dolna, 71, 192 — temperowana, 265
— górna, 71, 192 działanie, 7
— jako miara objętości, 199
ekstremum
— krzywoliniowa
— lokalne, 163
— — niezorientowana, 201
— warunkowe, 185
— — zorientowana, 202
ekstremum lokalne, 37
— niewłaściwa, 83
element
— Riemanna po kostce, 71, 192
— neutralny, 7
całkowalność w sensie Riemanna
— odwrotny, 7
— po kostce, 192
— po zbiorze regularnym, 197 forma
całkowalność w sensie Riemanna po kostce, 71 — całkowalna, 246
całkowanie — kwadratowa, 150
— form, 246 — mierzalna, 245
— przez części, 248, 249 — różniczkowa, 241
cecha, 31 formuła polaryzacyjna, 152
ciąg, 5 funkcja, 5
— Cauchy’ego, 8, 15, 24 — analityczna, 67, 136, 172
— geometryczny, 15 — charakterystyczna, 5, 101
— rzeczywisty, 16 — ciągła, 29
— zbieżny, 15, 24 — — w punkcie, 29
— zbieżny do ±∞, 16 — dana całką, 223
ciągłość — Dirichleta, 31, 71, 192
— całki względem zbioru, 213 — I klasy Baire’a, 99
ciało, 7 — jednostajnie ciągła, 29
— uporządkowane, 8 — klasy C k , 127
cosinus hiperboliczny, 33 — logarytmiczna, 33
część — malejąca, 11
— całkowita, 31 — monotoniczna, 11
— rzeczywista, 13 — o wahaniu ograniczonym, 259
— urojona, 13 — oddzielnie ciągła, 99
271
272
Indeks
— odwrotna, 5 klasyczny wzór Stokesa, 249

— okresowa, 11 koniec krzywej, 34
— półciągła koniunkcja, 3
— — z dołu, 100 konstrukcja Carathéodory’ego, 211
— — z góry, 100 kostka, 191
— przejścia, 180 — z narożnikiem, 207
— różniczkowalna, 125, 141 kres
— regularyzująca, 227 — dolny, 10
— Riemanna, 31 — górny, 10
— rosnąca, 11 kryterium
— silnie — Abela zbieżności szeregów, 55
— — malejąca, 11 — asymptotyczne, 52
— — monotoniczna, 11 — całkowe zbieżności szeregów, 85
— — rosnąca, 11 — Cauchy’ego, 115
— — wklęsła, 45 — Cauchy’ego zbieżności szeregów, 53
— — wypukła, 45 — d’Alemberta zbieżności szeregów, 54
— szybkomalejąca, 264 — Diniego, 89, 256
— Weierstrassa, 61 — Dirichleta, 55
— wklęsła, 24, 45, 102, 165 — Jordana, 92, 261
— wykładnicza, 33, 63 — kondensacyjne, 53
— wymierna, 31 — Leibniza zbieżności szeregów, 55
— wypukła, 45, 102, 165 — porównawcze, 52, 84
funkcje styczne, 35 — Weierstrassa zbieżności jednostajnej szeregu
funkcyjnego, 58
gradient, 139 — zbieżności
granica — — jednostajnej szeregów Fouriera, 91
— ciągu, 15 — — niemal jednostajnej szeregów Fouriera, 257
— dolna, 20 krzywa, 34
— dolna funkcji f w punkcie a, 30 — Jordana, 34
— funkcji w punkcie, 30 — — wnętrze, 204
— górna, 20 — — zewnętrze, 204
— górna funkcji f w punkcie a, 30 — — zorientowana dodatnio, 204
— lewostronna, 31 — kawałkami C k , 78
— prawostronna, 31 — prostowalna, 78
grupa, 7 — przeciwna, 34
— abelowa, 7 — zamknięta, 34
— permutacji, 152 k-ta
— przemienna, 7 — pochodna, 126
— różniczka Fréchta, 155
homeomorfizm, 29
— reszta funkcji, 133, 159
iloczyn kula
— Cauchy’ego szeregów, 56 — domknięta, 23
— kartezjański, 4 — otwarta, 23
— — odwzorowań, 5 kwantyfikatory, 3
— skalarny, 111
— wektorowy, 236 laplasjan, 248
— zbiorów, 4 lemat
— zewnętrzny, 239 — Fatou, 213
— — form różniczkowych, 241 — o jednoczesnej parametryzacji, 183
implikacja, 3 — Poincarégo, 204, 244
indukcja matematyczna, 6 liczba
infimum, 10 — e, 19
injekcja, 5 — sprzężona, 13
inkluzja, 4 lokalna parametryzacja, 177
izomorfizm, 108 łączność działania, 7
łamana, 106
jakobian, 139 łuk Jordana, 34
jednostajny warunek Cauchy’ego, 58, 98, 115
jednostka urojona, 12 macierz, 107
jednoznaczność — Jacobiego, 139
— wzoru Taylora, 134, 160 — przejścia, 233
jedynka trygonometryczna, 64 majoranta, 10
j-ta pochodna cząstkowa, 139 maksimum, 10
— lokalne, 37
klasa C k , 127 maksimum lokalne, 163
klasa równoważności, 5 mapa, 177
273
Indeks
metoda przekątniowa, 7 — kostki, 191

metryka, 23 obraz geometryczny krzywej, 34
— Czebyszewa, 99 obraz zbioru, 5
— dyskretna, 23 obszar, 106
— euklidesowa, 27, 98 — normalny, 205
— generowana przez normę, 27, 104 — różniczkowo ściągalny, 244
— indukowana, 25 — tłusty, 237
— `∞ , 27 odcinek (niezorientowany), 105
— `p , 27 odległość, 23
— lp , 97 odwzorowanie, 5
— maksimum, 97 — analityczne, 172
— suma, 98 — antysymetryczne, 238
— translatywna, 104 — borelowskie, 208
metryki — dwuliniowe, 109
— porównywalne, 97 — identycznościowe, 5
— równoważne, 97 — klasy C k na podrozmaitości, 181
miara — mierzalne, 208
— B–regularna, 210 — M–mierzalne, 208
— Hausdorffa, 211 — o wahaniu ograniczonym, 259
— Jordana, 197 — oddzielnie skośnie symetryczne, 239
— Lebesgue’a, 211, 231 — odwrotne, 5
— nieujemna, 210 — proste, 209
— niezmiennicza względem translacji, 212 — różniczkowalne, 125, 141
— regularna, 210 — — na podrozmaitości, 181
— zewnętrzna, 210 — różnowartościowe, 5
— zupełna, 210 — skośnie symetryczne, 238
mierzalność w sensie Jordana, 197 — spłaszczające, 178
minimum, 10 — stałe, 5
— lokalne, 37 — wpisujące, 228
minimum lokalne, 163 ograniczenie
minor główny, 164 — dolne, 10
minoranta, 10 — górne, 10
mnożenie okrąg jednostkowy, 34
— zewnętrzne, 239 okres
— — form różniczkowych, 241 — funkcji, 11
mnożniki Lagrange’a, 186 — podstawowy, 11
moduł, 13, 31 — zasadniczy, 11
— ciągłości, 31 operacja
monotoniczność całki, 72, 193 — podstawiania, 243
— zmiany zmiennych, 243
następnik, 3 operator
negacja, 3 — Laplace’a, 248
niedodatnia określoność, 163 opisy
nierówność — podrozmaitości, 178
— Bessela, 91 — przestrzeni stycznej, 182
— Höldera, 215 orientacja, 233
— Jensena, 214 — indukowana, 237
— Minkowskiego, 215 — kanoniczna, 233
— Schwarza, 13, 91, 111 — podrozmaitości, 234
— Younga, 224 orientujące pole wektorów
nieujemna określoność, 163 — normalnych, 235
niezależność całki krzywoliniowej od drogi całkowania, — stycznych, 235
203 otoczenie, 24
norma, 27, 104 — otwarte, 24
— Czebyszewa, 107 oznaczoność metryki, 23
— dana przez iloczyn skalarny, 112
— euklidesowa, 28, 105 półtoraliniowość, 111
— lp , 105 parametryzacja zgodna z orientacją, 234
— maksimum, 105 pierwiastek
— odwzorowania liniowego, 108 — n-tego stopnia, 16
— suma, 105 — zespolony, 65
normalny ciąg podziałów, 71, 191 pochodna, 35, 125, 142
normy równoważne, 104 — cząstkowa, 139
n-ta pochodna, 40 — — wyższego rzędu, 140
— kierunkowa, 138
objętość, 197 — — wyższego rzędu, 140
274
Indeks
— lewostronna, 35, 125 równoliczność, 6

— prawostronna, 35, 125 równoważność, 3
początek krzywej, 34 reguła de L’Hôpitala, 39
podciąg, 5 reguła równoległoboku, 112
podrozmaitość, 177 regularyzacja funkcji, 227
— lokalna, 177 relacja, 4
podstawa potęgi, 17 — przechodnia, 4
podstawowe twierdzenie rachunku całkowego, 76 — równoważnościowa, 4
podział — symetryczna, 4
— kostki, 191 — zwrotna, 4
— prosty, 191 restrykcja funkcji, 5
— przedziału, 71 reszta
— wpisany, 71, 191 — funkcji, 133
pole — Peano, 133, 159
— potencjalne, 203 — typu Lagrange’a, 133, 159
— wektorowe, 202 retrakcja, 179
poprzednik, 3 rodzina
porównanie całki Riemanna z całką Lebesgue’a, 215 — bezwzględnie jednostajnie sumowalna, 113
postać kanoniczna formy różniczkowej, 242 — bezwzględnie sumowalna, 113
postać kanoniczna funkcji prostej, 209 — jednostajnie sumowalna, 112
postać trygonometryczna, 65 — normalnie sumowalna, 117
potęga zbioru, 4 — sumowalna, 113
potencjał pola, 203 rozkład
prawa de Morgana — jedności, 100, 228, 229
— dla kwantyfikatorów, 3 — Jordana, 260
— dla zbiorów, 4 rozmaitość
— w logice, 3 — orientowalna, 234
prawie wszystkie wyrazy ciągu, 15
promień zbieżności szeregu potęgowego, 63, 118 segment, 105
przechodniość relacji, 8 seminorma, 194
przeciwobraz zbioru, 5 σ–algebra
przeliczalna — zbiorów borelowskich, 207
— addytywność, 210 σ–algebra, 207
przemienność działania, 7 silna
przestrzeń — dodatnia określoność, 163
— łukowo spójna, 34 — ujemna określoność, 163
— Banacha, 104 silne
— Hausdorffa, 24 — ekstremum lokalne, 37
— Hilberta, 112 — maksimum lokalne, 37, 163
— ilorazowa, 5 — minimum lokalne, 37, 163
— lokalnie zwarta, 98, 100 sinus hiperboliczny, 33
— metryczna, 23 składanie odwzorowań ciągłych, 29, 30
— spójna, 26 sklejenie odwzorowań, 5
— styczna, 181 spójność relacji, 8
— unitarna, 111 splot funkcji, 224
— unormowana, 27, 104 stała Eulera, 53
— zupełna, 24 stopień wielomianu, 121
— zwarta, 25 suma
przykład Vitaliego, 212 — aproksymacyjna
punkt — — dolna, 71, 192
— izolowany, 24 — — górna, 71, 192
— krytyczny, 164 — — pośrednia, 72, 194
— skupienia, 24 — Cauchy’ego–Riemanna, 72, 194
— częściowa szeregu, 51
różnica zbiorów, 4 — Darboux, 71, 192
różniczka — krzywych, 34
— cząstkowa, 144 — rodziny sumowalnej, 113
— Frécheta, 141, 142, 149 — szeregu, 51
— Gâteaux, 139 — zbiorów, 4
— mocna, 141, 149 sumy częściowe szeregu Fouriera, 87
— odwzorowania, 183 supremum, 10
— słaba, 139 surjekcja, 5
— wyższego rzędu, 155 symbol nieoznaczony, 18
— złożenia, 143, 151 — 0 · ∞, 16
— zewnętrzna, 242 — 00 , 16
równość zbiorów, 4 — ∞ ∞
, 16
275
Indeks
— ∞ − ∞, 16 — Mertensa, 56
symetria — nierówność Schwarza, 13
— drugiej różniczki, 149 — o średniej całkowej, 214
— wyższych różniczek, 157 — o aproksymacji funkcji półciągłych, 102
symetria metryki, 23 — o całce jako mierze objętości, 199
szereg, 51 — o całkach iterowanych, 198
— bezwarunkowo zbieżny, 54 — o funkcjach danych całką, 200
— bezwzględnie zbieżny, 52 — — niewłaściwą, 200
— formalny, 135 — o grupowaniu wyrazów, 115
— Fouriera, 255 — o monotonicznym przechodzeniu do granicy pod
— funkcyjny, 58 znakiem całki, 213
— geometryczny, 117 — o niezależności całki krzywoliniowej od drogi
— harmoniczny, 52, 53 całkowania, 203
— potęgowy, 62, 118 — o odwzorowaniu
— rozbieżny, 51 — — odwrotnym, 165
— rzeczywisty, 51 — — uwikłanym, 167
— Taylora, 66, 135, 161 — o pochodnej
— w przestrzeni Banacha, 112 — — funkcji odwrotnej, 36
— warunkowo zbieżny, 52 — — złożenia, 36
— zbieżny, 51 — o przyrostach skończonych, 128, 145
Szereg Fouriera, 87 — o różniczkowaniu
szereg Fouriera — — szeregu wyraz po wyrazie, 130, 147
— współczynniki, 87 — — złożenia, 151
szereg geometryczny, 51 — o różniczkowaniu szeregu wyraz po wyrazie, 59
średnica — o równości pochodnych mieszanych, 140
— podziału, 71, 191 — o równoważnych opisach przestrzeni stycznej, 182
— zbioru, 24 — o retrakcji, 251
— o rozkładzie jedności, 100
tangens hiperboliczny, 33 — o rzędzie, 175
topologia, 23 — o symetrii
— dyskretna, 24 — — drugiej różniczki, 149
transformacja Fouriera, 262 — — wyższych różniczek, 157
— dystrybucji, 266 — o tasowaniu szeregów bezwzględnie zbieżnych, 54
transformata Fouriera, 262 — o wartości średniej, 74, 92, 195, 261
— dystrybucji, 266 — o warunkach
translacja, 105 — — dostatecznych na ekstrema lokalne, 165
twierdzenie — — dostatecznych na ekstremum warunkowe, 185
— aproksymacyjne — — koniecznych na ekstrema lokalne, 164
— — Stone’a–Weierstrassa, 121 — o warunku koniecznym na ekstremum warunkowe,
— — Weierstrassa, 121, 123 185
— Banacha–Steinhausa, 258 — o zmianie zmiennych
— Borela, 66, 135, 161 — — w całce Lebesgue’a, 220, 222
— Brouwera o punkcie stałym, 250 — — w całce Riemanna, 201
— Cantora, 7 — podstawowe twierdzenie rachunku całkowego, 76
— Cauchy’ego, 38 — Poincarégo, 204
— Cauchy’ego o wartości średniej, 38 — Rademachera, 220
— Cavalieriego, 216 — reguła de L’Hôpitala, 39
— Diniego, 59 — Riemanna o tasowaniu szeregu warunkowo
— Fejéra, 90 zbieżnego, 54
— Fubiniego, 219 — Riemanna–Lebesgue’a, 87, 255
— jednoznaczność wzoru Taylora, 42 — Rolle’a o wartości średniej, 37
— kryterium — Steinitza, 55
— — Abela zbieżności szeregów, 55 — Stokesa, 247, 248
— — asymptotyczne, 52 — Tonellego, 218
— — całkowe zbieżności szeregów, 85 — warunek Cauchy’ego zbieżności
— — Cauchy’ego zbieżności szeregów, 53 — — całek niewłaściwych, 84
— — d’Alemberta zbieżności szeregów, 54 — — jednostajnej ciągu, 57
— — Dirichleta, 55 — — jednostajnej szeregu, 58
— — kondensacyjne, 53 — — szeregów, 52
— — Leibniza zbieżności szeregów, 55 — warunek konieczny
— — porównawcze, 52, 84 — — istnienia ekstremum lokalnego, 37
— — Weierstrassa zbieżności jednostajnej szeregu — — zbieżności szeregów, 52
funkcyjnego, 58 — warunek wystarczający istnienia ekstremum
— Lagrange’a o wartości średniej, 37 lokalnego, 44
— Lebesgue’a o zmajoryzowanym przechodzeniu do — Weierstrassa, 101
granicy od znakiem całki, 213 — Weierstrassa o osiąganiu kresów, 31
276
Indeks
— wzór Taylora — — dla funkcji klasy C n , 43

— — dla funkcji klasy C n , 43 — — jednoznaczność, 134, 160
— — z resztą Lagrange’a, 43 — — z resztą Lagrange’a, 43
— — z resztą Peano, 42 — — z resztą Peano, 42
ujemna złożenie odwzorowań, 5

— określoność, 163 zacieśnienie odwzorowania, 5
— półokreśloność, 163 zagęszczenie podziału, 71, 191
uzupełnianie miary, 210 zasada
— Cavalieriego, 216
własność — identyczności, 68, 136, 174
— metryczna, 97 — indukcji matematycznej, 6
— topologiczna, 97 — lokalizacji, 89, 256
własność Darboux, 32 — minimum, 6
wahanie zawężenie odwzorowania, 5
— odwzorowania, 259 zawieranie, 4
wartość bezwzględna, 9 zbiór
warunek — średnica, 24
— Carathéodory’ego, 210 — borelowski, 207
— Cauchy’ego, 115 — brzeg, 24
— — jednostajny, 98 — Cantora, 25
— Cauchy’ego zbieżności — co najwyżej przeliczalny, 6
— — całek niewłaściwych, 84 — domknięcie, 24
— — jednostajnej ciągu, 57 — domknięty, 23
— — jednostajnej szeregu, 58 — gęsty, 24
— — szeregów, 52 — I kategorii Baire’a, 98
— dostateczny na ekstremum — II kategorii Baire’a, 98
— — lokalne, 165 — liczb rzeczywistych, 8
— — warunkowe, 185 — mierzalny, 210
— Höldera, 29 — n-elementowy, 6
— konieczny — nieprzeliczalny, 6
— — zbieżności szeregów, 52 — nieskończony, 6
— konieczny na ekstremum — nigdziegęsty, 98
— — lokalne, 164 — o mierze Jordana zero, 75
— — warunkowe, 185 — o objętości zero, 195
— Lipschitza, 29 — ograniczony, 10, 24
— trójkąta dla metryki, 23 — — od dołu, 10
— wystarczający istnienia ekstremum lokalnego, 44 — — od góry, 10
warunek konieczny istnienia ekstremum lokalnego, 37 — otwarty, 23
wielomian, 31, 153 — przeliczalny, 6
— Bernsteina, 123 — pusty, 4
— jednorodny, 120, 152 — regularny, 197
— — stopnia 2, 150 — skończony, 6
— n zmiennych, 120 — spójny, 26
— trygonometryczny, 91 — typu Fσ , 207
wiodący minor główny, 164 — typu Gδ , 207
wnętrze — wnętrze, 24
— krzywej Jordana, 204 — wszystkich podzbiorów, 4
wnętrze zbioru, 24 — wypukły, 105
współczynniki szeregu Fouriera, 87 — zwarty, 25
wspólne zagęszczenie podziałów, 71, 191 zbieżność
wykładnik potęgi, 17 — bezwarunkowa, 117
wykładniki sprzężone, 214 — bezwzględna
wyraz szeregu, 51 — — jednostajna, 58
wzór — — lokalnie jednostajna, 58
— Faà di Bruno, 127 — — niemal jednostajna, 58
— Gaussa–Ostrogradskiego, 248 — jednostajna, 57, 98
— Greena, 204, 205, 248, 249 — lokalnie
— — dla operatora Laplace’a, 248 — — jednostajna, 57
— Leibniza, 41, 126, 158 — — normalna, 58
— na całkowanie przez części, 77, 248, 249 — lokalnie jednostajna, 98
— na całkowanie przez podstawienie, 77 — niemal
— na pochodną złożenia, 44 — — jednostajna, 57
— polaryzacyjny, 152 — — normalna, 58
— Stokesa, 247 — niemal jednostajna, 98
— Taylora, 133 — normalna, 58
277
Indeks
— punktowa, 57, 98
zestawienie odwzorowań, 5
zewnętrze krzywej Jordana, 204
zgodność relacji
— z dodawaniem, 8
— z mnożeniem, 8
zmiana parametryzacji, 34

Analiza 1 2 3 4 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Analiza 1 2 3 4 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Uniwersytet Jagielloński

Wydział Matematyki i Informatyki

(Wersja z 13 czerwca 2015)

Część I. Analiza Matematyczna I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

Rozdział 2. Ciągi liczbowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Rozdział 3. Przestrzenie metryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Część II. Analiza Matematyczna II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

6.2. Iloczyny szeregów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Rozdział 8. Szeregi Fouriera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

Część III. Analiza Matematyczna III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

Rozdział 9. Elementy topologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

Rozdział 10. Różniczkowanie odwzorowań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

Część IV. Analiza Matematyczna IV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

Rozdział 11. Całka Riemanna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

Rozdział 12. Teoria miary i całki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207

12.1. Miara i całka — repetytorium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207

Rozdział 13. Twierdzenie Stokesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

Rozdział Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269

Przy pomocy funktorów ∼, ∨, ∧, =⇒ i ⇐⇒ możemy tworzyć bardziej skomplikowane zdania,

Prawa de Morgana dla kwantyfikatorów:

∼ (∀x∈A : W (x)) ⇐⇒ ∃x∈A :∼ W (x),

Ćwiczenie 1.2.1. Udowodnić, że (x1 , . . . , xn ) = (y1 , . . . , yn ) ⇐⇒ x1 = y1 , . . . , xn = yn .

Jeżeli R ⊂ X × X jest relacją równoważnościową, to dla dowolnego x ∈ X definiujemy klasę równo-

f −1 (B)(przeciwobraz poprzez f ) = f −1 (B)(obraz poprzez f −1 ).

1.5. Zbiory przeliczalne

Twierdzenie 1.5.2 (Zasada minimum). Niech ∅ 6= A ⊂ N. Wtedy

Obserwacja 1.5.4. (a) Relacja równoliczności zbiorów jest relacją równoważnościową.

Trzeba tylko pokazać, że a jest odwzorowaniem surjektywnym. Przypuśćmy, że c0 ∈ C \ a(N). Wtedy

S Załóżmy, że rodzina (Ai )i∈I ⊂ P(X) jest taka, że #I 6 ℵ0 oraz #Ai 6 ℵ0 , i ∈ I.

zbiorów ustawiamy w nieskończoną tablicę

Wniosek 1.5.6. Jeżeli X1 , . . . , Xn są co najwyżej przeliczalne, to X1 × · · · × Xn jest co najwyżej prze-

i możemy zastosować Twierdzenie 1.5.5.

Wniosek 1.5.7. Zbiór Q jest przeliczalny.

Twierdzenie 1.5.8 (Cantor 2 ). Zbiór X wszystkich ciągów N −→ {0, 1} jest nieprzeliczalny.

Dowód . Oczywiście X jest nieskończony. Przypuśćmy, że ustawiliśmy go w ciąg a : N −→ X. Teraz

Powyższa metoda dowodu nosi nazwę metody przekątniowej.

1.6. Grupy, ciała, ciała uporządkowane

1.7. Konstrukcja Cantora liczb rzeczywistych

Łatwo widać, że ∼ jest relacją równoważności w C. Definiujemy zbiór liczb rzeczywistych

an − bn > ank − bnk − |an − ank | − |bn − bnk | > ε/3 =: ε0 .

Istotnie, przypuśćmy, że R = A ∪ B is spełnione są (C1) – (C4). Korzystając z tych warunków

Przypadek infimum przebiega analogicznie (Ćwiczenie).

Wniosek 1.9.4. Zbiór R \ Q jest gęsty w R.

1.10. Funkcje monotoniczne i okresowe

1.11. Uzupełniony (rozszerzony) zbiór liczb rzeczywistych

b\a −∞ R<0 0 R>0 +∞

1.12. Liczby zespolone

= B A − BCC − CBC + |C| B = B A − B|C| = B(BA − |C|2 ).

2.1. Ciągi liczbowe

Definicja 2.1.1. Mówimy, że ciąg (an )∞

∀ε>0 ∃N ∈N ∀n>N : |an − g| 6 ε.

∀ε>0 ∃N ∈N ∀n,m>N : |an − am | 6 ε.

Obserwacja 2.1.3. Rozważmy ciąg geometryczny (q n )∞

• dla |q| < 1 ciąg jest zbieżny do 0,

Ćwiczenie 2.1.7. Uzasadnić, że symbole nieoznaczone są rzeczywiście „nieoznaczone”. W przypadku

2.2. Pierwiastkowanie i potęgowanie

(p + h)n − pn < hn(p + h)n−1 6 hn(p + 1)n−1 6 a − pn ,

(f) Jeżeli 0 < a < 1, to n a < n+1 a;

Obserwacja 2.2.6. (a) Jeżeli x ∈ Q, to powyższe ax zgadza się z poprzednią definicją.

Obserwacja 2.2.9. Dla a, b > 0 i x, x1 , x2 ∈ R mamy:

Twierdzenie 2.2.10 (Por. Twierdzenie 2.2.7(d)). Niech a > 0.

W kontekście Twierdzenia 2.2.10(e), powstaje naturalne pytanie

Prowadzi ono do kolejnych trzech symboli nieoznaczonych 1∞ , 00 i ∞0 :

(e) Wynika z (d). x