Professional Documents
Culture Documents
गणपति पूजा i
गणपति पूजा i
सर्वेष्वारब्धकार्येषु त्रयस्त्रिभुवनेश्वराः ।
देवा दिशन्तु नः सिद्धिं ब्रह्मेशानजनार्दनाः ।
पंचांग
१. पंचांग पाहून वरील संस्कृ त लिखाणातील ‘अमुक’ या शब्दाच्या ठिकाणी संवत्सर, वार आणि नक्षत्र यांचा उच्चार करावा.
२. ज्या प्रदेशाला ‘दण्डकारण्ये देशे गोदावर्याः दक्षिणे तीरे बौद्धावतारे रामक्षेत्रे’ हे वर्णन लागू नसेल किं वा प्रदेशाचा ‘देशकाल’ पूजकाला ठाऊक
नसेल, त्या वेळी वर उल्लेखिलेल्या शब्दांच्या ठिकाणी ‘आर्यावर्त देशे’ असे म्हणावे.
ज्यांना वरील ‘देशकाल’ म्हणणे शक्य नसेल, त्यांनी पुढील श्लोक म्हणावा आणि नंतर ‘संकल्प’ उच्चारावा.
संकल्प
उजव्या हातात अक्षता घेऊन ‘संकल्प’ उच्चारावा.
मम आत्मनः परमेश्वराज्ञारूपसकलशास्त्रश्रुतिस्मृतिपुराणोक्तफलप्राप्तिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थं मम श्रीसिद्धिविनायक- प्रीतिद्वारा सकलपापक्षयपूर्वकं
सर्वकर्मनिर्विघ्नत्वपुत्रपौत्राभिवृद्धिमहैश्वर्यविद्याविजयसंपदादिकल्पोक्तफलसिध्द्यर्थम् श्री उमामहेश्वरसहितश्रीसिद्धिविनायकदेवताप्रीत्यर्थं ध्यानावाहनादि
षोडशोपचारैः पूजनमहं करिष्ये । तत्रादौ निर्विघ्नतासिध्द्यर्थं श्री महागणपतिपूजनं करिष्ये । शरीरशुद्ध्यर्थं विष्णुस्मरणं करिष्ये । कलशशङ्खघण्टादीपपूजनं
च करिष्ये ।।
श्री महागणपतिपूजन
प्रथम पार्थिव मूर्तीच्या समोर किं वा उपलब्ध स्थानानुसार ताम्हण अथवा के ळीचे पान ठेवावे. त्यावर तांदळाची रास घालावी. त्यावर श्रीफळ ठेवतांना
त्याची शेंडी आपल्या दिशेने ठेवावी. नंतर चंदनादी उपचारांनी श्री महागणपतीचे पूजन करावे.
ध्यान
नमस्काराची मुद्रा करून हात छातीशी घ्यावेत आणि श्री महागणपतीचे रूप डोळे मिटू न मनात आठवावे अन् पुढील श्लोक म्हणावा.
आसन
उजव्या हातात अक्षता घेऊन ‘समर्पयामि’ म्हणतांना त्या श्री महागणपतीच्या चरणी वहाव्यात.
श्री महागणपतये नमः । आसनार्थे अक्षतान् समर्पयामि ।।
चंदनादी उपचार
उजव्या हाताच्या अनामिके ने गंध (चंदन) देवाला लावा. त्यानंतर पुढील नाममंत्र म्हणतांना ‘समर्पयामि’ हा शब्द उच्चारत कं सात दिल्याप्रमाणे उपचार
देवाच्या चरणी अर्पण करावेत.
उजव्या हातात २ दूर्वा घेऊन त्यावर पाणी घालावे. नंतर दूर्वांनी ते पाणी नैवेद्यावर प्रोक्षण करून (शिंपडू न) दूर्वा हातातच धरून ठेवाव्यात आणि
आपल्या डाव्या हाताची बोटे दोन्ही डोळ्यांवर (पाठभेद : डावा हात छातीवर) ठेवून नैवेद्य समर्पण करतांना पुढील मंत्र म्हणावेत.
प्राणाय नमः ।
अपानाय नमः ।
व्यानाय नमः ।
उदानाय नमः ।
समानाय नमः ।
ब्रह्मणे नमः ।।
टीप – वेदोक्त पूजाविधीमध्ये ‘प्राणाय नमः ।’ या ठिकाणी ‘ॐ प्राणाय स्वाहा ।’ अशा प्रकारे मंत्र म्हणतात. हातातील एक दूर्वा नैवेद्यावर आणि दुसरी
दूर्वा श्री गणपतीच्या चरणी वहावी. हातावर पाणी घ्यावे अन् पुढील प्रत्येक मंत्र म्हणतांना ते पाणी ताम्हणात सोडावे.
यानंतर पळीभर पाणी घ्यावे आणि ‘प्रीयताम्’ हा शब्द म्हणतांना ते ताम्हणात सोडावे.
अनेन कृ तपूजनेन श्री महागणपतिः प्रीयताम् ।
श्रीविष्णुस्मरण
दोन्ही हात पुसून नमस्काराच्या मुद्रेत छातीशी हात जोडावेत. नंतर ९ वेळा ‘विष्णवे नमो’ म्हणावे अन् शेवटी ‘विष्णवे नमः ।’ असे म्हणावे.
कलश पूजा
गङ्गे च यमुने चैव गोदावरि सरस्वति ।
नर्मदे सिन्धुकावेरि जलेऽस्मिन् सन्निधिं कु रु ।।
कलशे गङ्गादितीर्थान्यावाहयामि ।।
कलशदेवताभ्यो नमः ।
सर्वोपचारार्थे गन्धाक्षतपुष्पं समर्पयामि ।।
२. शंखपूजा
शंखपूजा
शङ्खदेवताभ्यो नमः ।
सर्वोपचारार्थे गन्धपुष्पं समर्पयामि ।।
३. घंटापूजा
घंटापूजा
आगमार्थं तु देवानां गमनार्थं तु रक्षसाम् ।
कु र्वे घण्टारवं तत्र देवताह्वानलक्षणम् ।।
घण्टायै नमः । सर्वोपचारार्थे गन्धाक्षतपुष्पं समर्पयामि ।।
४. दीपपूजा
दीपपूजा
भो दीप ब्रह्मरूपस्त्वं ज्योतिषां प्रभुरव्ययः ।
आरोग्यं देहि पुत्रांश्च मतिं शान्तिं प्रयच्छ मे ।।
दीपदेवताभ्यो नमः ।
सर्वोपचारार्थे गन्धाक्षतपुष्पं समर्पयामि ।।
५. मंडपपूजन
पुढील मंत्र म्हणतांना ‘समर्पयामि’ या शब्दाच्या वेळी मंडपावर गंध, अक्षता आणि फू ल वहावे.
मण्डपदेवताभ्यो नमः ।
गन्धाक्षतपुष्पं समर्पयामि ।।
षोडशोपचार पूजा
ॐ गणानांत्वागणपतिंहवामहेकविंकवीनामुपमश्रवस्तमम् ।
ज्येष्ठराजंब्रह्मणांब्रह्मणस्पतआनःशृण्वन्नूतिभिःसीदसादनम् ।।
गङ्गासरस्वतीरेवापयोष्णीयमुनाजलैः ।
स्नापितोऽसि मया देव तथा शान्तिं कु रुष्व मे ।।
अर्थ : गंगा, सरस्वती, रेवा, पयोष्णी आणि यमुना या नद्यांच्या पाण्याने मी तुला स्नान घालत आहे. हे देवा, मला शांती प्रदान कर.
पुढील प्रत्येक स्नानानंतर शुद्धोदकाचा वरील मंत्र म्हणून देवांच्या चरणी पाणी प्रोक्षण करावे.
कापसाची दोन तांबडी वस्त्रे घ्या अन् ‘समर्पयामि’ म्हणतांना त्यांतील एक वस्त्र मूर्तीच्या गळ्यात अलंकारासारखे घाला, तर दुसरे मूर्तीच्या चरणांवर
ठेवा.
यज्ञोपवीत हे श्री गणेशाच्या गळ्यात घालावे आणि नंतर ते मूर्तीच्या उजव्या हाताखाली घ्यावे. पूजेत महादेवाची मूर्ती नसल्याने ज्या ठिकाणी
महादेवाचे आवाहन के ले असेल, त्या ठिकाणी यज्ञोपवीत अर्पण करावे.
९. नववा उपचार – चंदन
श्री गणपतीला अनामिके ने गंध लावावे.
अंगपूजा
पुढील नावांनी श्री सिद्धिविनायकाच्या चरणी किं वा देवाच्या त्या त्या अवयवांवर उजव्या हाताने (मध्यमा, अनामिका आणि अंगठा एकत्र करून)
अक्षता वहाव्यात.
पत्रीपूजा
पुढील नावांनी देठ देवाकडे करून ‘समर्पयामि’ असे म्हणतांना देवाच्या चरणी पत्री वहावी. (सर्व ठिकाणी प्रत्येक प्रकारची पत्री उपलब्ध असेलच,
असे नाही. त्यामुळे जी पत्री उपलब्ध झाली नसेल, त्या पत्रीच्या ठिकाणी देवाला २ दूर्वा किं वा अक्षता वहाव्यात.)
यानंतर श्री सिद्धिविनायकाची १०८ नावे उच्चारून एके क दूर्वा अर्पण करतात.
११. अकरावा उपचार – धूप
उदबत्ती ओवाळावी किं वा धूप दाखवावा.
नैवेद्यं गृह्यतां देव भक्तिं मे ह्यचलां कु रु । ईप्सितं मे वरं देहि परत्र च परां गतिम् ।।
शर्क राखण्डखाद्यानि दधिक्षीरघृतानि च । आहारं भक्ष्यभोज्यं च नैवेद्यं प्रतिगृह्यताम् ।।
अर्थ : हे भगवंता, या नैवेद्याचा स्वीकार करावा आणि माझी भक्ती अचल करावी. या लोकात माझे अभीष्ट आणि ईप्सित पूर्ण करावे. तसेच
परलोकात मला श्रेष्ठ गती प्राप्त व्हावी. खडीसाखर आदी खाद्यपदार्थ; दही, दूध, तूप आदी भक्ष्य आणि भोज्य आहाररूप अशा नैवेद्याचा आपण
स्वीकार करावा.
टीप – वेदोक्त पूजाविधीमध्ये ‘प्राणाय नमः ।’ या ठिकाणी ‘ॐ प्राणाय स्वाहा ।’ अशा प्रकारे मंत्र म्हणतात.
पूजकाने हातातील १ दूर्वा नैवेद्यावर ठेवावी आणि दुसरी श्री सिद्धिविनायकाच्या चरणी वहावी. उजव्या हातावर पाणी घेऊन पुढील प्रत्येक मंत्र म्हणून
ते पाणी ताम्हणात सोडावे.
जयघोष
देवतांच्या नावांचा जयघोष करावा.
पूजेच्या शेवटी व्यक्त करावयाची कृ तज्ञता
‘हे श्री सिद्धिविनायका, तुझ्या कृ पेने माझ्याकडू न भावपूर्ण पूजा झाली. तुझ्या कृ पेने पूजा करत असतांना माझे मन सातत्याने तुझ्या चरणी लीन
राहिले. पूजेतील चैतन्याचा मला लाभ झाला. यासाठी मी तुझ्या चरणी कृ तज्ञ आहे.’
या वेळी डोळे मिटू न ‘मूर्तीतील चैतन्य आपल्या हृदयात येत आहे’, असा भाव ठेवावा.
४. दीप ओवाळणे
श्री उमामहेश्वरसहितश्रीसिद्धिविनायकाय नमः । दीपं समर्पयामि ।। (दीप ओवाळत आहे.)
५. नैवेद्य दाखवणे
श्री उमामहेश्वरसहितश्रीसिद्धिविनायकाय नमः । नैवेद्यं समर्पयामि ।। (नैवेद्य अर्पण करत आहे.)