अम्ल, क्षार र लवण Acid, Base & Salt

साधारण प्रश्नहरु (General Questions)

१२. उत्त

बम्न भनेको के हो? उत्तर : घोल अवस्थामा आयोनहरू दिने पदार्थलाई अम्ल भनिन्छ ।

अम्मल मुख्य कति प्रकारका हुन्छन ् । उदाहरणसहित लेख्नह

ु ोस ् । २. उत्तर अम्ल दईु प्रकारका हन्छन ् । प्रारिक
अम्ल ii) अप्राङ्गारिक अम्ल

जीव जन्तहरूमा पाइने अम्ललाई प्रारिक अम्ल भनिन्छ । जस्तै:- टार्टरिक अम्ल, साइट्रिक अम्ल,
एसिटिक अम्ल प्रयोगशालामा बनाइएको अम्ललाई अपाङ्गरिक अम्ल भनिन्छ । जस्तै:- HCI.
HNOS, HESO
अम्लका गुणहरू लेख्नुहोस ् । उत्तर: अम्ल अमिलो हन्छ । २.

'अम्लले नीलो लिटमसलाई रातो, फेनोल्फथालिन रजहिन र मिथाइल अरे न्जलाई रातो बनाउँ छ ।
३. अम्लले धातसँग प्रतिकया गरी हाइड्रोजन दिन्छन ।

1
अम्लले क्षारसँग प्रतिकया गरी लवण र पानी बनाउँ छ ।

अम्लका उपयोगहरू लेख्नुहोस ् । उत्तरः१. उद्योग तथा प्रयोगशालामा विभिन्न कार्यमा प्रयोग गरिन्छ।

२. किटाणनासकको रूपमा प्रयोग गरिन्छ।

३. अचारहरूमा प्रयोग गरिन्छ।

५. नार भनेको के हो?

उत्तर : कुनै पनि धातुको अक्साइड र हाइडोअक्साइड लाई क्षार भनिन्छ । पानीमा घुलनशील हुने
क्षारले OH आयोन

दिन्छ।

क्षारको गुणहरू लेख्नुहोस ् । उत्तर : १. क्षारको स्वाद टर्रो हुन्छ।

२. क्षारले रातो लिटमसलाई निलो फेनोल्फथालिनलाई गलाफी र मिथाइल अरे न्जलाई पहे लो
बनाउँ छ । ३. अल्कालीहरू चिप्लो हुन्छ।

४. क्षारले अम्ल सँग प्रतिकृया गरी लवण र पानी बनाउँ दछ। ७ क्षारको उपयोगिता लेख्नहोस।
उत्तर: क) उद्योगमा सावन
ू , कागज आदि बनाएन ।

ख) चिनीको शुद्धीकरण गर्न ग) पेटमा अम्लीयपना वढे को वेलामा औषधीको रूपमा

घ) प्लाष्टीक, रासायनिक मल, आदि बनाएन । 124 Essential SEE Science

2
अकाली भनेको के हो

१०.

१२.

सटिक अम्ल
१४.

निराकरण प्रतिकृया भनेको के हो? अम्ल र भार प्रतिकृया गर्दा अम्लले अम्लीय गण र भारले क्षारीय गण गम
ु ाएर
तटस्थ लवण र पाना रासायनिक प्रतिकृयालाई निराकरण प्रतिकृया भनिन्छ ।

कडा अम्ल र कमजोर अम्ल भन्नाले के बुझिन्छ ? जन अम्लने पानीमा घोलिदा धेरै हाईडोजन आयोन HD दिन्छ
त्यसलाई कडा अम्ल भनिन्छ। जस्तै: Cl. ILSO. जन अम्लले पानीमा घोलिंदा थोरै हाइड्रोजन आयोन ) दिन्छ
त्यसलाई कमजोर अम्ल भनिन्छ। जस्तै : ऐसेटिक अम्ल

कडा क्षार र कमजोर क्षार भन्नाले के बुझिन्छ । उत्तर : जन क्षार पानीमा घोल्दा धेरै हाइडोजक्साइड OH आयोनहरू
दिन्छ, त्यसलाई कडा भार भनिन्छ । जस्त

KOH जुन क्षार पानीमा घोल्दा थोरै हाइडोक्साइड (OH) आयोनहरू दिन्छ त्यसलाई नरम वा कमजोर क्षार भनिन्छ ।
जस्तै : Mg (OH), AI (OH),

3
तेल वा ग्रीज जस्ता चिल्लो पदार्थलाई घुलाउने कुनै दईु अल्कालीको नाम लेख्नुहोस ् । उत्तर:
सोडियम हाइडोअक्साइड (NaOH) र पोटासियम हाइडोअक्साइड (KOH) तेल वा ग्रीज जस्ता
चिल्लो पदार्यघलाउने अल्काली हुन ् ।

लवण भनेको के हो? उत्तर: अम्लमा रहे को हाइडोजनलाई धातुले पूर्ण या आंशिक रूपमा
विस्थापित गरे र बनाइएको तटस्थ यौगिकलाई लवण
भनिन्छ।

अम्लीय लवण र तटस्थ लवण भन्नाले के बुझिन्छ ? उदाहरणसहित लेख्नुहोस ्। उत्तर : अम्लमा
भएको हाइडोजनलाई धातले आंशिक रूपमा विस्थापित गरे र बनेको लवणलाई अम्लीय लवण
भनिन्छ।

जस्तै:-- NaHSOL, Ca(HCO3) आदि । अम्लमा भएको हाइडोजनलाई धातुले पूर्ण रूपमा
विस्थापित गरे र बनेको

लवणलाई साधारण लवण वा तटस्थ लवण भनिन्छ । जस्तै:- NaCI, CaCD आदि
। १५. लवणका गुणहरू लेख्नह
ु ोस ् । उत्तर : १. लवण नुनीलो हुन्छन ।
२. धेरै जसो लवण तटस्थ हुन्छन ्। ३. लवणको पग्लने र उम्लने विन्द ु उच्च हुन्छ।
४. धेरै जसो लवण पानीमा घुलनशील हुन्छ ।

१६. लवण बनाउने प्रकृयाहरू लेख्नुहोस ् । उत्तर : क) दई

ु वा दई
ु भन्दा बढी तत्त्वहरूको
प्रत्यक्ष मिलनद्वारा लवण बनाएन सकिन्छ । जस्तै:

2Na+Cl2 → 2NaCl ख) धातले अम्लसंग प्रतिकृया गरी लवण बनाउँ छ।

Mg+2HCI → MgCl + H2 ग) अम्ल र क्षार प्रतिकृया गरी लवण बन्दछ।

HCI + NaOH → NaCl + H2O घ) धातक

ु ो अक्साइड र अम्ल मिलि लवण बन्दछ।
MgO + H2SO4 → MgSO4+H2O

१७. लवणका उपयोगिताहरू लेख्नुहोस ् । उत्तर : १. खाने कार्यमा

प्रयोग गरीन्छ ।

4
२. सावन, ग्लास र डिटरजेन्ट बनाएन प्रयोग गरिन्छ। ३. विद्यत
ु लेपन
गर्नका लागि प्रयोग गरीन्छ । ४. रासायनिक मलका रूपमा प्रयोग
गरीन्छ।
OH आयोन
।

Essential SEE Science

उदाहरण सहित लेनहोस ् । प्लाय वा क्षारीय वा तटस्थ के हन ् भनि सूचना दिन्छ त्यस मलपंपर, मिथाइल
अरे न्ज फेनोल्फयालिन आदि।

शारक सूचक पदार्थ मिसाई बनाइएको सूचक पदार्थलाई यनिभर्स टस्थ पदार्थ छुट्याउनुको साथै त्यसको

कडापन पनि दे खाउछ।लाई यनि

ु भसेल सूचक पदार

5
डाक्षारसम्म ।। आयोनको परिमाणसँग सम्बन्धित नापलाई PH स्केल भनि ढिापन जति वढि भयो उतिकमहन्छ ।
यस स्कलमा ।दाख 14 सङ्ख्याहरू

३०. उत्तर
भनिन्छ। यस

१६. सूचक पदार्थ भनेको के हो । उदाहरण सा उत्तर जन पदार्थले कनै वस्त अम्लीय वा क्षाराय

भनिन्छ । जस्तै-लिटमलपेपर, मिथाइल

१९. यनि
ु भर्सल संचक पदार्थ भन्नाले के बझि
ु न्छ। उत्तर-धेरै प्रकारका रा भएको प्राहारिक सच
ू क पदा

जसले अम्लीय, क्षारीय वा तटस्थ पदार्थ छुट्याउनक

ु ा

२०. PH स्केल भनेको के हो? उत्तर: कडा अम्ल दे खि कडा क्षारसम्म H+ आयोनको परिमाणलाई

आयोनको गाढापन जति वढि भयो उतिक कडा अम्ललाई यस स्केलमा 1.2 अले जनाइन्छ भन

पदार्थको PH चाहिरहुन्छ ।

२१. PH कागज भन्नाले के बुझिन्छ? उत्तर : यूनिभर्सल सूचक पदार्थको घोलमाड़वाएर सुकाइ बनाएका
घाला

क्षारलाई 13,14 अङ्कले जना

जनाइन्छ ।

३१. उत्तर

लसूचक पदार्थको घोलमाडवार सकाइ बनाएको कागजलाई PH कागजभानन्छ। यो लनाडुवाउदा कस्तो र आउँ छ
त्यसलाई एउटा PH अयक्त रजका चाट सग दाजर PH निकाल

यो कागज

को PH नान

३२.
२२. PH मिटर भनेको के हो?

नाप्नको लागि प्रयोग गरीने उपकरणलाइ PH मटर भानन्छ। जुन वस्तुको उत्तर कर्ने पनि पदार्थको

त्यस वस्तक
ु ो घोलमा PH मिटरको छड डवाइन्छ र PH नापिन्छ।
२३. कुनै पदार्थको PH मान 7 छ भन्नाले के बुझिन्छ ? उत्तर: कने पदार्थको PH मान 7
भने त्यो पदार्थ तटस्थ हुन्छ। अर्थात न त अम्ल न त क्षार हुन्छ भन्ने वकि

दे वझिन्छ।

6
३

२४. माटोकोPH परिक्षण कसरी गरिन्छ? उत्तर : PH परिक्षण गर्नपर्ने माटो र डिस्टील पानी
(distilled water) लाइ एउटा विकरमा समसाएर चलाउने र

वानर आएको पानीमा २४ थोपा यनि

ु भर्सल सचक पदार्थ राख्ने, त्यसपछि पानीका रङ्गमा
जन परिसर

त्यसका आधारमा कलर चार्ट पेपरको साहायताले PH नाप निर्धारण गरिन्छ। २५. सामान्य
सूचक पदार्थ र यनिभर्सल सचक पदार्थ वीच के फरक छ? उत्तर सामान्य सचक पदार्थले
आफ्नो रजमा परीवर्तन ल्याइ अम्ल क्षार र लवण छुट्याउछ भने यानभसल सच

अम्ल र क्षार छट्याउनक

ु ा साथै यसको गाढापन पनि पत्ता लगाउँ दछ । २६. विभिन्न
प्रकारका सूचक पदार्थहरूको नाम लेख्नहोस । साथै ती पदार्थहरूले अम्ल, क्षार र लवणको
घोलमा
रह दिन्छन ् तालिका बनाएर लेख्नुहोस ्। उत्तर: सूचक पदार्थहरूमा लिटमस i) मिथाइल अरे न्ज ii)
फेनोल्पथालिन। सूचक पदार्थ अम्ल

लवण लिटमसनिलोलाई रातो रातोलाई निलो तटस्थ मिथाइल अरे न्जरातोपंहेलो

तटस्थ फनोल्फथालिन रहीन

गल
ु ाफी तटस्थ
३

कारण दिने प्रश्नहरू (Reasonable Questions)

२७. सबै अल्काली क्षार हुन तर सबै क्षार अल्काली होइनन ् किन ? उत्तर
: कुनै धातक
ु ा अक्साइड पानीमा घल
ु ेर हाइड्रोअक्साइड बनाउँ छन ् तर कुनै
धातक
ु ो अक्साइड पानीमा घल्दै न । त्यस
पानीमा घुलनशील क्षार अल्काली हुन्छ अघुलनशील अल्काली हदै न तर
सबै अल्कालीहरू क्षारवाट नै बनेको हुनाले

7
भार हुन्छन । त्यसैले सबै अल्काली क्षार हुन तर सबै क्षार अल्काली
होइनन ् ।
२८ एसिटीक अम्ललाई कमजोर अम्ल र एमोनियालाई कमजोर अल्काली
भनिन्छ, किन ? उतर. एसटिक अम्ल आयानाकरण हुँदा कम मात्रामा म
आयोन बन्दछ त्यसैगरी एमोनियाको घोलमा कम मात्रामा
आयोन निस्कन्छ । त्यसैले एसेटिक एसीडलाई कमजोर अम्ल र
एमोनियाको घोललाई कमजोर क्षार भनिन्छ।
12

126
Essential SEE Science

8
जालीलाई मम्मर मार दद
ु ै भन्न सकिनकी

आयोनिकरण गदा LOH भयोन दिन पाए जाने पानीलाई बम्लरक्षार दव

ु ै भन्न साका रक्षारले OH आयोन
दिया

वाला बलर मार दव

ु ै भन्न सकिन्छ । किनभने
विश्लेषणात्मक परमहरु (Analytial Questions)
रहा

जनाइन्छ । तर

म्याग्नेसियम उत्तर म्याग्नेसियम

2MgO
यो कागज कनै

निकालिन्छ।

अम्लको घोल उत्तर अम्लको घोला

को PH नाप्न
मोललाइ अम्ल वादारका भनाटयाउन स

किनक पदार्थ राख्ने त्यहा दावा पार्ट scale सग तुलना गरर त्यसको PH मान पत्ता लगाउने pH मानभन्दा कम भए अम्ल,

क्षार र PH मान 7 भए तटस्थ हुन्छ । यसरी अम्ल र क्षार छट्याउन सकिन्छ । नियम रिवनलाई
कसरी अल्काली बनाएन सकिन्छ । प्रतिक्या सहित लेख्नुहोस ् ।
नियम रिवनलाई हावामा बाल्दा म्याग्नेसियम अक्साइड वन्छ। अर्थात अल्काली.बन्दछ ।

- 2Mgo यसरी वनेको म्यानेसीयम अक्साईडलाई पानीमा घलाउं दा म्याग्नेसियम हाइड्राजक्साइड Mg +

H2O -> Mg(OH)2
को घोलमा अल्काली हाल्दै जाँदा PH कसरी बदलिदै जान्छ । लको घोलमा अल्काली हाल्दै जाँदा ।'
आयोनको मात्रा घटदै गइघोलकको PH बढ्दै जान्छ । जन अवस्थामा

आयोनको मात्रा OH आयोनको मात्रासँग बराबर हन्छ त्यसबेला घोलको P17 हन्छ । यसरी अल्काली हाल्दै
जाँदा OH बढ्दै गई अन्तमा घोल तटस्थ बन्दछ।

या फिक्का अम्ललाई कानिट वा हाइड्रोजन कार्वेनेटसँग प्रतिक्या गर्दा कस्तो ग्यास उत्पन्न हुन्छ
। यसको परिक्षण कसरी गरिन्छ। फिक्का अम्ललाई कावोनट वा हाइड्रोजन कार्बोनेटसंग प्रतिकया
गर्दा कार्वनडाइअक्साइड ग्याँस बन्दछ । यो गाँसलाई जम्मा गरे र चुनपानीमा पठाएमा दधि
ू लो
रजमा बदलिन्छ । यसरी कार्वनडाइअक्साइडको परीक्षण गरिन्छ। अम्लीय रे डिकल र क्षारीय
रे डिकल भन्नाले के बझि
ु न्छ?NaCl अणुसूत्रमा अम्लीय र क्षारीय रे डिकल कुन कुन

9
ने बुझिन्छ।

बलाउने र छान्ने परिवर्तन आउँ छ

सूचक पदार्थले

हुन ्।

-घोलमा कस्तो
+ अम्लीय रे डिकल: अम्ल र क्षार मिली लवण वन्दा अम्लवाट आएको रे डिकललाई अम्लीय
रे डिकल भनिन्छ ।

अम्लीय रे डिकल अधातुवाट आएको हन्छ जसलाई इलेक्ट्रोनेगेटिभ रे डिकल पनि भनिन्छ ।
बक्षारीय रे डिकल: अम्ल र क्षार मिलि लवण वन्दा क्षारवाट आएको रे डिकललाई क्षारीय
रे डिकल भनिन्छ ।
क्षारीय रे डिकल धातवाट आएको हन्छ, जसलाई इलेक्टोपोजीटिभ रे डिकल पनि भनिन्छ । NaCl
→ Na+ + C1

NaCl मा Na' क्षारीय र Cl-अम्लिय रे डिकल हुन ् । सेडियम हाइड्रोजन सल्फेट

(NaHSO) लाई किन अम्लीय लवण भनिन्छ ? उत्तर : अम्लमा भएको
हाइड्रोजनलाई धातलु े आंसिक रूपमा विस्थापन गरी वनेको हुनाले सोडियम
हाइड्रोजन सल्फेटलाई
अम्लिय लवण भनिन्छ जसलाई पानिमा घोल्दा आंशिक रूपमा आयोनीकरण भइ
हाइड्रोजन आयोन (H) दिन्छ ।

त्यसैले यसलाई अम्लिय लवण भनिन्छ ।

३६. तपाईलाई दई
ु प्रकारको घोलहरू दिइएको छ, एउटाको PH मान 3 र अर्काको PH
मान 6 छ। कुन चाँही बढीअम्लीय होला ? किन? उत्तर : PH मान 6 भन्दा PH
मान 3 भएको घोल बढी अम्लीय हुन्छ किनभने यसले घोलमा बढी हाइड्रोजन
आयोनहरूदिन्छ ।

10
३७. हाइड्रोक्लोरीक अम्ललाई कडा अम्ल र सोडीयम हाइड्रोअक्साइडलाई कडा क्षार
भनिन्छ, किन ? उत्तर : हाइडोक्लोरिक अम्लले घोलमा पूर्णरूपमा आयोनिकरण भई
धेरै हाइड्रोजन आयोन (H) दिने भएकोले यसलाई कडाअम्ल भनिन्छ । सोडियम
हाइडोअक्साइडको घोल पर्ण
ू रूपमा आयोनिकरण भई बढी मात्रामा
हाइड्रोअक्साइड आयोन (OH) दिने भएकोले यसलाई कडा क्षार भनिन्छ।
Essential SEE Science 127
दै न । त्यसैले बनेको हुनाले
त्रामा OH

हर सिल्भर नाइट्रे ट
मा मिसीदा कुन कुन आयोन दिन्च क्याल्सियम क्लोराइडर सन्तुलित समीकरण लजहोस ् यो कन प्रकारको
रासायनिक प्रतिकया हो

11
भासदा, NaOHAN-OF आपोन दिन्छ। नाइट-सिल्भर क्लोराइड क्याल्सियम नाइट्रे ट

२ सोडियम हाइडोजनसाइड पानीमा मिसीदा कुन

हुन रासायनिक प्रतिकयाको सन्तलित समीकरण ललार उत्तर: सोडियम हाइडोअक्साइड पानीमा मिसिदा, Naon

माल्सयम क्लोराइड सिल्भर नाइटे ट-सिल्भर क्लोराइड या CaCh+ 2AGNOZARCI + Ca(NO)

यो दोहोरो विस्थापन प्रतिक्या हो। १३. तलका रासायनिक प्रतिक्याहरू पतिनिधित्व गर्ने समीकरण लेख्नुहोस ् । उत्तर.
) अम्ल +धात लवण + हाइड्रोजन

H.SO. + Cu CuSO, + H2 ii) अम्ल +धातको अक्साइडलवण + पानी

H.SO. + MgO - MgSO. + H2O m) अम्ल + धातको कार्योनेट लवण+पानी+कार्वनडाइअक्साइड

2HCL CaCO, DCaCl, HO CO: iv) अम्ल + अल्काली→ लवण + पानी

Hel + NaOH - NaCl + H2O ५४. एउटा यौगिकले घोल अवस्थामा मालोजन आयोग र सल्फेट आयोन दिन्छ भने
यससग सम्बान्धत तलका पर

उत्तर दिनुहोस ् । 1) यौगिकको नाम र अणुसूत्र लेख्नुहोस ् । . ii) यसलाई लिटमस मिथाइल
अरे न्ज र फेनोफ्यालिनको घोलमा छट्टाछट्टै मिसाउँ दा कस्तो रजमा परिणत

iii) यी यौगिक र एल्मनियम धातबीच हने रासायनिक प्रतिक्याको सन्तलि

ु त सत्र
ू समीकरण
लेख्नह
ु ोस ् । उत्तर: १. सल्फरिक अम्ल - H.SOA

२. यसलाइ लिटमसमा मिसाउँ दा रातो, मिथाइल अरे न्जमा मिसाउँ दा रातो रङ्गमा र
फेनोल्पथालिनमा मिसात

रहिन हुन्छ। ३. 3H2SO4 + 2AI D AL (SO)3 + 3H.

नका

१.

फरक छुटयाउने प्रश्नहरु (Differentiate Questions)

५५. फरक छुट्याउनुहोस ् । ) अम्ल र क्षार ii) क्षार र अल्काली

(ii) कडा अम्ल र कमजोर अम्ल iv) कडा र कमजोर क्षार

v) अम्लीय लवण र तटस्थ लवण Vi) सूचक पदार्थ र यूनिभर्सल सच
ू क पदार्थ
1. यसको स्वाद अमिलो हुन्छ। 2. यसको PH मान 7 भन्दा कम हन्छ। 3. यसले निलो लिटमस
रातो बनाउँ छ।

12
1. यसको स्वाद टर्रो हुन्छ । 12. यसको PH मान 7 भन्दा बढी हुन्छ । 3. यसले
रातो लिटमस निलो बनाउँ छ ।
क्षार धातुका अक्साइड र हाइड्रोअक्साइड हुन ् । 12. सबै क्षार पानीमा घुल्दै नन ् । 13. सबै
क्षार अल्काली होइनन ् ।

अल्काली 1. अल्काली धातुको हाइड्रोअक्साइड मात्र हन ् । 2. सबै अल्काली पानीमा

घुल्दछन ्। 13. सबै अल्काली क्षार हन ् ।

कडा अम्ल यसले पानीमा धेरै H आयोन दिन्छ। यो खान हुँदैन । यो छालामा पदा
पोल्छ।

कमजोर अम्ल 1.यसले पानीमा थोरै आयोन दिन्छ। 12.यो खान हन्छ । उ.यसले
छालामा पोल्दै न ।
Essential SFE Science

13
या पानीमा चल्दा कम ON आयोन दिन्छ।

तटस्थ लवण या अम्लमा भएको आयोन पर्ण

ू विस्थापनबाट बन्दछ ।

NaOH + HCl, NaC1 HẠO 2. यो अम्लीय हदै न।

यो अम्लीय गुणयुक्त हुन्छ।

सुचक पदार्थ

__ यूनिभर्सल सूचक पदार्य यसबाट अम्ल, क्षार र लवण छट्याउन।यसबाट अम्ल, क्षार लवण छट्याउनका साथ
सकिन्छ तर त्यसको शक्ति थाहा हुदै न।

त्यसको शक्ति (PL को मान) पनि थाहा हन्छ । यसमा एउटा मात्र रहन्छ ।
2. यसमा धेरै प्रकारका रजहरू मिसिएका हन्छन ् ।

अम्ल (Acids)

क्षार (Bases)

लवण (Salts) पानीमा घुल्दा म आयोन दिन्छन ् । जस्तै: H.SO. (aq) =2H'SO-

पानीमा घुल्दा OH आयोन दिन्छन ् पानीमा+ver -ve आयोनमा जस्तै: NaOH (aq) = Na'
HOH-छुटिन्छन ् । जस्तैः
NaCl(aq) =Na+ + Cl यिनीहरू प्राय अमिला हुन्छन ् । यिनीहरू प्राय तीता टर्रा हुन्छन ् । यिनीहरू ननि
ु ला
र अन्य स्वादका

हुन्छन ् । नीलो लिटमसलाई रातो बनाउँ छन ् । रातो लिटमसलाई नीलो बनाउँ छन ् ।

लिटमससँग तटस्थ हुन्छन ् । क्षारसंग प्रतिक्रिया गरी लवण अम्लसँग प्रतिक्रिया गरी
लवण प्राय अम्ल-क्षार प्रतिक्रियाबाट बनाउँ छन ् । जस्तैः
बनाउँ छन ् । जस्तैः

लवण बन्छन ् । जस्तैः H.SO.+2KOHDK2SO4+ Ca(OH)2 + 2HCI → CaCl HCl +

NaOH - NaCl + 2HO
+2H2O H2CO3 + NaOH → Na2CO3 NHAOH + CH3COOH + H2SO4 + CuO →
CuSO4 +2HO
CHOONHA + H2O
+HO यिनीहरूको PH मान 7 भन्दा कम यिनीहरूको PH मान 7 भन्दा बढी
यिनीहरूको Pl1 मान 7 हुन्छ ।
HO
HCI, HNO3, HDSO4,.

14
KOH, NaOH, NH4OH, NaCl, KCI, CuSO4, CH.COOH, H.CO, आदि
अम्लकाCa(OH)2, Zn(OH)2, Na2CO3, CaCl2, FeCl3 उदाहरण हुन ् ।

Mg(OH)आदि क्षारका उदाहरण (NHA)2SO आदि लवणका

उदाहरण हुन ्। सोतका आधारमा अम्ल अप्राङ्गारिक र पानीमा घल्

ु ने क्षारहरूलाई
अल्कालीNaCl, KCI, आदि तथस्ट लवण प्राङ्गारिक दईु किसिमका

भनिन्छ । जस्तै: Ca(OH)2,

हुन ् CuSOa, FeCl, आदि हुन्छन ् । प्राङ्गारिक अम्लहरू कमजोर
Ba(OH)2, Mg(OH)2, NaOH अम्लीय लवण हुन ् भने, हुन्छन ् । जस्तै:
CH.COOH DH+ आदि अल्काली हुन ् ।
NaCO क्षारीय लवण हो। +HCoo
Essential SEE Science

15
1

या पानीमा चल्दा कम ON आयोन दिन्छ।

तटस्थ लवण या अम्लमा भएको आयोन पूर्ण विस्थापनबाट बन्दछ ।

NaOH + HCl, NaC1 HẠO 2. यो अम्लीय हदै न।

यो अम्लीय गुणयुक्त हुन्छ।

सुचक पदार्थ

__ यूनिभर्सल सूचक पदार्य यसबाट अम्ल, क्षार र लवण छट्याउन।यसबाट अम्ल, क्षार लवण छट्याउनका साथ
सकिन्छ तर त्यसको शक्ति थाहा हुदै न।

त्यसको शक्ति (PL को मान) पनि थाहा हन्छ । यसमा एउटा मात्र रहन्छ ।
2. यसमा धेरै प्रकारका रजहरू मिसिएका हन्छन ् ।

अम्ल (Acids)

क्षार (Bases)

लवण (Salts) पानीमा घुल्दा म आयोन दिन्छन ् । जस्तै: H.SO. (aq) =2H'SO-

16
पानीमा घुल्दा OH आयोन दिन्छन ् पानीमा+ver -ve आयोनमा जस्तै: NaOH (aq) = Na'
HOH-छुटिन्छन ् । जस्तैः
NaCl(aq) =Na+ + Cl यिनीहरू प्राय अमिला हुन्छन ् । यिनीहरू प्राय तीता टर्रा हुन्छन ् । यिनीहरू नुनिला
र अन्य स्वादका

हुन्छन ् । नीलो लिटमसलाई रातो बनाउँ छन ् । रातो लिटमसलाई नीलो बनाउँ छन ् ।

लिटमससँग तटस्थ हुन्छन ् । क्षारसंग प्रतिक्रिया गरी लवण अम्लसँग प्रतिक्रिया गरी
लवण प्राय अम्ल-क्षार प्रतिक्रियाबाट बनाउँ छन ् । जस्तैः
बनाउँ छन ् । जस्तैः

लवण बन्छन ् । जस्तैः H.SO.+2KOHDK2SO4+ Ca(OH)2 + 2HCI → CaCl HCl +

NaOH - NaCl + 2HO
+2H2O H2CO3 + NaOH → Na2CO3 NHAOH + CH3COOH + H2SO4 + CuO →
CuSO4 +2HO
CHOONHA + H2O
+HO यिनीहरूको PH मान 7 भन्दा कम यिनीहरूको PH मान 7 भन्दा बढी
यिनीहरूको Pl1 मान 7 हुन्छ ।
HO
HCI, HNO3, HDSO4,.
KOH, NaOH, NH4OH, NaCl, KCI, CuSO4, CH.COOH, H.CO, आदि
अम्लकाCa(OH)2, Zn(OH)2, Na2CO3, CaCl2, FeCl3 उदाहरण हुन ् ।

Mg(OH)आदि क्षारका उदाहरण (NHA)2SO आदि लवणका

उदाहरण हुन ्। सोतका आधारमा अम्ल अप्राङ्गारिक र पानीमा घल्

ु ने क्षारहरूलाई
अल्कालीNaCl, KCI, आदि तथस्ट लवण प्राङ्गारिक दईु किसिमका

भनिन्छ । जस्तै: Ca(OH)2,

हुन ् CuSOa, FeCl, आदि हुन्छन ् । प्राङ्गारिक अम्लहरू कमजोर
Ba(OH)2, Mg(OH)2, NaOH अम्लीय लवण हुन ् भने, हुन्छन ् । जस्तै:
CH.COOH DH+ आदि अल्काली हुन ् ।
NaCO क्षारीय लवण हो। +HCoo

17
Essential SEE Science
131
31

हर सिल्भर नाइट्रे ट
मा मिसीदा कुन कुन आयोन दिन्च क्याल्सियम क्लोराइडर सन्तुलित समीकरण लजहोस ् यो कन प्रकारको
रासायनिक प्रतिकया हो

भासदा, NaOHAN-OF आपोन दिन्छ। नाइट-सिल्भर क्लोराइड क्याल्सियम नाइट्रे ट

२ सोडियम हाइडोजनसाइड पानीमा मिसीदा कुन

हुन रासायनिक प्रतिकयाको सन्तलित समीकरण ललार उत्तर: सोडियम हाइडोअक्साइड पानीमा मिसिदा, Naon

माल्सयम क्लोराइड सिल्भर नाइटे ट-सिल्भर क्लोराइड या CaCh+ 2AGNOZARCI + Ca(NO)

यो दोहोरो विस्थापन प्रतिक्या हो। १३. तलका रासायनिक प्रतिक्याहरू पतिनिधित्व गर्ने समीकरण लेख्नुहोस ् । उत्तर.
) अम्ल +धात लवण + हाइड्रोजन

H.SO. + Cu CuSO, + H2 ii) अम्ल +धातको अक्साइडलवण + पानी

18
H.SO. + MgO - MgSO. + H2O m) अम्ल + धातको कार्योनेट लवण+पानी+कार्वनडाइअक्साइड

2HCL CaCO, DCaCl, HO CO: iv) अम्ल + अल्काली→ लवण + पानी

Hel + NaOH - NaCl + H2O ५४. एउटा यौगिकले घोल अवस्थामा मालोजन आयोग र सल्फेट आयोन दिन्छ भने
यससग सम्बान्धत तलका पर

उत्तर दिनुहोस ् । 1) यौगिकको नाम र अणुसूत्र लेख्नुहोस ् । . ii) यसलाई लिटमस मिथाइल
अरे न्ज र फेनोफ्यालिनको घोलमा छट्टाछट्टै मिसाउँ दा कस्तो रजमा परिणत

iii) यी यौगिक र एल्मनियम धातबीच हने रासायनिक प्रतिक्याको सन्तुलित सूत्र समीकरण
लेख्नुहोस ् । उत्तर: १. सल्फरिक अम्ल - H.SOA

२. यसलाइ लिटमसमा मिसाउँ दा रातो, मिथाइल अरे न्जमा मिसाउँ दा रातो रङ्गमा र
फेनोल्पथालिनमा मिसात

रहिन हुन्छ। ३. 3H2SO4 + 2AI D AL (SO)3 + 3H.

नका

१.

फरक छुटयाउने प्रश्नहरु (Differentiate Questions) ५५. फरक छुट्याउनुहोस ् । ) अम्ल र

क्षार ii) क्षार र अल्काली

(ii) कडा अम्ल र कमजोर अम्ल iv) कडा र कमजोर क्षार

v) अम्लीय लवण र तटस्थ लवण Vi) सूचक पदार्थ र यूनिभर्सल सच
ू क पदार्थ
1. यसको स्वाद अमिलो हुन्छ। 2. यसको PH मान 7 भन्दा कम हन्छ। 3. यसले निलो लिटमस
रातो बनाउँ छ।

1. यसको स्वाद टर्रो हुन्छ । 12. यसको PH मान 7 भन्दा बढी हुन्छ । 3. यसले
रातो लिटमस निलो बनाउँ छ ।
क्षार धातुका अक्साइड र हाइड्रोअक्साइड हुन ् । 12. सबै क्षार पानीमा घुल्दै नन ् । 13. सबै
क्षार अल्काली होइनन ् ।

अल्काली 1. अल्काली धातक

ु ो हाइड्रोअक्साइड मात्र हन ् । 2. सबै अल्काली पानीमा
घल्
ु दछन ्। 13. सबै अल्काली क्षार हन ् ।

19
कडा अम्ल यसले पानीमा धेरै H आयोन दिन्छ। यो खान हुँदैन । यो छालामा पदा
पोल्छ।

कमजोर अम्ल 1.यसले पानीमा थोरै आयोन दिन्छ। 12.यो खान हन्छ । उ.यसले
छालामा पोल्दै न ।
Essential SFE Science

या पानीमा चल्दा कम ON आयोन दिन्छ।

तटस्थ लवण या अम्लमा भएको आयोन पर्ण

ू विस्थापनबाट बन्दछ ।

NaOH + HCl, NaC1 HẠO 2. यो अम्लीय हदै न।

यो अम्लीय गुणयुक्त हुन्छ।

सच
ु क पदार्थ

__ यूनिभर्सल सूचक पदार्य यसबाट अम्ल, क्षार र लवण छट्याउन।यसबाट अम्ल, क्षार लवण छट्याउनका साथ
सकिन्छ तर त्यसको शक्ति थाहा हुदै न।

20
त्यसको शक्ति (PL को मान) पनि थाहा हन्छ । यसमा एउटा मात्र रहन्छ ।
2. यसमा धेरै प्रकारका रजहरू मिसिएका हन्छन ् ।

अम्ल (Acids)

क्षार (Bases)

लवण (Salts) पानीमा घल्

ु दा म आयोन दिन्छन ् । जस्तै: H.SO. (aq) =2H'SO-
पानीमा घुल्दा OH आयोन दिन्छन ् पानीमा+ver -ve आयोनमा जस्तै: NaOH (aq) = Na'
HOH-छुटिन्छन ् । जस्तैः
NaCl(aq) =Na+ + Cl यिनीहरू प्राय अमिला हुन्छन ् । यिनीहरू प्राय तीता टर्रा हुन्छन ् । यिनीहरू
नुनिला र अन्य स्वादका

हुन्छन ् । नीलो लिटमसलाई रातो बनाउँ छन ् । रातो लिटमसलाई नीलो बनाउँ छन ् ।

लिटमससँग तटस्थ हुन्छन ् । क्षारसंग प्रतिक्रिया गरी लवण अम्लसँग प्रतिक्रिया गरी
लवण प्राय अम्ल-क्षार प्रतिक्रियाबाट बनाउँ छन ् । जस्तैः
बनाउँ छन ् । जस्तैः

लवण बन्छन ् । जस्तैः H.SO.+2KOHDK2SO4+ Ca(OH)2 + 2HCI → CaCl HCl +

NaOH - NaCl + 2HO
+2H2O H2CO3 + NaOH → Na2CO3 NHAOH + CH3COOH + H2SO4 + CuO →
CuSO4 +2HO
CHOONHA + H2O
+HO यिनीहरूको PH मान 7 भन्दा कम यिनीहरूको PH मान 7 भन्दा बढी
यिनीहरूको Pl1 मान 7 हुन्छ ।
HO
HCI, HNO3, HDSO4,.
KOH, NaOH, NH4OH, NaCl, KCI, CuSO4, CH.COOH, H.CO, आदि
अम्लकाCa(OH)2, Zn(OH)2, Na2CO3, CaCl2, FeCl3 उदाहरण हुन ् ।

Mg(OH)आदि क्षारका उदाहरण (NHA)2SO आदि लवणका

उदाहरण हुन ्। सोतका आधारमा अम्ल अप्राङ्गारिक र पानीमा घल्

ु ने क्षारहरूलाई
अल्कालीNaCl, KCI, आदि तथस्ट लवण प्राङ्गारिक दईु किसिमका

भनिन्छ । जस्तै: Ca(OH)2,

21
हुन ् CuSOa, FeCl, आदि हुन्छन ् । प्राङ्गारिक अम्लहरू कमजोर
Ba(OH)2, Mg(OH)2, NaOH अम्लीय लवण हुन ् भने, हुन्छन ् । जस्तै:
CH.COOH DH+ आदि अल्काली हुन ् ।
NaCO क्षारीय लवण हो। +HCoo
Essential SEE Science
131

22