Epistemologia

dr Katarzyna Paprzycka
TEORIA KUHNA

I. DWIE MYŚLI WSTĘPNE

1. Obserwacja zależy od teorii
(a) teoria flogistowowa (spalanie polega na wyzwalaniu flogistony) vs teoria
oksydacyjna (spalanie polega na dodawaniu tlenu, tj. utlenianiu)
• Obserwacja (teoria flogistonowa): Wyzwolił się flogiston
• Obserwacja (teoria oksydacyjna): Nastąpiło utlenienie.
(b) Teoria Ptolemeusza vs Kopernika:
• Słońce porusza się wokół Ziemi
• Ziemina porusza się wokół Słońca
2. Problem Duhema
(a) teorie są holistycznymi systemami przekonań
• por. problem założeń dodatkowych (falsyfikacja teorii nie jest procedurą
dedukcyjną – nie wiadomo czy odrzucić teorię czy założenia dodatkowe)

II. TEORIA ROZWOJU WIEDZY NAUKOWEJ WG KUHNA

1. Demarkacja nauki i proto-nauki
• Dojrzała nauka charakteryzuje się tym, że wykształca paradygmat
2. Rozwój nauki jest cykliczny; każdy cykl ma cztery fazy:
(a) powstanie paradygmatu (ogólnego spojrzenia na świat)
• wyjaśnia pewne zjawiska (demonstruje potencjał eksplanacyjny)
• nie wyjaśnia wszystkich zjawisk (daje możliwość rozwoju, pozwala badaczom
znaleźć działkę dla siebie)
(b) nauka normalna
• rozwiązywanie łamigłówek naukowych
• działalność badawcza skierowana na konkretne problemy natury empirycznej i
teoretycznej
(c) kryzys
• w końcu (według Kuhna nieuchronnie) badacze napotykają anomalie –
łamigłówki, których nie sposób rozwiązać w danym paradygmacie
• im więcej anomalii, tym bardziej potrzebna jest:
(d) rewolucja
• poszukiwanie nowego paradygmatu, który musi w pierwszym rzędzie wyjaśnić
anomalie
• okres rewolucji to okres współistnienia wielu paradygmatów, które walczą
między sobą, aż wygrywa jeden paradygmat i cykl toczy się dalej...
3. Przykład:
(a) flogistonowa teoria spalania — w procesie spalania wyzwala się flogiston
(b) Można w ten sposób wyjaśnić m.in., dlaczego popiół pozostały po spaleniu drewna
jest lżejszy niż drewno ( – gdyż uciekł flogiston)
(c) Ale spalony metal jest cięższy niż metal przed spaleniem – rdzewieje (według teorii
flogistonowej, powinien być lżejszy)
(d-a’) tlenowa teoria spalania — proces spalania jest procesem utleniania – dodany
zostaje tlen; produkty po spaleniu mają zawsze większą masę niż przed spaleniem.
(b’) Nowa łamigłówka: Dlaczego popiół jest lżejszy niż drewno? – Popiół nie jest
jedynym produktem spalania drewna. Itd.

1
 4. Zmiany paradygmatu jako zmiany Gestaltystyczne:

Królik Stara kobieta Kobieta

Kaczka Młoda kobieta Saksofonista
5. Niektóre tezy Kuhna
(a) Działalność naukowa zawsze zakłada pewien paradygmat
• działalność teoretyczna polega na rozwijaniu paradygmatu tak, by był
stosowany do konkretnych zjawisk
⎯np. w ramach geocentrycznego systemu Ptolemeusza proponowano konkretne
teorie dotyczące zachowania poszczególnych planet.
• obserwacja jest obarczona teoretycznie (theory-laden)
⎯nie tylko jest tak, że zjawiska obserwowane są inaczej wyjaśniane z
perspektywy różnych paradygmatów
⎯naukowcy inne rzeczy widzą patrząc na tę samą rzeczywistość
(b) Wszelkie wnioskowania naukowe (łącznie z wyjaśnieniami) zakładają paradygmat
⎯(to wynika z (a) – wnioskowania naukowe są częścią działalności naukowej)
(c) Niemożliwe jest niezależne od przyjmowanego paradygmatu uzasadnienie
adekwatności przyjmowanego paradygmatu; każde takie uzasadnienie jest oparte na
błędnym kole.
⎯z (b): uzasadnienie paradygmatu P byłoby wnioskowaniem naukowym, a jako
takie zakłada paradygmat P – byłoby zatem obarczone błędnym kołem
(d) Wnioski:
• Paradygmaty naukowe są niewspółmierne
⎯tj. nie ma wspólnej miary, względem której można byłoby względem siebie
porównać, są nieporównywalne
• Naukowcy pracujący w różnych paradygmatach pracują „w innych światach”
⎯postrzegają świat tak różnie, że „ich światy” nie mają ze sobą nic wspólnego
• Relatywizm: nowy paradygmat jest tylko lepszy dla kogoś kto już ten
paradygmat przyjmuje; nie jest on lepszy dla kogoś, kto tego paradygmatu nie
przyjmuje
⎯ponieważ nie istnieją czysto poznawcze racje dla przyjęcia innego
paradygmatu, można więc zupełnie racjonalnie opierać się przyjęciu nowego
paradygmatu
− z punktu widzenia zwolenników Ptolemeusza racjonalne było nieprzyjęcie
teorii Kopernika
• W nauce nie dokonuje się postęp, rozumiany jako zbliżanie się do prawdy:
⎯nauka normalna postępuje gromadząc konkretne wyniki (rozwiązania
pojawiających się łamigłówek)
K. Paprzycka, Epistemologia: Notatki do wykładów. Teoria Kuhna 2
 ⎯nowe paradygmaty nie są bardziej zbliżone do prawdy niż stare paradygmaty
− co najwyżej: nowe paradygmaty są lepsze w generowaniu nowych
problemów badawczych oraz lepsze w oferowaniu nowych narzędzi
rozwiązywania tych problemów
− nowe paradygmaty nie stanowią lepszej reprezentacji rzeczywistości
⇒„…mechanika Newtona jest doskonalsza od Arystotelesowskiej, a
mechanika Einsteina od Newtonowskiej, jeśli traktować je jako
narzędzia rozwiązywania zagadek. … [Jednak] pod pewnymi ważnymi
względami, choć bynajmniej nie wszystkimi, ogólna teoria względności
Einsteina jest bliższa teorii Arystotelesa niż którakolwiek z nich
koncepcji Newtona.” (Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, s. 355)
(e) Zarzut: Kuhn nie uwzględnia tego, że stare paradygmaty redukują się do nowych.
W ten sposób można mówić o ciągłąści w nauce. Z teorii Einsteina można – przy
pewnych dodatkowych założeniach – wyprowadzić teorię Newtona, a z tej – przy
pewnych dodatkowych założeniach – teorię Galileusza.
• Odpowiedź Kuhna: To nieprawda.
⎯To, co można wyprowadzić z teorii Einsteina to formuły matematycznie
podobne do formuł Newtona.
⎯Teoria Einsteina jest niezgodna i niewspółmierna z teorią Newtona, gdyż
interpretacja tych formuł w teorii Newtona jest diametralnie różna od ich
interpretacji w teorii Einsteina.
− Newton i Einstein używają terminu ‘masa’, ale w diametralnie różnych
znaczeniach. Masa Newtonowska jest zachowana, nie zmienia się z
prędkością, podczas gdy masa Einsteinowska zależy od prędkości i może się
zmienić w energię.
− Newton i Einstein obaj mówią o przestrzeni, ale mają na myśli zupełnie
różne rzeczy. Przestrzeń Newtonowska jest płaska, absolutna, jej własności
nie zależą od materii w niej się znajdującej. Przestrzeń Einsteinowska jest
zakrzywiona, względna, a jej własności zależą od materii w niej się
znajdującej.
⎯Ponieważ pojęcia teorii Newtona i Einsteina się różnią, nie można
wyprowadzić jednej teorii z drugiej bez popełniania błędu ekwiwokacji.

K. Paprzycka, Epistemologia: Notatki do wykładów. Teoria Kuhna 3