Materiały do nauki harmonii

kl. III
Co to jest harmonia?

Harmonia jest to nauka o współbrzmnieniach akordowych i związkach pomiędzy nimi. Jest

jednym z 6-ciu elementów dzieła muzycznego. Podstawowym elementem harmonii jest akord.
Akordem nazywamy współbrzmnienie conajmniej trzech dźwieków o różnej wysokości i nazwie.
Dźwiek podstawowy(najniższy)nazywamy prymą, następny tercją i kolejny – kwintą. Taki układ
akordu nazywamy trójdźwiękiem Wśród trójdźwieków najważniejszymi są triady harmonicznej w
danej tonacji. Tonację wyznacza akord na I st. gamy i nazywamy go Toniką. Od niej zależy
położenie innych akordów. Trójdżwiek na IV st. to Subdominanta,(S, 0S) a na V st. -
Dominanata(D,0D).

Wokalny układ 4-głosowy

Aby otrzymać układ 4- gł. nalezy zdwoić jeden ze składników trójdźwieku. W akordzie bez
przewrotu zwykle jest to pryma. Poszczególne głosy w układzie wokalnym mają swoja nazwę, oraz
skalę

Sopran (h)c1 – a2
Alt (e)f – d2
Tenor c – a1
Bas (E)F – d1

Pomiedzy głosami musza być zachowane odpowiednie odległości.

• sopran i alt powinny być oddalone najwyżej o oktawę

• pomiędzy altem a tenorem powinna być odległość mniejsza od oktawy
• tenor i bas moga byc oddalone najwyzej o dwie oktawy, lepiej jednak nie przekraczać
odległości duodecymy

W zapisie nutowym Sopran i alt zapisuje się na górnej pieciolini natomiast tenor i bas - na
dolnej.
Z kolei kierunek laseczek jest nastepujący: S.T – do góry, A I B – do dołu.(przykłady)

Układ akordu

Jeżeli trzy górne głosy sa od siebie oddalone tak, że pomiedzy sasiednimi głosami można
umiescić conajmniej jedej dźwiek akordowy, to akord jest w układzie rozległym. W przeciwnym
razie akord jest w ukladzie skupionym.

Uwaga. Układ akordu zależy tylko od odległości pomiędzy trzema górnymi głosami a nie od basu.
(przykłady).
 Łączenie akordów

Akordy triady mogą mieć stosunek pokrewieństwa – jesli posiadają conajmimiej jeden dźwiek
wspólny i niepokrewieństwa – bez dźwieku wspólnego.
Pokrewne akordy to te, które są zazwyczaj w stosunku kwinty lub tercji, natomiast niepokrewne
to te
które sa w stosunku sekundy.

Rodzaje ruchów głosów

• Ruch prosty – oba głosy poruszają sie w jednym kierunku lecz o różne odległosci
• Ruch równoległy – dwa głosy poruszają sie w tym samym kierunku zachowując ten sam
interwał.
• Ruch przeciwny – oba głosy poruszają się w różnych kierunkach
• Ruch uboczny – jeden głos zostaje na miejscu a drugi porusza sie w góre lub dół.

Uwaga! Ruch równoległy lub przeciwrównolegly w czystych prymach, kwintach i oktawach jest
niedozwolony. Nalezy unikać ruchu wszystkich głosów w jednym kierunku oraz skrzyżowania
głosów.

Łączenie akordów w stosunku kwinty.

• Zachować dżwięk wspólny

• bas poprowadzić skokiem o kwartę lub kwintę na prymę następnego akordu.
• Pozostałe składniki poprowadzić najbliższą drogą na brakujące składniki następnego akordu.

Uwaga! Przy połączeniu Dominanty z Toniką należy rozwiązać dźwięk prowadzący( tercja D)
na prymę Toniki.

Łączenie akordów w stosunku sekundy

• pryma pierwszego akordu w basie porusza się o sekundę na prymę drugiego akordu
• pozostałe składniki poruszają się w ruchu przeciwnym do basu najbliższą drogą na składniki
drugiego akordu.

Powtarzanie akordu

Każdy akord możemy powtórzyć bez zmian lub ze zmianą układu, pozycji akordu lub przewrotu.
Należy unikać jednak ruchu wszystkich głosów w jednym kierunku.

Funkcja akordu

Każdy akord może pełnić okresloną funkcję w różnych tonacjach. Np. Akord C-dur może
pełnić funkcję Toniki w tonacji C-dur lub Subdominanty w tonacji G-dur.
 Harmonizowanie melodii za pomoca trójdwieków triady

Trójdźwięki triady zawierają wszystkie stopnie gamy diatonicznej. Kazdy stopień gamy należy
przynajmniej do jednego z trójdźwieków triady harmonicznej.

I II III IV V VI VII
T 1 3 5
S 5 1 3
D 5 1 3

Warunki , jakie nalezy spełnić przy harmonizacji melodii

1. Nadanie każdemu dźwiękowi melodii znaczenia składnika harmonicznego

pierwszym i ostatnim akordem jest tonika
• dominanta łączy się z toniką a nie z subdominantą
• jeżeli melodia skacze na inny dźwiek tego samego akordu, akord należy powtórzyć
• jeżeli dźwięk jest powtórzony lub zatrzymany jako wieksza wartość rytmiczna, to akord należy
zmienić
• na mocnej części taktu nie należy powtarzac akordu z poprzedzającego taktu

2. Dopisanie pozostałych trzech głosów z zachowaniem wszystkich znanych zasad.

Uwaga! Na kazdą nutę melodii przypada jeden akord.

Uwaga! W żadnym głosie nie może mieć miejsca ruch o odległość zwiększoną, o septymę ani o
odległośc większą od oktawy – nawet w dwóch ruchach.
Zabronione jest też zejscie z sekundy na prymę.

Swobodne łączenie akordów

Łaczenie akordów w stosunku kwinty

1. Z zachowaniem dźw. wspolnego.

-zachować dźw. wspólny

- bas poprowadzić na prymę następnego akordu
- pozostałe składniki na bliższe lub dalsze składniki nast. akordu(zmiana układu)

2. Bez zachowania dźw. wspólnego.

- bas skacze o kwartę na prymę następnego akordu
- pozostałe składniki poruszaja sie w ruchu przeciwnym do basu

Łączenie akordów w stos. sekundy

1 - bas posuwa się o sekunde do góry

- pozostałe składniki poruszają się w ruchu przeciwnym do basu na bliższe lub dalsze składniki
następnego akordu
2 – bas i tercja akordu poruszają się o sekundę do góry
- pozostałe składniki poruszają się w ruchu przeciwny do basu
 Przewroty akordów triady

Gdy w basie znajduje się tercja, to akord jest w I przewrocie.

Gdy w basie znajduje sie kwinta, to akord jest w II przewrocie.

Dozwolone odległości pomiędzy głosami:

• takie same jak w przypadku akordu bez przewrotu

• wyjatek stanowi dozwolona odległośc oktawy pomiędzy altem a tenorem pod warunkiem, że
pomiędzy basem a tenorem jest odległośc najwyzej tercji

Łączenie akordów.
-wg wcześniej poznanych zasad

Dwojenie składników akordu

- w akordzie w I p. dwoimy prymę lub kwintę, w II p. dwoimy kwintę( dwojenie prymy daje
niekorzystne brzmienie)

Uwaga! Kwinta może być zdwojona tylko w ruchu przeciwnym lub ubocznym, a nigdy w
prostym.
Warunki użycia akordu w II przewrocie

• bas osiągamy ruchem o sekundę i wychodzimy z niego też ruchem o sekundę

• akord w II p. jest poprzedzony przez ten sam akord i nastepuje po nim ten sam akord
• dźwięk w basie jest wspólny z dżwiękiem akordu poprzedzającego i następujacego po nim
• akord w II przewrocie nie może występować na mocnej części taktu lub grupy

Bas cyfrowany(generałbas, basso continuo)

• jest to praktyka wykonawcza w muzyce kameralnej i wokalno- instrumentalnej w okresie

baroku i wczesnego klasycyzmu polegająca na tworzeniu akompaniamentu harmoniczno-
kontrapunktycznego na podstawie zapisywanego głosu basowego.i umieszczonych nad nim
cyferek. Głos basowy był wykonywany przez violę da gamba, kontrabas lub fagot, natomiast
akompaniament realizowały organy lub klawesyn.

Umieszczone nad głosem basowym cyfry umownie określały odległości od basu.

• brak cyfry onaczał akord bez przewrotu

• cyfra 6 lub 6 - akord w I przewrocie
3
• 6
4 - akord w II przewrocie
• krzyżyk lub kasownik na basem odnosił się do tercji liczac od basu
• cyfra umieszczona w nawiasie odnosi się do pozycji akordu

Nie wszystkie składniki akordu były oznaczone. Zwykle cyfry wyznaczały tylko ważniejsze
składniki akordu, np. prymę lub składnik dysonansowy.
 Major harmoniczny, minor eolski i dorycki

Przez obniżenie VI st. w tonacji majorowej otrzymujemy jej odmianę harmoniczną i możlimośc
użycia molowej subdominanty.

W tonacji minorowej doryckiej VI st. jest podwyższony i powoduje zastosowanie durowej

subdominanty. Tzw. seksta dorycka dąży do rozwiązania w górę na tercję dominanty.

W minorze eolskim naturalny VII st. jest składnikiem mollowej dominanty i dąży do rozwiązania
w dół na VI st. gamy. Istnieje możliwość następstwa 0 S po 0 D.
Uwaga! Przy połączeniu tzw. akordów jednoimiennych (np. S z 0S)tercja może być
chromatycznie obniżona lub podwyższona tylko w tym samym głosie. W przeciwnym razie
wystepuje tzw. ukośne brzmienie półtonu, które jest niedozwolone.

Kadencja
- jest to zakończenie pewnej myśli muzycznej za pomocą okreslonych następstw akordowych
Jedną z najmniejszych struktur muzycznych jest okres muzyczny składający się z dwóch zdań-
-poprzednika i następnika. Często poprzednik jest zakończony tzw. kadencją zawieszoną, Jest to
połączenie (0)S-D lub 0T-D. Następnik może być zakończony kadencja małą doskonałą D-T lub
kadencją wielką doskonałą (0)S-D-(0)T. Po kadencji doskonałej możemy dodać kadencję
plagalną(koscielną) – poł (0)S – (0)T
W minorze doryckim połączenie S-0T tworzy kadencję dorycką
W minorze eolskim połaczenie 0D -0T tworzy kadencje eolską
W minorze i majorze harmonicznym połączenoe 0S-D tworzy kadencję frigijską( najlepiej gdy
sekunda frigijska znajduje się w sopranie lub basie)

Kadencja jest mocna, gdy w w basie znajdują się prymy akordów

Jeśli chociaż jeden akord wchodzący w skład kadencji(zwłaszcza Dominanta) jest w przewrocie, to
kadencja jest słaba.

Pojedyńcze i podwójne opóźnienie a akordach triady.

W harmonii oprocz dźwieków akordowych mogą wystąpić dźwięki nienależące do akordu, tzw.
dźwięki obce. Są to m.in. dźwięki opóźniające, które wymagają rozwiązania na dżwięk akordowy.
Częstym zjawiskiem jest opóźnienie tercji przez kwartę lub kwinty przez sekstę. Wśród akordów
triady harmonicznej najczęsciej tzw. opóźnienie podwójne występuje w kadencji wielkiej
doskonałej z Dominantą 6 – 5 . W tym przypadku pryma dominanty musi być podwojona i musi
występować w 4–3
basie aby zachować mocną kadencję. Dźwięki opóźniające mogą rozwiązać się. też swobodnie w
innych głosach.
Oczywiście opóźnienia tercji i kwinty mogą pojawić się w innych akordach – pojedyńczo lub
podwójnie.
Dźwięki opóźniajace powinny występować na mocnej części taktu lub grupy.
 Dominanta septymowa

Poprzez dodanie septymy do D otrzymamy akord dysonansowy, który wymaga rozwiązania.

Interwałami tworzącymi dysonans są:7m – pomiędzy 1 a 7, oraz 4zw pom. 3 a 7 gamy. Obecnośc
dysonansów powoduje większe dążenie do rozwiązania na T.
Dominanta septymowa ma postac bez przewrotu i w trzy przewroty.

Aby rozwiązanie na T było prawidłowe i dobrze brzmiące należy zachować następujące warunki:

• dźwięk prowadzący(tercja) rozwiązuje się w górę na prymę Toniki

• septyma rozwiazuje się w dół na tercję Toniki
• kwinta akordu przeważnie opada w dół na prymę Toniki
• pryma skacze na prymę T lub zostaje jako dźw, wspólny stając się kwintą

Uwaga! Septyma może rozwiązać się swobodnie o sekunde do góry, lecz tylko w trzech
górnych głosach, a nigdy w basie.

Przy rozwiazaniu D7 bez przewrotu na T istnieje mozliwość użycia tzw. niepełnej Toniki tj. bez
kwinty z potrojoną prymą. Aby uniknąc niepełnej Toniki mozna z kolei opuscić kwintę w D7 i
podwoić prymę(D7 niepełna).

Uwaga! Nalezy unikać wejścia z oktawy na septymę w głosach skrajnych.

Kwinty równoległe z których jedna jest zmniejszona, a druga czysta lub odwrotnie są
niedozwolone, jesli pojawią się w głosach skrajnych.

W basie cyfrowanym D7 oznaczamy w zależnosci od przewrotu cyframi: 7, 2, 4 6, 4

2 5 3

b.p.IIIp. Ip.IIp.
Dominanta septymowa bez prymy

Gdy usuniemy prymę z D 7 otrzymamy tzw. D7 bez prymy. Aby zachować ukłas 4 – głosowy
nalezy zdwoic kwintę. Najlepiej, gdy D7 b.p. wystepuje w II przewrocie.

Uwaga! Kwintę dwoimy tylko w ruchu przeciwnym lub ubocznym, a nigdy w prostym.

Rozwiazanie septymy moze być ścisłe lub swobodne, z zachowaniem w/w warunków.
Wyjątkowo istnieje możliwość zdwojenia septymy. Jednak w tym przypadku jedna musi być
rozwiązana sciśle, a druga swobodnie. W basie cyfrowanym oznaczona jest najczęściej cyfrą 6.