01 Kokko Logies Bourgault 8 Xromab Ekt New 2

01_Kokko_Logies_Bourgault_8_Xromab_ekt_new_2_Kokkonis 3/28/18 11:59 PM Page 13
ΤιθΑσευονΤΑσ Την εΤεροΤηΤΑ
ο LOUIS ALBERt BOURGAULt-DUCOUDRAY

κΑι Το ελληνικο δημοΤικο ΤρΑγουδι1
ινΑι γνωσΤο πως στην ευρωπαϊκή περιφέρεια οι μου-

σικές έξεις του 19ου αιώνα καθορίζονται σε μεγάλο
βαθμό από την ροή των πολιτικών εξελίξεων και την
ανάδυση των εθνών-κρατών. είναι ο καιρός των επανα-
στάσεων, η ώρα των ταυτοτήτων. είναι η εποχή κατά
την οποία το ενδιαφέρον μεταφέρεται από την οικουμε-
νική ιστορία στην εθνική ιστορία, η οποία, κάτω από την
επιρροή των θεωριών του Herder, προσηλώνεται στην
ψυχή του λαού (Volksgeist).
η νεοελληνική ταυτότητα προκύπτει μέσα από την
διελκυστίνδα δύο εκδοχών του ρομαντισμού: από τη μια
πλευρά το εξ ευρώπης φιλελληνικό μοντέλο, που προ-
τάσσει τα αρχαιοελληνικά ιδεώδη και από την άλλη το
αυτόχθον αφήγημα της ιστορικής συνέχειας, η οποία
στην πορεία ενσωματώνει και την βυζαντινή πολιτισμική
κληρονομιά. ιστορικοί, φιλόλογοι, εθνολόγοι και ανθρω-
πολόγοι έχουν χαρτογραφήσει σχολαστικά τον πολυεπί-
1. Το κείμενο αποτελεί επικαιροποιημένη εκδοχή ανακοίνωσης

με τίτλο «L’altérité amadouée. Louis Albert Bourgault-Ducoudray et
la chanson populaire grecque» που παρουσιάστηκε στο διεθνές επι-
στημονικό συνέδριο Fascinantes étrangetés. La découverte de l’altérité
musicale en Europe au XIXe siècle, που διοργανώθηκε από τα: Uni-
versité de Nice Sophia-Antipolis (CIRCPLES), Paris-Sorbonne (OMF),
CIRIEF avec le partenariat du Festival Berlioz et du Conseil Général
de l’Isère, στην La Côte Saint-André (Isère), στις 24-27 Αυγούστου
2011. Το κείμενο εκδόθηκε στα γαλλικά στο Luc Charles-Dominique,
Yves Defrance, Danièle Pistone (éd.), Fascinantes étrangetés. La décou-
verte de l’altérité musicale en Europe au XIXe siècle, Paris, L’Harmattan,
σ. 119-135.
14 ΤιθΑσευονΤΑσ Την εΤεροΤηΤΑ
πεδο τόπο αυτής της πολιτισμικής οντότητας, που χαρα-

κτηρίζεται από αγωνίες, ασάφειες και αντιπαλότητες2.
εδώ, όπως και αλλού στην ευρώπη, αντιδρώντας
στην οικουμενικότητα του πνεύματος του διαφωτισμού,
η καλλιτεχνική παραγωγή συντονίζεται με το εθνικό αί-
τημα, θέτοντας την λόγια μουσική δημιουργία στην σκιά
του λαϊκού αρχέτυπου και δίνοντας γένεση στις εθνικές
σχολές μουσικής3. Έχει προηγηθεί μια μακρά εποποιία
συλλογής τραγουδιών της προφορικής λαϊκής παράδο-
σης στον ευρωπαϊκό χώρο, από τον οποίον εκπορεύονται
την εποχή αυτή ιδέες, τάσεις αλλά και δράσεις. η πρώτη
συστηματική έκδοση γίνεται στο Παρίσι από τον Claude
Fauriel (1824-25) και βρίσκει θετικότατη αποδοχή4. η
ελλάδα έχει τριπλό ενδιαφέρον στο πλαίσιο μιας ρομαν-
τικής προοπτικής: διαθέτει ένα ένδοξο παρελθόν, έναν
λαό σε επανάσταση και τον εξωτισμό μιας περιοχής η
οποία βρίσκεται στο μεταίχμιο μεταξύ δύσης και Ανα-
τολής.
2. Βλ. ενδεικτικά Άλκη κυριακίδου-νέστορος, Η θεωρία της ελ-

ληνικής λαογραφίας, Αθήνα, 1978· Michael Herzfeld, Ours Once More:
Folklore, Ideology and the Making of Modern Greece, Austin, University
of texas Press, 1982 (ελληνική έκδοση με τίτλο: Πάλι δικά μας. Λα-
ογραφία, ιδεολογία και η διαμόρφωση της σύγχρονης Ελλάδας,
μτφρ. μαρίνος σαρηγιάννης, Αθήνα, Αλεξάνδρεια 2002)· δημήτρης
Τζιόβας, Οι μεταμορφώσεις του εθνισμού και το ιδεολόγημα της
ελληνικότητας στο Μεσοπόλεμο, Αθήνα, οδυσσέας, 1989· John Ko-
liopoulos, thanos Vérémis, Greece. The Modern Sequel, London, Hurst
& Co, 2002.
3. Georges Kokkonis, La question de la grécité dans la musique néo-
hellénique, Paris, De Boccard, Association Pierre Belon, 2008, σ. 61-83.
4. Claude Fauriel, Chants populaires de la Grèce moderne, recueil-
lis et publiés, avec une traduction française, tome Ier. Chants histo-
riques, Paris, Firmin Didot, père et fils, 1824, και Chants populaires
de la Grèce moderne, tome ιI. Chants historiques, romanesques et
domestiques, Paris, Dondey-Dupré, père et fils, 1825. ο προσανατο-
λισμός των δύο τόμων είναι αυστηρά φιλολογικός. για μια κριτική
παρουσίαση της ιστορικής αυτής έκδοσης βλ. Αλέξης Πολίτης, Η
ανακάλυψη των ελληνικών δημοτικών τραγουδιών: προϋποθέσεις,
προσπάθειες και η δημιουργία της πρώτης συλλογής, Αθήνα, θε-
μέλιο, 1984.
BOURGAULt-DUCOUDRAY KAI δημοΤικο ΤρΑγουδι 15

Αυτό είναι το πνεύμα της εποχής κατά την οποία ο
γάλλος συνθέτης Louis Albert Bourgault-Ducoudray τα-
ξιδεύει στην ελλάδα, πρώτα για μια σύντομη επίσκεψη
το 1874, πιθανότατα τον μήνα μάιο, όπως προκύπτει
από τα Ενθυμήματά του5, και πάλι ξανά τον επόμενο
χρόνο για μια πιο εκτενή έρευνα. στην Αθήνα φτάνει
στις 15 ιανουαρίου 1875 και εγκαθίσταται στην γαλλική
Αρχαιολογική σχολή για τρεις περίπου μήνες. στο εν-
διάμεσο, προς τα τέλη μαρτίου, φεύγει για την σμύρνη,
ενώ περνά και κάποιες μέρες από την κωνσταντινού-
πολη. επιστρέφει στην Αθήνα μετά το Πάσχα, μάλλον
προς τα τέλη Απριλίου. στις αρχές μαΐου, λίγο πριν
αναχωρήσει για την μασσαλία, επισκέπτεται τα μέ-
γαρα όπου παρακολουθεί μια τοπική γιορτή6. Ένα μέρος
του τοπικού τύπου χαιρετά την άφιξή του7, ενώ υπάρ-
5. L.-A. Bourgault-Ducoudray, Souvenirs d’une mission musicale en

Grèce et en Orient, Paris, Hachette, 1878 (2η έκδοση. η πρώτη έκδοση
έγινε στο περιοδικό Temps διαδοχικά στις 6, 7 και 10 ιανουαρίου
1876), σ. 3. Το κείμενο των Ενθυμημάτων μεταφράστηκε στα ελλη-
νικά από την καίτη ρωμανού, «λ. Α. μπουργκώ–ντυκουντραί, Ανα-
μνήσεις από μια μουσική αποστολή στην ελλάδα και την Ανατολή»,
Μουσικολογία 7-8 (1989), σ. 87–107. Βλ. επίσης Samuel Baud-Bovy,
« Bourgault-Ducoudray et la musique grecque ecclésiastique et pro-
fane », Revue de musicologie, τ. 68, No l/2, Les fantaisies du voyageur.
XXXIII Variations Schaeffner (1982), σ. 153-163 (153), καθώς και
Bruno Bossis, « Sources populaires et composition, de l’érudition au
génie créateur. L’exemple des mélodies grecques chez Bourgault-
Ducoudray et Ravel », Ostinato Rigore, n° 24 (numéro thématique sur
Maurice Ravel), 2005, σ. 221.
6. Το γεγονός αναφέρεται στα Ενθυμήματα (L.-A. Bourgault-
Ducoudray, Souvenirs…, ό.π.). για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. και
Bruno Bossis, «Sources populaires et composition…», ό.π., σ. 221-224.
7. εφημερίδα Αιών, 23 ιανουαρίου 1875. ο ανώνυμος συντάκτης
φαίνεται ότι μεταφέρει τις απόψεις του Bourgault-Ducoudray, ο
οποίος μεταξύ άλλων σημειώνει: «Ἐὰν ἀπὸ τῆς ἐν Ἑλλάδι μουσικῆς
ἀφαιρεθῶσι αἱ προσθῆκαι τῶν βαρβάρων χρόνων, αἵτινες πολλαχοῦ
ἠλλοίωσαν ὅλως αυτήν, δύναται αὕτη νὰ καταστῆ σπουδαῖον μελέ-
τημα καὶ ἀφετηρία πρὸς μόρφωσιν ὅλως ἐθνικῆς μουσικῆς, πληρε-
στέρας ἴσως καὶ πλουσιωτέρας τῆς εὐρωπαϊκῆς, ὡς ἐχούσης τρόπους
πλειοτέρους τῆς ἐν τῇ δύσει ἀναπτυχθείσης...» για μια αναλυτική
παρουσίαση και σχολιασμό των ως άνω βλ. Πάνος Βλαγκόπουλος,
χουν πολλές αναφορές και στην Εφημερίδα κατά τα έτη

1875-788. ο γαλλικός κύκλος των Αθηνών δημοσιοποιεί
σε ενθουσιώδη τόνο τον σκοπό της αποστολής του υψη-
λού επισκέπτη στον γαλλόφωνο Messager d'Athènes (τ. 14,
24/8-6/9/1875)9.
η εργασία του Bourgault-Ducoudray στιγματίζει την
πρώτη φάση της (εθνο)μουσικολογικής έρευνας στην ελ-
λάδα. σύμφωνα με την περιοδολόγηση του Miroslav
Hroch10, αυτή αντιστοιχεί στην πρώτη φάση δημιουργίας
των εθνικών κινημάτων, πριν η έκφραση της εθνικής συν-
είδησης κεφαλαιοποιήσει πολιτικές στρατηγικές και κοι-
νωνικά ρεύματα, όταν το ενδιαφέρον εστιάζεται σχεδόν
αποκλειστικά στην ανακάλυψη και ανάδειξη της λαϊκής
πολιτισμικής κληρονομιάς. στο πλαίσιο αυτό, ο Bour-
gault-Ducoudray καταγράφει μια σειρά από πρωτιές:
είναι ο πρώτος που συστηματικά θα καταγράψει στο
πεντάγραμμο και θα εκδώσει στη συνέχεια ένα πλήρες
σώμα ελληνικών λαϊκών τραγουδιών11, ο πρώτος που θα
προτείνει πλήρεις εναρμονίσεις τους και τέλος ο πρώτος
«επιστημονικός ρατσισμός και αγνός πατριωτισμός: η ιδεολογία

γύρω από τις συλλογές παραδοσιακών τραγουδιών του Bourgault-
Ducoudray και του Άραμη», Μουσικός Λόγος, 10, 2012, σ. 19-42
(20-21).
8. στέλλα κουρμπανά, «μια άγνωστη επιστολή του Bourgault-
Ducoudray», Μουσικός Ελληνομνήμων, τ. 6, (μάιος-Αύγουστος
2010), σ. 3.
9. Αυτόθι, σ. 4.
10. Miroslav Hroch, Social Preconditions of National Revival in Eu-
rope: A Comparative Analysis of the Social Composition of Patriotic Groups
Among the Smaller European Nations, Cambridge University Press, Cam-
bridge, 1985, σ. 22-30.
11. Πρέπει να σημειωθεί πως πριν την έκδοση του Bourgault-Du-
coudray, είχαν ήδη δημοσιευθεί κι άλλες συλλογές στις οποίες υπήρ-
χαν ενσωματωμένες μουσικές καταγραφές τραγουδιών, είτε στην ευ-
ρωπαϊκή είτε στην βυζαντινή σημειογραφία. Όμως το μικρό δίκτυο
διακίνησής τους δεν επέτρεψε την διάχυσή τους στην κεντρική ευ-
ρώπη. Βλ. Georges Kokkonis, La question de la grécité..., ό.π., σ. 195-
219. για το ιστορικό πολλών εξ αυτών των εκδόσεων βλ. θεόδωρος
συναδινός, Ιστορία της Νεοελληνικής Μουσικής 1824-1919 τ. I,
Αθήνα, Τύπος, 1919, σ. 34-36, υποσημ. 1.

ο οποίος θα θεωρητικοποιήσει την τροπικότητά τους συν-
δέοντάς την με το αρχαιοελληνικό σύστημα, ενισχύοντας
με τον τρόπο αυτό το εγχώριο επιχείρημα περί ιστορικής
συνέχειας.
Τα κίνητρα που ωθούν τον συνθέτη να συλλέξει και
να μελετήσει τις λαϊκές παραδόσεις είναι τόσο επιστη-
μονικά (μελέτη τροπικών συστημάτων) όσο και καλλιτε-
χνικά (νέες εκφραστικές διέξοδοι). με την επιστροφή
του στην γαλλία, καλείται να δώσει διάλεξη με θέμα την
τροπικότητα της ελληνικής μουσικής στις 7 σεπτεμβρίου
1878 στην διεθνή έκθεση των Παρισίων. στην ιστορική
αυτή ομιλία, διακηρύσσει εμφατικά: «Ήρθε ο καιρός να
ξεπεράσουμε τις δύο κλίμακες (ματζόρε και μινόρε) με
νέες, και να ενισχύσουμε την μελωδική έκφραση με νέα
χρώματα. Έτσι θα μπορέσουμε να λύσουμε το πρόβλημα
που σήμερα είναι πιο δύσκολο από ποτέ: να είναι κάποιος
νεοτεριστής και να παραμένει συγχρόνως απλός»12. η
φιλοδοξία του Bourgault-Ducoudray συναντά έτσι ένα
καθολικότερο αίτημα: «μεταξύ του 1870 και του 1914,
κάθε πρωτοπόρος γάλλος συνθέτης κινδύνευε να κατη-
γορηθεί ως βαγκνεριστής. κάποιοι αμύνονταν σκληρά
δηλώνοντας την αποδοκιμασία τους στο μπαϋρόιτ.
Άλλοι έψαχναν να γεφυρώσουν τον βαγκνερισμό και την
γαλλικότητά τους. κάποιοι άλλοι τέλος βρήκαν στον
εξωτισμό τον τρόπο για να γλιτώσουν από αυτή την ανα-
μέτρηση»13. η ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα, σταθερός
καλλιτεχνικός πόλος αναφοράς, καθιστά τον εξωτισμό
της ελληνικής περίπτωσης πιο οικείο, μια επιστροφή στην
μήτρα του ευρωπαϊκού πολιτισμού, με την προσδοκία της
ανα-γέννησης.
Ακόμα και με αυτό το δεδομένο, ωστόσο, παραμένει
εντυπωσιακό, και ασφαλώς πρόωρο για την ελλάδα, το
12. Louis-Albert Bourgault-Ducoudray, La modalité dans la musique

grecque, Paris, Ministère de l’Agriculture et du Commerce-Imprimerie
Nationale, 1878, σ. 48.
13. Didier Francfort, Le chant des Nations. Musiques et Cultures en
Europe, 1780-1914, Hachette, Paris 2004, σ. 160.
πόσο ο Bourgault-Ducoudray εξιδανικεύει το ζήτημα

του «εθνικού» στοιχείου στη μουσική14. στην ρητορική
του το επίθετο αυτό συνδέεται συστηματικά με τα ου-
σιαστικά: μουσική, μελωδία, λαϊκό στοιχείο. στις 13 ιου-
λίου του 1875, από την γενέτειρά του νάντη απευθύνει
μια επιστολή στον Αντώνιο Τζανετάκη-στεφανόπολι, αρ-
χισυντάκτη του Messager d'Athènes:
η κύρια εργασία μου θα είναι η συλλογή ελληνικών
τραγουδιών σε εναρμόνιση. Αν η συλλογή αυτή τύχει
θετικής υποδοχής, μπορεί να έχει μεγάλη επιρροή
στην ελλάδα, διότι θα παγιώσει στις μνήμες των
υπεροπτικών τάξεων τις ευγενείς προφορές της γη-
γενούς λαϊκής μούσας – [και όχι μόνο εκεί, αλλά] και
αλλού, διότι αν εναρμονίσουμε καλώς τις μελωδίες
αυτές, εμπλουτίζουμε την μοντέρνα μουσική γλώσσα
με πολλούς [μουσικούς] τρόπους οι οποίοι υπήρχαν
στην Αρχαιότητα και που σήμερα δεν υπάρχουν15.
είναι η πρώτη φορά που οι «ευγενείς προσφορές της γη-
γενούς λαϊκής μούσας» προβάλλονται ως αντίδοτο έναντι
του εγχώριου μουσικού σνομπισμού, με την προϋπόθεση
της ορθής τους εναρμόνισης. συνεχίζοντας, στην ίδια
επιστολή, ο Bourgault-Ducoudray ισχυρίζεται ότι η με-
λέτη της λαϊκής μουσικής, μαζί με την παράλληλη έρευνά
του για την εκκλησιαστική μουσική16, χτίζουν το υπόβα-
θρο για έναν φιλόδοξο στόχο:
να δώσω τα πρακτικά συμπεράσματα που εξάγω
από αυτές τις εργασίες, δηλαδή μια επισκόπηση των
14. Βλ. Panos Vlagopoulos, “‘the Patrimony of Our Race’: Louis-

Albert Bourgault-Ducoudray and the Emergence of the Discourse on
Greek National Music”, Journal of Modern Greek Studies, Volume 34, n.
1 (May 2016), σ. 49-77. ο συγγραφέας εξετάζει το ιδιαίτερο ενδια-
φέρον του πάνω στους πολιτισμούς της άριας φυλής, καθώς και την
κοινή του δράση με τον βαρύτονο Περικλή Αραβαντινό ή Άραμη, ερ-
μηνευτή εναρμονισμένων δημοτικών τραγουδιών.
15. η επιστολή σχολιάζεται εκτενώς από την στέλλα κουρμπανά,
ό.π., σ. 3-9.
16. για το θέμα αυτό βλ. δημήτρης γιαννέλος, Επιτομή της Θεω-
ρίας της Εκκλησιαστικής Μουσικής, Αθήνα, Ζήτη, 2013, σ. 41-57.

μέσων τελειοποίησης της ελληνικής μουσικής, χωρίς
την αποποίηση του εθνικού στοιχείου, [αλλά και]
χωρίς τον εκτοπισμό του στοιχείου που οφείλεται
στην ευρωπαϊκή πρόοδο. [...] για ακόμα μια φορά
ευχαριστώ για τα δείγματα ζήλου και αφοσίωσης
που επιδείξατε γι’ αυτό που, δικαίως, θεωρείτε ως
εθνική υπόθεση. κάθε επιστημονική ή καλλιτεχνική
κατάκτηση δεν αναδεικνύει το έθνος που την προ-
καλεί;
ο γάλλος συνθέτης χρησιμοποιεί εδώ μια ρητορική που
είναι οικεία στην νεοελληνική διανόηση της εποχής, αφού
απηχεί το περιεχόμενο του εθνισμού που την χαρακτη-
ρίζει. ο όρος εθνισμός είναι σε ευρεία χρήση στα τέλη
του 19ου και στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα,
επανέρχεται όμως στην νεότερη ακαδημαϊκή έρευνα από
τον δημήτρη Τζιόβα, που περιγράφει την διαφορά με-
ταξύ εθνικισμού και εθνισμού ως εξής: «ο πρώτος ανα-
φέρεται στη συγκρότηση του έθνους κράτους, και συν-
δέεται με απελευθερωτικούς αγώνες και/ή σε μια αντί-
σταση πατριωτικού αισθήματος· ο δεύτερος αναφέρεται
στο ίδιο περιεχόμενο, αλλά συνδέεται με μια πνευματική
εμπλοκή ή έναν τρόπο σκέψης»17. η εθνική συγκρότηση
ως πνευματική συγκρότηση μοιάζει να είναι στο επίκεν-
τρο των σχολίων στα Ενθυμήματα του Bourgault-Duco-
udray από την ερευνητική του αποστολή στην ελλάδα:
στις εκδηλώσεις της λαϊκής μούσας, η έμπνευση
είναι τα πάντα, η εργασία δεν είναι τίποτα. γι' αυτό
οι εθνικές μελωδίες έχουν, μέσα στην απλότητά
17. D. tziovas, The nationism of the demoticists and its impact on their
literary theory (1888-1930): an analysis based on their literary criticism
and essays, Amsterdam, Adolf M. Hakkert, 1986, σ. 1-2. ο ίδιος όρος
στην αγγλόφωνη βιβλιογραφία απαντάται και στον J. A. Fishman, ο
οποίος τον χρησιμοποιεί για να διαφοροποιήσει την γεωγραφική εν-
σωμάτωση ενός έθνους από την πολιτική ενσωμάτωση. Πρβλ. J. A.
Fishman, “Nationality-nationalism and nation-nationalism”, in J.
Fishman et al. (dir.), Language problems of developing countries, New
York, John Wiley, 1968, σ. 39-51.
τους, μια αμίμητη γεύση που αψηφά τις προσπά-

θειες των πιο έμπειρων καλλιτεχνών18.
η εξιδανίκευση της λαϊκής μούσας, όπως εκφράζεται
«στην ελλάδα και την Ανατολή» έχει ασφαλώς τις κα-
ταβολές της στην ευρωπαϊκή τάση προς τον εξωτισμό
που σημαδεύει τον 18ο αιώνα, με το pittoresque στην ευ-
ρωπαϊκή μουσική να υιοθετεί την επιρροή της μουσικής
των γενιτσάρων19 και των turqueries20. Όμως ο οριεντα-
λισμός που χαρακτηρίζει τόσο τα μουσικά όσο και τα
μουσικολογικά έργα του Bourgault-Ducoudray δεν είναι
πλέον ο ίδιος. Ακολουθώντας τα βήματα του Guillaume
André Villoteau21, αναζητά όχι απλώς να βιώσει, αλλά να
τεκμηριώσει την ετερότητα, υποστηρίζοντας τις αισθητι-
κές αναζητήσεις του με ερευνητική μεθοδολογία, έστω
και αν αυτή συνιστά ένα είδος επιστημονικού οριεντα-
λισμού22. Αυτή του η προτεραιότητα είναι ορατή στη με-
λέτη του για την ελληνική εκκλησιαστική μουσική, καθώς
και στην εισαγωγή της συλλογής των Τριάντα λαϊκών
μελωδιών, η οποία επικεντρώνεται αποκλειστικά στους
18. L.-A. Bourgault-Ducoudray, Souvenirs..., ό.π., σ. 8-10.

19. Eric Rice, “Representations of Janissary music (Mehter) as mu-
sical exoticism in western compositions, 1670-1824”, Journal of Musi-
cological Research, vol. 19, Issue 1, 1999, σ. 41-88. Βλ. επίσης, Karl
Signell, “Mozart and the Mehter”, Turkish Music Quarterly, n° 1, 1988,
σ. 9-15.
20. Jean-Pierre Bartoli, « Orientalisme dans la musique eu-
ropéenne », in Jean-Jacques Nattiez (dir.), Musiques. Une encyclopédie
pour le XXIe siècle. t. 5. L’unité de la musique, Paris-Arles, Cité de la
Musique - Actes Sud, 2005, σ. 155-181, καθώς επίσης και John-Mor-
gan O'Connell, “In the time of Alaturka: Identifying Difference in
Musical Discourse”, Ethnomusicology, vol. 49, n° 2, Spring-Summer
2005, σ. 177-205.
21. η προσωπικότητα και το έργο του ιδιόρρυθμου αυτού ερευ-
νητή της μουσικής, που πήρε μέρος στην επιστημονική καμπάνια του
Βοναπάρτη στην Αίγυπτο, σημάδεψαν την γαλλική μουσικολογία.
Βλ. Paul-Marie Grinevald, Guillaume-André Villoteau (1759-1839):
Ethnomusicographe de l'Égypte, Paris, L'Harmattan, 2014.
22. Jean-Pierre Bartoli, « La musique française et l’Orient : à pro-
pos du Désert de Félicien David », L’exotisme musical français. Revue
internationale de musique française, n° 6, 1981, σ. 29-36.

αρχαιοελληνικούς τρόπους. Ακολουθεί βέβαια την πρα-
κτική των μουσικών μεταγραφών και των εναρμονίσεων
των λαϊκών μελωδιών που είναι το κατεξοχήν πεδίο του
μουσικού εξωτισμού κατά την περίοδο μετά το 184023.
και είναι ευάριθμες οι συνθέσεις του που θα μπορούσαν
να ενταχθούν στο πεδίο αυτό: Carnaval d'Athènes, La Danse
Égyptienne, La Rapsodie Cambodgienne κ.ά.24.
ο Bourgault-Ducoudray είναι ένας άνθρωπος της
εποχής του. Έτσι, όταν αποφασίζει να σκύψει στην πε-
ρίπτωση της ελλάδας, δεν έχει ως στόχο μόνο τη γραμ-
ματική της μουσικής και την διερεύνηση του ιστορικού
της παρελθόντος, αλλά την Ανατολή ως καθολική οντό-
τητα, της οποίας το σύνορο με την δύση είναι η ελλάδα.
μια ελλάδα εξεγερμένη, όπου η ευρωπαϊκή φαντασία
προβάλλει μια νοερή πατρίδα των ιδανικών της, τόσο
ουτοπική που όταν αναμετριέται με την πραγματικότη-
τα προκαλεί πάσης φύσεως «μισελληνισμούς»25. η πε-
ριπέτειά του επέκεινα των συνόρων της δύσης θα βρει
ωστόσο σημαντικά εμπόδια, τόσο κυριολεκτικά, όσο και
μεταφορικά.
στο ταξίδι του ο γάλλος συνθέτης έχει την υποστή-
ριξη δύο συμπατριωτών του, επιφανών πολιτικών προ-
σώπων και φλογερών φιλελλήνων, που σημαδεύουν τους
ιδεολογικούς του προσανατολισμούς. Πρόκειται για τον
23. Ralph P. Locke, “Cutthroats and Casbah Dancers, Muezzins

and timeless Sands: Musical Images of the Middle East”, Nineteenth-
Century Music, vol. 22, n. 1, Summ. 1998, σ. 20-53. μια αναθεωρη-
μένη εκδοχή του ίδιου άρθρου δημοσιεύεται στο J. Bellman (dir.),
The Exotic in Western Music, Boston, Northeastern University Press,
1998, σ. 104-136.
24. η εργογραφία του παρουσιάζεται αναλυτικά στο: Bruno
Bossis, « Bourgault-Ducoudray Louis-Albert », in Vefa De Bellaing
(dir.), Dictionnaire des compositeurs de musique de Bretagne, Nantes,
Ouest Éditions, 1992, σ. 49–54. για το Καρναβάλι των Αθηνών (μου-
σική καταγραφή και μικρά σχόλια), βλ. Αναστασία κακάρογλου,
«‘Το καρναβάλι των Αθηνών’ του Louis-Albert Bourgault-Ducou-
dray», Πολυφωνία τ. 8 (Άνοιξη 2008), σ. 118-149.
25. Βλ. Sophie Basch, Le mirage grec : la Grèce moderne devant
l’opinion française depuis la création de l’École d’Athènes jusqu'à la guerre
civile grecque : 1846-1946, Paris-Athènes, Hatier-Kauffmann, 1995.
Émile-Lοuis Burnouf (1821-1907), οριενταλιστή εθνο-

λόγο και συγγραφέα μιας Ιστορίας της Ελληνικής λο-
γοτεχνίας26, που διατελεί την εποχή αυτή διευθυντής
της γαλλικής Αρχαιολογικής σχολής στην Αθήνα, και τον
Gustave Laffon (1835-1906) 27, διερμηνέα στο γαλλικό
Προξενείο της σμύρνης, που αν και έχει γεννηθεί στην
λάρνακα της κύπρου, έλκει την πατρώα καταγωγή του
από την νάντη, είναι δηλαδή Βρετόνος όπως και ο Bour-
gault-Ducoudray.
στον Burnouf είναι αφιερωμένη η συλλογή των Τρι-
άντα λαϊκών μελωδιών, προφανώς ως αναγνώριση των
οφειλών του συνθέτη στο πρόσωπό του. Πράγματι, ο
Burnouf του παραστέκεται όχι μόνο για το συγκεκρι-
μένο εγχείρημα, αλλά και στην εκπόνηση της μελέτης
που θα ακολουθήσει για την ελληνική εκκλησιαστική
μουσική, αλλά και αργότερα, όταν θα έχει εγκαταλείψει
πλέον την ελλάδα. στον Laffon πάλι χρωστά το καθαυτό
περιεχόμενο της συλλογής του, αφού τα 21 από τα 30
τραγούδια της καταγράφονται στην σμύρνη χάρη στην
ερμηνεία της συζύγου του. Αμφότεροι του έχουν εμπνεύ-
σει φλογερά φιλελληνικά αισθήματα και έχουν ενισχύσει
τον ιδεολογικό του προσανατολισμό προς το ένδοξο πα-
ρελθόν, το οποίο αντανακλάται στο παρόν. ο προσανα-
τολισμός αυτός είναι βέβαια εμφανής και κατά την προ-
παρασκευή του ταξιδιού του, όταν μελετά την εργασία
του François-Auguste Gevaert28 πάνω στους αρχαιοελλη-
νικούς τρόπους.
Ξεκινώντας την περιήγησή του στην ελληνική και
ανατολίτικη ετερότητα, ο Bourgault-Ducoudray είναι
τόσο καλά προετοιμασμένος μέσα από τα αναγνώσματά
26. εκδόσεις C. Delagrave, Παρίσι 1869.

27. ο Gustave Laffon γεννήθηκε στην λάρνακα της κύπρου. για
ένα αναλυτικό πορτραίτο του βλ. Roger Milliex, « Esquisse d’une
biographie de Gustave Laffon (1835-1906) », στο Πρακτικά του
πρώτου διεθνούς κυπρολογικού συνεδρίου (λευκωσία, 14-19 Απρι-
λίου 1969), τ. C-2, εταιρεία κυπριακών σπουδών, λευκωσία 1973,
σ. 221-236.
28. Βλ. υποσημείωση 77 infra.
του, που πιστεύει πως την κατέχει και την ελέγχει. στην
πραγματικότητα όμως, προσέρχεται στο ερευνητικό
πεδίο βαθιά διαποτισμένος από τα στερεοτυπικά δί-
πολα που στοιχειώνουν κάθε ευρωπαίο συνθέτη της
εποχής του: εγγράμματο-προφορικό, λόγιο-λαϊκό, δύση-
Ανατολή κ.ο.κ. η επιτόπια εμπειρία του θα είναι γεμάτη
εκπλήξεις.
ο Bourgault-Ducoudray φθάνει για πρώτη φορά στην

Αθήνα το 1874. δυστυχώς, δεν έχουμε παρά ελάχιστες
πληροφορίες για τις λεπτομέρειες του πρώτου του
αυτού ελληνικού ταξιδιού. η μετακίνησή του γίνεται
κατά την περίοδο ανάρρωσής του από τραυματισμό στα
γεγονότα της Παρισινής κομούνας και ενώ φαίνεται ότι
υποφέρει από υπερκόπωση, κατά τον Baud-Bovy29. η
πρώτη εκ του σύνεγγυς επαφή του με τον ελληνικό πο-
λιτισμό φαίνεται πως τον ενθουσιάζει. επιστρέφοντας
λοιπόν στο Παρίσι αιτείται στον υπουργό Παιδείας την
χρηματοδότηση μιας επίσημης ερευνητικής αποστολής30.
ως βασικοί στόχοι της προτείνονται η μελέτη της ελλη-
νικής μουσικής, λαϊκής και εκκλησιαστικής, καθώς και
οι σχέσεις της με το αρχαιοελληνικό θεωρητικό τροπικό
σύστημα.
η θετική απάντηση που παίρνει, του επιτρέπει να
επιστρέψει στην Αθήνα πολύ γρήγορα, στις 15 ιανουα-
ρίου του 1875. κατά τη διάρκεια του δεύτερου αυτού
ταξιδιού του συλλέγει πολλές μελωδίες, από τις οποίες
όμως θα καταγράψει και θα εναρμονίσει μόνο 30. Αυτές
θα εκδοθούν το 1877 με τον τίτλο Trente mélodies populaires
de Grèce et d'Orient31. στην διατύπωση αυτή είναι ενδια-
φέρον να παρατηρήσουμε ότι την ελλάδα εκπροσωπεί η
Αθήνα και την Ανατολή η σμύρνη, αφού το ερευνητικό
του πεδίο περιορίζεται στις δύο αυτές πόλεις.
29. Samuel Baud-Bovy, « Bourgault-Ducoudray et la musique

grecque ecclésiastique et profane », ό.π., σ. 153.
30. σύμφωνα με τον Βλαγκόπουλο, («επιστημονικός ρατσισμός
και αγνός πατριωτισμός...», ό.π., σ. 20), «ο Bourgault-Ducoudray
δεν δυσκολεύτηκε να λάβει την έγκριση της αποστολής μιας και
προέρχονταν από οικογένεια ευγενών».
31. στον πρόλογο της έκδοσης, ο Bourgault-Ducoudray σημειώνει
πως πρόκειται για τον «πρώτο τόμο» ο οποίος περιέχει «σχεδόν όλες
τις μελωδίες οι οποίες συλλέχθηκαν στην σμύρνη και μερικές στην
Αθήνα. δεν περιέχει κανένα εκ των λαϊκών τραγουδιών που καταγρά-
ψαμε στην κωνσταντινούπολη, καθώς και καμιά από τις πολλές με-
λωδίες χορού που συλλέξαμε στην κωνσταντινούπολη, στην σμύρνη,
στην Αθήνα και στα μέγαρα», L.-A. Bourgault-Ducoudray, Trente
mélodies populaires de Grèce et d'Orient, Paris, Henry Lemoine, 1877, σ. 7.

η Αθήνα, μια πρωτεύουσα μόλις 40 ετών, είναι προϊόν
μιας όψιμης αστικοποίησης με ευρωπαϊκά πρότυπα, που
λαμβάνει χώρα σε ιδιαίτερες πολιτικές και κοινωνικές
συνθήκες. Την εγγράμματη ελίτ αποτελούν μέλη διαφο-
ρετικής προέλευσης και πολιτισμικής αναφοράς, ενώ οι
χαμηλότερες τάξεις συγκροτούνται από πολυπληθείς
ομάδες εσωτερικών μεταναστών, οι οποίοι προσπαθούν
να εξοικειωθούν με το αστικό περιβάλλον δίχως να εγκα-
ταλείψουν την ταυτότητα της επαρχίας που άφησαν πί-
σω τους. στο πλαίσιο αυτό, οι λαϊκές μουσικές παραδό-
σεις της υπαίθρου έχουν μια σημαντική θέση, έχοντας
όμως απολέσει το παλιό λειτουργικό τους πλαίσιο και
έχοντας επιφορτιστεί με την νοσταλγική έκφραση της
εκάστοτε ιδιοτοπικής καταγωγικής ταυτότητας. Παράλ-
ληλα, νέες λαϊκές μουσικές αναδύονται στον αστικό
χώρο, μέσα από επιμιξίες και συγκρητισμούς: δυο χρό-
νια πριν την άφιξη του Bourgault-Ducoudray στην Αθή-
να καταγράφεται η εμφάνιση του σμυρναίικου καφέ
αμάν ως απάντηση στο εξευρωπαϊσμένο καφέ σαντάν32.
η μουσική ζωή της Αθήνας είναι γεμάτη ποικιλία και
ζωντάνια, πράγμα που την καθιστά θέατρο ποικίλων αι-
σθητικών και ιδεολογικών αναμετρήσεων, όπου εμπλέ-
κονται το λόγιο, το ελαφρό, το δημοτικό, το αστικό λαϊ-
κό, τα αλατούρκα, αλαφράγκα και αλαγκρέκα, η ετερο-
φωνία, η πολυφωνία33, η καθαρεύουσα, η δημοτική κ.λπ.
32. για το χρονικό των καφέ σαντάν και καφέ αμάν βλ. θεόδω-
ρος Χατζηπανταζής, Της Ασιάτιδος μούσης ερασταί... Η ακμή του
αθηναϊκού καφέ αμάν στα χρόνια της βασιλείας του Γεωργίου Α΄.
Συμβολή στη μελέτη της προϊστορίας του ρεμπέτικου, Αθήνα,
στιγμή, 1986, σ. 24-31, 35.
33. για το θέμα αυτό, που διχάζει τον κόσμο της εκκλησιαστικής
μουσικής, η βιβλιογραφία είναι μεγάλη. Βλ. ενδεικτικά, γιάννης Φι-
λόπουλος, Εισαγωγή στην ελληνική πολυφωνική εκκλησιαστική
μουσική, Αθήνα, νεφέλη, 1990, καίτη ρωμανού, Εθνικής μουσικής
περιήγησις 1901-1912. Ελληνικά μουσικά περιοδικά ως πηγή έρευ-
νας της ιστορίας της νεοελληνικής μουσικής. Μέρος Ι, Αθήνα,
κουλτούρα, 1996, σ. 31-95, G. Kokkonis, La question de la grécité...,
ό.π., σ. 92-97.
Αυτή όμως είναι μια πλευρά της πόλης που ο Bour-

gault-Ducoudray δεν θα γνωρίσει ποτέ. Το εθνογραφικό
του πεδίο είναι αυστηρά περιγεγραμμένο μέσα στον αυ-
λόγυρο της γαλλικής Αρχαιολογικής σχολής, όπου λαμ-
βάνουν χώρα οι καταγραφές του. Το αντικείμενό τους
είναι τραγούδια που γνωρίζει το υπηρετικό προσωπικό,
τα κορίτσια της γειτονιάς, ακόμη και στρατιώτες που
προσέρχονται εκεί επί τούτου. ο ίδιος γράφει στα Εν-
θυμήματά του:
μόλις είχα φθάσει στην γαλλική Αρχαιολογική
σχολή, όπου με ανέμενε μια στοργική φιλοξενία, άρ-
χισα να ψάχνω για ανθρώπους οι οποίοι γνώριζαν
μελωδίες του τόπου. ο καθένας είδε ως χρέος να με
βοηθήσει. Φίλοι και γνωστοί επιτάχθηκαν για το
σκοπό αυτό. ο μάγειρας της σχολής ήταν ηπειρώ-
της, ο καμαριέρης νησιώτης. στη γειτονιά βρέθηκαν
πολλές κοπέλες που τραγουδούσαν· μία εξ αυτών, η
Αθηνά, ξεχώριζε από την δροσιά και την εξαιρετική
καθαρότητα της φωνής της. Απευθύνθηκα επίσης σε
έναν συνταγματάρχη, ο οποίος μου διέθεσε τους κα-
λύτερους τραγουδιστές του συντάγματός του. Ανά-
μεσα σε αυτούς τους στρατιώτες, οι οποίοι προέρ-
χονταν από κάθε επαρχία της ελλάδας, βρήκα πολ-
λούς που γνώριζαν τραγούδια που άξιζαν να κατα-
γραφούν. μέσα σε λίγο διάστημα οι προσφορές
έπεφταν βροχή. δεν ήξερα ποιον να πρωτακούσω. ο
χρόνος μου δεν επαρκούσε για να ικανοποιήσω τον
ζήλο των συνεργατών μου. μέσα σε λίγες ημέρες
είχα συλλέξει πολλές μελωδίες34.
Αρωγός σε όλη την προσπάθεια της συλλογής είναι μια
από τις διακεκριμένες κυρίες της αθηναϊκής κοινωνίας,
η Ζωή μπαλτατζή35 η οποία εμπλέκεται προσωπικά
34. L.-A. Bourgault-Ducoudray, Souvenirs... ό.π., σ. 4.

35. η Ζωή μπαλτατζή (κωνσταντινούπολη 1838 - Αθήνα 1889),
προερχόταν από μεγάλη φαναριώτικη οικογένεια της κωνσταντινού-
πολης. ο πατέρας της στέφανος καραθεοδωρής (1789-1867) ήταν
διανοούμενος, γιατρός, βοτανολόγος και μαθηματικός, ιδρυτής της

στην αναζήτηση πληροφορητών και μουσικού υλικού.
δεν είναι γνωστό αν τραγουδά και η ίδια, πάντως προσ-
φέρει 3 τραγούδια τα οποία προέρχονται από την συλλο-
γή της. Τα δύο πρώτα τα κατέχει σε χειρόγραφη μορφή,
με παρασημαντική σημειογραφία, και είναι τα φέροντα
τον αριθμό 27 και 28 της τελικής έκδοσης του Bourgault-
Ducoudray. Το τρίτο είναι το υπ’ αριθμόν 30, που έχει
τον τίτλο «Φίλημα» και μελοποιεί ποίηση Ζαλοκώστα,
σε εναρμόνιση της ίδιας της μπαλτατζή.
Άλλα 5 κομμάτια συλλέγονται στην Αθήνα: ένα θα του
τραγουδήσει ο δάσκαλός του στην εκμάθηση της παρα-
σημαντικής, ονόματι γερογιάννης. Πρόκειται για το υπ’
αριθμόν 29 με τίτλο «Ανησυχία», σε ποίηση ισίδωρου
σκυλίτση. δυο άλλα, τα υπ’ αριθμόν 23 και 25 άτιτλα,
είναι το μεν πρώτο το γνωστό ως «Ποταμέ τζάνε μ’ πο-
ταμέ», το δε δεύτερο το επίσης γνωστό «καράβι ένα
από τη Χιό». Αυτά αποδίδονται από τον κύριο σκιαδα-
ρέση, με καταγωγή από την λευκάδα. Τέλος τα υπ’
αριθμόν 24 και 26, επίσης άτιτλα στην συλλογή, αφο-
ρούν το «στα γιάννινα, στα γιάννινα» και το «σαν πε-
θάνω στο καράβι», τα οποία τραγουδούν η δεσποινίδα
Αθηνά και ο κύριος μιχάλης αντίστοιχα.
σχεδόν έναν αιώνα αργότερα ο Samuel Baud-Bovy
δεν θα αφήσει ασχολίαστη την χαμένη αυτή ευκαιρία
διερεύνησης της μουσικής Αθήνας του 1875, σημειώνον-
τας σχεδόν δηκτικά: « Oh ! Athènes de 1875 ! »36. Όμως
αυτοκρατορικής ιατρικής σχολής της κωνσταντινούπολης, στην

οποία δίδαξε ως καθηγητής επί σαράντα χρόνια. υπήρξε επίσης
προσωπικός γιατρός του σουλτάνου Mahmoud Β΄. η Ζωή παντρεύ-
τηκε τον ευάγγελο μπαλτατζή (1826-1889), από μεγάλη οικογένεια
σμυρνιών τραπεζιτών. για περισσότερες πληροφορίες βλ. μ.-D.
Sturdza, Dictionnaire historique et généalogique des grandes familles de
Grèce, d’Albanie et de Constantinople, Paris 1983, σ. 224-226, 259-261.
Τόσο η Ζωή, όσο και ο πατέρας της στέφανος, εμφανίζονται μαζί με
τον Emile Burnouf στην λίστα των συνδρομητών που υποστήριξαν
την έκδοση ενός άλλου έργου του Bourgault-Ducoudray, La conjura-
tion des fleurs, το 1883.
36. Samuel Baud-Bovy, « Bourgault-Ducoudray et la musique
grecque ecclésiastique et profane », ό.π., σ. 161.
ο Bourgault-Ducoudray είναι υποχρεωμένος να κινείται

με περισσή σύνεση. η ελληνική ύπαιθρος κρύβει πολλούς
κινδύνους την εποχή αυτή, αφού τα βουνά είναι γεμάτα
ληστές37. η κατάσταση αυτή αποτελεί μια μεγάλη
πληγή, που απασχολεί ιδιαίτερα τον βασιλιά γεώργιο Α΄,
δανό πρίγκηπα που ανέρχεται στο θρόνο το 1863 μετά
την απομάκρυνση του Βαυαρού Όθωνα ένα χρόνο νωρί-
τερα. ο Bourgault-Ducoudray είναι ασφαλώς πληροφο-
ρημένος για την περίφημη «σφαγή στο δήλεσι», η οποία
είχε λάβει χώρα πέντε χρόνια πριν τη δική του άφιξη:
τρεις Άγγλοι λόρδοι και ένας ιταλός διπλωμάτης είχαν
εκτελεστεί συνεπεία της άρνησης της ελληνικής κυβέρ-
νησης να πληρώσει τα λύτρα στους απαγωγείς ληστές.
Το γεγονός αυτό είχε προκαλέσει σοβαρό διπλωματικό
επεισόδιο, ιδιαίτερα με την Αγγλία, αλλά και με άλλες
μεγάλες δυνάμεις, που είχαν υποστηρίξει τον πόλεμο της
ανεξαρτησίας. η κυβέρνηση του Ζαΐμη έπεσε και η ελ-
λάδα δυσφημίστηκε στον διεθνή Τύπο38. ο Bourgault-
Ducoudray δεν κάνει καμία σχετική αναφορά ή έστω
υπαινιγμό στα γραπτά του. η σιωπή του αυτή μπορεί να
ερμηνευτεί ως ευαισθησία και προσήλωση στις ιδεολογι-
κές αρχές ενός φιλέλληνα. Το 1857, ο συμπατριώτης του
Edmond About είχε γνωρίσει μεγάλη επιτυχία με τη δη-
μοσίευση του μυθιστορήματος Ο Βασιλεύς των ορέων39,
που χλεύαζε τα φιλελληνικά στερεότυπα του πολέμου
της ανεξαρτησίας, υπογραμμίζοντας την απόσταση με-
ταξύ του αρχαιοπρεπούς ελληνικού μύθου και της σύγ-
χρονης πραγματικότητας. ο «Φρικτός About (L’horrible
About)»40 είχε συγκεντρώσει τότε όλο το μίσος και την
37. Βλ. σχετικά ιωάννης κολιόπουλος, Η ληστεία στην Ελλάδα

(19ος αιώνας), Αθήνα, επίκεντρο, 2005.
38. Romilly Jenkins, The Dilessi Murders. Greek Brigands and Eng-
lish Hostages, London, Longmans, 1961.
39. Edmond About, Le roi des montagnes, Paris, Hachette, 1857. ελ-
ληνική έκδοση: Edmond About, Ο Βασιλεύς των ορέων, Αθήνα,
ελευθερουδάκης, 1927.
40. η έκφραση προέρχεται από την πένα του Pierre de Coubertin,
Souvenirs d’Amérique et de Grèce, Paris, Hachette, 1897, σ. 123.

αγανάκτηση της ρομαντικής ευρώπης41. για τον ιδεο-
λόγο Bourgault-Ducoudray όμως τα ελληνικά ιδανικά
πρέπει να παραμείνουν στο απυρόβλητο· δεν βρίσκεται
στην ελλάδα για να την αμφισβητήσει, αλλά για να την
υπερασπιστεί. δεν σχολιάζει λοιπόν τα κακώς κείμενα
στην ελληνική επικράτεια, παίρνει όμως όλες τις απα-
ραίτητες προφυλάξεις, ώστε να φέρει σε πέρας την απο-
στολή του με ασφάλεια, τεκμηριώνοντας τις ήδη διαμορ-
φωμένες πεποιθήσεις του για την ελληνική μουσική.
Φθάνοντας στην σμύρνη, θα έρθει αντιμέτωπος με μια
εντελώς διαφορετική πραγματικότητα. η πόλη μπορεί
να τελεί υπό οθωμανική διοίκηση, όμως την οικονομική
δραστηριότητα ελέγχουν οι Έλληνες. εδώ, δεν υπάρχουν
τα προβλήματα ασφαλείας της ηπειρωτικής ελλάδας,
αυτό όμως δεν προστατεύει τον συνθέτη από την αναμέ-
τρηση με το απροσδόκητο, όπως προκύπτει από το αφή-
γημα των Ενθυμημάτων.
Το μουσικό περιβάλλον της σμύρνης είναι πιο ανατο-
λίτικο απ’ ό,τι μπορεί να αντιληφθεί το αυτί ενός γάλ-
λου συνθέτη. ο Bourgault-Ducoudray θα μπορούσε να
δει την πραγματικότητα αυτή ως πρόκληση, όμως οι επι-
λογές του χαρακτηρίζονται κι εδώ από σύνεση: δεν
μπαίνει στην περιπέτεια να προσπελάσει τις κάθε λογής
ετερότητες με τις οποίες έρχεται αντιμέτωπος. Αν στην
Αθήνα οι πληροφορητές και οι ερμηνευτές των 8 συνο-
λικά τραγουδιών της έκδοσης προέρχονται από ένα μι-
κρό κλειστό δίκτυο, στην σμύρνη ένα και μόνο πρόσωπο
συμπυκνώνει στην ουσία τον ρόλο των πηγών. Πρόκειται
για την κυρία Laffon, χαρισματική καθώς φαίνεται ερ-
μηνεύτρια, που του προσφέρει 21 από τα 30 τραγούδια
της τελικής έκδοσης. Ένα τελευταίο καταγράφεται από
έναν γνωστό στην εποχή του ερμηνευτή κλέφτικων τρα-
γουδιών, τον κύριο γεράσιμο. στο πρόσωπο αυτό αφιε-
ρώνονται εκτενείς αναφορές στο κείμενο των Ενθυμημά-
των42, που εξαίρουν την δεξιοτεχνία του στο δύσκολο
41. Sophie Basch, Le mirage grec... ό.π. σ. 79-128.

42. L.-A. Bourgault-Ducoudray, Souvenirs... ό.π., σ. 12-13.
αυτό είδος. Παρ’ όλα αυτά, το κομμάτι που επιλέγει να

καταγράψει ο Bourgault-Ducoudray δεν είναι τελικά
κλέφτικο. στα Ενθυμήματα περιγράφει επίσης την εμ-
πειρία μιας ζωντανής επιτέλεσης από τον Αρμένη τρα-
γουδιστή Karabet43 και ένα χαρακτηριστικό σμυρναίικο
μουσικό σχήμα με βιολί, σαντούρι, βιολοντσέλο και μαν-
τολίνο, χωρίς όμως καταγραφή ή μουσικολογικά σχόλια.
σε αυτή την «κατ’ οίκον» έρευνα, αλλά και σε ολόκλη-
ρη την συλλογή δεσπόζει λοιπόν η μορφή της Madame
Laffon. Ποια είναι λοιπόν αυτή η κυρία και πόθεν κατέ-
χει την μουσική της τέχνη;
ο Bourgault-Ducoudray παρουσιάζει τον Gustave Laf-
fon ως άνθρωπο με παιδεία, διπλωμάτη στο επάγγελμα,
αλλά και ευαίσθητο ποιητή, ο οποίος αντελήφθη αμέσως
τους στόχους της έρευνάς του. Όπως μαθαίνουμε από τον
Roger Milliex44 ο οποίος συνέταξε τη βιογραφία του, το
1863 ο Laffon παντρεύτηκε την κρητικής καταγωγής Αν-
νέτα μοάτσου, η οποία απεβίωσε επτά χρόνια αργότερα,
αφήνοντας πίσω της 3 παιδιά. μετά από δυο χρόνια χη-
ρείας, το 1872 ο Laffon προχωρά σε νέο γάμο, και την δεύ-
τερη αυτή σύζυγό του καταγράφει στην σμύρνη ο Bour-
gault-Ducoudray. Πρόκειται για την Ada Bargigli, ιταλίδα
γεννημένη στην λάρνακα, όπως και ο ίδιος. ο αδερφός
της ριχάρδος Bargigli ή Βαρζίλης είναι αυτός που θα εκ-
δώσει τα άπαντα του Laffon το 1915 στην λευκωσία45.
43. ο τραγουδιστής αυτός καταγράφεται από τον Ruhi Kalender

στη μουσική ζωή της κωνσταντινούπολης και ως Karabet Aga ή Ha-
nende Haci, και φέρεται να έζησε το διάστημα 1855-1915. Βλ. Ruhi
Kalender «Yü zyılımızın Baş larında Istanbul’un Musiki Hayatı», στο
Hugo Strötbaum (ed.), The music scene in Istanbul (1). Singers and in-
strumentalists active between 1895 and 1916 (online article:
http://www.recordingpioneers.com/grurks/images/pdf/MUSICIANS-
1.pdf), καθώς και The music scene in Istanbul (2). Singers and instru-
mentalists active between 1895 and 1916 (online article:
http://www.recordingpioneers.com/grurks/images/pdf/MUSICIANS-
2.pdf), (πρόσβαση στις 26/03/2017).
44. Roger Milliex, « Esquisse d’une biographie de Gustave Laf-
fon… », ό.π., σ. 228.
45. Αυτόθι, σ. 225.

Το ζεύγος εγκαθίσταται στην σμύρνη το 1874 και πα-
ραμένει εκεί μέχρι το 1880. η νεαρή Ada, που φαίνεται
πως είναι ιδιαίτερα όμορφη και χαριτωμένη, κάνει θραύ-
ση στην πόλη, σε σημείο που να εμπνέει τους λαϊκούς
στιχοπλόκους:
Ποποπό, πόσο μ’ αρέσει
τση μαντάμ λαφόν η μέση
που λυγίζει και πάει να πέσει46
καλά εγκλιματισμένη στα κοσμοπολίτικα περιβάλλοντα
της λευκωσίας και της σμύρνης, η σύζυγος του γάλλου
διπλωμάτη μπορούμε να υποθέσουμε ότι είναι διαποτι-
σμένη από την ελληνική κουλτούρα. Παρ’ όλα αυτά
όμως, είναι δύσκολο να ταυτίσουμε μια κυρία των κο-
σμικών σαλονιών ως την ιδανική «εκφραστή της λαϊκής
μούσας», που ο Bourgault-Ducoudray υποτίθεται πως
αναζητά στο ερευνητικό του πεδίο.
η σμύρνη του 1875 πρέπει να έβριθε από μουσικές
όλων των ειδών. η εξαιρετική της ανάπτυξη κατά το
δεύτερο μισό του δέκατου ένατου αιώνα την κατέστησε
ένα από τα σημαντικότερα διεθνή κέντρα εμπορίου και
εξαγωγών, προσδίδοντάς της έναν εξαιρετικό πολυπολι-
τισμικό χαρακτήρα. στο περιβάλλον αυτό ο κύριος πα-
ράγοντας περιορισμών και διαφοροποιήσεων είναι η κοι-
νωνική τάξη και όχι οι εθνικές διακρίσεις47. Έλληνες,
Τούρκοι, εβραίοι και Αρμένιοι συνδιαλέγονται σε ένα
κοινωνικό πλαίσιο όπου κοινή αξία είναι η απόλαυση της
χαράς της ζωής όπως εκφράζεται στη μέθεξη του γλεν-
τιού. στην συναγωγή τους έρχονται δε να προστεθούν
και οι λεβαντίνοι, κυρίως γάλλοι και ιταλοί, η παρουσία
των οποίων σύντομα χαρίζει στην πόλη το προσωνύμιο
«Παρίσι του λεβάντε»48.
46. Αυτόθι, σ. 228.

47. Basma Zerouali, «η χοάνη των τεχνών και των τέρψεων», στο
μαρία-κάρμεν σμυρνέλη (επιμ.), Σμύρνη, η λησμονημένη πόλη;
1830-1930: Μνήμες ενός μεγάλου μεσογειακού λιμανιού, (μτφρ.
μαρίνα κουνεζή) Αθήνα, μεταίχμιο, 2008, σ. 169-190 (181-182).
48. «Από τη δεκαετία του 1830 και μετά, αλλά προπάντων στο
η ευρωπαϊκή μουσική έχει σημαντική θέση στη μου-

σική ζωή της πόλης, με παραστάσεις όπερας και οπερέ-
τας, καλά οργανωμένη μουσική εκπαίδευση, και διάφο-
ρες χορωδίες, φιλαρμονικές και μαντολινάτες που προ-
έρχονται από ευάριθμους πολιτιστικούς συλλόγους, οι
δράσεις των οποίων ανταγωνίζονται μεταξύ τους σε επί-
πεδο ποιότητας. Προς το τέλος του 19ου αιώνα, οι μαν-
τολινάτες μεταμορφώνονται σε εστουδιαντίνες ακολου-
θώντας το ισπανικό πρότυπο49. Την ίδια εποχή, η οθω-
μανική στρατιωτική μουσική (Mehter), ολοκληρωτικά
εξευρωπαϊσμένη μετά την διάλυση του σώματος των γενι-
τσάρων (1826)50 και την επιβολή ριζικών μεταρρυθμίσεων
(tanzimat, 1839-1876)51, αναλαμβάνει λειτουργίες που
δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, αλλάζει σταδιακά ο τρόπος με τον

οποίο ο καθένας τους [οι περιηγητές] περιγράφει την σμύρνη . μια
νέα εικόνα έρχεται να επικαλύψει την εικόνα της ανατολίτικης
σμύρνης, η εικόνα μιας πόλης που εξευρωπαΐζεται. εκείνη την
εποχή, πολλοί την αποκαλούν «μικρό Παρίσι της Ανατολής» ή «Πα-
ρίσι του λεβάντε», αναφερόμενοι στην έντονη πνευματική, καλλιτε-
χνική και πολιτιστική ζωή που κυριαρχεί στην πόλη (...) και στην
υποδομή που αποκτά από τη δεκαετία του 1860 και μετά, το νέο λι-
μάνι της, τη γραμμή του τραμ, τα καταστήματα πολυτελείας, τα θέ-
ατρα και τους κινηματογράφους, τα καφενεία και τα εστιατόριά
της», μαρία-κάρμεν σμυρνέλη, «Πρόλογος: μια πόλη σε αναζήτηση
της ιστορίας της», στο μαρία-κάρμεν σμυρνέλη (επιμ.), Σμύρνη...,
ό.π., σ. 10.
49. Alberto Conejero López, Carmina Urbana Orientalium Graecorum.
Poéticas de la identidad en la canción urbana greco-oriental, Madrid, Con-
sejo Superior de Investigaciones Científicas, 2008, σ. 100-105, καθώς
και Kenneth James Murray, Spanish music and its representations in Lon-
don (1878-1930): From the exotic to the modern, PhD thesis, Melbourne
Conservatorium of Music, University of Melbourne, 2013, σ. 116-127.
50. Βλ. σχετικά Walter Feldman, “Ottoman music”, in Stanley
Sadie (dir.), New Grove Dictionary of Music and Musicians, vol. 18, 2001,
σ. 809-814, John Morgan O'Connell, Alaturka: Style in Turkish Music
(1923-1938), Farnham, Surrey and Burlington: Ashgate, 2013 σ. 13-
14, 19-37, καθώς και Jim Samson, Music in the Balkans, Leiden-Boston,
Brill, 2013, σ. 152-153.
51. Carter Vaughn Findley, “the tanzimat”, in Resat Kasaba (ed.),
The Cambridge History of Turkey, v. 4, New York, Cambridge University
Press, 2008, σ. 11-37.

υπερβαίνουν τις ανάγκες του στρατού: το ρεπερτόριό της
επεκτείνεται για να αγκαλιάσει μεταξύ άλλων δημοφιλείς
λαϊκές μελωδίες, ενώ οι δημόσιες εμφανίσεις της αποτε-
λούν δημοφιλές κομμάτι της δημόσιας ψυχαγωγίας.
σε ό,τι αφορά τις λαϊκές μουσικές, στην πόλη της
σμύρνης το τραγούδι της υπαίθρου μετουσιώνεται υιο-
θετώντας αστικές εκφράσεις πριν από την Αθήνα, όπου
όμως το χρονικό της εξέλιξης αυτής είναι πληρέστερα
τεκμηριωμένο από τις γραπτές πηγές52. Το λόγιο πρό-
τυπο υπαγορεύει συγκεκριμένους τροπισμούς στο λαϊκό
πλαίσιο της μουσικής επιτέλεσης: η τυπική alla-turca ορ-
χήστρα της σμύρνης απηχεί τον μετασχηματισμό του ga-
zino fasil της οθωμανικής Αυλής53, ενώ η alla-franca ορχή-
στρα είναι η τοπική εκδοχή της εστουδιαντίνας του με-
σογειακού χώρου. η δημοφιλία των ειδών αυτών είναι
τόσο μεγάλη, που οδηγεί στην επαγγελματικοποίηση των
σμυρνιών μουσικών, οι οποίοι αναδεικνύουν εξαιρετι-
κούς δεξιοτέχνες τόσο στο τραγούδι, όσο και στην οργα-
νική εκτέλεση, πράγμα που επιβεβαιώνουν οι πολυάριθ-
μες ηχογραφήσεις σε δίσκους 78 στροφών που γίνονται
πρώιμα στην Αμερική54. ο μουσικός αυτός οργασμός
διαδίδεται γρήγορα στα προάστια της σμύρνης αλλά και
επέκεινα, οδηγώντας σε επιπλέον ενσωματώσεις και με-
τασχηματισμούς των μουσικών εκφράσεων της μικρα-
σιατικής ενδοχώρας.
Τι προσέλαβε ο Bourgault-Ducoudray από την πολύ-
βουη σμύρνη; Από τα μουσικά καφενεία, τα δημοφιλή
γλέντια και τις ζωντανές δημόσιες μουσικές παραστά-
σεις, ο ίδιος φαίνεται να προτιμά τα σαλόνια της υψηλής
52. Βλ. θ. Χατζηπανταζής, Της Ασιάτιδος μούσης ερασταί...,

ό.π.
53. Walter Feldman, “Ottoman music”, ό.π., σ. 813.
54. είναι ενδεικτικό πως ακόμη και στην πρώτη, χρονολογικά, ελ-
ληνόφωνη ηχογράφηση το 1896 πρωταγωνιστεί ένας σμυρνιός, ο μι-
χάλης Αραχτιντζής ή Αραχτίντζης. Βλ. Richard K. Spottswood, Ethnic
music on records. A Discography of Ethnic Recordings Produced in the
United States 1983–1942, vol. 3, Eastern Europe, Illinois, Univ. of Illinois
Press, 1990 σ. 1135.
κοινωνίας. μπορούμε ωστόσο να δικαιολογήσουμε την

επιλογή του αυτή μέσω δύο σημαντικών επισημάνσεων:
η καταγραφή στο πεντάγραμμο του μουσικού υλικού
που ερευνά ενέχει σοβαρές τεχνικές δυσκολίες. ο Bour-
gault-Ducoudray δεν μπορεί ακόμη να υπολογίζει στην
αρωγή της τεχνολογίας της ηχογράφησης, οπότε οφείλει
να εξασφαλίσει τις βέλτιστες δυνατές συνθήκες ακρόα-
σης. Όταν δεν μπορεί να ακούσει τον τραγουδιστή σε
ήσυχο περιβάλλον και με πολλές επαναλήψεις, η αποτύ-
πωση μιας μελωδίας είναι επίπονο άθλημα, όπως φαίνε-
ται από την αφήγησή του για τις αποκριάτικες γιορτές
στην Αθήνα:
Έκανα για πολλοστή φορά τον γύρο της πό-
λης. Όταν η αγαπημένη μελωδία επανέρχονταν
με τη σειρά της, ήμουν όλος αυτιά. στο τέλος
την μάθαινα απ’ έξω. μόλις έλεγα γεια χαρά
στους μασκαράδες έτρεχα να κλειστώ στο δω-
μάτιό μου όπου, με τη βοήθεια του πιάνου μου,
μπορούσα να απολαύσω τους καρπούς της
έρευνάς μου55.
στο πλαίσιο αυτό, η ποιότητα της ερμηνείας παίζει κα-
θοριστικό ρόλο, πράγμα που υπαγορεύει και συγκεκρι-
μένες προδιαγραφές για τις μουσικές δεξιότητες και
ποιότητες του πληροφορητή. ο ενθουσιασμός του για
την κυρία Laffon, φαίνεται ότι έλκεται από την καλή της
συνεργασιμότητα:
με την θαυμαστή φωνή της και το υψηλό μου-
σικό της ένστικτο μου τραγούδησε αμέτρητα
όμορφα τραγούδια της χώρας της. η μνήμη
της συγκράτησε με μια πιστότητα απαράμιλλη
όλα τα τραγούδια που είχε ακούσει από τα
παιδικά της χρόνια. Χάρη στην καλοσύνη της,
καθώς και σε εκείνη του συζύγου της, κατόρ-
θωσα να καταγράψω τις απλοϊκές και γοητευ-
55. L.-A. Bourgault-Ducoudray, Souvenirs..., ό.π., σ. 7.


τικές μελωδίες των οποίων η ύπαρξη ήταν εμ-
πιστευμένη μέχρι τότε στο ευπαθές αποθετή-
ριο της παράδοσης και της μνήμης56.
είναι βέβαια ενδεικτικό το ότι οι «μελωδίες της Ανατο-
λής» που κυριαρχούν στην συλλογή του Bourgault-Du-
coudray ανακαλούνται από την μνήμη μιας ιταλίδας από
την κύπρο, συζύγου ενός γάλλου διπλωμάτη που ζει
στην σμύρνη για μόλις μια εξαετία. Τι άλλο μπορεί να
τραγουδά παρά κομμάτια που είναι δημοφιλή στην
σμύρνη της εποχής, κυρίως δηλαδή αστικοποιημένες εκ-
δοχές δημοτικών και δημοτικοφανών, τα οποία έχει οι-
κειοποιηθεί η αστική τάξη της πόλης. Όσο χαρισματική
και να είναι η προσωπικότητά της, μοιάζει δύσκολο να
συνδέσει κανείς την ερμηνεία της με μια συγκεκριμένη
τοπική υφολογία, με αυτό που ο κοινός νους αντιλαμβά-
νεται ως τα «όμορφα τραγούδια της χώρας της».
Ένα άλλο ανυπέρβλητο πρόβλημα είναι αυτό της
γλώσσας, εξαιτίας της οποίας ο συνθέτης βρίσκεται
διαρκώς εξαρτημένος από διαμεσολαβητές και η ελευ-
θερία κίνησης και επιλογών του στο πεδίο περιορίζεται.
Αγνοώντας τα ελληνικά, ο Bourgault-Ducoudray προ-
τιμά γάλλους ή γαλλόφωνους συνομιλητές· αυτοί όμως
είναι βέβαιο πως δεν έχουν άμεση πρόσβαση στην μελε-
τώμενη ετερότητα, αφού δεν ανήκουν οι ίδιοι στο σώμα
του ερευνητικού πεδίου, αλλά το ερμηνεύουν μέσα από
μια σειρά απροσδιόριστων παραμέτρων. Τόσο η κυρία
Laffon, όσο και η κυρία μπαλταζή έχουν ευρωπαϊκή
παιδεία, που ασφαλώς περιλαμβάνει μουσικό εγγραμ-
ματισμό και στοχευμένη αισθητική αγωγή. ο τρόπος με
τον οποίον αντιλαμβάνονται την προφορική λαϊκή παρά-
δοση δεν είναι δυνατόν να μην «φιλτράρεται» από την
συγκεκριμένη συνθήκη, δεδομένου μάλιστα του ότι στην
δεδομένη περίσταση έχουν τον ρόλο της εξυπηρετικής
και φιλόξενης οικοδέσποινας και όχι αυτόν του αποστα-
σιοποιημένου ακαδημαϊκού ερευνητή.
56. Αυτόθι, σ. 11-12.

Τέλος, η φιλελληνική ιδεολογία, που χαρακτηρίζει όλους

τους πληροφορητές αλλά και τον ίδιο τον Bourgault-Du-
coudray, δίνει στους στόχους της έρευνας μια υπερκει-
μενική διάσταση. Αυτή μεγεθύνει τις παραμικρές λεπτο-
μέρειες, κάνοντας το έργο του ερευνητή μια δύσκολη
άσκηση ισορροπίας. Το γεγονός όμως ότι οι συγκεκριμέ-
νες προσωπικότητες συμμετέχουν περισσότερο ή λιγό-
τερο ενεργά σε ένα διεθνές δίκτυο ακτιβιστών57 είναι
άμεσα συναρτημένο σε μια συγκεκριμένη ταξική συν-
θήκη, για την οποία η λαϊκή μουσική αποτελεί πολιτι-
σμική ετερότητα.
Το πνεύμα του ρομαντισμού της εποχής έχει υπαγο-
ρεύσει την ταύτιση των δημοτικών τραγουδιών με την
ιδιοσυστασία του διαχρονικού ελληνικού πνεύματος,
όπως εκφράζεται από την «ψυχή του λαού». η ιδιοσυ-
στασία αυτή ανιχνεύεται αρχικώς στο λογοτεχνικό και
γλωσσικό πεδίο, που αποκτούν δύναμη επιχειρήματος
ενάντια σε όσους αμφισβητούν την συγκρότηση του νεο-
ελληνικού έθνους-κράτους. Όταν ο Bourgault-Ducoudray
ανοίγει το κεφάλαιο των αντίστοιχων μουσικών «επιβιω-
μάτων» της αρχαιότητας, στρέφεται προς τα τραγούδια
των ορεινών και νησιωτικών κοινωνιών που θεωρούνται
57. υπενθυμίζουμε εν προκειμένω την εκπληκτική ιστορία του

Jules David, γνωστού ως «γιού του ζωγράφου (fils du peintre)», ο
οποίος προσχώρησε στον φιλελληνικό στίβο με προτροπή του Αδα-
μάντιου κοραή. είναι ο πρωτότοκος γιος του διεθνούς φήμης Jac-
ques-Louis David, που εγκατέλειψε το Παρίσι το 1816 για τη χώρα
του ομήρου, προκειμένου να υπηρετήσει ως δάσκαλος στο νησί της
Χίου. Παρά τον αρχικό ενθουσιασμό του, και τον γάμο του με μια
νεαρή ελληνίδα, εγκατέλειψε τη Χίο δύο χρόνια αργότερα για την
σμύρνη. εκεί παρέμεινε μόνο δύο χρόνια πριν από την οριστική επι-
στροφή του στο Παρίσι, όπου ακολούθησε μια καριέρα ελληνιστή.
Το έργο του «ο λόγιος ερμής» (Le Mercure Savant), που δημοσιεύ-
θηκε το 1821, γνώρισε τεράστια επιτυχία στην ευρώπη, κυρίως στον
κύκλο των φιλελλήνων. Πρβλ. Jean Caravolas, « L’helléniste français
Jules David (1783-1854) », La Revue Historique, vol. II, 2005, Institut
des Recherches Néohelléniques, σ. 129-151. η μεγάλη ελληνική γραμ-
ματεία εμπνέει και τον Gustave Laffon, το ποιητικό έργο του οποίου
βρίθει ελληνικών παραπομπών, όπου συγκαταλέγονται και στοιχεία
του λαϊκού πολιτισμού, πρβλ. Roger Milliex, ό.π.

αδιάβλητα από ξένες επιρροές. Αντιθέτως, οι μουσικές
εκφράσεις του αστικού χώρου εμφανίζονται εκτεθειμέ-
νες σε κάθε είδους συναλλαγές και επιμειξίες58. ως εκ
τούτου, δεν αποτελεί έκπληξη ότι στην Αθήνα, όπως και
στην σμύρνη, ενώ εγκαθίσταται στην πόλη και περιτρι-
γυρίζεται από τους κατοίκους της, καταγράφει τις ανα-
παραστάσεις της υπαίθρου, την οποία αντιλαμβάνεται ως
αποθετήριο των αρχαίων δανείων, των αρχαίων τρόπων.
οι επιπτώσεις όλων αυτών των παραγόντων στην έρευ-

να του Bourgaut-Ducoudray είναι ασφαλώς πολύ σημαν-
τικές και γίνονται εμφανείς σε πολλά επίπεδα. Ένα από
τα πιο σημαντικά είναι η επιλογή του ρεπερτορίου, το
οποίο εξαρτάται άμεσα από τα «φίλτρα» που εισάγουν
συνειδητά ή ασυνείδητα οι διαμεσολαβητές της σχετικής
πληροφορίας. εξίσου σημαντικό όμως είναι και το ζή-
τημα της υφολογίας, αλλά και της αισθητικής γενικό-
τερα. Πόσο πιστές μπορούν να είναι οι ερμηνείες της κυ-
ρίας Laffon στα λαϊκά χαρακτηριστικά του σμυρνέικου,
την τεχνική της φωνητικής απόδοσης, τη μουσική προ-
φορά, τις διαστηματικές, τροπικές και ρυθμικές ιδιαιτε-
ρότητες, καθώς και τα εν γένει αισθητικά πρότυπα; οι
πρώτες ηχογραφήσεις στις αρχές του 20ού αιώνα εμφα-
νίζουν μεγάλη απόσταση από τα τραγούδια που κατα-
γράφει ο γάλλος συνθέτης, τα οποία θα μπορούσαμε να
χαρακτηρίσουμε «δημοτικά του σαλονιού»59. Πρόκειται
για αυτόνομο είδος, σε ό,τι αφορά την μορφολογική και
αισθητική του συγκρότηση, παρά την μεγάλη του εξάρ-
58. Το επιχείρημα αυτό φέρεται να δικαιολογεί και την άρνηση

του μπάρτοκ να αποδεχτεί τη μουσική των Τσιγγάνων της ουγγα-
ρίας, την οποία δεν θεωρεί αυθεντική και γνήσια ουγγρική, δεδομέ-
νου του νομαδικού τρόπου ζωής τους και των συνεπαγόμενων υφο-
λογικών επιμειξιών, ιδίως δε της επιτυχίας που γνώριζε στο πλαίσιο
της ελαφράς διασκέδασης των απαξιωμένων αστικών ελίτ. Βλ. L.
Botstein, “Out of Hungary: Bartók, modernism, and the cultural politics
of twentieth-century music”, in P. Laki (dir.), Bartók and his World,
Princeton, Princeton University Press, NJ 1995, σ. 46-51.
59. G. Kokkonis, La question de la grécité…, ό.π., σ. 208.
τηση από τα πρότυπα της λόγιας ευρωπαϊκής μουσικής,

από το οποίο απουσιάζουν βασικά χαρακτηριστικά του
λαϊκού αντίστοιχου. Αρκεί να σημειωθεί ότι στη συλλογή
του Bourgault-Ducoudray το ένα τρίτο των τραγουδιών60
αποδίδεται στην καθαρεύουσα, κάτι πολύ συνηθισμένο
στον χώρο των υψηλών τάξεων που είχε την συνήθεια να
«μεταφράζει» με αυτόν τον τρόπο τα κείμενα των λαϊ-
κών τραγουδιών για την αποτελεσματικότερη οικειοποί-
ησή τους61.
Αν κοιτάξουμε από κοντά το περιεχόμενο της συλλο-

γής, θα δούμε πως ο συνολικός αριθμός τραγουδιών δεν
αντιστοιχεί και σε ανάλογο αριθμό ερμηνευτών. στη
συντριπτική τους πλειοψηφία, 22 εκ των 30, τα τραγού-
δια προέρχονται από την σμύρνη. Από αυτά 21 είναι
τραγουδισμένα από την κυρία Laffon και 1 από τον
κύριο γεράσιμο, του οποίου αγνοούμε το επίθετο. Τα
υπόλοιπα 8 ο Bourgault-Ducoudray τα άκουσε στην
Αθήνα: 1 από τον κύριο μιχάλη, 1 από την νεαρή Αθηνά
και οι δύο χωρίς μνημόνευση επιθέτου, 2 από τον κύριο
σκιαδαρέση, 1 από τον κύριο γερογιάννη και τρία παρ-
μένα από την συλλογή της κυρίας μπαλτατζή, μετα-
γραμμένα δηλαδή. η αφαίρεση του επιθέτου στους λαϊ-
κούς και του μικρού ονόματος στους «λόγιους» είναι
δηλωτική και της αναγνώρισης, από την πλευρά του
γάλλου συνθέτη, της κοινωνικής τους θέσης. Πάντως όλοι
αντιπροσωπεύουν, με ένα εντελώς άνισο τρόπο, τρεις
κοινωνικο-πολιτισμικές κατηγορίες σαφώς διαφοροποι-
ημένες:
Α. οι κυρίες Laffon και μπαλτατζή, ανήκουν στην
καλή κοινωνία της σμύρνης και των Αθηνών αντίστοιχα.
και οι δύο εκφράζουν μια αγάπη για τις λαϊκές παρα-
δόσεις με τρόπο ενδεικτικό της τάξης τους. Από τις δύο,
60. Πρόκειται για τα υπ’ αριθμ. 2, 7, 8, 10, 13, 15, 19, 25 και 29.
61. μιράντα Τερζοπούλου, ελένη Ψυχογιού, «‘Άσματα’ και ‘τρα-
γούδια’. Προβλήματα έκδοσης των δημοτικών τραγουδιών», Εθνο-
λογία 1, 1992, σ. 143-165.

η κυρία Laffon αναδεικνύεται στην ιδανικότερη ερμηνεύ-
τρια, χαρισματική σε ό,τι αφορά στην ικανότητα μνημό-
νευσης, κατά τον γάλλο συνθέτη. Όσο για την κυρία
μπαλτατζή, δεν είναι βέβαιο αν τελικά του τραγούδησε,
αλλά βέβαιο πως του εμπιστεύτηκε τα τραγούδια υπ’
αριθμ. 27, 28 και 30, τα οποία κατείχε ήδη καταγεγραμ-
μένα σε χειρόγραφη ιδιωτική της συλλογή62. είναι πολύ
πιθανό αυτά να προέρχονται από άλλες συλλογές που
κυκλοφορούσαν τυπωμένες την εποχή εκείνη σε κων-
σταντινούπολη, Αθήνα ή αλλού, είτε στην παρασημαν-
τική είτε στο ευρωπαϊκό πεντάγραμμο. οι συλλογές
αυτές συγκροτούσαν άλλωστε ένα ρεπερτόριο προορι-
σμένο για τους φίλους της ποίησης, πριν τις εκδόσεις με
μουσικολογικούς στόχους. ο κύριος γερογιάννης ανήκει
επίσης στην καλή κοινωνία. Τραγουδά δε την μοναδική
μελωδία της συλλογής η οποία ανήκει στιλιστικά στην
κατηγορία του «ελαφρού» τραγουδιού, για την οποία ο
Bourgault-Ducoudray υποσημειώνει πως προέρχεται
από μια συλλογή εκκλησιαστικών ασμάτων καταγε-
γραμμένων στην παρασημαντική63.
Β. ο κύριος γεράσιμος είναι 60 ετών την στιγμή που
έρχεται σε επαφή με τον γάλλο συνθέτη. σύμφωνα με
τις γραπτές αναφορές του τελευταίου, είναι λαϊκός τρα-
γουδιστής ο οποίος «έκανε πάταγο στην σμύρνη» κά-
ποια χρόνια πριν64. η μαρτυρία αυτή μας επιτρέπει να
υποθέσουμε πως ήταν μάλλον επαγγελματίας τραγουδι-
στής. ο τρόπος που έχει να αποδίδει τα τραγούδια a
capella εντυπωσιάζει τον Bourgault-Ducoudray ο οποίος
του αφιερώνει δύο ολόκληρες σελίδες στα Ενθυμήματα,
υπογραμμίζοντας την φωνητική του τεχνική. επισημαίνει
δε με ακρίβεια πως επρόκειτο για έναν σπεσιαλίστα του
κλέφτικου τραγουδιού του οποίου ο ελεύθερος ρυθμός
και οι ιδιαίτεροι μελωδικοί καλλωπισμοί απαιτούσαν
62. L.-A. Bourgault-Ducoudray, Trente mélodies…, ό.π., σ. 101

(υποσημείωση 1), 102, 104 και 110.
63. Αυτόθι, σ. 105.
64. L.-A. Bourgault-Ducoudray, Souvenirs…, ό.π., σ. 12.
φωνητικές δυνατότητες υψηλού επιπέδου δεξιοτεχνίας65.

Βεβαίως το καθαρά φωνητικό κλέφτικο στην αστική
σμύρνη, μακριά από το φυσικό του περιβάλλον που
ήταν η ορεινή ελλάδα, είχε ενταχθεί στις λαϊκές ορχή-
στρες και είχε γνωρίσει αρκετούς μετασχηματισμούς και
φυσικά μια νέα ζωή. Παρέμενε εντούτοις, όπως και ο ντό-
πιος αμανές, ένα δεξιοτεχνικό είδος τραγουδιού το οποίο
λειτουργούσε ως κριτήριο αξιολόγησης της δεξιοτεχνίας
των τραγουδιστών. δυστυχώς ο Bourgault-Ducoudray
δεν μας δίνει περισσότερες πληροφορίες γύρω από τον
κύριο γεράσιμο και την θέση του στη μουσική ζωή της
σμύρνης. Αρκείται στη περιγραφή των τεχνικών χαρα-
κτηριστικών του κλέφτικου τραγουδιού που φαίνεται να
τον εντυπωσιάζει:
Αυτή η προτίμηση στις νότες της υψηλότερης περιο-
χής της φωνής του τενόρου υφίσταται παντού στην
Ανατολή. Αφαιρεί από το τραγούδι όλο τον ιδιωτικό
του χαρακτήρα και του προσδίδει κάτι από την βία
της κραυγής. Ακούγοντας αυτούς τους οξείς ήχους,
ανακαλεί κανείς τους ορεσίβιους των οποίων η φωνή
αναμετριέται με τις αχανείς αποστάσεις και τα έγκα-
τα των φαραγγιών, και τους ναυτικούς των οποίων
η γεμάτη πάθος προφορά επιζητά να υπερνικήσει το
θόρυβο της καταιγίδας66.
Παρότι οι επισημάνσεις του Bourgault-Ducoudray είναι

ακριβείς σε ό,τι αφορά την προτίμηση της υψηλής φωνη-
τικής περιοχής, ο ίδιος καταφεύγει τελικώς σε γενικεύ-
σεις και φαντασιώσεις που συνδέουν την μουσική έκ-
φραση με τις δυνάμεις της φύσης, σύμφωνα και με το
πιο τυπικό σχήμα της ρομαντικής σκέψης67. Αγνοεί προ-
65. Βλ. σχετικά S. Baud-Bovy, Études sur la chanson kleftique,

Athènes, Institut français d’Athènes, 1958, σ. 11-13, και Michel Gro-
dent, Le bandit, le prophète et le mécréant. La poésie et la chanson dans
l’histoire de la Grèce moderne, Athènes, Hatier, 1989, σ. 37-57.
67. Βλέπε σχετικά Georges Gusdorf, Le romantisme. Tome 2 :
L’homme et la nature, Paris, Payot, 2002.

φανώς πως η επιλογή του υψηλού φωνητικού ρεζίστρου
προκύπτει, ειδικά από τους επαγγελματίες τραγουδι-
στές, από τις συνθήκες μουσικής εκτέλεσης στο πολύ-
βουο περιβάλλον επιτέλεσης και τον ανταγωνισμό των
μουσικών οργάνων. Τελικά ο Bourgault-Ducoudray δεν
θα καταγράψει από τον κύριο γεράσιμο παρά ένα απλό,
στη ρυθμική δομή και τη μελωδική ανάπτυξη τραγούδι,
σαφώς απομακρυσμένο από την συνθετότητα ενός κλέ-
φτικου.
γ. Το βοηθητικό προσωπικό της γαλλικής Αρχαιολο-
γικής σχολής και οι στρατιώτες από διάφορες περιοχές
της ελλάδας. Από τους ερμηνευτές αυτούς ο Bourgault-
Ducoudray δεν κρατά παρά μόνο 4 μελωδίες: δύο από
τον κύριο σκιαδαρέση, μία από τον κύριο μιχάλη και
μία από την νεαρή Αθηνά. οι ερμηνευτές από τις από-
μακρες περιοχές δεν φαίνεται να πείθουν τον συνθέτη,
για λόγους που δεν θα μάθουμε ποτέ.
κανένα ίχνος δεν έχει μέχρι σήμερα βρεθεί από το

πρωτότυπο υλικό το οποίο καταγράφηκε συνολικά68.
δεν γνωρίζουμε ούτε την ποσότητα ούτε την ποιότητα
των μουσικών καταγραφών που δεν περιελήφθησαν στην
έκδοση· αυτό που μένει είναι μόνο το υποσύνολο των
τριάντα εναρμονισμένων για φωνή και πιάνο μελωδιών
που για τον συνθέτη αποτελεί την κορυφαία ανάδειξη
του υλικού της έρευνάς του, όπως ομολογεί στην αλλη-
λογραφία του με τον στεφανόπολι που είδαμε πιο
πάνω. η επιτομή της ρομαντικής ιδεολογίας διαπνέει εξ
ολοκλήρου την επιστολή αυτή: μια ειλικρινής αφοσίωση
στην ελληνική υπόθεση, η οποία περιλαμβάνει την υπε-
ράσπιση της «αυτόχθονης και λαϊκής μούσας (muse in-
digène et populaire)», της οποίας η αυθεντικότητα πη-
γάζει από την εξιδανικευμένη αρχαία δεξαμενή.
η επεξεργασμένη συλλογή, όπως παραδίδεται στο
κοινό, αποτελείται τελικά από ένα αρκετά ομοιογενές
68. Bruno Bossis, « Sources populaires et composition... », ό.π., σ. 221.

σύνολο «εκδυτικοποιημένης» μορφής, που γνώρισε ση-

μαντική διάδοση όχι μόνο ως έντυπο, αλλά και μέσα από
πλήθος δημόσιων παραστάσεων69. στα αμέσως επόμενα
χρόνια θα αποτελέσει βασική πηγή για την άντληση με-
λωδιών από τους επιφανέστερους Έλληνες συνθέτες
(σαμάρας, καλομοίρης, σκαλκώτας). θα αποτελέσει δε
μουσικολογικό πρότυπο σε άλλες εκδόσεις, όπως αυτές
των Παχτίκου70, ωδείου Αθηνών71, ρεμαντά και Ζαχα-
ρία72, λαμπελέτ73, καθώς και του Τανταλίδη74, ενός εκ
69. Πάνος Βλαγκόπουλος, «επιστημονικός ρατσισμός και αγνός

πατριωτισμός...», ό.π., σ. 24-25.
70. γεώργιος Παχτίκος, 260 δημώδη ἑλληνικά ἄσματα ἀπὸ τοῦ
στόματος τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ, Αθήνα, σακελλαρίου, 1905.
71. γεώργιος νάζος, κωνσταντίνος Ψάχος, Armand Marsick
(επιμ.), 50 Δημώδη ἄσματα Πελοποννήσου καὶ Κρήτης. Συλλογὴ
Ὠδείου Ἀθηνών, Αθήνα, σιδέρης 1930.
72. Αδαμάντιος ρεμαντάς και Προκόπιος δ. Ζαχαρίας, Αρίων. Ἡ
μουσικὴ τῶν Ἑλλήνων ὡς διεσώθη ἀπὸ τῶν ἀρχαιοτάτων χρόνων
μέχρι τῆς σήμερον, Αθήνα, 1917 (επανέκδοση: Αθήνα, κουλτούρα,
1977). η συλλογή αυτή προτείνει μουσικές καταγραφές αρχαίων με-
λωδιών, βυζαντινών ύμνων και λαϊκών μελωδιών, εναρμονισμένων
στη πλειοψηφία τους, καθώς και εκτενή εισαγωγή των θεωρητικών
συστημάτων που αναπτύχθηκαν από την Αρχαιότητα μέχρι τις αρχές
του 20ού αιώνα.
73. γ. λαμπελέτ, Ἡ Ἑλληνική δημώδης μουσική, τραγούδια καὶ
χοροί, Αθήνα, 1933 (επανέκδοση: κατερίνη, επέκταση 1995), η
οποία εκδόθηκε και στα γαλλικά με τον τίτλο: La musique populaire
grecque, chants et danses, Αθήνα, 1934. η συλλογή αυτή προτείνει μου-
σικές καταγραφές εναρμονισμένων λαϊκών τραγουδιών και χορών,
καθώς και εκτενή εισαγωγή για την σχέση τους με τη θεωρία της αρ-
χαιοελληνικής μουσικής και τον ορθό τρόπο εναρμόνισής τους, όπου
και ασκείται έντονη κριτική στις εναρμονίσεις του Bourgault-Duco-
udray. Βλ. σχετικά γ. κοκκώνης, «ο γεώργιος λαμπελέτ και η ελ-
ληνική δημώδης μουσική: μια μουσικολογία των συμβόλων», στο ι.
Φούλιας, Π. Βούβαρης, γ. κίτσιος, κ. Χάρδας (επιμ.), Μουσική και
Μουσικολογία. Παρόν και μέλλον (Πρακτικά διατμηματικού συνε-
δρίου υπό την αιγίδα της ελληνικής μουσικολογικής εταιρείας,
θεσσαλονίκη 21-23 νοεμβρίου 2014), θεσσαλονίκη, 2015, σ. 291-
299.
74. Ἄσματα εἰς εὐρωπαϊκὴν μελωδίαν, στιχουργημένα καὶ εκ-
διδόμενα ὑπὸ Ἠλία Τανταλίδου, Αθήνα 1876. μερικά ήταν εναρμο-
νισμένα από τον ίδιο τον Bourgault-Ducoudray.

των βασικών συνεργατών και πληροφορητών του Bour-
gault-Ducoudray για την μελέτη της Βυζαντινής μουσι-
κής75. Παρότι ασκήθηκε κριτική στον συνθέτη σε ό,τι
αφορά την εναρμόνιση, κυρίως από τους λαμπελέτ, ρε-
μαντά και Ζαχαρία, όλοι οι παραπάνω συνέβαλαν στην
παγίωση της μεθοδολογίας του σε ό,τι αφορά την έρευνα
των λαϊκών μουσικών παραδόσεων και τον μετασχημα-
τισμό τους στη μορφή εναρμονισμένων τραγουδιών για
φωνή και πιάνο76. Το πρότυπο αυτό τους επέτρεπε την
τιθάσευση της λαϊκής ετερότητας, την οποία δεν μπήκαν
στον κόπο να κατανοήσουν εμβαθύνοντας στο δικό της
πλαίσιο λειτουργίας και αναφοράς.
Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, η ετερότητα αυτή
έχει πολλές όψεις· ο Bourgault-Ducoudray αναμετρήθηκε
με τρεις από αυτές: α) την μουσική της αρχαιότητας, β) την
μουσική που ο ίδιος αποκάλεσε «ανατολική (orientale)»
και γ) την λαϊκή μουσική που ο ίδιος άκουσε, ή υποτίθε-
ται πως άκουσε, στο πεδίο της έρευνάς του.
η μουσική της αρχαιότητας, το μεγάλο ιδεώδες της
ευρωπαϊκής κουλτούρας, ήταν μια απομακρυσμένη ετε-
ρότητα77 την οποία ο Bourgault-Ducoudray δεν συνάν-
τησε πρωτογενώς, αφού η μελέτη του Gevaert78 του προ-
75. L.-A. Bourgault-Ducoudray, Études sur la musique ecclésiastique

grecque. Mission musicale en Grèce et en Orient, Janvier-Mai 1875, Paris,
Hachette, 1877.
76. για έναν εκτενή σχολιασμό πάνω στο θέμα της εναρμόνισης
στις τρεις συλλογές βλ. Πάνος Βλαγκόπουλος, «Το επιστημολογικό
παράδειγμα των εναρμονίσεων: Bourgault-Ducoudray (1876) και
Αρίων (1917)», στο ι. Φούλιας, Π. Βούβαρης, γ. κίτσιος, κ. Χάρδας
(επιμ.), Μουσική και Μουσικολογία. Παρόν και μέλλον (Πρακτικά
διατμηματικού συνεδρίου υπό την αιγίδα της ελληνικής μουσικο-
λογικής εταιρείας, θεσσαλονίκη 21-23 νοεμβρίου 2014), θεσσαλο-
νίκη, 2015, σ. 283-290.
77. Francis Affergan, Exotisme et altérité, Paris, Presses Universi-
taires de France, 1987, σ. 27-62 (ιδιαίτερα σ. 27).
78. François Auguste Gevaert, Histoire et théorie de la musique de
l’Antiquité, vol. I, Gand, 1875. Βλ. τα σχόλια του Baud-Bovy σχετικά
με την διάλεξη του Bourgault-Ducoudray, καθώς και τα παραδείγ-
ματα που χρησιμοποιεί, τα οποία προέρχονται από τη μελέτη του
Gevaert. S. Baud-Bovy, ό.π., σ. 162.
σέφερε έναν από τους βασικούς πυλώνες για τη διαμόρ-

φωση των απόψεών του. ο Baud-Bovy πιστεύει πως ο
Bourgault-Ducoudray ήταν «δικαίως πεπεισμένος πως
κάτι από την μουσική της Αρχαίας ελλάδας είχε επι-
βιώσει σε αυτήν των νεοελλήνων»79. η επισκόπηση εν-
τούτοις των εργασιών του δείχνει πως η προτεραιότητά
τους δεν είναι τελικά η ανεύρεση του αρχαίου ίχνους,
αλλά μάλλον η εφαρμογή του θεωρητικού τροπικού συ-
στήματος των Αρχαίων πάνω στη μουσική που κατέ-
γραφε. ο αδιαμφισβήτητος ντετερμινισμός της αφετη-
ρίας του δεν του επέτρεψε να «ανακαλύψει», αλλά τον
οδήγησε να επιβεβαιώσει αυτά που ήδη γνώριζε. Πρό-
κειται για στάση αρκούντως ηγεμονική, που σχετίζεται
άμεσα με την πολιτική θέση της κεντρικής ευρώπης
έναντι των χωρών της μεσογειακής περιφέρειας του
19ου αιώνα, αλλά και με το προπατορικό αμάρτημα της
εθνογραφικής επιστήμης.
η «ανατολική» μουσική είναι για τον συνθέτη ο ορισμός

της εξωτικής ετερότητας. είναι θελκτική όσο παραμένει
μακρινή, και όσο μπορεί να ερμηνεύεται χωρίς να θέτει
σε αμφισβήτηση τα θεμελιώδη κεκτημένα του περιηγητή.
Όταν η έρευνα στο πεδίο τον οδηγεί σε αναμέτρηση με
άγνωστες μορφές έκφρασης, τότε καταφεύγει σε επιφα-
νειακά σχόλια, αν όχι σε υπεκφυγές. είναι χαρακτηρι-
στικό ότι η υψηλή τέχνη του κλέφτικου αποκλείεται από
την συλλογή του, παρά την επαφή του με έναν καθώς
φαίνεται μεγάλο δεξιοτέχνη του είδους.
ο γεράσιμος είναι ένας Έλληνας τραγουδιστής του
οποίου η μόνη καλλιτεχνική έγνοια είναι να δώσει
την μέγιστη δυνατή ένταση στην έκφραση του συ-
ναισθήματος. Αυτός δεν είναι άλλωστε ο χαρακτή-
ρας του ανατολίτικου τραγουδιού, γεμάτος καλλω-
πισμούς, τρίλιες, μελωδικές περιστροφές, τραγούδι
79. S. Baud-Bovy, « Bourgault-Ducoudray et la musique grec-

que... », ό.π., σ. 154.

στο οποίο η δεξιοτεχνία καταλαμβάνει μεγαλύτερο
μέρος από το πάθος80.
«καλλωπισμοί, τρίλιες και μελωδικές περιστροφές»
είναι εκφράσεις συμβατές με την ανατολική μουσική γε-
νικώς, και όχι με το κλέφτικο συγκεκριμένα. η ελληνική
εκδοχή της ανατολικότητας που εκπροσωπεί ο κύριος
γεράσιμος, περιγράφεται ωστόσο διαφορετικά από την
αρμένικη αντίστοιχη, όπως αποδίδεται από τον Karabet:
Όταν τραγουδά, κλείνει τα μάτια, γέρνει το κεφάλι
προς τα πίσω· θα έλεγε κανείς ότι θα λιποθυμήσει.
Το τραγούδι που βγαίνει από τα χείλη του είναι
απόλυτα συναρμοσμένο με αυτή την νοοτροπία της
χαύνωσης. Παράγοντας μόνο τρυφερά ψιθυρίσματα
κι αναστεναγμούς81.
ο Bourgault-Ducoudray επιμερίζει στον Έλληνα τραγου-
διστή την δεξιοτεχνία, στον Αρμένιο την συναισθηματική
φόρτιση, αναπαράγοντας το οριενταλιστικό στερεότυπο
μιας ηδυπαθούς Ανατολής, παραδομένης στην μοιρολα-
τρία και την χαύνωση, όπως εκφράζεται μέσα από τον
αμανέ του Karabet. Αντίθετα, το κλέφτικο του γεράσι-
μου είναι τραγούδι που συνδέεται με τον απελευθερω-
τικό αγώνα, οπότε του αρμόζει η συγχρονική επίκληση
της τεχνικής, της έντασης και του πάθους. είναι εύκολο
να εννοήσουμε πώς η εμπειρία της ακρόασης του Kara-
bet, όσο κι αν τον εντυπωσιάζει, τον θέτει ενώπιον μιας
ακραίας ανατολικότητας, την οποία έχει αποκλείσει από
την έρευνά του. δεν είναι τυχαίο ότι γυρνάει την πλάτη
επίσης στην μουσική της οθωμανικής Αυλής, την οποία
αποκαλεί «symphonie orientale»82. Πού ακριβώς βρί-
σκονται όμως τα όρια της Ανατολής, που εμβληματικά
παίρνει θέση στον τίτλο της συλλογής του; Πάντως ο
μουσικός τρόπος που περιγράφεται ως «chromatique

81. Αυτόθι, σ. 14.
82. Αυτόθι, σ. 15-16.
oriental», εξαιρείται από τους αντίστοιχους ελληνικούς

διατονικούς. Αυτός ο πολιτισμικός «φαβοριτισμός» δι-
καιολογείται βέβαια από το προσωπικό του ενδιαφέρον
για την επισκόπηση των αρχαίων μουσικών τρόπων και
των επιβιώσεών τους, που με τη σειρά του υπαγορεύε-
ται από το ιδεολόγημα της ιστορικής συνέχειας. δεν
παύει ωστόσο να είναι αμήχανος ως προς την μουσικο-
λογική μεθοδολογία, ακόμα και στην πιο πρώιμη εκδοχή
της. στις καταγραφές του, ο Bourgault-Ducoudray ενερ-
γεί πρωτίστως ως συνθέτης.
η λαϊκή μουσική, η οποία αποτελεί την τρίτη όψη της

ετερότητας με την οποία έρχεται αντιμέτωπος ο Bour-
gault-Ducoudray, διερευνάται σε τρεις διαδοχικές φάσεις:
α) κατά τη διάρκεια της πρώτης του επίσκεψης στην
Αθήνα (1874): είναι η φάση της πρώτης του επαφής με
το αντικείμενο της έρευνας, η φάση της ανακάλυψης της
ετερότητας, που του δίνει το έρεισμα για μια προσανα-
τολισμένη ιδεολογική και μεθοδολογική προπαρασκευή.
β) κατά τη διάρκεια της δεύτερης επίσκεψης και της
έρευνάς του σε Αθήνα και σμύρνη: είναι η φάση της
αναμέτρησης με την ετερότητα και της οριοθέτησης του
πεδίου της.
γ) κατά τη διάρκεια της εντατικής ακρόασης και της
καταγραφής των ερμηνευτών του, πάντα στο πλαίσιο
της δεύτερης αυτής επίσκεψης: είναι η φάση του ενερ-
γητικού συμβιβασμού ανάμεσα στα δεδομένα της προ-
παρασκευής και σε αυτά της αντικειμενικής πραγματι-
κότητας, με προσαρμογή της δεύτερης στην πρώτη.
είναι η φάση της τιθασευμένης ετερότητας.
η πολύτιμη πρώιμη καταγραφή της ελληνικής λαϊκής

μουσικής από τον Bourgault-Ducoudray είναι κατα-
γραφή της εγγράμματης και αστικοποιημένης εκδοχής
της. είναι καταγραφή της «δεύτερης ζωής» των δημοτι-
κών τραγουδιών, όπως εύστοχα την χαρακτηρίζει ο Αλέ-

ξης Πολίτης83. η πρώτη ζωή είτε του διαφεύγει, είτε την
αποφεύγει ως ξένη προς τις ερευνητικές και ιδεολογικές
του προδιαγραφές. Αυτό που κομίζει με την επιστροφή
του στην γαλλία, αυτό που αποτυπώνει στις δημοσιεύ-
σεις του, αυτό που επανεξάγει ακόμα και στους Έλληνες
αναγνώστες, δεν είναι η πολυδύναμη και πολυσημική
ετερότητα του τόπου της περιήγησής του, ένας φορέας
δηλαδή πολλαπλών πολιτικών, πολιτισμικών και αισθη-
τικών φορτίων· είναι μια ετερότητα τιθασευμένη, ώστε
να μπορεί να αποτυπωθεί ως carte postale, σε μορφή συμ-
βατή με τον «ελληνικό αντικατοπτρισμό»84 που βρίσκε-
ται άλλωστε και στην αρχή του εγχειρήματός του.
83. Αλέξης Πολίτης, Το δημοτικό τραγούδι. Εποπτικές προσεγγίσεις.

Περνώντας από την προφορική στη γραπτή παράδοση. Μικρά
αναλυτικά, ηράκλειο, Πεκ, 2011, σ. 233-262.
84. Το δάνειο από το βιβλίο της Sophie Basch, Le mirage grec..., ό.π.

01 Kokko Logies Bourgault 8 Xromab Ekt New 2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

01 Kokko Logies Bourgault 8 Xromab Ekt New 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

01_Kokko_Logies_Bourgault_8_Xromab_ekt_new_2_Kokkonis 3/28/18 11:59 PM Page 13

ΤιθΑσευονΤΑσ Την εΤεροΤηΤΑ

ο LOUIS ALBERt BOURGAULt-DUCOUDRAY

ινΑι γνωσΤο πως στην ευρωπαϊκή περιφέρεια οι μου-

1. Το κείμενο αποτελεί επικαιροποιημένη εκδοχή ανακοίνωσης

14 ΤιθΑσευονΤΑσ Την εΤεροΤηΤΑ

πεδο τόπο αυτής της πολιτισμικής οντότητας, που χαρα-

2. Βλ. ενδεικτικά Άλκη κυριακίδου-νέστορος, Η θεωρία της ελ-

BOURGAULt-DUCOUDRAY KAI δημοΤικο ΤρΑγουδι 15

5. L.-A. Bourgault-Ducoudray, Souvenirs d’une mission musicale en

16 ΤιθΑσευονΤΑσ Την εΤεροΤηΤΑ

χουν πολλές αναφορές και στην Εφημερίδα κατά τα έτη

«επιστημονικός ρατσισμός και αγνός πατριωτισμός: η ιδεολογία

BOURGAULt-DUCOUDRAY KAI δημοΤικο ΤρΑγουδι 17

12. Louis-Albert Bourgault-Ducoudray, La modalité dans la musique

18 ΤιθΑσευονΤΑσ Την εΤεροΤηΤΑ

πόσο ο Bourgault-Ducoudray εξιδανικεύει το ζήτημα

14. Βλ. Panos Vlagopoulos, “‘the Patrimony of Our Race’: Louis-

BOURGAULt-DUCOUDRAY KAI δημοΤικο ΤρΑγουδι 19

20 ΤιθΑσευονΤΑσ Την εΤεροΤηΤΑ

τους, μια αμίμητη γεύση που αψηφά τις προσπά-

18. L.-A. Bourgault-Ducoudray, Souvenirs..., ό.π., σ. 8-10.

BOURGAULt-DUCOUDRAY KAI δημοΤικο ΤρΑγουδι 21

23. Ralph P. Locke, “Cutthroats and Casbah Dancers, Muezzins

22 ΤιθΑσευονΤΑσ Την εΤεροΤηΤΑ

Émile-Lοuis Burnouf (1821-1907), οριενταλιστή εθνο-

26. εκδόσεις C. Delagrave, Παρίσι 1869.

BOURGAULt-DUCOUDRAY KAI δημοΤικο ΤρΑγουδι 23

24 ΤιθΑσευονΤΑσ Την εΤεροΤηΤΑ

ο Bourgault-Ducoudray φθάνει για πρώτη φορά στην

29. Samuel Baud-Bovy, « Bourgault-Ducoudray et la musique

BOURGAULt-DUCOUDRAY KAI δημοΤικο ΤρΑγουδι 25

26 ΤιθΑσευονΤΑσ Την εΤεροΤηΤΑ

Αυτή όμως είναι μια πλευρά της πόλης που ο Bour-

34. L.-A. Bourgault-Ducoudray, Souvenirs... ό.π., σ. 4.

BOURGAULt-DUCOUDRAY KAI δημοΤικο ΤρΑγουδι 27

αυτοκρατορικής ιατρικής σχολής της κωνσταντινούπολης, στην

28 ΤιθΑσευονΤΑσ Την εΤεροΤηΤΑ

ο Bourgault-Ducoudray είναι υποχρεωμένος να κινείται

37. Βλ. σχετικά ιωάννης κολιόπουλος, Η ληστεία στην Ελλάδα

BOURGAULt-DUCOUDRAY KAI δημοΤικο ΤρΑγουδι 29

41. Sophie Basch, Le mirage grec... ό.π. σ. 79-128.

30 ΤιθΑσευονΤΑσ Την εΤεροΤηΤΑ

αυτό είδος. Παρ’ όλα αυτά, το κομμάτι που επιλέγει να

43. ο τραγουδιστής αυτός καταγράφεται από τον Ruhi Kalender

BOURGAULt-DUCOUDRAY KAI δημοΤικο ΤρΑγουδι 31

46. Αυτόθι, σ. 228.

32 ΤιθΑσευονΤΑσ Την εΤεροΤηΤΑ

η ευρωπαϊκή μουσική έχει σημαντική θέση στη μου-

δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, αλλάζει σταδιακά ο τρόπος με τον

BOURGAULt-DUCOUDRAY KAI δημοΤικο ΤρΑγουδι 33

52. Βλ. θ. Χατζηπανταζής, Της Ασιάτιδος μούσης ερασταί...,

34 ΤιθΑσευονΤΑσ Την εΤεροΤηΤΑ

κοινωνίας. μπορούμε ωστόσο να δικαιολογήσουμε την

55. L.-A. Bourgault-Ducoudray, Souvenirs..., ό.π., σ. 7.

BOURGAULt-DUCOUDRAY KAI δημοΤικο ΤρΑγουδι 35

56. Αυτόθι, σ. 11-12.

36 ΤιθΑσευονΤΑσ Την εΤεροΤηΤΑ

Τέλος, η φιλελληνική ιδεολογία, που χαρακτηρίζει όλους

57. υπενθυμίζουμε εν προκειμένω την εκπληκτική ιστορία του

BOURGAULt-DUCOUDRAY KAI δημοΤικο ΤρΑγουδι 37

οι επιπτώσεις όλων αυτών των παραγόντων στην έρευ-

58. Το επιχείρημα αυτό φέρεται να δικαιολογεί και την άρνηση