Nawigacja morska

Żegluga po ortodromie
Rozdział 5 ... Ortodroma, droga po ortodromie, wyprowadzenie wzoru na odległość ortodromiczną, droga po
loksodromie, kurs początkowy i końcowy ortodromy oraz przyklady.

OR TO DRO M A

Ortodroma jest krótszym łukiem koła wielkiego przechodzącego przez dwa punkty (AB) na powierzchni Kuli Ziemskiej.

Ortodroma jest najkrótszą drogą między dwoma punktami na powierzchni Kuli Ziemskiej.
Koło wielkie przechodzące przez dwa punkty (AB) przecina równik w dwóch punktach, które
leżą na linii prostej przechodzącej przez środek kuli. Punkty przecięcia się koła wielkiego z
równikiem są oddalone od siebie o 180°.
Punkty leżące na kole wielkim posiadające największą szerokość nazywamy wierzchołkami.
Każde koło wielkie posiada dwa wierzchołki. Jeden z nich leży na półkuli północnej, drugi na
południowej. Wierzchołek koła wielkiego leżący najbliżej ortodromy nazywamy wierzchołkiem
ortodromy.
Różnica wierzchołków ortodromy wynosi 180°.
Równoleżniki wierzchołków są styczne do koła wielkiego.
Ortodroma przecina południk wierzchołka koła wielkiego pod kątem prostym. Kąt drogi
ortodromy w tym punkcie wynosi 090° lub 270°.
Kąt zawarty między północną częścią południka punktu wyjścia nazywamy kątem
początkowym (α).
Kąt zawarty między północną częścią południka punktu przeznaczenia, a ortodromą
nazywamy kątem końcowym (przyjścia) (β).

P rze bie g orto d rom y na m a pie M e rk a to ra

—Rys. Przebieg ortodromy na mapie Merkatora.

Ortodroma przecina wszystkie południki pod różnymi kątami. Swoim wygięciem skierowana jest w stronę bieguna.

Za s to so w a nie że glu g i po o rtod ro mie

Stosujemy powyżej 400Mm, do 400Mm nie zyskujemy nic na drodze. Tutaj, mała uwaga - ta opcja została przyjęta w zamierzchłych
czasach, a jej celem była ekonomia. Szczególną rolę odegrała w czasach, kiedy wielkie transatlantyki rywalizowały o "Błękitną Wstęgę
Atlantyku Północnego". Niestety, dzisiaj zastosowanie ortodromy jest "prawie" zerowe. Ale warto znać ten problem.
Największy zysk na odległości uzyskujemy gdy punkt wyjścia i przeznaczenia leżą na tej samej szerokości, ale nie na równiku i kiedy
różnica długości jest duża. Najmniejszy zysk mamy gdy punkty A i B leżą na małych szerokościach lub gdy rλ jest mała. W pierwszym
wypadku ortodroma jest zliczona do równika, a w drugim do południka.

W dużych szerokościach nie zawsze możemy odbywać żeglugę po ortodromie, gdyż wygięta bardzo silnie ku biegunowi przechodziłaby
przez obszary zajęte lodami, mgły, silne przeciwne wiatry, zysk na takiej ortodromie mógłby być mniejszy, albo mógłby być stracony przez
zmniejszenie szybkości, wymijanie gór lodowych, pokonywanie wiatru. Żegluga po ortodromie ma zastosowanie na Północnym Atlantyku i
na Oceanie Spokojnym. W licznych przypadkach stosuje się żeglugę mieszaną, gdzie częściowo przebywa się drogę po ortodromie, a
częściowo po loksodromie.

D ROG A P O O RTOD RO MI E

Korzyści z żeglugi po ortodromie.

Zasadnicza rzecz - zysk na drodze.

—Rys. Zysk z żeglugi po ortodromie.

Ortodromę dzielimy na małe odcinki, które łączymy loksodromami, po których steruje statek z jednego punktu do drugiego. W ten sposób
następuje połączenie żeglugi po ortodromie z żeglugą po loksodromie, uzyskując przez to:
1. Możliwie najkrótszą drogę (ortodroma).
2. Możliwość sterowania wg kompasu (loksodroma).

Po s tę po w a nie p rzy o b lic za n iu dro g i po o rtod ro mie

Obliczając ortodromę musimy znaleźć odpowiedź na następujące pytania:

Jaka jest odległość drogi po ortodromie?
Czy opłaca się obliczanie ortodromy? Jeżeli tak to:
Jaki jest kurs początkowy i końcowy?
Jaką najwyższą szerokość osiągnie ortodroma?
Przez jakie punkty będzie przechodziła ortodroma?
Jakimi kursami należy iść od punktu do punktu i jak wielkimi będą drogi (odcinki) do przebycia?

Droga po ortodromie

Ponieważ ortodroma jest łukiem koła wielkiego, w takim razie wraz z południkami punktów przez, które przechodzi tworzy Δ sferyczny na
powierzchni Ziemi.

Elementami tego Δ są:

bok AB - droga po ortodromie
bok APn - dopełnienie szerokości punktu A
bok BPn - dopełnienie szerokości punktu B
α - kurs początkowy
β - kurs końcowy
rλ - różnica długości punktu A i B
Drogę po ortodromie oblicza się z dowolnego wzoru na długość boku AB z wyszczególnionego Δ sferycznego, gdy dane są pozostałe boki i
kąt między nimi zawarty.
Wzór semiwersusowy:

sem x = sem rλ cos φA cos φB

sem d = sem x + sem rφ
Wzór cosinusowy:

cos d = sin φB sin φA + cos φB cos φA cos rλ

Wzór semiwersusowy, który możemy używać jedynie, gdy droga jest mniejsza niż 90°:

sem x = sem rλ cos φA cos φB sec rλ

sec d = sec rλ sec x
Dowolne układy tablicowe (analogie Nepera).

Wy p r o w a d z e n i e w z o r u n a o d l e g ł o ś ć o r t o d r o m i c zn ą

cos d = cos (90°–φA) cos (90°–φB) + sin (90°–φA) sin (90°–φB) cos rλ
cos d = sin φA sin φB + cos φA cos φB cos rλ (wzór cosinusowy)

cos d = sin φA sin φB + cos φA cos φB (1 – 2 sem rλ) [wymnażamy]

cos d = sin φA sin φB + cos φA cos φB – 2 cos φA cos φB sem rλ
cos (φB – φA) = sin φA sin φB + cos φA cos φB
cos rφ = sin φA sin φB + cos φA cos φB

cos d = cos rφ – 2 cos φA cos φB sem rλ

1 – 2 sem d = 1 – 2 sem rφ – 2 cos φA cos φA sem rλ /:(–2)
sem d = sem rφ + cos φA cos φB sem rλ
sem x = cos φA cos φB sem rλ
sem d = sem rφ + sem x

Uwagi do wzorów:

Wzór na odległość ortodromiczną może być stosowany we wszystkich przypadkach:

Jeżeli φA i φB są równoimienne to wierzchołkiem Δ sferycznego jest biegun równoimienny z szerokością φA i φB.
Jeżeli φA i φB są różnoimienne to wierzchołkiem Δ sferycznego jest biegun jednoimienny z szerokością większą.
Wypadki szczególne. Ortodroma przecina równik - wzór ten jest aktualny pod warunkiem, że różnicę szerokości obliczymy
algebraicznie. W tym przypadku wybieramy żeglugę po loksodromie, gdyż zysk po ortodromie jest niewielki.
Kąt przecięcia ortodromy z równikiem stanowi punkt wierzchołka.

DR OG A P O L OK S O DRO M I E

Z trójkąta drogowego
Aby dokładnie obliczyć "d", musimy dokładnie obliczyć KDd. Dlatego KDd obliczamy ze wzoru tg KDd, a potem wartość KDd podstawiamy
do sec KDd.

Jak już wiemy tak obliczona droga nie może przekraczać 600Mm. Ortodromy są o wiele dłuższe, więc ponad 600Mm, zboczenie
nawigacyjne "a" nie będzie linią prostą, a krzywą wypukłą w stronę ortodromy, więc loksodroma zostanie również "zakrzywiona", a tym
samym skrócona. Aby temu zapobiec musimy wprowadzić poprawki.
Poprawkę taką nazywamy uśrednioną szerokością (φUŚ). Do naszego φUŚ dodajemy z odpowiednim znakiem, wartość tablicową i
otrzymujemy φUŚ. Wartość tą odczytujemy w tabeli.

Zysk na ortodromie dLOKS – dORT = (zysk)

K U RS P OC ZĄ TK OWY I K OŃC OWY O RTOD RO MY

Przy obliczaniu kursu początkowego i końcowego ortodromy możemy stosować następujące wzory:
1. Wzór połówkowy z analogii Nepera
2. Wzór sinusowy
3. Układ tabeli ABC

Ad.1.

Jeżeli b>a wówczas we wzorze drugim wartość sinusa będzie ujemna. Aby tego uniknąć należy dane przestawić z tym, że i w wyniku kąty A
i B muszą być przestawione.
Ponieważ kąty w trójkącie sferycznym mogą przybierać wartości od 000° - 180°, dlatego otrzymane wartości wyrażamy w mierze
połówkowej.
α - pierwszy znak od bieguna widocznego
β - pierwszy znak od bieguna niewidocznego
drugie znaki od rλ

Ad.2.

Uwaga: nie można określić ćwiartek!

Ad.3.

Porównanie Δ sferycznego astronomicznego z Δ biegunowym nawigacyjnym

Oznaczenie Δ nawigacyjny Δ sferyczny Oznaczenie

Szerokość pozycji początkowej φA φ Szerokość pozycji zliczonej
Szerokość pozycji końcowej φB δ Deklinacja ciała niebieskiego
Różnica długości rλ gλ Miejscowy kąt godzinny
Kurs początkowy α ώ Azymut ciała niebieskiego
Kurs końcowy β υ Kąt paralaktyczny

Argumenty wejściowe do tabeli ABC:

A → φA – rλ (argumenty dla α) – φB – rλ (argumenty dla β )
A → φB – rλ (argumenty dla α) – φA – rλ (argumenty dla β )

Argument wyjściowy z tabeli ABC:

C ← φA – α – φ B – β

Oznaczenie ćwiartek:
Dotyczy kąta α Dotyczy kąta β
(C+) jednoimienne z φA (C+) różnoimienne z φB
(C–) różnoimienne z φA (C–) jednoimienne z φB

Drugie znaki zależą od rλ

Wierzchołek ortodromy

Wierzchołek ortodromy jest najwyżej położonym punktem, przez który przechodzi ortodroma. Znajomość jego jest potrzebna:
By się przekonać czy ortodroma przechodzi przez obszary niebezpieczne dla żeglugi.
W celu obliczenia współrzędnych punktów podziału ortodromy.

Celem obliczenia współrzędnych wierzchołka wykorzystuje się poprzednio obliczone kursy; początkowy i końcowy. Wierzchołek może leżeć
między południkami punktu wyjścia i przeznaczenia lub poza jednym z nich, czyli na zewnątrz trójkąta.
Wierzchołek leży wewnątrz trójkąta sferycznego jeżeli kąty α i β są kątami ostrymi.
Wierzchołek leży poza jednym z nich (południków), jeżeli jeden z uzyskanych kątów jest większy od 90°. W tym wypadku leży on zawsze
poza południkiem na, którym opiera się kąt większy niż 90°.

Ortodroma przecina południk wierzchołka pod kątem 90°. Południk wierzchołka tworzy wraz z pozostałymi bokami trójkąt prostokątny.

Do obliczenia pozostałych elementów możemy stosować regułę pięcioboku Nepera:

Cosinus dowolnego elementu równy jest iloczynowi cotangensów elementów przyległych.
Cosinus dowolnego elementu równa się iloczynowi sinusów elementów przeciwległych.

Znak φw jest znakiem bieguna widocznego, aby otrzymać długość wierzchołka musimy do długości punku A dodać z odpowiednim znakiem
r λ w.

Punkty podziału ortodromy

Współrzędne punktów podziału oblicza się z prostokątnego trójkąta sferycznego opartego na biegunie i wierzchołku ortodromy. Z trójkąta
tego oblicza się szerokość dowolnie obranego punktu na ortodromie. Również z tego trójkąta możemy obliczyć kursy jakimi należy iść od
punktu do punktu.

Danymi w tym trójkącie są:

φw i rλz (dowolnie obrana różnica długości)

Dla założonej rλz otrzymujemy φz punktu zwrotnego "Z".

gdy wierzchołek leży na ortodromie, obliczane φz jest jednocześnie szerokością dla punktów; jednego leżącego na "E" (wschód)
od wierzchołka, drugiego leżącego na "W" (zachód) od wierzchołka.
gdy wierzchołek leży poza ortodromą obliczane φz odnosi się tylko dla jednego punktu zwrotnego.

λz = λA + (±rλz)
obrana dowolnie
Ilość punktów podziału powinna być jak największa, gdyż zmniejsza się róznica między drogą po ortodromie, a poszczególnymi
loksodromami. Po obliczeniu współrzędnych punktów podziału należy te punkty nanieść na mapę generalną lub arkusze zliczeniowe oraz
połączyć loksodromami.

W rejonach gdzie są prądy, KDd należy obliczyć z uwzględnieniem prądów. Nanoszenie całkowitej ortodromy w praktyce jest w zasadzie
zbyteczne. Potrzebna ona jest po to aby zorientować się czy przechodzimy przez obszary bezpieczne czy też nie. W praktyce nanosimy
punkty zwrotne, łączymy je dopiero potem, jeżeli pozycja obserwowana nie odbiega daleko od obliczonej. Jeżeli odbiega nanosimy
zazwyczaj nowe gałęzie ortodromy.

Kursy dla punktów podziału

Kursy dla punktów podziału ortodromy obliczamy według tabeli ABC.

Drugi znak zależy od - rλ

P RZY K Ł A DY
Ma te m aty c zn e o b lic ze n ie orto d rom y (kla s y c zn e j).

Przykład matematycznego obliczenia ortodromy klasycznej.

1. Obliczamy rφ oraz rλ

2. Obliczamy odległość po ortodromie.

3. Obliczamy odległość po loksodromie

4. Obliczamy zysk
dLOKS – dORT = 1500,25 – 1451,5 = 48,75 Mm

No i tutaj powinniśmy zakończyć liczenie ortodromy, bo zysk jest znikomy. Ale dla wprawy i samej ciekawości policzmy całą
ortodromę.

5. Obliczamy kąt początkowy i końcowy ortodromy

6. Obliczamy współrzędne wierzchołka

7. Obliczamy punkty podziału

 Założyliśmy, że punkty podziału na ortodromie poprowadzimy co 9° długości.
Punkt-A φA = 60°00'0 N ; λA = 004°00'0 W
Wierzchołek φw = 60°20'1 N ; λw = 013°25'4 W

Jak widzimy wierzchołek ortodromy jest oddalony od pozycji A o ≈ 9°. Wobec tego nie pozostaje nam nic innego jak odcinek
ortodromy między wierzchołkiem a pozycją B podzielić na mniej więcej równe odcinki, zbliżone do ≈ 9° długości.

rλw-B = 035°34'6 (2134,6) : 9° (540'0) = 3,95

więc odcinek ortodromy między wierzchołkiem a pozycją B możemy podzielić na cztery części
2134'6 : 4 = 533,65 (8°53'60)

W ten sposób obliczyliśmy λ dla każdego punktu podziału (Z) i tak:

Nie pozostało nic innego jak obliczyć φ każdego punktu podziału:

Zróbmy zestawienie punktów podziału i ich pozycje geograficzne:

8. Obliczamy kursy (KDd) między punktami podziału.

Możemy to zrobić za pomocą wzoru wykorzystując analogię Nepera.

KDd można również obliczyć za pomocą tabeli ABC.

9. Rozwiązanie całej ortodromy

 M ate m a ty c zn e o b lic zan ie o rto d rom y (k las y c zne j), k tó re j w ie rzc h o łek le ży po za orto d rom ą .

Przykład matematycznego obliczania ortodromy (klasycznej), której wierzchołek leży poza ortodromą.
Praktycznie nikt takiej ortodromy nie oblicza i nikt po takiej ortodromie nie żegluje. Ortodroma taka kształtem jest zbliżona do
południka i zysk na drodze jest kompletnie "zerowy". Aby nie być gołosłownym obliczmy taką ortodromę.

1. Obliczamy rφ oraz rλ

2. Obliczamy odległość po ortodromie.

3. Obliczamy odległość po loksodromie

 Proszę zauważyć, że nie stosujemy tutaj φuś. Tabela, z której odczytujemy φuś opracowana jest dla max. rφ=21°, a w naszym
wypadku rφ=33°. To sygnalizuje nam, że ortodroma jest "prawie" równoległa do południka, więc jakiekolwiek poprawki nie
mają tutaj znaczenia.

4. Obliczamy zysk
dLOKS – dORT = 2163,0 – 2143,5 = 19,5 Mm
jak widzimy zysk jest rzeczywiście "zerowy", ale liczmy dalej, aby wykazać przebieg ortodromy oraz pozycję jej wierzchołka.

5. Obliczamy kąt początkowy i końcowy ortodromy

a = 90° – φA = 90° – (+27°) = 63°
b = 90° – φB = 90° – (+60°) = 30°
(a + b) : 2 = 46°30'0
(a – b) : 2 = 16°30'0
C : 2 = 10°00'0

6. Obliczamy współrzędne wierzchołka

7. Obliczamy punkty podziału ortodromy.

Ortodromę dzielimy na odcinki co 4° długości. Jak nam wiadomo punkty podziału ortodromy obliczamy w odniesieniu do
wierzchołka ortodromy. A więc różnica długości między wierzchołkiem (W), a punktem początkowym (A) ortodromy wynosi rλ
(A-W) = 62°06'0
Każdy kolejny punkt podziału ortodromy będzie miał swoją rλ powiększoną o 4°.
8. Obliczamy KDd między poszczególnymi punktami podziału, używając do tego tablic ABC.

(*) Uwaga
Z punktu Z4 do B obliczono KDd=199°, a powinien być równy β=197°.
Jak wytłumaczyć tę różnicę. Gdy porównamy odległości pomiędzy poszczególnymi punktami podziału, to zauważymy, że odległość
między Z4 a B jest największa. Dlatego z punktu Z4 powinniśmy sterować 199° do połowy odległości odcinka Z4 – B, a drugą połowę,
aż do punktu B 197°.

Reasumując: Nie ma sensu obliczać takiej ortodromy, bo i tak z niej nie skorzystamy.