एकाई -२

व्यक्तिगि व्यवहारका लागग आधारहरू

Foundations for Individual Behaviour

पाठ्यक्रम
व्यक्तिगि कारक, वािावरणीय कारक, संगठनात्मक प्रणाली र संसाधन, व्यक्तिगि व्यवहारका मोडेलहरू।

व्यक्तिगि व्यवहारको पररचय (Introduction to Individual Behaviour)

व्यवहार ढााँचा हो। कसरी एक व्यक्ति उत्तेक्िि गनन प्रतिक्रिया उत्तेिना मातनस, घटना वा वस्िुको रूपमा हुन
सतछ। व्यक्तिगि भिन्निा व्यक्तिको व्यवहारात्मक स्विावमा अवक्स्िि हुन्छ। िसिन, व्यक्तिगि व्यवहार
उत्तेिनालाई प्रतिक्रिया गने व्यक्तिको स्विाव हो।
प्रत्येक व्यक्ति एक अकान िन्दा फरक छन ्। तिनीहरूको दृक्टटकोण, व्यवहार फरक छ। िनिाको व्यवहार
व्यक्तिगि हो। तिनीहरूको दृक्टटकोण, व्यवहारले व्यक्तिलाई एकअकान बाट भिन्न गदन छ। मातनसहरुको
व्यवहारले उनीहरुको क्षमिा र दक्षिालाई असर गछन । त्यस कारण संगठनको काम धेरै प्रिावकारी ढं गले
गननका लागग म्यानेिरले संगठनमा काम गरररहे का व्यक्तिहरूको व्यवहार बुझ्नु आवश्यक हुन्छ र उनीहरूको
व्यवहार अनुसार प्रिावकारी पररचालन गनुन पने हुन्छ।

व्यक्तिगि व्यवहारको जग(Foundations of Individual Behaviour)

व्यक्तिगि व्यवहारको लागग आधार व्यक्तिगि व्यवहारको ववकासको कारकहरु हो। तिनै कारकहरू हुg

hसले व्यक्तिगि व्यवहारलाई असर गदनछ। व्यक्तिगि व्यवहारको लागग िगलाई िीन िागमा वविािन
गनन सक्रकन्छ .
१. व्यक्ति: व्यक्ति सम्बक्धधि कारकहरू(The Person: Person Related Factors)
a व्यक्तिगि िीवनी कारकहरू(Personal Biographical Factors)
b मनोवैज्ञातनक कारक(Psychological Factors)
२वािावरण वािावरणीय सम्बक्धधि कारकहरू(The Environment: Environmental Related
Factors)
३. प्रणाली र संसाधन: संगठनात्मक प्रणाली र संसाधन घटक(The System and Resources:
Organizational Systems and Resources Factors)

१. व्यक्ति: व्यक्ति सम्बक्धधि कारकहरू(The Person: Person Related Factors):

आधारिूि सुववधाहरू िएको व्यक्ति सबैिन्दा प्रिाव पाने कारक हो िुनकुनै पतन अवस्िामा मानवव्यवहार
तनधानरण गदन छ। यद्यवप मातनस साँग धेरै चीिहरू समान छन ्, भिन्निाहरू समानिाहरू िन्दा बढढ छन ्।

1
एकाई -२
व्यक्तिगि कारक, िसले मानव व्यवहारलाई असर गदन छ-व्यक्तिगि िीवनी कारकहरू र मनोवैज्ञातनक
कारकहरू पतन प्रिाव पाने कारक हुन केढहलाइ तनम्न अनुसार ब्याख्या गररन्छ।

A. व्यक्तिगि जीवनी कारकहरू(Personal Biographical Factors)

कुनै व्यक्तिको िीवनी ित्वहरूको सरल अिन िनेको "व्यक्तिको िीवनको बारे मा िानकारी" हो। एक
व्यक्तिलाई िाहा पाउन हामीले ओबीमा छलफल गने धेरै महत्त्वपूणन कारकहरू छन िस्िै भलङ्ग, उमेर, भिक्षा,
क्षमिा र वैवाढहक क्स्िति।
i. ललङ्ग (sex): पुरुष वा मढहला हुनु स्विाववक आनुवंभिक हुन्छ। यो एक ववरासि सम्पन्न वविेषिा हो। िहााँ
सम्म, एक पुरुष वा मढहला आफैं मा व्यवहाररक स्विावको सूचक हुन िन्नेमा अझै पनी एक बहस योग्य कुरा
हो। एक मातनस "कडा" हुन्छ िब एक मढहला "कोमल र लिालु" को आिा गररन्छ।
यद्यवप, पुरुष र मढहलामा धेरै िैववक कारकहरू समान छन ्, िर त्यहााँ भिन्निाहरू पतन छन ्। व्यवहार
दृक्टटकोण बाट , भलङ्गले कायनमा व्यवहारमा गढहरो प्रिाव पाछन । उदाहरणका लागग, मढहला पुरुष समकक्षक्ष
िन्दा िारीररक सुरक्षा बढी रुचाउाँ छन ्। भलङ्गले कमनचारीको कामको कारोबार र अनुपक्स्ितिलाई पतन असर
गछन । अनुसन्धानले संकेि गरे को छ। काम पररविनन गने र कामबाट बबदा भलने प्रववृ त्त मढहला कमनचारीहरुमा
उनीहरुको पुरुष समकक्षक्षको िन्दा बढी छ।
ii उमेर(Age): सामान्यिया, उमेर िन्मभमति द्वारा तनधानरण गररन्छ। उमेरले िारीररक र मनोवैज्ञातनक
िररकामा व्यवहारलाई असर गनन सतदछ। िारीररक रूपमा, युवा व्यक्तिहरू बढी ऊिानवान, नवीन, िोखिम
भलने र रोमाक्न्टक हुने आिा गररन्छ। अको िफन, वद्
ृ ध व्यक्तिहरू रूढीवादी र कम िोखिम भलने मातनन्छन ्।
िब मातनसहरु ठूलो हुाँदै िान्छg tLनीहरुले आफ्नो स्मरण िक्ति, क्षमिा, समन्वय र असुरक्षक्षि महसुस गनन
िाल्छन ्। िसिन, तिनीहरूले सम्बक्न्धि व्यवहारमा पतन पररविनन दे िाउाँ छन ्।
आयु संग व्यक्तिगि र संगठनात्मक व्यवहारको मामलामा धेरै प्रिावहरू हुन्छन ्। यसले प्रदिननमा ठूलो प्रिाव
पादन छ। कारोबार, सन्िुक्टट र अनुपक्स्िति अनुसन्धानले दे िाउाँ दछ। कमनचारीको प्रदिननमा उमेर कारकमा
बद्
ृ गध संगै गगरावट आएको छ। िेटठ उमेर िएका व्यक्तिहरू सामान्यिया काम छोड्दै नन्र अको संगठनमा
फेरर काम िोिी गदै नन ्। यो राम्रो अवसरको अिावका कारण हुन सतछ। युवाहरूको िुलनामा वद्
ृ धहरूमा
अनुपक्स्िति दर उच्च छ। यो गगरावट स्वास््य र पररवार प्रतिको क्िम्मेवारर बढ्दै गरे को कारण हुन सतछ।
युवाहरूको िुलनामा वद्
ृ ध व्यक्तिको सन्दिनमा उत्पादकिा दर पतन कम छ। िर, आश्चयनिनक रूपमा, त्यहााँ
उमेर र काम सन्िुक्टट बीच सकारात्मक सम्बन्ध छ। त्यो उमेरका व्यक्तिहरूको रोिगारी सन्िुक्टटको स्िर
सामान्यिया कान्छो मातनस िन्दा उच्च छ।
iii लिक्षा(Education): व्यक्ति हरूको भिक्षा वािावरणको बढ्दो सामान्यज्ञान र समझको साि सम्बक्न्धि
छ। यो ज्ञानको बुझाइ र व्याख्या हो। यसले िाक्रकनक र िकनसंगि ढदमाग ववकास गदन छ। उच्च भिक्षा स्िर,
पदोन्नति र इनामको लागी उस्को अपेक्षाहरु उच्च हुन्छ। असन्िुक्टट त्यस्िो अवस्िामा हुन सतछ िब
पुरस्कार र अपेक्षाहरू मेल िााँदैन। फेरर, भिक्षाको प्रकारले एक व्यक्तिको व्यवहारलाई पतन असर गदन छ।

iv. क्षमिा(Ability): यो व्यक्तिको केही गननको लागग दसानउने क्षमिा हो। एक अगधग्रढहि वा प्राकृतिक क्षमिा

2
एकाई -२
वा प्रतििा िसले एकव्यक्तिलाई वविेष काम वा कायनसफलिा पूवक
न प्रदिनन गनन सक्षम गदन छ। एक व्यक्तिको
क्षमिा पतकै पतन उनको व्यवहारलाई प्रिाववि एक महत्त्वपण
ू न कारक हो। यसले संस्िामा उनको प्रदिननलाई
पतन असर गछन । यसले बिाउाँ छक्रक उसले के गनन सतछ वा उत्पादन गनन सतछ। क्षमिा बबना, एतलो प्रेरणाले
पररणाम ढदन सतदै न। आिका संगठनहरूले पररश्रमीलाई कडा पररश्रमको लागग िन्दा पतन क्षमिाले िररएका
व्यक्तिलाई स्माटन कायनकिान ितनन्छ र दई
ु व्यक्तिको प्रतिस्पधानमा एक गतिववगध गनन व्यक्तिको क्षमिालाई
मुल्यांकन गररन्छ।
v. वैवाहहक क्थिति(Marital status): यो एक अवववाढहि, वववाढहि, अलग, सम्बन्ध ववच्छे द वा ववधवा छक्रक
छै न को सन्दिनको अवस्िा हो। यो मूलि: आगधकाररक फारमहरूमा प्रयोग हुन्छ। यो कुनै व्यक्तिलाई वणनन
गने ववभिन्न फरक ववकल्पहरू मध्ये एक पतन हो। महत्त्वपूणन अन्यकारकहरू साँगको सम्बन्धलाई अवश्य
पतन, वैवाढहक क्स्ितिले संगठनात्मक अवस्िामा व्यक्तिको व्यवहारलाई पतन असर गदनछ। यसको ओबीमा
धेरै प्रिावहरू छन ्। यो ववश्वास गररएको छक्रक वववाढहि कमनचारीहरुको कम अनुपक्स्िति छ।

B. मनोवैज्ञातनक कारक(Psychological Factors)

केवल िैववक कारक मात्र होइन मनोवैज्ञातनक कारकहरू पतन व्यक्तिगि व्यवहारको िग / तनधानरक हुन ्।
सरल िब्दहरुमा, मनोवैज्ञातनक कारकहरु एक व्यक्तिको मानभसक वविेषिाहरु र वविेषिा हरुलाई दिानउाँछ।
यी कारकहरूको िढटलिा यो होक्रक तिनीहरू सधैं िारीररक अवयवहरू िस्िै अवलोकन योग्य हुाँदैनन ्। िर यी
कारकहरूले पतन व्यक्तिगि व्यवहारमा ठूलो प्रिाव पाछन । यस कोटीका महत्त्वपण
ू न कारकहरू धारणा,
व्यक्तित्व, मनोववृ त्त, मूल्यहरू र भसकाइ हुन ्।

i. व्यक्तित्व(Personality): व्यक्तित्वले व्यक्तिमा िएका व्यक्तिगि गण

ु हरू र वविेषिाहरू बुझाउाँ दछ।
तिनीहरूले अरूमा छाप पाछन न। यसले उचाई, िौल, रं ग, धैय,न बढहमि
ुन ीपन समावेि गदन छ। ओबबको
दृक्टटकोणबाट केढह संगठनात्मक गतिववगधहरूमा केही व्यक्तित्वका लक्षणहरू धेरै प्रिाविाली हुन्छन ्। केढह
व्यक्तित्व वविेषिाहरु िस्िै िारीररक संरचना र बद्
ु गधमत्ता प्रकृतिक र िैववक हुन ्। अन्य वविेषिाहरु त्यस्िो
छै न। धैयन , िल
ु ा ढदमाग, बढहगनन, आढद िस्िा गण
ु हरू बाह्य बािाबरणबाट भसतन सक्रकन्छ।
ii. धारणा(Perception): यो ववभिन्न इक्न्िय हरूको प्रयोग गरे र केढह ज्ञान भलने र यसलाई व्याख्या गने
प्रक्रिया हो। यो एक व्यक्ति दे खि अको व्यक्तिमा फरक हुन सतछ। बबभिन्न व्यक्तिले उढह वस्िु वा क्स्ितिको
बारे मा बबभिन्न चीिहरू बझ्
ु छन ्। यद्यवप, उनीहरूले के बझ
ु ेछन्त्यो वास्िववकिामा वस्िु िन्दा फरक हुन
सतछ। व्यक्तिको व्यवहार र वास्िववकिा के हो िन्ने तिनीहरूको धारणामा आधाररि छ, वास्िववकिा मा
होइन। ब्यवस्िापक हरूलाई उसको मािहिको धारणा िान्नु आवश्यक छ .

iii. मनोवत्तृ ि(Attitudes): मनोववृ त्त एक मूल्याङ्कन गने बयान गने वा वस्िु, व्यक्ति वा घटना सम्बन्धमा
कुनै ब्यक्तिको तनणनय हो। मनोववृ त्त अनुकूल र प्रतिकूल हुन सतछ। यो कम क्स्िर र अगधक पररविननको ववषय
हो। आफ्नो काम प्रति नकारात्मक दृक्टटकोण राख्ने एक व्यक्तिले समयको िममा यसको प्रति सकारात्मक
दृक्टटकोण ववकास गनन सतदछ। सबै व्यक्तिहरूले तिनीहरूको उमेर, भलङ्ग, सामाक्िक क्स्िति, आढद ववचारको
दृक्टटकोण राख्छg. dनोववृ त्त एक अवगधमा भसतने ववगध माफनि प्राप्ि गररन्छ। मनोववृ त्तले संगठनमा काम

3
एकाई -२
गनेहरूको प्रदिननलाई पतन असर गछन ।

iv. मानहरू(मल्
ु य)( Values): मानहरू महत्वपूण,न सािनक, र वांछनीयको बारे मा दीघनकालीन ववश्वास हो।
मानहरूले के राम्रो वा के िराब िन्ने बारे मा आधारिूि मान्यिाको प्रतितनगधत्व गदन छ। यि मान्यिामा के
सही वा गलि के वांतछि वा अवांछनीय हो। तिनीहरूमा एक न्यातयक ित्व हुन्छ। मानहरूको व्यक्तिको
व्यवहार र मनोववृ त्तमा पतन ठूलो प्रिाव हुन्छ। यसले सबै पररक्स्ितिहरूमा बह
ृ त्त र ढदिातनदे िहरूको रूपमा
पतन कायन गदन छ। मानहरूको एक महत्त्वपण
ू न अंि, व्यक्तिगि होल्ड, िरु
ु आिी वषनहरूमा आमा बब
ु ा, भिक्षक,
सािीहरू, र अन्य हरू द्वारा स्िावपि गररन्छ। यो मान्छे को दृक्टटकोण र व्यवहार बझ्
ु ने आधार हो। यसको एक
व्यक्तिको व्यवहार र मनोववृ त्तमा प्रमि
ु प्रिाव छ। यसले व्यक्तिको धारणालाई असर गछन । यो व्यक्तिगि
प्रेरणाको स्रोि पतन हो। तिनीहरू िल
ु नात्मक रूपमा क्स्िर र स्िायी हुन्छन ्।

v. लसकाइ(Learning): भसतने एक मनोवैज्ञातनक प्रक्रिया हो िुन मानव व्यवहारलाई तनधानरण गदनछ।

भसकाईलाई पररिावषि गनन सक्रकन्छ "ब्यबहारमा अपेक्षाकृि स्िायी पररविनन िुन अनि
ु व वा अभ्यासको
पररणाम स्वरूप दे िा पदन छ"। यो बानी, ज्ञान र मनोववृ त्तहरूको अगधग्रहण हो। यसले कायनहरू गने नयााँ
िररकाहरू समावेि गदनछ। भसकाइले व्यवहारमा पररमािनन ल्याउाँ दछ। व्यवहारमा पररविनन, यद्यवप यो
पररविनन आवश्यक छै न अतघल्लो व्यवहार िन्दा एक सध
ु ार आवश्यक छ। व्यवहार पररविनन अपेक्षाकृि
स्िायी हुनुपछन ।

२.वािावरण: वािावरणीय सम्बक्धधि कारकहरू(The System and Resources: Organizational

Systems and Resources Factors)

मानव व्यवहार पतन वािावरणीय सम्बक्न्धि कारकबाट प्रिाववि छ। व्यक्तिगि व्यवहारको लागग
वािावरणीय कारकहरूमा आगिनक अवस्िा, रािनीतिक अवस्िा, सांस्कृतिक मूल्य र सामाक्िक मापदण्ड
सामेल छन ्। यी कारकहरू िल छलफल गररएको छ .

i. आगििक अवथिा(Economic Conditions): कमनचारीहरू पैसा कमाउन र तिनीहरूको आवश्यकिा हरू पूरा
गनन काम गदन छन ्। उदाहरणको लागी, दे िमा प्रचभलि रोिगारीको अवसरहरु, मल्
ू य स्िर, ज्याला दर, इत्याढद।
राम्रो रोिगारीका अवसरहरू क्स्िरमूल्यस्िर र उच्च ज्यालादरले राम्रो रोिगारीको व्यवहार, रोिगारीको
सन्िुक्टट र कमकामदार हरूको कारोबार / अन्यमा अनुपक्स्िति तनम्त्याउाँ छ। यढद यी कारकहरू अनुकूल छै न
eने यसले नकारात्मक व्यवहार पररणामहरू उत्पादन गदनछ – िस्िै उच्चरोिगारी, उच्च अनुपक्स्िति,
कमरोिगार सन्िुक्टट, आढद।

ii. राजनीतिक अवथिा(Political Situations): यी कारकहरू सरकार, रािनीति वा राज्यको संरचना वा

माभमलाहरू साँग सम्बक्न्धि व्यवहार साँग सम्बक्न्धि छ। यो सरकारवा सावनितनक माभमलाहरू एक दे ि िुराक
(वा एक संगठन भित्र क्स्िति वा िक्तिको रुगच अभिनय) संकेि गदन छ। एक दे िमा अवक्स्िि रािनीतिक
क्स्ितिहरु िहााँ उसले काम गदन छ व्यवहारलाई एक िरीकाले वा अन्य िररकामा प्रिाववि गदन छ।

4
एकाई -२
iii.सांथकृतिक मल्
ू य(Cultural Values): सांस्कृतिक मूल्य मूल भसद्धान्ि र ववचार हो िसमा सम्पूणन
समुदाय अवक्स्िि हुन्छ। यो धेरै िागहरुबाट बनेको छ। िी मध्ये केही परम्परा , मान (ववश्वास) र संस्कृति
हुन ्। एक संस्कृतिका मूल्य हरुको बारे मा ववचारहरु, सही, तनटपक्ष र न्याय छ। व्यक्तिगि व्यवहार अत्यगधक
िी परम्परा, ववश्वास र सांस्कृतिक स्विावबाट प्रिाववि हुन्छ िहााँ उ काम गदनछ। तिनीहरू साँग धेरै
व्यवहाररक प्रिावहरू छन ्। यढद सामाक्िक मूल्य र व्यक्तिगि मान ठीक साँग मेल िााँदैन िने, उसले त्यो
समािलाई छोडड ढदन सतछ र उल्टो उदाहरणको लागी, एक कडा काम नैतिक मूल्य कमनचारीहरुलाई
सकारात्मक र यसको ववपररि व्यवहार गनन उत्प्रेररि गदन छ।

iv.सामाक्जक मापदण्डहरू(Social Norms): प्रत्येक समािले समद

ु ायहरू संचालन गनन सामाक्िक तनयमहरू
(तनयम र तनयमहरू) स्िापना गदन छ . िस्िोक्रक यसले इच्छा गदन छ। सामाक्िक मान्यिा अनौपचाररक बझ
ु ाइ
हो िन
ु समािका सदस्यहरूको व्यवहारलाई तनयन्त्रण गदन छ। व्यक्ति िसले यी तनयम हरू पालना गदै न
hसले केही प्रकारका नतििा हरूबाट ग्रस्ि हुन सतछ। वािावरण वा क्स्िति अनस
ु ार क्स्िति पररविनन हुन्छ- वा
पररक्स्िति पररविनन हुन सतछ वा समय साँगै पररमािनन हुन सतदछ।

३. प्रणाली र संसाधन: संगठनात्मक प्रणाली र संसाधन घटक(The System and Resources:

Organizational Systems and Resources Factors)

व्यक्तिगि र वािावरणका मात्र होईन यहा संगठनका ववभिटट कारकहरूले पतन व्यक्तिगि व्यवहारलाई असर
गदन छ। समान वािावरणीय कारकको साि ब्यक्तिहरूको व्यवहार, संगठनात्मक कारकका कारण पतन फरक
छ। क्रकनिने कुनैपतन संगठनहरू एकै िालका छै नन ्। महत्त्वपूणन ब्यवस्िापक्रकय कारणहरूले व्यक्तिगि
व्यवहारलाई उच्च रूपमा प्रिाव पादन छ . न्िौतिक सुववधाहरू, संगठनात्मक संरचना र डडिाइन, नेित्ृ व िैली, र
पुरस्कार प्रणाली आढद भिन्न हुन्छन। छोटकरीमा तिनीहरू बारे छलफल गरौं।

i.िारीररक सुत्तवधाहरू(Physical Facilities): यसले संगठनमा व्यक्तिगि व्यवहारलाई पतन असर गछन । केढह
संगठनहरू धेरै धनी हुन सतदछन्र अरू हरू िौतिक सुववधा हरू प्रदान गननमा गररब हुन सतछन ्। तिनीहरूले
कक्म्िमा मानव सुरक्षा, लागि प्रिावकाररिा, सान्त्वना र मानवीय क्षमिा सुधारमा सम्बोधन गनुन पछन ।
क्रकनिने िी सबैले कमनचारीको उत्पादकत्व, मनोबल र संलग्निालाई असर गदन छन ् – दब
ु ै सकारात्मक र
नकारात्मक रूपमा व्यक्तिहरू िारीररक सुववधाहरू रुचाउाँ छ . न्िुन उनीहरूको कामको आवश्यकिा अनुसार
हुन्छ र त्यसले पतन तिनीहरूको िैववक र मनोवैज्ञातनक आवश्यकिाहरू पूरा गदन छ। यढद यो त्यस्िो छै न िने,
तिनीहरूको व्यवहार समस्याग्रस्ि र कम उत्पादक हुनेछ, र उनीहरूको काममा कम सन्िुक्टट हुन सतदछन।

ii.संगठनात्मक संरचना र डडजाइन(Organizational Structure and Design): हामीलाई िाहा छक्रक

प्रत्येक संगठनको आफ्नो संरचना र डडिाईनको प्रकार छ िुन व्यक्तिगि व्यवहार लाई ववभिन्न िररकामा
असर गदन छ। संगठनको संरचना / डडिाइन रचना गने बबभिन्न ित्वहरू औपचाररकरण केन्िीकरण पदानुिम
स्िरको स्िर वविागीयकरण इत्याढद हुन ्। िीनमा िूभमका र क्िम्मेवारी सम्बन्ध नेित्ृ व, सञ्चार स्विाव र
समन्वय संयन्त्र समावेि छ। िी सबै कारकहरूsf प्राय: सह-अक्स्ित्व हुन्छन्र तिनीहरू व्यक्तिगि व्यवहारलाई

5
एकाई -२
असर गछन न ् - प्रत्यक्ष वा सीधा र अगधक वा कम डडग्रीमा यसको प्रिाव हुन्छ। यढद अवक्स्िि संरचना /
डडिाइन कामको आवश्यकिा र एकव्यक्तिको अपेक्षा अनस
ु ार यो अपेक्षक्षि सकारात्मक व्यवहार पैदा गदन छ।
यढद त्यस्िो होईन िने यसले नकारात्मक व्यवहार ढााँचा र नतििा उत्पन्न गनन सतछ।
iii.नेित्ृ व िैली(Leadership Styles): यसले पतन एक व्यक्तिको व्यवहारमा धेरै धेरै असर गछन . दब
ु ै प्रत्यक्ष
र अप्रत्यक्ष रूपमा प्रसंग अनस
ु ारको नेित्ृ व िैली नेिाको व्यवहार हो। नेित्ृ व िैली नेिाको व्यक्तित्व,
अनुयायीहरूका वविेषिाहरू, र संगठनमा अवक्स्िि वािावरणमा तनिनर गदनछ। मूलिःनेित्ृ वका िीन िैलीहरू
हामी माझ सबैिन्दा लोकवप्रय छन ् . lt तनरं कुि, प्रिािाक्न्त्रक र स्विन्त्रिा िैली हुन। संगठनात्मक
आवश्यकिा र व्यक्तिगि अपेक्षा बीच मेल हुनुपछन अतन नेित्ृ विैली सफल मातनन्छ। यो स्वीकायन छक्रक कुनै
िैली आफैमा श्रेटठ हुाँदैन। अगधकांि व्यक्तिहरू प्रिािाक्न्त्रक िैली अन्िगनि काम गनन रुचाउाँ छन ्। िर यो सधैं
राम्रो हुाँदैन। तनटकषन यो होक्रक, नेित्ृ व िैलीले पतन व्यक्तिगि ब्यबहारलाई महत्त्वपूणन रूपमा असर गदन छ।
यसलाइ नेित्ृ व अध्यायमा स्पटट रूपमा वणनन गररएको छ।
iv पुरथकार प्रणाली(Reward System): यो अक्न्िम िए पतन कम महत्त्वपूणन संगठनात्मक कारक िने
होइन। िसले मानव व्यवहार लाई असर गछन । यो एक इनाम र सिाय प्रणाली हो। एक इनाम प्रणाली
प्रक्रियाहरू, तनयम र मापदण्डहरूको ब्यबस्िा र कामदारहरूलाई क्षतिपूतिनको बन्धन संग सम्बक्न्धि छ। यो
संगठनात्मक सन्दिनमा व्यक्तिगि व्यवहारको एक महत्वपूणन ढहस्सा हो। संगठनहरूले कमनचारीहरूलाई
पुरस्कार के ढदन्छ . / गक्ल्िमा के कारबाही गर्छनन िनी अध्यन गने यो दई
ु िररकाको प्रक्रिया हो। एक उत्तम र
मूल्यमा आधाररि इनाम प्रणालीले दब
ु ै व्यक्ति र संगठनलाइ सकारात्मक व्यवहार पररणाम ढदन्छ। यस बाट
उल्टो पतन हुनसतने सम्िावना छ। क्रकनक्रक एउटा भसतकाको दई
ु पाटा छन ्- टाउको र पुच्छर िसिन,
प्रबन्धकहरूले उगचि आधारमा इमान्दार प्रणाली स्िापना गनुन आवश्यक छ। िस बाट कमनचारहरूबाट
तनरन्िर आधारमा इक्च्छि व्यवहारहरू प्राप्ि गनन सहयोग पुगोस।

व्यक्तिगिव्यवहारकामोडेलहरू(Models of Individual Behaviour)

मानवीय व्यवहारलाई बुझ्न र िववटयवाणी गनन ववभिन्न मोडेलहरू ववकभसि हुन्छन ्। िी मध्ये गियरी एतस र
्योरी वाई मोडेल, आगिनक र आत्म-वास्िववकिा मोडेल, व्यवहार वादी र मानवीय मोडेल, िकन संगि र
िावनात्मक मोडेल र मासन मोडेल छन ्।

१. थ्योरी एतस र थ्योरी वाई मोडेल(Theory X and Theory Y model):

1960 मा डग्लस म्याक ग्रीगोरले यो भसद्धान्िलाई काममा दई

ु प्रकारका मानवीय व्यवहारको सुझाव ढदए। यो
भसद्धान्िले दई
ु दृक्टटकोणहरू प्रस्िाव गदन छ . अिानत्न ;कारात्मक कायनको लागग कामदारहरूको सकारात्मक
िावनाबारे ब्याख्या गदन छ।

@ थ्योरी एतस मान्दछक्रक कमनचारी हरु काममा अल्छी र क्िम्मेदारी इन्कार गनन चाहन्छन ्। तिनीहरू न्यन
ू िम
मापदण्डमा तनयभमि काम परू ा गनन रुचाउाँ छन ्। त्यस्िा कमनचारीहरू कम रचनात्मक रहन्छन ्। कमनचारीहरूले

6
एकाई -२
आन्िररक रूपमा काम गनन नचाहे को हुनाले संगठनात्मक लक्ष्यहरू प्राप्ि गनन उनीहरूलाई मनाउनुपदन छ, बाध्य
पानुन पदन छ वा सिायका साि चेिावनी ढदइनु पदन छ। प्रबन्धकहरूको पक्षमा करीबब तनरीक्षण आवश्यक छ।
प्रबन्धकहरूले अगधक िानािाही िैली अपनाए यस्िो अवस्िामा कमनचारीहरू गैर क्िम्मेवारपूण,न असन्िुटट,
कम उत्पादक र पररविनन प्रति अतनच्छुक हुन्छन ्।

@थ्योरी वाई मातनन्छक्रक कामदारहरु अगधक प्रिावी ढं गले काम सम्पन्न गनन आन्िररक सक्रिय र रचनात्मक
छन ्। कमनचारीहरूले आफ्नो काम सामान्य र स्वािाववक र आरामदायक महसस
ु गछन न ्। यढद तिनीहरू छन
eने तिनीहरू आत्म-तनदे िन र आत्म-तनयन्त्रण प्रयोग गनन सतदछन। तयतनहरु संगठनात्मक उद्दे श्य हरू
प्राप्ि गनन समवपनि र ईमान्दार छन . oसैले धम्की, बाह्य तनयन्त्रण र कामगनन िबरिस्िी आवश्यक छै न।
यढद काम इनामदायी र सन्िोषिनक छ िने उनीहरु झन उत्प्रेररि हुन्छन ्। यसको पररणाम कमनचारीको
बफादारी र संगठन प्रति प्रतिबद्धिा हुन्छ।

२आगििक र आत्म-वाथित्तवकtf मोडेल(Economic and Self-actualizing Model):

आगिनक र आत्म-तनधानरण मोडल कमनचारी प्रेरणाको बारे मा ववपरीि पोस्टुलेट हरू हुन ्। आगिनक मोडेलले
तनधानरण गरे को छक्रक कमनचारीहरूले रोिगारबाट प्राप्ि आगिनक परु स्कार बाट प्रेरणा पाउाँ छन ्। उच्च स्िरको
आय, प्रदिननमा आधाररि इनाम वा बिार औसि मागिको इनामले कमनचारीको सन्िक्ु टट र प्रेरणालाई
बढाउाँ दछ। यसैल,े आगिनक मोडेलका अनस
ु ार कमनचारीहरू तनयन्त्रण र प्रेरणाको रूपमा हुनप
ु दन छ। आगिनक
इनामको माध्यमद्वारा िल
ु ना गने वा बिारको दर मागि स्व-वास्िववकिा मोडेलले प्रस्िाव गदन छक्रक
कमनचारीहरूले आगिनक इनामको सट्टा उन्नति अवसरहरू माफनि रोिगारी सन्िक्ु टट र प्रेरणा पाउाँ छन ्। यो
मोडेललाई यस्िो मातनन्छक्रक यढद कमनचारीहरू आफ्नो तयाररयर , िीवनस्िर, र सामाक्िक अवस्िाबारे
तिनीहरू अगधक सक्षम हुन्छ उनीहरू सन्िटु ट हुनेछन्र उत्प्रेररि हुनेछन ् । यस मोडेलले रे िांक्रकि गदन छक्रक
केवल आगिनक आयाम व्यक्तिगि व्यवहार वणनन गनन पयानप्ि छै न। यसैल,े कमनचारीको सन्िुक्टट सध
ु ार गनन,
ववकास, पररपतविा र आत्म-वास्िववकिाको लागी एक उगचि ििन सतु नक्श्चि गनप
ुन छन ।

३.व्यवहारवादी र मानवीय मोडेल:

यसलाइ व्यक्तिगि व्यवहारको ढहसाबले वणनन गनन सक्रकन्छ अिानि ् a}ज्ञातनक सािै दिननिास्त्र सङ पतन
िल
ु ना गनन सक्रकन्छ।

@व्यवहारबाढद मोडेल तनधानरण गदन छक्रक व्यक्तिलाई अवलोकन योग्य व्यवहारको ढहसाबले वणनन गनन
सक्रकन्छ। यसमा यो मातनन्छक्रक सबै व्यवहार याि वािावरणमा केढह उत्तेिनाहरुको प्रतिक्रियाद्वारा उत्पन्न
गरीन्छ वा यसको पररणामद्वार उत्पादन हुन्छ। व्यक्तिको इतिहास वविेषगरी सदृ
ु ढीकरण र सिाय सढहि
व्यक्तिको विनमान प्रेरणादायक क्स्िति र तनयन्त्रखणय उत्तेिनाको साि हुन्छ। यद्यवप व्यवहार गने हरूले
व्यवहार तनधानरणमा उत्तरागधकारको महत्त्वपण
ू न िूभमका स्वीकार गदन छन। तिनीहरू मुख्यिया वािावरणीय
कारकहरूमा केक्न्िि छन ्। यसैले कमनचारीको आचरण ठूलो संगठनात्मक व्यवहारबाट प्रिाववि हुन्छन ्।
उनीहरूको आचरणलाई समूह टोली र संगठनमा कसरी व्यवहार गररन्छ िन्ने कुराले व्यक्तिको ब्यवहार ियार

7
एकाई -२
गनन महत्वपूणन िूभमका िेल्छ।

@ मानवीय मोडेलले धारणा राख्दछक्रक कमनचारीहरू पररक्स्ितिको ववश्लेषण र तनणनय गनन आत्मतनिनर छन ्।
कमनचारीहरूले सचेि िकनको माध्यमबाट कुनैपतन अवरोधहरूलाई पार गनन सतदर्छन अिानि यहााँ व्यवहार
आत्म-तनयक्न्त्रि र कमनचारीहरु द्वारा तनदे भिि छन ्। मानवीय मोडेलका अनस
ु ार प्रत्येक कमनचारीले बबभिन्न
व्यवहार गदन छ . उसले पररक्स्ितिको फरक अिन लगाउाँ दछ। मानवीय पररप्रेक्ष्यमा यस्िो ववश्वास छक्रक
मातनसहरूले मल्
ू य, अिन र रचनात्मकिा िोज्छन र यसको तनक्म्ि उनीहरूले केढह गछन न ् । यस मोडेलले
मान्दछक्रक व्यक्तिहरूका लक्ष्यहरू छन ्. िन
ु यी लक्ष्यहरूमा पग्ु ने ब्यबहार गदन छ िन
ु महत्त्वपण
ू न हुन्छ।
उदाहरणको लागी, एक कमनचारी गल्िी िन्दा आफ्नै बलमा केक्न्िि हुन्छ। कुनै एक व्यक्ति प्रोत्साढहि
गररएको छ िने उसको वा उनको कमिोरीहरूलाई नहे नुन होस lsनक्रक उ वा उनी अगधक सन्िटु ट, पण
ू न िीवनको
लागग कायन गदन छन ्। त्यस्िै कमनचारीहरू आफैं ले तनणनय गनन सतदछक्रक सम्बन्ध ववकभसि गनन आवश्यक छ या
छै न, कुन हदसम्म उनीहरूलाई छलफलमा िाग भलन आवश्यक छ र सािै केही ववचारहरू साझा गनुन आवश्यक
छ क्रक छै न िनी ब्यवस्िापकले सोच्नु पदन छ। त्यस्िा ब्यवहारहरूले ठूलो संगठनात्मक प्रदिननमा असर गदन छ।

४. िकिसंगि र भावनात्मक मोडेल:

यस मोडेल अन्िगनि व्यक्तिगि ब्यवहारको परीक्षण गररन्छक्रक व्यक्तिले िकनसंगि वा िावनात्मक रूपमा
तनणनय भलन सतदछ।

@. िकनसंगि मोडेलले व्यक्तिले तनणनय भलन िकनसंगि इकाईको प्रयोग गदन छ िनेर मान्दछ। कमनचारीहरूले
बुद्गधमानी तनणनयहरू गनन सबै सम्िाववि र आवश्यक सूचनाहरू सङ्कलन गछन न ्। तनणनय भलनु अतघ, तनणनय
तनमानिाले तनटकषनमा पुग्ने िानकारीको ववश्लेषण गदन छ। यो एकिकनसंगि व्यवहार मोडेल हो। यसैले यो
व्यक्तिगि व्यवहारको प्रक्रियामा आधाररि तनणनय भलने आधारहरुमा एउटा धारणा हो। व्यक्तिगि छनौटको
ववकल्पको लागग व्यक्तिको अगधकिम उपयुति फाइदा वा उपयोगगिाको निीिा हुन्छ। उदाहरणका लागग
संगठनलाई िारी राख्न वा छोड्ने िन्ने तनणनयको आधारमा विनमानमा प्राप्ि फाइदाहरूले व्यक्तिगि लक्ष्यहरू
पूरा गनन सतछन, क्रक सतदै नन eनेर व्यक्तिले तनणनय िारी राख्छ। व्यक्तिले कुनैपतन संयुति लगानीको
सट्टा नेपाल राटरबैंकमा सक्म्मभलि हुने तनणनय गदन छ र एनआरबीको लागग अवसर निए िीषन पााँच संयुति
उद्यम बैंक छान्छ। त्यस्िैगरी एक वविाग वा इकाइहरु छनोट गदन छ, स्वीकार गदन छ वा सबैिन्दा राम्रो
ववकल्पको आधारमा प्रिासतनक काम अस्वीकार गदन छ। यो ववश्वास गररन्छक्रक तनणनय तनमानिाले िकनसंगि
तनणनय गदन छ।

@िावनात्मक मोडेलले अकोिफन मान्दछक्रक व्यक्तिगि व्यवहार उनीहरूको िावनाहरूको पररणाम हो।
व्यक्तिहरूको िावनाले डोर्‍याए अनस
ु ार उनीहरूको तनणनयहरू संगि र िकनसंगि नहुन सतछन ्। व्यक्तिगि
पररचय , र अहं कार र अति-अहं कार बीचको लगािारको संघषनको कारण िकन हीन हुन सतछ। िावनाहरूको साि
व्यक्तिगि व्यवहार एक समान हुन सतदै न। तिनीहरूले आफ्नो प्रािभमकिा, पक्ष वा समिनन अनरु
ु प
उनीहरूको सक्िलो र िावना अनस
ु ार पररवतिनि तनणनय भलने गदन र्छन। यस्िो व्यक्ति िरोसा योग्य हुन सतदै न।

8
एकाई -२
५. मासि मोडेल:
मासन उत्प्रेरणा क्षमिा िभू मका अनि
ु तू ि र क्स्ितिगि कारक हो। यसैले MARS मोडेलले मागिको मागि उल्लेि
चरहरुको स्िर अनस
ु ार व्यक्तिले व्यवहार गने कुरालाइ मान्दछ। यो मोडल अनस
ु ार यो िोड ढदइन्छक्रक सबै
कारकहरु सकारात्मक रहे को िण्डमा प्रदिननको स्िर पतन उच्च रहन्छ। यस मोडेलले प्रस्िाव गदन छक्रक
कमनचारीको प्रदिनन उत्प्रेरणा क्षमिा िभू मका अनि
ु तू िको कायन क्स्ितिगि कारकहरू द्वारा तनयंबत्रि हुन्छ।
अिानि ् EP = f (M, A, R, S)
प्रेरणाले व्यवहारमा असर गदनछ क्रकनक्रक यसले केही पुरस्कार हरूको साि प्रोत्साढहि गदनछ। व्यक्ति ववश्वास
गननको लागी प्रेरणाको कारक लक्ष्य प्राक्प्िको लागी अनक
ु ू ल छ। व्यक्तिलाई यसले नेित्ृ व, रोिगार, पुरस्कार,
क्षतिपूतिन, संगठनात्मक छवव, वािावरण, आढद र तिनीहरूको इटटिम प्रयासको लागग प्रेररि गदन छ। क्षमिा
काम पूरा गनन पयानप्ि िारीररक र संज्ञानात्मक िक्तिको रूप हो। क्षमिा अनुसार कायनले राम्रो प्रदिनन र
सहयोगको लागग व्यक्तिलाई प्रेररि गदन छ। इच्छा अनुसार रोिगार स्वायत्तिा र चुनौिीपण
ू न काम राम्रो
क्षमिाको साि गनन व्यक्ति रचनात्मक रहन्छ। िूभमका वा धारणाले कुन हदसम्म व्यक्तिले रोिगारको
िूभमकालाई बुझ्दछ िन्ने कुरा बुझाउाँ दछ। रोिगारले व्यक्तिगि लक्ष्यहरू पूरा गदन छक्रक गदै न िनेर ववश्वास
गदन छ। यढद व्यक्तिलाई िाहा छक्रक काममा िभू मका महत्वपूणन छ िने त्यो िागगर, ब्यवस्िापन र संगठन प्रति
बढी सकारात्मक हुन िान्छ। पररक्स्िति कारकहरूले कमनचारी व्यवहार र प्रदिननमा मध्यम िूभमका िेल्छन।

9
एकाई -२